УНИВЕРЗИТЕТ ВО СКОПЈЕ

Др. Петар Лисичар

ИСТОРИЈА
НА АНЃМЧКИТЕ ГРЦИ
СО ПРЕГЈ1ЕД НА АНТИЧКИТЕ ГРЧКИ
КУЈГГУР1Ш СПОМЕНИЦИ

СКОПЈЕ, 1961. П
I 10А,^РО<- ОЈ^ I&Ufc-ЛUTG*£-"7%

} C &($€. -Л -ел Ч'Ѕ&

 Наслов на оригинадниот ра&опис;
.ffisfcorija arjti£kih Grka ѕа pregledom antifikih grdkih kultumih spomenika
Превел на маѓедонски
METO ЈОВАНОВСКИ
 'ЛРЕДГОВОР

Оѕаа Историја «а античките Грци со 'првглед «а античките

2рчки културии споменици ја објпвувам. jio желба на студеитџте
од Упиверѕитетот ѕо Скопје, коџ поголемиот дгл од сето ова го
слушале на предавањата. Непосредно ги користев cure поважни
изворги Се послуокиџ со подобргаге- дела од лодерната литера-
тура. Настојуеав ■к-кишта, да биЗе содрзјсински што иобогато и
напредна. ,
Авторот

3
 i

УВОД

1. ГЕОГРАФСКИ ПРЕГЛЕД

Класичните Ејиши (НеПепеѕ) или Грци (Graikoi) -за свое

потесно територијално подрачие го сметаа јужниот дел на Бал-
канот со островите на Егејското и Јонското море и западниот
брег на' Мала Азија. Овие земји тие ги наречуваа Елада (Hellas).
Елада во поширока смисла, покрај / споменатите краишта, ги
опфаКаше и еите колонии што Елините ги имаа оеновано Bb
разни краишта.
Најстарата литерарна дотврла -за името Елин сочувана е
во схиховите на поетог Хесиод (VIII век ка ст. е.)1)* Во прво време
Елада се викала само една’ 'област во Епир, околу Додана8). По-
степско 'со тоа име гочнува да се наречува сб пошироко под-
рачје8). Некогаш зкителигге на една област во Епир ее наречувале
Graikoi4). Од тоа Ллеменеко име насханале латшгските форми
Graeci за името иа народот и Graecia за името на земјата5).
,, Балканската Грција, Елада во тесната смлсла на зборот
(со површина од охолу 65.000 хлѓ), од. памтивек се делела на
Северна, Средна и Јужна. Северна Грција (околу. 26.000 ' кмѓј
ѕо класичниот период е подрачје коешто се дростира главнп
од планината Олимп и Ахрокераунисхите цланини (приближно
околу 40° северна ширина) до линијата којашто се извива од
Амбраќпскиот Залрз преку огранците на Тимфрест, Ета (Tymph-
restos; Oita) и други тгланини до Малијсхиот Залив. Плагосн-
схиот венец на Пинд ја дели Северна Грција на две области,
иа Тесалија и Еттар.
Тесалија (Thessalia) е голема рамница којашто се просгира
помеѓу Олимп, Пинд, Ета и Егејското Море. Олкмп (Olympos,
2985 м), кој од север ја затвара Тесалкја, спрема митот седи-
ште на боговите („олимгшсклте богови"), е највисоката грчка
планина. Низ ТесалиЗа тече реката Пенеј (Peneios) со своите
притоки. Живописва е тесалиеката долина на Темп
каргште на Олимп и Оса, меѓу кои Пенеј се пробива
ското Море.
 Археолошхите наоѓан»а покажуваат дека плодиата Теса-
лија била добро населена уште од неолзггскло? период. Од вто-
риот милениум на ст. е. Тесалија е земја на Елганските Еолци,
коишто се сместиле тука.. совладувајки ги кеедииските и елин-
ските староседелци: Перхебите, Магнетите, Ахајците и другите.
Еолсха Тесалија се дели на четири големи области; тетради:
Thessaliotis, Hestiaiotis, Pelasgiotis и Phthiotis. Од тесалските гра-
дови најмногу се споменуваат Larisa» Pherai, Pagasai и Pharsalos.
Ешф (Epeiros) е грчко-илирски планински крај, располо-
жен помеѓу Тесализа и Јонското Море, со северна граница не-
ѕаде сжолу реката Аооѕ (Војуша). Јужна граница; Амбракискиот
Залив. Напоредно со брегот на Јонасото Море по Егшр се про-
тега планицски веиед којшто се нарѕчуваше Керауниски или
Акрокерауниски (Keraunia — Akrokeraunia оге). П индсјсиот ве-
Вецодеднота страна лрипаѓал ва Епир, од другата на Тесалија.
Историски елирските племкња (Хаонците, Теспротите, МоЛо-
сите и друти) од Елините биле сметани за варвари иди полувар-
вари. Но Едините за Епир ги сврзува стара традиција. Тука е
'Додона, прастарнот Елински култен центар.
Средна Грција, којашто некои ја сметаа за Елада вр те<ша
смисла, опфаќа некои 16.000 кмг површина помеѓу Егдар и Те-
салија од една страна п Ќоринтскиот Залив, Истм и Саронсккот
Залив ©д друга. Туха од исток кон. залад се наоѓаат оѕие антички
области:
Атиха (Attike) е гриаглест, најисточен дел на Средва Грција,
ч ш две страни ги зашшскува Егејсѕото Море. Тоа е главно
плаиинска земја со малу рамтши. Атички планини се: Китерон
(Kithairon, 1410 м) Парнис, (Рагпеѕ 1412 м), со мрамор богатиот
ЈТентеликон (1108 м)( Имит (Hymettos) (1027 м). Малата пданина
Лаврион, која се наоѓа во Југоисточниот агол на Атина била
важка поради своите наслаги со сребрена руда. Историско зна-
чен»е имаат и малите брегови во Атииа И сжолу неа: ритчето
со атинската акропола, Ареопаг (Areiopagos), Ликабет (Lykabe-
ttos) и Пншсс (Рпух). Главни атички долини се: Атинската (10
До 15 х 22 јш), Елевсинската (12 х 8 км), Месогејската (12 х 12
км) к Маратсшската (10 х. 3 км). Реки: Кифис (КерМѕоѕ) и Ллис
(Iiissos). Три клаогЈни области: Diakria, ' загорје ѕо северна
Атих&^ Pedion, долвка (сите споменати) и Paralia» npm&opwe. Во
класичаиог период, кога- Атина беше поллтвчки цевтар ва
'Атика, меѓу останатите населби се истакнуваа; Маратон, Рам-
иунт, Ахарне, Ороп, Флија, Елевсина, па Атинските пристани-
шта Пиреј, Фалирон, (Phalei оп) Муаихија и Зеја.
Веотија (Boiotia) е област западно од Аткка (граница: пла-
нинскиот вевец Китерои). Сев.ерниот дел на Беотија е рамница.
Тука се ваоѓа езерото Копаис. Јужката и нсточната Беотија е
ггланинска. Доминира Холикон (1750 м), „брдо на музите“. Реки:
Кефвс (Kephisos) и Асоп (Аѕороѕ). Прастар политичси' центар на
Веотиа беше Орхомен (Orchomenos), кај езерото Кодаис, град на
легевдарвите Мкнијци. Политички.центар на класитаата Бео-
*шја,‘ земјата на еолеките Елини, е Тива (Thebai). Историско

б
значење имаат беотските градови Шгатеа (Plataia или Plataiai),
Леухтра, Херонеа (Haironeia), Коронеа и Танагра.
Фокида (Phokis) е планинска област западно од Беотија
со лристап на Коринтскиот Залив. Од северната страна ттад
Фокида доминира висохлот Парнас (Рагпаѕѕоз, 2460 м), на чии
разграноци се наоѓа Делфи (Deiphoi), политички центар. на
Фокида и хултен центар на сите Елини, Стратешко значен>е
имаше фокидскиот град Елатеа кај реката Кефис (Kephisos).
Дорида (Doris) е мала дланинсѕа област северозападно од
Фокида.
Двете Локррди (Lokris), Источна и Западна, ги деди Фо-
хида. Источната или Опунтската Локрида, во која од Тесалија
најлесно се влегува преку Термопилскиот теснец (Thermopylai),
сс простира долж Евбојскиот Кавал. Главен трад * е Опувт
(Opus). Заххадната или Озолската Локрида, планинска област,
се простира долж Коринтсќиот Зализ. Главни населби и се
■Амфиса (Amphissa) во внатрешноста и 1ористакиштето Нав-
паат.
ЕтоЈтја (Aitolia) се граничи со Западна Локрида и Акар-
нанија. Има излез на море при почетокот ва Коринтскиот За-
лив. Едва сд населбите: Калидон (Kalydon).
Акарнанија (Akamania) е најзападната област иа Средна
Грција, која се наоѓа помеѓу Јонското Море и Амбракисќиот и
Коринтскиот Залив. Некогаш од Етолија ја делеја реката Ахе-
лој (Acheloos). На. нејзиното приморје, планинските предели и
пдодната рамница се иаоѓаа повеЌе населби Alyzia, Astakos,
Palairos, Anaktorion, Thyrreion и други).
Средна ГрцИја од Јулша се дели со Мегарида, подрачје на
градот Мегара и превалот. Isthmos, каде што доминира Коринг.
Јужна Грција или релопонез (Peloponnesos) е полуостров*
кого пгго денешниот Коринтстш прокоп го направил острво.
Лма околу 23.000 км2 површиѕа. Пелопонез од север се грагогчи
со Коринтскиот Задив, од запад со Јонското Море, од исток кон
Егејското Море со Миртојсксгго Море и Арголидскиот и Сирок-
скиот Залив. На југ се два големи заливи: Лахонскиот и Месен-
скиот.
Во цеитарот на Пелопонез е шумовитата Аркадија со Ери-
мант (Erymanthos, 2220 м), Килева (Kyllene, 2374 м), Ликеј (Ly-
kaion, 1430 м) и други ллаѕини и ридови. Низ тесните долини
меѓу ридовите се пробива реката Алфеј (Alpheios), која оди на
запад преку Аркадија во Елида. Стари аркадски градови се
Орхомен, Мантинеја и Тегеа. Помлад е Мегалошмшс.
Североисточнлот агол на Педошнез е Арголидскиот по-
луостров, к ојтто се наоѓа ломеѓу Саронскиот и Арголидскиот
Залив. Областа Арголида (Арголис), е рамница окружена со
брда, на кои се подигнати старите градови Аргос, Микена и
Тирикс (Argos, Mykenai Tiryns). Од друтите градсши чуени се
Епидаурос, Троизен и приетаништето Навштја.
Лаконија, југоисточен огранок на Пелопонез, од север се
граничи со Арголида и Аркадија, од запад со Месенија, од исток

7
 Н'

со Егејското (Миртојското) Море, од југ.со Средоземното. Море,

чии огранци се Лаконсзшот и Месенскибт Залив. Во правецот
еевер-југ по Лаконнја се протегаат два планински венци: Тајгет
(Taygetos, највиеокиот врв има 2407 м) 203 во морето навлегува-
хахо ххолуостров Таинарон и Парнон, кој во морето избива хако
полуостров Малеа. Тие планински векци ја затвораат шходката
лаконска рамница по ѕоја тече реката Еуротас. Амикле (А ту-
klai) е прастар лахонски култен центар. Спарта е класичен
* центар на Лакедемонск^та држава. Главнб ' пристаниште. е
Gythion.
Месенија (Messenie, Messene, Messenis), југозпадниот orpa-
нок на Пелопонез, е облает помеѓу Лахонија, Аркадија, Елида и
морето; главно плодна раашица над која доминира планкната
Итхоаге.
Елвда (Elis) е област во северозападниот дел на Пелоцонез.-
која граничи со Месеиија, Аркадија, Ахаја и Јонското Море.
Низ нејзиниот планински терен се сробиваат реките Алфеј
(Alpheios) и Пенеј (Peneios). Главен подитички цектар е градот
Елида' (Elis). Во оваа област се наоѓаше Олимпија (Olympia),
хултен и културек центар на сите Елини.
Ахаја (Achaia) е тесна пелопонеска област, која се про-
стира долж Коринтскиот Залив, источно од Елида, северно 04
Архадија, а западно од подрачјата со кои господареле Сикио-
н>аните и Коринќаките. Крај морето е рамна и плодна, во вна-
трешноста шганинска. Се споменуваат нејзините дванаесет гра-
дови, Додекалолис. Еден од нив е Патраи, денеска Патрас.
Грчки острови. — Најголем остров на Егејското Море е
Евбоја (Euboia, околу 3600 км2), кој. од атмчкихн* и тесалскиот
брег го одделува Евбојсхиот Канал, наречен уште и Еврилос.
Два главни историски градови на Евбоја се УаЈпгида (Chalkis)
и Еретријај метрополи на многу колонии. На југозападниот дел
на Егејското Море во крут се распоредени Кикладите (Kyklades).
Дванаесет почуени Кихлади ce: Delos (во центарот), Кеоѕ,
Kythnos, Seriphos, Melos, Siphnos, Kimolos, Paros, Naksos, Syros,
Mykonos, Tenos, Andros. Ии пргшаѓале на јонските Елини. По-
кеѓу Кикладите и Мала Азија се Спорадите (Sporades), „ра-
сеани“ острови, ко јг од јут тк затвора Родос (Rhodos), а од север
Самос. Глаѕно припаѓале на дорските Елини. Големиот и плоден
дорсѕи остров Родос, близу до малоазискиот брег, отворен за
влијанијата од исток, имал големо значење за врските на Ели-
«ите со источниот Медитеран. Стари родски градови ce: landos,
- Ialysos и Kameiros. Тука во петтиот век на ст. e. е основан гра-
дот Родос. Самос со својот истоимен главен град, голем јонскм
осггров до малоазиекиот брег, има славно минато. На северниот
дел од Егејското Море, во правецот север-југ, поблизу до мало-
азискиот брег, се наоѓаат островкгге ва еолските Грци:.Ѕато-
thrake 00 истоимениог град, Imbros, Lemnos, Lesbos. Од вив нај-
значен е Лезбос со градот Митилена (Mittulenai). На север,
крај трачкиот брег, се ваоѓа Thasos, богаг со мрамор, злато и
сребро, остров оо истоимен град. Недалеку од тесалскиот и

8
е в б о јс х и о т б р ег с е н аоѓа ат н е ќ о л к у м а л и о стр о в и (Ѕ к у го ѕ и
д р ути )- И ст о р и ск о зн а ч ењ е и м а а т д в а м а л и о ст р о в а в о С а р о н -
ск и о т З а л и в: Е ги н а (A ig in a ) с о и сто и м е н гр ад и К а л а у р и ја .
Ј у ж н о о д П е л оп ок ез е е н а оѓа К и те р а (K y th e ra ). H a Ј о н с к о т о М ор е
сг» н а оѓа а т: К е гк у га , L eu k as, K ep h a len ia , Z a k y n tiios и д р у ги
остр о в и .

ЗАВЕЛЕШКИ

1) Неѕ, Ор. 528 i fragm . ,7 (R zacb).'

2) Schol IL X X I, 149; Aristot., Meteor., 1, 14.
3) Thesaurus linguae Greacae, s. o. Hellas.
4) Aristot* 1. c. p
5) МШег, P. W, R. B., s. v, Helles.

ВИБЛИОГРАФИЈА

G . Neumann — J. Partsch, Physikalische Geographie von Griechenland,

Breslau 1885; C. Bursian, Geographie non Griechenland, I—H , Llepzlg 4882
—1872, Myres, Greek Lands and the Greek Peoplet Oxford 1810; A . Philippson,
Dos Mittelmeergebiet, Leipzig 1922 (четврто издашсе); A . Philtppson, BeitrUge
zur Morphologie Griechenlands, Stfcudgart 1930, Ziramem, The Greek Common-
wealth, O xford 1925, (четѕрто изданме).
' За поедини грчвм о5 л а «и : Fhilppson, Thessalieh und Epirus, Berlin
2897; Oberhummer, Akamamien, Ambrakia, Amphilochien, Leukas im Altar­
ium, Munchen 1887; ‘Woothouse, Aetolia, O xford.1896; H. Lehmann, Landesk-
ursde der Ebene non Argos und ihrer Rapdgebiete („A rgolis"),’ Athen 1837;
Phllippson, D er Peloponnest Berlin 1891—92; — Има многу дала sa региовал-
ната географија.
Поеебно за климата: EginitiS, Т6 klima thes Attikes, I—II, Атана 1908:
O. Schellenberg, Stu&ien zur Klimatologie Griechenlands, Leipzig 1908.
Картографија: H. и H. Kiepert, Formae orbis antiQUi, Berolini 1894 sq.;
W. Sleglin, Schulatlas zur Geschichte des Altertums, Gotha; J. Kromayer —
O. Veithj Schlachtenatlas, Griech. A b t I—-II, Leipzig 1926—1929 (и постарк
изданиЈа). v'
Водичи; Y. Bdquignon, Grece (coli. „L es Guides Bleus"), Paris 1935
(прерабстено пзданке); Kirsten-Kreiker, Griechenlandkunde, 1956.
ЈГексикон: M. Besnier. Lexique de geographie andienne, Paris 1914.

9
 2. ИЗВОРИ, ДШ ЕШ НАХД ИСТОРИОГРАФИЈД
И ПЕРИОДИЗАЦИЈА

Изворита за изунуваље историјата на античките Грцм се

Јштерарни к археолошки. Литерарни извори: а) целокупната
грчка античха литература, посебно историографијата, сочувана
во сгаге видови ракодисѕг (пергаменти, пашфуси); б) натгоФси;
в) ашогу латински и грчко-византиски тексгрви* Лингвистич-
е и о т , лштографеќиот и другите материјали, што некби исторк-
ографи ги уврстуваат ѕо посебни категории на извори, произ-
дегуваат од литерарните извори. — Археолошаите извори се
разновидви. Тука спаѓаат сите сочувани споменици на грчката.
античка архитектура, ликоваата уметнобт и сите други сочу-
ваки материјални производи ва старите Елини без оглед на
естетската вредност на предметот.
Лихерарни извори. што аи. ги дава грчката античка лите-
ратура, посебно историографијата (види за нив онширно во гл.
XVII, посебно гл.' XVII, 4) се овие:
Хомерските песни; па два епа на беотскиот поет Хесиод
(VIH век на ст. e.): Theogonia — за посташжот на боговите — и
Erga kai hemerai (Дела и декови)'— за селскиот живот; тоугоа
фрашенти од постарите грчки лиричари, особено од елегичарот
/Геогнид (VI век), позназачот на класшгге борби, и Солов, кој
во своите елагикг ти споменува асгинските општествени настани
на сврето време и својата уставна ’ реформа. Од епоменатата
поетска литература црпиме податоди за најстарата грчка исто-
рија. Во најстари поетски извори спаѓаат и неком фрагменхи
од најстарите филозофски сјпевоки, познатиг од цитатите кај
помладите доетк.
Логографите, првите грчки прозки писатели» основачи
ва историографијата. Тие хшшувале за постанокот ка позначај-
ните грчки родови (генеалогии, родословија), за постанокот на
грчките градовл; ја запишувале усмената традиција, цитлрале
разни документи: списоци на светтеници и свештенички од
«екои храладви, слисоци на градскл функционери и други, спре-
ма нагписите. Запишале многу легенди и занимливи грчки и
варварски приказни. Попознати логографи се: Акусилај од Арг,
Харои' од Лаклсак, Ксантос Лиганецот, Ферекид од Лер, Хела-
мих од ЈЛитилена. Најзначаен е Хекатеј од Милет (крајот на
шестиот и почетокот на петтиот век), автор на „Гевеалргии" и

10
 ватеѕшсот „Гес периодос". Текстовите на логографите познати
ни се по насловите и од кратките цитати кај помладите автички
и визангиски писатели.
Херодот од Халикарнас (V век), „татко на' иеторијата",
чија Цсторија во девет книги, полна со белешки за Елините и
варварите, испреллетена со многубројни легенди, при недоста-
ток на други извори, претставува неизбежен извор за познавање
на Грчко-персиските војни и традицииге на народите на Пер-
Сиското царство.
Тукидид, Атинец (V в.), најдобар антички историчар, основач
ва критичката историографија, напиша „Историја на Пело-
ионеските војни”, хојашто ш опфака настаните до 411 год. Ја
делиме на осум книги.
Ксенофонт, Ативецот (околу 430—355), автор ва разни '
историски, биографски, фидозофски и други текстови^ автор
со вросечни способности, важен ва прв' ред ш тоа што го. про-
должи делото на Тукидид и остави податоци за грчхата исто-
рија во времето на вториот дел на Пелопонеските војки и пр-
вите дееетилетија ѕа четвртиот век.
Покрај Херодот, Тукидид и Ксенофонт, чии дела се сочу-
' вани, истории пишувале и векои другх лознати ло име и од
фрагменги. Позначајни се: Филист од Сиракуза (крајот на
петтиот и почетокот на четвртиот век), автор на „Исторајата ма
С и р а к уза Ефор од Ккма (околу 363—300), автор ва една општа
жториЈа; Теопомл од Хиос, кој ги иапишал ,Ј£линската исхо-
ријп“, „ Историјата -иа Филип Македонски?, Извод од Истори-
јата на Херодо-r к друго. Овие историчари се современицина
. филозофот Аристотел, автор на историскиот текст „АггиАСкт.от
устав", којшто е сочуван.
Атидографите пишуваа Атиди, истории на Атиха. Меѓу
нив се истакнале Хеланик (V и IV век), Фклохор (III век) и
други. Сите се познати само фратментарно.
Елинистичките исгоричари- пишуваа за Александар Ве-
лики, за разни народи, за разнк епохи. Позначајни се: Тимеј
од Тауроменион (345—250), кој ја наииша „Историјата на С«*
.цгитја“ , попатно обработувајки и по нешто од историјата на
Елада, и Полибие (201— 120) од Мегалоиолис, последен голек
грчки истор^чар чие дело Истории (Historiai) во добар дел е
сочувано, додека осганатите елинистички истории се изгубеки.
Поллбие е главен извор за познавање на последните страници
од грчката историја.
Во римската епоха пишуваа: Диодор Сицилиски (I век на
ст.е.), Дионисиј од Халикарнас (1 век на ст.е.); Јосиф Флавиј
(I век ва н.е.), Аријан од Никомедија (П век на н.е.), Апијан од
Александрксја (П век н.е.), Плутарх од Херонеа (околу 46—120
на н.е.), Паусанијас Лиѓанецот (G век иа н.е.), Страбон од Ама-
сеја (околу 64 година на ст.е. до 19 аа н.е.), ГГтолемеј од Алек-
сандрија (П век на м.е.) и други автори на различни историски,
геотрафски и други дела, хои во добар дел се сочувани и хорис-
ни. ќаќо извори за познавањето на историјата на аитичките

П
Јфци. — Диодоровото дело •„Историска библиотвка^ е една
ошлта историја. Диониаиј Халикарнашакецот ја напиша „Ркм-
ската археологџја" — историја на Рим (со податоци и за Грци-
те); Јосиф Флавиј три текстови, во коишто има индиректни
податоци за Грците, Аријан локрај' другото „Александровата
анабазџи, Апијан „Римска историја“ со делови за земјите на
разни народи што Римјаните ги покориле. Плутарх, автор ка
многубројни текстови, ни остави биографии на дваесет и три
славни Грци на кои шѕ. одговараат биографиите на дваесет и
■три славни Римјани, сите во збирката ЈЗИапоредки биографи,и“ .
Тука има мѕогу историски податоци за Елините. Страбов во
сврето географско дело „Geographika" на многу места дава по-
патни белешки од 1рчката историја. Заганато е едно негово
•поголемо историско дело („Hipomnemata historika“). Птоломее-
вото „Упатство во географијата“ често се цитира како истог
риско-географски извор (деломично сочуван).
Други дела од разни родови на грчката античка лите-
ратура, текстови на грчхи филозофи и говорници, класичната
драмска лоезија; делокупната елиѕшстичка литература, како и
хрчката литература од римската епоад (види опширно на дити-
раното место). За грчките натписи вкди во гл. XIX, 4,,за.парите:
гл. XIX, 3.
Римски, латинсхи извори. со пообемен изворен мате^
ријал за грчѕата историја и култура воопшто: Корнелие Непос,
„Виографгш.. ш славни луѓе“; Квинт Курциј Руф, „Историја
■ка Александар Велики,“; Трог Помпеј, „Филмпска истории'*
(своевидна ошпта историја позната од Јустиновите изводи).
Римската литература се развила под влијанието на грчхата.
Ватоа на безброј места во римската литература се наоѓаат пого-
леми или помали податоци за Грците и нивниот живот. Многу
податоци кај Цицерон и: кад Плиниј Постарисхп.
Многу работи од изгубените антички грчки текстови
познати Ш4 се првку византиските писатели, кои тие текстови
ги имале во свои раце и ги ексцергхирале. Драгоцени извадоци
од грчките античхи литерарии извори ни оставиле: Стефан Ви-
зактинецот (VI век), автор на географскиот лексихон „Ethnika-
(деломично сочуван); Ioannes Malalas (VI век), хој- во својот
„Myriobiblion« дава белешки од 279 автиЧки и други. текстови,
Свидас (X век), автор иа богатиот енциклопедиски Лексикон;
Бустатие (XII век), коментатор на Хомерските песни, ка Пиѕдар
и на други; Тзетзес (ХП вех), коментатор ка Хомерските песни,
ва Хесиод и ка Ликофрон.
За археолошклхе споменици, кои се богат извор за позна-
ван»е ка културата на античхите грцк, види во посебните делови

* *

Античката грчка историја, којашто ја проучувале хшво

самите антички Грци, па Римјаните, па Византијците, повторно
почна да се изучува во времето на хуманизмот и рекесансата

12
2t> разни краишта на Европа. Во шеснаесетиот век Carohis Si-
gonius од Modena ја напиша латинската рашрава „De republica
A theniensium Bo истиот век и во почетокот на седуннаесетиот
делуваат: Јоахшеѕ Meursius, автор на монографии за грчките
држзвни установи, и Ubbo Emmius, автор на расправи за стара -
Грција (државните старини). Англичанецот Richard Bentley (1662;
— 1742) ја изучува грчката литература (епистодографијa). Johao
Joahim Winekelmann (1717—1768) »о 1764 година-ја објавува
првата - историја ва - античката уметвост „Geschichte der Kunst
bn Altertum", Fridrieh August Wolf co cbojof текст ^rologomena
ad Homerum" bo 1795 година ro покренува таканареченото
Холерско прашање тврдејјш дека ни Илијада ни Одисеја не ое'
дела на еден ист поет. Долго остана незабележана уште пора-
нешната слична поставка за Хомерските песни од французот
Abb£ d’ Aubignac.
Во почетокот на деветнаесетисУг век Bartold Georg Niebuhr
дава темели на модервата критичка историографија. Нибур
повеќето се занимавал со римската историја, со грчката помал-
ну, но неговата научна метода ја прифатија помладите истра-
жувачи на грчката историја. Следбеник на Niebuhr e August
Bockh, основач на епиграфијата, кој заедно со соработниците
издаде голема збирка на грчки натгшси „Corpus inscriptionum'
Graecarum" ва четири тома (почнувајки1од 1825 годива). Bockh
пишуваше за грчката метрологија и за стопанските прашаља
на стара Атина, користејки ги елиграфсхите извори, за кои
историографите тхорано не се интересирале. Ученикот ва Bockh,
Karl Otfried МШеѓ (1797—1840) напиша повеќе историски моно-
графии: ѕо збирката „Geschichten hellenischer Stdme und Stadte"
(I, -„Orchomenos und Minyer", Breslau 1820; II. „Die Doriera,
Breslau 1824), co научна анализа иа грчките локални легенди.
Англичаните во осумнаесетиот и деветнаесетиот век обја-
вија нехолку опширни истории на античка Грдија: John Gillies,
Bistory of ancient Greece, its colonies and conquests I—II, 1786;
W£Uiam Mitford, History of Greece, London 1784 и понатаму;
Connop Thirlwall, History of Greece, London 1835—38, во осум
томови; George Grote, History of Greece, London 1846—56, b o
■дванаесет томови. Исгоријата на Гроте во свое време била ви-
соко ценета и затоа се преведувала на други јазици. Гроте дава
карактеристика на грчкиот генос (Маркс и Енгелс го исправу-
ваат), ја слави атинската демократија, многу критички се од-
несува к о к грчката традиција од постарата епоха од времето на
Лрвата олимпијада (776) и кон традицијата за Ливург, но „мо~
дернизира". Класнпте борби и економиката на старите Грци тк
посматра од гледиштето на за него современите буржоаски тео-
ретичари.
- Гермаѕците од срединатаjia деветнаесетиот век дадоа нови
прклози. Не толку Ј. F. Chr. Kortum (Geschichte Griechenlands
von der Urzeit bis zum ZJntergange des Achaiscken Buvdes, T. I—Ш,
Heidelberg 1854) колку: Emst Curtius co својата . „Griechische
Geschichte", I—III, Berlin 1857—67 (шест подоцнежни изданија).

13
‘\Х.
fe4
Куртиус ro истакнува значењето на географската и вооттшто
природната средина (претерува). Многу место им дава на кул-
a турните споменици. Старите Елини ги претставува како идеал
r.. ва сите вароди на светот. — Johan Gustav Dreysen го воведува
ваучниот термин „Елинизмот" и прв пишува историја а а .ели-
нистичките држави: „Geschichte des Hellenismusа во три тома
(i .Alexander, 1/ DiadocHen, Ш Ejngronen), Gotha 1877—78. Toa
во сушност е ново издание на поранешните книги на Dreysen:
„Geschichte Alexander$ des Grossen, Ber*m 1833; Geschichte des
Hellenismus I—II, Hamburg 1836—1843.
Bo текот на последните стотина години сестрано е развие-
во изучувањето на антиката^ а особеао на елинската -антика.
ЈВајшЈогу за тоа придовеле три факѓора: големите археолошки
Рткритија, Марксизмот и вапредокот ва наухата воопшто. Сето
тоа во подна мера се користи девесѕа. Во текот на изшгаатиот
век научниците, повеќето боржуаеки, насобраа огромен' мате-
ријал и дадоа значајни дела. Од боржуаските историчари нај-
добри дела за старите Грци напшпаа: Eduard Меуег, Julius Ве-
5* locfa, Geor Busolt, Ulrich Wileken, Helinut Berve, Hermann Bengt-
i-_
son — Германци, автори ва грчки истории; Италијанците Gaetano
i* . De Sanctis; од Французите Gustave Glotz; од Англичаните спо-
V менатиот Grote, па Ј. В. Bury, од Вусите Ростовцев. Тие напи-
шаа истории на Грците коишто најмногу се ценат. Посебно
место има колективното дело ira разни автори »The Cambridge
Ancient Historyu во редахција на четири автори: Ј. В. Bury,
Ѕ. A. Соок, F. E. Adcock и М. Р. Charlesworth. Налишани се мно-
гу големи и мали грчки истории. Спиеокот на оние што ги обра-
ботувале поедините научни обласги од поширокото подрачје
на грчката историја е огромен.
Меѓу споменатггге буржоаски научници особено место има
Eudard Меуег (1855—1930) автор на Историјата на стариот веќ
„ Geschichte des A ltertu m sI—V, Stuttgart — Gotha 1893 (разни
изданија на поедики томови) со големи делови ггосветени иа
античка Елада. Мајеровата Исторпја е многу доасументираво
дело, коешто поради огромкиот материјал сите го дитирааг.
Едуард Мајер е истакнат буржоаски научник. Русите многу остро
го напаѓаат („псеудонаучних*1) поради тоа што тој спомеиува
антички „среден век‘‘, феудализам, капитализам, а има непра-
»илни поставки за античќото робовладетелско ошитество. Кри-
тиката е оправдака и потребна, оти споменатите недостатрци се
снатни. Но позит^вните страни, особено огромнлот историски
^атеријал, исдрпно придружен со извори, го драсат ова стак-
дардао дело во библиотеката на потребните прирачници.
Julius Beloch (1854-^1929) е автор на многу опширна трчка
исгорија, хојашто опфаќа чстири тома, секој од по два дела:
Griechische Geschichte I 1—2; I I 1—2; Ш 1—2; IV 1—2, Berlin —
Lcipzig 1912—1927 (првото издание во три тома 1893-—1904). ”Л
Велоховата буржоаска историја тша свои ■големи позитивни
страии. Во неа покрај Атѕша и Спарта исцрпко се обработени м
разни други грчки полиси, а после нив елинистичките држави.

14
 Белох ја изложува грчката економсхо-социјална проблематика,
се разбира буржоаски. Многу се цени ѕеговиот ' демографски
матерЈгјал. По прашањата за бројот на жигелите, слободните и
робовите, во. разки краетпта на античка Грција и во разни вре-
- isrUiiba, сите го цитираат Белох. Тој од таа област напиша и по-
себно дело: ,Д)ѓе Bevdlkerung der griechisch-roviischen Welt,
Leipzig 1886. Делото не a во ce сигурно, но е единствено од
ОВОЈ ВИД. '
Gaetano De Sanctis- ја има дадено најдобрата италијанска
историја ва Грција, Storia dei Greri, Vol. I—П; Gustave Glotz во
соработка co R. Cohen најдобрата францусха историја на Грцијаг
Histoire grecque, Т. I—IV. Добрите англиски истории на Грција
ш истисда споменатата Cambridge Ancient History.
Во буржоаската литература од подрачјето на актичкиот
економски и општествен живот, посебно на грчкиот, најмногу се
истахнуваат и најмногу корисна граѓа имаат:
Fustel De Coulangei La cite antique (1867 и подоцнежните
изданија). Тука има идеализам во изобилие (сите општествени
појави на античките народи ре сметаат како остаток на старите
култни традиции), но и корисна граѓа (за грчкиот генс и т. Н-);
Robert Pohlman, Geschichte der Sozialen Frage und des Sozi-
dlisrnus, MCinchen 6-e Auflage 1914 (првото издание под наслов;
„Geschichte des Socialismus und Komunismusu). Слрема Пелмам
во антиката постоел ке самр капитализам туку и она што про-
излегува од калитаЈШЗмот: општествени движе&а за оствару-
вање на социјализам и-комуаизам. Тоа е крајно модернизирање
на антиката. Корисни се Нелмановите податоци за класните
борби.
Hugo Blumner, Die gewerbliche Tdtigkeit der Vblker det
klassischen Altertums, Leipzig 1869; Eduard Meyer, Die Wirtschaft-
lichte Entwicklung des Altertums, Jena 1895; Paul.Guiraud, La pro­
priate fonciere en Grece ju$qu’d la conquete romaine, Paris 1S93;
P. Guiraud, La tnain d'oeuvre industrielle- dans Vancierme Grece,
Paris 1900; H. Francotte, LHndustrie dans laG rece andenne I—П,
gruxelles 1900—4901; Gustave Glotz, Le travail dans la Grdce an~
derute, Paris 192C; Maks Weber, Agrarverhaltnisse im Altertum,
Tiibingen 1924; 3. Hastbroek, Staat und Htmdel Im alteri Griechen-
land, TUbingen 1928; J. Hasebroek, Griechische Wirtschafts-wnd
Gesellschaftsgeschichte bis zur Perserzeit, Tubingen 1931; M. I.
Rostawtzeff, A sozial and economic History of Hellenistic world,
1—Ш, Oxford 1941, ce буржоаски дела, богати co материјал,
ходшто се користи. ■
Маркс Ух Енгѕлс кон крајот на минатиот век направија
пресвртнида во науката, удрија темели и на напредната исто-
ркографија. Карл Маркс го „утврди појмот на охшггествено-
евономската формација како вкупност ѕа дадени производни
односи, утврдувајќи дека развитокот на *те формации е приро-
ден историски процес“ (Лекин). ,З о многу деда (Гермакскаха
идеологија, Кон критиката па полктичката еконрлија, Капитал)
Маркс ја објасѕува осаовата на робовладетвхкаоуго производство,

1С
карактерот на античката солственост11 (Сергеев). Во книгата
„Дотетслото на семејството, приватната сопственаст и државата“
Енгелс посебно хшшува за грчкото родовсжо ошптество развн-
вајЈси ја Морнановата теорија, девга Грците ја прожмвеале таа
општествена фаза' како к другите народи. Енгелс во тоа дело
објаснува, теакп е извршек преминот* од ттрвобитната заедница
преку системот на војна демократија во хласно робовладетелско
општество низ прлитичвз* револуции. Во главата под наслоа
,Ј1останокот ш атимсхага држаааи, во истото дело, Енгелс из-
несува тигогаен пркмер за достанокот и развитокот на грчкиог
робовладетелски полис и постанокот на државаха воопшто
(Сергеев).
Советските научници, кои први почнаа да ја изучуваат
античката историографија врз освова на напредното гларкси-
стичко гледање ва светот, досега дале многу научни студии од
подрачието на грчката антика. Плод на трудот да советеките
историчари е „Историјата па древна Грција“ од В. С. Сергеев во
вреработка од Н. А. Машкин и А . В . Мкшулин и делови за грч-
ката историја во JBcejmpnara историја" (двата први томови) од
разни автори. Тоа се две најсигурни места за консултирање по
г.рашазвата за економиката и -општествеиото уредување на ста-
рите Елини. Тука наоѓаме синтеза иа сето она што руските *гарк~
систи го дале на ова лодрачје. Потребно е и се очекува од совет-
склте и другите марксисга во светот многу повеќе. Останати се
уште многу проблемл од подрачието на грчката антѕцса што
треба напредно и ирцрпно да се обработат. . . .

* * *
Периодизација. — Денешната периодизација на старогрч-
ката иеторија, која ја застапуваат и источните и западните, сита
поуважени исгорибграфи, мзгледа вака (вклучително со преисто-
рија):
I. Иалеолитикум (уште недоволно испитан) и Неолитикум
кој во разни краишта завршува во разно време, главно до тре-
тиот милениум на ст. е.
П. Енеолитикум и епоха на бронзата. Егејока (Минојскз,
Кикладска и Еладска) култура и тоа „стара“ (XXX—ХХП век
на ст. е.), „средна" (XXI—XVII' век на ст. е.) и „подоцнежна“
(XVI—ХП век на ст. е.). До неодамва Егејската култура се
сметаше за преисториска култура на енеолитската и бронзената
епоха. Со дешифриран»ето на минојското гшсмо Егејската кул-
тура влегува во протоисторијата.
Ш. Единаесеттиот, десеттиот и деветтиот век на ст. е.,
епрха којашто ја познаваме од Хомерските песни и од археоло-
шките споменици на „Постарата зкелезна“ (Халштатска) епоха/
IV/ Архајска Грција — осми, седми и шести -век. Тоа е
време во кое грчките градови — држави (polis) ја добиле својата
лзразита форма, време на големи колонизации, време на голвми
социјалки борби, на тираниди, на изразито опаѓање на родов-

16
 t

a појава ка поизразито робсшладетелско ошптесѓгво ао

ck o to ,
псналредните грчки градови. Време ва грчката „архајска"
уметност.
V- Класична Грција. Петти и четврти век до битката кај
Херонеа (338 г. од ст. е.).
VI. Времето на Александар Велики и на хеленистичхите
држави (до 30 година на ст. е.).
VIL Грците под римска окупација. Оваа епоха повеќето
се обработува во рамките на Римската ксторија. Некои автори
историјата на античхите Грци ја завршуваат со битката кај Х е-
ронеа, некои со заземањето на. балканска Грција од страна иа
Римјашрге (146 на ст. e.). „Criechische Geschichte" од Бенгтсон
аавршува со Јустинијановото време (VI век на н. е.).

2 ИсториЈа на акгичките Трци

U
 * 3. НЕОЛИТИКУМ Н А ЈУ Ж В И О Т БАЛ К АН

На теренот на балќаиска Грција во поново време најдени

се остатоди од палеолитикумот. Налеолитски артефакти најдени
се во Беотија (локалитет Севди), хај Мегара и на острово*г Sa­
ran i1). Неолитот во оваа земја е одлично документиран. Од ми-
натиот век до денесда во Грхјија се откриени стотини неолитски
станици, Брз основа ва разновиден, постар и помлад, неолитски
материјал бд овие места, утврдено е дека во текот на чеѕѕртиот
к третиот милениум на ст. е. во овие крашпта живееле земјо-
делци и сточари, кои имале извесни хултурни врсѕи со населе-
ннето ка Предна Азија, севервиот Балкан и. разни други области.
Грчкиот неолитикук најдобро е испитан во Тесалија. Тука
археологот Тсунтас констатира три главни неолитски епохи:
Стар, Сррд|=>н н Доцнежен неолитикум и ги нарече по имињата
ва главниге наоѓалипгга: Сескло, Дилџни и Рахмани (или: Тв*
ссиимпси неолитикум I, П, HI). Уште не е доволно исштан. нео-
литикумот на Средна Грција и Пелопонез. Сепак јасно е дека
целата земја, којашто во историското време се наречува Елада,
проживеала некои од споменатите неолитски епохи. Во разни
станици констатирани се ловвлни специфичнбсти Разните нео-
даигски епохи секаде ѕт у почнуваа ниту завршуваа во исхо
време. Коегзистираа населби од раздичен културен кзглед. Во
некои крашпта веќе бќла започната епохата на бронзата до-
дека во позаостанатЈсте краншта уште траел неолитикумог.
Уште се дискутира за периодизацијата и за разни околности па
грчкиот неолит. Се истакнува значењето на разните преодни
епохи. Шахермајр (Schachermeyr) донехаде ги усклади разните
totcjiesa на научниците предлагајќи ваква периодизација:
L Ран неолитикул tum Протосескло (четврти милениум
ва ст. е.).
Ц. Среден неолитикул или Сескло I—Ш (нешто преди не>
т т о по годината 3000);
Ш. Доциежен пеолитикул tum Димини, или Субсескла
(третиот милениум). На таа последна неолитсѕа епоха би и при-
паѓале културите на Димкни, Рахмани, Лариса, Еутресис, хахо
к најмладиод неолитски слој во Сескла1).
 s.

Стариот и Среден веолитикум; Кудтура Сескло. — На п о

ррачието на. денешното село Сесхло, •во поѕадината на тесали-
ското дриеганиште Воло (антички lolkos), на многу места во
Тесалија и ва некои места во останатата Грција во текот на
четвртиот и третиот милвниум на ст. в. цутела културата на
„стариот" и „средниот" неолитикум, Носители на тие култури
во Тесалија биле повеќето земјоделците, а во останатата Грција
повеќето сточарите (покрај земјоделците), кои живееле во тр-
ќалезнк и четвртести колиби од трошек материјал (дрво, кал,
тула), изградени на камена подлога. Тие сееле жито (triticum
durum од егЈшетско или азиско потекло),- саделе овоштле и зе-
ленчук, одгледувале овди, кози и свињи, се служеле со разно-
видни камени орудија, по малу се занимавале со рибарсгво и го
јразвивале занаетчиството (грнчарство, делквње, ткаење). За сетр
.тоа лма археолошхи потврди.:
Во Сесхло и во останатите „Сескло" станиди ѕо Тесалија9),
®о Средна Грција0), и на Пелопонез4) најдени се, како каде, раз-
новидни веолитски производи од оваа епоха;, предмети од ка-
мен6), од глина®), од коски7) и од друг матерлјал8), Тука има јг
шшортирак метал9). Најдобро е застапена керамиката. Тсунтас,
Вејс (Wace) и Томпсон „Сескло-керамиката“ ја поделија на
шест групи10), а некои rpymi на повеке подгрупи11). Така посебно
се групирани еднобојните вази, посебно разнобојните, посебно
вазите со врежани орнаменти, па вазите со бели орнаменти на
црвена поддога, па вазите со орнаменти без особена подлога,
вазите од разнл локални стилови од оваа иста епоха.
Меѓу спомениците на Сескло-дластикага се иетакнуваат
камените и глинените статуети — женски и машки идоли, на
прво место сгеатопигната богинка на шгодноста (лик на гола
дебелкава жена со особено нагласени елементи ка женственост).
Машките ликови се поретки. Сескло етатудте се одликуваат со
извесек реализам. Најдени се и жквотински фигури.
Носителите на Сескло културата примале културни вли-
јанија, а и тие влијаеле на други. Производи од типот на „Се-
склом најденх се во' Махедокија12), во северниот Балкан к в»
уште посеверните краишта13). Во Сескло и во некои други „Се-
скло" стааици во Грција најдена е „источна пруџеста керамика"
л други неолитски производи, коиигго се карактепкстични за
досеверните и поисточните културни подрачија1*). Врз основа
ка тоа се прават разлнчни претлоставки за селен>а и култувкл
влијанија. Имало селен.а и културнк влијанија во двата правци.
Тешко е ѕо потполност да се констатира кој кому и што дал.
' Спрема 'Импортираниот материјал и спрема домашните
производи, •најдени во „Сесгло<( станицитге, а лзработени по
гстракски примери, се смета деѕа носителите на. Сескло-култу-
рата (ва „Равиот и средниот41 грчки неолит воопшто) имале вр-
ски со населението на егејските острови, на •Кипар, Мала Азија,
Сирија и Месопотамија.15)
2*
19
 Благодареј1ѓи ва врските на балканските веолитјани со
лапредниот Исток Европа ги запознала житата, некои друга
хултурни растенија, понапредврто земјоделие воопшто; при-^
мила многу културни придобивки од народите на Лстоѕ кои
■историски биле понапредни. Бо Тесалија и Еубеја најдени се
јзо некои неолитски елоеви од епохата-Сесќло предмети од злато,
сребро и бакар (вакит и ситни посотки). Тоа се импортиранл
предмеги од понапредните предноазисхи халколитски културни
центри. Констатирено е дека некои форми на гливените Сескло-
Вази се изработени спрема облиците на металните посотки
од Исток.
Помладиот неолитикум. „Дкмини" и сродните gyjnypa. —
Првата гголовина и средината ва третиот милениум на ст.е'. е
време на Помладиот неолитикул во Грција. Најизразитите спо-
меницд на таа културна епоха во Грција најдени се во селото
Димини, во позадината,на пристаништето Воло» недалеку од
Сескло. Поради тоа хаа хултура и таа култудна епоха се наре-
чува со зтето Димини. Споменици од тилот Дгишни се најдоа
и во најмладиот слој на Сесхло (култура „Субсескло"), во помла-
дите веолитеќи слоеви ка нехои други места, каде што порано
цутела културата Сескло, а и каде што Свскло култура не ни
имало; најмногу во Тесалија1®), помалу во Следна Ѓрција, нај-
•малу на Пелопонез.17) Тесалиските станици Рахмани и Ларњса
и 'средногрчката Еутресис дадоа особени локални варијанти на
(неолитоки производи од ешхата Дгичипи — спомениди коишто
лретставуваат најмлад неолихикум, Субнеолитикум, во Грција.
Носители на кулхурата Димини и воопшто на Доцнеокниот
неолитикум во Грција се земјоделците, кршпто одгледувале
пченица, јачмен; просо, грашак, леќа, смокви, круши, бадеми18).
Тие биле општествено лоразвиени од постарите неблитјани во
.овој крај. На теренот Димини сочувани се осгатоци од еден
нивни замок, којшто бил утврдек со неколќу концентрични
ѕидови. Нивните куќи се од типот „тедаѓол": дравоаголни основи
со претсобие и со централно огниште.
Кај спомениците од епохата Дилиии гледаме континуитет
на постарата неолитска Сескдо-култура со значазнв принови.
Тоа е најввдјшво во кераммката. Керазшката Диммли, керами-
ката на доцнежтиУг неолитикул во Грција, обилува со вови
облици (вази) и нови видови декорации*9).
Во збирките со Дижими-пластика се гледаат разни шема-
*гизирани идоли (во вид на гусли). Специјалитет е ^иѓурата на
богинката мајка која седи и на раце држи дете. Имв. разНовидни
Димини прбизводи од камен (нови типови секир>^ покрај ста-
рите), глина, коска. Тука не недостига нк злато, ни сребро, ни
бакар од исток. Се работи за завршната фаза на неолитот, ѕо
земја којашто е во 'близина на културните центри, во кои цутела
(аултурата од времето на бронзата.
Не се анае, кои се носетели ва Дилшш ѕултурата/ Hexoii
типови ва керазлички вази (например вазите со спиралоидна де-
Kopaimja) и некри други производи, најдени - во станиците од
епохата Дилина, многу потсетуваат на лроизводите од север-
ниот Балкан и на уште посеверките к поисточните краишта. Во
тие краиШта, од друга страна, -најдени се производи од тилот
Дгсмиии. Димима и другите_неолитски култури на Г^ција, се-
верниот Валкан и Дунавската долина се делови на културата
ргојашто, велат, дошла од исток. Разни се мислењата за патиш-
тата, до хои доаѓале носителите на таа ќултура. Разни се мисле-
њата за одаосите на' поедики културни разграноди.

• ЗАБЕЛЅШКИ

ХЈ Schachermeyr, Р. W. R. Е.г ѕ' г>. prachistorsche КиИитеп Griecheп-

limds, с. IV.
' Најновата периодизација, сп оред М илојчиќ:
1. П ресескло ( i 500— 3 500)
2. Сескло (3 500—2 800)
3. Димипи (2 800— 2500)
4. Лприса (2500—2200)
2) Освен Сескло поважни наоѓалишта ла спомениди од „Сескло“
културата се: Рахмани, Тсангли, Тсани, Отзаки и Тиза фријска.
3) „Сескло" материјал е најден и во Аткнв- Во Херонеа и в оп огр а -
нкчвиот тесалиски локалитет Лијаноклади вајден е ^Сескло* материјал
Со особени варијанти.
4) Од лелопонеските станици подобро исплтали се: Говија, Просимаа,
Хегеоргитиаа, Малтхи, Куфовуно и негсои во лколивага на Спарта.
8) Политиради Секири или келтови, ножевк од обсидијав од Мелос,
камеки вази и камени статуи од азиски тип.
*) Разноѕидаи вази и минијатурни жртвениди од севернобалкан-
скк vtm.
Т) Палета, игли. шила.
б) На пример бразлети од нанизани шхолки.
8) Злато, еребро, бакар.
10)‘ Сета Сесѕло-керамика е означена со „А". Грутл е се ,,А» 1“
до „А, 6“.
**) Групата „А, 3“ има шест подгрупи : „А. 3, ■« “ до „A, 3(z «. Гру-
пата „А, б“ има дѕе подгрупи. „А, б, а “ и „А, 5, |Ѕ*.
12) Позначајни македонски ваоѓалишта: Сервија, Аивате, Седее,
Хагиос Млмас.
13) Неолитска кераииѕа сродѕа со „Сескло1* се мајде во Бугарија (во
сколината па Софија —' полр-ачЈето на неолитската култура „Крели-
ковци"); ѕај нао (јужно од Ниш — подрачјето аа веолитсхата култура
„Вггбањ I" па северно од Велград — подрачје аа културата ^Старчвео I
и П ); во Унгарија (на Тиса — подрачје ка културата „КЅгбѕск"); во Ру-
мелија и Молдавија (подрачје »а културата „Glavanesti").
14) Тоа се проиаводи од типот Tisa, гипот Erdsd, Wadastra, Gulmenica
n Cucuteni A.
1б) Од осхровот Мелос импортиран е обсидијан тевок пластест
хамен, пригодек за изработѕа на иожеви. — Од азиско потекло ее (по
своЈот облиѕ) камените и вехои керамичак ѕази, иекои сгатуи, пачати

21
 и-лекои други производи најдеки ѕо Сескло сѓаниците. Од скулаторски
*ип во Сесѕло станиците се вазите со бели орнаиенти на црвеѕ фоад и
со црвеѕи орѕамеати на бел фонд. Констатирано е софпаѓале на Сескло
у.атеријалот со материјалот од азиските еганици дури таму до Ел Обеид.
Пстврди кај Schaohenneyr, 1, е.
1в) Наоѓалишта кахо во забелешвите 2—1 и други.-
•r. . 1Т) Во Средиа ГрциЈа ѕа пример Орзсомен. На Пелоѕонез': Гониа,
' j: Просумна и друти.
y’
ЈЅ) Потврди кај Тѕипѓаѓ, Waee-Tkompson и saj Sehachermeyr.
19) Во збирките на Дилини керамиката се гледаат ва пример го-
леми вази ва пдстоље (нозе), еднобојни вази без орнамент,. со двобојни
умк тробојви орнаменти; вази со декоративни котиви од севервобалхан-
ски тип (спирали, разни пруги); вази од средвогрчки варијанти на Димини
ег.охаха (ttUrfirms.u м „crusted“ керамика).

Бабаиографија
:I|
Tsuntas, Преисториски акрогизли Дгпшки и Сескло, Атива 1308 (ва
'i грчки); Wace—Thompson, Prekisloric Thessaly, Cambrige 1912; V . Gordon
Ц Childe, The Dawn o f European Cmlisation (петто излаеие 1950); Schacher-
meyr eo P. W. E E., s.p. PrfiWstorische Kvtotren Griechenlaiuis; Sckacher-
.-e rcieyr, реферат на Десетхмот иахервациоѕален кош рес ва историчарите во
:.r
•v: Рим (X Congresso intemasionale di »dense storiche, Roma 4—11 setterabre
1955, TUUmemi vol, VI, pag, 651—675) Friedrich Matz, Die Apafe, Handbtich
der Archaologie (Vierte Llelenmg, Muncben MCMD), 19 sq. co богата лите-
ЈЈатура.

i
22
 II

ТРОЈАНСКА, КИКЛАДСКА И ШШОЈСКА КУЛТУРА

Епоханабро.нзата

1. ФРОЈАНСКА И ЌИКДАДСКА КУЛТУРА

Додека на Балкавот се уште траеше неолитикумот, во

Мала Азија, на Крит и на некои Егејски острови се живеело
поналредно. Таму под егилетско и месопотамско — нехаде ди-
ректно, векаде гшдиректно — ѕлијание ѕе£е се развивала мета-
лургијата, се појавувале нови занаети; се создавале се иоголеми
земјоделски и индустриски вишоци, се водела трговија, се раз-
.вивало класно општество. Таму, архелолши речено, се прежи-
вувал Халхолитџкумот (Купролитикул, Енеодитикум), епоха
ка ггрвото бакарно орудие (покрај каменото), а по неа Хкугшмша
„епоха иа бронзата?*.
Мала Азија многу рано ш пргада културните влијанија од -
Месопотамија и Египет. И во најстарите археолошки сдоеви на
оваа земја најдени се ироизводи од бакар. На јужниот дел на-.
ВДала Азија (во Ккликија) најдени се халколитски и раноброн-
Зеновременски сшженици хои се сродни на критскЈгге; кш
сведочат за поребеа разграиок аа халколитската и воопшто
Ероизеновременската култура во овие краишта. Друг изразит
разгранок иа халхолитската .и ранобронзеновременската културд
оди од југоисток во северозападен правец на Мала Азија, цо
Хелеспонт, до Hissarlik, — Tfoja, каде што кон крајот на мина-
ти»т век (од 1870 година понатаму) Шлиман (Heinrich Schliemaim),
барајќи ја „Х&меровата Троја“, откри неколку културни слоеви,
Ѓден над друг, од коишто најстариот е халколптски. Шлиман
тл неговиот наследник во работата Дерпфелд во Хисарлик —
Троја разликуваа. девет слоеви, девет градови^ Tpoia I, над неа
Троја П итн- заклучно со најгорната: Троја DL Врз основа на
понови испитувања (ископуван>ата од 1932—1938) американскиот
археолог С. W. Blegen константира дека тројанскиот археолош-
ки профил Јша дванаесет култураи слоеви.
Троја I е халколитска населба од XXVII шга XXVI век ва
ст.е., чии жители — од непознато неивдоевропско потекло — ни

23
 оставија разновидаи споменици, меѓу нив некои од изразито
азиски халколитски тип, додека некои зборуваат за оетатоци
од неолитихумот.
' Троја П е напреден, со ѕидови утврден, град од втората
половина ва третиот милениум (XXIV век по Scbachermeyr,
XXIII век no G. Shilde). Во културниот слој на Троја П најдени
се остатоци од градски тврдини, куби од типот ,г/легарон“ к мно-
губројни занаетчиски производи од злато, сребро, бахар, брон-
за, глина и разновиден камеи* накити, орудија и оружје. Тука
Јша занаетчиски производи од азиски ткп,1) предмети импорти-
рани од Кикладите, од Крит и од Егилет — од епохата на „Ста-
рото царство“ м дури од ,,Преддинаетичхата епоха". Тука има
разновидна керамика, на пример ашроиоморфни вази. Техни-
ката на изработката на некои керамички вази од Троја Ц поз-
ната е на многу широко подрачие од Сирија, преку Мала.Азија,
да Дунав. Кон крајот на третиот милекиум Троја П е разурната
и запалена од завојувачот. Се верува, деиа тие завојувачи бкле
Индоевропејци, кои кон крајот на третиот и почетокот на вто-
риот милениум на повеќе места по Предна Азија оставиле тра-'
гови на своето насилничко навдегување. ИндоевроПејците кои
ја срудгија Троја II — населба на за нас непознати прединдо-
европејци, се бореле меѓу себе и со други за oboi плоден и
стратешки и трговски значаен храј. Разни Индоевропејци во
текот на вековите. на истото место ја основале и ја рушеле
Троја Ш, IV и V, скромни населби,кои се сменувале од годивата
2000 до 1500 на ст.е.
Шлиман — Дерпфелдсвата Троја VI, ко^ашто до неодамна
се сметаше за „Хомеровска Троја", беше налреден град, во чии
слој се сочувале остатоци на моќни ѕидини, остатоци на куХи
од типот ,>Мегаро«“, па разновидни занаетчиски и умсѓнички
производи — накит, орудие, оружје, посотки, идолк к друто.
Тука е најден разновиден импортиран материјал, на пример
микенска керамика, предмети од егејските острови, од Крит и од'
Египет (Египетски материјал од епохата на XVHI и х т е динас-
таја). Блеген смета дека Троја VI пропаднала во 1300 година
ва ст.е. (можеби од земјотрес), а дека н& нејзиното место во
тринаесегиот век на ст.е. е изграден нов град, кој постоел околу
сто годрш и и бил срушен во почетокот на дванаесеттиот век.
•Тој град Блеген го наречува. Троја Vlla. Тоа е, како што денеска
ее емета, „Хомереката Троја“, којапгго, спрема тпадицијата, ia
срушиле Ахајците (в. долу)2. Над Троја Vlla во текот на времето
подигнати ce Троја VH6, Троја v n i, грчки населби од прет-
ѕласичната и класичната епоха, и како последна Троја IX, грчка
ћаселба од елинистичката и римсжата епоха.
Во поново време на повеќе места по Мала Азија откриенл
се халколитски и поразвиени бронзеновременски станици со
споменици од типот Троја I, Троја II; со споментши што одго-
вараат на разни епохи на Троја. О-пуха се захлучува, дека разни
слоеви на Хисарлих—Троја претставуваат разѕш епохк на кул-
турата нп*о се развила на пошироко малоазиско подрачје, со
•вптгаЈТИИ варијанти.
Културата на Исток доаѓатпе на Запад, во Европа, по
разни патишта, ла така ипреку егејските острови, коингто цри-
родно ја врзуваат Мала Азија со Балкааот. Недалеку од Мала
Азија, на островот Лезбос, ка локалитетот Thermi, најдени се
културни слоеви на пет градови: Thermi I—V, Културните
слоеви на Thermi I-^IV временски и културно одговараат на
Троја I, на Халкодитиќумот од средината на трегиот милениум.
Во слоевите на Thermi I—IV најдени се споменици- коишто си-
аурно сведочат за културниге влијакија од Месопотамија, Еги-
лет, Крит и некои Кикладски осгрови. Во векои слоеви на
Thermi I—IV најдени се вретена и друг прибор за ткаење. Тука
е најдено и харбонизирано семе на разни културни растенија.
Тие наоѓаља се значајни за пронаоѓањето на патипггата по кои:
занаетчиите и понапреднпте земјоделци ги пренесувале своите
придобивки на Запад.
Егејските острови, сиромашни со сдоменици од неолитската
епоха, значеа непгго повеќе во времето на поразвиената инду-
стрија, трговија и развиеното поморство. На Парос и .Сифнос
имало бакар. На разни егејски острови имало подобри видови
камен. Многу е баран обсидијанот од Мелос, теѕкоплаетест ка-
азен, добар за изработка на камеви орудоја, каков што е најден
но повеКе места на Балканот и на други места.
На егејските острови најдени се значајни -споменици од
посебен разгранок на бронзеновременската хултура, нојашто
конвенционално се наречува „Кикладски" (материјал од ист тип
кајдев е и на други егејски острови). Кикладската хултура
археолозите ја делат на Стара, Средна и Доцџехсна. Први струв-
ни истражувања на Кикладите вршел Тсунтас. Тој кон храјот
на шшатиот век откопа неколку стотини гробници од „киклад-
ската11 културна епоха. Најзначајните ископувања ги изЗедоа
Американците на островот Мелос. Тука се откриени три брон-
зеновременсни хултурни слоја на градот Филакопи (Phylakopi,
денешно име): Филакопи I—Ш.' На Кикладските острови нај-
дени се остатоци од градови со тврдини,®) гробници, занает-
чиски производи: бронзено оружје, орудија, накит, керамика,
камени посотки, камени идоли и други лроизводи во домашни
— хикладски — и туѓи' стилови. Во рамхите ка Кгшладската
хултура — Сгарата, Средната ж Доцнежната — се Јавија разшг
локални разграноци.4)
Кикладски занаетчиски лроизводи ќајдени се на повеќе
места на Балканот, во Мала Азија,5) на Крит, во Египет.®) На
Кикладите најдени се индустриски производи, кои имаат типо-
јпош ки , стилски аналогии во Предна Азија7)" и во Егилет. Врз
основа ва тоа се прават разни претпоставки за движен^то на
носителите на оваа култура од Исток на Запад.
Во срадината на третиот милениум и подоцна Кикладите
направиле не мало културно влијание на теренот на балканска

25
 'Раната- лој ава на градови. и класно општество на Пело-
^'-''•: -потез^-с^ со 'врските со краиштата во хои такаите
традови и таквите општестѕа постоеле лооано. Tvna доаѓаат во
■w предвид и врските со Кикладите. Производи од хихладски'тип,
№ особено керамик-а, најдеки се ке само на теренот на балканска
Грција, туку и во северниот дел на Балканот' и во Средна
Европа. По долината на Вардар и по морето до Јадрансвиот брег,
па. охтука кон север оделе „кикладските’‘ културни влијанија.
Неолнтскиот Бутмир и неолитските центри северно од Балка^-
вот (Lengyel) лримија културни влијанија од халколитскиге
Киклади, ипи преку нив. Во сгомготе на јадранскиот остров
Хвар најдена е, покрај другото, и керамика од кикладски тип.8)
Постоеле културни врски на Егеида (Киклади) пт>еку Јонското
i Море (островот Леухас) со Јадрак (Хвар). Не знаеме ниигго
fM поблиску за околностите.8) ч
;t.x
.И5 Егејските острови беа мостови помеѓу -хултурѕиот Исток
и Еалканот. >

ЗАБВЛЕШКИ

i) На примар златаи иаушдици, игли за коса и друг накит од су-

иерски тигг; игли со грежлеста' глава од анатолски и ' ирански тип. Тука
се забележани и елемеѕти ва сумерска архитектура-
*) Види гл. IV, 2.
■а *) ФидакоДи II и Ш ка Мелос; Халандријани на островот Серос;
нешто на Парос.
*) Археодозите разликуваат ва пример „РеЈоѕ* култура (по името
?А'
ва наоѓалиштето аа островот Мелос), „Ѕутоѕ“ култура и некои други
џ кккладски култури.
•ЈЈ-Ј.. б) На пример во слојот ТР°Ја II.
*) На пр- во една гробница од „Прединастичката" епоха.
1) Алишар, Каркеииш, Тел Халар и т. н.
*) Qrga Novak, JPrefcistorysfci Hmr, Zagreb 1957 passlm; Schacher- -
шеуг, 1. c., coli 1422—1423 к 147$.
9) Селека?, директни мли ивдиректни трговсаи врски во третиот
'•ti милевиум?
ѕС*-. Бпблиографмја
% Schliamann, IUios,' Lelpzig 1881; ScbUemann; Troia, Xjeipzig 1884;
Schliemann, Bericht Uber die Ausgrabungen im Jahre 1890, T-eipMg 1891;
;5f Dotpfeld — Smidt — Gotze, Troia und lllion, Bertin 1902; Blegen, American
:t- Journal of Archaelogy, X L I (1937), 563—566; Blegen (и друггО, Ттоу, T. T-1I
V Princeton 1950—1951. Schachermeyr, P. W.. Д. 1. c. каде' ш то e дадена
вова литература; многу ииформативно к ѕј Gordon Childe, о.с., Ch. III и IV.,
1• Matz во Handbuch der AreM ologie (в. стр. 22, Библ.), 205 sq. со богата
•• литература-

26
 2. КРИТ

Микојска култура

Кон крајот на третиот и во текот на вториот милениум ва

ст.е. на островот Крит цутеше особена култура, којашто ншсаа
на Медитеранот, а зајахна со подновувањето од Египет и Пред-
на Азија.
Крит е најголемиот остров ва Средоземното Море, со вколу
8 000 км2 површина, со одлични услови за земјоделие, сточар-
ство, риболов; остров хојшто скоро еднакво е оддалечен од
афричкото, азиското и европекото копно. Затоа Крит создавал,
примал и своето худгурно богатство го иредавал и на други.
Најстарата литер&турна традација за Крит и Критците
сочувана е на египетските хиерогдифсжи и азиските клинести
натгшси. На египетските зргероглифски натписи од Средното и
Новото царство се споменуваат Кафтиу (Кефтиу). Се смета за
веројатно деха Кафтиу (Кефтку) се житеди аа Крит. На кли-
вестиот натпис на ахадскиот ѕрал Саргон (XXIV век) од Асур,
островот-Крит се наречува Каптара. Тоа име одговара на библи-
■ското Kaphtoc. Кафтите се гграгставени ва египетските ликовви
' споменици од елохата • на Новото царство како ' доносници
иа данок.
Грците, откако дојдоа на Медрѓгеранот, брзо го запознаа
богатиот -Крит. Тие во текот на вториот ашлениум почнаа посте-
пено да се доселуваат на Крит. Кон крајот на вториот милениум
Грците се главни жители на Крит. Од таа епоха сочувана е
хомерската традиција:
•„Земља Крета имаде у искричавом мору;
земља лијепа и родна; око н>е вода, а ка н>ој
многи, безбројни л>уди. Градова ту деведесет.
Језици различни ту се испреплићу; ту су Ахејци,
Етеокрећани ту су јувачине, ту су Кидонци,
Дорани, којих су племена три и. дивни Пелазги.
Кносос је Дедихи храд. У н>ему је владао Минос
девет по девет лијета и другово с велихим Зеусом“.
(Одисеја, XIX, 172—17&, Маретић)

27
 Херодот (VII, 170), Тукидид (I, 24), Аристотел (Полит. II, 7)
и некои други антички писатели забележале легенди во кои
се хрие традицијата за историските настани во врска со овој
остров. , •
Поттикнати од грчката литерарна традиција, од случај-
ните теренски наоѓаи»а и делумичните успеси што некои архе-
олози ги постигнаа на Крит до 1900 година, стручњаците во
почетокот на дваесвтиот век почнаа со еистематски ископувања
ва Ерит, коишто донесоа прекрасни откритија.
Во 1900 година алглисшлот археолог Артур Еванс почна
да го откопува градот Кносос, чија положба веќе ја имаше
утврдено Гркот ВДинос Колокаиринос во 1878 година. Еванс
*>д 1900 до 1906 година во Кносос откопа голема кралска палата,
^лала палата и една кралска вила, а во Зафер Папура и во Исог
аата некрополи. Најзвачајното откритие на Еванс е големата
кралска лалата во Кнос, богата со споменици од разни гранки
аа Јшховната уметност.
Додека Еване копапге bq К нос, Италиданците и Германцитед)
открија по една кралска палата во Фест (Phaistos) и во Хагија
Триада. Италијавците во пештарата Камарес, на јужниот крај
од брдото Ида, ги најдоа најдобрите примероци критска кера-
**ика- Една Американва8) во Гурнија откри индустриски град.
Други ја испитаа пештерата Psychro и пристаништето Zakros),
местото Меѕѕага4) и Palaik astro3). Американците ш кспитаа ло-
калитетите Vasiliki, Pachyamnos, Pseira, Mochlos, Sphungaras.
Трците откопаа многу .гробници во местата Kiimasa, Меѕѕага и
други®), многу работи отхрида во околината на Кнос и на други
кеста (TyJissos, Niru Kani, Malia)7). Еванс последен пат ѕопаша
во 1923 година.' Археолози од разни народности во повеКе на-
врати на Крит копаа се до наши. денови.
' Најстари археолошки споиеници на Крит се од нерлити-
кумот. Критскиот неолитикум, чии најстари познати слоеви са
од шестиот милениум, завршува (спрема Еванс) кон крајот на
четвртиот, а спрѕма поновите поставки, во средината на .третиот
милениум на ст. е. По неолитот на Крит, како и на други ме-
ста, следеше халколитот (халхолитикум, купролитикум, енео-
литихум), а по нив епохата на бронза. Од последните векови на
третиот милениум до пред icpajOT на вториот милениум на ст. е.
на Крит цутеше хултурата којашто Еване ја нарече Минојска, по
името на кралот Минос, познат од грч1сите легенди. Минојската
култура ги опфаКа халколитската и бронзеновременската куд-
ггура, а најмладите слоеви it се протоисториски.
Врз основа на импортираниот егилетски и азисхи- мате-
ријал кој на Крит е најден заедно со домашниот, и врз основа
Ѕза критскиот материјал, кој е иајден во Египет и во • Предна
Азија, Еванс ги датира археолошките „жинојски*' сломеници —
главно оние од Кнос — и направи периодизарија на Минојската
култура. Еванс линојската културна историја ја подели на три
главни епохи што одговараат на Старото, Средното и Новото
египетско царство, — според состојбата на египтологијата во

2Ѕ
 лочетокот на овој век. Тке епохи се: Стар Мгтоихум или Старо-
мииојска епоха, Среден Мипоихул или Средно-линојска епоха
91 Доднежеи Мииоикул или Доцнео»ско-Ам.којоса епоха. Со оглед
на различните културни слоеви на главните епохн, Еванс се-
. која главиа егоха ја подели на три подепохи: Стар жамоимул
I—ПТ, Среден Миноижум I—III, Доцнежен Минои-кул I—ЦТ, а
овиф на упгге потесни подепохи: a, b, с (Стар Мџноикум* I, a, I, b,
I,c; II, a, II, b, II, е, и т .а ). Со оглед на денешната состојба на
египтологијата веќе не се прифатливи датумите што ги пред-
ложи Еванс. Споменатите епохи кби ги наречуваме по Еванс,
денеска се датираат: Неолитикул: до год. 2400; Стариот линои-
кул: 2400—1050; Среден мимоикул: 1950—1550; Доцнежгн Mtt-
нопкул*. 1550—1025 од ст. е.ѕ).
Антрополозите констатирале дека во Старата и Средпата
линојска епоха жителите на Крит повеќето биле доликокефали,
а во мал процент брахикефали; дека во Доцнежната мипојска
епоха бројот на брахикефалите на Крит многу порасна, а бро-
јот ва доликокефалите опадна. Месокефалите во сите минојски
епохи се добро застапени. Критеките доликокефали, главни но-
сители на Стариот, а деломично косители и на Средниот av,-
ноикум, се претставници на посебва неиндоевропска „медите-
ранска" етничка група. Како што се тледа по коет^ите, биле со
мал: раст. На хритските диковни сдомениди и на египетските
(наводно Кефти) претставени се како луѓе со темна кожа,
краткзт кадрави.коси, ео избричени бради. Сепак, извесен про-
кент брахикефали и значаен процент месокефали, како и.некои
други околности, сведочат дека Крит веќе во Старата шшојска
епоха бшг епшчки -шарен. Изгледа дека на Крит се осегија огге
роголеми селења од Предна Азија, Египет? и Балканот.
На Крит се најдени иовеќе ллјади натписи. Спрема видот
•на писмото ги делиме на три груди {в. долу посебнсА Неодамна
в одгатнато критското >улинепрно Б“ писмо, на кое се напгапани
натписите од последното ■време на Минојската- епозса. Изучу-
вагвето на-минојската хултура се уште се базира во п^>в ред на
арЈгеолоиши материјал. Не се потценува ни грчката литерарна
традиција.
Во текот на третиот милениум, во Старата линојска епоха,
разнородните жители на Крит — медитеранстш неиндоевропски
доликокефали, разни дојденци од Африка, Азија и Европа —
живееле во многубројни родовски заедници. Еивните станови.
пачинот на заксшував>ето, култовите и занаетчиското производ-
сгво биле различни на ^разни страни ва островот. Тие разлики
не се искажале во зем] оделието (судејќи по сачуваниот земјот
делски алат), во сточарството и рибарството. Критската култура
од оваа. епоха не била единствена. Сочувави се многу критски
занаетчисхи производи од оваа епоха од домашен и импортиран
материјал9). Туха се гледаат разни стилови и разни влијанѕоа.-
На Крит, меѓу споменшште од Стариот Миноикум, најдени. се
занаетчиски •производи од египетско,. азиско и кикладско по-
»гекло. Покарактеристичните култни симболи од оваа епоха,-

•29
 «ајдени на Крит, се камени и керамички статуети од кикладски
и еггагетски тип, вотивни рогови од малоазиеки тшг, додатоци
во вид на гулаби од хикладски и асирски тип и двојна секира,
која во следѕите минојски епохи има големо кудтно значење.10)
Родовското општество на Крит, на кое не можеме да му
io наѕреме почетокот, во текот на третиот милеѕиум прожи-
веало разни фази. До крајот на третиот милекиум, веројатно
.уште во текот на Стариот Миноикум III, наКрит се појавиле
првите градови. Жителите на Крит, барем неќол, добро ја со-
Владеале обработката на бр.онзата („Прва епоха на бронзата"),
доста го развиле уметкичккот промет, силно. го унапредиле. гра-
дежништвото, го срздале првото — хиероглифсхо — писмо, ги
зајакнале врските со странство. Сите тие се појави што 'можат
да настанат во класно' општество, во држава. Класнотр робо-
владетелско општество и робовладеталските градови — државл,
коипгго во тие околности постоеле на Крит, веројатно биле блл-
ски на робовладетелеките општества и држави од блискиот'
Ориент. Како и во Предна Азија, на Крит се форлгараа разни
робовладетелски.државички, а подоцна единствена држава. Се
претпоставува деха' биле претежно со натуоална еконрмика, со
не мали остатоци од родовското општество, со пришгшвно ро-
бовладетелство и монархија од свој вид11).
Во почетокот иа вторирт милениум од ст. е. на Крит, кахо
и на егејските острови, л на Балканот, помасовко се јавуваат
Лндоевропци. Тоа беше во времето иа најинтензивните селења
иа Индоевропејците кон Медитеранот. На Крит тоташ наста-
дува Средната линојска епоха, Средниот мимоихум (околу
1050—1550). Изгледа дека критските Индревррпејци, носксгелк
ва Средниот линои-кул, биле блирки на најстарите елинсви
групи. Кнос (Кпоѕоѕ, Кјооѕѕоѕ) до тогаш просечна критска ва-
селба, станува политичхи и културеа центап. на Крит. Покрај
Кносос тогаш се истакнуваат градовите Фестос, Малија, Тили-
сос- Околу годината 2000 во тие градови подигнати ее величе-
стврни: кралски палати. Трагови од чие палати сочувани се во
Кнос и Фест под подоцнежните уште посјајни палати. Елохата
на „првите палати“ е епоха на новиот економски и културен
вацредок ла Крит. Средниот гшноикум во прв ред е култура
на Кнос и на споменатите центри. Средно-минојската епоха е
и „Камарес епоха“ . Таа даде одлична керамика^ Каларес ѕазац
така наречени по името на пештерата Камарес (на ладината на
брдото Ида), каде што се најдени вшогу. Многу вази од тштат
Каларес најдеки се во урнатините на првата палата во. Кнос и
ва друто места на Крит и надвор од него. Во матазините на
кралската палата во Хагија Триада најден е бак?~ во големќ
количини, собиран за индустриски и трговсжи цели. Критската
икдусгрија во Средшта линојска епоха мноту напредуваше. За
тоа сведочат сочуваните индустриски лроизводи од тоа време,
на пример скаподеното бронзено оружје интарзи^ано со здато.
Изгледа дека Кригците доста прдадсагеле за развитокот на ме-
талургијата.

30
 Жителите на Крит во Средката минојска епоха одржувале
трговски врски со Египет, па со разни краишта од Азија и Ев-
ропа. Во егиггетските гробници од времето на XII династија (во
местата Кахун, Ханерах и иа теревот на стариот Абидос), нај-
дени се Каларес вази. Критски материјал од ова впеме најден
е во Сирија (Угарит — Рас Шамра) и во Месопотамија; ва
запад: на Сипилија, Сардштаја, на источниот брег ка Иберскиот
полуостров. lia Сардинија е најден бакар, маркиран со минојско
писмо. А на Крит, во археолошките слоеви од ова време најден
е египетсхи импортиран материјал од времето на XII и ХШ ди-
настија и имггортиран месопотамски материјал од времето на
Хамураби. На тба се базира хронслогијата на. Средпиот ■лли-
ноикул.
Во осумнаесетиот век на ст. е. запалени се и соушени пр-
вите палате во Кнос, Фест, Малија и Тилис. Можеби тоа било
дело на надворешни завојувачи, можеби последица на вна-
трешни револуции, можеби и еднотб и другото. Во тоа време
Хиксите навлегоа во Египет. Не е исклучено дека еден дел од
азиските емигранти, на кои им припаѓаа и Хиксите, стигнал
на Крит. Во Кнос е најден натпис со името на Кхиан, кралот
на Хиѕсите. Во врска со тоа се прават разни претпоставки.
Ледесетина гпдини по рушењето на првите палати, околу
год. 1700, ѕо Кнос и Фест се изградени нови сјајви палати. Во
„епохата иа новите падата" Кносос беше престолнина на моќни
кралеви. Тие кралеви во грчкиот mieг се наречуваат Миноси.
Имало разни Миноси12). Еванс смета дека некои од претставите
на критсккте ликовни споменици од тоа време, кахо гулабот,
(лаѕот, волкот, лилјакох, се симболички нмиња на поедини Ми-
носи18). Тукидид бележи дека Минос. бил- првиот коал кој имад
'флота и владеел со елинското море; дека Минос ги истерал Ка-
раните од Ќиклади и тука им дал власт на своите синови; дека
•Минос ги растерал гусарите и обезбедил собиран>е на данок14).
Во ова време господарите на Крит имале таласократија (tka-
lasa — „море“ , fcraieo —' „ѕладеам4'} на 'Егејскотог Мове -и на на-г
селението од егејското приморје му фрлале данак. Тфадашијате
зз, тоа сочувана е во атичката легенда за Тесеј и Аријадна. Атин-
ците, спрема легендата, морале секоја девета година да му праќаат
по седум младичи и седум девсјки на страшниот Минотаур кој
живеел во Лавиринтот во 1Снос на Крит. Тесеј ги ослободи Атин«
ците од таа неволја-1*)
Грчката легенда за борбите на Минос со браќата О^педон
и Радамавтис1®) е во врска со традацијата на меѓтсебните борби
ва критските династи, шго биле водени за власт над овој голем
остров.
Во средината на шеснаесетиот век од ст. е. почнува Догг,-
меокната Минојска епоха. Хронологијата на оваа епоха утврдена
е врз основа на археолошки хонстатираните врски Крит — Ми-
хена И Микена — Египет. Критски материјал од оваа епоха нај-
деч е во Михена, а микенски во една фараонска гробница од по-
четокот ва „Новото царство** во Еглпет11). Иомладата ликојска

31
enoxa I и П, која одговара ва епохата на египетската XVIII
династија (1580— 1360), е време хога госѓтодарите на Крит —
„Миносите" — биле на врвот на славата, моќта и богатството.
Тогаш Кносос Јшал педесег (спрема Шахермајр) изш дурм осум-
десет (спредеа Еванс) илјади жители.
На сите страни врај Средоземното Море, а понекаде шдлаг
боко во континентот, на пример во Месопотамија и во Египет,
најден е археолошки материјал со хритско дотекло од оваа
епоха. Најблизок потрошувач иа хритската стока бил јужниот
Балкан. На новеќе места по Пелодонез и во Средна Грција нај-
ден е накит, оруж је, керамика и друг критски материјал од
Средниот и Доцнезсниот (I и П) Мипоикул. Во ова време — сре-
дината на вториот милениум — хомерските. Ахајци, господари
на Микена, Аргос, Тиринс и ѕа некои други градови на Пелопо-
нез и северно од негО, привдија многу придобивки од минојската
нулзура.
Врз основа на критскцот материјал најден во Микева и на
други места на јужниот Балкан, Еванс сметаше дека господа-
рите на Крит имале хегемовија над Пелопонез. Спрема В ејс
(Wace) пелопонееките Ахајци биле самостојни и импортирале,
или дури носеле дома како воен плен драгоцености од Крит.
Wace и Blagen, кои ја истакнуваат оригиналноста на микен-
ската култура (види гл. Ш, 2), сметаат дека извесни вази, на-
водно хритските, минојските, најдеви во Египет, можат да би-
дат ахајеки; дури дека и Кафтите, претставени ва епшетските
ликовни споменици од епохата на „Новото царство, можат да
бидат Ахајци. Спрема Sehachermeyr се работи за паралелно јаву-
вање и за конкуренција на „Микенцита" и „Минојците"18). ;
Кон средината.на осумнаесетиот вех Ахајците од Пело-
•понез удрија на Крит, го ерушија Фестос, Хагија Тријада, Ти-
лисрс и освоија едеѓг дел од островот. Подоцна, веројатно охолу
1400 година, Ахајците — се мисли — извеле нов напад, го сру-
шиле Кносос, Гурнија, Псеира, -Закро, Палаихастро и го зазеле
целиот Крит. На Крит настанала нова епоха. За археолозите
тоа е Доцнежниот Миноикум Ш (1400 — околу 1100), време на
пропаѓањето ва'минојската и создавањето на- кова, елинсха кул-
тура, или на нов разгранок на елинската .култура. Од тоа време
сочувана е грчката традиција во Хомерските песни1®).
Критското Ш1СМО. — На Крит се најдени неколку илјади
натписи, натшшани со разки системи на пишував>е, повеќето на
глмнени ћлочхи. Само во Кнос најдени се околу 1600 натписи.
Бога^и со натписи се наоѓалиштата во Малија и Хагија Тријада.
Ковстатирани се три главни типови хритсќо писмо, развиени од
постарите, примитивни писма: а) критсхо хиероѓлифско писмб,
коешто постоело' ве£е .кон крајот на третиот милениум; б) крит-
ско Линеарно писмо „А " хоешто постоело во дваесетиот вех на
ст. е.: в) хритско Линеарно писло }>Б " од епохата охолу 1450—•
1200. Натгшси со ш см о споменато пбд а) и б) најдени се на по-
веќе места на-Крит, а натписи со „Липеарно писмо „В “ најденл
се на Крит само во Кнос. Ешдрафсѕи спомевиди со писмо кре-

32
 што повеќе или помалку е бллско на критското најдено е на
повеќе места во Средна и Јужна Грција (Тива, Елеусина, Ми-
кена, Пилос),. на 1'лкладските острови, на Кипар, во Мала Азија,
во Сирија и во Ехипет. Во месенскм Пилос (Pylos) на Пелопонез
во. поново време с»ткопани се неколку стотини таблици со нат-
Ш1СИ со критско Ј/инеарко писмо „Б"го). Чуен е еден натпис од
Крит, на глинен дискос, најден во Фест. „Дискосот од Фест“ (со
дијаметар околу 1С см), е на двете страни испишан со хиеро-
глифи, коишто не се критски, и на некој непознат — се мисли
на малоазиеки — јаздос. Не се знае, како овој текст етигнал на
Крит и со која цел21).
Педесет години научниците се трудат да го одгатнат ми-
нојското писмомј. Најшсле, мзгледа. се успеа да се прочита
критското Линеарио писло „Б ". Најголеми за сл у т за тоа има
Англичанецот М. Вентрис, кој се смета за носител на тоа
откритие23). •
Натписите на „Ликеарно ,»В" писмо лретставуваат најстари
Грчки литерарни стж еници3-1), оте — спрема Вентрие и неговите
следбеници — техстовите на натписите со „Лгснеарно „Б “ писмо
се составени на преткласи^ен грчки јазик» на еден од многу
старите грчки дијалекти. Ако Вентрис има право, споменатите
натписи ја дотврдуваат исправноста на поранешните претпо-
ставки, дека на Крит, барем после годината 1400 од стЈ е. (вре-
мето на тие наттшси), бил доста застајпуван индоевропскиот, и
тоа елинскиот елемент. Изгледа дека споменатите критски нат?
пиеи повеќето се со култна содржина. Натписите од Пилос м
Микена (в. гл. Ш, 2) се богаги оа индиректни податоци за езсо-
номиката и ошптествсгго.
Арзситектура: — СпоменДците на критската минојска ар-.
3• хитектура (настрана неолитските колиби и сиромашните ста-
вови ва минојското население) се бројни и разновидни. Сочу-
вани се педесетина плочки од фајанс од XVIII век на ст. е., аа
кои се насликани фасади на критски куќи. Тоа се куќи на едев
или два ката, со рамен кров (тераса), со прозорци. Во местото •
Камаиси сочувани се остатоци од куќа, чии одделеаија се распо-
редени околу елиптичен двор. Оваа куќа, од почетокот на Сред-
h^iot шшоикум, ќ пршзаѓала, иожеби, ка некоја родовска заед-
ница. Најзначајните споменици на Минојската култура се та-
латите во Кнос, Фест, Хагија Тријада, Малија и Тилис. Не е
сочувз ! ни каѕов голем храм. Изгледа дека не се ни граделе.
Првата ѕозната палата во К вос е изградена <исолу 2000 годима
т ст. t Околу 1900 год. била доградена, а околу 1750 била сруше-
на. На вејзииото м ес;о5некаде ломеѓу 1750-1700, изградева е друга^
5 :•
поејајна палата. . Оваа е повекепати доградувана и дотеру-
вана. Другата палата во Кнос е рравоаголен, скоро квадратее,
комллекс од‘ градби (едната страна околу 150 м) со два мону-
ментални влезови. Тука се наоѓале кралските одаи, меѓу нив
сала со престол, разни други одделенија, каггели, под земјата
«агазини со тгатоси. Палатата имала толем централен двор и
неколѕу ломали тремови, колонади, скади што воделе на чатот
3 И сто р и ја в а а н ти ч х и те Грци
33
 (на катови?). Столбовите тука имале коиструктивна и декора-
тивна улога. Преовладуваат. столбовите со стебло коешто се
шири одоздола нагоре. Свечеките сали украсени се со фрески;
некои со 'бојосани рељефи. Култните симболи, особено секирата
l&brys со две сечила се истакнува на видни места („сала на се-
'кирата со две сечила“). На палатата е надоврзана скала од осо-
бен вид, со култно значење, спрема иораиешного објаснение
наводно своевиден театар. Малку потаму од\ оваа палата во
ЈЕСнос се ваоѓала мала градба којашто археолозите ја наречуваат
„кралска вила“.
Палатите во Феет, Хагија Тријада и дрчгите ги имаат ис-
тите главни елементи како онаа во Кнос со посебни специфич-
рости. Во Кнос (во палатата) и иа друти места во Кпит сочувани
се остатоци од сштодни инсталации за водовод26).
Сликарство. — . Фрески. — Палатите и некои други дсуќи
на богати луте на Крит биле украсени со дтоески. Во археоло-
шките слоеви од средината на третиот милеониум најдени се
фрагменти од бојосан малтер. Вештината на изработката на
јфрееките на Критците им била позната уште од „епохата на
'првите палати". Сочувани се многу остатоци од критски фрескм
Рд разни мивојсѕи епохи, од различен стил и нееднаков квали-
тет. Мотивите се орипшалии и разновидни: прво цвеќе и живот-
ни — нешто реалво, нешто измислено — па, поврај тоа, човеш-
ки фигури во слободна композиција. Нема перслектива. Кон-
венционалноет кај - човешките ликови: машкото тело темно,
женското бело, кршна става, тесна лоловина, окото секогаш
„en face“ . Деловите на телото што тешко можат да се прикажат,
давани се површно. Критскиот сллкар знае да претстави фигу*
ра во движење. Дава допадлив колорит. Прнехаде кѓ освојува’
со уверлив реализам. Стилизација, па реализам, па натура-
лизам, најпосле декаденција, се смвнуваат со текот на времето.
Примери:,а) „Берач на гиафрам,1', фреска во палатата во'
.Кнос од почетокот на Средниот Миноикум, има преЈсрасни бои
на цвеќето, живи движења на берачог; б) мотиви од тропските ■
краишта (троиска вегетадија, мајмун) фреска од палатата во
••‘V Кнос од крајот на Средниот Мииоикум; в) „Дива 'лачка во. лое‘,
реалистичка фреско претстава на палатата во.Хагија Тријада
од крајот на Средниот Миноивум; г) „Чоеек со ваза<е, фреско-
фигура во Кнос од ДоцЧежниот Миноикум, во која некои глв-
дааг етнички тип на минојски Критјанец; д) таканаречената
„Парижанка“ , женски профил (по фризурата и облеката „лодаи
‘Ѕѓ од 1900 година на н.е.), фреска во Кнбс од Доцкежниот Мино-
3 икум; е) „Борба со бикови4\ добра фреско-комлозидија во Кнос
од Доцнежниот Миноикум г) фрески од лрестолната сала зо
Кнос од Довдежниот м1шоикум со стилизирано цвеќе и фан-
' тастични ашвотни.
Овде би спаѓале.и бојосаните релјефи на ѕидовите. Пример:
,Д рол. со лилјанигс во Кнос (палатата) од Доцнежниот Мино-
икум.

34
 Кераишха. — Мивојсхата кераашка е многу обилна и разно-
видна. Во Старата минојска епоха се израбртувале вази во разни
облици без трнчарско тркало, коишто биле украсувани со едно-
ставни геометриски и посложени орнаменти —■врежани, инкру-
стирани, сликани (светли орнамекти на темен ф °нД> темни на
светол). Најдени се антропоморфки и териоморфни вази од оваа
минојска епоха. -
Во Средната минојска епоха се изработуваат вази од разни
типови на грнчарско тркало. По разновкдноста на формите и
убавиката на боите и орнаментите чуеки се „Коларес" в&зите
од оваа епоха, таха наречени ло своето прво наоѓалиште, пештеѓ*
рата Камарес на брдото Ида. Камарес вазите се со многу тенок
■ѕид, многу разновидни, со често многу смели форвш (влијание
на бронзистите). Декоративните мотиви лм, се: спирала, палма,
^аслина, лилјан, шафран, морски алги, риби, полипи, птици,
кнсекти и друго. Вази од типот Камарес со посебни особеностп
најдени ’ се во Кнос (палатата) и на други места по Крит. Некои
са одликуваат со изразито натуралистички декоративни мотиви.
Во „Доцнежната минојсха епоха" покрај вазите од типот Кама-
рес изработувани се и вази од други стилози. Кај некох гледаме
декорвлдја со шематизирани фигури.
Скулптура. — Уметнички занаети. — Во сите 'минојски
^похи критските уметници и закаетчии обработувале глина,
метад и друг материјал; моделирале, делкале, леелѕ, цизешг-
рале, вковувале! Големи статуи на Крит не се вајдени. Крит-
ската скулптура ја претставуваат мали статуи и релјефи од
глина, фајанс, слонова коска, метал, камен. Од „Старата мивој-
ска епоха“ сочувани се човешки и животински статуи, антропо-
морфни и териоморфни вази и релјефи на каменл и други вази.
Од „Средната минојска" или од почетокот на „Новата шгаојска
ет*оха“ најдобри работи на критските скулптори се прекраснитѕ
редјефи на вази од стеатит (три rhytona)- од Хагија Тријада. На
најголемата од тие вази гледаме (во фасции) борба со бикови.
На една љгала ваза гледаме „Давање почести на воен главатар“ .
ЈГретставите се - дадени реалистички. Со изразит реализам се
одликува релјефната сцена на третата ваза: „Поворка жетвари5*
(Култна аграрна сцена). Убав примерох е релјефот на плочка
од фајанс, најден во Кнос, со претстава на коза и јаре (Доцнеж-
вата минојска епоха). Меѓу многубројните мицојски статуи сѕ
кстакнуваат две од фајанс од крајот на Средната минојска епо-
ха, најдени во Кнос: „Змиска богинка" и „Свештекида". Имаат
историсхо, религиозно и етнографско значење. Многу*се фини
кекои мкнојСки фигурички од слонова коска и злато (една де-
водка, дете, „тор>еро“ во скок) од Средната и Доцнежната миној-
ска епохаЈ БроИзени статуи од различен квалитет најдени се
многу.
Покрај предмети за „широка дотрошувачка” Критјанците
изработувале разновидни скапоцеки уметнички предмети, зла-
тен и сребрен нахит, златни и сребрени посотки, бронзено оруж-
је интарзирано со злато, со ср^брхгни и други (електрон) орна-
3*
35
 менти. Нешто е сочуѕано. Многу од тоа пропаднало. Се смета
дека скапоцените бронзени бодежи интарзирани со ■златни
•орнаменти, најдени во Микена (време: 1550— 1450, в. гл. Ш , 2)
се од критскр потекло. Се смета дека златните чаши со прекрас-
ни заковани орнаменти (бикови), најдени во Вафио на Пелопо-
иез (в. гл. Ш , 2) се од минојско потекло. Скапоцено оруж је од
сломенатиот тшт најдеЈѕо е на Крит во поново време (1951 годи-
ва). — Критсхата минојска глилтика била одлично развиена.
Додобри производи од тој .уметнички занает се гемги од колек-
цијата Гијамалахис во Ираклион на Кри-г, уш те непубликувани,
'од Средната минојска епоха (Ш). Печатм и друг гравиран мате-
ријал од секаков вид на разни, особено лодоцнежни минојски
епохи, најдени се на Крит многу. Мотиви: ловѕ хултни фигури
- и друго.

ЗАБЕЛ ЕШ КИ

i ) S avignon J, P a rib en i, D e S a n ctis, P e rn ier, H a lb h err.

a) M iss B oyd
*) H ogarth
<) S avignon J, P ariben i
M yres
•) K san th u dldis
T) WtwMakl«
9) H u teh in son , M lnoan ch ron ology rem ew ed , A n tiq u ity, 1954, se p t.
Х р о н о л о ги ја та в а »С та р о то еги п е тск о ц а р ст в о “ со се м а е н еси гур н а ,
т а х а и х р о н о л о ги ја та н а „С т а р и о т м и н ои к у м ". Х р о н о л о ги ја т а н а „С р е д -
н о т о и Н о в о то е ги п е тсх о ц а р ств о “ е гл а в н о си гу р н а . П ор а д и т о а Е в а н со -
в и т е да *ум и з а С р ед н и ог и Д оц н еж н и от М и в ои к у м с е п ри м ен и с о и з -
в е сн и к о р ек ту р и . Х р о н о л о ти ја та н а к р и тск а та к у л т у р а п о Е в а н с ја о б р а -
б о т у в а л е : G lo tz (г . 1923), P e n d le b u ry (1939), M a tz (1950) и H u teh in son (1948
и 1954). С п р еи а M atz (H istoria, X. 1950) к р и тск и о т н еол и ти к у м за в р ш у п а
е х о л у год и н ата 2600, ѕ о г а п о ч н у ѕа „С т а р в о т М и н ои к у м "-
E a y m on d м »И п п , La Q r ite an tique, A thfcnes 1955, ja д з в а о в а а
п ер и од и за ц и ја:
Н еолит икул: о к о л у 6000— 3400;
ХалкоАитикџл — Стариот мгт оџкум I -H : 3400— 2400;
Б ропзепага етгоха — Стариот линоикуљ 1П, С редггаог жиноикум
Г-П1 и Дог^кехсниот *хикоикум 1 -Н : 2400 — 1375;
М и к ен ск а та еп оха к а К р и т — Доциежпиот липоикум Ш : 1375— 1100.
С е у к а ж у в а и н а ова а п ер и о д и за ц и ја : 1) н еол и т и е н е о л и т; 2 ) е л о -
л а та п р е д и згр адбата в а п а л а ти те; 3) е п о х а та н а п а л а ти те; 4) е п о х а та
п о сл е п а л а ти те (ви ди п о д о л у в о о д д е л о т з а а р х и те к ту р а та ).
» ) С тр а н сѕи м а тер и ја л : зл а т о , ср е б р о , с-лово, оп си д и ја н , м р ам ор ,
к к л и бар , — н епгго о д Е ги п ет, н еш то о д А з и ја , в е ш т о о д К и к л а д и и о д
Е вр оп а.'
10) G o rd o n C h ilde, о . e.
lx ) M a jew sk i, S poleczno-potttyczna peryodiza& ja k u ltv ry eg ejsk iej,
th eologia "t V arsava, 1-1947, 203-207 c o та бл а .

36
 **) D io d ., IV , 6 0 ; P ia t , T fces., 20 ; „Л о р ск и храж ор", 11,19-
13) E van s, Scripta M inoa ; I , 264—265, c f. G lo tz , L a dvilisaM on
Ѕ дѓел п е, 172.
14> T h u c., 1, 4 , c f . D io d ., 1. c .
sa) D io d ., IV , 6 1 ; P lu t , T h e& , 19 и д р у г и , в . S te u d in g , R oscher** M y t h.
I « c , s . v . T h eseu s. — Л ави р и н т, Labyrinthos, сп р е к а ст а р а т а ети м ол оѓвда
e д ом н а к у л тн а та се к и р а с о д в е сеч и л а „L a b r y s " (М ауегѕ к а ј G a n szy n iec
e o ' Р . W . R . E., ѕ. v ., L a b ry s, к а д е ш то е ц и ти р а н П л у та р х , Q u aest. G r., 45
з а п о д а т о к з а л и д и јск о т о л о т е к л о в а и м е то L d brys; в и д и : S to ll-F a b riciu s-
H 6 fer, R osch er*« M yth . Lex.-, ѕ. v. jM byrm ihas), сп р ем а Б у д и м и р „ голем а
к н д о е в р о л ск а п ел а сти ч к а к оѕа н и ц а (B u d im ir, Z b o m ik o t п а A bram iS ,
V jesn ik га arheologlju i h isto riju dalrtlatinsku, L V I — s a 1954 тод и н а , Т о м И ).
Б е з д о в о л в о о сн о в и н е к о и Л а в и р и и тог г о д о в е д у в а а т в о в р ск а с о п а л а -
таха ѕ о ја ш т о Б в а н с ја о тк о п а в о К н о с.
l <) H elb ig , R osch er's M yth . L ex^ s .v . M inos к s.v . M inatauros.
IT) F im m en и B o sse rt к а ј B e n g ts o n ,o .c ., 19.
1S) P ic a r d e o hoboto и зд а н и е в а C tm H «rtion £ g een n e о д G lotz.
l0 ) О д и ееја , l.c., в . стр . 27.
20) В и д и гл. ГО, 2.
21) E van s, S crip ta M inoa, I , O x fo rd 1909 и П (и зд а л M y res), O x fo rd
1952; Chwputhier, L es ecritu res m inoennes d u palaiz d e M aU ia, -P eris 2930;
P u g lie se C a rra te lli, L s tscrizioni p reelen ich e di R agia Triada in G reta e netta
G recia peninst& are, M on u m en ti a n tich i, X L (1944— 1945), 421— 610.
**} H a ?a a теш к а р а б о та п о х р а ј д р у ги т е с е и ста к н а л е: E van s, M ylon a s.
S u n d w all, C h ap ou th ier, P ersson , P eru zzi, K tisto p u lo s, B e n ito G a y a N u n o,
H ro 2n i, A lic e K ob er, G e o rg ie v , L u rie, F u ru m a rk , C h a d w ick и V en tris.
9S) M ieh a el V en tris a n d J oh n C h ad w ich , D ocum ents in M ycenaen
G reek (T h ree hundred seleeted T ablets frorn K n osscs, P ytos and M ycen ae
td th com m entary), C a m b rid g e 1956; J oh n C h a d w ick , T he d eciphrem ent o f
L inear B , C a m b rid g e 1958; C . SL Лурт>9, Л зи к и к у л ту р а м и к зн ск о ќ Грец и и
(Акадеж аза наук СССР, Институт историнј, М о ск в а — Л ен и нград 1957; О д
п о сга р а т а л и тер ату р а V e n tris a n d Ј . C h a d w ick , T he evid en ce foY G reek
d ia lekt in th e M icenaean areh ives, «J o u rn a l o f H oU onic S tu d ie s", jL X X U I
a»S »V , 84— 103; A . P u m erk , A e p a isch e T e x te in griech isch er Sprache, „Eranos**
L I (19531, 103— 120 и L I I (1954), 18— 6 0 ; V en tris— C h a d w ick , G reek R ecords
in th e M inoan script, „A n tiq u ity " X X V n (1905), N ro 108, 196— 206: M . V en tris,
K in g N estors F ou r— H andled cu p s; G reek In ven ttrries in th e M in oa n S crip t.
A rch a e lo g y f, 1954, N ro 1,15— 21, ^B uU etin o f th e In stitu te o f C la ssica l S tu -
d tes o f th e U n iv e rzity o f L o n d o n , 1954, б р . 1 ; Г е о р ги е з. П роблели М и ној-
ек ого јазика, С оф ија 1953 (ed . Болгарска академ ија к а ук ); Л ур и е, O n u r
чтепија п ол и ск и х n o rn u cu , „В естхи ч с древк и и ст ории“, 1955, б р . 3 ст р . 6— 35;
Л ен дм ан , П ило&сие н а д п и си и п р о б л е л а рабоеладениа в Ј ш к ек ск ои Грецпџ,
Д > е св и ѕ д р е в н е к истории**, 1955, б р . 4 . ѕт р . 41— 62, с £ с т р . 190, за б . 1 . В и д и
л н тер атур а к а ј Л ур и е и к а ј Л ен ц л ан , Ic. — П осеЗ ек периодивг: „M inos**,
In vestigation es у m ateriales para el estudio d e los tex to s p a leocreten ses, S ala*
љ з п са , о д ГОД. 1951 п он атам у. A . J . B e a ttie , „J o u rn a l o f H e lle n ic Studies**,
L X X V I (1956), 1— 17, тв р д и д ек а В е н р и со в и те за к л у ч оц и с е н ед ов ол н о п о т -
х р ш е ш г.
2*) С п рем а В е н тр и с п и см о то „Б “ и м а д в а ви д а зн а ц и : и деограм и
(к сн в е к д и о и а л н и зн ац и за оп р ед ел ен и п о јм о в и , н а п ри м ер ч о ѕе к , в о л , овц а.

37
 ■жто web.) и знади за слогови, syllabae. Слоговшѓге, силабичшгге зваци
одштнати се врз основа на вивното поклопуван>е или сличвоста со слогов-
•мтте знаци ва нехои натписи од Кипар, од V и -VI век на ст.е. (»Kunapcjctt -
солабаЈтј").
Џ\ **) Evans, The Palace o f M inos a t Knossos, i,—IV , London 1921-—193&.
ш Pernier, .Л palazzo minoico di Festos, 1, Roma, 1935, П (co Bondi), Roma 1951
H< датоци за другите лалати и помалите градби во колекцијата „Studes
cretoises*, Tomes, I, Ш , IV , V I, IX (1928—1852), ed Ecole francaise d’Athenes.

БИБЛИОГРАФИЈА

1*Гit K a ro , PW R E,, s.O; К геѓо, (c o антички. извори и н ов а литература); M atz

в о Handbuch der Arch&ologie (к а х о на схр.'22, Библ.), ст р . 222 sq., со нова
4%'i литература; Evans, T h e P a la ce of Minos at Knossos, i —IV и Index 1921—-1938;
G. G lotz, L& eiiHlisation едѓеппе, P a ris 1923; D . P im m en , D ie kreti$ch-m ike-
nische Kultur, в т о р о т о издание о д K a ro 1924; J . b . S . P e o d le b u ry , The Archae
ology of Crete, London 1939. З а м и и ојск а та у м е т н о ст ; S ch w e ltz e r (1928),
P orsd yk e .(1929), S n ijd e r (1936), K a sch n iM ^ -W ein b erg (1944) к а ј M a tz , te . и
G lotz, I.c.; R a y m on d M a tton , La C rete antique, A thA nes 1955 (,,C oU ection d e
lT n stitu t F ra n g a is d’A th 6 n es“ , 8 7 ); C h r. Z e rv o s, U A rt de la C re te niolithuiue
e t тгппоѓппе, P a ris 1956; F r . M atz, Kreta, M vkene, T ro ia (в о х о л е к ц и ја та jrDie
g rosse K u ltu ren d e r F ru h zeit“ ), 1956. .

38
 ш
ЕЛАДСКА КУЛТУРА
1. ОТАРА И СРЕДНА ЕЛАДСКА КУЛТУРА
Жителите на балханска Грција уште во времето на кеоли-
тккумот примаа извесни влијанија од халколитска Мала Азија
и од остррвите. За тоа сведочат импортираните луксузни пред-
мети од злато и бакар, најдениво неолитските слоеви на некои
места во Тесалија, во Средна Грција и ка Евбоја. 'Преистори-
скиот Валкан од доселениците од Исток гб залозна напредното
земјоделие, па металургијата, поразвиеното занаетчиство. Во
техот на третиот мидениум ва теренот на балканска Грција,
некаде nopaad ѕекаде подоцна, настапува халколитикумот, a по
вего полна епоха на броџзата. За тоа сведочат археолошките
наоѓања. Тешко е да се консдатара, во какви специјални охол-
ности настанал тој културен лресврт. Главната заслуга. им се
припишува на доеелениците од Исток.
Бронзеновременската култура на балканска Грдија е дел
од Егејската бронзеновреленска култура, која дутела во текот
ва третиот и вториот милениум на ст.е. охолу Егејсхото Море, во
-Мала Азија, на Балканот, на Крит и ва Кихладите. Балканскиот
дел иа Егејската култура конвенционално се вшса „Еладска ■
Јкултура4<која како и Кригската — „Минојска**, како к „Киклад-
екага“ култура има свои епецифкгани одлики. Еладската кул~
тура има три главшг епохи: Стара, Средпа и Доцнежна; Стар,
Среден и Доцен Хеладикул; Стара, Средна и Доцнежна еладска
cnoxtu Секоја од тие епохи има свои подепохи, а некои лодепохи
зшаах уште потесна поделба1). Се зборува и ѕа трите култури:
Стара еладска куЛтура (околу 2500 —; околу 2000 од ст. е.)
е халколитска, па поразвиена бронзеѕовременска вултура на
ремјоделците, занаетчиите, трговците и делум на поморците,
кои во текот на третиот милениум ва теренот на балканска Гр-
дија основаа свои наеелби во аграрното подрачје на поранеш-
вите. неолитјани и на новзѕ позиции, погодни за занаетчиство и
трговија. Носители ва оваа култура се непосредните претход-
еици на Грците на јужниот Балкан. Класичните Грци, по тра-
диција, овие свои претходници ги наречуваа Пелазги, Кари,

39
Лелези, Дриотт*). Спрема хрчките ириказни, Лелезите, Карите
и Дриопиге во Елада дошле од Мала Азија. Во склад со таа
традиција се и легендите за доаѓањето на Кадмое, Кекропс, Пе-
лопс и некои други херои од Азида и Египет во Елада. До нео-
дамна се сметаше дека сите претходниди на Грција на Балканот
бнле од неиндоевропско потекло. Денесѕа се смета дека барем
некои од нив биле Индоевропејци.3) Културата, што ја донесоа
тие, била своина на разни народи. На Балканот таа култура
се развивала во посебни - околности. Како ш то се гледа од
досегашните археолошки наоѓања, таа култура во балкансха
Грција најдобро е документирана на североисточен Пелопонез
(Арголида и хоринтското подрачје), во Беотија и .Атиѕа. Таму
се откриени најмногу староеладски станици. Таму. староелад-
ските споменици •се најобилни и најстари. На север, кон Теса-
лкгја, бронзеновременските станици се поретки, а материјалог
помлад. На некои места (на пример Еутресис, во Беотија) помеѓу.
неолитсхиот и раноеладскиот културен слој археолозите нај-
доа преоден слој со матервдал од кикладски тип. Жителите на
Кихлади имале знатајни врски со овој крај.
Староеладските васелби се разновидни. Некои од *пи-н се
посхромви, би се рекло селски. Друти се богати, „градски", како
на пример Коринт или Просимна—Аргос (ги наречуваме со ими-
н.ата на античхите иаселби од тој терен). Сочувани се оетатоци
од нивните згради со' правоаголни основи (кај некои: - апсиди
од свој вид). Во Тиринт се сочувани остатоци од голема тргса-
лезна зграда. Староеладските гробници се разновидни. Некои
се од Јтакладски тип (со камени цисти). Староеладските занает-
чиски производи се многубројни и различни. Туха има оружје,
орудија, посотки, нахит, статуи, — производи оД камен, глина,
бакар, бронза, олово, злато, сребро, хоски. Многу од овие рабоќе
се изработени во домашен оригинален стил. Но има импортирани.
предметиј или изработени по туѓи примври. Врз основа на нив
констатирани се врските на ова балканско население со Кикла-
дите, со северниот Балкан, со Крит, Мала Азија, Египет и некои
други краишта4). Изразни се староеладските глинени статуи.
Разноввдна е староеладската керамиха. Тука доаѓаат фирни-
сувани вази (германски „Урфирнис“у, вази со комбинација од
бои, „светло на темно“ или „темно на светло'* н други. *
Средна еладска култура (околу 1950 — околу 1600) .е брон-
зеновременска култура, чии носители се првите грчки дој-денци
и старожителите, кои се од различно етничко потекдо.
Грците или Елините (КеЧепеѕ) се индоевропски народ*)-.
'Грчкиот народ во техот на вековите се формирал на „класична“
еладска грутка од разни индоевролски племиња, кои се досе-
лувале во техот на вториот милениум. зха ст.е. и хои се стопија
со стариот неиндоевропски и индоевропски дел на населението
од овој крај. Се верува, дека повеќето племиња, од кои е фор-
миран грчкиот народ на јужниот Балкан се доселиле од север-
ѕата страна. Тоа го потврдуваат некои археолошки индиции4).

40
 Сигурно е дека првите поголеми групи „еликеки" племиња на
јужниот Балкан се појавиле во почетокот на вториот милениум
од ст.е. Можеби уште порано ваму дошле некои помали групи
ѕа други Индоевропејци. Тке први „елински" дојденци во својата
нова татковина ги нашле носителите на Староелад.ската култура
(етничќи за нас непознати), кои класичните трчки писатели ги
наречуваат Пелазги, Кари, Лелезкг.
Археолошки е константирано,• дека некои староеладеки
населби биле срушени н пододна останале ненаселени, а дека
над некои староеладски културни слоеви се подигнати средно-
(еладски. Носителите на средноеладската култура имале осо-
бена архитектура и особен начин на закопување на умрените.
Производите на нивното занаетчиство типолошки се разлику-
ваат од староеладските.
Средноеладската култура цутела во текот на првите ве-
кови од вториот милемиум. Најдобро е документирана со архе^-
лошките наоѓања на североисточниот Пелопонез и во источниот
дел на Средна Грција7).
Во Микена, Тирис, на локалитетот Малти и на некои
други места по Грдија сочувани се остатоци од ереднозладски
палати. Тука се гледаат староеладски архитектонски форми и
вова техкика на ѕидан>е. Сочувани се многу средноеладскк
•гробници. чНекои од нив потсетуваат на староеладските, а некои
сведочат за нов начин на закопуваае.
Во средноеладската епоха бронзата се произведува' многу;
.чистиот бакар е поредок. Најдено е многу средкоеладско брон-
зено оружје — мечеви, ножеви, -острици за стрели. Во средно-
'еладските културни слоеви не се ретки предмзтите од хамек
(на пример од обсидијан), од глина, коски, сребро, злато, олово.
'Карахтеристдана за оваа епоха е „сивата минијска херашпса".
Керамиката од овој тип најпрво е забеленеана на подрачјето на
стариот беотски град Орхомен, каде што, спрема митот, неко-
гаш ѕшвееле Минијците (Minyai). Во поново време „мииијска"
керамиха с најдена и на Кикладите, и во Троја VI и во источ-
киот дел на Мала Азија. Значи во свое време постоеле извеснл
хултурни врски помеѓу насрлението од тие кралшта. Во сред-
ноеладските слоеви е најдена и керамиха од кикладски тип. Се
смета дека грнчарското тркало во Грција пзчнало да се употре-
бува во оваа епоха.
Средноеладската култура траеше неколку векови. Таа
ниту почнувала ниту пак завршувала секаде во исто време.
Археолозиге во некои средноеладеки сганици разликуваат по
две, а некаде и по три подепохи- Културните слоеви нс се покло-
пуваат секаде. Уште се дискутира за поделбата.
Извесен средноеладски материјал типолошки се поклопува
со матерлјалот од македонските и северните балкански субне-
олитски и ранобронзеновременски наоѓалишта (каатени секири.

41
прешлиња од печена земја и друго). Со тие аналогии некои да
погкрепуваат зсипотезата за доселуван>ето на Грците од север,-
преку Махедокија на југ. Извесен средноеладски материдал се
поклопува и со кикладскиот и со малоазискиот'. Тоа св потврди
за врските на населението од разни крашпта во иста еЈпоха.

ЗАВЕЛЕШКИ •

С тр у ч а а ц и те н е с е со гл а су в а а т в о датиразљ ето. Ќ е се сл у ж и м е со
S ch ach erm eyr.
. 8) П ел а сги те с е сп ом ен у в а а т в о Х о м е р сќ и т е n ecrot; П о к р а ј т о а П е л а з-
гк те ги сп ом ен у в а а т: Х е си о д , Х е р о д о т , Е ф о р и н ек ои д р у ги . — П отвр д и з а '
K a res, L eleg es и D ry op es к а ј Х е р о д о т , Т у к и д и д и н ек ои . д р уги .
®) С прем а е д ен и зв о р (SchoL П. X V I, 233) Б удим ир ги н а р еч у в а
Пеласти.
• *) ГГримери: и м оор ти р а н и а м ул ети о д еги п е тск и т и п ; к о с в ѕ ѕ и п р е д -
м ети , и дол и и м р ам ор н и п а л ети од К и к л а д и ; к е р а и и к а и ср е б р е н и б р а з л е т -
ни о д ти п от T p o ja П ; к р и тск а к ераагаха; р а з в и п р ед м ети о д се в е р о б а л -
к а а ск и тип.
°) З а п р а та тк ов и н а та и за е е л е л а т а а а И н д о е в р о п е јц и те р а зн и с е
хи п отези ш то ги п о ст а в и ја л и н гв и сти те (K retseh m er, M eiU et, S ch w y zer,
S p e c b t K ra h e и д р у ги , — н а јк а п р е д н о М а гт), а р х е о л о зи те и и сто р и ч а р и те
(H aley, B legen , M y res, S ch a ch erm ey r) и д р у ги . В и д и л и те р а т у р а во Cambridge
A ncien t H istory, II , C h. I , к а ј B e n g tso n , 6.C-, 25 sq . и н а д р у т и м еста .
6) Schachermeyr, l.c.
7) П оваж н и c e ср е д н о е л а д ск и те в а с е л б и : М и ѕен а , Т и р и а с, П р о си к ѕа ,
М алти (си те н а П ел оп ок ез), А тн н а . Е л еу си н а (А ти к а ), Е у т р е си с, О р х ом ен
(Б еоти ја ), Л и ан окл ади , н е к о и н а о стр о в и те , н а п р и м ер н а Е у б е ја , Л еук ад а,
И така, н ек ои на за п а д н и от б р е г н а С р ед н а Г р ц и ја .

42
 2. М И КЕН СКА П УЛТУРА
' . 5
Д о ц н еж н а ел а д ск а к у л т у р а . — А х а јц и

В о т е к о т н а в т о р и о т . м и л е н и у м н а с т .е . н а ј у ж н и о т В а л к а н
с е д осел у ва а р а зн и ел и н ск и п л ем и љ а и в о н ови те ок ол н ости
г о у н а п р е д у в а а с в о јо т с т о п а н ск и и о п т т е с т в е н ж и в о т Н а јб р з о
и н а јд о б р о н а п р е д у в а а о н и е Е л и н и к о и с е с м е с т и ја н а к р а јн и о т
ба л к а н ск и ј у г и ју г о и с т о к — к а П е л о п о н е з и в о ср е д н о гр ч ќ и т е
о б л а с т и , к о ж с г ѓ о в о к л а с и ч н а т а е п о х а fie н а р е ч у в а а А т и к а и Б е -
о т и ја . Г р ч к и т е д о с е л е н и ц и в о т и е к р а и ш т а д о јд е н и с е п р е д
о с т а к а т и т е б а л к а н с к и Г р ц и п о д в Л и ја н и е н а к р и т с к и т е , п р е д -
к оа зи ск и те и еги п ехск и те к у л ту р н и ж ар и ш та. М в о гу о д Е л и -
н и те н а Б ал кан от д ур и и во п оч етох от н а л р ви от м илен иум од
с т .е . ж и в е е а в о у с л о в и н а р о д о в с к о о п ш т е с т в е н о у р е д у в а њ е .
Н о , н а Л е л о п о н е з и в о и с т о ч н и о т д е л н а С р е д н а Г р ц и ја в е ќ е в о '
ереди н ата и л и в о т е к о т в а в тор а та п ол ови н а н а в т о р и о т м и л е-
к и у м о д с т .е . с е п о д и г а а т м о ќ н и ѓ р а д о в и и с е с о з д а в а а т п р в и т е
р о б о в л а д е т е л с к и д р ж а в н и 'ф о р м а ц и и . Т у к а о д п о ч е т о к о т в а
ш е с н а е с е т и о т илјј: к р а ј о т н а с е д у м н а е с е т и о т д о п о ч е т о к о т в а
.д в а н а е с е т и о т в е к о д с т .е . ц у т е ш е в у л т у р а , к о ја ш т о л о н е јз и н и о т
г л а в е н ц е н т а р ј а . н а р е ч у в а м е Микенска. Микеиската култура
( Т о ј н а з и в п р в г о в о в е д у в а F u r t w a n g le r в о 1886 г о д и н а ), к о ја ш т о
р о н еодам ва се см ета ш е з а п р еи стор и ск а бр он зен овр ем ен ск а
К у л т у р а н а Сред-ната еладска (III) и Доцнежната еладска е п о х а ,
д ен еск а , в р з о сн о в а н а п р оч и та н и те н атп и си , м о ж е д а с е см ета
з а к у л т у р а н а л и тер а р н о д ок у м ен ти р а н и те и стор и сзш Г рц и , на
х о м е р с к и т е А х а јц и . П р и сп о м е н и ц и те orf М и к е н ск а т а к у л т у р н а
е п о х а с е г л е д а а т с р е д н о е л а д с к и е л е м е н т и (е л и н с к и и н е е л и н с к и ),
к р и тск и и ел ем ен ти к ои ш то збор у в а а т за воини, к о и на М ед и -
р е р а н о т д о в е л е н о в о о п ш т е с т в о . Т у к а с е г л е д а и в л и ја н и е т о н а
П р е д н и о т И с т о х — А з и ја и Е ги п ет.
В о Х о м е р с к и т е п е с н и п о и м е с е с п о м е н у в а а т м н о г у б р о јн и
а х а ј с к и г р а д о в л н а б а л х а н с к а Г р ц и ја и и а о с т р в а о д Е г е јс к о г г о и
И о н с х о т о М о р е 1). Б о т е к н а . в е х о в и з а н а јз н а ч а јн и о д т и е г р а д о в и
о д а х а јс к а т а е п о х а с е с м е т а а „ с о з л а т о б о г а т а т а " М и к е н а и „ с о
ѕ и д о в и ' оп а ш ан и хуг *4 Т и р и н с . Г Г а/геп и сецот П а у с а н и а с •в о в т о р и о т
в е к о д н .е . г и в и д е л и г и о п и ш а л т и е г р а д о в и - ) . Р а к о в о д е ј ќ и с е
с д п о д а т о ц и г е н $ П а у о а н и а с л а т е п и с а т е л и г е 3) в о п о ч е т о к о т н а

43
деветнаесетиот ѕек ја утврдија положбата на Микена и Тлринс,
па ни оставија податоци за делови ад.микенските и тиринските
ѕидишта, коишто од памтивек се надавале од земјата и за
кубестите гробоѕи кај Микена, коишто всителите на тамош-
ните села (село Харвати) ги покажувале на странските посети-
тели. Во 1837 година основано е Грчкото археолошко друштво,
кое ја изработи првата топографија на Микена со посигурни
податоци. Од 1874 до 1890 година Германецот Хајнрих Шлимац,
кој ја откри Троја, во Микена и Тиринс ги направи првите
систематски археолошки исхапувак>а. Шлиман со своите сора-
бстници, Гврманецот Дерпфелд,. Гркот Стаматакис и други, ги
откопа „киклопските" ѕидишта на Микена и Тиринс. Излегоа
на видело две моќки акрополи: микенската, на истакната' тран-
зитна и стратешка положба, којашто доминира над северниѓот
дел на арголидската долина, па тлринската, на јуж ниот дел
ва истата долина, ‘ недалеху од пристаништето Науплија.
Шлиман ги откспа ѕидиштата на микенската акропола4).
Тие ѕидишта се градени од огромни, средни и мали камени бло-
кови, со различна обработка®), без малтер. Спрема Паусаниас
ги наречуваме „кмслопски". Составен дел на овие киклопски.
ѕидипгга е монументалната „Лавовска врата“ в), вад која е сочу-
ван триаглест релјеф со претстава на две лавици, коишто се
качуваах на столб. Лавовската врата се состои од четири огром-
вн монојшти7). Кон неа води ходник долг 15 метра, ограден со
ѕидови ©д огромни блокови. Ѕидиштата на микенската акропола
со Лавовска врата се од XTV или ХШ век на ст.е.
На микенската акропола, внатре, недалеку од Лавовската
врата, Шлимак опсри кралска некропола од X V I век.на ст.е.
Таа некропола се состои од^шест „јамски“ гробови8), во кои се
најдени коски од умрени0) многу драгодеии предмети од злато
(14 кгр. злаго), сребро, бронза, слонова коска, планински кри-
стал, килибар, фајанс, обична глина. Најдени се и златки маски
за лице, златни дијадеми, многубројни плочки од златна лама-
рина украсени со заковани орнаменти, златни и сребрени рази,
бронзени мечеви интарзирани со златни- орнаменти. Некои од
тие предмети се од изразито критски тип. Тие типолошки одго~
вараат на извесни предмети од „Доцнезѕноминојскиот слој Г*
ва Крит, којш то се датира со X V I и X V веќ на ст.е. Во некои
од овие микенски гробови најден е и импортиран египетски ма*
терѕдал од времето на XVJIl-a египетска династогја. Поради тоа
ашкенскпте јамски гробови се датираат со X V I и X V вех иа
ст.е.10) Над јамските гробови во Микена Шлиман откола неколку
цели и нвколку фрагментарни камени стели со релјефи. Тие
стели, како и гробовите, ее од X V I и X V век на ст.е, Се смета
дека некои од скапоцегогге предмети, најдени во овие гробови,
се донесени од Крит (трговија? воен плен?), дека кекои се изра-
ботени во Микена од странски критски мајстори, или по стран-
ски пршлери, а дека некои се оригинален микекскк производ11).
Релјефите на надгробните стели со претстава на војна или лов

44
 се микекски дела, најстари споменици ва грчката скулптура.
Споменатите златни маскк претставуваат први портрети во
Еврола.
Оваа ќрадога некропола од XVI или X V век на ст.е. на
у-икенската акропола оградена е во XTV век (по Пикард околу
1350) со два реда камени плочи, коишто се вертикално закопани
в земја во форша на два концентрични круга. Така тука е фор-
миран свет тркалезен теменос (со еден влез), на кој се гледале
вадгробни стели, а помеѓу нив жртвеник.
На врвот на микенската акропола Гркот Тсунтас кон кра-
јот на минатиот век откопа незначајни остатоци од постарата
кралгзса далата од XVI век и нешто подобри остатоци од доц-
нежната кралска палата од вреглето околу 1400 година на ст.е.
Помладата кралска палата на микенската акропола се состоела
од повеќе одделенија. Главно одделение к е мегаронот со четири
столбови коишто го носат покривот. Среде мегаронот се наоѓало
огниште. За разлшса од минојските лалатл микенската палата
е од континентален тип со модофикадии што ги барал овој
медитерански терек. Сочувави се остатоци од фрески од поста-
рата и ломладата микенска палата. Сите тие фрески се израбо-
тени со критска техника и со критски стил. По содржина (војни,
ловот), како и по облеката на претставените лица, тие одгова-
раат на вкусот на контшгенталците, Ахајците. Тука се забележу-
ваат и критски мотиви (жени во зшератски став). Палатите и
фреските во нив подобро се сочувани во Тиринс.
На разни места под мккенската акропола жителите на
грчките села одамна на патниците им покажувале неколку, по-
веке или помалку закопани, кубести гробници. Тоа се ;,подзелпи
згради" и „тесаургс" коишто ги споменува Паусаниас. Некои од
•нив раскопа Шлиман, некои Тсунтас. Откриени се и некои што
до времето на Шлиман не биле лознати. Ги има три вида. Сите
ги наречуваме кубести шш tholos гробови. Најзначаен од нив е
таканаречениот Агамедшонов_ гроб, викан и „Атреева ризпица“ .
% ?■’ Пред „ Атреевата ризница? се наоѓа ходник, драмос12). Дромосот
води до монументална врата1*), низ која се влегува во тркалезна
сала, иад која се крева кубеи). Од оваа сала, в страва се влегува
50 крипта, во која бил закопан покојникот. Дромос, тркалезната
сала и кррштата за покојникот се основни делови на сите tholos
хробовк во Микена и надвор од неа. Најстарите миќенски кубеетл
(tholos) гробови се од крајот на XVI и од XV век на ст.е. Оста-
натзите се од четиринаесеттиот и тринаесеттиот век. Освен јам-
ските и кубестите гробници во Микена многу гробнипи се нај-
џ дени во вид на соба, всечени во карпи, во ладините на брег15).
!Ги има од сите векови на втората половина од вториот миле-
ииум на ст.е.
•:С:• После Шлимак се до денешни денови во Микена копаа
5- грчки к други археолози и открија многу споменици на микен-
■ZAѕѓ ската култура. ГрчшЈте, англиските и амориканските археолози
•* Д-. во последните години (пред и после Втората светска војна)
покрај друтото, под микенската акропола, во долниот град, от-

45
копаа значајни споменици. Во периодот од 1951—1954 година
грчкиот- археолог Јоханес Пападимитриу во долниот град откри
некропола со многу јамски гробови од исто време, ист стил и со
сличен инвентар како кај гробовите на акрополата. Меѓу пред-
кетите од побогатите гробови на оваа некропола се истакнува
схапоценото бронзено оружје интарзирано со злато, една фуне-
рарна маска од електрон (смеса од злато и сребрсЛ. предмети
од злато, сребро, слонова коска, алабастер и планински кри-
стал16). Во долниот микенски град неодамна се откриени оста-
тоци од досега вепознатк .. к и к л о д с к јј ѕидишта" и остатоци од
куќи со предмети што сведочат дека во Микена било развиено
занаетчиството. Највредно ново пронаоѓан>е во Микена се табли-
хште (преку педесет) со натписи на хрихско линеарпо писло

На теренот на Микена најдени се споменици од предмИкен-

ската (Старата и Средната еладска), микенската и помикенската
олоха18). Шлиман не можеше да ги објасни сите споменици што
ти откопа. Тле споменици во поново време ги кшасифицираа и ти
•датираа Мугеѕ, Karo, Blegen и други. ' •
Спрема спомениците од микенската епоха разликуваме
Старсли.кенска, Средномикенска и Доцнежноликенска ќултура;
Стара, Средна и Доцнежна ликенска епоха. Старомикенската
култура (иди Доцнежноеладсхата I) цутеше bq текот на шеснае-
сеттиот, а можеби и кон крајот на седумнаесвттиот век на ст.е.
Беше под големо влијание на критската култура од тоа време,
до некаде и под влијание на предна Азија и Египет. Споменици
на Старомикенеката култура се јамските гробови на ахрополата
и под неа, најстарихе собни гробови 'и првата палата. Средно-
микенската култура (или Доцнежноеладската П) цутеше во
петнаесеттиот век ма ст.е. Таа култура е посамосто^на, елинска
-ахајска, махар што и таа била лод влијание на покултурниот
југ. Најзначајни сиоменици од оваа културна епоха се старите
кубести гробови и помладата палата. Доцнежномикенската кул-
тура (или Доцнежноеладската III) цутеше во четиринаесеттиот
и тринаесеттиот век на ст.е. На Доцнежномикенската култура 6
припаѓаат: киклопските ѕидкпгга на акрополата со „Лавовска
врата", некои од кубестите гробови, на пример „Атреевата риз-
вица“ , како и неодамна најдевите споменици под акрополатаг
ѕидкшта, стансжи и настиси. Старата, Средната и Доцнежната
(микенска епоха археолозите ја делат на- лодепохи10).
Споменкци на кудтурата хојашто конвенционално ја на-
речуваме „лимеиска“ , иајдени се на многу места ва Пелопонеч.
во средна и северна Грција, на Егејските острови, а во поивла
мера и ка другм места: во Мала Азија, Сирхја, Египет, Кипар,
Смцилија, Италија. Во сите тие краишта ловеќв или помалху
се осетиле микенската култура к микенската •цивилизација.
Посебво е прашањето, хахо да се објасни таа појава. Би- било
претерано ширеаето на таа култура и цивилизација да се објас-
ни само со некогашните господари на Пелопокез.

46
 Позначајни центри на микенската култура ^на Пелопонез
се: Микена, Тиринс, Пилос во Месенија (значаен е и 'Пилос во
Елида), Аргос, Вафио кај Спарта (денешно има), околијата на
Коринт; во Атика: Атина, Торикос, Мениди и други; во Беотија:
Тива и OjpxQMeH5M >). Некаде се сонувани остатоци од нКихлопсеи"
сидишта, на пример во Тириѕс, во Атина; ттртгад^ остатоци од
палати, на пример во Тиринс, во Пилос (месенски), во Атина,
Тива, беотскк Орхомен; ва многу места кубееги хробови од
различен тип, на ггример во Аргос, Мидеја, Дендра, Бербати,
Вафио (на Лелопонез), во Торикос, Спата и на дригги места во
Атина; во беотскк Орхомен (таканаречената „Минијасова риз-
вица"). Некаде на остатоците ѕидоѕи од палати' фрагментарно
се сочувале фрески, на пример во Тиринс и во Тива. На многу
места најдена е микенска керамика (поново побогато наоѓали-
т т е : под атинската Агора), микенски.мечеви или бодежи, рта-
туи од слонова коска и друт „мккенски'* материјал. Во кубе-
стите гробкици во Аргос (— Prosymna) и во Мидеја сочуван е
богат инвентар (златни вази, керамика и друго). Во кубестата
гробница во Вафио (источно од Сларта) наЈдени се две скапо-
цени Јзлатни чаши оо уметнички зачукак ухрас во критски стил
(реалистички сцени: лов на диви бикови и орање). Од остана-
тите гробници храдци одамна ги разнеле сите драгоцености. Но
14 ока што е сочувано има голема вредкост.
Натписи. т - Во Микена, Тиринт, Елеусина, Тива, беотски
Орхомен и во Делфи одамна се кајдени натписи на глинени
плочки, на глинени посотки и на бронзено оружје. Некри од
нив се испишани со критски хиероглифи, некои со критското
„линеарно писмо „А “} а некои со критекото линеарко писло
„Б "21).. Во 1938 година Американецот Блеген и Гркот Куронио-
тис, археолози, кај селото Аио Енглианос, во јужниот дел на
Пелопонез, во' подрачјето на античкиот месенски Пилос,.отхо-
паа кралска палата и во неа архива сб 618 глинени плочки
ксгшшани со критехо линеарно писло ггБ“ . Со новите каоѓања
во месенски Пилос (1952 и 1954 година) бројот на таблиците
кспидхани со гшсмото ,3 " се хачи ва околу 1000 (некои цели,
други фрагментарни). Од 1952 година англискиот археолог Вејс
(Wace) во Микева откопа околу подесет глинени плочки со нат-
ввси на истото ,Ј5“ писмо.
До 1953 година, по заслута на Англичанецот М. Вентрис,
одгатнато е нритското линеарно писмо „Б " (или микенското
писмо) к констатирано е, дека јазикот на кој се составени тие нат-
писи .е сгароѓрчки, дијалект на кој му е најблизок аркадско-
Јшпарскиог дијалскд на грчпиот јазик22*).
И порано, пред откритието на Вентрис, врз основа на ар-
хеолошките споменици, се с^еташе дека носителите на В^Гекен-
ската култура, барем во Доцнежнага мккенска епоха, живееле
во услови на класно, робовладетолско 'општество. 'И порано се
нретпоставуваше дека господарите на Микена, Тг^ринс и некои
други градови од микенсќата епоха (чии остатоци археолошки
се дохументирани) биле ахајските басилеи, коишто се овекове-

47
чениг и идеализирани во Хомерските песни. Ако Вентрисовото
члтан>е на натггисите составени во „Б“ писмо е исправно, ние
сме во можност да говориме за многу поединости од стопан-
скиот и огпптествениот зкивот на коситеЈште на Михенската
култура.
Таблиците од Пилос. — Таблиците од Пилос со натписи на
„Б“ писмо што ги најде Блеген, а ги лрочита Вентрис, се од
тринаесеттиот век на ст.е., хако и палатата, во чии урнатини се
најдени. Натписите на пилоеките таблици по содржика.се крат-
;ки финансиско-адмикистратквни документи, списоци на при-
ходите и расходите на владетеловата куќа и храмот с;р беле-
шки за побарува&ата идолжностите ва друта главатари и све-
штеници, за правата и обврскнте на разни слободни поданици и
за работата на робовите и робинките. Тука се наоѓа голем мате*
ријал за изучуван>е на стопанството, општеството и културата
иа определено време воопшто.
Ако Вентрис и кеговите следбеници не грешат во читан>ето,
на таблиците од Пилос се споменуваат: а) установи на робо-
владетелската монархија: владетел, Јзојвода^, разни j^pvrn функ-
ционери — меѓу нив басилеи, геронти и герусија, народ (на-
родно сборание?), обични слободни поданици од разни професии
— земјоделци, овчари, занаетчии; па робови и робинки од разно
потекло (Милеќанки, Книѓанки: и т. н.) во разни служби, деца
нп робинки; б) стопански околности: имот, имот на владетелот,
јшот на војводата, имоти на други фуисционери, „бозји** (све-
штенмчки) имоти, имоти на обични поданици (ситни, средни)} зем-
ја примена од народот, закупувач ва земјата (арендатор), разни
аграрни производи (пшеница, просо, вино, масло, овопггие), до-
биток (овци, кози, -свињи, волови, поретко коњи), овчари,, овци
на богати луѓе (назначен број добиток), •занаетчистѕо-разно-
видни занаетчли (ковачи, столари’, произведувачи на оружје н
коли, .бродоградителиј златари, грнчари, Ф^наџии, шијачки,
перачки, ткајачки, аптепари, гаталци и други), занаетска тех-
ниха, материјал, уметничхи промет; в) религија —■ изупова на
богови и богинхи: Див (Зевс), Хера, Ма (Големата Мајка), Врвната)
богинка Потнија, Посејдон, Атина, Ениалиос, Лето. Артемида,
Лаион (Аполон?), Хермес, Дионисос; свештегаици, свештенички,
хиеродули, разни култни потт; т) разновидни друти реалми23).

Класичните Елини многу од културните придобивки на-

следиле од своите елинсни и неелински критско-микенски, „егвј-
схи“ претходгоши. „Хомеровиот еп и цвлокупната митологија
се главната оставгоша што Грците ја презедоа од варварството
во цивилизацијата" (Енгелс). Традицијата за вт>итсксн-мик:ен-
ската епоха кај историсЈсите Грди најиздашно е сот^вана во
•митот. Кај класичните Грци беа популарни митовите за Минос
и неговата таласократија, за градот Кнос, за Лавиринтот, за

48
 Микотаур, Тезеј т л Аријадна; за Миносовата мајка Еврапа,’. Осо-
бено беа популарви легендите за Атридите и другите јунаци
на микенската епоха.
Хокерските песни (в. гл. IV, 2.) појши се со крмто-микеѕсѕи
традиции. Особено значајна е хоадерската традиција за крит-
V ската и микенскага материјална култура — лхковните фоме-
Вици; уме*нхгчките изработки. Описот на Ахиловиот штитг, Несво-
ровиот.пехар, на релјефлте во Алкиноевиот дворец, споменот
за многу производи ка занаетчиството во Хомерските песни се
;•«i*. во склад со архоолошките наоѓања во Михена и во — чи ми-
кенски и минојски културни слоеви.
Критско-мнкенските п и ш у в а н и споменици, коишто нај-
после можат да се читаат, ја потврдуваат исправноста ва пора-
нешнмте претпоставки за м и к е н с к и о т ј а з и к — поранешната
ф о р м а на г р ч Е и о т јазик.
х* & Класичните градови Микена, Тиринс, Аргос, Орхомен,
Атина и некои други ги наследиле градовите на критско-микен-
схата есоха на истото места Многу класични цархајсќи хра-
мови подигнати се на меетата каде што некогаш постоеле крит-
еко-микенски светилишта. Некои од класичните култови се
критско-микенска оставнина.
Археолошхи е хонстатирано дека над „доцнежномикен-
сќиот4* културен слој ка многу меета неиосредно е образуван
грчкиот културен слој на таканаречената „геометриска" епоха.
T» y1.,

ЗАБЕЛЕШКИ

И ли ада, П, 494 и понатаму

а) „С очувани с е ѕидишта ок ол у градот (М икека), и една в р о т о над
х о ја tu ta лавови. Велат, дека и оеа е дел о на Киклопите кои. ги изтрадиле
гидиштата ка Тиринс за Проит. М еѓу мчкенските урнагини св наоѓа «*еш -
мата наречена В ер сејск а u подзелнит е соби на Атреј u пеговите деца,
yta.de ш то биле тезаврите з а б о га т сгв о г о . Т ука г « гробот Атреез u на cu re
ок и в хоишто покрај Агам ем кон iu уби ча гозбата Егист, к ога се ерати}Л
о д Т р о ја . . . Т ука е и Агамелноновкот сп ол е к « к . . . А Клинтелнестра и
.• V Б ги ст закопани с е малку п от а л у о д градскихе ѕидишта, оти « е с е сл е г а к и
зи д о сг о јк и да бидат ѕа к оп ан и енатре во градските ѕидишта, к аде што
беш е полож ен Агамемнон, како и Фругнте «оиш то се убиен и со нв* о"
(P au san ias, II, с . 16, 5— 7 ; с£. S tra b . V III, 372. в . E u rip ., Iphig. Taur., 84$; Jphig.
A ul. 152 л p a ssim , H eraeles, 94S— 94B).
8) Leake. Geli, Dodwell к Blouet
*) До арем ехо Ba S ch lieip a n n о д зе м ја та с е ѕа д а в а а горните б л о к о в и
к а ти е ѕи диш та со д ел о д релјефот над п ор тата. Ѕ и ди ш тата н а микевсѕата
а к р оп ол а , прекината м а л к у на едко м е сто , за тв а р а а т п ов р ш и н а о д о к о л у
■#•* 20.000 м2. Висотаната шл е 4— 10 м етр а , дебелхш ата 3— 7, на еддо аѕесто
дури и 14 м.
5) Правилшг призматични и иоЈШгонални .делкаѕици и аморфев
каиеа.

4 Историја на античките Грци

49
 в) Л а в о в сх а та в р а т а e в а за п а д в з т е -стр ан а в а а к р оп ол а та . С оч у в а в а
е у ш те ед н а , п о м а л у з н а ч а јн а , гр а д ск а в р а та н а еев ер н а та стр а н а .
*) Горниот праг: 5 ,5 х 2 х 1 м.
8)'И т а л . tom be a fossa, гер м . S cftccfttp ra b er, а ед л . Shaft Graves. Е ден
о д ?и е гр о б о в и о т к р и С там атак и с. О С гавати те ги о т ѕ р и ' S ch liem an n .
ѕ) Девет п о ст а р и мажи, о су м жени, •д в е д е ц а .. -
10) Н екои скадоцени м еч еви од споменатите микенскигробови ти ао-
лсш хи одговарааг. на м е ч е в и те од гробкицата на кралицата Аахотел* м ај-
хата аа ф араоаот Амосис (окапу 1580 година), В о векои од сшшенатите
мккенски гробови најдени св епш егски импортирани цредмети, ва нви се
вапишани и м и тата иа фарВоните Аиевоф ис П (1447—1415), Ам евоф ис Ш
(1415—1380) и ѕралицата Теа, мајката иа Аменофис Ш . Во сл ојот Доцнеж-
номинојски I ва К рит најденк се многу иипортирани материјали од вре-
мето на Осумнаесеттата египетска династија. Значи, постоеле врски М и-
кена—Крит—Египет и во шеснаесеттнот и петнаесепи от веќ ва ст.е.
n ) К а го , D ie Schachtgr&ber von M ykenai, M u n ch en 1930 — 1931.
**) Долг 36, ш ирок 6 метра, ограден со два ѕида (висшси 14 м).
1Ѕ) В и со ч и н а та в а в р а та та 5,42 м . Н адвратникот* и м а д в а н о а о л и га ,
с е ѕ о ) с о д и м ен зи и : 9 x 5 x 1 м .
14) Д и ја м е та р о т в а тр к а л езн а та б а за : 15 и . Т о л к а в а е и в и соч и н а та
в а са л а та с о к у б е . С ал аха би л а у к р а сен а с о б р о н зе н и агглита.
15) И тал . tom be e camera, а а гл . cham ber tom bs, ге р . F elsfcom m erp rob .
П р ви те ги о т к р и S ch liem an n . Н ајм н огу н а јд е Т су н т а с.
1в) M ylon a s— P a p a d im itriu , ^ rch a co lo g y * V — 1952, 194 — 200 и v m
— 1055, 43— 50, О ста н а та л и тер а ту р а ви ди в о R evu e archeologiqtte, Т . X U V ,
1954, 84, n o te 1 s q .: Т. XLVT, 1955 67— 88, и л и : В е сгн а к д р еен еи истории,
1955, б р . 4, ст р . 186 sq .
17) Литература кахо во забелешхата 16.
1Ѕ) М н о гу о д п р ем и к ен ск и те сп ом ев и ц и ср у ш е н и с е п р и п од и га љ ето
ѕ в п од оц н еж н и те м и к ен ск и тр ад би . П ом и к ен сх и ог ■м а тер и ја л в о М к к ен а
и е ' п р е т ста в у в а в и ш х о осо б е н о .
1Ѕ) Фурумарк Доцнежномикенсхата бпоха ја дели на седум поде-
похи. Блеген (В. Ѕ. A . XLVI—1951, 23—24) прави приговор на ваквото пре-
«ерување.
2Ф) К а го , P .W .R .E ., B d . V I, 684, д а д е поххис н а н н оѓал и ш тата н а м и к е н -
ск и т е сп ом ен к ц и .
21) E van s, Scripta Minoa, I , 35—36 и 56— 59, к а д е ш т о с е сп о и е т у в а а в
сп ом ен и ц и с о к р и т ск о п и ш о о д М ед ос, Т е р а и К и п а р ; M a sson , R em t
aicheologiqne, X L V 1 I (1956), 27— 28, в о в р ск а с о в а тп и си те о д К и п а р . З а
в а тп и сх и е о д К р и т ви д и гл. П , 2.
**) Вида гл. П, 2.
23) п р и м е р и п о В ев тр и е и Л урие (в о за гр а д и те е ср о д н а та к л а си ч н а
ф о р м а ): В а к а к о (апакѕ), вл а д етел ; раеакега (lova getes% в о јв о д а ; паси реу
(basU eus), б а с и л е ј; кероте (детопј, ста р ец ; заж о (d o m o s), н а р о д ; к о го н а
(сЛ Љ оп) з е м ја ; к о го м о о к о (ch th on och os), со п ств е н к к на з е м ја ; темено (t<s-
m enos), и м о т ; в о к а к а ге р о ге л е к о (о д апаЈсѕ и tem en os), ш от н а в л а д е те л о т;
равахасио темено (о д lova getes ti tem enos), шѕот в а в о јв о д а т а ; к ал аеу (о д
-Ј «ш т о ), з е м јо д е ѕ е ц ; воц е (о д v e rg o), р л ботн и х (п о л ск и ?); пом е (poim en),
о в ч а р ; xc7ceee (ch olfceu s), к о в а ч ; те го к о (tek ton ), гр а д и те л ; тор он ов отсо

50
ithronovorgos), ст о л а р ; токосовоко (toksovorgos), п р о и з ѕе д у в а ч н а л а ѕо а и ;
паузомо (naudomos), б р о д о гр а д и те л ; куриеовоко (chrysovprgos), зл а та р ;
керамеу (кетдтеиѕ), гр н ч а р ; а го п б к о (artopoqos), ф у р н а џ и ја ; в р а к в т е ја
(alakateia), п р е д а ч к а ; итеја (hlsteia), т в а ја ч к а ; репте-репчтариа (rhapter-
rh&ptria), к р о ја ч -к р о ја ч к а ; к а ге (la te r), л е к а р ; доеро-довра (dulos, dule),
р о Ѕ -р о б и н к а ; xiepeja доера (ftie ro d u le ), г р а м с к а р о б и в ѕ а ; доеро х а к е в е
fduJos halkeus), р о б к о в а ч и т а . С б n o V e n tris и Л ур и е. ■

БИБЛИОГРАФИЈА

Н . S ch liem a n n , M yJcenae, L e lp z ig 1878; S o h lie m a n n -D o rp fe ld , T iryn e.

X -eipzig 1 8 8 6 ;' C . S ch u ch h a rd t, SchUemiinns Ausgrdbungen in Troia, Tiryns,
M ycene, Orchomenos, Ithaca im Lichte der heutigen W issenschaft, 2- e A u fL ,
I^eipzIg 1891; F u rtw a e n g le r-L o e sch e , Myken&sche Thongefdsset B e rlin . 1878 и
M ykenische Vasen, B e rlin 1886; G . R o d sn w a ld t, D er Fries d es M egarons von
M ykenai, H a lle 1921; G . K o-ro, O ie Schachtgraber v o n M y k en a i, M u n cb en
1330— 1933; A , J . B . W a ce , M ycenae, P -rin ceton 1949; K . МСШег, Tyrins, Ш ,
Die ArchitekUir der B u rg u n d d es PaZastes, A u g sb u rg 1930; G . G lo tz , La
civilisation Ѕдѓеппе, P a ris, в т о р о и зд а н и е о д 1952; G . K a ro , O ie -A gais, Band~
b n eh d e r A rch fio lo p ie , к а к о н а с т р . 22 Б и б ѕ . О ста в а та х а л и тер а ту р а , о с о -
б е н о ста ти и те о д п ер и од и ц и те, з а М и к ѕн а и м н о гу б р о јн и т е н а оѓа л и ш та н а
м и х ен ск и м а те р и ја д в и д и к а ) -M ate, X с, х а ј Ќ а г о 1. с , к а ј B en g tzon , 22— 25
и 3 7 ; В и ди ги п р и л о зи те ш т о ги д а л е C h . P ica rd (1936 год и н а) и D em argn e
(1952) в о в т о р о т о и зд а в и е ѕ а C iv ilisa tio n tg een n e o d G lo tz , З а п о н о в и те
н аоѓа љ а : The Annual оf th e ВтШзћ S ch ool iai A thenes, X L V I I I (1953), 1— 93
и сл е д в и т е то м о в и ; P a p a d im itriu , f.c . -

4* '
51
 IV

ЕЛИНИТЕ ОД X I ДО IX ВЕК HA СТ. Е.

1. ЕЈШНСКИ ПЛЕМИЊА. ДОРСКОТО СЕДВШ5

. Во Хомерските песни Грците редовно се нарвчуваат Ахајци

(Achaioi), поретхо Данајци (Danaioi) и Аргивци (Argeioi)1) Во
техот на всковите повладеа племенското име Елини (Hellenes)*).
Класичните грчхи писателк, спрема фактичќата состојба на
своето време, својот народ го наречуваат елински, а го делат на
три главни штемадва, на Дорци, Јопци и Еолци. Некои додаваат
и четврто (или прво, вако најстаро) племе: 'Ахајци. Спрема ми-
тог (најстара форма на традидијата) Елин (Hellen), претаткото
на сите Елини, имал три сина: Дор, Ксут и E o a (Doros, Ksuthos,
Aiolosf). Сттрема една шггографска верзија Ксутос е татко на
Јон (Ion) и'Ахај (Achaios)*). Племенските имин>а Дорци, Јонци
и Еолци прво се одомвпшле х а ј. малоазиските Грци. Подоцна
тие иииња се одомашија л на друти места по трчкиот свет.
Спрема античката традиција се пишуваше за доселуван>ето
ва формираните грчки племиња — Дорците, Јондите и Еолците
„трчкиот" народ од прататк.овнината, кахо и за дрнесувањето на
„грчкиот“ јазшс на Балканот. Денеска е јасно, дека Јонците,
Дорците и Еолците се формирале како класични племиња на
класична „елинска" гругка, на Медитеранот, во' нови географск^
економски и општественн услови, примајќи во својот состав
разни етнички трули од балканските и друтоте староседелци и
развивајќи ги. својот јазик и своите наречја. Бидо потребно по-
долго време додека од преткласните родовски индоевропски
груше, вгоишто биле дојдевдѓ на Балканот се пазвЈгат за нас не-
познатагге први племиња, племенски сојузи и преку вив кла-
сичните елински племиња и елинскиот народ. До Јтајот на
вториот милениум на ст. е. Јонците, ЕолцИте, Д о^тте и елин-
скиот народ биле доволно развиени, што уште од тоа време мо-
жеме да тјѕ лосматраме како такви.
Спрема литерарните, на прво место егоирафските, потврди,
денеска лингвистите античките Елини по дијалектите ш дслат
ѕа неколку тругод Тие групи се: а) аркадско-'ки71а^1Ско-памфили-
ска или јуокна еолска; б) јонско-атичка; в) дорска или западна

52
 со две поголеми подгрупи. Племишата, поделени по до^алекти,
имаа свои специфичноети. Но, историскиот, оттштествениот жи-
вот на ЕлЈОТите, како и кај другите народи, се развивал по свои
.закони, независно од племенската поделба. -
Спољенатита елински племиња, доволно развиеии, конечно
се разместија по Елада после таканареченото „селен>е на Дор-
ците“ . Херакле, читаме во Илијада, се движел по Полеповез пред
Тројанската војмав). Хераклидите, Херакловите потомци, спрема
легендата, „слегоа“, „се повратија“ на Пелопонез 80,120 или
180 години по паѓањето на Троја‘;). Се 'смета деха Дорците ја
сруншле Михсена и дека Дорците се оиие дојденци коишто во
■митот се наречуваат Хероклиби. Спрема Хеиодотовите легенди
за доселувањето. на Дорците7) и сдрема други митографски и исто-
риски извори*) се смета дека Дорците од позициите што ги др-
гкеле порако в'о Северна Грција на повеќе пати во текот ка
вториот •милениум навлегувале на југ и дека код крајот на
вториот милениум најпосле успеале да освојат поголем дел од
Пелопонез. Спрема грчката митографска традиттија к врз осиова
на топономастхчхите и другк индикаЦии, гтоетавени се различни
хкпотези за поранешното движење на Дорците (притисокот на
Илирците?) по Епир, Тесалија, ххо Средна Грција (западио од
Ахика и Беохија). Некои мислат дека со ова селење — наводно
околу 1200 год. од ст. е. — на Пелопонез дошла последната
ipyna Дорци, дека извесни грушг Дорци уште од порапо ее
наоѓале таму и дека постароте Дорди, било сами, било со дру-
гите Елини — „АхајцЈгге* — биле носители на Микенската кул-
тура. Сигурно е дека кон крајот на вториот миленшгм Дорците
•‘I— шта последната група Дорци —) биле господари на ГГелопонез.
Дорското селење лредазвика повлекување, движење во
разни правци и конечно разместување ва разките грчки пле-
миа>а. Се шета дека и Тројанската водна била во врска со овие
селења. Ло Дорското селен»е елинските племиња .конечно ги
заземаах своите места во Елада — на Балканот, ва островите
к во Мала Азија. При тоа имало борби за земја, борби за оп-
станок. Многу легенди ни ја сочувале традицијата за тоа.
Спрема старогрЧ1сата традиција и спрема топономастичките
и други индикации се претпоставува дека Влините се бореле за
земјата и со Илирите и со Трачаните. Се смета дека во дор-
ского шгеме HyVeis бчл зтатнсг засгапуван илирскиот елемент.
{За старите врски на Илирите со Елините сочувана-Ђ митограф-
ска традиција®). За тие вреки вајдобро сведочи ономастичкиот,'
особено топономастичкиот материјал (илирски географски ими-
н^а на грчка територија). Оочувани се повеќе митографски пот-
врди за прастарите врски на Елиниге со Трачаните10).
Жителите ва Аркадија, Кипар и едсн дел од малоазиската
Памфилија во исторшжото време хгретставуваа посебна елинска
племенска група, која ја наречуваат и ,Јужна еолска‘% Се смета
дека во оваа племенска група се сочувани остахоци од хомер-
ските Ахајци. ^ п. атое

53
 Јонците {Iones}11) од најстарит«© историски доегажни вре~
шш>а живееле во Атика, на Еубеа, на повеќето Кшсладски
острови (на сѕгге освен Мелос, Тера и Аетипалаја), иа источните
егејски островЈг од Хиос до Лерос, па во малоазиска Јонија, т. е.
на западниог брег на Мала Азија од-Смирна до Халиварнас.
ЈГонците од тоа матично подрачје осниваат колонии во многу
враишта, најмногу во оние околу Пропонтида и Понт12). Спрема
традицијата, Атика е „најстара јонска земја“ 13). Спрема мито-
графската традиција Јонците некогаш живееле и во развк
други ѕраипгга на балканска Грција (Ахаја, Арголида и други
области), од каде што биле потиснати од други племин>а, осо-
бено од Дорците. Многу јонски градови имале посебни легенди
ѕа своето основање. Се смета дека малоазиските и островските
'Јонци во својата нова татковина дошле од Балканот.
Спрема своите дијалектски особености, етиловите во ликов-
иата уметност и целокупниот историски живот, се разликуваде
две ѓрупи Јонци: малоазиска (азиска) Ti атичка; или јонска и
-атичка. Малоазиските Јонци под влијание на културниот Ориент
културно се издигнуваат пред останатите 'Влини. На својот
прекрасен брег со богата лозадина — долините на реките Меан*
дрос и Каистрос — Јонците со другите грчки и вегрчки малцин^
ства ги изградиле Ефес, Милет, Фокеја, Клазомена, Теос, Ери-
тра, ЈГебедос, Колофон, Миунт, Приена. Тие десет и два островски
градови —* Самос и Хиос — во историјата се познати како јонски
Дадекаполис, дванаесет јонски градови, коишто рано ]'а форми-
раат својата федерација. Атичхите Јонци1*) се иЅдигнале не-
што подоцва од своите иалоазиски соплеменици, но издитну-
вајќи се_ ги надминаа Елените од - сите племиња.
Дорците (Dores, Dorieis), за чие доселуваае на јужвиот
Балкаа се сочувани толку легенди, биле големо и силно елиВ-
схо племе. Во историската епоха дорски земји се: скоро целлот
Пелопонез (без Аркадија и некои точки, ва пример во Елида) сб
Истм н Мегара, целата Средна Грција освен Атика и Беотија,
грчките краишта во Ешф, островите на Јонското Море, Крит,
јужните острови на. Егејското Море: Мелос, Хитера, Тера (од
Кикладите), Родос и некои помали, југозападниот агол на Мала
Азија — таканаречената Дорида — и гшогубројшгге дорски ко-
лонии на сите страшг18). Во сите тие кракшта Елините збору-
ваат со дорски дијалект. ’ Дорците во разни краишта имале свои
дијалекгски специфичности. Врож^шеале разлѕсчен историски
живот1*).
Еолците (Aiotes,' Aioleis), откако гѓсториската традшрда гиг
следи, живееле во Тесалија, во Веотија, на северните острови
ва Егејското Море (Лесбос, Теаедос п други острови) и на- се^
верозададниот агол на Мала Азија.— во Еолија — Еолида
(Alolisj. Еолците Тесалија ја сметале за своја матична земја. Во
лреткласичното време ималс Еој*.. *io разнк други краишта

54
на балќанска Грција,' на пркмер на Пелопонез (Архадија, Елида).
Се што не е- јонско ни дорско стар*«ге често г о пртЅпишузвале
на Ерлците. Како и. другите племиња Еолците добиле свое пле- •
менско обележие на своето класичнзо подрачје.

ЗА Ѕ-Е Л Е Ш К И

1) Н а х и т е т с к и т е к л и н е сги н а т п ж и о д ч е ги р и н а есетти от и т р и к а е -
с с т г и о т в е к в а с т . 'е. с е сп о м е н у в а а т: зе м ја та и гр а д о т A hhiyava, A hhiya,
A hhiva, в р а л о т н а 'зе м ја га и л и н а р о д о т A h h iyava; A tio r is s fo — в о д а ч на
п л ем ето A hhiyava. Е а н е к о и ег»ш е тсѕи х и е р о гл и ф о к и н а тп и си о д в р ем его
иа X I X д и н а сти ја за б е л е ж е н о е (с е ѕ о ј п од а ток вк д р у г н а тп и с): а) д ек а
A rzava Се б о р е л е во р е д о в и те н а Х и т и т и п р оти в Р а м зес I I (1298—1232)'; б'
д е к а AKaivaSa с о и е к о и п р и м ор ц и „о д се в е р “ г о в а л а д н а л е Е ги п ет о
k
за п а д н а та сгр а н а в о п е т т а т а со д и д о о д в л а д еен ,ето н а ф а р а о н о т М е р н е с к
А
(о к о л у 1229 год и н а), п а б и л е л об ед ен и и за р о б у в а н и ; в) д е к а Dcmavna св■
•другите у д р и л е н а Е ги и е т в о в р е м е то ва Р ам зес- ПТ (о к о л у 1192 год и -
аа).
— Н ек ои см ета а т д е к а A h h iya va (о д х л т и т ск и т е натхш си) и A kaivaia
• (од
е п т е т с к и т е ) с е гр ч к и — х о м е р е ѕ и А х а јц и ; д е к а A rzava (о д еси п етс в згге
н атп и си ) с е г р ч х и — х о м е р ск и А р г и в д и ; д е к а Danayna (о д егк п ет
. е х и те
в а тп и си ) с е х о м е р ск и Д ан ајц и . В и д и : Р оггег, V o rh o m e risch e G rieeh
«e » In-
den Keilinschrifttexten von ВодаѕкШ , „M itte ilu n g e n d e r D eu tsch en ( > rie n t-
G e sse lsc h a lt", L X IH (1924), 1 s q .; P o r re r, ^ R evu e d es Studes greequ es*, ,ш п
(1930), 279 sq. H a'n>a мислев>е ce и. Kretschm er и Hrozny н некои д р у ги .
B o поново време ce позволува мож носта дека иалоазиските A hhi p a va се
идентичви ва групата A k a iv a ia (од егилегските натписи), и о се нап л ќ евува
дека ѕем а доволно потврди за врската ва епоменатата група « ј хом ер -
ските Ачгајди. Веројатно е дека Banawja и A rz a v a попаднале в ■о Е ги п вт
од Мала А зи јз. Н о теш ко тие да ииале нешто заедничво со » Ј и ер ск и те
Ланајци и Аргивците. Види: Sommer. W alter Otto и други кај B en g tson ,
Grteehische Geschicftte, 44.
ѕ) Види ГЛ. I, 1.
»Ј Haslod, fr. 23.
«) Х ер., VII, 84.
в) Илијада, X I, 689—69L
8) Tim . fr. 53 и 153 МШ1ег, Thuc., IV , 42, 2; Ephor ар. Strab. VJH
389 и IX , 393.
» ) Her.,. I, 56; V I, 52—53; V II, 37 и IX , 26.
*) Thuc. I, 12; c t T y rt, fr. 9: Pind., Pyth., i, 65; Strab., IX , 475—476;
P au s^ V , l , 1
* ) Лриказни з а Хил к друге, в о Р . W . R . В., ѕ. v . Н у' /7оѕ.
Е а ггример легендите за Еуасолп и Тереј, трачкЛ т е д р а л е ѕи в о
Средва Грција, Р, W. В. E« ѕ. v. Ѕ«7ло1роѕ и ѕ. v. Tereus.
i i ) Е псги: laones; во Виблијата; Јошап; во асирскит« к л и в е ск и н ат>
писи: Jaw nai; во персисвиге тѕлинести натплси; Тошн».
**) Види гд. V , 2.
13) Сојјов кај А ристоте», Атиксѕа политија, 5.
 14) Опширво so делот за Атина ѓгл. V ili).
1В) За вив вб делот за хголовизацијата, гл. V, 2.
i«) Види восебнд з о делоѕите за Спарта, малоазиска Дорида, дор-
свзсге колонии и в а друти места.

Б и бл в огр а ф и за

Р . K re tsch m e r E in teitim p i » d ie G esch iseh te d e r g rie ch isch e n Spra-

c h e , G oettin g en 1896 и п о н о в и те р а б о ти н а K retsch m er (G lo tta , X I V — 1925;
Х Х Ш — 1940 и X X X — 1943); А . М e llle t, A p e r cy d ’u n e h tstotre de Ia langue
ртесдие, P a ris 1635; Rieckers, S ch w y ze r, H offm a n n и ' д р у га л и н гви сти ч к а
д и тер а ту р а , в и д и в а к р а јо т н а к н и га та ; M y res, W ho w ere the Greeks,
Berkeley 1840.

56
 2. ХОМЕРСКИТЕ П&СНИ И ТРОЈАНСКАТА ВОЈНА

Хоиерските песни. — Најславни споменици ва античхата

литература се Илијада и Одисеја, два прекраспи сгарогрчки
епови. Илијада — Гпуаѕ — е еп за Илгкж (Троја) во дваесет н
четири пеења со вкупно 15.693 стиха (хексаметри). Туќа се ис-
пеани настаните од десеттата година на Тројанската војна1).
Одисеја — Odysseia — e en за Одисеј, исто така во дваесет и
четири пеења со вкупно 12.110 стихови. Туха се испеани згодите
и незгодите шго, спрема дегендите, ги доживеал јунакот Одисеј
гхо враќањето од Троја.8) — Грците'и Римјаните восшшто сметаа
дека Илијада ја испеал слепиот поет Хомер. На истиот поет
ловеќето зау се припиитувала и Одисеја. .Некои адександрински
филолози (хоризонтес „р.аставувачи") тврдеа дека Илијада е
Хомерова, а Одисеја дело на друг поет. Покрај Илијада и Оди-
сеја во целина' ш фрагментарно сочуванв се и некол цомали
грчки песни во хексаметри, кои во античко време некои му ги
пржшшувале ,ва Хомер, а други на други автори: a) Butrachamyo-
machia „Бој на жаби и глувцисс, духовит еп за живоТниЅсе, на-
водно тгародија иа Ллијада; б) Хомерски хилни .на разни бо-
гови; в) Епигралгс; г) Маргит (фрагменти). Сочувани се неволву
биографии на Хомер ео разни легенд# за генијалниот поет кого
г.овеќе градози го сметале за свој граѓаѕин:
„Седам се храдова споре, гдје ли се родио Хомер:
Смирна, Родос, Колофон, Саламис, Хиос, Аргос, Атене1*.
При тоа хако,татковина на Хомера се опоменуваат Киме
(Куше), Пилос и Итака. Херодот (II, 53) бележи деха Хомер,
кахо и Хесиод, живеел четири еготини години пред него, значи
во деветтиот век.
Античхите сфаќан»а за Хомер и Хомерските песни се одр-
жаа до осумнаесеттиот век, кога Германецот Friedrich Аџдизг
Wolf, со нѕаписот „Prologomena ad Homerum“ (1795). го покрена
„Хомерекото прашање" тврдејќи дека ни Илијада ни Одисеја
не се дела на еден ист автор, туку дека свкој од тие епови
настанал со спојуваље, поврзуван>е, со хомпилирање на разнп
постарц к подоцнежни грчки народт< песни. Пред Волф ѕо
истата сшгсла пишуваше Франсхузот Abbe d*Aubignac („Coniectu-
теѕ academiqv.es“ , 1715). Делото рстана незабележено.

57
 Болф вели деха во „Хомерово време" немало п и ш погодно
ѕа да се забележат така големи ггоеми; дека во онака примитив-
иата средина. не се чувствувала потреба за создавање на такви
дела; дека поедини делови од Илијада и Одисеја се со различен
уметнички квалитет; дека во тие песни се наоѓаат семсекакви
контрадикдии (јунакот што погинал пак се бори); дека во разнм
делови на Илијада и 'Одисеја се гледаат разни цивилизации и
разни општествени состојби. Унитаристите на сето тоа одго
вараат деха во Хомерово време поетоело писмо; дека епохата на
Хомер е епоха на висока цивиЈшзација; дека и хај шгадите
добри поети се гледаат неуедначености и недоследности;.дека е
природно што кај Хомер има и подобри и полоши стихови®);
дека контрадихциите настанале со подоцнежни уфрлуван>а;
деќа контрадикцки има' и кај други поети. Хомер, велат, ги
ислеа јунаците на_ едно постаро време и од незнаење ш ставил,-
во одштествена средина којашто не им одговара.
Хомерското прашање уште не е решено. За тоа е напи-
шаѕо кногу. Едни се за Волф, други се против него. И на едната
и на другата страна има угледни стручњаци. Се знае дека Или-
јада и Одисеја, онакви кахви што ни се сочувани, се главно.
редактирани во Атика во шестиот век на ст.е.*) Елхниетичките
фклолози Илијада и Одисеја ги поделија на дваесет и четири
песѕи н атинската редакција на Хомерските песни .уште повеќе
ја дотераа.
Во првите векови на првиот милениум од ст.е^- а можеби
и од порано, аедите пееле, а од седмиот век понатаму раттсодите
пред слушателите рецитирале разни, ххоиали или логолеми,
епсхн "ѕгни со содржина од предмикенската, микенската и по-
микевската епоха. Од тој епски материјал од разно потекло и
разни времиња создадена е веашчествената'„хомерска“ епопеја.
Преовладува мислењето дека таленлфадиот поет, создателог
на Илијада, не истакнувајќи ја својата индивидуалност и својот
личен поглед на светот, а почитувајќи ја епската традиција,
мајсторски ја обработил основната тема (езгрото) „Ахилеевиот
гнев", накитувајки го сето тоа оо> занимзшви етшзоди. Илијада
всушност е „Ахилеида“, песва за Ахилеја, про1Шфена со песни
за другите јунаци. Така се објаснува и Одисеја, како песна за
Одисеј проширена со неброени поетски анегдоти.
Хомерските песни — Илијада и Одисеја — спаѓаат меѓу.
најзначајните дела на светсѕата литература. Покрај својата ли-
тературно-естетска вредност тие имаат и големо научно значење»
оти историчарите, етнолозите,' филолозите и други од нив гфпат
материјал за разни епазаѓ).
Тројанската војна..— Пршсазната за Тројанската војна е
едноставна. Тројанскиот принц Парис ја грабна од Менелај,
•господарот на јужниот Пелопонез, жената, убавата Елена. Ага-
^гемнон, братот на Менелај, господар на Микена, со своите сојуз-
ници, ахејските басилеи, удрил на Троја за да се освети. Ахај-
ците по десетгодишно возуван»е ја зазеле Троја, ја запалиле и се
вратиле со убавата Елена и со богат пленв).

58
 -л.'.
.2
-ѓ-

Bo античкатѕ литература ништо не. се споменува толку

■$f; -'i колку Тројансхата војна. Околу легендата за .Тројанската војна
се развиЈа Илијада, Одисеја и песните на хомерските киклици.
Класичната грчка драма длабоко е инспирирана од хомерската
традиција. Во поетската фантазија легевдата за Тројанската
војва е бескрајво развиена. Но, Тројанската војна е историски
настан. Тоа е ковстатираѕо археолошки, • оо ископувањатѕ
г;лј бо Хисарлик. Тоа е јасно и од традицијата. Спрема грч-
ката традиција, Тројанската војка се водела седум до осум сто-
тини години пред походот на Александар Велики на Исток1).
Урнатините на Троја Vlla, спрема Блеген, се рд дванаесеттиот
;:'Kv: век. Дванаесеттиот век е време на Тројанската војна.
Спрема Хомерските песни жителите на Илион (Троја) се
'Ллидци (Тројанци), Дарданди, Теукри. СоЈузници им се разни
приморци од Хелеспонт, Дропонтида и Г1онт (Дарданелите, Мра-
w* .ткгорното и Црното Море), некои од јужгаго? дел на Мала Азија
и Пеонците од бреговите на реката Аѕслос (Вардар). Се сме-
та дека тие се индоевропски, главно фригиски, трачки и илир-
-j.:l << схи племиња, можеби и со кеиндоевропски групи. Грците со сите
кив воделе улорни долготрајни борби за тројанското подрачје.
Овој крај е плоден и има важно 'трговско иртратегиско значење.
Bo vххозадината на Троја се наоѓа плодната долика на реката
Скамандрос, од каде водеа копѕените патишта за Исток- На
дофат ва Тројанцихе беа Хелесповт и Пропонтида. Тројанците
доминцраа со влезот во Мраморното и Црното Море. Грците тоа
им 1*о зедоа. Тројавската војна и Дорските селења временски
главно се поклопуваат. Ахадците, на кои земјата им ја грабнаа
Дорците, бегаа на Егејските острови. и во Мала Азија. Една гру-
па Ахајци морала упорно да се бори за иарче земја под Гроја8).
Некои сметаат дека Тројанската војна во лрв ред се водела со
•Ш иел да. се осигури грчкиот трговски сообраЈѓај со Дропонтида и
Донт. Грците, имено, многу рано оделе на далечни н опасни
чрговски поморсхи патуваи»а по ГГропонтида и Довг. Традици-
јата за тоа сочувана е и во,легендата за Аргонаутите, зсрабрите
*Л? V
Јиорнари -кои оделе во Колихида, на источниот брег на Црното
Море по „Златно руно".
Во времето кога падна Троја срушено е Хититското ^ретво.
• i Тогаш ,^хоморските иароди од север" удрија на Египет. Сите
тие настани се во врска со последното големо селење на Индо-
европејците. Тројанската војва претставува последва борба аа
Трците за малоазиска територија8).

ЗАБЕЛЕШКИ

1. Содржина в» Илијада. — I (р и м ск и те б р о е е и ш о зн а ч у в а а т ц е е -
њ а та ,. п оедргаите о е с в и в о е п о т ): А з г а јо ш о т л о го р п р е д Т р о ја г о к о с и ч у м а
оти А гв м ем в он , в р х о в н м о т к о м а н д а в т, н е сѕха д а ја пушти од ропство у б а -
в а х а Х р и се и д а , ќ е р к а т а в а А л о л о н о в и о т "св е ш т е н и ѕ- Најпосле А ха м ем н оѕ
}а враќа Х р и се и д а , а м у. ја гр а б н у в а н а А х и л е ј н е го в а т з Брисеида. А хк л еЈ,

59
н а јд о б а р гр ч к и јунаж , с е п о в л е к у в а .од б о јо т . — П : А га м е м х о и -ја п ов и к у в а
в о јск а т а н а со б и р . С е н а б р о ју в а а т п л е м и а а та и н и вн и тв в од а ч и к о и с е
б о р а т п о д Т р о ја . Т о а е ч у е н и о т ..К а та л ог н а б р о д о в и ". — 1Л : П о к р а ј др угото-
„T eich askopia" ■— п осм а тр а њ е о д ѕи Д °в и те - У б а в а та Е л ен а о д д и д ов и те н а
Т р о ја ѕш п о к а ж у в а н а тр оја н сгси те п рвен ц и п оед и н и г р ч х и ју н а ц и („К о ји
о н о д об а р ју н а к б је ш е ?“ . — IV и V : р а зн и еп и зод и в о р а зв и то к о т н а б о р -
ба та . М еѓу гр ч к и те ју и а ц в се и ста к н у в о а т М енелад и Д иом ед, м е ѓ у Т р о -
ја н о к и тв : П ар и с, Е н е ја и д р у ги . У ч е ств у в а а т и б огов и те. А р е с и А ф р о д и та ,
к о и с е б о р а т н а тр ода и ск а ст р а ѕа , с е р а и ети . — V I : Е п и зод а та з а Х е к т о р ,
н а јд о б р и о т т р о ја и ск и ју н а г . В озбудл и Е а сц ен а н а ..р а зд е л б а т а ' н а Х ѕ к т о р
с о ж ен а та А н д р ом а х а и с и ѕ о т А сти а н а к т“ . — V II — X V : М н огубрбЈн и
сгтизоди. Г р ц и те с е п о ти са а ти о д Т р а ја н ц и те, о т и А хилеЗ н е е в о б ор б а та .
М еѓу Г рц и те с е и ст а к н у в а а т . А ја н т и О д и се ј. Т р о ја н ц и т е ,'н а ч в л о с о Х ѕ к -
«гер, н а в л егу в а а т д о гр ч к и о т л о го р . М у д р и от ст а р е ц Н е сто р ОД' П и л ос им
п ' м ага н а Г р ц и те со со ѕ е т и . Б о го в и те о е п од ел и л е. Е дн и те се з а Г р ц и те
д р у ги т е с е з а Т р о ја н ц и ге — X V I— X X I : П атр ок л о, и а јм и л и от А х и л о в
д р угар , го зем а А х и л о в о т о о р у ж је ч ' г и п л аш и Т р оја н ц и те. Х е к т о р го
у б и в а . А х и л е ј г о о п л а в у в а П а тр ок л о, «:е и одагрува с о А гам ем н он и с е вр аќ а
в о б о * о т с о н о в о о р у ж је ш т о м у го и ск о за л б о г о т Х е ф е с т . О п и с н а А х и -
л ов и от ш ти т. А х и л ги тер а Т р о ја н ц и те д о п од ѕи д и ш тата в а гр а д о т. —■
Х Х П — X X I V : А х и л в о д в о б о ј го у б и в а Х е к т о р а и т о в л еч к а н е го в о то
те л о о к о л у Т р о ја . О ч а ју в а њ ето к а Х е к т о р о в и о т т а т к о П р и ја м , м а јк а т а
Х е к у б а и ѕсен а та А н д р ом а х а . Г гш гге с в е ч е в с го за к о п у в а а т П а гр о к л о .
С га р ец от П р и јам д оа ѓа к а ј А х и л е ј и с о тр ога тел н а м ол ба у сп е в а д а г о
д о б и е те л о т о н а св оЈ от с и к Х е к т о р . П ри м и ри е. А н д р ом ахзш ата та ж а ч к а .
Т р о ја н п и те г о за к о п у в а а т Х е к т б р а .
2) С сд р ж и н а н а О д и сеја . — I -I V : „Т ел ел а хџ ја 1', ч е т и р и ' п е сн и за
Т ел ем а х . к о ј п о сл е Т р о ја н ск а та в о јн а сб к а д е го б а р а с в о јо т т а т к о О д и се ј
— V - V m :' О д и се ј п о в р а ќ а н в т о о д Т р с ја сед у м го д и н и с е за д р ж у в а н а
р г к о ј о с т р о в к а ј н и м ф ата К а л и п со. Н а јп о сл е тр гн у в а п он а та м у. Б ј ф з го
ф р л а н а о с з р о в н а Ф еа ч а н и те, к а д е ш т о го сп а су в а Н а у е и к а ја , Ѕ е р к а та н а
ф е а ч к и о т л р а л А л к и н о ј. Н а го з б а т а к а ј А л к и н о ј О д и се ј с е ц р е тста в у в а ќ
ги р а ск а ж у в а с в о и т е д ох си в у в а њ а . — .1 Х -Х П : О д и се ј и м р а ск а ж у в а на
Ф еа ч а в и та ш т о д о ж и в е а л н а п а т о т к а ј Е и к он ц и те, к а ј ЈГотоф агите,' к а ј
К и к л оп и , к а ј в р а л о т Е ол ; к а ј Л естр и гон ц и те, к а ј га та л к а та К ц р х а , к а ј
К и м ер а н ц и те. Р а сѕ а ж у в а к а к о бн л в о „Д ол н и от св е т “ — в о „ц а р ст в о т о
в а м р тв и те " — к а к о ја и збегн а л о п а св о ст а о д си р е н и те ; к а к о би л н а
о с т р о в о т и а б о г о т в а со н ц е то , в а б и л к ѕ з н е т п ор а д и с в о и г е д р у та р и , к о и
г& к о л е л е С о н ч ев и те в о л о в и . — ■ X I H -X X I V : В р а ќ а њ ето н а О д и се ј в а
та тк ов и н а та , в а о с т р о в о т И та к а . О д и се ј в о с в о јо т д о м г и в а о ѓ а д р еки т е
а р о сц и в а н егов а та ж е н а П ен ел оп а. В ер н а та Л ен ел оп а ги о д б и в а . О дисеЈ
г а у б в в а и и м с е о тк р и в а н а св о и те .
„Q u a n d o q u e b on u s d o rm ita t H om eru s” (H ora tiu s, E p is t, I I , Ш , 359)
1) „C eeejitt дек а Писистпат Хомеровит е ш ш и , к ои n o p a n o бтсле
п еур едеп и , ш соетавил да бидах .tnutueu иакви што tu и л а л е сега“ (СЅсего,
D e n a tu ra deorum , 34, 137).
' 6) Л и тер а ту р а з а Х о м е р с х ч т е п е сн к и п о се б н о з а х о м е р ск о т о п р а -
ш а ќ .е ви ди в о и сто р и и те н а гр ч к а та д н тер а ту р а . М н о гу п о у ч н о и н а п р ед н о
в о с о в е г с ѕ а т а „И ст о р и в Г р е ч е ск о ќ л и тер а ту р в !” (e d . А кадем и Ја в а в а у к и т е

60
m

к а C C C P ), T om I , гл . V - X l ( п р е ѕ о д в о у в о д о г и а М а р е т ц ќ е в и о т г р е в о д и а
Х о м е р о в а та И л и јад а , п е т т о и з д а ш к з , З а гр еб, 1948, „М ати ц а Х р в а т ск а ").
в) в о И д и ја д а с е д а д е н и са м о к е к о л к у е п и зод и н а Т р о ја н ск а та
З10]в а о д п о сл е д в и т е год и н и н а в оју в а в > его. Г р о ја н сг а т а в о јн а в о п о е д и н о -
ст и }а и сп еа л е Х о м е р ск и т е к и к л и ц и . П см д а д и те а н ти ч к и и в и зн н ти ск и
п и еа тел и ги сп о м е н у в а а т и ги ц и ти р а а т „к и к л и ч к и те 11 е п ск и п е сн и , с о к ои
с е д оп ол н ети О д и се ја и И л и ја д а , а к о и н е н и с е со ч у в а н и . В о ц и к л у сот
■П (кукГоз „Ј ф у г") п е сн и з а Т р о ја н ск а т а в о јн а сп а ѓа а т: „Е т и о т т д а * , п р о д о л ж е -
Л|л н и е н а И лијада, е п н а А р к т и н о д М и л е т; ЈС1аѓањето ш И лиои",- еп н а А р ѕ -
ти н о д М и л е т; ЈЛалл И А ијада^ и еп еан а о д Л е сх е с о д Л е з б о с; иКиприа", к и -
п а р ек и п есн и , з а о н а ш т о с е сл у ч и л о п р е д Т р о ја н ск а т а в о јн а ; „Н о сг о и “ ,
и ссн и з а в р а ќ а а е т о в а г р ч ѕ и т е ју в а ц и о д Т р о ја н сѕ а т а в о јн а , е п н а А г и ја
i о д Т р о и з е в ; „Т ел егок и а ", е п н а В у га м он о д К и р е а а . О в о ј и д р у г и зѕо р е н
м а тер и ја л т о к о р и сте л р н м ск и о т. п о е т В ер гш ги ј, к о ј в о в т о р о т о п еењ е а а
св о..а та Е-неида го и сп еа л п а ѓа љ ето н а Т р о ја . ГГо та к в а тр а д и ц и ја со ст а в е н
е р и м ск и о т п р о з е н т е к с т „D e b ello T roiano" в о I V в е к н а н . е П оети те и
р а ск а ж у в а ч и т е в о ср е д н и о т в е к г о к о р и сте л е т о ј м а тер и ја п з а с в о и т е д ел а
з а Т р о ја н ск а та в о јк а . Т о а г о и м а и в о с р д с к з т а и х р в а т ск а т а л и тер а ту р а
о д ср ед н и от в е к .
7) О д п а ѓа љ ето н а Т р о ја д о А л е к са н д р о в и о т п о х о д в о М а л а : А зи ја
(334 с т . е .) м и н ал е: сп р ем а п и са те л о т Ф а н и а с 715 год и н и , п о Е ф о р 735 г о -
д и ј т и , п о Т и м еј и К л и та р х 8 2 0 гол и н и , п о Е р а то сте н 774 год и н и ( T i r a , fr.
153 cf. fr. 53 М тШ ег, к о м е а та р ). С п рем а Х е р о д о т (V II, 171) Т р о ја н ск а та
в о јв а с е в о д е л а у ш т е п ор а н о. Х е р о д о т о в и о т п о д а т о к в е е ја с е н .
8 ) В о в р с к а с о т о а с е л еген д и те з а стр а д а н и ја та вз. А гзм ем н он по
в р аќ а њ ето в о га тк ов и н а та и л егевди те за л у т а а е т о в а м н о гу ју н а ц и
п о Т р оЈан ск ата в о јн а .
®) F. J a c o b y , Marmor Parium., B e rlin 1904, 146 sq . (а н ти ч ѕи и зв ор и
за Т р о ј а н е х а т а в о јн а ).

61
3. СТОПАЛСТВОТО и ОШИТЕСТВОТО НА ПРОТОИСТОРИСКИТЕ ГРЦИ

Четирите века елинска историја (од 1200 до аколу 800 го-

дина на ст.е.) ги наречуваме Хомерска, или херојска, илипреод-
ва епоха, Еудард Маиер и некои други таа епоха ја наречуваат
„грчки среден век“. За тоа време зборуваме врз основа на Х о-
мерските песни и врз основа на археолошките сдоменици. На-
родниот поет во првата половина на првиот милениум на ст.е.
тројанските јунаци ги замислуваше спрема своите околности.
Им дал и нешто микевско и нешто дредмикенско. Вештина е
сето тоа денес да се разликува.
Влинмте од сите времиња во прв ред се земјоделци и сто-
чари. Од најстарите времиња наддобрите елински војници знаеле
да приграбат поголеми или помали комшхекси .земја за обрабо-
туваше и да ја шират едните на штета на другите. Хомерските
всјводи се сопственици на големи имоти. Во Илијада е приказсан
идеален имот во ошсот на Ахиловиот штит, На Ахиловиот
,пЈТит, спрема Хомерското раскажување, уметникот прегставидг
нива, жетвари, лозје, пасиште со стада- и овчари, холиби, трла,
штали. Тука е претставен к господарот, басилеј, к.ојшто сб над-
гледува. Тука има и разновиден земјоделски алат — плутови,
српови, и друго1). Во хуќата на богатиот хомерски домаќин Ал-
хиној има педесет слугинки, робинки што ги вршат работите.
Едни мелат жито во рачна воденица, други предат, ткаат, везат.
Домакинката рабохи и ги надгледува2). На помал селански имот
работат домашните со два-три роба11). Селаните кои кемаат земја
ловеќето се наемни работници кај сопствениците на имоти. —
Сточарството е поврзано со земјоделието Богатите хомерски
првенди се и сопственици на имоти и 'сопственици,на големи
стада ситен тлкрупен добиток*). Земјоделието и сточарството кај
Елините не се битно изменети во времето од микенската епоха
до осмиот век.
Во Хомерските песни се споменуваат ковачи, дрводелци,
бродоградители, ѕидари, грнчари, ткаачи, златари и други зава-
етчии, или работи што спаѓаат во тие залаети: Прекрасен е и
поучен ош сот на Хефестовата ковачница во Илијада5). Зана-
етите не се особено одделени од земјоделието ииту пак особено
се диференцираат. Одисеј, добар јунак и добар домаќин, е добар

62
 земзоделец, бродоградител и ѕлдар. Во рангот на занаетчии во
Хомерсќите песни .се споменуваат уште и лекарите, гаталците,
гласниците, деачиде и други. Сите тие ce demiurgoi. Натписите
од Пилос, аѕо се правилно прочитаки, даваат многу материјал
за споредуваае на микенското и хомерското занаетчиство6).
Спрема археолошкиот ма^еријал се смета дека после „шженсќа-
та" епоха, после годината 1200 во ст.е., следувала нова, тахана-
речена „субмикенска" културна епоха, којашто не.траела долго
(во разни 'крашпта различно), во која се сочувала извесна ми-
кенска традиција во занаетчиството (до керамиката и Другите
слтни занаетчиски работи), иако бројни производи од нов тип
сведочат за ков начин на производење. Кон крајот на единаесе-
тиот век ва елинската територија се јавуѕаат нови занаетчиски
производи од таканаречен протогеометриски стил, кои немаат
ништо заедничко со микенските7).
Со развитокот на производството се развивала и тргови-
јата. На повеќе места во Хомерските песни се споменува трго-
.вија во вид на размена. Трговдите од Лемнос ва тројанските.
јунаци им даваат вино за бакар, за железо, за волови, за волов-
ски кожи, за робови8). Од исток, особено’ од Египет, се добивала
храна и луксузни предмети®). Многумина хомерски стопанстве-
ницк се поморци. Одисеја е преполна со потврди за тоа.

. •
* «
До хомерската епоха Грците џреживеале разни етапи.на
економски и општествен развиток. Тешко е да се евидентираат.
Во Хомерските песни гледаме некаде традиција од родовското
општество, а некаде јасни особини на класно рсбовладетелско
општество, држава. Мрртан и Енгелс во хомерското оппггестѕо
тледаат „виша етапа на варварството?10).
Во хомерсхото класно општество, какои подоцна во пораз-
виеното општество кај Грците, -сочувани се, какс остатоци ка
родовекото општество: родови, братства, племиња.
Род (грчки penos, латински pena) е општествена форма-
хшја, во којашто еите члевови се сврзани со крвно сродство.
Родот.— порано матријархален, подоцна патријархален — ео
времето се развивал. Во најразвиената форааа кај Грците родот
ги има овие особини: членовите на ист генс се сметаат за потом- -
ци ва заеднички прародоггел, втемелувач на генсот, кого го
почитуваат хако херод. Членовите ка генсот о^>аботуваат заед-
ничха земја, наследена од татковците (родот првобитно ае бил
сврзан со определена територија). Члексшите на. родови Јшаат
заеднички гробшпта, заеднички култови, на прво место култ на
предедовците, култ на хероите основачи. Членовите на генсот
меѓусебно се бранат од непријателот и заеднички напаѓаат.
Брачните другари не смеат да бвдат од ист генс. Жената со
кажењето ги. губи поранешните права од татковиот ѓенс, а ш
прима правата од генсот на мажот. Во всклучоци во генсот се

63
лримаат надворешџи лица со особени формалности. ЧлРновите
на генсот го избираат и го сменуваат главатарог. Главатарот
(архонт, геронт) управува со еконокијата на ѓенсот, врита. ро-
довски верски обреди, го претставува генсот, суди, ги води
своите во борба. Членовите ка генсот ка својот главатар му
даваат права и влаот доброволно, без прииуда11).
НекоЈпсу рододи претставуѕале поголема општествена фор-
мација: братство, фратрија, на чело ео главатар tfratriarch.os)li),
Уште поголема оггштествена формација беше племето или фила
(кај 'Римјаиите tribus), на чело со главатар (filobasileus). Во Или-
јада Нестор го советува Аѓамемнона војсхата да ја иострои по
фратрии и фили, за да моѕсе фила да помага на фила, фратрцја
на фратрија13). Фратриите и филите кај Хомер наотапуваат како
војни формации-. Во поразвиеното хоадерско општество, каде
што родовите, братствата % племиЈвата претставуваат единствен
народ, постојат три важни ошптествени установи: совет на ро-
довските главатари, народно собрание и басилеј. Советот (buti)
порано бил составуваи од рпдовските главатари. Пододна во со-
ветот се избирале „најдобрите" (aristoi) меѓу толемиот број
родовски гл&ватари. Најдобрите - aristoi — со времето. посте-
пеао станале зсласа на сопствеЈшци на големи имоги. — Хомер-
ското н&родно собрание —•адота — има важна улога во гвирот14)
м во војната. Во 'поважните елучаи војводите под Троја го
свивуваат народот, „ахајскитр синови", на собрание. Тука се
решавало за војната и мирот, за гтоделбата на пленот, за дава-
њето имоти и други „подароци“ заа првенците16). Во хомерсхото
олштество постоела демократија којашто прЈфодно настанала.
‘ Членовите на собранието ђиле војници од кои зависело ее.
Во Илзчјада и Одисеја се епоменуваат басилеите како ко-
маћданти на трупи, најдобри јунаци, ва кои им се дава се шѓо
е најдобро16). Има големи и уште поголеми басилеи17). На малото
феачко острово владееле тринаесет басилеи19). Тоа се мали
главатари. Алкиној е најглавен.
Во времето на цутењето на гентштото уредуваае војско-
водителот, советот и наро^зто собрание беа органи на опште-
ството. Со текот ва времето, со нзпредуваљето ка стопанството
к општеството, ^леновите иа генсот се поделиј а на богати и на
сиромашни. „Дифереш^ијацијата на сопетвеноста внатре ' во
истиот генс единството ка интересите го тгретвори во антагони-
зам на гентилните другари. Органите на гентилиото општество
се откинаа од својот корен во народот, во генсот, во фратријата,
во племето м делото гентилно уредување се пресврте во својата
спротивност. Војсководителот и ооветот на првендкге ззеќе не
беа органи и оружје на народната волја, туку самостојни органи
;?а госггодарен»е и поробување на сопствениот варод“ 10).
Хомерска Грција полва е традови29). Има многу хомерски
градови по Пеловонез, особено на тесвото подрачие на Арголида.
на Ќрит кма деведесет2'). Полис 1фед с4 е тврдина (латинсхи
oppidum), па вотоа култеи и административен вентар, седиште
на басклеот, населба на еден дел од граѓаките, особено на делов-

64
ните луѓе^ Географсхата положба, екококските услови, спогод-
беното здружузан>е, присилувањето на соседитб р. другите
околности решаваат за доложбата, ликот и другите особини на
градот. Секој појшс има свои специфичности, посебна историја
чии почеток кај Грците редовно е рбвиен со легенда. Постанокот
на првите градови значи ошитествена пресвртница. Првите гра-
дови се издигнаа на урнатините на гетздш ото општества. „Во
нивните шанци зее гробот на? гентилното уредување, а нивните
оцаци се издигаат' во цивилизацијата"22}.
Хомер ш слави и т идеализира војводите — ѕајдобристе,
најбогатите, нај благородните. Војникот Терсит, кој ое осудил
да се буни против богатиот Агамемнон, во Илијада е претставен
како најгрд меѓу сите под Троја, кривоног, куц, ' грбав, со ши-
■леста глава, ретка хоса. Одисеј го натепува28); Во сенќата на хо-
мерските басилеи се наоѓаат граѓаните од втор ред; средните и
ситките имотоа>пствениди. Тие грижливо ги чуваат меѓоте на
своите нивјѓ*). Сиромашните селани ги прикажа во своите песни
Хесиод во осмиот век, ка крајот ва хомерската епаха25). Меѓу
слободнитв вајсиромашни се Тетите (Thetes), покорени и разба-
штинети, окие коишто се исфрдени од кланот, странци, семсе-
какви скитници ц питачи, хои немаат домашно огѕишге, ни
култ на прадедовцтгге, хои не прилаѓаат на фратрија, хои зако-
нот не ги бранл. Тетите поввќе се наемви земјоделски работ-
Ј1ИЦИ*6).
Во -хомерското општество постаи ропство. ГГроизводството.
вс тоа време уште не е толку развиено, ниту имотите се толку
големи за да биде потребна толку голема ‘работ^а сила како
во класична Грција и во класичниот Рим. Жените, синовите и
берките на басилеите и на нив рамвите тројански првенци' вр-
шат семсекаквк работи27). Во тие околности ограничена е потре-
бата од работна рака. Најтешките сезонсхи работи ги вршат
тетите — надничарите. Се повикуваат и на1‘муваат 'ѕидари, де-
ачи и други квалифихувани стручвћаци38). Редовните работи во
куќата и околу веа ги вршат робовите ќако дрполнителна ра-
ботна сила. Робовиге повеќето се воени пленици. Некои се граб-'
нати од гусарите па продадени8®). Робовите се реалитивно ма-
луѕ<0- Робовите не се заинтересирани за налредокот 'на госпо-
даровата економија31). Така било со робовите сехогаш, а особеио
во „хомврсхото** време, хога робовладегелствого хај Гршгге би-
ло во почегокот на својот развиток.

ЗАВЕЛЕШКИ

*) И лијада, Х У Ш , 541-589
4) Od-uceja, V II, 81-132
в) О ди сеја , 1, 190, з а Л а е р т о в и о т им от.
4) О ди сеја , X I V , 100, sq., п оп и с ѕ а с т о к г а н а О д и сеј.
«) И лијада, Х У Г П , 368 sq . •
«) Л ур ие, В е стн и к д р в в н е и исгорки, 1918, б р . 4, 1-12

5 И ст о р и ја н а а н ти та и т е Г р ц и »Ј’
 7) Karo, P. W . R. E4 Suppi. Banfl, V I/ 615
..*) Илијада, V II, 467—476
») О дисеја, Ш, 301—302; ХПГ, 222 sq. .»
10) Енгелс, Погетелото .« e - ceJtejcreoro, «риасгнага сопствекосг' tt
државата.
u ) Евгелс, o . t , rn. ‘IV •
2S) H a пример Илијада, П , 362—363
**) Илијада, П , 362—363
14) О дисеја, П , 6 sq. и 25 sq.
М) Илијада, II, 225—233
1в) Илијада, П , 225 sq.; ХП , 309 зд . и на други места.
**) Basiteuteros (Илијада, IX , 160, 392); basileutatos (Илијада, IX , 69),
*«) О диееја, У Ш , 390-391
“ ) Еттгелс, о . гд. IX , „Варварство и цивилизација".
а°) П росечев трад: polis, поголем храд: asty
®*) Oduceja, X IX , 174
*2) Енгелс, L с.
2*) JfjMtjada, П , 212 и понатаку. ,
**) „Х зо пгго се два рад међе свађају мужа, в а калок простору пру
се абог једнаког дијела они“ (Илијада, ХП , 421—423).
2Ѕ) Неѕ., О р , passim.
2в^ od u ceja, IX , 489—490; в. P . W . X . Е. или Dareraberg-Saglio, s. w.
th&tes. — —
*7) БраЅата на Андромаха пасат овци. Н аусикаја пере алишта. У б а -.
вата Елена и Пенелопа везат ч ткаат. Одисеј се занимава со семсекаквк
занаети. Има многу такви примери во Одисеја и Илијада. . .\
а*) Oduceja, X V II, 382 И лонатаму.
20) Примери: „Ж ена вешта ка многу работи продадена е за четири
вола" (Илијада, Х ХШ , 704—705); една м лада робивка за дваесет волови
(Oduceja, I, 430-431). Еиди Oduceja, X IV , 297 sq. и XV, 297 sq. за трговците
ва робови.
40) Во идеалниот дворец ва Алкиној работат педесег робинки (Оди-
се ја ,чVII, 103-106). Старецот Лаерт во некое .селце мака мачи со едѕа
робинка (Одисеја, I, 190-191).
**) „З евс му одзема полоѕииа одлики ва човекст ш то паѓа во роггагво*,
(O duceja, X V II, 322-323). Исѕлучивата преданост Одиоеј ја наградува.

66
 V

ГРЧКИТЕ ГРАДОВИ — ДРЖАВИ ОД VTO ДО VI ВЕК

1. ПРЕГЛЕД. — ПОВАПРЕДНИТЕ ГРАДОВИ. — СОЈУЗИ.

.Старите Грци никогаш немале голема заедничка држава.

Нивна сакана државна форма бил поллсот. Со разв>ггокот на про-
взводните сијш, со прошиѓањето на родовското онштестео, низ
хомерскиот полис-тврдина се разви класичниот робовлаДетелскзд
полкс, град-дрзкава. Појавата ва полисот да условида овие окол-
ности: 1. развитокбт на занаетчиството и трговијата; 2. одделу-
ван»ето на занаетчиството од земдоделието; 3. распаѓааето на
родовските заедници; 4. јакнењето на индивидуалното лроиз-
водство и приватната сопственост; 5, премивот од патридархал-
boTO робовладетелство ков класично класно; 6. процесот на ф ор-
миран»ето на класите; 7. схфотивностите помеѓу. селските проиаз-
водители и оние во доголемите центри; 8. спро гивиостите памеѓу
владеечките класи и лашироките нарсдви маад. Разни од
околности коинцидираат. ' ___
ГрцЈсге имаа ашогу градови-држави. Тоа беа економски и
општествени, политиаки, заеднипи на поголема или помала те-
риторија со едеа главен воен, култен, административен и кул-
турен ценгар. Тие зрадови-држави, полиеи, меѓуоебно се бореа
за земја1).
Понвпредни градови. — Грчките приморски градови-држа-
{вн, во кои знатајво се развида занаегите, трговијата и паричното
стопанството, побрзо го унапредида својот ошптествен живот.
Економски и огаптествено првл cfe издигнаа грчките полиси во
Мала Азида и тоа во Jomga, „фасада на оријентот“ .. Јонците ш
користеа врските со богатиот и културен исток. Во осмиот век
зиалоазиските. Грци беа во своите градови самостојни* Во сед-
миот век беа нападнати и опљачкани од Кимераиците. Во шес-
тиот век лидиските кравеви Алидат (610—561).и Крез (561—546),
еден по друг ги окупираа сите градови ва малоазиските Грци,
во им дадоа автономида задоволувајки се со данокот и користе-
њето на нквните приетаништа. Крез бил пријател ва некои
Грци*), Многу Грци живееле. во лидиската престолшша Сардес.
Околу 546 годава Н^сѕдавхрхте да срушида лидската држава и
5*
67.
ја окупираа Мала Азија, па така и тамошнзуге грчки градови*).
В о времето на самостојноста и во времето на автономноста под
;лидската и персиската хегемонија грчките градови во Мала А зи-
ја непрекинато се развиваа.
Прв се издигна Милет (MUetr^s), град со плодна аграрна но-
задина, трговско пристаниште поврзано со цатиштата кон нсток.
Милег беше голем индустриски пентар. Тука се изработуваз
скапоцени ткаенини, накит, керамика, локуЈшина; семсекакви
предмети од брокза> железо, злато, сребро, волка, кожа, дрво.
Милетеките морнари-трговци извезуваа стока на citre страни;
основаа трговски бази, колонии. Милет е стар елински културен
центар. Тука се јавија првите за нас познати грчки филозофи
и историчари. Тука уметноста процути рана Аполоновиот храм
Јзо населбата Дидиме кај Милет беше популарно култно место.
Покрај Милет цутеше Ефес (Ephesos) со цристаниште. на д о
бри поморци, индустриски и трговски град ш то имаихе пријателски
врски со Лидија. ЗЗокрај Милет и Ефес напредуваа и остана-
тите членови на јонскиот Додекаполис, сојузот иа двакаесетте
јонски градови во Мала Азмја, иа пример Фохеја (Fokaia), ме-
тропола на толку колонии на западниот Медитеран. Од остров-
ските градови попознат е јонскиот Самос, сосед и во сб токмец
ва Милет. Спрема традицијата жителите на Самос први меѓу '
Грциге научија од Египтјаните да леат бронза. Жгетелите ва
Самос беа одлични ткаачи, златари, градители4). Самос од сед-
миот век има одлични врски со Египет. Основа многу колонии
fca трачкиот брег, во Северка Африка, Сицилија, Италија,'
Мберија. Извесно време Самое беше господар на Егејското -Море.
Грчките ѓрадови во малоазиската Еолида заостануваа зад
Јонските градови. ’ Се истакна Митилена (Mytilene), ѓрад на
јеолскиот Лесбос. Митилена е метропола на многу колонии охолу
Хелеспонт и на трачкиот брег. Имала трговска база во Наукра-
тис8). Граѓаните &а дорскиот Пе«тапол«с-Книдос, Кос и три'
града на Род (Линдос, Иалисос, Камирос) беа понапредни од
многу нивни сојплеменмди на Валѕанрг. Беа одлични морнари,
трговци и основачи на колркии. Островот Родос, богат и ѕа -
лреден уште од хомерското време6), беше многу активен пссред-
вик помеѓу Азија и Египет од една страна и Европа од друга.
Меѓу грчките градови на Балханот рако економски се из-
дигнаа Коринт, Егина и Халкида евбојска! Пред нив цутеше .
Аргос, најблизох наследншс ва Михена. До петтиот век сите
ги достигна и m надавша А т в а (види гл. VITI).
Коринт (Korint?ios), град со предгрчхо име, негогадх зави-
сен од Аргос7), богат и чуен во хомерскиот сзет8), од осмиот век
беше силен производен и трговски центар. Коринт имаше при-
станишта ва двеѓе страни на превалка (Isthmos), од каде што,
сраќаше бродови на сите страни. Повеќе бил заивтересираа за
западниот брег на Балканот и за Сицилија. Таму бснова неколку
колонии. Коркира-Крф к Сиракуза се најголеми од нив. Х е -
родот вели дека Коринтјаните занаетчиството го ценат повеќе

68
одошто останатите Грциа). Во коринтеките работилници рабо-
теа мнозиество робови10).
Спрема традицијата, Коринтјаните многу што изумиле и
усовршиле во занаеттаетвото. Во бродоградежништвого блле
први меѓу Грците. Кбринтската триера е прототип ва класи-
чен хртки воен брод. На сите страни околу Медитеранот нај-
дена е коринтска керамика од разни времиша (од седмиот веѕ
и помлада). Коринтзаните извезувале одлтгчтаи метални произ-
води (оружје, шлемови и луксузни. метални посотки). Беа добри
текстилци, •бојосувачи на ткаенини, делкачи, резбари. Ппои-
зводеле мириск к многу друти рабаги ѕа коиигто каоѓазге купу-
вачи кај Грците и кај варварнте.

П онапредни градови и а балкапската Грција

69
 Во близината на Коринт цутеше Сикион, а ѕедалеку од
Атина Мегара. Сдавата им ја засенија моѓните соседи. Сикион
ицдустриски се разви напоредно со Коринт'. Тешко е во некои
археолошки наоѓања да се разликуваат сикионските производи
од коринтските (керашдгата и бронзата). Мегара во седмиот и
шестаот век беше првохласна колонизаторсѕа сила*1).
Егина, град на истоименото недоволно плодно острво во Са-
ронскиот залив, некогаш, во хоодерското времв, зависва од Аргос32),
рано се истакна во поморството и трговијата. Забележено е дегса
©о Егина работеле 470 илјади робови13). Оваа неверојатно зголе-
мена цифра покажува дека Егинците многу користеде робовска
работна сила и брзо го развквале робовладетелското општество.
Меѓу првите грчки трговци Егињаните тргуваат со Иберија14).
Егинскиот систем на мери и пари го примија многу грчхи
,градови.
Евбојските градови Хадкида и Еретрија fChatfcts, Eretria)
исто така спаѓаат меѓу градовите што економски се развија
рано. После епохата на аристократите кои лс имале плодните
евбојски -полиња, Халкиѓаните и Еретријдите посилно го раз-
вија занаетчиството. Ќориетејќи ш своите рудници на бахар1?)
произведуваа бронзено оружје и други метални предмети, што
добро се продаваа. Халкида и Еретрија ‘основаа многу колбнии
на полубстровот Халхидика. Еретријцигге: пред' Коривтјаките
основаа колонија на Коркира. Халкида е метропола ва Кума,
FerjiOH и некои колонии на Сицилија1*). Некои грчки градови,
дури и Атина и Коринт, го примија евбојскиот систем на мери.
Грчките колонии се осамостоија к се развида во напредни
градови-држави17).
Сојузи. — Повеќе грчки градови се здружуваа заради од-
брана и со цел заеднички да напаѓаат други. Таѕа уште во
првата половива на првиот милениум од ст. е. тесалските гра-
дови, групирани во четири Тетради {— TkessaUotis, RestUnotis,
Pelasgiotis, Phthiotis—), на чело со тетрарсите, формираа воен
сојуз (силахија, symmachia) на чело со врховен командант кој-
што се вихал гааос18). Тој Сојуз војувал во Фохида, Беотија,
Агика и ва други страни, а во времето на Грчко-персиските
војки беше на етраната на Персијанците. .
Беогските градови имаа свој сојуз којшто во петтиот и
четвртиот век бил многу ахтивен. Немаме доволно податоци за
иеговата постара историЈа.
Во петтиот век два вајсилшс грчки сојузи беа: Атииекиот
поморски сојуз и Пелопонескиот сојуз (основан од Сп^рта во
V l-or век).
Грците се поврзуваа и во релотиозни «ојузи, компгго ги
наречуваа алфиктиошси (amfi кќопеѕ— „оние што живеат
окој^ “ некое свето место). Малоазисѕиѕе Јонцилѕмаа сејонска
омфккгиопија »Pamonion" со центар во храмот нд. ;Досејдои
Хеликовски на ртот Микале. Малоазиските Дорци имаа амфик-
тионија на шест градови со центар во храмот ва Алолон Тфио-
ггионски во Книд. Чуени беа и: Делеката амфихтионија околу

•70
храмог на делскиог Аполон; Калауриската амфиктионија околу
Досејдоновиот храм ва островог Калаурија кај Пелопонез; па
амфиктиошгјата што порано дентар имала на Термошиште, а
подоцна во Алолоновиот храм во Делфи. Овие и други амфик-
•шонки, првенствено култни, се развиваа во ехономско-поли-
тички федерации на градови, управени против заедничките не-
вријатели. Понекогаш избиваа судруваља и меѓу членовите m
Ј1стат;а амфиктионија. Се интервенирало однадвор. Тесалците
и Македонците ги користеле неслогите на членовите на Дел-
ската амфиктпонија.

ЗА БЕ Л Е Ш К И

*) Ц а ји н о г у 'беџхе раширена С а а р та , к о ја г о т о откаѕо Ја окупира

,М есв к и ја (в. гл . VZE) опфакаше о к о л у 8400 км.2 Сираѕуза ео зв зем ен ата
територија н а соседѕите градови (Гела, А ѕ р а и , Камарина, К асм ен аи )
имаше з а ф а т е н о некои 4700 км2. Акрагас имаше е к о л у 4800 к м 2. А т и в а
(А ти к а ) с о о с т р в о т Саламина имаше 2650 к м 2. О ста н а ти те п о л и си б еа т е р и -
торијално п ом ал и . Спрема Белох А р г о с имал е к о л у 1400 к м 2, Т еб а оѕолу
1000, К р р и н т околу 880, Сиѕион о к о д у 360, дваесет и д в а полиси в о Фокида
имале в к у п н о околу 1615 гсм2. Г р ч к и т е градови-држави в о М а л а А з и ја и м а-
ле м н о гу несразмерно пространство (од 100 до 1500 км2, к а а о ко}). Мвогу
острови б и л е посвбнк полиси (Делос, Тера, Мелос Наксос, Егина, Самос,
Х и о с к други). На поголемите острови се наоѓале незшлку градови-држави,
ва Криг околу педесет.
Некои вадредни индустриски и трговски градови-држави не биле
тервторијално големи, в о биве густо Еаседени. До шестиот век Милет,
Сибарис и Кротон, три најнасдлеви грчѕи градови, имале секој по трие-
-сетива-илјади жители (без робовите). Ааина во петтиот век, во времето
на саојот најголеи растеж, имала околу 40.000-слободки граѓани. Сиракуза
во четвртиот век инала до шеесет идјади жители. Тоа е најтолемиот броЈ
Јкитеди постигнат кај грчките градовк. Во петтиот век Сиракуза, Акрагас
и Агрос можеле да имаат ш> сжолу 20000. Дваесетина грчки храдови
(меѓу вив ка прим^> Ефес, Халикарнас, Коривт, Теба, Родос, Корѕмра,
Тарент, Киреаа) досгигнаа до ао десет шгјади жители. Во маогу градови
•Сројот аа житедите се движел поиеѓу пет ц десет илјади (на пример Халк
хида, Еретрија, Мегара, Шигиаена, Саиос Хиос). Егина можела да ииа
сколу 2000—2500 жители. Тоа .-е апрркеимативни цифри. Beloch, Die Ве-
volkerung der gnechisch-r&misahen Vett, leip zlg 1886, pasam; B^gch Grie-
<hische Geschichte, Ш , I, 263 sq.; Glotz La cit4 antique} Paris 1928, 29 sq.
2) Нег., 1, passim. Тука e и популарната приказна за Крез и Солоѕ.
*) Нег^ I, 74.
*) Н«Г., IV, 87-88, 152: Paus, VIII, 14.
») Her., U, 178.
«) Илкјада, II, 670
7) ИлијшЈа, VI, 157
2} Илијада, 11, 570; ХХП, 664; Strob. V III. 378
«) H er, 11,187

71
 У~-УЂ,-■■■■
'Н'
ј- •
i0) П р етер ан ^ e Т и м е е в а т а ц и ф р а за 460 000 к о р и н т ск и р о б о в и . fT im . •ѕ%
ар. Athen,, V I, 103).
Ц ) Н е јз и н и т е к о л о н и и с е н а С и ц и л и ја: М егара Хиблаја и Селикунт,
i/
а н а П р о п о н ти д а : СелчЈ 13 рија, Византгизп, Х ал к едон и Астазсос. ■
1Ѕ) Илијада, П , 562.
13) А р и ст о т е л к а ј А т е н е ј, V I f 103; Schol. Pind. O l„ V IU , 30.
M ) H er., I V , 152.
15) HalJeos; „б а к а р “ ; о т т у и а „Халкида".
16) В и д и в о сл е д н и о т од д ел (V, 2).
К а к о ѕ о за б . 16 .
18) H er„ V , 63; Т huc. I, 102, 107; IV , 78 и друти.
vo
 2. К0Л0НИЗАЦИЈА

Во разни времиња Грците се селеле од матичната земја на

разни страки и основале колонии1). Најмногу грчки колонии
основани се во теѕот на осмиот, седмиот и шестиот век на ст. е.
Во таа клаеична егсоха на колонизација Грците од разни. ма-
тични градови, метропола, основаа многубројни колонии на се-
верниот брег на Егејсхото 'Море, на' Пропонтида (Мраморното
Море), на Поагг (Црно Море), во северен Егијпет, ш Либија, во
.Јужна Италија, на Сицилија, па на медитеранскиот брег ка
Галија и Испанија. Во тоа време Грците ш воспоставија првиге
врски и со лодрачдето на Јадранското Море. Постарите грчхи.
. колонии, основани на егејагате острови л на заггадниот брег ка
Мала Азија, овде ги третираме како матичшг грчки градови,
Грчхите писатели споменуваат разни окозшости што до-
веле до основањето на разни колонии: бегање пред завојувачот,
политичките борби, освојувачкз* цели, советот на делфисќото
пророчиште. Поедкнци беа натерани на емиграција од разни •
•лични причини1: сиромаштија, везадоволство, престаптшство,
авангуризам и друго. Го имало сетоа тоа. Спрема Тукидид и
Илатон пов.еќето се смета дека една од главните причвдш за
основањето на овие колонии била пренаселеноста- на матичната
земја2). Всушност, по.стоела „релативна Пренаселеност". Спрема
старите закони3) лолисот имал утвред број имоти (kleros, kleroi),
на кои им.одговарал ист број граѓани зшчтосопственици. Клерос,
имотот, не смеел да се дели .на ггомали имоти. Така ни бројот
■на граѓаните имотосопстзеници не смеел да се зголемува*). Гра-
ѓанинот имотосопствсник кој немал деца можел да посини не-
кого и да му го остави сводот клерос5). Со оглед на таквите
сфаЌа&а и таквата пракса во грчките градови-држави перио-
дично се јавува „релативна" лренаселеност. Се јавувал.вишок
жители. Тоа бшг главен општествен проблем во грчкиот полис
во целото античхо време. Тоа била главната причина за сите
граѓансѕи борби. Најдобар излез од тие. неволји беше колони-
ѕацијата. Во колониите бившите безземјаши добиваа свој
1клерос.
На класичната грчха колонизација и претходеш^ „пред-
колонизаторски пвриод“, во кој - лостарите грчки морнари и
трговци фаЈсаа врсхи со странскиот евет, основаа свои бази

.73
 во тути земји, поединечно се иселуваа и слонтано пригогвуваа
терен за оргзвизирана колонизација. Грчката колонизација е
>,двостран процес'*, на Грците и за оние нарбди во чии земји тие'
се населуваа6).
Во Одисеја (VI, 7—10) се раскажува како Науситој дрвел
Феачани на Схерија, јш соѕидал гра* им изградил куки и хра-
мови, им ги поделил на доселените полињата. Тоа е најстарата
лштерарна традиција кај Грдите за основањето на колонките.
Класичвата постапка при основањето на колонии (од шестиот
век на ст. е.) имала многу формалности. По правило прво тре-
£ало да се праша за совет Делфиското пророчиште. Од метропо-
ѓхата се одело во ходонијата под раководство на оикистите
(oikistes обично еден оикиет, понекогаш повеќе). — Оикистот
лој ги довел првите колонисти во колонијата бил почитуван
. од подоцнежните генерации како ѕерој или хахо божество. —
Откако се зазела земјата за новата колони1а (со лрисилна оку-
пација, со купување, •спогодба со староседелците или на друг
ѕачин) се мерел теренот, се определувало место за храмовите,
■ре класифицирала земјата спрема положбата и спрема обра-
ботливоста. СекОј доселеник го добивал својот клерос •кој оп-
фака терен за изградба ва куќа (oikopedon) и теоел за земјоде-
Јпие. Цоедини колошш имале свои слецифичности; различни
околностл при основањето и различен лодоцнежен историсХи
живот, Еден од најјасните литерарни документи за постапката
при основањето на грчката ѕолонија е грчкиот аатпис од Лум-
барда на Корчула7). Различни биле односите на долонијата кон
ааетрололата, ХХо правило тоа требало да биде однос на дете кон
родитали. Освен крвного сродство колонијата ја сврзуваа со
. метрололата економски, религиозни и други врски. Сепак имало
случаи кога крлонијата соседе ги прекинувала врските со ме-
трололата. Дури, доаѓало и до лесријателства, до војни помеѓу
колониите и метрогголите.
Многумина грчхите колошш ги делат на аграрни и тргов-
<?кл, спрема тоа дали во мив преовладувало аграрното производ-
ство или трговијата. Многу од нив имаа развиено земјоделие и
развиена трговија. Редовно грчките холонисти биле културно
доразвиени од сгароседелците, на чија земја живееле. Грците
извршиле културно влијание ва соседните „варвари“ . Но и Гр-
,1з?1те нешто примале од варварите.
Севервите колонии. —■На севрниот брег на Егејсхото Море
Хмакедозсхиот и трачкиот брег), ва балканскиот и малоазискиот
брег на Мраморното Море (Проповтида) и околу Црното Мс^е
^Повт) се наѕшжаа северните грчхи холонии.
Северно од Тесалија, на македовскиот брег, се ваоѓале ев-
бојскихе ѕолонии Пидна и Метона (Pydna и Methone). 'Понатаму
кон истов, помеѓу ‘Термеј скж>т и Стримонскиот залив8), се наоѓа
глодното и со ■руда богатото. полуострово Халкидиаа наречено
по евбојсвиот град Халкида. Халклѓаните тука основаа триесет
и две колонии®). Гла^на од тие коловии била Тогопе. На Хал-
кидика Кортштјаните ја основаа Псшодеја, а Грците од островог

. 74
 Андрос: Afcarcihos, Stagiros и Sane. Евбојската Еретрија имала ш~
веке населби на халкидичкиот полуостров (на пример Pallene).
Источно од 'Халкидика, на трачкиот брег до вдезот во Дардане-
лите, се ваоѓаа колониите: Abdera10),, Maroneiall), Ainos&). Ha
Трачкиот Херсонес ce наоѓаа милетските кслонии Kardia и
Limnai, na лезбијските колоншг. Морекоппеѕоѕ,' Sestos, Madytos,
'д? &
&
■■:<;*
ш•-Ѓ-Т*

Северните колонгш

На Пропонтвда, после Сест и Мадит, крај европскиот трачки

брег, покрај останатите, се истакнуваа: Perinthos — колокија ка
Самјаките, na Selynibria и Byzantion (подоцнежниот Константи-
нополис) — мегарски колонии. На малоазискиот брег на Про-
цонт^ада се наоѓаа колониите: Abydos, Uimpsakos, Paisos, Parion,
Kyzikos co соседкиот остров Ртокоппеѕоѕ, Kios и Kalkhedon.
Ламлсак e фохезски, К ш е д ш мегарски, а сите друти. мклетсзо*.
*' ■
,it .. Околу Понт, ЦрЕото Море (Pontos Evkseinbs) Грците нани-
л ’•
iy \ жаа безброј колонии. На мадоазискиот брег, од задтад кон исток,
се наоѓаа колониите, Heraklea Понтска, Tion, Sesamos, Kromna,
Sinope, Ammisos, Kotyara, Kerasuntos, Trapezus СЦрапезунт). Ha
t- исток, на кавкаскиот брег, ce издвоија: Phasis, Dioskurias и Pi-

.'■'U

9- •

75
 tyos. Ha западниот брег ва Понт, -од Босфор до Дунав (lstrps) се
ѕаоѓаа грчкит* кодеонјок Apollonia, .Mesembria ш ш Mesembria'
Odessos, Kallatis, Tomen, Istros или Istria (последната кај устието
на истоимената река Istros-Дунав). Понатаму на север: Tyras - -
нг устието на истоимената река.(денеска Дниестар), Olbia'—*кај
устието на реката Hypanis (Буг); понатаму југоисточно: Кегктпа.
На Тауричкиот Херсонез (Taurike Khersonesos, Крим): Khersone-
ѕоѕ, Theodosia и Pantikapeion (денеска Керч) на Кимерскиаг
Босфор. На другата страна ва Кимерекиот Босфор; Phanagareia
појугоисточно Негтопаѕѕа п Gorgippia. Најсеверно лежи кол о
нијата Tanais, на уегаего на истоимената река (Дон) до Мајо-
гидското — Азовското Море.
Повеќето грчки колонии на Понт ги основа Милет. Исклу-
чок прават: Херахлеја Понтска13), Месамбрија14), Хереонесос15),
Фанагореија16). Спрема античката традиција Милет на Понт
основа 80 до 9017) или 75 колошги18). Некои мислат дека Милет
имал извесна „агенција за основање на колонии41 и им помагал
во тоа на другите градови. Најстари од тие колонии на Понт
се Сипопе, Трапезунт, Херлонаса и Пантикапеион, еите од ос-
агаот век ва ст. е. Ги уништија Кимераните. Грците во седииот
и шестиот век ги обновија и ги основаа останатите.
Црното Море, прво „негостољубиво" („Akseinos*), подоцна
„гостољубиво“ - (Eukseinos), секогаш га привлекувало грлвзгге
трговци. Преку своите колонии Грците од црноморската поза-
. дина, особено од европската, добивале жито, дрво, добиток,
кожа, руди, робови и друга трговска стока. Трачаните, Скитите,
Кимеранците и другите народи и племин»а преку своите по-
цивилизирани првенци тргуваа со Грците. Со -времето' се раз-
вија лултурни врски помеѓу Грците и овие варвари. Археоло-
шките споменици покажуваат дека грчката култура овде убаво-
се ширела, а дена и Грците примале влијанија од староседел-
дите. Се создавала „миќселинската“, грчко-варварска култура.

ЗАВБЛЕШКИ

3) Лат. colonia, гр. apolkia.

2) Thuc., I, 2, 15; P lato, Закоии, IV , 707— 708 и н а д р у г и меета.
3) Загонитв ва Фидон од седмиот век (Artet* P o t, П, 3, .7)
*) K leros , дорски klaros, е ж д р е б — ѕоц ѕа, сп р ем а т о а : со ж д р е б
д од е л е н имот.
5) Филолаев захок (A riste Pol., II, 9, 7).
*) К . М. Колобова, Вестник дреѕнеи истогрии, 1949, II, стр . 121— 131.
т) Lisifiar, Orna K orkira, к а д е ш т о с е ц в ти р ан и Brun&mid, D itten b erg er
и W ilhelm .
8) Термејски Залиѕ (T herm aikos K olpos) н а р еч ен п о м а к е д о н с к и о г
гр ад Therm a, подоцва наречен 'T hessaloniks .— С о л у ѕ ; С т р и м о н сѕ и Залив.
п о истоимената река Стримон (S try m on ) к о ја ш т о ту к а втечЈ^ва.
9) D em osth., Philip Ш , 26.
10) Метропола ii e K lazcm en e.

76
 1X) Js основаа Грците од Хиос.
lfi) М етрополи: M itylen e и К ут е.
13) Ј а осноД аа М е га р а н и те о д ByzantAan и Тепаоќх. *
14) Ј а о сн о в а а М е га р а а и т е од Колагедок.
i s ) М е т р о п о л а : Х е р а к л еја Почтска.
16) Метропола: Т еос.
17) P lin . W. ћ. V , 29.
18) S e n e ca , Ad. H elv., 7.

Грчкк колонии во Египет. и Либија. Јужнпте колонјѕи. —

Грцитб рано воспоставија трговски вреки со Египет. За тоа све-
дочи хомерската традиција1). Од седмиот век на ст-е. Грците
систематски се населуваат во Египет. За тоа Херодот дава многу
податоци. Нешто забележал Страбон, кешто други. Има к архе-
блошки гготврди.
Грците. како најмени војници биле во елужба на фараоните
од XXVI Саитска династија. Псаметих I (664—610), кој го оело-
боди Египет од асирската окупација, зеде на служба „бакарни
луѓе од морето", Јонци и Карани, хои беа навлезени во Египет
заради грабење. Со нивна помош иефрли од власта единаесет
епшетсхи династи и самиот завладеа со Египет. На Јонцитеи Ка-
рашоте, кои му ломогнаа, им даде населби, таканаречени Логори
—•stratopeda — на пелузиехото устие на реката Нил2). На1Стра-
бон му е позната грчката населба наречена Милетски Ѕид
— Milesion Teichos — на болбитгинскиот ракав на реиата Нил*).
Фараонот Амасис ва грчките доселеници им го даде Наукратис,
ра да се сместат4). Наукратис, главна грчха колонија во Египет5),
се наоѓаше на канопското устие на Нил. На тоа место Мизштја-
ВЈгге ииаа трговска база уште во средината на седмиот век од
ст.е. Од времето на Амасис тука се населија многу Грци. Наукраг-
тис до персиската окупација (525 ст.е.) беше силен индустриски
и трговски град. Во неговите урнатигос најден е археолошки ма-
теријал о д Кирена, Милет, Коринт, Атина и друш грчки дентри.
Истб така производи одНаукратис најдени се.секаде по грчкиот
свет, дури во Олбија на Понт. Наукратис беше живо интерна-
иионално пристакиште во кое Грците имаа важен збор6). Грчхите
волонисти од Наукратие и другите места по Египет ги залозваа
своите метрополи со египетската култура и најмногу придонесоа
за создаван>ето на грчко-египетските културни врски.

ЗАБЕЛЕШКИ

! ) На пример О дасеја, Ш , 301—302 или IV , 351.

2) Нег^ II, 152—1S4. Херодот, II, 154, прододжува: „А освек тоа што
з*ме каселби -им ги даде, иж исполни u ck друго што ил «жаше еетено. Па
и деца египетоки мл dede зо de го учат елинскиот јазик. Од н«е произле-
гуваат сегашчите толкувачи ѕо Египет. Јонцчте и Караниге долго време
настануваа во тие «лселби. . . Подоцна кралоѓ Аласис сгггука ео Мелфис

77
zv пресели, да л у бкдат стража о д Египтјаните >... T u e беа пр&ите ту{инци
што e o Египет се «а е е л м ја . А на он п е леста, o d icade гито с е и ссе л и ја ,
ш ш е - б р о д ш а т а к о с т а т о ц и о д « v i a t с ѓ д о жое в р е л е ".
*) Sfxalx, XVII, 80L Можеби имало Грци и во војната база Daphne—
DapJmai, ѕа пелузискиот рахав на Нкл.(Херодот, Н, 30 и 107, не е преци-
зев.) Во урнатинихе ва Дафни кајдена е грчка керамика, Псаметиховиот
син Нехао П (610-7-594), пријател ѕа.грците, по едеа воев успех во Сирија
ја подари својата воена спрема ва Аполоновиот храм кај Милет (Нег. 11,
159). Во врекето ва Пѓамегих Ц, спрема некои во времето на Псаметих 1,
Грците, коишто' со останатите наемни војници ја чуваа Јужната вгипет-
ска граница кон Нубија, ги забележаа своито иш т,а на ногата на едва
фараонска колос-статуа во Ипсамбул, па патот кон нубијската граница.
Тој ватпис е сочуван и прететавува еден од најстарите спомениди на
грчката ешпрафија (CJ.G., 5126). Во. времето на Псаметих.П Грпите од
Пелопонез одржуваат врсќи со Египет (Нег. П, 160 за делегацијата на
Елејците). Псаметиховиот наеледник Априас (589—570) кмал 60 служба
триесет илјади харски и јовсгси војкици (Her. II, 163). Амаеие (570—326),
кој го исфраи Адриас, со материјал }а помогаа обновата на Алолокориот.
храм' во Делфи; Им праќал подароци н* грчЈОгге храмови во Сам ч Род,
Вил' пријател на ПолИѕрат, грчхи тиранин ва Самос (Нег. П, 180—182). Во
уегово време едва група Грци од Самос живееше во Големата Оаза, далеку
еш египетскиот југ, шесг дева одење западно од Теба, „н а Остравот «а
блажепите" (Her. ITT, 26).
*) Тука граките трговци од разви страни (Хиос, Теос, Фокеја, Кла-
зо м е в е , Род, Книд, Халикарнас, Фаселис, Митилене) заедничхи го подигнаа
храмот Елинион. Посебни храмови подигоаа во Наукратис, Егињаните,
Савданкте п Милеќаните (Нег. П, 178). *••
8). Освен Herodot, 1.С., Strab. XVTL 801; Солон. фр. 28.
*) Her* U> 124—135, приказна за убавата Родопа.

Либија — Кирбна. — Во поранешно античко време Либија е

цме за Африка1). Т^ка во седмиот веѕ ва ст. е. Дорците од остро
вот Т^ра ја основаа колонијата Кирена (Кутепе), недалеку од Сре-
доземното Море, дападвоод Егапет. Малку пред тоа Грците од
Пелопонез, од Крит и ад други страни воспоставија врски со тие
краишта и некои се сместија на островот ГГлатеа пред ливиосиоѓ
брег2). Херодот нашироко раскажува за основањето на Кирена и
за историјата на ово(ј град. Основач на овој град еБатос, Battor).
Тој е прв Еиренски крал. Го наследи Аркесилај, овега Батос П,
овега Аркесилај II. Девет киренски гфалеви са овој ред ти носат
двете ^имиша. После нивната епоха, од 450 г. на ст.е. Кирена
тгпдатгтр демократсхо уредување. Кирена се разви во знатаен
трговски и културен центар. В6 позадииата на Кирена беа раз-
виеви земјоделието и сточарството. Од југ во Кирена била доне-
сувана и извезувана на сите страни ио Медитеранот африканска.
трговска стока. Во Кирена се развија занаетчисгвото и тргови-
јата. Кирендите основаа повеќе колонјѕи во северва Дфрика4).
Археолошките споменици сведочат -за значајната- киренска кул-
тура. Популарна е едка киренска ваза, најдена ѕо Спарта, со
претстава ва кралот Арѕесилај П како го контролира пакувањет»
и мерењето на ароматичното извозно растедаѕ silphion?).

ЗАБЕЛЕШКИ

х) Во таа смисла се споменува ЈХибија ѕ о Одисеја^ IV , 85 и понатаму..

2). Нег., IV, 250 a поѕатаагу.
ѕ) Ватон е илирско име, како к имего ва разви Батони во Илири-
хунот. Тоа е во склад- ео миелењето на лингаистите за илирскиот елемент
иеѓу Грците (Kretschmer, Fick и друга).
Ватка, Teukheira, Buesperidai и други елиаски колонин (Нег. L с.)-
8) Извори и литература во P.W.R-B., s.v. •

Грчки колаѕии на западниот Медккрап. .— Најстарата

традидија за врсккте на Грците ѕо Италкја и Сигоидаја сочувана
е во форма на хомерски легенд*. Месинскиот теснец, помеѓу Ита-
лија и Сицилија, изложен ва опасни струи, пр.етставен е во хо-
мерсхата легенда за Скилата и Харибдата. Липари во Одисеја
се „Еолските острови". Таму некаде на Сицшшја (Етна?) хомер^
ските киелогос коваат. Некаде на западкиот брег на Италија,
хај Сиренусите велаг, се каоѓалге карпите на Сиренсте. Влезотво
долниот свет се наоѓа кај италската Кума. — Сето тоа, се разбира,
е лрихазва. Но тие приказни покажуваат дека Грците рано пло-
веле по западниот Медитерак, особено охолу Италија.и Сици-
лија. Диодор (IV, 21- ѕд.) и други помлади антички писатели ја
пренесуваат постарата сицилијска традиција за Хераклоѕтете
лутааа по Италија,' Сидилкја и понатаму на запад до „Х ерахло
•вите столбови" — до Ѓибралтар. Легендите за доаѓаљето на крит-
(ските јуваци (fflunoc, Идоменеј, Јапгасс) во Италија1) и на Сици-
лија, како и критско-микенсхите археолошки споменици најдени
на Сидшгија и во Италија, јасно покажуваат, дека носителхсте
на критско-микенската култура одржувале врски со-жителихе
ха Сицилија и Италија кон крајот- на вториот милениум од ст.е.
Првите свои колонии во Италија Грците ти основаа во те~
кот на осмкот век од ст.е. Во тоа време жители ва Лталија беа:
а) Италиците — различни индоевропски племин»а, меѓу кои се
истакнувале Латииите (најетарите), Улбро — Сабелите (нештс?
помлади) и Осците; б) Етрусканите, од за-.нас непознато етничко
лотеѕло коишто географски и вултурно се блисхи на Италиците;
ѕ) Илирите, индоевропски племиаа, меѓу нив‘: Јаттггц Салентии-
ци, Дауни> Пеуцетк9). Тука имало и друти етгогчки групи, особено
ва север, ио Грците со нив немале невои особени врски. ~ На
Сицилија Грците ги најдоа Сиканите, Сикулите и ЕлилСејците
(Sikanoi, Sikeloi, Elymoi). По ■Сиканлте (индоевропско гглеме)

79
островот некогаш се викал Сиканија; по Сикулите (индоевропско
племе) преовладеа географбкото име Sikelija — Сицилија. Ели~
мејдите, спрема грчката традиција, дошле ваму од 'Мала АзиЈа.
Нивното етничко потекло не е сигурно утврдено. Нехои' мислат
дека Елимејците по потекло се од Иберија — Хиспанија; други:
дека се во-врска со балканските Елилкоти.
Во Италија и Сицилија пред Грците тргуваа Феничаните.
Картага, северноафриеансха феничка колонија, која била госгсо-
д^р на западна Сицилија (почнувајќи од петтиот век иа ст.е.)»
веројатно наследила некои поранешни феничански трговски
позидии во овој крај.
Голема Грција. — Некои грчки писатели јУжна. Италија. ја
наречуваат Толеш Грција, Megale Hellas (лат. Magna Greaecia)*).
Од осмиот до шестиот вех на ст. е ..Грците го колошзираа це-
лиот брег на Јужна Италаја до Неапол. Спрема грчката тради-
диција4) од сите грчки холонии во Италија к Сиаилија најстара
е Кума (Kyme, Kymai, лат. Cumae), јужно од денешен Нешоо^
Јз основаа евбојските Еритрејди и Халкиѓаниге во осмиот век5).
Првобитна база на грчките колонисти во овој гсрај беше остро-
вот, или групата острови Pithekussai во Неалолркиот Залив (дег
неска Lacco)°). Во тој залив Грците се населија на павеќе места7)
Жителите на Кума и група Грци од Род во бсѕгиот вехја основаа
колонијата Parthenope, која пододна е срушела, а во петтиот
зек ш ст.е. сбновека и наречеш Нов Град-Neapolis (денеска Na-
poZi)8). Туха во близкната беше DikaiaTchia, подоцнежниот Puteoli.
(денеска Puzzoli), холонијата на Самјаните и Куманците, (шести
вех на ст. е.). Околу Неапол (Herculanum, Pompei и кај Sorrento)
најден е грчки археолошки матаријал од шестиот век на ст. а..
и од помладата епоха. Тука е додрачјето на италската Кавѕпанија,
за која се грабеле. Италиците, Етруеканите и Грците. Туха сс
вхрстувале хултурите иа сите овие.
Во Тарекгскиот Залтаз Грците основаа неколку силни хо-
лонијј, од каде што--се ширѕа k q h и с т о к п о Апулија н кон-запад.
по Калабрија, по теренот на шшрските Месапи, Јапиги и разни
други племиња. Кон крајот на осмиот век Дорците од Лаконија
го оснсжаа Тагаѕ-Тарент во североисточниот дел на заливот, кој
е наречен по името на оваа. колпиија. Тарентишџ^ге, ѕош ш о ги
ломагаа иошѕте доселенж^с од Пелопоиез, тх основаа Калиполис
к Хидруит (Otranto) на апулскихуг брег, и^фжувајќи ги жестоки-
те борби со илирските староседелци Месапите и Јапигите. Наспро
ти Тарент, на западнибт брег на заливот, се наоѓаше коЈишијата!
Метапонт, а јужно од неа, на источниот брег ѕа Калабрија, грч-
ките коланшг: Хераклеја, Сирис, Сибарис, Кротон, Скмлетиј,
Кавлонија, ЈГокри Епизефирски (Herakleia, Siris, Sybaris, Kroton,
Kauloma, Lokroi Epizephyroi). Најјужиа грчкадротсшкза воИтали-
јаеРегион кај Месинскиот теснед. Оттукае:он 6ев^>, каЈ заладнтѓ-
•от &ретка Калабријадо Кампажја беа наредени мносубројни грч-
ки кбагании завршно eo Paestum— Poseidonia и сЈзоме«атите. хол о
ш во неаполсжо-куманскиот залив. Нехои № нзоѓаа и во вна-

-80
третаноста на Калабрија (Pandosia и други). Пове&ето колфвии
вр средна Калабрија ги основаа Ахејците. Ахејски градови се
Metapontos, Sybaris* Kroton, SkyUetion, Kaulonia и некои другк на
■зашдни&г брег, Хераклеја е тарентска. колонија; Сирис, коло-
фонска. Локри Епизефиреки наречени се по колонистите од
грчката Локрида. Регион (денееха Reggio di Calabria) го основаа
Халкиѓаните а го зајакнаа бегалците од Месенија пелопонеска.
Некои од овие градови се метрололи на помлади колонии. На
оример Sybaris е метропола на Poseidonia — Paestum. Тие голе-
могрчкл градови имаа бурно минато. Нивните граѓани се бореле

•со староседелците, а у т те повеќе и меѓусебно заради теренот,

за предност во трговијата, или за наметнувак,е на политичките
•сиетеми. Секој 1рад имал своја епоха на цутење. Најчуек бешв
Sybaris, којшто, велат, „владееше над четири народи, држеше
во покорност дваесет и пет градови"9), се обогати од напредно
аемјоделие и трговија. Тука Милеќаните носеле своја стока.
Тука бил воведек ори^нтален лухсуз. Зад Sybaris не заостануваа
®и Kroton, ни Siris, нл Taras (Тарент), нк некои други.
Колошдате во Сицилија. Грците од осмиот до шестиот
в е к на ст.е. основаа многу колонии bq Сицклија — старата
Трипакрија, Сиканија, Сикелија; на чриаглеегиот остров ва Си-
кулите. 'Гуќидид ни ш дава главно овие лодатоци:
6 Историја ва агоичккте Грци
 Први грчки колонисти во .Сицилија беа Халкиѓаните од;
Евбоја. Тие ја основаа кодонијата Наксос. Една година по нив
Коркнтјаните ја основаа Сиракуза. Пет години по оеновањето-
ва Сираќуза Халкиѓаните од Наксос ја основаа колонијата Леон-
тини (Leontmoi) и малу подоцна Катана (Katane). Околу тоа
време Мегараните дојдоа на Сицилија и ги основаа населбите
Тротил, Тапс и Мегара Хиблеја (ТтоШоп, Thapsos, Megara Hyblaza)^
После тоа Грците од Мегара Хибледа со група од матичната
Мегара го основаа Селинут. Четириесет и пет години по осга>-
вањето на Сиракуза Грците од Род и од Крит заедничќкг га
основаа градот што прво се викаиге Лгшдои, а подоцна Гела.
Грците од Гела, околу сто и осум години по основањето ка
својот град, го основаа Акрагас—Агригент. Доселениците' од
халкидска. Кума ја осиоваа колонијата Занкле. Во таа колонија
подоцна се доселија други кодонисти од Евбоја, па некои одг
Самос со некои други Јонци коишто бегаа од Лерсијанците; па
некои Месенци (преку Регаон). По жив Занкле доби ново име
Месена (Messene, Messana). О во ј град & метропола на' коло-
шцата Штега во која се населија мноту Халкиѓани и некои
бегалци од Сиракуза. Сиракуза е метропола на колониите Акра
(Акгаѓ), Касмена (Kasmenai) и Камарина (Каштпа). Акра е осно~
вана осумдесет години после Сиракуза, Касмена околу дваесет
години по Акра, а Камарина околу 135 години по Сиракуза10) . '
Слрема Тукидидовите и друта хронолошки податоци апрокси-
мативно се определени годинмте гаа основањето на некои од тие
колонии11).
Грчките кодонии во Сицилија како и јужноиталските имаат-
бурна историја, полна борби за терен со староседелците и Карта-
гинците. Грците си го осигурија за себе и со векови го држеа
источниот и јуаќниот брег. Сгароседелците ги потиснаа длабоко
во внетгрешноста, а деломично ш поробија. Картагинците ср-
зацврснаа на западниот аго.л' на островог околу својата главка
тврдина Ланорм (Panormos—Palermo^ и други ломали од каде
што •сб до Пунскз1те војни постојано удираа на грчкиот терен
кон исток, Борбите св водеа со променлива среќа. Грците до-
Лунските војни .главно ги сочуваа своите лозиции кон негрците.
.Најмногу св бореа меѓусебко, поробувајќи се едни со други. Над.
сите се истахиаа Сиравусрлте. ^
Сираѕуза (Syrakusai). осиована во 734 година на ст.в. од
Коринќаните аа источниот брег иа островот, брзо се разви во-
голем град, метроггола на к о л о н к и . Тоа беше вемиреи полис што-
ги менуваше политичките системи. Сиракуза до петтиот век
стана најмоќен град на Сицилија. Во почетокот на четвртиот-
век беше прва сила на западниот Медитеран.
Во 580 година на ст.е. иселениците од Квид и Род основаа
колонија на Липарсхите острови. Диодор (V, 9) дава закимливге
податоци за таа колонија.

П
 Грците доаѓаат иа Јадран. — Грците во првата половина
на последниот милениум од ст.е. веќе добро го позѕаваат Јадран-
ското Море15). Херодот (I, 163) бележи деда први од Еликите ка
Јадран дпптле малоазиските Фокејци. Врските на Грците со нај-
севершсге јадрански подрачја во лрвата половина на послед-
ниот милениум од ст.е. се доволно документирани и литерарно
и археолошки. Кај устието на Пад се наоѓаа грчките колоншг
Спина и Адриа, во подрачјето на илирските Енети, кои тргуваа
со Грците во шестиот век, а можеОи и порано.
Корхира (Когкута, Rerkyra), бецхе грчка база за-продирање
долж источниот Јадран на лодрачјето на Либурните и -други
илирски приморци. Коркира ја основаа Коринќаките на лсто-
имениот остров (денеска Крф) кон крајот на осмиот век13). Нешто
пред Коринќаните на Коркира се сместија Еритрејците. Корин-
кавите се јпресметаа со Еритрејците и со Љгбурните на Коркира,
станаа господари иа островот, ла освоија некои позицгах иа
брегот на Етолија, Ахарнанија и Епир14). Во седмиот век Кор-
вирците со метрополата Коринт ја Рсноваа Аполонија кај реката
Војуша и Епидажнос, подоцнежен Dyrrhachion — Драч15).
Во шестиот век на ст.е. Грците од малоазиекиот Книд беа
сојузници на Коркирците. Мотптпѕеп смета деѕа Коркирците им
помогнаа на Книѓаните да основаат колонија на Црна Коркира
— Корчула којашто ја ’ сдоменуваат анткчките писатели не бе-
лежејќи го датумот на нејзиното основање. Подоцна, во четвр-
тиот и третиот век на ст.е., Грците од разни метрополн основаа
псвеќе колоеик во среднодалш.тнското и јужнодалматинското
подрачје1*).
Грчките трговци и колонисти на Јадран доаѓаа полесно
преку иѓалскиот брег. Brentesioii—Brundision — (денеска Brvndisi), •
град на -илирските Јапиги, рано прими грчки доселеници од
разни краишта17). На апулскиот брег се наоѓаа грчките колонии:
Елпија—Салапија13), Podmt10) и Триопгим20). Нив, веројатно во
шестиот век на ст.е., ги основаа членовите на Дорската Пента-
пола, чии центар беше малоазискиот Knwdoc41). Тне грчки коло-
вии во Аиулија имаа потпора -кај другите јужноиталски Грци,
особено кај Таренќаните. Со Јадран имаа врски и сицилијан-
схите Грци, Во четвртиох век на ст.е. највјшјателни во сѕа
содрачје беа Сиракужаните..
Грчки колоник во Иберија и Лигурија. — Најстарите, ли-
терарно документирани, жители на Пиринејскиот Пблуостроа
се Иберите, а така и најстари жители на северниот медитерански
брег (денеска француски и кталијански) се Лигурите. Грците ва
бреговите на Иберија и Лигурија, на западниосг Медитеран, од
седмиот век на ст.е. основаа љшогу колонии. Спрема Херодо^,
малоазиските Фокејци први од Елините дојдоа во Иберија-и го
запозваа иберскиот град Tartessos?*). Тоа беше во седмиот век«
в*
83
Беројатно во истиот век таму се појавиза и Грци од Самос88).
Тоа беа трговски и поморски подвизи во претколонизациониот
период.
Околу 600 година на ст.е. Фокејците на Литурскиот брег
ја основаа Масалија {Massalia, МаѕѕПла, денеска Матѕете), коло-
кија што брзо .се разви во силен трговски град, метропола на
Јаногу колонии на лигурскиот и иберскиот брег. Грцѕѓге од Ма-
салија развија значајна трговија по додивата на Рона со галските
племиња и. ги праќаа своите трговски бродови преку Херакло-
вите столбовѕѓ (Гибралтар) до Британија и- северноевропските
пристаншнта44). Западно од Масалија, долж лигурскиот и ибер-
скиот брег, Фокејците га основаа колониите: Therine, Pyrene,
Kallipolis (кај денешиа Barcelona), Hemeroskopion (кај денешва
Valencija), се населија во феничката колонија 'Mainake (Malaga)
и ва други места по Испакија. Иеточко од Macaroija Фокејците
основаа повеќе колонии, меѓу нив Monoikos (Мопако). На Корзика
ја освоваа колонијата Alalia (околу 564 година на ст.е'.), на Сар-
динија колонијата Olbia. Од овие два острови ш истераа Етрур-
лите и Картагинците. Фокејците одовде се иселија во Регион, а
потоа ја основаа Елеја на западниот брег на Италија*5). Подоцна,
во шестиот и петтиот век, Масалија основа многу колонии. Од
ввв позначајни ce: Nikaia (Nice), Antipolis, Olbia, Tauroeis, Kitha-
rista, Arelate, Rhodamisia, Agathe — на лигурскиот брег — и ве-
кои на иберскиот.

i ЗАБЕЛЕШКИ

Нег. VII, 170. м други.

*) Bemabo Вгеа, SicUy bifore the G reeks; Pallotttno, Etmacologla;
G. Devoto, Gli anticHi Italici.
*) Ha пример Folyb., II, 39. Спрема некои шш Голема ГрциЈа спаѓала
к Сицилија, Strab., VT, 253. (>
*) Strab., V, 243.
*) Спрема грчкаха традиција Кума е колонизирана во 1052 година.,
Тоа set e 803MOJKR0. Спрема археолошхиот материјап оснивањето ва Кума
ее датира со осмиот век.
«) Strab., VI, 247- t '
- Kapreai—Capri, P andateiro, Pontia, сите ce хадкидсш* наеелби.
*) Strab., V,' 246 n многу други.
*) Strab.. VI, 263, на истото место н друти податоци; за трговијата:
DitxL, 30, 90 и ХЦ, 9.
•• з*. Thuc., VI, 1—5; cf. Strab., V и V I possim; Diod* IV, V, possim- и
фрагменти од VTTI книга. Сзрабов, Дш>дор и други го торвстеа Автиох од
Сиракуза, Хелашос, Тимеј, Ефор и другк аа кас изтубени извори.
ll) Се сиетв дека Наксос е вајстара холсзнија, уште од 735 годива;
деѕа Скракуза. е основава во 734; Занкле—Месене 733; Леонтинои х Катаве
729; Метара Хкблеја 72Ѕ; Гела 689; Ахре 864; Химера 648; Касмеае 644;
Селинунт 626; Камарива 599; Axparac 581 година од ст.е. С4 во изворите е

84
д з т и р а н о zto О д и м п и ја д и те , н а п ри м ер о с н и в а а в т о н а Сиракуза со „т р е -
i -ата год и н а ва е д и н аесетта та О л и м п и ја д а ".
*■) Adriatike thalas&a, AdriatUtos kolpos, 'A itias. НвЕОИ грчки аѕтори
Јадран го наречуваат Јонско М оре.
ls) Tim. fr. 53 Miiller; Strab. VI, 269, ао Тимеј.
**) Туха се основани коризтските колокии HaVds, Molvkreion, Leukat,
ЅоШоп, Aiutktorion, Ambrakia,
16) Strab., VII, 316 и друш.
1в) LlslCar, Ста Korkira, passim. Види гл. X II, 3, за грчките колошта
ва Јадран во времето ва Дионисиј Сиракутки.
. 17) Од Крит вли од Сицилија, Strab, VI, 262.
l*) Elpiai, Strab. XIV, 654; Blpis, Steph, Byz. s. v. Salapia; Vitruv» I, 4.
™) Rhodiai, Strab, VI, 261.
*•) D iod, X X , 105.
« ) Lisifiar, o.c„ 77—79.
» ) Her, I, 163.
**) H er, IV, 152, приказна за Самјанецот Кодаиос.
*«) S trab, IV , 1TO и други.
« ) Her.; X, 165—167.

85
\

VI
ОШПТЕСТВОТО ВО VIU, VII И VI ВЕК

МОНАРХИЈА И АРИСТОКРАТИЈА

Хомерскиот полис имаше свој басилеј (basileus), совет* на

кланските првенци (bule) и народно собрание (agora). Басилејот
ггостепено јакнеше и добиваше јшк на -вистински монарх. Сите
Грци ја преживеа епохата на’ монархијата. До осммот век п ове-.
£ето грчЈш традови се ослободија од кралеви^е. Монархлјата
после тоа' време се држеше во заостанататА Тесалија (Лариса,
Кравон) и лонекаде далеќу од матичната земја (во Кирена, на
Килар). Во многу .грчки 'градови после осмиот век бадилеј е титу-
ла на некој свештеник или војсховодител. Спарта непрекидно
имала по два крала од дивастилте на Агидитѕ и Еврипонтидите.
Тие биле потчинети на советот на старците (ѓерусиа) и на ефо-
рите. Нешто посилни биле басилеите во Аргос (до петиот век)
« на оетровот Салготраке. До 657 година беа многу мо&гас коринт-
ските басилеи од дикастијата на Бакхијадите. Титудата басилеј
ја носат- некои релихиозни .или воени функционери во Мегара,
Атина, Ефес, Милет, Киме, Еритреа, Клазомена, на некои егеЈ-
ски острови (Хиос, Сифнос, Нахсбс и другите); во Атина и гла-
ватарите на фшгате (phylobasileis), а во Елида главатарите на
фратриите. ,
Buli, совег на клачсхите npBeHtpf, добро познат од хомер^
схото општеетво, изигра значајна улога во класичниот грчки
полис. Најмо&жите хланскк првенци, „ариетои" (најдобри), со
техот-на времето, ниѕ николку- генерации, ја оформија класата
ла аристократите. Тие се ослободија од басилеите и станаа тоспо-
дари на грчките. градови. Тоа им тргна по рака како на најдобри
војници и најбогати имотосопственици. Тие се гордееја со старо-
ста на својот гекс и со легендарниот нреродател, богот или хе-
ројот. Такви аристократи беа атинските Алк^меониди, коринт-
ските Бакхијади, милетските Нелеиди и други. Тие се: Eenarpudtt
(од добар род), Ипеи. (Bippeis, коњаници) Геожор» (имотосоп-
ствениди), „благородни, убави и добри, одлични, чеада, исгак-
нати, познати, најдобри". Како такви само тие можат да бидат
војсководители, градоначалници, судии, свештеници1).

86
 Наспррти владеечката класа на арисгократите се наоѓаа
•ексллоатираниге. Тука се одделувале две главни групи. Едната
ја претставуваде беѕземјашите, покорени жители од грчко и
потекло и воопшто пропаднати селани, кои присшшо
ил. * своеволно, од сиромадггија, ја обработуваа земјата на ари-
стбкратите. Одамна пред лојавата на феудалната форма ва
кметстзото постоело кметство секаде каде што завојувачите го .
•.присилувале покоревото населекие да им ја обработува земјата2).
Такви кмегови беа тесалските Пенести, лалонските Илоти
(Hiloti), критските Мноити. Нема сигурни додатоци за потедлото
на овие групи. Се смета дека во некои од вив имало потомци на.
локореното негрчко население. Друга група на израбувани Јпрет-
ставуваа ситните имотосопственлци, селани (geomoroi) и занает-
чии (demiurgoi). Тие биле во тешха лоложба. Произведуѕвле мал-
ку. Цегогге ва нивните производи биле нкски. •Cfe задолжувале
вај. аристократите давајЈш ја како залог својата зеија и својата
слобода. Многумина на тој начин..го губеа и едното и -другото.
Ариетократот, кој давал заем, за неисплатениот долг на должни-
кот му ја одземал земјата, а ако таа била малху, мсжел долж-
викот и неговата фамилија да. т продаде како робови.' Многу
'селани ја обработуваа земјата на аристократот имотосопственик
под мошне тешки услови, давајќи му на господарот поголем дед
од летината. Атичките хекгелор-ш (шестинари)> спрема една1
верзија, имале право Да задржат сааго една шестина од лети-
ната8). Таквите сиромаси во Беотија лоетот Хесиод ги споредува
со славеј, хојшто беспоагошно с$ прпелка во кандите на силниот
■кобец*). И поетот Тиртеј ги жали овие сиромаси6).
Така било по цела Грција до седмиотгвек. Подоцна аристо- ’•
.кратите останаа тосподари во .оние краишта каде игго. мнозин-
ството население се занимава само со земјоделие. Така бидо на
Крит, на поголемиот дел од Пелопонез, во Беотија, Епир, Теса-
.лија и некои други аграрни Јфаишта на Грција во текот на ве-
кови. Во тие краишта Грците економски и- социјално лоспоро се
развиваат. Нивните градови помалѕу придонеле за изградбата
ва општата елинска култура. Побрзо напредувале приморските
градови-држави ■во коишто се развија занаетите, трговијата,
паричното стопанство и коишто дадоа добри морнари. Земјоде-
љ Јжето во овие полиси имаше ограничев обем, во склад со дело-
лупната ековомика6).
■?V
Плутократија — Олигархија
Пари. — Во седмиот век, дод влијанието на Лидија, мало-
азиските Грци почнуваат да коваат иари. Малку по нив хшри
ховаат и Грците на Балханот, »а егејсккте острови ч по колсн
киите. Почнува да се развива паричното стопанство. Иако нату*
ралното стопанство преовладуваше во сите времиња кај антич-
лите ГрдИј сепак парите во ррчкото стопанство изиграа' важна
 /

улога. С® разви ковањето на пари, хрематистиката, паричната

шпекулација, лихвата. Сето тоа 'на трговијата и даде нов правец
и нови размери.
Напредокот на занаетчиството, трговијата и naptrre го иско-
ристија во извесна мера и некои аристократи имотосопственшџ«.
Но ова надмногу го искористи еден особен слој во цриморските
трговски и индустриски градови и самите тие градови во целост.
Сето тоа стануваше постепено при различни околности, не секаде
еднакво, ниту во исто време. Но последиците беа главно исти.
Од седмиот век во поразвиените грчки градови владеечката
класа ја претставуваа побогатите граѓани од разно потекло. Мно-
гумина аристократи имотосопственици се снајдоа во довит*
услови и се фрлија на индустрија, трговкја и доморство. Евбој-
склте идѕотосрпственици, сопственици на рудниците со бакар,
осковаа металургиски претпријатија. Мегарските сопетвеници
на големи стада ииаа техстилни работилници и произведуваа вол-
цегш ткаеншги. За нив работеа најмени слободни работници и
.робови. Нивните бродови им носат нови богатетва. Но со инду-
стријата, трговијата, поморството и паричните опррации се обо-
гатија повеќето нови луѓе, од незначаев род. Некои од нив,
обогагувајХи се од индустријата и трговидата, ја купуваа земјата
од пропаднатоте аристократи. Со бракови се поврзуваа аристо-
кратски и богати неаристократски куЗо!. Реакционерните поети
жалат што прости луѓе дошле на власт, што заради парите ари-
стократите се женат со Ќерките на богатите простаци, што богат-
ствотр станало најголемо боокестао1), што парата станала sae­
pturo за човекот73}. Ова е време на плутократијата (plutos —
богатството, arche — власт, archo — владеам). Солон во лочето-
кот на шестиот век ја легализира поделбата на Атињаните ва
четири класи, ве спрема потеклото, туку слрема имотот. За да
можат поедини граѓани да се вредат во соответната класа ipe-
бало да се изврши преценка на нивните приходи. Спрема таа
преценка — Итѓ — (лат. census) бвој општествен систем се наре-
јчува и тимократија. Во плутократскиот-трсмократскиот полис
побогатите влегуваат во повисока класа, а шзвисоката класа носи
поголеми политички права. Аристотел за овој политички систем
то употребува изразот олигархкја (oligoi — малу од нив, arhe —
власт). Спрема Аристотел, хај Грците, во разни времиња, посто-
еле разни тзшови олигархија. Најразвиена е олигархијата од
леттеот век па понатаѕау. Ја имале многу грчки градови! Во тие
градови сета власт ја држеле советите (bule) на богатите граѓани
од разно социјално потекло8). Олигархиските совети извршната
власт.ик ја даваа на некалкумтша свси1 луте кшг постапувале по
нивните директиви.
Во аристократскиот и олигархиско-шгутархискиот поредок
и дајпосле во демократијата највисоките државни органи — «в
еекаде -народиото собрание и советот — пренесувале дел од
своите функции на повеќе чиновниди. Вишите чиновници, гла-
внлци, главатарствата (гр. archai, лат. magistratus) достојат дод

88
разни ммт***^ во разни градови, во разни времин»а и при разни
шмштички системи8). Во разии градови-држави постоеле раз-
лшчни прописи за тоа кагаж функционери треба д а се избираат,
кој има право да избира, кој има право да биде избиран, за кое
дррмр, со iragBTf ополномоштувања и т .в . Во олигархискиот по-
дис активно и пасивно лраво на глас имаат ограничен број гра-
ѓани. Тоа зависело од имотот. Во демократскиот полис споме-
натите права ги имал секој граѓанин. Беѕои функционери се
избирале со гласање. За некои фувкции се влечела коцка. Не-
кои ги избирало народното собрание, некои советот, некои други
определени луѓе10).
Закони. — Грчката историја е полна со социјалкк борби.
Меѓу ггозначајните успеси постигнати во тие борби спаѓа доне-
сувањето на гшшаните закони. Најстарите за вас познати грчки
закони сочувани се иа ллочки најдени во Јсритскиот град Гор-
тина. Постарите проЛиси на •те горташжи закони се од седмиот
век на ст. е. (натписите се помлади). Не знаеме кој ги составил.
Спрема традицијата, најстар грчки законодавец бил Залеукос,
кој околу 663—662 година ги напишал законите за градот Ло-
хрои во Италија, спрема интерееите ва тамошните аристократи.
Малку помлад од него, е, Харондас (крајот на седмиот век), кој
напшиа понапредни заѕони за. Катана сицилиска. Закошгге на
Харондас ги копирале законодателите на многу грчхи градови.
Грчките дисатели пишуваат, дека социјалните борби во некои
градови завршувале компромисно, со тоа пгго власта се давала
ва неѕоја популарна личност, на некод законодател, кој имал
ѕа задача да напише закони. Такви законодатели се ма^оази:-
ските аисимнети. Попознати аисимнети се: Питак (Pittakos) во
Митилека, Аристарх во Ефес, Епимен во Милет. Питак со Ми-
тилена владеше. десет години (околу 590—580). Другите владееле
помалу. Секој од нив во својот град имал ополномоштуваља
каќви што подоцна колективно имаат во Рим децемвирите „le­
gibus scribundis, rei publicae constituendae", Слични ополномо-
штувааа, под друто име, во Атина имаа Дракон и Солон11).

Тиранида
• Особен политички скстем во некои' грчки градовл претста-
вува тиранидата. Името тзфан (tyrannos), од негрчѕо погекло,
веродатно е земено од Лидаџа и значл гоогодар, владетел. Грч-
ките писатели тирани ги наречувает државниците узурпатори,
кои во полисот доаѓаат на власт со сила, или • дојдувајќи аа
власт легално ја злоупотребуваат дотербата, па не eaicaaT да ја
ггуштат власта. Тиранидата тгрво се јави во Мала Азида. Во сед-
ioiop век во Ефес владее тЈфанинот Потаи^)®, а во Милет Трасин
бул. Современици им се тираните Ортагорас во Сикмаѕ, Кзфк^лос
ц син му Периандар во Хс^всхг и злалку помладиот Теаген во
Мегара. Во почетокот на шестиот век Писистрат воведува тира-
веда во Атина, а во втс^ата хшловина на хаестиот век П оли^тт

89
 на Самос. Чуеви се сицилијските тирани. Најстар од нив е
Панетиј (РапаШоѕ) во Леонтин (околу 609 година). Малку по
него тирани се јавуваат во Гела, Занкле, Химера, Сиракуза и во
Акрагас. Тирани за некое време владееа и во Голбма Грција —
во Регион, Кротон, Сибарис, Тарент, Ќума, До Јфајот на шѕстиот
век сит€‘ грчки градови, освен сицилпјсмште, се ослободија _од
тираките. Во Сиракуза, кон крајот на петтиот и почетркот на
четвртжхг век, се задврсна 'едва особена форма на тиранидата, \
блисха ва монархијата, „доцнежногрчка тиранида".
Тиранидата се јавува во многу каселените, столански
развиените градови, каде што се 'појавувале социјални рево-
луции. Народот-демос се кревал на оружје против имотосоп-
ственичите аристократи и гшутократи, барал бришење на дол-. ’
говите, нова лоделба на зеодата и право на учествување во вла-
сга. Кога револуцијата Ќе успееше, раководителот на востание-
W, народниот водач (демагогос), ја заземал влаета и с*анувал
тиранин. Најдобри услрви за воѕедување тирадида имале легал-
ѕлте војсховодители, .стратезите, кои после некоја војна имале
вооружеии приврзеници. Таков беше случајот на пример во
’ Сицилија, каде тиранот редовно си дава службен наслов „stra­
tegos autokrator", војсководител самовладетел. Тираните биле од
различно класно потекло. Најчесто биле аристократи, коишто
се одделиде од својот круг. Ги. подржувале некаде земјодел-
ците, некаде другите деловни луѓе, најчесто економски необез-
бедевите граѓани.
Тираните се пресметнуваа ср своите противници и имг из-
легуваа во лресрет на овие што им помогнале. Ги гхротерувале
лротивниците големоимотосопственици, им ја одземале земјата,
ја делеле на своите цриврзенпци безземјаши. Обично не го
менувале уставот,. туку традиционалвите државни функции
(архонт, стратег) им ги давале на свои луѓе, особено на члено-
вите на својата фамилија. Им ломагаа на ситните занаетчии.
Тиранот Перијандар го забрани ѕсупувањето на робови во Ко-
ркнт за да не вдожат побогатите користејќи ја робовската работ-
ва еила, да им конкурираат -на ситните деловнуг луѓе12). Тира-
ните изведувале. пообемни јавни работк. Граделе пристаништа,
канали, патишта, прекрасни храмови, поставувале чешми. При-
редувале свечености со-народни игри. Во своите богати дворци
собирале поети, научнаци, архетеѕти, скулптори. Биле добри
дипломати. Меѓусебно се товрзувале со бракови -и сојузи.
Факале врски со моќните негрчки владетели. Сите тирани,
освен сшџишјските, избегнувале да војуваат, за да не нм
дадат на противниците згода за нонтрареволуција. СеДоја кон-
трареволуција крваво ја .задушувале. Им се прршишуваат ваво
1шогу злосторства што ги направиле тада и- многу што ве та
лаправиле. Тие луѓе, кои не .биле шс вистински моварси, ни до-
следни бранители ва народките интереси, и зададоа голем удар
ва аристократската класа и ка нејзшште родовсхи традиции13).
Поради тоа античките писатели, склони кон аристократијата,
га •тараните пишуваат сѓ најлошо. Секој трфанин во својот град,
во посебни околности, направил нешто посебно1*). Тираните го
помагале основан»ето на колонии. Издавале закони. Создавале
поповолни услови за развиток на робавладетеЛското огшггество.
Тиранидага кај Грците беше преодна етапа од аристократско-
олигархиското општество кон демократијата15).

ДЕМОКРАТИЈГА

Најголемо достигаЈве во раввитокот на грчкото општество

претставува демократијата (demos, народ, Jcratos-krateo, власт-
владеам), народната власт. Аристотел16) вели, дека две главни
ос-обини на демократијата се: власта на мнозивството и слобо-
дата. Спрема Аристотел во демократскиот полис постои: еднак-
бост без оглед на потеклото (isogonio), еднаквост во подалбата
на власта (isonomia, isokratia, worrmio), еднакво право на говор
(isegoria), правр на сите да го избкраат секого. В6 демократијата
сиромашните имаат моЈс отл претставуваат мнозинство. Рако-
водителог се избира не спрема имотот туку спрема способноста.
Најразвиена демократија имаше Атина, во петтиот век.
Извесна форма на демократија постоеше во седмиот век на
Хиос, а во шестиот век на Елида, во Мантинеја и во Аргос1Т).
Од четвртиот век многу грчки храдови имаа демократеки поре-
доќ. Во некои грчки градови на поблискиот исток после че-^вр-
тиот вѕк постоеше демократија од посебен тип. Атинската де-
мократзда од петтиот век, како аајразвиена, била пример на
. еите Грци од класичната и покласичната епоха. Таа во изворите
е најдокументирана.
Во демократскиот полис каков што беше Атина народот вла-
дее преку Народното собрзние, преку Советот и преку поедините
функционери. Народното собрание (во Атина: ekklesia, на други
места: agord, halia, opella), коешто при разки политички системи
имало различнл комлетенции, во демократска Дтина е врвен
државен. орган. Атинската демократска еклексиа решава за
војиите и за мирот, за склучувањето или .лрекинуван>ето на
сојузите, за законите, за лрртерувањето, за конфискувањето на
имоти. Избира поедини државни раководители, а ови& нејзе и д а -'
ваат сметка18): Члеиовите на атинското народно собранне, еклв-
сијата, беа шишолетни машки граѓанќ кои по татко и по мајка
биле Атињавл. Во тоа собрашсе не учествувале жеиите, ,нл
ците, ни робовите, ни граѓаните кои ги кзгубиле
(atimoi).
иt> о
 Советот — buli — во аристозѕратскиот и олигархискиот
појшс најважен државен орган, вб демохратска Атина тоа
беше висока државна установа, но потчинета на Народното со-
брание. Во петтиот век демократската Атина (види гл. X)
лмаше пет стотини советници-булеути, кои беа избирани со
коцка, ло педесет од секоја од десетте фшш. Секој од нив бил
вистински атинсхи граѓанин кој наполнил 30 години. Советот
ттодготвуваше материјал со предлози за ^ародното. собрание
(пробулеума). Одлуката на демократското народно собрание
(psephisma, dogma) обичво ја содрлселе формулата „Советот и:
собранието одлучиза" (често на наттшеите19). Соаетот како нај-
висок орган после народното собрание, се грижеше решенијата
аа народното собрание да се оеѓрара*. Советот во името на На-
родното собранае ги вршел најважните државни работи рд
финансискиот л дишгоматскиот ресор. Советот ја чувал држав-
вата благајна, вршел исплати, ш пркмал странските делегато,
ти претставувал на Народното собрание, склучувал договори со
друти дрзѕави, вршел многу работи од поголемо државно зна-
чеае.
Како и ѕо оетанатите политички систеѕш така и во демо-
кратијата грчкиот полис, осген Народното собрание и Советот
имаше многу службеници, функцконери20). Во демократскиот
лолис, особено во Атина, сите гие се значајни и важни, но за-
виеки од Народното собрание и- Советот. По завршувааето на
своето службување тие полагаа сметка пред Собранието, пред
Советот или пред другите определени лица.

СОЦИЈАЛНИТЕ БОРБИ

Опттествената неедначвост во трчкиот позтас често дове-

дувала до оружено судруваа^ до социјални револуции. Пое-
тите Алкеј к Теогнис ни ги даваат најстарите литерараи пода-
тоци за тоа* Алкеј (630—560) се борел на страната на зристо-
кратите хога „нов бран“ на социјални борби „поголем од по-
ранешните'1 го зафатил неговиот роден град Митилена. Тој со
одушевуван>е лее за протеигва«,ето на тирашгте21). Теогнис (545
—500), мегарски аристократ, се бори 'против демосот во с&ојот ро-
ден град. Народот победува, ги протерува арискжратите и плуто-
кратите, ки ги лонфискува имотите. Теогнис во прогонство, во
сшдшиската Мегара Хиблаиа, во своите песни ја изразува сил-
ната омраза ш народот, -еон „простите, -кои порано беа кме••
тови, се облекувале ео коѕешка кожи, живееле како елени воп
1радот“ , a после победата станале господа, додека старите бла-
тородници паднаа во сиромаштија. Тој, вели, аа тие простади
„крвта би им ја ттел1**). Народните маси им задавале тешѕи
удари ва богаташите. Во некои грѕдови по иовод тоа олигар-

92
сите при преземањето на должноста во Советот се заколнувале
вака: „Непријател Тсе л у 6u.da.jA на делссот и ќе му го сторал
секое зло што Ice можал,<2г). Во постарите граѓански борби де-
лосот им помогна на аристократите да ја урнат монархијата.
Демосот им помогна на плутократите во борбата против благо-
јк јд н и ш тво то . Од седмиот век покатаму демосот повеќето се
бореше против богатите воошпто, против плутократите, меѓу ••
кои имало аристократи и други. Во Милет, во текот на шестиот
век, се водеа огорчени борби помеѓу грулата Plvtis и групата
Kiromaha. Во групата Plutis се' наоѓаде аристократите и богатите
неаристократски стопанствениди. Хиромаха е сиромашен на-
род**)* Аристотел евидентира многу граѓански војни, востанија
И конграреволуции што се воделв во грчките Јрадови*5).
/
I
РОБОВИ

Роб (гр. dulos, andrapodon, sirma и други имин»а) е стопански

и огѓштест^вен фактор кај античките Грди од надстарите исто- '
риски документирани времиња. Уште критското (барем Миној-
ското Средно и Доцно) и Микенското оиштество користеле ро-
. бовска работна сила. Во најстарото време што го наѕираме низ
Хомерските песни 'Грцита имале малу робови. Грчкото робо-
владетелство тогаш било на почетокот на својот развиток. Кла-
слчниот грлки полиСј богат со робови, имал во полна мера ро—
бовладетелско стопанство (робот е главен. производител) и робо-
владетелско општество. Во ѕѓласичниот грчхи полис многу се
видни разните форми на робавладетелство 'што порано ое соз-
давале: приватни робови, државни робови од атински тип (de-
mosiqiX државни робови или полуробови, какви што биле спар-
танските Илоти (Хелоти), или критеките Мкоити (посебен вид:
ѕритските' огкеѓѕ) и храмски робови (hieroduloi). Посебна шложба
вс класичниот полис имале ослободените, кои имале •извесни
рбврсѕм кон господарот, за разлика од сосема ослободените.
Ровството во VII и VI век. — Развитокот на ароизвод-
ството влијаеше на развитокот на опгцтествеките односи. Во
трчките државички што својата ековомика ја базираа ххрвен-
ствено на земдоделието робовладетелството се развиваше побав-
но. Спартанците оформија особен вид експлоатација, чија жртва
блле илотите. Нешто сличво имале Критјаките, Тесалците к
други. Во некои грчѕзс, особено дорски, краишта робовладетел-
•ството било понеразвиено. Но, понапредните полиеи, градовите-
држави пгго. го развија занаетчиството — индустријата, трѓо-
ријата, поморството, воведоа. паричко стопанпсуваае, се фр-
лија на колонизација, го уналредија и своето оппггество, Кај
нив робовладетелството се разви во поголема мера. Од v n век,
барем во занаетчиството, во налредните грчки градови се ■ко~

93
ристи робовска работна сила. Спрема традицијата жителите на
оетровот Хиос се први- меѓу Грдите кои во стопанството кори?
стеле купени странски робови2*). Тоа е во склад со традицијата
за Хијците, првите елинска металурзи37). Перијандар, коринт^
ски тиран (627—585), забрани носење. на нови робови вс К о-
ринт28). Робовската работна сила во негово време кај Коринќа-
ните имала гоохемо етопанско и ошитествено значење. Кон кра-
јот на седмиот и почетокот на дгестиот век ропството поради
долгови бо Лтика имаше земено големи размери. Некои атички
должницк им робувале на домашните господари, а некои биле
продадени во странство. Солон ја спаеи Атика од тоа здо25. Во
законот којшто е познат од плочите од Гортина на Крит многу
параграфи се однесуваат на робовите и на робовладегел-
егвото80). Тираните во шестиот век ги користеле робовите при
заземагвето на власта и имале посебна постапка кон нив. Ти-
ранидата го умапреди робовладетелствого. По паѓањето на тира-
нидата во Атина многу бизши робови Клистен ги нареди во no­
c e t e класа со метеците. Тие и друга литерарни податоци, каќо
спорадични и непотполни, покажуваат дека до крајот на шестиот.
век во некои грчки градови-држави, ‘ коишто биле економски
поразвиени, робовладетелството било многу зацврснато. Во ше-
стиот век во градот Кизик се плаќал данок на робовладетел-
ството (натп.). Тоа го имало и на други-места.
' Cnpenta традицијата Хиос имал најмногу робови „после
Сларта‘,#1). Атенеј. забележува дека Коринт инал 460.000 (по_
Тимеј), Егина 470.000 (по Аристотел), а Атина 400.000 робовк
(по Ариетотел)82). Сите тие цифри се презголемени, но збору-
ваат дека отоменатите градови навистина имале многу голеи*
број робови. Бројот на атинските робови се однесува ва четвр-
тиот век. Атенеј не бележи во кое време Котжнт и Вгииа имале.
толку робови. Тоа веројатцо било пред 489 години, барем за
Егиаа (Според De 'Sanctis). При проверував»ето на тие броеви.не
смее да се изгуби од предвид дека ни еден град на античка
Елада немал објективгог уелова* (обезбедување, сместуван.е>
вода, сообраќај итн.) за да иеоже на своето подрачје да концен-
трира преку 200.000 жители.

ЅАБЕДЕШКИ

] ) Ј И о е т о богатство с е лоето к оп је,. лојот л еч и убавиот штит, ш т о

жи го покрива телото. С о н и е ја с орал, С о к и в жнеам. С о н ив вабам. слопсо-
в к н о о д л о з је т о . П&ради ш м ога е елугж л е в и к а о г госп одар. Моате САуги.
н е мож са да « о с в т хоп јв , ки л еч , « и убав штит. C u t e n p e d л ен е к л еч а т»
никкул n aiaar, -па м е вш саат госп одар « п рел оќ ек госп од ttp“ . Т а к о в е-
го р д е п и в и о т к р и т с к и а р и с т о ѕ р а т в о ст и х о в и т е н а ћ о е т о т Х а б р и а с (к а ј
Атенеј, 15, 50 sq.).
*) Енлелс ѕ а ј С ер геев, -К стори ѕ д р ев ѕе& Г реции, гл. V H

94
 ѕ> А р и е то т е л , Атинеко. политаја, 2. Н о , сп р ем а П л у г а р х (С олон , 18>
и згл еда д е к а ш е с т и о т д е л м у ари&аѓал н о и м о г о со п ст в е к и к о т , а остан атото-
в а зе м јо д е л е ц о т. Р а з н и м и сд е њ а з а тоа (B usolt— S w o b o d a , F ritz, W o o d h o u sa
w A d c o c k ) к а ј B engtsori, 109, за б . 2.
*) H as., O p era , 202 sq.
°) T y rt., £r. 10 B ergk.
e) B o ск х е г р ч к и к р а и ш т а с е к о г а ш и м ало д о в о л в о в ол н а , б л а год а -
р е н и е н а д о б р о р а з в и е н о !о сто ч а р ста о , И м ам е д и тер а р н и п о д а т о ц а з а
м ега р ск и те со д ст в е н и ц и н а гол ем и стада, з а с и р а к у ш х и т е в ел е т р го в ц и а а
в о л к а , за тк а ја ч н и ц и . Г олем и д у к а н и с о т е к ст и л с е н а о ѓа д а в о М илет,
К о р и н т, М егара, на С ам ос, К о р к и р а , в о с к ц и л и ја н ск и т е т р г о в с к и цеитри.
Р а з в и м ета л и в о м ал н к ол и ч и н и с с к а о ѓа л е к а п о в е ќ е м еста п о Г р -
ц и ја . Б а к а р и м а л о н а јм н о ѓу и а Е в б е ја ; Јвелезо х а Е в б еја , на К и к л а д о т е и
о х о л у С п а р та (Т а јгет). М е та л и те м н огу с е у в е з у в а л е , о с о б е в о о д Х и п а р и
о д Е т р у р и ја . О д р а з н и с гр а н и тр еба л о д а с е у в е з у в а ѕ о с и т е р , п о т р е б е « с о
б а к а р о т п р и п р о и з в о д с т в о т о н а брон за. К о с и т е р Г р ц и те у в е з у в а л е и л р ек у
јѕ д р а н с к х т е п р и стан и ш та . Н а јч у е н и м е 1 а л у р ги ск и п ретп р и ја т и ја и п р о -
давн и ц и с о м ета л к и , о со б е н о бровзен и ,' п р о и з в о д и и м а л е : М и л ет, Х а л к и д а ,
Е ретр и ја, К о р и н т, С и к ион , С ам ос, С и р ак уза.
З л а т о д а в а а р у дн и ц и те к а о с т р о в и т е С м ф н ос, Т а со с , на тр а ч к и от
б р е г (о к о л и ја т а к а A b id o s), в о М акедош ија (P en geion ). З л а то с е д о б и в а л о
и . о д р е ч н и т е в а к о с и в о Л и д и ја . С р е б р о и м а л о н а С и ф н о с и в о а т и ч к и о т
р у д к и к Л а вр и ок . П с зн а ч а јн о х о е х с л л о а т и р а к е н а сп о м е н а ти те в а оѓа л и ш та
з а Грцф те п о ч ѕ у в а в о п е т т и о г в е к . Л а в р и р ѕ ск и т е р у д н и ц и . н а с р е б р о е е
х о р и с т е л е и п о р а н о (A esch ., Регѕ., 283).
О ст р в о т о П а р о с и а т и ч к и о т р и д П ентели ж он д а в а л е о д л и ч ен м р ам ор .
Г л и в а им алр се к а д е . Т а к а и к е р а м и ч к и т е п р о и з в о д и с е о б и л н и п о с и т е
гр ч к и к р а и ш та . М илет1 и К о р и н т б и л е т а јд о б р о сн а бд ен и .
Л и те р а ту р а : В Ш ш пег, Ed. M e y e r, G u ira u d , F rsn cotte," G lo tz , W eber,.
•Hasebroek. -------
7) T h eog n is, 53, 185, €62 и н а п о в е ќ е д р у г и м е ст а , ed . B erg k .
7a) A lk e j, fr . 49 B e rg lc
B) B o Е п и даур вл а д р ел с о в е т о д 150 ол и га р си , в о Х е р а к л е ја П о н т с к а
с о в е т о д 600, в о К о л о ф о н , Р е г и о н и в о н е к о и д р у т и гр а д о в и с о в е т о д 1000
ол и гарси . Н е ѕ а д е б и л е 5000, п а д у р и и 9000.
®) А р и ст о т е л г и н а б р о ју в а (P olitika, l V /1 2 9 9 ; V I , 1321). П о зн а ч а јн и о д
г и е м а ги стр ати с е д е м и у р з и те , ти м у си те , а и си м н ети ге и п ри тан и те. Д ем и у р -
с и г е (dem iurgoi, о н и е п п о р а б о т а т з а н а р о д о т ; и н а к у о&а е н а з и в з а з а н а е т -
ч ии те) с е в и с о к и д р ж а в к и ф у н л ц и о н е р и в о г р а д о в и т е к а ш ш о а з и с ѕ а Ј о -
в и ја и в о н е к о и јо н с а и к о л о а и и / А и си м н е ги (aisym n etes, о д aiso, aisim a,
р р а в о ) в о х о м е р с к о т о о п ш т в ст в о с е п р и р е д у в а ч и в а в а р о д н и и г р к (И лијада,
X X I V , 347; О д и се ја V II, 258), а п о д о ц в а в о Ј о и и ја м н о г у з в а ч а јн и ф у ш о д и -
о ѕ е р и . Нританрсте {prytaneis) с е д е ж у р н и ч л е н о з и н а С овет, к о и с л у ж б у -
ва л е, ж и в е е л е и с е х р а н ѕ л е в о реп р езен та ти в ен д р ж а в е н дог^ п р и та н еј
iprytanexon). Д о б р о с е д о к у м е н ти р а к и а ти н ск и т е п ри тан и о д в р е м е т о в а
д е м ок р а ти ја та . В о к е к о и а р и сто Ѕ р а тск и и н е к о и ол и га р х и с к и гр а д ов и в а
п р и та н от м у с е . д а в а л а м н о гу гол ем а с л а с т . Т а к а н е к о е в р ем е рило в о
М и л ет, в о Х а л к к а р л а с и на н е ѕ о и е г е јс к и о ст р о в и . А р и с г о т е л с п о к е н у в а
ѕ: м н о гу д р у г к ф у к г ц и о н е р и в а г р ч к и т е гр ад ов и . Т у к а сп а ѓа а т ати аскит&
а р х о в т и , л а стр а те зи те ~ в о ;ск о в о д и те л и те , потоа к о л а к р е т и т е — ф и н а л с и с ѕи

95-
фувкциовери, логистите и евфините — ф иѕансисеи ревизори, полетита
— чувари на државниот амот — вадлежни за прашаљата оѕол у конфиска-
цијата, агораномите — надгледници на пазарите, аспш ои и те.— оние што
внимаваат на редот на улица, ситофилакес — ковгоетентпи за трговијата
ср ж ито, метрономите — ковтролори на мерите, епимелети аа ефебите —
ошѕе што се грижат за младичите воени обврзниди» пгаековомите — над-
лежни за интересите ва жените к други.
1в) Аристотел (PoUtika IV , 12) ја изнесува •сета проблематика во
ѕрска с о . овие^ избори. Посебви беа прописите за судстаото (Аристотел,
о.с. IV , 18).
и ) На ТеЅавцизе заѕоаи ии даде К.оринќакецот Филолај. К он сре-
дината ва ш естист век Демонакс од М автинвја ва Еирена & даде демо-
кратски устав (Her., IV, 161), а Атињанецот Аристарх демократски устав
на Ефес (Soldas, ѕ. v. Aristarchos). И на фрагментарни податоци к за не-
хои други грчки законодатели. Привремената власт, -пгго ја добија векои
законодатели, се сметала за посебен државен, политички режим. Систе-
. мот ва малоазиските аисимнееи, аисимкетијата, Аристотел ја наречува
„изборва тиранија" (Arist., PoUtika, Ш , 10, 1). За Зелеук, Харонда м
некои друти закоаодатели A rist, PoL П. 9 и ва други места; Ephor, f i 47
MUller; D iod.,.X II, 20 и на друто места; Strab. Х П , 539 и ва други места.
1S) Nic. Dam asc, fr. 58; HeracL P on t, fr. 5 M ulier.
IS) „П овеќето тирани ce демагози, кои ce здобиле co доверба во
вародот со тоа ш то ги прбгонувале благородаготе*1 (A rist, PoL V , 8, 3). .
14) Види на пример за Цолихрат, В егч Ш . 30; за Перијалдар Н ег,' Ш ,
52; V , 92, за Писистрат гл. VTTT, 4; разни извори.
15) A rist, PoUtika, III, 10, 8 и possim.
16) Arist., PoUtika, V , 7, 22 1310.
IT) Bo изворите за тоа нема поблиски податоци. Се знае дека Солон
зел нешто од Х иос ѕа Атана. Страбои (V ili, 384, cf. Polyb.,' П, 41, 5} бележи
деха Ахајдите на Пелопонез после епохата на басилеиуе имале демокра-
тија и дека Итадиотите, Грците во Јузкиоиталијските градови, послЗ'1
политичките борби со Питагорејците, аристократите, примија од Ахајците
иеѕои закоаи (демократсѕси). Има и други фрагментарни податоди за по-
ранешната демократија ѕа ј Грците.
« ) Arist., Politlka, III, 1298.
Јв) За тоа во nl X IX , 4.
80) Види ја забелешхата 9.
**) Alcaeus, fr. 18—21 и 83 Bergk. )
ѕѕ) Theognis, fr. 53 и possim Bergk. K aj Koloman Rac., Antologija
stare lirike grike (Zsgreb 1915), стр. 66, стихови.55 и поватаму.
ѕ*) A rist, PoUtika, V , 8.
и ) P lu t, Hellenika (Quaestiones Graecae), X X X II, 298 c ; H erad. P on t
ap. Athen., X II, 2S; Her. V, 28—29.
Извод од Аристотел (PoUtika, V, Z u похатаму, cap. 1802 u nona-
rajty); „Некои ce бунсг борајТси ебкаквосг, ако мислат дека се зопоста-
рени. Други се бу«аг барајќи нееднаквост и предкосг, бидејќи еднакви.
веќе се, а би ен сакале првите леста. Така креваат востанија, праведни
*ли хепраѕедни, било за да бидат еднакаи vau поголели. Во некојо сјлн-
сла има седум причини и поѕоди за револуции, или, ео друга слисла, уште
nceefee; непраедата, стравот, истаќнувањето, запоставувањето, приросгу*

96 '

'7 V*
пањето, шигирањето, безгргасноста, еллбоста, нСедноквоста. На прилер
мпакнувањето може да биде поеод за &оведување нс лонархија u duxa*
стија. Поради тоа хвхаде се ѕовѕде остраќизам, кахо во Аргос и eo A tuwl...
Во Теба после Оинофитската битка соборекс е дело-крагиЈата поради сло-
брта. упраеа на демократите, Така беше и 90 Мегара и во Сирачсуза «ред
тирахмјага на Ѓелон и на Род. Рееолуцижге избиеаат и случајно, хако во
Торект, хога Јапигпте ги со&ладаа « »и мспотепаа поееКето еидки лу£е
{ pnonmoi), ие лногу после Медската војиа, -па се воведе делократија. Во
Лргос Аргивците беа приеилени ео гродат да зелат (да г% признаат зо
р&мноправни граѓани) лногу периеки, кога Клеолен Лакеделоњанецот ги
потетга оние ео Хебдола. Во Лгика за epejte нл .Иелопокесхата еојна, 710
тмзеод еоен-иот пеуспех, ш копното gnorimoite остакаа во мглцимтво. Тоа
случуеа и ео демокрагиите, х о поретко: -кога многумина ќе се обогатат
гш заведуеаат мопархпја или дикастија.'Пали.тичките системи ее мену-
еаат и без борби, со влаеале, хахо ѕо Хереја. Политиите се. ленуеаат « од
хебудхосг, «ога £е се дозволи дв дојдат ха еласг и да илаат лоќ оние
■хои « е се пријателм на гаквото иолитачко уресЈуѕаииѕ. Во Ореј така e
гурма7 в олрзархијага, oru во холегиумот ча архоктите бегие кооптирам
Хераклеодор, кој политијата од олигархкјо ја nanpaev. демокрагија. Про-
л-.ехите иастахуваат и од незагриженоста ха граѓаните за држаеииот
устао. Тахс и ѕо -Ллбракијв с« дозеолх да стаклт раководхтели иекои тсон
%даа дљли илн irntcaiceu т&коти. Похекогаш револуцижге се случуваат по-
ради разлќчниот племенски. состав ео градот, тоога зо граѓани ее прилааг
гтранци. Сибарис заедно ео осноеаа и го колонизираа. Ахејците и Трои-
Tcmiure, а кога Ахејцитг брјочо зајаххоа, ги исфрлија Троизенците. Така
насташа. борбите кај Сибариќанч. Така ео Т урш , кога Сибариќанмте ги
грелагаа сограѓаните, па зедоа поголвл двл од звлјата и сѓ што e « дЈдобро.
А Визаптијците, -лога забележаа дека пргтените дојдгици им првват за~
седи, ce icpewaa на орухсје, ги победиЈд и t« уништија. Жителите на Антиса
■ирилија eo градот елигранти од Хиое. Но, кога забележаа беха оќ«е iut
гогват презрат, со борба ги исфрлија. Жителите на градот Занкле -при-
мија Самјани, а самгсте од нив- беа, исфрлвми Аполонијатите, кои жизепт
v.a Поит Евксински, илаат маки ео дојденците. Сиракузјаните, после епо
хата на тиранијата, откако свои созраѓатш гч£ « апраех^а етрачцит« и пла-
тените, водеа гра£ански војни оо низ. Амфиполците ги примија како, х о-
jioxticrw Халкиѓапите, а потоа. лногу Алфиполци беа нсфрлени од .Хал-
nuiauure.
Во олигврхиите р еволуции хречаат ■многумипа оти сметаат доцо..*
неправда што кемаат ucru права иако се едчакеи. A во делсгкратли^з
Snorimoi хреѕаат револуции оти 'сметаат дека е непраеда тто се изедг.^-
чени ео другите; кога тие не се едгсакви туку поеиш« . Грсгакскх војки се
водат и поради местото на живеењето, напримор ѕо КлазоЖена’ "по%е^у'
жителите на Chytra -и островјаиите; така помеЅу Колафонцнте « Ноѓмоч-”
ците. Така ни во Атина нема слога^ туку жителите хв Пиреј св поголв.-.^'
•белократи одошго оние во градот. Но најголела в’ борбата помНу врли^ата
и заото, па помеѓу богагегвото и сиромашпсјата (Arist., Pol. V, 2 сар. 1202).
Аркстотел продолжува (изѕод и олободек превод): Р ееоА уц ии ге (sia-
seis) иасТануеаат « e xopade маљи работч, no. no nosod мали работи. Во'
Сиракуза повод за револуција беш е некоја .љ убовна к араница.... Во Х и -
■стмвјв после Медската еојна, п озод беисв караницата на двајца браќа

7 И сторкја на античките Грци

97
 ■поради наследството. Ва схраната на сиромашниот брот се ставија демотн-
кои (демократиге), а иа стралата ка побогатиот eaporoi (богаТтиите).
Во Делфи првод беше некоја свадбв; во Мптилена кекрј заплет поради
жожачка и лираз... И во Ѕпидаур се промени поАитичкидт систем по поаод
некоја лалсанка. Се скарале родктелите па младите, припадтсци ко дее
сгранки... Нолитијаха се женува ео олигархија или во делократџја...
Така eo Апш а -после Солон се водат борби. Во Аргос после -победата над
Лакеделохците кај Мантинеја, гкорилоите се обкдоа да ја соборот дело-
крашјата. Во Халкида демос ја зеде власта после соборувањето ш гиро-
пот Перијандар.. . Политичхото уредуеање се менува со сила или со « з -
моЈко- Така «а пример „VernjmcronMm" eo Атина го изламија делосот дека
персискиог vpoA ќе даде wtpu за борба иротие Лакедемонците w така ја
дабчја власта. Н&еои прво шиоеоруеаат, rut vm се налетнуваат na сmue
utro tui поверувале (A rist PoL, V ; 4). Аристотел so продалжение ce нафр-
лува ва народните водачи — деиагози:. . . Во жногу градови делагозитего
бунат демасот против богатите. На осгроеот К ос соборена е демократијата
поради расипаните демагози. . . Во Херам еја, паскоро после осковањето
на лолонијата, соборена е де<*ократијата поради делагоѕнте. Угледните
(gnorimoi), џлено, лачеми од »enpaedu. морале да си одат од градот. По-
1оа OMie што беа исфрлени се обедикија, се аратија од прогопство к го
саборпја делосст. С&ично. « ао Мегара е соборена делократијата. Тука,
нмено, делагозите, за да ложат да ил г « грабнат парите на оиие што tu
имаа, мпмулина углвдни мфрлија од градот, така juto -цаправија голел
број бегалци. А озие се поврат-мја, п& со борба го победија делосот и
воспоставија рлигархија. Тоа истото се случи со д&мократијата ео Кума.
Јо сруши Тразилах. Слично би можело да се види «ахо и во други. гра-
' дови настанале промени. Повеќето старм тирани се биѕши демагсзи. По•
рано, имепо, делагозите тоа станале од стратези, оти уште не билв спо-
собки да бидат говрркшр*. А сега (Аристотеловото време, четврти век),
кога pevoputcara се разви, акие шго знлат да држат говори делагогг&ираат.
Но, -како не се ѕешги аојсгвекици, «e vpaear оружени нашди «а држа-
еата — со исклучок на некои безпачајни сл уч ои ... Во Милет тирапидата
■паста-на од пританија. Тогаш традоаите уште не беа -големи, с кародот се
задржуеаше на ќивите, зафатен со работи, а еодачите ш демосот, кдга
ќе се оспособед ео еојна,. ќе се фрлеа на тир&нија, Тоа го правеа гссга
мродот tuc даеаше довгрба. А довербата ја добиваа со тоа што беа непри-
јатели va богагиге. Така на пркиер Писистрат ео Атина-удри на Педибј-
циге, а Теаген eo Metopa им го зокло добитоког ќа богатите, како што го
■најде на тљсењг кај рекага. Така џ Дионисие, когџ Дафнеј. и другитв
богаташи ги обѕини^ се покажа достоек за тиронија, здобизајќи се со
доверба ка-ко дгмотикас лоради непризателство (Arisb., Pol. V , 4. Во про-
должение PoL V, б.и други податоци).
se) Theopomp и Poseidonios, F. Gr. Н., II; -Ј5, Ѕ64.
27) Х в р о д о т в е д и д в к а Г л а у к Х и ја в е ц о т п р в г о и зм и сл и л со е д и н у в а -
н=ето в а ж е л е зо т о (Н ег., 1^ 25).
**) N lc. D am aac. f r . 5В J a cob y .

98
 39) В к д и гл . VTO, 3 /
30) В и д и с т р . 89. В р е м е : V I I , V I . и V в е к .
81) T h u c , V 7II, 40. П о д а х а р та в ск и р о б о в и Т у к и д и д г и м и сл и х е л о т и т е .
* » ) A th e n ., V I . 272, b.

•БИ БЛ И ОГРАФ И ЈА

О би л ен м а тв р к ја л о д гр ч к и те и зв о р и а а п о л и со т, а р и сто к р а ти ја та ,
о д и га р х и ја т а , а и си м ен ти ја та , ти р а н и д а та и д е м о к р а ти ја та д а в а а т H erm ann
— S w o b o d a в о H erinann'5 L ehrbu ch d e r griech isch en A ntiquitS ten, E rstea
B an d , D r iit e . A b te ilu n g , se ch e ste A u ila g e , T iib in g e a ' 1913, p a g . 1— 193.
. И зоби л ен м а тер и ја л д а в а и P B h lm aan , G esck ich te d er sozlaten Frage
und d es sosializm us in d e r cntiJcen W e l(, 3 -e A u fl., Ш Јп сћ ед 1922;
B e lo ch , G riech. G esch ., e a л о а е ќ е м е ста в о р а зн и т о и о в и ;
В к д и л и те р а т у р а ѕ а ј С оћ еп . 'La G rice e t l'H ell& nisation du m onde

'£&:■ antique (coU . „C lio ", P a ris), за б е л е ш к и х о н ch a p . V I jt p a g . X X X I V — X X X V L

М н огу и н ф ор м а ти в н о и п о п у л а р н о : G lofcz, L a rite д гѓсдџ е (c o li. „L ’£ u o -
lu tion d e V H um aniti*), P a ris 1828 c o л и тер ату р а .
II

%\
%%■
■&|

'av?:■.
••

■.T>•'
- •,
•:■:Г.

*• fl«
 , vn
СПАРТА
(До крајот на шесгиот ѕек од* ст.е.)
1. ПРОТОИСТОРША

Крајниот југоисточен огранок на Пелопонез, којигго завр- .

шува со 'ртовите Малеа и Таинарон, е античка Лџконија (Lako-
пгке). Економски највреден дел таа област е долтшата.на ре-
хата Еврота (Eurotas), којашто протечува помеѓу два гоганински
вевци — Taygeton и Рагпоп. Во таа долигга и до неа најдени се
остатоци од помладиот неолитихум и спомекици ка критската и
микенскаха култура, претежно од микенската, деломично од
критската. Не ни се познати носителите на овдешниог неолита-
кум. Цосителк на михенската.култура, овде како- и по. о.стаиа-
тиот дел на Пелопонез, се грчките Ахајри. Најзначав!! е нивниот
споменик во Лахонија. .една богата кубеста гробница хај Вафио..
_Надстар9_прзнатр_^^е на оваа ^ласт е. Лакеделон.'В>6 Х о-
мерскЈЈте.цесни Л^едемон'|1/акеdairnon) се споменува дакоЈрад,
престолница јва Менелај"и кахо даде на Гоблает. Л&нелај .донесе
под Троја јунаци.од повеќе градови1) ^ ,,лакедекон(жатаЈземја‘‘.
Во „Каталогот на бродовите“ меѓу тие~ градови ' се споменува
и Спарта. . ..........
Д о крајот на вториот милениум Дорците постеххено освовда
поголем- дел од Лажонија и тука ги основаа евоите населби. В о .
епохата помеѓу XI и IX век од неколку дорски населби се разви
храдот_Сларта иа терен к ојтто доминира со средината иа еврот-
ската долина. Од овој трад се разви држава, којашто ррд-пгаттт
службено се наречувала' Ш името' на хомерскиот Лакедешш:
,МакедеЛонски тголис‘‘ (Polis ton lakedaimcmion). Дорската Спарта
веројатно е оенована на теренот на поравешниот ахајеки град
Лакедемон*).
__Спартанците до срадината на осмиот век го осваија прео-
ставетиот дел на Лаконија’ а до шеетиот век со тешки и улорни
борби ја окугсираа.плодната Месевија. Правеле воени походи кон
север, во Арголида, Аркадија и Едида. Низ тоа време и во врска
сс тоа Спарта — Лакедемонскиот.полис ■— постепено се разви •
во војничка, изразито олигархиска држава, во која владее кла-

100
сата на Јшиугосопствениците војн и ^. крјашто^ср особен прлитич-
взЃсистем ги ч^ал'а’ и 1^ јакнела сзожге позиции. Литерарните
извбри полни се со легенди и фалби за сетотоа, никнати во
грчките аристократски расположени кругови.
Изворите за постарата историја на Лакедемонската држава,
со коишто денеска располагаме, се: фрагменти од поетот Тиртеј,
па Херодот, Тукидид, фрагменти од Хеланик, па Ксенофонт,
Ллатон, Аристотел, фрагменти од Тимеј, Филарх и Ефор, Поли-
биј, Диодор, Страбон, Паусаниас, Плутарх к некои други3).
Спартанското политичко уредување Грците му го прили-
шуваа на ѕахонодатедот Ликург (Lykargosr). Девеска повеќето
се смета дека Ликург ве е историска личност, туку дека спартан-
скит.е аристократи — моаквбм кралот Теоломп во осмиот век,
вдожеби ефорот Хилон во шеетиот век, ја создадоа легендата за
законодателот Ликург, за да го зајашаат својог државен устав6).

2. КЛАСИ

Населението на Лакедемонската дрзкава се делело на три

класи. Првата, владеечката, клаеа.ја еочинуваа Спартијатите,
вгората ЦвЈжејцмте, слободни граѓани но од втор ред, со ограни-
'^жм'права,“а третата класа ја сочинуваа Илбтите, масите селско
населекие со извесни робовски ii извесни кметски особености.
Ѕа потердото на тие клаед прстрјат рг^>ш хироте^в). -С^^^ија-
.Јите се дир.еЈГЈНИ наследкици.н|1. д<^скоте_рд.возувачи. Цериејците
к 'Ш отите.с&;претставШбџ^на.раднородни жители.од овој крај,
'50ЈШ»о'Ѕорците'ги најдра овде, ги покор^ја и им дадра различки
услови за живот. спрема тСа хако' се развиваа борбите за оваа
земја. ЗИожеби сите тие три групи, илибарем Периејците п Спар-
тијатите, се од исто етшгзко потекло, па со текот ва економскиот
и социјалниот развиток се разделиде.
Спартијатите (Spartiatai), потрмци на дорските освојувачк,
се Лакедемонци, жители на градот Спарта, имотосопственици и
војственици, што како класа ја имале сета власт во Лакедемон-
ската држава. Се делеле племенски и териториј&лно. Како и
останатите •Дорци се делеле на три фили: Dymaiies, Hylleis, Pam-
phyloi7). Лингвистички ce константира дшса филата Dymanes e
вајдорска, деха филата HyUeis има еткички врски со илирските
Хклеи, а дека филата Pamphyloi е груиација од „сите“ можни
фили. Спарта настана.од чепЈри мали соседни населби и градот
Амикле. (Amyklai). Порада тоа територијата на градот Спарта
имала дет реони, наречувани оби (oba, obaz). Така текој Спарти-
јат припаѓал на една фила по порехло и на една оба по местото
ка живеењето. Легендата вели дека Ликург спартанската земја
ја поделил на девет илјади делови, спрема бројот на жителите,
и деха секој Спартијат добил на користење по еден дел зеи^ја,
по еден клдрос (Meros)8). Постојат легенди и за друти поделби на
спартанската земја (на шест илјади делови и поинаку), како и за
разни закокодатели, кои тие поделби ги вршеле. Сихурно е дека

101
 после освојувааето на Месенија. рекоја спартијатска фамилќја
шаала на корист^е.дао еден кларос на пошироксто подрачје на
Снар-га 'и~лоеден терен во Месенија. Сиот тој ф&нд бд земја се
викал „државна 'земја“ (p&liUke сћота)ђ. Државната храѓанска
se&ja била кблективна сопственост на држаѕата, поправо на..сиѓе
Спартијати. Не смеела да се отуѓува. Спартијатот од клеросот,
што му е до^елен, користи олределен дел рд летината, длод на
трудот на земјоделците,. Илотите. СЈпрема Ликурговите закони
сите Спартијати кеѓусебно биле еднахви (homoici). Навистина,
внатре во спартијатсхата класа имало нееднаквост и немилосрд-
ни борби за земја и власт. Кларосот го наследуѕал најстариот
син. Требало да се обезбедат и останатите деца, Најдраетична'
појава во врсќа со овој социјален проблем беше чедоморството,
излагање на '„Јѕездравите" деца на ридот Тај гет.Нај корисно беше
.да се освојуваат нови' земји н да се создаваат нови клароси. ТаКа
и се правеше. Најмоќните Спартијати, формалво неогрегоувајќл
се од Ликурговмте прописи, се здобиваа со големи имотзј вон
„државната-земја“ , во лодрачјето на Периејците (в. долу). Спар-
тијатите ги поврзуваше заеднички интерес, привилегираната по-
гложба, којашто беше спротивна на таа на Периејците и Илотите.
Најмногу ги поврзуваше стравот од многубројните Илоти коишто
ги окружуваа10). Спартијатите непрекидно биле во воена готов-
кост, било.за да се одбранат од.внатрелгните непријатели Ило-
тите или од надворешните напаѓачи, било да. направат некој
завојувачки поход на туѓо лодрачје.
За да се оспособат .за војничка и војнодржавна служба,
Слартијатите од рано детство се подготвуваа со свецијално вос-
питаиие. СпартијатскртР новороденче го лрегледува воена коми-
сија, која нездравото дете го осудува на смрт со изложување на
ридот Тајгет. Детето до евојата седма година се воспитувало ѕај
родителите, а после тоа во државно воено восггшувалипгге, ко-
лективно со останатите деца. 'Во државното воспитувалиште
децата, спрема возраста и спрема филите, се делат на класови и
чети (bua, ila) к се воспитуваат ш д раководството на командир и
восгоггувач (buagos, Uarchos, paidonomos). Од година до годика де*
пата се распределуваат во разни хагегории. Во својата дваесета
година веќе ста^?ваа водници (iranes). Две години лододна го
завршуваат военото ■образование. За делото време на учен»ето и
Еоспитувааето (agoge) младите Спартијати се навикнуваат на
послушност, издржливост, самоодречуваае, храброст, снаодли-
вост и на друго што Грдате со еден збор го наречуваа aret^ (лат.
hirtus). За да се поститне тоа децата во восиитувалидггето се хра-
неле многу сиромашно. Спиеде на тврди поетели од лисја и трска.
режбале гологлави, боси, понекогаш и голи. Секоја година пред
ѕрамот на Artemida Orthija церемош*јално биле телани. Срамота
било да се локаже к кајмал знак на болка. Секогаш биле посма-
трани и контролирани. Крадењето не било нечесност. Нечесно
било да бидеш фатен во крадење. Малу се читало и се пишува-
ло. Се учела напамет стихови од јуначките и морализаторските
пеени. Се барало мдадичите да даваат' кратки и јасни одговори.
 Спартандите се прочуја со своите кратки,* „лаконски“ одговори.
С етс оѕа е во спротивност со восплтувањето на атладиот Атиѕва-
вкн, граѓаник на демокрагсхиот културен‘полис. Врв на сггарти-
јѕтската грубост и нивниот арилштивизам претставува криптија-
та (krypteia), обичајот младиот Спаргијат скришко да ги напаѓа
и да 1-и убива Илотите. За животот на Спартијатот по излегу-
вањето од државното вослитувалиште карактеристични се фиди-
тиите (phidiUon, phiditia) или сиситиите (ЅуѕѕШоп). Така се ви- •
кале групите од по ггетнаесет Сдартијати кои заеднички ручалв.
Секој Спартијат, хој кавршил дваесет години, ако бил исправен
граѓанин и ахо имал можност да плаЈса' во натура и во пари,
долку 'ш то било потребно за издршката во мензата, се примал
во една фидитија и со тоа станувал нејздн нераздружтав члек.
Другарите од иета сиситија (Sys&itioi)-заедно се борелв во војните -
(syskenqi — под заеднички шатрр). За сето тоа пишува Плу-
тарх11), Тој дофално зборува за спартијатските јуначки и само-
стојни жени. •
Периејците (Perioikoi), „кои живеат околу“ (Спарта), се
сдободни граѓани ка Лакедемонската држава, хои во градот Спар-
та како занаетчии и трговци биле сметани за странци, а на сво-
јата територија, наречека Периоикис, имале авгономни градови и
свои села. Не смееле' да организираат сојузи на свокге градови,
киту да се впуш таат во надворехпна поЈттика. Во Пероикис
Спартијатите слободно куггувале и продавале земја. Периејиите
на својот терен се за:-вша$але со земјоделие, сточ&рство и занает-
чистао Плаќале голем.данох на државата. Војска служ еле напо-
редко со Слартдјатите, но не постигиувале раководни воени до-
Јгожби. По лравило не смееле да се ж еват за Спартијатки. На-
cnpora Спартијатите и Илотите не биле еднодушни. Од петтиот
век се повеќе се осамостојувале и се спротивставувале на вла-
деечката класа. Нивното потекло не е јасно. Некои мислат дека
Лериејците се потомци на предорскнте жители од сшој крај, кои
ка дорските освојувачи не им дадоа голем отпор, тук у компро-
кисно ја регулирале својата пололсба.
Илотите (Heilotes; Heilotai) се разнородш« покорени ж и-
■љ тели на Лаконија и Месенија, кои дорските освојувачи и нив-
■ -}уу, ѕк т е наследницд Спартијатите одвај ги совладеале и гк напра-
•'•>^ киле свои полуробови, илк кметови. Некои антички писатели ги
наречуваат „државни робови12). Други им даваат кметски осо-
бини18). Спрема својата општествека положба Илотите не спа-
ж
t.\г ■ ѓаат ни во категоријата на робовите ни во категоријата на кме-
товите, тук у претставуваат нешто специфичво. Аналогни им се
тесалските Пенести, атичките Леласти, сиклонските Коринефори,
;ц& арголиските Гижнети, критските Ммоити14). Илотите живееле'
ло селата на спартиј атската „граѓанска земјаи. Како и земјата,
т а е биле холентивна сопственост па државата, а во служба на
иоедини Спартијати, кои не смееле да им ги менуваат условите
!на живот ни кон подобро ни ков полошо. Со закок било утврдено
колку Илотите морале секоја година да им даваат од приходите
иа земјата на Сххартијатите, корисвицит-е на доедините клеросд16).

103.
 3. ДРЖАВНО УРЕДЗТ5АЊЕ

Делфиското пророчиште, пишува Плутарх, на Ликург му

ддде ваков совет: „Кога ќе го зателелиш хралот на Зевс Сгига-
9тсхи и Атина Силаниска и кога ќе основаш фили и оби и ќе
поставиш герусија од триесетлина со архагети (кралеви), свику-
вај ја одвреле-навреме апелата (народното. собрание) иа «кестото
помгѓу Бабика и Кнакирн, за да може таха да се предлага и да
с<$ заклучува, а пародот ба има право ча прогиепредлози u на .5 *»*
8ластс‘. Toa е лаконската формулација иа спартавскиаг устав1в).
Спарта, Дакедемонска држава, откако историските доку- •.а
менгги ја следат, секогат имала по два крала (басилви или архале-
ти), едниот од гевсот Агиди, а другиот од генсот Еврихкитфаи.
Веројатно тие два генса имале толеми заслуѓи за освојувањето на
Лаконија. Секој храл бил иаследуван од синот кој прв се родил
по доаѓањето иа таткото на власт. Спартанските кралеви икале
кралски'углед, првите места во се, најголеми таѕ&т (шжрај ре-
довниот клерос fio ^раѓанската земја, голем имот на Лериоиккс).
Биле закопувани со кралски почести. Тие биле врховни ком&н-
данти на војската и како такви имале’ полни ополномоштувања
на бојкото поле — ео контрола на Ефорите (в, долу). Во мирио
време тие бмле шжпетенти за религиските и негсои правни пра-
шан»а (бракот, лосинувањето), хако к за уредуваѕвето на патиш-
тата. .Двајцата кралеви заеднички решавале за се од сво^ата
надлезкност. Кралевите ги надгледувале- аристократите преку
ефорите. Постоел антагонизам ломеѓу кралевите од една страна
и останатите епартански аристократи. Тоа особено Дошло до
израз во подоцнежната епоха ка спартанскгаот политички ѕ и -
вот (в: долу)1т).
Најголема власт во Лакедемснската држава имаше Геру-
сијата, советот, којшто се состоел -од дваесет и осум герокти,
старци (gerontes) и два крала. Кралевите биле нленови ка' Геру-
сијата по својата положба. Останатите геронти ги избирало На-
родното собракие од редовите на најстарите спартмјатски првен-
ци. По правило геронтите требало да бидат „вајмудри. меѓу
мудрите“ , /^шјдобри меѓу добрите"1*), старци што наполниле
шеесет години живот. Службата им била доживотна. Тие биле
иеповредливи и неодгсворни за сѕоите постапки. Герусијата (се-
натот) донесувала решенија за надворешната политика, тригот-
дувала лредлози за Народното собраиме, а во својство на врховен
судскн орган решавала за највалшите политинко-гправни пра-
шања. Герусијата им судела на оние што се огрешиле во инте- $: fi-
ресите на државата. Повеќе пати им судела на хралевите и на
другите кри се обиделе да го лромеиат државниот поредок. Ге-
русијата &удно го чувала спартавскиот олигархиски устав.
Апелата (Apella), народвото собранле, како и кај сиге Грци,
во постарото ѕреме и во Спарта беше важен опгитествен орѓан.
Тоа се гледа во „Големата Ретра". Народното а^рание ги избиѓ- ' *
рало геронтите, ефорите и разни друш државни функционери.

104
1
I
Во таа смисла во Спарта постоела демократија. 'Но „народот*',,
што бил претставен во тоа народнр собрание, се состоел од не-
холку стотини полноправни Спартијати. Членовите на Алелата.
Силе Спартијати х'ои наполниле триесет години, го примиле во-
спитавието во државното воспигувалиште и припаѓале на некоја
сиеитија. Членоаи на Апелата не можеле да станат многу поси-
ромашните Спартијати. Уште помалху можеле да сметаат. на
тоа Периејците и Илотите.
Спрема Ксенофонт во Спарта постоело извесно „мало со-
бракие“ (Mikra efcklesfo)10). Немдме доволно ттодатоци за тоа.со-
брание. Тоа веројатно била коштсија од нгајугдедни Спартија-т
кои тајно решавале поважни политички прашаа>а во Лакедемон-
ската држава (Ссоред Kahrstedt).
Во спартакското државно раховодство рсобено важна улога
имале пет ефоргс (ephoros, кој надгледува), чии мандат траел една
година. Сехоја година спартанското народно' собрание избирало
нови ефори. Избраните ефори евечено ја преземале должноста
упатувајки му на народот градиционален проглас20). Ефорите не
се спомекуваат во „Ѓолелата Ретра“ . Тоа е помлада спартакска
државна установа. Некои бележат дека ефориге ги вовел Ли-
кург41). Спрема една друга верзија ги вовел кралот Теопомп*8)-
Се смета деха ефорите прво оиле верски фунќционери, а по-
доцна политички личности. Од седмиот век ефорите беа епонгиш
(еропутоѕ); годинигв се броеле по нив '(по еден од нив)23). Од ner-
тиот век на ст.е. ефорите во Спарта 5иле највисохд власт. Аристо-
ггел ги наречува тирани- од свој вид84). Ефорите го раководеа На-
роднсто сРбрание20). Заедно со Герусијата тие биле надлеапш за
спартигјатските ошптествени прашања; за најосетливите прашања
на имагоссшственоста. Тие биле врховен суд за Периехите, над-
лежни за протерузањето на странцтгвѕ, најповеќе да ги хонтроли-
раат бунтовните' Илоттг. Објавувале војки; ја регрутирале војска-
та, ш јпридружувале хралевите за време вд војните, склучувале
мираи). Пред ефоритз хралевите се закоднувале за верност на
уставот. Контродирањето на хралевите беше важна должност
на ефорите. Ефорите ии суделе на хралевите. Можеле кралот да
го казнах со глоба или со затвор*7). Кога некои кралеви се оби-
дувале во Лакедемонската држава да воведат покапреден соци-
јален поредок, во ефорите набѓале најреакционерни прогкѕ,-
ници28).
4. Б О Р Б И Т Е З А З Е М ЈА

Тукидид. вели дека во Спарта имало граѓански превратк

повеќе одошто на други места кај Грците23). Се бунеле Илотите
и Периејците. Но имало спротивности и меѓу самите'Спартијати.
Се поради клеросите. „Еднахвцте“ коишто имале ѕлерос, билв’
. вр малцинство. Од друга страна, внатре во класата на Спарти-
јатите, имало многумина необезбедени. Меѓу нив спаѓал©: а)
hypomeiones, ,,помали“ , сите што не наследиле клерое кахо нај-
стари браќа90); б) rwthoi, деца од непризнаени спартијатсхи бра-

105.
хови*1); в) neodamodes, ослободени Илоги82): ѓ) epeunaktes, т.е.
Периејци и Илоти кои при укажуваната потреба гц пополнилв
местата во спартијатската војска и со тоа стекнале ираво ва flo-
добра социјална положба88);. д) mothakes, луѓе од разно, потекло
кои кон Схтартијатите бнле во сличен одное како -римските кзшеа-
ти кон патроиот84). Групата на „еднаквите" се дамалувала со
концентрирањето на богатството кај поединци. Кларос блл нео-
туѓив, но ке и приходите. Безземјашите често го покренувал«
аграрното прашањв. За време на хлесенските војни- една група.
во Спарта повела борба за поделба на земјата85). Многумина биле
задоволекЛ со тоа што им се дала земја во Месенија. Некои, за
хои не стигнало, се иселиле. То-гаш, како и во други згодИ, дој-
денците од Лакедемноската држава се населиле бо јузкна Ита-
лија и ка егејскитв острови: ЈГакедемонците учествувале в6 ко-
лснизиран>ето ка Кирена. Останатите безземјаши 'се бореле за
свој кларос на Пелопонез. Борбата за земја најдолго св водела
во ллодната Месенија,
Кон крајот на осмиот и во текот на седмиот век се водеше
1,Д1рвата месенска војда“. Слартанците под раководството на кра-
лот Теопомп им одземале парче по парче земја на Месенците,
на разнородккте елкаскм и неелински имотосопственици на
ллодна ѕемја западко од Лаконија, кои се бранеле под раковод-
ств<зто на јунакот Арисгодем. Надсилната месенска тврдина била
на ридот Ithome. Спартакците победи1а, ја окупираа Месенија
и -Месекците ги направија свои Илаги88).
Околу 640 год., внуциге на покгорегогге Месенци кренаа воста-
ние за ослободување и ја започнаа „Втората месенска војна“ . На
Месевцитѕ ш noitaraa еојузЕиците од елидска Пкса, од разни
сркадски градови и од Аргос, а на Сдартандите градот Елида. '
Спартанците со тешка мака ги совладгале Месенцитг и нќвните
сојузници, па дефинитивно ги осигуриле свомте клароси во Ме-
сснија37). Некои од Месенсите тогаш се засолнија во Аркадија,
некгои на Родос, неќои отидоа во ѕггалскиот Регион, отгука ѕа
Сицилија, каде што ја осиоваа ксхлошлата Месена (Messene).
После Првата месенска војна и во текот на Втората Gnap-
танцкте се бореа за земја и во Аркадија и Аоголида. Имало сем-
секахви •пресврти. Некои Спартијата настрадале и станале ар-
кѕдски Илоти. Многу маки на Спартанците им зададе артавскиот
крал Фндон (Pheidon, во првата половинана седмиот век). Нај-
лосле сепак победкја Спартанците88).
Спартанците се бс^>еа како сојузници на градот Елида, про-
тив Писа и Јфотив Аргос, но постепено и ја наметнаа својата
хегемонија и ка Елида. Сѓѓрема традицијата, тогахп Спартанците
јп; п<»ѕогнале на Елиѓаните да станат раководители на Олим-
писките ихри.
Од средината на пгестиот век на ст. е. Спарта ирестана да
води освојувачки војни, а почна 'да ш осип^ува придобиените
лредели и да бара сојузници. До крајот на шестиот век Спарта
то организира моќниот Пелопонески содуз, симахија (symmachia,
заедничка борба, воен сојуз). .Доброволно или присилно во тој
 сојуз во шестиот век, покрај другите, се зачленија: Тегеја, Ко-
ринт, Епидаур, Флиунт, Троизен, Хермионе, Мегара и островот
Егина. Во свое време Пелопонескиот сојуз со својата територија
-Од околу 8000 јш* беше најголема сила во Европа. Сојузните
•градови (symmachoi) беа ввтономни. Беа обврзани само на тоа во
случај на војна да дадат определен контингент војска за борба
против заедвичкиот непријател и да им ја признаат на Спарт&н-
дите врховната команда.' Собранијата на сојузниците се одржу-
вале во Спарта. Во такви окалности Спарта ш дочека Грчкопер-
сиските војни.
ЗАБЕЛЕШКИ

i) Messe, Pharis, Bryseiai, Augeiai, Helos, Amyklai, Oitylos, Laas, s.

Илијада. XI, 581 sq. Ce споменува и Спарта.
*) B o Хомерските песни како главен град ва оваа област се спомену-
ѕ а де Лаѕседелон, де Sparte. Тоа е во врска со прашањата в а Јфонологојата
на поедкните делови на Хомерските пссни. Види Buchholz, Die Homerische
ReaUen. 1 (Leipzig 1871), 224 sq.
*) Tyrtaeus, fr. 2—5 и 11 sq. ed. Bergk; Her\,T, 85; IV , 147; V I, 51 sq;
Thuc^ I, 18 sq. x^passim; Hellan. fr. 91 M ttller; X en., Лакедемои&ааа поли-
-тија и Агесчлај; P ia t Закони м Политика; A ristot, Pol. Ц и фрагменти
на Дахвдемонскаго политија; фрагменти од Тимеј, Филарх и Ефор во
Милеровите Fragmenta historicorum Graecorum, X; Polyb., V I, 48; Diod.,
V II (fr.) и X V , 68; Strab. V III, 365—366; Paus., Ш (Laconica); P lu t, Lyc. —
П лутарх bo биографијата на Ликург цитира разни постари извори. Спо-
реди ги и П лутарховите биографии ва Агесклај, А гис и Клеомен. Меѓу
друпг- мкогубројни автори кои ѓшшузале за Спарта (кај M ffller, FJ2.G.):
Sphairos Boryschenites и D icaiarchos. Натписите се ретки и ее од покласич-
ната епоха- За археологшсите споменици види: Bolte, Р. W. R. s. у. Sparta,
coL 1S60 sq.
*) Her., I, 65—66; P lu t, Lyc. и други извори.
6) Lykeios и Lyk-urgos (оној ш то создава светлива) е прекар за
Адолон. Во Аркадија и Лаконија се почитувал и Zeus Lykaios.
в) Pareti, Storia di Sparta arcalca I—II, Forenze 1917—1925 и друтите.
Обилна материја со литература кај B51te и други во 7 .W .R X 6. v. Sparta..
7) Тие три племенски имиња документирани се со натписите, на
ттример на грчкиот натпис од Лумбарда аа Јадранскнот о « р о в Корчула.
8) Plut., Lyc.
») Pcdyb., V I, 45; Epbor fr. 18 и 20 МШ1ет.
i») Tbuc., IV, 80; P ia t, Zakoni, IV, 777 и други.
11) P lu t, Lyc. и. Ages., passim; Xen., Lac. роШч passim; Thuc., V,
69—70 и 92 и други.
12) .DuZoi tou koinou, Paus, IXI, 20, 6.
i?) Tyrt., fr. 6—7.
i* ) Види други аналогик xaj Thumser во Hermann’* Lehrbuch der
GHechischen Antiquitaten, I, X, 126 ѕф
16) Апофората, приносот од земЈата, бил едваков за секој СпвртиЈат:
7 0 медимни ј ѕ и т о за домаќинот, неговите деца и другите доматни, посебно
12 медиуии за жената, кон тоа определева количина виво, масло, овоштие
(Plut, Lyc. 8 и 24).

107
 *•) P lu t, L y c. 6. П л у та р х н а и ст о т о и е ст о ги ц в ти р а ст и х о в и т е н а
(Г и р теј, с о к о и с е к ом ем ор и р а ат о в и е з б о р о в и н а А л о л о н о в о то п р ор оч и ш те.
П ор а д и т о а сп о м е а а ти о т П л у та р х о в т е х с т , н а р еч ен „Г ол ел а р егр а и с е
см ета з а и зв о р н о м н о гу ст а р , о д сед м и от {Т и р те је в и о т), и л и о см и о т в е к .
CL Н ег., I , 65— 66. „Голелата р в т р а " с е см е та з а н а јст а р гр ч к и л и тер а р ен
долсумент, v . E d. М еу ег, T reu , W a d e -G e ry , B u solt, B e r v e и д р . к а ј B engtson^
93, cf. 10S. ' -
17) За спартанските кралеви: Ser. VI, 56—57; Xen, Lac. polit, 14;
Ariatot., P ol. Ш , 9 , 2 и д р у ги .
IS) P lu i, Lyc. 26; Arist., P o l., IT, 16.
19) Xen., H ell, .Ш , 3, 8.
20) „ИзСричете ги мустаќгите u •покоруваЈге ee ка захонот", Plut.,
Cleom.. 9.
21) Her., I, 65.
,
2 2 ) Arlst., Pol. V i n , 9, I, Plut., Lyc. 7.
8S) Сочуван e ед еѕ попис на епартански ефори од елинистичката
епоха, спрема вгој првиот ефор ќе биде од 754— 753 год. Истиот не е сн -
гурен,’ в. Вигу, 124, нота бр. 1 и Jaeoby кај Bengtson, 64.
Ѕ4) Arlst., P ol, ir, 3 sq., cf, - P ia t, Закони, IV, 712.
*Bj Thuc., I, 87.
M) Xen., Lac. polita И и Hellemca, VI, 4
Her. VI, 85; Thuc. I, 131; Plut., Lyc. 12 и Agis, 11.
2*) М еѓу остатоците на античка Gortyna на Kpmr (денеска Hag. Deka)
ce најдоа (год. 1857, 1879, 1886) натписи на камените табли о д ' петтиог
век на ст.е. со уставноправна содржина; Во тие „Гортински закони" (Гор-
тински таблици), ш то содржат делум прописи од седмМог, делум од ш ес-
тиот, делум од петтиот век, наоѓаме многу работк ш то се аналош и на
ерартанското полигичко уредуваае. Во Гортина постои Геруеија. Во Г рр-
тана граѓаните се воспитуваат колекгиѕно како во Спарта. И во Горпш а
постојат групи т т о ' одговараат на спартанските сиситик (hetairtat). На
Периејците им одговарааг гортинските Апетаирои. На Илотите им се сдич^
нк гортииските Мноитаи, коишто, спрема Гортинските таблици, се делат
на повеќе трупи (оikees, klaratai, aphamiotai),. в . Dareste—Haussoullier—Th.
Heinach, Inscriptions juridiques grecques. T. I, fasc. 8, 405-7-493; Kahrstedt,
Griech. Staatsrecfit, 1, Append. I, 345—357 и други. Спрема традицИјата (Plut., ‘
Lyc.) Лигсург одел на Крит. ЗЈолитичкото уредуваље какво што постоело
Ѕзо Спарта, одтовара воогшгго на дорс?сата традацкјз- Разни аналогик во
таа смисла има во разки дорсѕи краишга, ѕа пример во Тиринт и во Елида.
2в) Thuc., I, 18. .
зо) Xeaii H ell m , 3, 6.
81) Arist, Pol. v n i, 6; Xen., HeU. v , 3, 9. .
**} Мирок од Приена кај Атенеј, IV.
8а) Теопомп хај А.тенеј, VI.
« ) Athen. VI, 102; Plut. CZeom. 8; Aelianus, X II, 43.
35) Тиртеј кај A iist.i Pol., V, 6, 2.
36) Тиртеј fr. 8—20 Bergk.
8T) Тиртеј и Ф идохор кај Страбон, VITI, 362; Рапѕ. IV, 14 sq. спрема.
Rhianos од Криг, којш то го аапиша епот за М есекската војна-
33) Her. I, 66—68 и 82.

10S
 V ili

АТИНА
1. HAJCTAPOTO BPEME

Крајниот источен огранок на •Средна Грција, којшто во

вид на полуостров се крева од Егејското Море, од секогаш во
историј&та се вххал А т к а (Attike). Тоа е територија на која во
текот на вековите од многубројшт населби се разви најславната
еЈшнска држава градот Атииа, AtRenai.
Атика има околу 2650 км2 поврпжна1). НејЗиниот Педион
— полето к' Диак-рија —■ридести предели — на населението му
даваа усдови за скромни приходи од зем^оделие и сточарство.
Л аралиа, атички брег, природно е управен кон егејските острови,
кон Крит, Мала Азија, кон -богатиот ориент. Атиканите од сите
времин>а природнр беа упатени. на поморс.тво, трговија, ,на по-
слободни врски со сгранскиот свет.
Најстарите археолошки спомениди на Атика се од неолит-
ската епоха2). Атичкиот неолитикум завршува главно со храјот
на четвртиот милениум на ст. е. Во техот на третиот милениум
во Атика .живееја за нас иепознати носдтели: на „Постарата елад-
ска култура". Во текот на вториот милениум во Атика се вкр-
стуваа „Средната " еладска“ , „Минојската" и „Микенската
култура".
Во средината на вториот хлилениум од ст. е., во времето на
критсхата таласократија, Атиќа била под големо влијание на
Крит, а мо-жеби некое ѕреме и под власта на' критските династи.
За тоа е сочувана традиција во атичките митови. на пример во
митот за седумте младичи и седумте девојки, коишто Атшва-
1ните морале сехоја девбтта година да му ги праќаат на критскиот
Минотаур, 'или во митог за критскиот бик кој пљачкосувал по
МаратонсХото поле. Во овоЈ поглед значаен е и митот за Дедал
И Икар. За прзстарите врски Крит — Атика сведочат и некои
култови во класична Атика од критско потекло. Во хомереката
v/Химна на Деметра“ се споменува доаѓањето на Деметра од Крит
во Торикос атачѕи.
Микенсхата култура во Атика е изобилно документирана.
На атинеката акропола 'сочуванибе остатоци од градските ѕи-
дипгга и .палатхтв' на микенскаТа епока8). Во 1951 ѓодина под

109
 •
t Агора атинска откопани ce повеќе гробници сб керамика и друг
материјал од михенски тип*). Одамна ка разни места до Атика
(Мениди, Спата, Елевсина, Торикос) најдени се остагоци од ѕу -
бести гробници од михенсвата епоха. Ќерамиха, оружје и друг
„микенсхи;, материјад најден е на мноѓу атички лохалитети5).
•I.. Елините во текот на вториог милениум од ст е. се сместија
'ji:! на јужниот Балкан, така и в о Атшса. Средната еладСка и микен-
култура, што цутеа во вториот милениум, овде им припаѓаа на
атичките Елини. Mefy атичките Елини во ова најстаро време '
имало Еолци, Ахајци, можеби и други. Тука најбројни биле Јон-
цвте, Тие во текот на времето ги асимилираа- сите останати. Кла-
сичната Атика е Јонска. Тука го развија својот политички живот
четири јонски фили. Тука се зборувало со „јонско-атички" ди-
јалехт. Тука се правеле јонските племенски кул^ови. Тука по-
стоеле јонски ошптествени установи0).
Традицијата: за доселувааето на разнм елински грутш од
разни страни во Атика кај поголемите атичкк генсови сочувана
,е до власичната епоха. Спрема традицијата, еден атички генс до
потекло бил од Пилос во Месенија, друг од Беотија, трет од
Тесалија, некои генсови од островите7).
Пред д& се основа единствената атичка држава, атинскиот.
полис, во Атика постоеле многу.самостој ни градови. Се создавале
ц сојузи на градовите. На подрачјето на Маратонското поле по-
стоел јонсклот' Тетраполис, федерација на четири градови (Ma­
rathon, Oinoe, Trikorythos, Proboltnthos). Bo елевзинската долина
се формирала верско-политичка формација од особен тип. По
пела Атика се кревале и меѓусебио се бореле разни кнежевства.
Некогаш постоел атички Додекаоолис, групација од дванаесет
атички градови*). Во времето помеѓу десеттиот и осмиотвек ва
ст. е. направен е синоикизам fsynoikismos;. Се обединија сите
жители на Атика и основаа заедничка држава, атински полис.
Мноѓу се сиромашни литерарните извори за историјата ла Атика
•до синокизшот. и за историјата на најстарата Атина*).
Пред синоигизмот предешшските и во шш елинските го-
^пуугари ва дсишната ва реќата Кифис (BZephisosj ги бранеа своите
имоти од Акрополис, утврдениот „горен град“ , пет километри
северно од Саронскиот Залив.; од тврдината околу којашто се
разви градот Атина, Athenai. Архесхлошките спомениди сведочат,
дека тузса се живеело ве£е од неолитсвата епоха. Традицијата за
ѕајстарото време ва Акрополис, срцето на градот Атина, се сочу-
кадд кај класичните Атињани низ кулсг, и мит. Утката, аколит ва
класичната богинка Атива, некогаш посебно божесгво, па звји-
•V оокуг бог Кекропс, богинката Пандросос и хербјот Ерехтеј на
-f" Акрооапис се почитзгвале од преткласичната епоха. Тие кулгови
и нивните восители се од разлзтчно потекло. Атива, хра^»ета
елннска бопшка, ги со&ладеа своиге со(аерш1Ци, дури моЈѕниот
Посејдон; обожавателите на Атина ое закрешца на овој ^>ег и
окалу нега
i« Ва вреието помеѓу десеттиот и осмиот век — не зааеме по-
точно кога — кѕвршен е атичккот сѕхкоикизак; жктелѕгге на

110
 атичхите наседби ce обединија формирајќи заеднички хшлис,
град-држава, чии центар стана Акрополис. Спрема легеадата
атичкиот синоикизам го изведе херојот Тесеј дојдувајќи од Ма-
ратон1®). Изгледа дека јонските кланови од Маратонското поле
J’ имале важна улога во овој сивоикизам. Со синоикизмот сиге
жители на Атика ставаа Атињани, Athenaioi, граѓани на атиц-
i■*ii . скиот полис. Атина во потесна смисла (Bostya) им припадна ед-
накво на сите Атиќани, Секоја година класичгогге Атињани го
славеа празникот на обединувањето, synoikia.
Родот (депоѕ), братството (phratria) и племето (phyle) се нај-
старите познати етшггествени установи на Ати&аните, како н
кај останатите Елини. Тие установи на старото родовско ошпте-.
ство се сочуваа во понова форма во атинскиот робовладетелскк
полис. Од литерарните извори познати се имињата на многу
■{ атински и воопшфо атички родови11). Многу од атичките ^рла и
поголемите територидални единици. во класичната епоха имаа
У.
родовски имиња- Родовите имаа свои посебни култови и свои
гробници.
■ *' £■
Фратриите или братствата, групи од по неколку родови,
коишто насталувале во хомерската епоха нако воени едогаици;
во .класичната Атина имале извесво политичко значен»е. Биле
надлежки за закрепуван»ето на граѓанското право- Преку своите
органи тие, го контролирале прилшзот на странди. Имале свои
посебни култови и заеднички култ на фратриски Зевс и фратри-
сха Атина (Zeus Phratrios, Athene Phratrios). Имињата на нехаи:
ативски фратрии познати се од натхжсите12). Како и останатите
Јонци, Атшваните се делеле на четири фили или племин>а: Ge-
leontes, Aigikoreis, Argadeis и Hopletes. Подоцнежните атички пи-
сатели произволно тврдеа дена после синоикизмот ативската др-
"'i 'j;-' зѕава била поделена на четири фили, секоја од тие фили на по
■■V, Ѓ; чри фратрЈШ, а секоја ф ^трија на по триесег родови, што би од-
говарало на бројот на годишните времи&а, месецжге во годината и
■V,V деновите во меседот (Аристотел £г. 385). Тие фс^мации се созда-
вале вриродно а не адшшистративно.
Атина вхлучителао до осшхог век (не знаеме од кого) имала
монархија. Познати се иаш&ата на триесетина атински вралеви,
басилеи, коишто елинистичките писатели ги запишале спрема
атинската традиција1*). Туха има митски имин^ на пример
Кекроп, Еретхеј, Erej, Тесеј (Kekrops, Erechtheus, Aigeus, Theseus).
Некои имиаа се конструирани пб имињата на атичките родови.
Тешко е да се констатира, кои од сочуваните атински кралски
имин»а се од дсториски личноста. Се споме^ваат две дивастки:
Ерехтеиди и Медонтиди. Спрема традицијата, последен атчки
врал бил Кодрос, од династијата на Ерехтеидите, кој јувачѕк
загинал бранејки да земјата од пелопонеските назгаѓачи п за кого
не било возможно да се најде достоен наследошк. Тоа е легенда.
Главатарите на најсшгните родови — aristoi — ја кутнаа атичката
1 м он^хија и ја зедоа власта.

111
: Ј
 2. АРИСТОКРАТИЈА И ПЛУТОКРАТИЈА

Атинските аристоврати постепено му ја одземала власта на

.Јсралот, без предизвикување на особени преврати. Прво почнаа
да поставуваат свој човек за. полемарх — вој скОЈродител, „оти
некои од ќралевите ие беа способик да водат војмс<ал). Потоа
сите 'поважни кралски должности му ги дадоа на архонтот (гр.
archon, управник). Архоитската.служба- во почетокот била до-
животна. Ја вршеле претставници на фамилијата Медонтиди.
Ѕ о средината на оемиот век траењего на сдужбата ва еден архонт
смалено е на десет годиаи. Од 683 или 682 годива Атиљаните се-
која година избирале нов архонт. До тогаш и другите аристократ-
ски фамилии извојуваа право на таа подожба.
Покрај архонтот и полемархот старите Атињани имале и
еден висок функционер, хој бил првосвештених со извеснисуд-
•скадхомпетенции. Тој ја имал тшулата басилеј (bosileiis)18) vt кахо
тѕхов ја чувал традицијата од епохата на Храдевите. Архонтот;.
ролемархот и басилејот се избирале секоја година. Сите тројца
кајпосле •почнале да се наречуваа? архонти. Најзначаен меѓу
.нив секогаш биш првиот архонт, архрнтсгг епоним (еропутоѕ), по
чив име (epi, по опота, име) се вихала соответната година. Се
датирало по првиот арховт, како јјо Рим по конзуЈвсте'*).'
Во средиката ка седмио? вех Ати&аните почнаа сехоја го-
дина да избираат по шест тесмогети (гр.-thesmothetai законода-
тели), ш имале должност да пишуваат закони и по иив да
-судат. И тие шесмина најпосле почнаа да се викаат архонтга.
Така постепено Атина доби девет архонти, коишто ја вретста-
вувале највисоката државна власт17).
Кај Атин»аните, како и кај останатите Елјјни, многу е стара
управната установа Ви1ѓ, Совет на кланските првенци, на нај-
истакнатите, „најдобрите" (aristoi). Таа установа, добро воведена
во хомерското општество, влијатедна во времето на кралевите,
пссле урнувањето на мовархијата долго време била семоќна.
Секој архонт во Атина по завршувањето ка својата едногодишна
-служба станувал советник (bulezctes), доживотеи член на атив-
скиот Совет-Bule. Аткнскиот Совет-булР, орган на аристократите,
зшјчесто заседавал на Арвогтаг, на Ар»есовиот Рид, ло кој ое викал
,Ареопашки совет“. Советниците, Рулеути или ареопагати, беа
чувари ка државниот устав, ш .контролирале архонтите и дру-
хите раководители, им суделе ако се огрешиле; во свое време
решавале за најважните државни работи18).
Нема доволно податоци за атинското народно собрание до
петтиог век. Во хомерската епоха народкото собрание било многу
значајно кај сиге Елј<ни. Во петтиот век Народното собрание во
Атина било главен државен орган. Помеху овие две епохи, во
времето ва ариетократскиот поредок, АпиЈванмте, сшурио, како
и Спартанците, во народното собрание морале да решаваат за
мхрот и за војната и за некои други важни работи.

112
 Во осмиот и седмиот век, па и подоцка, голема важкост за
Атињаните имале наукрариите (пахпегахха, гр. тешѕ, броди kraino,
управувам), области и установи кои на државата & давале по
едек воен брод со посада. Во постарата епоха Атина имала 48
наукрарии qo кои командувале наукрари (naukraria). Секоја од
четирите фкли давала по 'дванаесет бродови со посада, по два-
н4есет наукрарии, на чело со притан. Четирите притани на нау-
крариите во стара Атина биле важвл државни функционери1*).
Од нижите држазни функционери во Атина од 'постарата
епоха се истакнуваат колакретиге (kolakretes), хои некогаш му
помагале на басилејот, а пододна вршеле интендантски и бла-
гајнички должности. - ■
После соборувањето на монархијата Атина до крајот на
седмиот или лочетоког на шестиот век во ст.е. ја преживеа епо-
хата на аристократијата. Тогаш со атинскиот пслис владееле
аристхж или еупатридии; еѕпатриди, ггрипадници на најсилните
атички генсови, војствеаици, крупни имотосопственици, чувари
на родовските традиции. Тие ја соборија монархијата. Од нив-
ните редови се избирале архонтите, кои влегувале во Bule, Со-
ветот. Тие вршеле и други поважни служби во државата, го
имале во свои раце атинскиот политички живот. Чуени се Ал-
кмеонидгегв, Медонтидите, Етеобутадите, Филаидите и други
атински евпатридски родови. Економската лодлога ва нивната
политичка мок бепге нивниот крупен имот, неотуѓливата земја,
којашто вечно морала да остане сопственост ва истиот род. Гроб-
ниците, откопани на атинскиот Дипилон, со претстави на над-
гробните питоеи, го сочуваа споменот на овие господари на ста*
рата Атина.
Старата атинска евггатридска владеечка класа не може.
да се замиели без нејзината спротивност, без класата на експло-
атираните. Робови во ова постаро време во Атина имало малку.
Класата на ексгглоатирататте во Атина во прв ред беше „plethos“ .
Така Аристотел ш наречува атинските народни маси, сиромаш-
‘ ното атичко население. Атина во времето на аристохратсхиот
поредок била претежно аграрна држава: а нејзините проеечни
жители земЈоделци (georgoi). Занаетчиите (demiurgoi) уште во
Атина немале особаѕо економско или политичко значење. На-.
родните маси, plethos, во атинската држава се соетоеле од ситни
имотосопствеѕици и уште 'повеќе од безземјалт, тетк, пелати,
хектемори, сиромаси од семсекаков вид. >УА жтвееја“ пишува
Аристотел, „во каракици благородниците (gnorimoi) и -кпродните
маси (plethos), оти уставот ил беше сосем олигартиски, ra cupo-'
масите им робуваа на богатите, тие салите, децата пив-ни и же-
ките иивни, а се еикаа пелатаи и хектемори, оти за таа чаем-
пчма ги обработуеаа полињата на богогите; та сета зелја бегие
60 рацете ча неколкумина (лалцинство); па ако ме даваа- звкуп-
пича, naiaa eo ponereo u тие u пивниге деца. Ce здружуваа da-
eajku ги во залог своите телеса do Содон, кој беше прв застап-
UU1с иа кародот"20).
8 И стори ја на автичките Грци
113
 Лелатите (pelatai), хои Арж^готел m споменува како вај-
сиромашен одштествен слој во стара Атина, беа кметови од
посебен вид. Се смета дека меѓу нив имало остатоци од пбвдре-
Boto нееликско население.. Хектоморои-хектемори (гр, hektos,
шеети, тетоѕ, дел) 'беа атичките безземјаши, веројатно само пе-
лати коишто ја обработувале земјата на имотосопственикот и
за себе задржувале шбсти дел од летдоата — сстанатото му го
давале на господарот (по Арислотел); а можеби шестиот дел од
летивата го давале, а пет шестини задржувале (ло Плутарх)41).
- Епохата на аристоаратијата во Агина завршува кон хра-
јот на седмиот или во лочетокот на шестиот век. Дотогаш Атиг
њанигге видно ја развија својата индустрија, поморетвото и трго-
BV»ja*ra, па го унапредиле и паричното стопанство. МнбГу атински
занаетчии, поморци и трговци, коишто не припаѓале на аристо-
кратската класа, екокомски зајахнале и со дел ка аристовратите,
коишто се. сѕајдоа во новите услови, станаа носители на атин-
скиот стопански и одштествек живот. Дојде времето на тилокра-
тџјата, плутократијата, олигархијата. Граѓанкте вбќе не се ценеа
•по потеклото туку ло лрецекетиот имот (гр. tiirU, процана, лат.
сспѕиѕ). Побогатите ја добивале власта (гр. plutos, богатство;
krateo, владеам). Од нивните редови се избирале архонтите.
Нивен бил Советот — Buli. Владеељето на новата класа исто-
рмчарите најчесто го наречуваат олиѓархија (гр. oligoi, здалцин-
ство; атско, владеам). НародВита маси својот главен лротивнздК'
го гледаа во олигарсите, во дѕалиот број' богати луѓе од различно,
неаристократско и аристохратско потекло. Дојде до незшлосрдни
социјални борби. Една елизода во овие борби баше обвдот на
атинскиот аристсжрат Килон, во Атина да воведе тиранида.
Кон крајот на седшсот век, по повод некоја згода, не се
знае точно во која година, атинскиот аристократ Килон (Kylon)
заердо со своите едноиислениди ја зазеде атинската Акропола-.
Архонтот' Мегавглес од родот на Алкемеонидите го опколи со
војска Кшгона и неговите едномисленили ка Акроцол. Килон
успеал' да побегне хај својот оојузник, мегарсклот тирашда Те-
аген. Атааашсте во огсутност го осудија на прогонство. Кило-
новите војници се засолѕија во храмот на Атина Полиас на
Акропол и; се предадоа кога Алкемеонид Мегакле им ветк дека
ке бидат поштедени. Алкемеонид не го одржа зборот; ги испотепа
едномислениците на Килон. Тоа беше голем верскк престал.
Кога Меѓараните, Кклоновите сојузници, ја зазедоа Саламина и
(оггука ^кхчнаа да им задаваат TOJtemt јадови на Атиа>аиите, .А ш -
п>аните со својата верска заслепеност веруваа дека Алкемеонид
Мегакле ја предизвикал лутивата ка богсвиге по{>ади колежот
на Килоновите војниди, ко-и ги штигеше храмот на Атииа. По- •
ради тоа Атшваните л> протераа Мегаќле и неговиаг род од град«ѓ
и со посебна одредба се „исвлстија од греовите“а2). Обидот- на Ки-
лон на скла да ја заземе власта и, вер-ојатко, во АтЧша да воведе
тиракида не успеа. Атињаните бараа. нвкоб друго решение на
својот социјален проблем. и аајдоа. Им помогнаа Дракон, Солон
и Клиотен.
 Bo 621 година Атињаните го задолжија тесмотетот Дракон
да нахтше закони. Дотогаш во Атина се судеше, се уххравуваше
н се донесуваа решениЈа од полит.ичхо значеи»е по обичаеното
право. Писани закони овде уште немало- Дракон, Атињавин од
евпатридскиот род, го среда материјалот ѕа поранешнигсе тесмо-
тети н го кодифицира.дотогашното атинско обичаено право. Дра-
коновите закони не се сочуваки. Познатл се само кекои Драко-
нови параграфи во врска со убиството и крвната освета23). Спре-
ма античката традиција Драконовите закони биле извонредно
строги, ѕако со крв да биле напишани: „ , . . Скоро за сите пре-
стапи. се предвидувала смртна казна. Така безработииците и
крад^ите па зеље и овоштие бпле осудувани «а слрт, -ксчо што
инаку биле осудувани оиие тсои ш пљачкале храловите и зсои
убив&ле. Делад илаше •праѕо кога рече дека Дракок капшиа
закони не со мастило туку со «ре. Велаг деха самиот Дракон,
прашан, зош гоза повеќето престапи определил слртиа ■казна,
одгорорцл: Слетам дека малите престаш заслужуваат смртна
казна, а за голелите престапи поголема казна не зкаев да нај-
дал“ 2*). Некои сметаат дека Драѕоновите захони ве биле толку
лоши како што ги прикажуваат помладите атински писатели.
Дракок прв во зазЕрнодателсѓвото го анесува приндихгот на мо-
ралвата одговорност*5).
Појавата на пишаните закони секаде, па така м ва Драконо-
вите во Атина, претставуваа голем политички напредок. Народ-
ните маси сакаа со пишаните захони да се заштитат од самово-
лието на претставниците на владеечката класа. Олигарсите, ќои
беа скоро натераки да дадат пишани закони, настојуваа и успе-
ваа со законите да се потврдат нивните привилегии. Поради тоа
кмаше борби за вови и поправедни закони. Атињаните го усовр-
шуваа своето законодателсх-во. Ок.олу дваесет л пет години по
донесувањето на Дра&оковита закони Атина доби ^ови, пона-
лредни захони, што ефихасно ѓо зафатиЈа ативсккот екококски
п одштествен живот. Тие закони ги изработи Солон.

з. сол он

Солон, Ексекестцдов син, аристократ со средна екоаомска

состојба, роден во Атина околу 640 годива, во млздите години
се занимаваше со трговија. Бил на Крит, во Мала Азија и во
ilrnner, каде многу игго виде и научи. Ислаше поетска дарба.
Сочувани се, од друта рака, фрагмеити на неговите политички
елегии (Гл. XVII, 2). Во 612 годива Солон ги наговори своите
оограѓакл — раводао со едка елегија — да им го земат на Ме-
гараѕиге островот Саламина. Спрема една верзија Солон бил
командант на атиѕската војска, што ја зазеде Саламина. Попу-
ларниот Солон Атшвавите во 594—593 година го избраа за ирв
архонт и му доверија задача за донесување на ноаустав. Соогон
доверената задача одлично ја изврши2*).
«•
115
 Солон прво донесе револу ционерно решение, коешто се
наречуваше сисахтија (seisa cth k eia , гр. seio, тресам отфрлувам:
aShthos, терет), отфрлува&е на должничкиот товар: „От како С о -
л о п д о б и еласт в о држ авага, г о о с л о б о д и пародот о д р о б у в а њ е
тогаш џ за и д ш н а с п р е ч и д а с е земаат. за ем и с о за л а га њ е « а те-
лото; и за к о п и д а д е и долговит е ги у к и н а ; приватните и д р ж а о -
м«,те. Т оа г о викаат сисахт ија, оти долж ницит е г о симнаа г о
варот о д с е б е “ *1). Античките писатели различно ја објаенуваат
<,иЈ.оновата сисахтија28). Солон со сисахтијата гк укина сите хи^
потеки на ѕемјата на должникот — ги отстрани камевите стол-
бови, што хредиторите ш имаа поставено на земјата на должни-
ците во знак на задолжение. Освек тоа, Солон со сисахгијата
ги ослободи сите кои поради долг беа в загвор цлк во ропство.
М еѓу првите Солонови одредби спаѓа епитимија, вракањ ето
ка граѓанската чест (t im i) на сите кои порано как о атимои (без
чест) беа протерани или лоинаку казнети. Повикани се од п ро-
гонство сите појштички и други виновници освен осудените' за
убиство, или за обид да воспостават тиранида (како ш то беш е
Килон)23).
Во Атина до Солоновото време значајно се разви плуто-
кратскиот, тимократскиот поредок. Граѓаните во овој аолис
незванично се делеа спрема ммотот. За најбогати се сметаа пен-
такосиомедимните (p en td k osiom ed im n oi, rp. p en ta k osioi, петсто-
тини; m ed im n os, мера за жито), оние коишто имаа барем пет
стотинк медимки жито годиишо, или во иста вредиост вино или
масло. Во втората група беа хи пеит е O iippeis , коњаници, витези),
коишто кмаа годишен приход барем триста медимни жито —
вино или масло. Служеле во војската како коњаници, оти биле
доволно имотни да купат и да издржуваат хов»и. Некои од нив
веројатно биле од евпатридскиот род. Во третата rpvna спаѓаа
ситките имотосопственици чии годишен приход се тпмгвгатг од
двесте медимни нагоре. Тие беа зевгити (zeu gita i), кои биле во
можност да имаат ѕевгар (zeu g os) волови. Граѓаните кои имале
помалу од двесте медимни приход и оние коишто немале нипгго
спаѓале во групата на тетите (th e te s ), надничарите.
Солон законски ја санкционира стварната состојба на п лу-
тократската, тимакратска Атииа; пентакосибмедимните, хипетгге,
з е в п т ѓ г е и тетиге гк прогласи за четири отптествени.класзг (раз-
реди) на атинскиот полис и законски на •вишите класи им го
лотврди правото ва привелигирана положба, ка власт:' „Г р а ѓа -
ните спрема npttxodor ги. подели на четири класи, како ш то
беа разделени и порано, и гоа ча пентакосиомедижни, витези,
зевгити и тети. Во врска со службите определм да ги вргиаг
пентакосиомедгимите, витезите и зеегитите, а тоа се службгвге
пс. деветте архоити, благајникот, полетот, единаесетмината и
колакретите, давајќи, л у ха секого право на служба спрема голе-
лината «а приходите. На тетите гш даде сажо празо на учеетву-
вање во народного собракие и во судовите"*^.
С о. Солоновата уставна поделба аа граѓаните на четири
класи спрема имотот зададен е уште еден удар на. родовсккте

116
 традиции; озаконето е плутократско-тимократското уредување
во Атина; покрај тоа, определени се даночните обврски (спрема
класата и даноќот); уредена е војската, на која првите две класи
коњаници, третата класа тешка пешади]а-хошшти, а
^тетите лесна пешадија. •
Пред Солон архонтите ги поставуваше Советот—ВиХѓ, опре-
делувајќи деветмина од поголемиот. број предложени. Солон со
уставот пропиша секоја од четирите фили да предлага по десет •
какдидати, па од тие четириесетмина со коцка да се определу-
ваат деветте нови архонти31).
Пред Солона Атињзните имаа аристократсхи, па плуто-
кратсхо-тимократски Ареопашки совет—Bute. Солон од *аа
едиќствена установа создаде две: Ареопаг и Буле. Спрема Соло-
новиот устав Ареопагот (совет на ареопашти) е поранешниот
совет ка богатите граѓани, бившите архонти. На тој Совет Солок
му ја довери должноста да се грижи за законитоста и да надгле-
дува с§ што 'е во врсќа со крвното сродство (во склад со родов-
свите традиции). Ви1ѓ, новиот орган на државната управа, што
го основа Солон, беше совет од четири стотини граѓани, по сто
од секоја фила и сите со едногодишен мандат. Овој совет (наро-
ден) приготвуваше материјал за народното собрание, му даваше
предлози на Советот на арео1пагитите, поставуваше службеници
и имаше и некои други функции32). Во Солоновата плутократ-
ска,тгшократека Атина уште не беа изумрени родовските тради-
ции. Толерирањето н& ареопагот — последнохо упорипгге на
евпатридите —, избирањето на архонти од хандндати коишто ги
иредложиле фшште и основање совет од четири стотини членови
(ло сто од секоја фила) се Солонови устазии прописи што се
квалнфицираат кахо „компромис со социјалната оставнина од
минатото“.
Атинското народно собраниѕ (ekklesia) <5д времето на Солон
ве е доволно познато. Се знае дека Солон им дал право на тетите
да учествуваат во еклесијата33).
Солон основа вароден оуд кој беше наречен Илиеја (heliaia)
затоа што заседаваше под ведро небо (rp. helios, сонце). Народот'
можел да му се жали на овој суд против секоја неправилност на
државните раководители31). Членови на Илиеја можеле да бидат
сите граѓани, дури и тетите85).
Солон ја изведе реформата на парите и мерките. Го напушти
егинскиот монстарен и метрички систем. што порано важел во
Атина, а го воведе евбејскиот36). Се смета дека Срлон со тоа
постигнал: 1. дека (сб некој вид инфлација ш девалвадија) е
слеснета положбата на должниците; 2. дека на многумина им е
овозможено да преминат од пониска во повисока класа57); 3.
Атин,авмге гш дадоа предност на трговските врски со оние
краишта каде што важел евбејсклот систем на мери (Халкидкка»
Мала Азија, западшгге колонииЈ. залоставувајби го Пелснгонез,
каде пгго важеле егинските мерки8*).
Сисахтејата, егштимЈдата, санкционираната соделба ча кла-
сите спрема јш о т о т , оезован>ето на два совета и илиејата, вове-

117
ш
*ѓ.:
Њ- дувањето на тетите во елехеијата и илиејата, па реформата на
парите -и мерките се најголеми законски. уредби на Солон.уШгу-
тарх набројува и многу други. Солон, гошува Плутарх, донесе
уредба за наследството на имотот, за задолжителното почитува-
н»е на покојниците, пропис против безработгосците,.за обврската
ва таткото на синот да му даде некој занаег; лротив прељубата,
против крадељето, за хајките на волци, за хопање на бунари,
за садење овошки. Го забрани извозот на се освен маелото» го
ограничи доселувањето на сгранците во Атина итн.38) Спрема
доцнежноантичката традиција40) неќои сметаат дека Солоџ со
Г& закоѕ го оиредедшг максимумот земја што Атињанецот може
да го има41).
Откахо како долхогодишен архонт и закоиодател успешно
ја изврши задачата Солон,' околу 590 година, ја напушти Атина
з& секогаш за да посети разни краишта42). Неговите закони се
чуваа во пританеј, напишани на дрвени таблици (окѕопеѕ), а пре-
пишани на камени стеЛи (kyrbeis), беа изложеви на акрополата43).
Солон се брои меѓу седумте најголеѕѕи мудреци на старото
време. Неговата биографија е накитена со семсехахви приказни'
Многу од тоа е измислено, на пример легендата- за Крез и Со-
лон44). Солоновите социјални реформи, за своето време налредни,
се фалеа предоцна, хога атинскиот демос изводува уште поголеми
политлчки успеси45). Солон е најстарата историски документи-
рана лолитичка личност на Елада и Европа воошпто. Тој бшх
извонредно способен државншс, мудар законодател, кој, водејќи
1 вдетка за оставнината од‘ минатото, смело зачекори налред и го
f4**
разгази патот на атинската декократија. Тој, вели Енгелс, отвори
i низа _политички револуции со „зачекорувањето во еопстве-'
носта“46). ’

£ 4. ТИРАНИДА. — ПИСИСТРАТ И ПИСИСТРАТИДИ

<
По заминувањето ка Солон лродолжија соццјалните борби
& 'во Атина. Помеѓу 590 и 580 година два пати дојде. до „анархија"
| (гр. а, без; агсНѓ, вдает), не можеле да се изберат архонти лора-
'( ди несогласици. Една година во тоа време се.избрале десет архон-
А- ти, од кои петмина биле евпатриди, тројца обични земјоделци,
‘јј а двајца занаетчии47), „И понаталу", пишува Аристотел, „беа во
ј» лошм односи помеѓу себе (Атињаните); едни наводно поради
У џкипуеањето на долговите, оти поради тоа укинување изгубија.
! Други, беа незадоволни со новгсот устае, кој дон&сс пролени; не~
' т.оп од меѓусебно катпреварувањe. А беа три портми: едната,
партијата на приморците (paralioi), на чело со Мегокло, Алтсе-
меонов син, за кои се зборуваше дека се стрелат хои улерено
. еладеење; втора, партијата на рамничарите (pedieis), кои сакал
•> олигархија, а ги водеше Ликург; третата, партијата на планик-.
» t^ure (diakrioi), чии водач беше Писистрат. чуен како, голел. де-
'} мохрат"*8). Приморците (р^барите, морнарите и занаетчиите) беа
зѕ Солоновите реформи. Педиеите, сопственици на вајдобралф;

118
 ■земја во атичката рамница, повеќето евпатриди, оштетени-од
Солоновата реформа, беа за олигархија. Сиромашвите планинци
од атичките висини сметаа дека Солон им дал малку, па бараа
покорениги реформи, на прво место нова лоделба на-земјата. Тие
му помогнаа на Писистрат на сила да ја земе власта и да воведе
I «гиранида во Атина.
Писистрат (Peisistratos), Хипархов син, атички аристократ,
кој се прослави какоатинсхи војвода (одбивај1ѕи еден напад ка
Мегараните), во 561 годика сх> свсогге планинди- од Диакрија и-
другк едномисленици ја зазеде ахрополата и стана атински
тиранин. На двапати бил сурнат и натеран да бега од градот,
ла пак успевал да се.врати и да ја земе власта, оти имал платена
војска и помош од Тебанците и Еритрејците. Од 661 година, кога
лрв пат зазеде власта, до својата смрт, во 528 година, Пи-
систрат владееше со Атина деветнаесет години, а останатото вре-
ме го проведе во емиграција40). Се потпирал на војската на своите
•едномисленици'и на платените војници. Спроведуваше палитика
карактеристична за грчкта' тиранида воопшто.
Писиетрат, пишува Херодот. не ги укина државните уста-
нови што постоеја пред него, туку управуваше по догогашвите
закоаи, уредувајќи го градот убаво и добро60). Ги почитуваше
Сслоновите рефбрми81). На поважмите места поставуваше свои
луѓем).
Не се знае сигурно, како Писистрат го реижл најосетли-
V, Г!' врто лрашање, прашадвето на аграрот. С е верува, дека како л
■Џ0 другкте тлрани на свсжте едномисленици безземјаши им доделид
■Л зекја што ја од богатиге прсгтвниди. Тогаш една група Ати-
Евани се иссели лод водството на Писисгратовиот противник Мил-
■тијад („постариот'7 и колонизира некои земјк на Трачкиот
Херсонес, кај Хелеспонт53). Писистрат им давал на селаните пари
на заем, за да го зголеми аграрното лроизводство, од кбе добивал
десетина како данок, и за да ш држи селанкте далеку од градот
» од државните рабопс. Во врска со тоа постави судии по'
демиге84).
Писистрат ги помагаше сите гранки на стопанството. То’
'1 ?. лкчно бил солственик на- преглријатие за експлоатациј а ка руд-
м ици со злато во Тракија85). Гн ур.еди атинските финавсии.
Ковел пари56).
Атина во времето на Писистрат имала сшгни позиции на
мрре, Пи)систрат го уреди атинското присгангапте Фалирок, им
го зеде на Мегаравите пристанкштето Нисаја, на- Митиленците
малоазиското дристаниште Сигеион кај Хелеспонт, додв1са Мил-
Тгијадовите колонисти се ширеле по Трачкиогг Херсонес57. Му по-
могаше на својот сојузник Лигдамис (Lygdamis) да стане тиранив
иа островот Накс. Цискстрат беше сојузник на македонскиот крал.
Аминта, ка некои тесалискм династи*8), на Поликрат, тлранот Eia
остррвот.Сам59). Имал врски со некси првенди на градот Арг н
со друти мсЉни луѓе.

119
 За времето на владеењето на Писистрат и неговите синови
во Атина многу се градеше. Направена е регулација на градските
улици, засилен е градскиот водоеод, поставена е репрезентатив-
ната чешма — Enneakrunos (Kallirrhoe). Toraш на акрсатолата е
дигнат храмот Хекатомпедон, а во долниот град удрешг ее те-
*мелите на Олишшеиоп, прекраениот Зевсов храм. Схулпторите
и сликарите раскошно ги украсузаат спомениците на архитек-
турата и даваат посебни дела. Се истакнаа и керамичарите60).
Ѕа време на владеењето на Пиеистрат и неговите синови во Ати-
!на иутепге поезијата. Пркредеао е издание на Ховдерските песнц.
Раскошно се славеа Дионисиите, со кок се развиваше атичната
драма*1). Панатенеите, сеатинските народни празници, во ова
време беа многу сјајни и не заостануваа зад алимписките, дел-
фисгаетв и другигге «отински фестаѕалх.
Спрема Аристотел к неговите извори (Атидографи) Писи-
стратовото време во Атина е време ва „добриот Хронос“ 68), злат-
но време. Атинските хроничари го дреценија значењето на овој
голем човек и му ја дадоа славата што му припаѓа на делиот
полис. Атина до времето на Диеистрат и економски и културно
силно напредуваше.
Во годините, 528—527 умре Писистрат, а власта самоволко
ја презедоа неговите синови — Писистратидитр — Хипија и
Хипарх. Влијателни беа и Лисистратидите Иофокт и Хегеси-
страт, Писиетратови синови од вториот брак. Хипија (Hippias),
достариот син, ги вршеше главните државни работи. Хипарх
(Hipparchos) се грижеше за верските прослави л разните кул-
турнк приредби. Тој ги доведе во Атина Анахреовт, Симонид и
некои други поети®8).
Писистратидите се одржаа на влает до 510 година. Непри-
јателите на тиранидата, на прво место родот на Алкемеонидите,
ш искористија условите неповолни за атинсвите тирани:. Поли-
крат и 'Лигдамис, стари Писиетратови еојузници, веќе беа кут-
нати. Атињаните беа во судрување со Тебанците поради погра-
шчната атичко-беотска земја. Лереијанците ги загрозија атин-
схите позшџси во Сигејон и на Трачкиот Херсонес. Делфиското
иророчиште, ггод влијанието на извесни кругови, ги повнѕуваше
Спартанците да ја ослободат Атида04). Во Атина непријателите
на Писиетратидите организираа завера, на чело со Хармодиј и
Аристогитон®6) ('Harmodios, Aristogeiton). Во 514 година, на па-
натеѕејските празници убиен е Хиларх. Хипија презеде репре-
салтда и својот режим го направи понеподнослив. Спартанците
на двапати навлегоа во Атиха, за своја сметка, а наводно да ја
оелободат Атина. Првиот пат беа одбиени, а вториот пат влегоа
во Атина и го опколија Акропол, каде цгго беше. закрепен Хи- ’
пија. Борбата заврши хомпромисно. На Хипија му беше овоз-
можено неповреден да ја налупгги Атина. Кутната е тиранија.
Атшваните на Акропол ггоставија статуи на „тираноубијците“
Хармодиј и Аристогитон88).

120
 б. РЕФ 0РШ 1ТЕ НА КЛИСТЕН

Ло соборуваа>ето на тиранидата во Атина се водеа борби

ггомеѓу прхрзрзениците на Хипија, ' олигавеите и демохратите.
Имаше семсекакви пресврти. Победија демокоаткте — примор-
иите и дланинците —■иа чело со Клистеп (Kleisthenes), евпатрид
од родот на Алкмеонидите. Спартанците навлегоа. во Атина и
му помогнаа околу 508 — 7 години на евпатридРг Исогора да ја
заземе власта како архонт. Клистен е истеран како лрипадншг
на „грешниот-* род на Алкмеонидите. Најпосле атинските демо-
крати ги одбија Спартанците, го лротера Исагора и го повикаа
Клистен*7).
За време на политагчките борби, што се водеа после собору-
вањето на тиранидата, Клистен по'ша да изработува нов атински
усгав. Тоа свое дело го ‘заврпш во 508 година.
Клистен атинската дрзкава ја подели на десет територи-
јални фили. Дотогашните четири фили беа племенски форма-
ции. Секоја Клистенова -фила, како територијална единица,
имала по три третини или трхстии (irittys) и тоа: една во градот,
друга на приморјето, трета во внатрешноста (планината и дел
од рамницата). Со коика се определи KOia градска тритија, која
приморска и која од внатрешноста треба да влезе во соетавот
на поедините фили. Десет «Ззмли — триеет тритии. Четирите
стари родовски фили го изгубија лолитичкото значен»е, а задр-
жаа извеска улога во култот и во неофициелните односи. Новите
фшги ги добија имиаата на разни херои (на пример КекгорЏ,
Erechtheis). Спрема филите војската се подели на десет пеша-
диски и десет коњанички' одреди. Значајно е деха во сђилите
беа пргтени многу странци (метеци) и оелободени робови08).
Клистен, освен тоа, Агигса ја подели на сто деМи (demos,
' дем). Тоа беа своевидни отатини, што опфаќале по кеколку
1\рселбг-f; мали административни единкци, на чело са главатар
(demarchos), со свои сл^жбеници- (tamiai, благајници и други).
Секој Атињанин од врем.ето на Клистен припаѓаше на еден дем,
беше запшпан во демотскиот список к со тоа, кога ќе требаше,
го докажуваше своето граѓанско право. Во службените податоци
на Ѕтинскиот.граѓанин се назначлваше кг^ето на демот ѓна пример
. Paianieus, припадник на демот Paiania). Членавите на истиот дем,.
демотикои, се состануваа во своите соСрани,1ав#).
Спрема Солоновиот уста-в Атг-п^анз-ттв лмаа Совет-Bnle од
четири стогигш членови, со по сто лретставиици на секоја од чети-
риродовсхи фили. Клистен, во врска со основан»ето на терито-
ријалните фшга, го ухина стариот а основа нов Совет-Bule од пет
стотини членови. Секоја од десбтте територијални фили била
претставева со по педесет свои членови. Во името на целигот
с.овет, •којтто бил преголем, работите ги вршелб педесет совет-
Јшци, булеути, претставници на една фила, ксда се викале при-
тани (prytaneis). Пританите се еменувале десет пати во годината.
Така секоја фила владеела со државата по една десетина од го-
дината (35 или 36 дена). Цританите, на чело со својот лретсе-

121
 дател (epistates), кој секој ден се менувал (се избирал со коцка)
работеле и се хранеле на државна сметка во пританеј (prytaneion),
државна репрезентативна зграда. Годината се делела на десет
притании (prytaneia). Со тоа име се наречуваше службата к вре-
мето на службувањето на едва група притани, составена од
ледесет претставници на една фклато). Клистеновиот совет с
,,козкеби првиог во историјата познат пример на пропорционал-
ио дретставништво ва народот" (Beloch).
Архонтите, средните к нижите службеници, ареопашкиот
совет, идиејата, народното собрание и другите установи и пона-
таму ја вршеле работата што ја вршеле порано, во времето на
Солон; до колку тоа било во духот на реформите. на Клиетен,
Колегиумот од десет стратези — по еден стратег од секоја фила
— на чело со полемархот, од времето на Клистен беше врховна
воена команда71).
За да ја сочува Атина од тиранија Клкстен донесе уредба
ва остракизал (ostrakismos). .Спрема таа уредба кародот- со гла-
•сан»е во .народното собрааие го протерува од градот на десет
години сограѓанинот, за кого се претпоставувало дека би можел
дг; воведе тиранија, или дека на некој друт начин може да го
гѕромени уставот во атинскиот полие. Секоја годкна за време на
шестата пританија, народот во собранието се исказкувал, дали 'е
потребно да ее примеки острахизмот. Ако требало, се свихувало
народното собрание за време седмата mм осмата пританија. Се-
кој граѓанин, член на еклесијата, на остракон (ostrakon, парче од
тлинена посотка или керамида) го забележува* икето на оној
кого го предлага за протерување. Осомничениот- граѓанин, чие
име би било забележано на шест шцади остракони, морал да ја
иапушти Атина и да проведе во проговство десет години. Имотот
му се .чувал и по десет години му се враќал заедно со граѓак-
•ските права. Остракизмот почна да се применува после времето
на Клистен72).
Клистеновкте реформи тшаа огромно зн&чење - за . атин-'
схито полис. Атгсњаните, кби некогаш службено се делеле по
потеклото, па по имотот, со Клистекозкот устав се изедначија
■воправата. Навистина, бранителите на стариог општествен поре-
док давале отпор. „'Моралнотовлијание, традидио-налниот качин
на сфаЈсаае и иислеље на стариот гентилен период се иаследу-
ваше уште долго и изумираше постеггено"78), но атинскиот демос
вреку Клистен со устав ги легадизира своите права што ги оства-
ри со својата лонатамошна борба. Солон, Клистен и Перикле
(в. гл. X, 2) се Јпусиа>а со кси се означуваат трите етапи во раз-
витокот на агинската демократија. Уставнкте ре^лг»ми, што им
се припишуваат 'на тие законодатели, беа диктирани од ствар-
ните општествешс услови74). Тоа беа добри, напредни, хорисни’
реформЈ«, но за робовладетелите. Робавит& свхогаш биле
бесправни.

122
 . Во последната деценјиа на шестиот век — времето на Клис-
тен — Ати&аните се ѕацврснаа на Саламина, којашто им ја
«шоруваа Мегараниге. На Хадкиѓаните на Евбоја им зедоа го-
леми комплекси земја и тука населија четири илјади свои без-
земјаши75). Се бореа за земја на Хелесповт, ги окупираа астро
вите Пеаднос и Имброс,€).
Во такви внатрешни и надворешно иоллтички.услови беа
Атињаните кога изби Грчко-персиската војна.

ЗА В Е Л Е Ш К И

1) Б и д и ги ѓ е о г р в ф ск к т е п од атоц и гл. I, 1.
2) Н еол и тск и м а те р и ја л в а јд е ѕ e tia ју ж н а т а с т р а в г н а а ти к ск а та
Л к р оп ол а и в о н а јс т а р и о т с л о ј п о д а ти н ск а т з А го р а , 8 . „A r c h . Ephem*^
1S02, 123 s q .; „ВоИ еШ по d 'a rte*, N . Ѕ ., IX, 1923, 278 s q .; H esperia, V , 1 9 3 6 ,N ro. 1.
3) T o a e би д к о јш т о в о к л а си ч н ото в р е м е с е в и к а ш е ^ ela rg ik o n ".
T h u s., I I , 17. В и д и O d u ce ja , V II, 81, за „м оК н ата пала-га Е р е х т е е в а ".
4) „H e sp e ria ", 1. с.
6) К а го, Р . W . R. E., ѕ. V., M yken ische fcu ltu r, н а в е д у в а м н огу н а о ѓа -
л и тта на сп ом ен и ц и о д м и к еп ск а та к у д т у р а в о А ги к а с о л и тер а ту р а
V0 н и в .
« ) Н е г „ I , Ѕ6— 5 ? к V , 66
i ) T o e p ffe r , A ttisch e G en ealogie, B erlin 1889
8) P h ila ch ,, fr, .11 M U ller
8) С п рем а п о ста р и т е х р о н и к л н ек ои п ом л ади и стор и ч а р и , а т и д о -
гр а ф и , п и ш у в а л е и ст о р к и и а А ти к а , та к а н а р еч ен и А ти д и (A tthis)- Н а јста р
р в то р е Х е л а н п к (ц е ти в е к ), н а јзн а ч а ен Ф и в о х о р (т р е т и о т в е к в а с т . е .).
Н и в н и те т е к ст о в и п о зн а ти н и с е ф р а гм ен та р н о.
»0) P lu i , T h e s , X X I V
■ x i) Н а п ри м ер A lkem eon id a i, и л и Кгтукгѕ (сп р ем а и м ето н а п р е д е д о то ,
заним ан>ето ш ш м е сто т о в а зк и аеењ ето.).
12) Н а п ри м ер D em ontidnidal, A ichnidai
i* ) S ch w a rts, D ie K on igslisten d es E ratostben es u n d K astor, A b h a n d -
iu n gen d . G eseU sch. d . W iss. z u G d tim g en , X L , 1895, 15 sq . и д р у ги .
i* ) A ris U A th . p o lit., 3 . . •
J5) K a j Р и м ја н и те „r e a : sa croru m ".
i t ) с о ч у в а н e п р обл ем а ти ч ен сп и со к н а а ти н ск и т е а р х о н ти , ш то
в о ч н у в а с о К р е о н т, а р х о н т о д .683— 682 год и н д . rJ ou rn ol о f H ellen ic stu d ie s,
t X V l I I , 1948, 70 sq . и п о ст а р а л ш е р а ту р а )..
i? ) A rist., A th . p o L , 3 , c o а оед и н ости .
18) A ris t., A fh . poL , 3 b Д руги.
18) Н ег.. V , 7 1 ; A r is t., O. c , 8.
28) A riS t., A th ., p o l., 2... -l '
Ј • s i) p iu t., S o l.; 13. • *•
2* ) H e r., V , 71; T im e ., i ; 128; A rist., A th . pol., I ; P lu t , SoL, 12.

182
 23) ри цитира Д емостен. Се спомвнуваат и на еден натпис. A rist., о, с.,
4, дава н ек ол ѕу податоци за Д раконозите закони. Н о с е см ѕта д ек а Д ра-
хон ови те закони, к аквк ш то ти спом енува А ри стотел , с е измиелиц* ва
аги н схи те олигарси од к р а јот ва пети от век , в . В игу, о.с., 868; G lotz, о .с.,
I , 420— 421; B engtson, о . о , 110.
« ) P lu t, S o U 19.
26) H atzfeld, о. c , 60—61.
2«) И звори : A ris t, A t h . p o l , 5—12; P lu t, Ѕо1^ф рагм енти о д Солонсн
ви те политички елегии, п овеќ ето п о 'А ри стотел и П лутарх., L о (п осебн и
и здан и ја: B ergk ; НШег-C ru siu s; DJeM); Н ег., I , 29—30; II, 177; V , 118; а ти -
д сгр аф от А хдроти он и други извори к а ј А риетотел и . П лутарх, L'o. Се
дискутира за датира& ето на С олоновиот архонтат, в. G lotz, о. с., I , 428 и
Bengtson, О. С., 111.
27) A r is t, A t h . p o l , 6.
28) Спрема А ндротион Солон само им ј&оласни полож бата в а д ол ж -
ниците со смалуван>ето н а долговите или со паричвата реф орм а. Спрема
А ристотел и П лутарх (и неговите изаори) Солон оосем а ги у ш в а л д о л -
говите, A rist., A t h . ’ p o l , 6 и 10; P lu t, S ol.. 15, к ад е ш хо се питирани С ол о-
вови те сфихови ва ф рл а& ето на должничзсите кам еаи сгол бови од аи ви те.
29) Plut, SoU 19
**) A ris t, A t h . p o l , 7 ; c f . P lu t, S o l, 10.
SJ) A rist., A t h . p o l , 8
S2) A rist., A t h . p o l , 8 и 31; P lu t., S ol» 19, Е пиграф еки e докум ентиран
еден „и ародев со ѕе т " (B ul4 dem osie) на остр овот Х и ј, к о ј -пред годи н ата
600 во ст . е. имал п о п ед есет членови о д се к о ја ф ила, в . W ilam ow itz к а ј
G lotz, О. С-, I , 438—4Ѕ9.
м ) A r is t, A t h . poL, 7 ; P lu t, S o l , 18.
M) A r is t, A t h . p o l , 9 ; P lu t, T h e s ., 18.
®e) A r is t, A t h . p o l , 7 ; P l u i , L c.
*•) A r is t, A t h . p o l , 10; P h it, S o l , 15.
87) П ентакосиомедгааните порано м орале да гш аат годиш ни при ходи
од 365,7 хектоли три , а п о Солсш овата реф орм а аа м ерите: 258 хектоли три .
Т акви с е пропорциите и к а ј хипеите и зевгитите, в . C . A . Н ., IV , 46— 48;
B engtson, о. о , 112—Ш и д руги .
*8) G lotz., 0 .0 , 1, 434— 436 и други.
89) P lu t, S o l , 20—24 и ш ш атаму.
40) К а ј рим скиот правни х Тај.
**) С ергеев, о. о , 170.
<*) H er., 1, 29; A ris t, A th . p o l, U ; P lu t, S o l , 26.
**) P lu t., S o l, 25; A p olod or к а ј H arpokration, a. ? . kyrbeis st д руги .
« ) H er., I , 30—33.
* 5) „H a и а р о д о т м у д а д о в ѓол ку л о ќ к о л к у што л у е д осгв" и други
С олоаови ети хови к а ј А ри сготел, о. с. 12.
4в) Е н г е л с . П от ехлот о н а сем ејст вот о, приват нат а соп ст зен ост и
О рхговото, гл. V.
47) A ris t, Ath. p o l , 13
48) A r is t, A t h . p o l , 13; e t H er., 1, 89 sq. и P lu t., S o l, 29.
4#) H er., I, 58—64; A rist., A t h . p o l , 15—16 и други. C e дисхгугира ѕа
д ати рал ето в а разните етапи на ГГискстратоѕата гиранија. G lot2, ол . 1,447,
80) H e r, I, 59.

124
 »1) P lu t , S oU 3L
5 2 ) T h u c ., V T , 34.
5S) H e r., V I , 35— 37 и 10$ c o м н о су п оед и н ости .
6*) A r is t , A th . p oln 1B.
5S) Р у д н и к P angeion, A r is t , a c ., 15; х а ј р е к а та С тр и м он , H e r., £, 64.
бб) В и д и г и ти п о в и те а ти н ек и ' п а р и о д п и си стр а т о в о то вр ем е к а }
B a b e lo n и в о д р у г и н ум и зм ати ч к и п убл и к ац и и .
Ѕ1) Н ег., к а к о в о за б ел еш к а та ЅЗ и а р х е о л о ш г а м а тер и ја л .
ва) Н ег., V , 94 c f. 63, с у д е јќ и п о в р ск и та н а Т есал ц и те и А м и н та с о
П и ск стр а тов и те си н ови .
бв) P o ly a e n ., S trat. I , 23, im pL
ео) в и д и г л . X V IH и X I X .
« !) В и д и гл . X V H , 3.
«) A rist., o.c.-, 16.
e«) A r is t , о .с ., 17— 1 «. ................ —
«*) Н ег., V , 6 2 ; A rist., о .с., 19.
<ѕ) A r is t , o .c . 18.
*S) H er., V , 55— 65; T h u c, V I, A ris t., A th . p o l., 17— 19.
®7) H er. и A r is t , Lc.
ss) H e r., V , 66 w 6 9 ; A ris t., c .c ., 21. з а м етец и те и осл обод ен и ц и те A rist.,
P olitika, Ш , 1, 10.
« » ) H e r., V , 6 9 ; A r is t , o . c ., 21.
T0) A r is t , o .c ., 21, c f. 43 s q .
” ) A r is t , o .c ., 22, 58 и 61.
n ) A rist., o .c . 2 2 ; P h ilo ch o r fr . 27 A H ffler и д р у г и .
78) Б н гел с, I,c.
7*) У ш те c o п ор ан еш н и те к а у к р а р и и б е ш е н а п р а ѕен о б и д д а се
ос-гѕари он а ш то г о о ств а р и К л и сте н . Б ен гтсон , о .о , 132. Т ер и тор и ја л н и
ф и л и хш аш е С а м ос, а м о ж е б и и К о р и н т. D e S a n ctis, o . d , I , 643.
” ) H er., V , 77 и V I , 100.
,ф) H e r., 139. Н а тп и с о д ' Л ем н ос з а а т е в ск и т е к л е р у си .

125
 ГРЧХИ ТЕ КУЛТУРН И СПОМЅНИЦИ ОД А Р Х А ЈС К А Т А ЕП О ХА

Литерарните и ликовните споменици на сите народи, па

така и на Елините, од сите епохи, п& така и од елннската архај -
ска епоха, од оемиот, седмиот и шестиот век на ст. е.. претставу—
ваат културна надградба, кодашто е подигната на соответни
економснл и отптествени темели.
Каижевност (в. гл. X V II).'— Епската поезија, којашто по-
текнува од критско-михенската епоха, а деломично и од уштО'
постарата епоха, заблести во оваа, архајската, еаоха со хомер-
ските песни Илијада и Одисеја и со песните на хомерските Ки~
клици (види гл. IV, 2.). Веотскио® селански поет ниоставидва епа.
од осмиот век. — Во ова време кај Грците се оформија и.дру-
ште родови на лоезијата. Се пееја елегии, па лирски песни од
различни родови: попевки (melos) и -хорски песни (Гл. XVII, 2).
Тогаш од народните култни игри постепево се разви драмата —
сатирската игра, трагедијата, комедијата (Гл. XVII, 3). — Се јави.
литерарната проза, пошгада од поезијата. Околу шестиот век
Грците имаат своја привдигивна иеториографија (Гл. XVII, 4),.
хојашто ја застапуваат логографите, првите историчари- — Прт
вите за нас познати грчки филозофи се јавуваат во Милет.околу
седмиот век, Најстар од .нив е Талес од Милет (околу 624 — око-
лу 547), најстариот грчхи научник.прв астроном, математичар и-
физичар. Го следат Анахсимандар и Анаксимев.. Сите тројца се-
Милеќани; за своето време напредни .филозофи природњаци,
Питагора од Сам (охолу 571 — околу 497), населен во Кроток, в'
основач" на грчката идеалистичка филозофија. Херахлит од Ефес-
(околу 544 — охолу 475) е основач на диј алеитшсата, многу орик
гинален мислител, од кого се сочувани многу‘ напредни афориз-
ми. Во големогрчкиот град Елеја делуваше група оригиналнЈг
филозофи: Ксенофан (околу 565 — околу 473) и Парменвд (крај-
јот на шестиот и почетокот на петтиот век) кои имаа следбе—
ници и во петтиот век. Многу се острсумни Хсенофановите за-
белешхи за религајата (в. Гл. XVII, 5).
Архитектурата и ликовните уметности (в. гл. XVIII и XIX).
Спокениците на грчхата архадска архитехтура познати ни се од.
литерарни податоци, а некои и по сочуваните урнатини. Профа-
дата архитектура од тоа време е многу скромна- Своите најдобри

126
сили грчките архитекти од седмиох и тестиот век ги отавија
во служба на реЈшгијата. Во тоа време постагшо се развиваше
грчкиот храм од дорски и јонски стил (Гл. XVUI, 2, А). — Ѓрч-
ката архајска ci^jnrrypa, како т т б се гледа од- литерарните
извори и од сочуваните споменихз^, богата содрдсина. Пого-
леми статуи и релјефи Грците лочнуваат да изработуваат во
седмиот век. Поситни пластички работи — terracotta статуети,
фигури; од бронза к коска, па. разни други предмети од попри-
гштинна израбоггка— грчкиге занаетчии изработуваат и порано.
Таков материјал во музеите икгаме дури и од десеттиот вех на
ег. е. Познати се грчките архајски тигшзирани фунерарни и во-
тивни статуи „Курос" и „Коре‘‘,.како и други производи на ар-
хајскете скулптори. Сочувани се мновгу, главно фрагментарни,
остатоци од иластична декорација на архајските храмови. Ме-
'гопите, ткмпаконите и (ретките) фризови од архајските храмови,
па надгробните м вотивните стели во грчката архајска пластика
иадаат видно меето. Сите тие се камени сломеници. Занаетчиски
и уметвички процзводи од злато, сребро, бакар, бронза, железо
и друг материјал се јавуваат вб архајсхиот период Ј[како порано
така и подоцна) ѕо голем број и во сите облици. За подобрите
уздетнички дела знаеме од литературата (види поошиирно во
гл. XVUI, 3. А). — Од скге занаетчиски и занаетчиско-умет-
нички производи на старите Грци најдобро ни се познати кера-
изичките дроизводи. Во разни врешпва- и во разни краишта кај
старите Грци, хако и кај другите народи, се изработувале кера- .
мички вази од разни стшгови. Во десеттиот, деветтиот и осмиот
век се изработуваат вази од „геометриски" стил, во разни ло-
кални варијанти. Седмиот век е епоха ка грчкИте вази со ори-
ентални мотиви. Во шеегиот век се јавувааг разни посамостојѕи
стилоѕи. Чуени се атичките „црнофигурни'1 вази, па ксфинт-
схите, лахонско-киренскЈгге, клазоменсккте, родските, беотски-
те, церетанските и други вази од посебни локални своевидни
стилови од liiecTHOT вех (Видм гл. XIX, -1).
Плштј и неасои други антички гхисатели тк спометуваат
имиаата на грчките сликари од ова време. Ссчувани се само
сѕромни работи од непознати архајски сликари на надгробните
и вотивните стели и на други: плочн од седмиот и шестиот век,
на саркофазите од печена земја од шертиот век (клазоменски и
родски саркофазм), а најмногу на вазите од разни стилови (види
гл. XIX, 2,А).
Во ова, архајското, време се јавуваат и дрвите ковани пари
во грчккте градови. Тие имале економска и социјалва улога
(види пл. XIX, 3, А). Во вумизматичките збирки насобрани се
доста грчхи пар» од сите ти^хоки и од разни времиња. Не с$ рег-
ки ни архајскзгге примероци.

127
 IX

ГРЧКО-ПЕРСИСКИТЕ ВОЈНИ
П ЕРСИ СКО ТО Ц АРСТВО

Источно од Месопотамија, на Иранската рудина; покрај

останатите племиња живееја индоевропските Мегани (Madai), а
поисточно од нив на нив сроднитѕ Персијанци (Ратѕиа), кои,
колку што знаеме, лрв пат се споменуваат на асирските клине-
сти натписи од деветтиот век на ст. е.‘) Околу 612 година Мега-
:ште под раководството на Киаксар (Куакѕаг) ја освоија Нинива,
го срушија Асирското царство, создадоа голема држава и до 585
ходина тл зазедоа сите земји кон северозапад до малоазиската
■Лидија. Напоредно ео Меганите се креваа и Персијанците. Нив-
нкот крал Кир II Велики (Кугоѕ, 559-529), потомок на Achemenes,
удрк ва Астијаг, наследникот на Кијаксар, ја освои Медија и
сите медиски имоти па основа големс Персиско царство. Клр,
продолжувајќи ги Кијаксаровите војни во Мала Азија, удри на
јшдискиот крал Крес, го добеди и го зароби, па ја окупира Ли-
диза со престолнкната Сардес. Сардес падна во 546 година. Осво-
јуван»ето на останатите малоазиски земји Кир му го довери на
својот војвода Харпаг, а тој се врати на мсток, па во 539 година
гб зазеде Вавилон л става господар на Вавилонија, Февикија и
Јудеја, земји што до тогаш им припаѓаа на вавилонските цареви.
Кир загина во 529 година во борбата со Скитите во преде-
лите на Кавказ. Неговиот војвода Харпаг го освои лреостанатиот
дел на Мала Азија, така и градовиге на малоазиските Грцќ. Ми-
леканите им го предадоа на Персијанците својот град без борби.
Жителите ва Фокеја се преселија на Корзика, жителите на.Теја
на трачкиот брег. Останатите малаозиски Грци им дадоа отпор
на Персијанците, но беа совладеани. Во 525 година Камбиз, Кјѓ-
ровлот сик и наследник, гоокупира северен Египет. Дариј I, на-
следник на Камбиз (по соборувањето на узурпатордт Смердес)
владееше долго (522—586). Ја уредувате државзта и правеше
смели воени походи. Од тие најчуен е походот ва Скитите и
походот на Бадканските Грци.
Тогаш Персиското царство, царството на Ахеменидите,
Ахеменовите наследници, беше силно. ОпфаЗсаше земји ка мж>-
губројни народи од Инд до Егејското Море и од Кавказ до Ну-
бија. Во Персеполис, Вавилон, Бкбатана, а најмногу во Суза

128-
Јшаше своја престолнина и владееше „великиот кралг‘, милени-
чг«уг ка вр-хошокжг бог Азура “Маудд До нето беа големцррге, на.
чело со „големиот везир1*. Уш те - Кир имаше поставено неѕои
«атрапи за управувачи на иоедини обласги. Дариј делото цар-
сгбо го подели на дваесет сатрапии, на чело со сатрапи, кои са-
мостојно владееја, со обврска да му праќаат на евојот господар
данок и да м у осигуруваат водска од своето псгдрачје, спрема тоа,
аакви ќе беа потребите. Беше утврдено, што која сатрапија
треба да му праќа на кралскиот двор. Беш е организиран сообра-
ќај. Кралскиот пат водеше од брегот на Егејското Море (Ефез)
преку Сардес и Гордион во Кападокија, ira. преку арменските
планшш во долината на Tijrpnc, па низ Арбелитис во Суза.
Сто и единаесет патни сташоди. Во промет беше'Дареикот, златна
дарска пара. Се служеше на „кралот на земјата иа сите
племиња"2).
Малоазиските Грци со доаѓањето на Персијавците само го
лроменија господарот. Порано беа зависни од лидиските кралеви.
Персискиот цар им даде автономија, каува ш то имаа под Лиѓа-
ните. Во грчките малоазиски градови штадееја тирани, верни на
иерсискиот цар и соседниот сатрап, чие ш то седиште беше во
Сардес. Царот бараше данок и определени контингенти војска
и бродови. Миле&аните, кои к порано беа еојузници на Переи-
јандите, добија посебни привилегии. Останатите малоазиски
Грци како кои.
Д ариевиот п ох од на Скиите. — В о 513/512 година Д ариј
со огром ка в о јск а тргн а кон Европа. Го премина Б осф ор п реку
.м остот, што- м у га изгради С ам јанецот М андрокло и н авл езе
во Тракија. Н еговата морнарица, сосгавек а п оееќ его од грчхи
Јмалоазиски! единици; вплови в о Црноач? М оре. а о т т у к а во> реката
М строс— Д унав. М орнарите иа И стр ос м у и згради ја м ост. П реку
тоЈ м ост Дарие, откаж о ја премина Тракија, ги п реф рл и труп и ге
во С китија.
Со оп ш тото им е Скити (Skythai) Грците наречуваа м н огу-
бр ојн и племињ а, ш то ж и вееја северн о од Д унав, Ц рното и К ас-
п и ск ото М оре, кон север и и сток во недоглед. Т оа беа главно
.племиља од иранеко п отекл о. З а европските Скити, што- ш на-
падна Дариј Х е р о д о т забвлезкал м ногу пода.тоцт'1 и анегдати; в е -
родостс^ни и н евер од сстојн и работи8).
Дариј им нареди на гр-чките првенци, ма ч ел о осf ш сл ет-
•свиот тиран Х и сти еј, со определен бр ој в о јск а да м у го чуваат
м остот в а И строс — Д унав, а т о ј удри северн о од Д унав, п реку
.денеш ната Б есарабија. С китите, ж и тел и на ти е к р а и ш т а /се
повл екуваа к о н север без да се вп уш таат в о борба, оста ва јќ и им
на П ерсијанците оп устен а зем ја и запретани бунар&. Е кспеди*
‘ цијата на Д ариј ггропадна. С тудот, немањ ето на хр ан а и вода,
како и веш го организираш гге герилски акции на С китите го
натераа Д ариј с о голем и маки да се врати уш те истата годшза
в о А зи ја . .С ето тоа Х е р о д о т романтично го огаппал*).
Д ариј, враќајќи се од н есл авн ш т -поход, в о Е вропа ва- тр а ч -
и и от брег оста ви голема в о јск а п од командата на М егабаз. М ега-
9 Историја на актичките Грци
129
баз го зазеде трачкото лриморје од Мраморното Море до устиетз.'
на Стрзшон—Струмаи пресели мнсхгу Пеонци во Мала Азија.
Покрај другото го зазеде градот Перинт и го натера македок-
скиот,крал Аминта на покорност5).

Јонското востание
После Дариевиот неуслешен поход на Скитија малоази-
ските Грци, на лрво место Јонците, почнаа да се приготвуваат
за борба за ослободување од персискиот јарем. В » тоа време
Персијанците имаа завл.адеано со лодрачјето околу Црно Море
и почнаа да ја кочат грчката трговија во тој крај. Феничките
трговци, конкуренти на Грците, го користеа случајот. Имаше
семсекакви лричини за буна. Херодот организадијата ва јон-
ркото востание ја припишува на Хистиеј, бивш милетски тиран,
кого неколку години лред востанието Дарие го држел во својот
двор ро Суза, исто така и на Хистиевиот наследник Аристагора,
^илетски тиранин. Хистиеј, пишува Херодот, му лрати од Суза
лорака на Аристагора, да крене воставие. Се работело внима-
телво, без брзање6). Двајцата главни организатори играа дво-
лична улсига кон Дариј7). Во .499 годива првенците на јонските
градови, на чело со Аристагора, кренаа востание за ослободу-
ван>е од Персијанците. Им се придружија и иекои Еолци. Ариста-
гора се одрече од тиранската власт во Милет. Во сите побунети
градови укината е тиранидата, а воведена демократија. Проте-
рани се оние тирани кои беа за Персијанците. Попусто Хекатеј
Милеќанецот ги одвратуваше сограѓаните од востанието. Ари-
стагора побара помош од Спарта, Атина и некои друѓи градови
на евросска Грција. Спартанците не се одзваа.' Атишаните в&-
тија и пратија дваесет бродови, Вретријанците пет. Тие бродови,
пишува Херодот, биле почеток на неволји за Елините.и за вар-
варнтев). Нема доволно лодатоци за'Јонското востание. Тешко
е да се утврди хронологијата, да се набројат сите причини, да
се кажат сите водачи. Херодот, единстаениот извор, не е сигу-
рен за с£. Тој многу полага на -улогата на протераниот атински
тиран ЈСипија, кој, наводно, бшх во служба на Персијанците.
Борбите ка побунетите Јонци со Персијанците траеја
околу пет години (499—494). Почнаа со походот ва Јокците на
Сардес, седиштето на персискиот сатрап, „вицв. кралот на Мала
Азија", Артафернес. Јонците.навлегоа во Сардес и го залалмја
без да бидат попречувани од персиските единици, кои беа закре-г
певи во Сардската акропола, а потоа се вратија во Ефес. Тоа
беше во 498 година. Тогаш Атин»аните се повлекоа. На Јонците
им се лридругкија Грците од многу градови на Хелеспонт, па
жителите на Карија и повеќето Кипрѕни. Сите тие се крекаа
ла борба -за ослободување од Персијанците. Во лочетокот тсаа
успех, но најпосле беа совладеани. Силната фешгска флота, ќо-
јашто беше во служба на Дартхј, го блокира Кипар и малшзи- .
свите пристаништа. Одредите на сатралите од копното го сто-
рија своето. Падна Кштар. Паднаа јонските градовк. Милет беше

130 /
запален. Милеќаните беа однесени во Вавилонија. Востанието
беше ѕадушено. Переијанците ги реорганизираа малоазиските
сатрапии, ги регулираа односите со> малоазиските' Грци; им дадоа
декократсќи поредок, ги ослободија од тираните, им ги опре-
делкја даноците и другите обврски пр старо9).

Првата грчко-персиска војна во Европа

„Господаре, сети се ш Атињаните", задолжително повто-
рувал робот на Дариј секој ден на ручеког10). ДариЈ сакал да го
оствари својот стар освојувачки план во Еврола. Сакал и да им
се освети ка Атињаните. Во Атина се лрихажувала Фрикихо-
вата трагедида „Падот «a М«лет“ . Гледачите плачеле и стре-
желе11).
Во летото на 492 година голема персиска војска под ко-
мандата ка Дариевког зет Мардонкј се префрли од Азија ћреку;
Хелеспонт на-трачкиот брег. Други персиски одреди tpi-наа од
Азија со бродови' кок Халкидика. Целата експедициј а пропадаа.
Бродовите' настрадаа од бура кај халкидичхиог 'рт Атос, а
Мардонизвата војскз ја нападнаа трачките Б р и т Мардштј’,
навистина, ги совладеа Бригите, ио мораше да се врати во
Азија поради големите загуби12). Во почетокот на 460 година
Дариј проверуваше, кои од грчките градоеи му ое покорни.
Пракаше пратеници по Елада да „сакаат земја ивода". На гра-
довите што му плаќаа данок им нареди да припремат големи
бродов:и, конде и возила. Многу елински градови им дадоа ва
Дариевите пратевици „земја и вода", изразија покорвост18)
Аткњаните и Спартанците ш испотепаа кралските пратеницкс;
— „Едни пратеници ги фрлија во провалија, а другите в бунар.
та оттаму земја и вода да му однесат на кралог"14).
' Пролетта во 490 година од источниот Медитеран тргка
голема персиска морварица со војска, коњи и спреѕва, цод коман-
дата на Датис и Артафрен» во Егејското Море, вон Самос, а отту-
ка од оетров до остров приегигна во Евбоја16). На Евбоја Перси-
Јанлите ја освоија и ја запалија Еритреја. Еритрејците ги поро-
бија. Спрема Херодот, целта на оваа персиска експедиција беше
казнуваѕве на ^и треја и Атина поради нивлото помагање на
јоиското востание. ГГерсрцандите ѓто заземањето на Еритреја се
лрефрлија од Евбоја на атичкиот брег Маратон, цишува Херодот,
3d персиските' коњаници беше најзгодно место во Атика. Затоа
Хипија, синот на Писистрат,. таму ш поведе. А Атињаните,
кога тоа го дознаа, отидоа на Маратон во пресрех на непријате-
лот. Ги воделе десет војводи, од кои десетти бил Милтијад1®).
Од останатите Грци на Атињаните им дошле на лхомош на Ма-
ратон само Платејците. Спартанците ветија дека ќе дојдат кога
кесечината ќе баде шлва1^.
Во септември 490 годиаа иа Маратонското Поле се водеше
чуената битка помеѓу Гртргге (Атињани и Платејцрсге) и Пер-
оданците. Грците се бореа храбро под командата на Милтијад
и јуначки го побадија бројно надмо&шот непријател18).
9*
131
 Атињаните на Маратон се прославија; над сите Мшппјад,
кој Елијаел на останатите стратези да се решат з,а борба ѕ а ,
Маратон. Имено, некои стратези биле за довлекување56). Спре*
ма Херодотовиот апис на борбата Атин»аните се наредиле така
што нивниот боен ред (со Платејците на левото крило) имал
должина на непријателсѓКиот боен ред. Атшваните и Платеј-
ците со јуриш брзо зѕм се приблшкиле на Персијанците, за да ја
©невозможат акциј ата на нивната коњица. СредгЈната на атин-
скиот боен ред била слаба, -а крилата биле силни. Переијанците
брѕо и длабоко се пробиле во атинекмот центар, но Атињаните
и Платејците од крилата ги опколија и ти надвладаа. Паднаа
иаогу Персијанци. Останатите се повлекоа кон бродовите и по>
бегнаа20). Цаусанијас бележи, дека во маратонската борба прв
пат во редовите на елобдните Елини се бореле и робови81).
После Маратонската битка Персиданците тргнаа со бродови
на југ со намера да слезат во атрдгското пристанишге Фалирон
и да ја нападнат незаштитената Атина. Грчките предавници,
раскажува Херодот, им дале од планините на Персијанците
договорен знак (кревање на штит), со што ги известија, дека
пристапот во Атина е слободен. Атинската војска со брз марш
дојде од Маратон во Атина („Маратонска трка“) пред да се по-
јават Персијанците. Персијанците се откажаа од наладот к се
вратија во Азија88).
Атшваните на паднатите борци во Маратон им подигнаа
споменик, а во градот посебно споменик на паднатиот полемарх.
Во Делфи изградија прекрасен тесаур од благодарност кон бо-
говитге за победата. Полигѕот во атинскиот трем Poikile наслзт-
ка глетки од маратонската борба23). Таа славна победа влезе
во историјата, а беше идеализирана в о .легендите.
Една година после маратонската борба (489) Атлњаиите
иод раководството на Милтијад ѓо изведоа неславниот напад на
островот Парос, наводно за да ги казнат Параните што им по-
магаа ва Персијакците. Експедицијата пропадна. Параните ги
одбија налаѓачите. Милтијад, кој ги наговори Атињаните на
оваа акција, бил казнет парично. Наскоро умре84).

Втората грчко-переиека војна. Ксерксовиот поход

} НодгоФовките вга Персијанците. — „А кога гласот за Мара-
тонскиот бој му до ј де на крамзт Дариј, синот на Хистасп, кој
уште порано бил лшпу разјарен шс Атињаните, што навалија
ма. Сардес, кралот уште повеке розбеспе и уште повеќе почна
0а се готви да завојува ео Елада. Тој ведиали. распраш гласници
по градоепте, па заповеди да готват војска, и на свсите им
паложи, да л у дадат многу повеќе вбјска одошто порано, па
бродови и коњи н жито и чунови. 06 тој повик Азија три го-
дини вриеше,с2Ѕ).
Дариј умре во 486 година. Го наеледи синог Ксеркгес
(КшајарктаЈ, кој задуши едно востание на Егилтјаните (во
484—483), па тргна на Грците.

132
 Персијанците добро се иогрижија за вториот покод на
Елада. Дариј, a trro него Ксерксес, еобраа еилна војска и морна-'
рицаѓ спрема, храна и се што беше потребно. Се изградија два
вдоста на Хелеспонт. Кога бурата ги разурна мостовите, Ксерк-
сес заповеди церемонијално да се тепа морето и на инжекерите
да 'им се отсечат главкте. Беа изградени нови мостови, понтони
на пектеконтери и триери, преку кои Ксерксес пролетта во 480
година ја префрли- војската во. Европа. Големата морнарица
одеше во евојот правец, на доглед на војската26). Спрема Херо-
дот, Кеерксес на Елада поведе еден милион и седум стотини
илјади пешаци, па шгјада и двесте и седум бродови. А к ок он
<гоа посебно се додадат осумдесетте илјади коњаниди, посебно
Морнарицата, слугите, придружбата, посебно трупите собрани
80 Европа, бројот би се кренал на неколху милиони. Тие цифри
се невозмозкни. Тоа 'Го увидуваа и некои антички писатели27).
јПреку сироиашната северна и средна Грција можеа да се пре-
фрлат наеднаш и да се обезбедат најмногу 180.000 војници. Се
верува дека Ксрексес имал околу 800 бродови28).
Атина во времето ггомеѓу 490 и 480 година. — После Мара-
тонсхата битка во Атина нехолку години се водеа напнати поли-
тички борби. Тогаш почнувада се применува о'стракизмот, кој
захонеки е воведен во времето- на Клистен. Поистакиати поли-
тичари во тоа време во Атина беа Милтијад. јунакот од Мара-
тонсхата битка, кој се компромитира со неуспешниот напад на
Парос, потоа демократот Кеантип, (Xarithippos) кој © остразш-
"зиран, Аристид (Ansteides) и Темистокле (Themistokles). На
Атзш>автгге им беше позиато, дека Ксерксес готви ное налад. Тре-
баше да се дркготват за одбрана. Главен политички проблем за
сите Атињани беше, како да ги изведат подготовките.
Темзгстокле, синот на Иеокле, Атињаник од вѕеугледно п о
текло, (татко му и мајка му беа доселеници во Атина), се издигна
со личните епособности. В о493 тодина беше архонт, а 490 еден
од стратезите на Маратон. Како архонт почна да го уредува
пристаништето ГГиреј. Се залозки со сите сили Атињаните да
изградат нова морнариид, сметајќи дека единствено со неа мо-
жат да та се опрат на Персијанцќте.* Противно мислење има-
ше Аристид, атинсхи аристократ, водач на имотосопствениците.
Арисгид, во склад со желбите на своите едномисленици аграр-
ните стопанственици, на народното собрание му тгредлагаше,
државните средства, со кои се располага, да се употребат за под-
гохвуваг&е на коннените воени сили. Победи Темистокле, хого
го помагаа заит-ересираните атички поморди, ‘ трговци, гтона-
предни стопанственици, кби во изградбата на флота гледаа в а -
предок за себе и оптттт напредок. Аристид беше протеран од
Јрадот со остраккзмог (482) година). Во тоа вреМе Атана добиваше •
околу 100 таленти сребро од рудникот в о Лаврион. По предлог
на Темистокле народното собрание одобри на стотина најбогати'
граѓани да им се даде на заем од државната благајна по еден
аалент сребро, со тоа пгго секој од тие граѓани ќе се обврзи да

133
ЈСзработи no едиа триера. Така Темистокле постигна Атин>аните
пред доагагвето н а .Персијанците да имаат голема флога. Таа
флота ш спаеи20).
Грдите и Персијанците иред судруваљето. — Атињаните
добро се приготвија за да ги пречекаат Персијанците. Се пригот-
вија и другите Грди, кои ш заплашуваше опасност. Во 481 го-
дина ва Истм, кај Коргагг, се состанаа дретставниците ва 21
храд к решија да ги здружат своите сили и заеднички да ја
брааат Блада од налахачот. Беотските градови освен Платеја
и сите Тесалци беа со Персијанците. Многу градови останаа нѕ-
утраини. Сиракуза вети помош со жито. Здружените Грци, на
чело с о Спартанците и Атињаните, ѕшаа оѕолу 100.000 војнш ^
и околу 400 триери.
Во јуни 480 година Ксерксовата војска и морнарицата при-
стигнаа до Термејскиот (Солунскиот) Залив. Отгуха трупите
тргнаа преку Тесалија кон југ. Морнарицата ги следеше крај
брегот30).
Битката кај Термопили. — Големата персиска војска со
својата комора на патот низ Тееадшја за Средна Грдија морашѕ
да п> миве Термопилскиот теснец (Thermopylai), во подножието
ва планштата ЗЅта (Orta), кај Малмјскиот Залив. Тука Персијан-
ipftre ги пречека мал одред грчка пешадија, пет-ш ест илјадаг
Пелопоиесци, под командата на спартанскиот крал Леонид. 1^>ч-
зса/га шрнарица ја чекаше персиската северно од Евбсгја,
Во средината на летото во 480 година се Водеа борбите на
Термопилите. Грците три дена ги издржуваа наиадите на кад-
Мокниог вепријател и го задржуваа, додака рерсиските бдреди
нѕ им дојдоа обикодно зад грб. БражтгелЈгге ва. Термопили ју -
начки изгинаа. Глаани херои на Термопили се Спартанците, на
чело со хралот Леонид. После персиските војни на Термрпили
ум . беше поставен епитаф:

„Л&кеделбнцима, стракче, ој јѓ-ви, да бвдјѓ, лежило,

јер смо ѕакона ми држали њпхових сви“ .
Јунаците на Термопили се жртвуваа за главниката. Тие,
задржувај!ѓи го непријателот, овозможија, населението на Атина
да се евакуира и главнината ка војската да се распореди и да
се приготви31).
Битката кај Артемисион. — Грчката морнарх^ца под коман-
дата на Спартанецот Бврибигјад (271 триери) ја пречека персиѕсха-
|т многу поголема морнарица кај Артемисион, ’ртот на северната
ЕвБоја. Тука се водеа борби со променлива среќа, приблЈокно
80 ' исто време, спрема Херодоѓ токму тие денави, кога и бор-
бите кај Термопшш. Грците привремено го задржаа напредува-
н>ето на персиската морнарица, им попречија на Персијанците
да растоварат ■трупи;‘зад грбот на термопилсќите јунаци, па се
повлекоа кон југ, спрбма Саламина. После Термогшлскага битка
не беше корисно да се остане кај Евбоја52).

IS4
 Переијанците во Атина. — Ксерксес навлезе киз Термопили
и го освои ксточниот дел на Средна Грција. Беоќаните од по-
J38HQ беа со него. Останагите најдени тука се. по-корија. Некои
псбегнаа кон запад. Додека јунаците на Леонид го задржуваа
•Ксеркс кај Термопили, наеелението на Атина се иссели на Са-
ламин, Егина и Троизен. Таа евакуација ја организира Теми-
стокле. Во септември 480 година Ксеркс влезе во Атина, ја за-
пали и ја опустоши Акрополата к се пгго беше повредно во
градог. Персиската флота влезе во Фаллрон38).
Саламииската битка. — Кон крајот на еептември 480 го-
.дина дојде до- големата грчко-персиска поморека битка кај
островот Саламкн (Саламис). Тука Грците со сжолу 400 триери
и други бродови, најгдногу атински, изво^^ваа сјајна победа
вешто кганеврирајќи околу бројвите гломазни персиски бродови,
л»то не можеа добро да се развијат за борба во каналот ломеѓу
Саламин и атичкиот брег. Најголеми заслуги за таа победа имаа
Атињаните, на чело со Темкстокде, а по нив Егинците. Главен
херој иа саламинската битка беше Темистокле, кој е заслужен
што Атињаните на време изградија добра морнарица, игго вли-
јееш е на сојузничките бродсви на вревге да дојдат кај Саладасѕ,
што ги одврати Пелопонесците да се повлечат коџ Истм и шго
лв -предазвмга Персијанците да се впуштат во помарска битка
во ала време и иа она иесто каде ш то беше најповолно за Гр-
ците. Персијанците кај Саламина изгубија многу бродови, кои
ш то беа потпора ва нивните копнегог сили, сеобево поради пре-
храната и на кои веројатно сакаа да се префрлат- некаде на Пе-
лопонез. Бсерксес кој ја посматраше саламивската битка одалзсч-
кк(И- орег, ѓхгше присилен после овој пораз да ги повлече своите
трутш во Азија по истиот пат ло кој ги доведе. Во Тесалија
остави околу триста илјади војници под командата. на Мар-
дониј84).
Шгатеја и Микале. — Мардониј преку македонскиог крал
Александар се рбидуваихе да се погоди со Атињаните36). Не успеа.
За да се пресмета со Грхџѕте тој пролетта .479 годита навлезе
со својата војсѕа во Беотхда, каде лгго Тебанците ппт<^ателски
го примија, а оттука во Атика. Атин>аните по втс^» пат се ис-
селија. Персијанците повторно во Атина. Постоеше опасност
оа Истн и Пелопонез. Атѕиванш«, Платејците л мнагу Пело-
понесци ги здружија своите сили за одбрана. Почнаа борбите.
Лосле разни лресврти најпосле, кон крајот ва 479 година, дојде
до решителната битка кај Платеја во Беотија. Грците (сжолу
30.000 војници) под командата на спартанскиог регент (намес-
викот на малолетниот крал) Паусаниј ги. пс^>азија Персијав-
дите (40—50 илјади). Тука загина Мардониј. Грците дојдоа до
голен плен. Една десетина од тоа подарија на храмовите во
Лелфи, Олимпија и Истмос. Остахштото го поделија меѓусебно.
ГГобеднихџгге удоија на Тебанците и ги присилија да ги гфе-
дадат главните виновници за предавничкото поведение во оваа
војна. Виновниодхте беа убиени58).

135
 Додека се водеа борбите во Средна Грција, здружената
грчѕа морнарица, главно атинска и пелопонеска, со госебнк
'групи, под комаидата на спартанскиот крал Дсотјпскд' нацра-
вија поход против Персијанците на егедските острови и на ма-
лоазискиог брег. Тоа беше добра згода. Кеерксес беше зафатеќ
Со задушувањето на некое востание во Вавилонија; Мардониј
војуваше во.Беотија. В о август 479 година, спрема традицијата
токму наѕ деиот на шгатејсагата бизжа57), с е водешв биггка* на
малоазискиот брег кај *ртот Микале погаеѓу персиските и грч-
ките одреди хои слегоа од бродовите. Победија Грцита Поеле
froa здружената грчка морнарица замина за Самос. Спартан-
дите наскоро се повлекоа. Со тоа беше завршена дефанзивната
и офанзивната акција на грчките градови во оваа војна. Ати-
и>аните ја продолжија актуијата работејЌи за себе. Атинската
(морнарица ги обикодуваше егејските оетрови, им поѕеогна на
многу да се ослободат од Персијанците, па замина конП ропон-
тида. Тука Атињаните ловторно почкаа да ш заземаат лозици-
ите што ги имаа -порано. Во пролетта на 478 година Атпњаните
го зазедоа Сестое на Хелеспонт. Тоа е последниот настан што
го забележал Херодот. Завршена е големата Грчко-переиска
војнаѕѕ).
Додека балкансвзете Грци ја спасуваа својата земја од Пер-
сијанците, Грците на Сицилија се бореа за ‘ своите имоти со
Картагинците, господарите на западниот дел ,на истиот остров.'
Спрема традицијата, во времето на Саламинската битка — на-
водно истио1‘ ден — морнарицата на сицилијанските.Грци под:
командата на сиракускиот тиран Гелдн ја победи картагинската
морнармца кај Химера39). Некои веруваат дека Персијанците и
Картагинците ги нападнале Грците на разетг страни и во исто'
време по договор, за да го оневозможат нивното здружувак»е40).
Сигурно е дека Картагинците во тоа време биле сојузници на
Персијанците.

3 АБЕЛЕШКИ

*) Во тие натписи се споменуваат војните на асирските кралеви

А сархадони Асурбанипал со племтвата Мадаи и ilipcy a.
2) Изворгѕ: Асирсхите, вавилонсхите и дерсискитв клинеети натггиеи,
на пргшер натписот во Пасаргада' ќај Персеполис; натќисот во Бехистун;
Кировиот ватпис/ проглас, во ‘ Вавилои; Херодот, I, passlm, Ктесиас,
Ѕеросос, Ефор, 'Николаос од Дамаск, Диодор, IX (еб ѕо фрагменти), ПоЉвн,
Јуспсн, Евсевиј.
8) Her., IV, 1 и 83— 144. Занимливи се Херодотовите податоди за
Неурите и Будините (Нег., Г 7 ,100—109), жителите -на Скитија, кои Шафар-
жчк иНидерлеѓисметаа заСловеки. .ЗаСкитигегE .Н .Mirms.SeythiaTisand
CfeeJes, Cambridge 1913; M. Rostovtzeff, Iranians and Creeks in South Russia,
OXrord 1Ш ; P.' Kretschmer, P. W. R. E,, s. v. Soythae (1321); Christerteen,”
P.W.HJJ., s‘.v. Die Iranier (Ѓ934) и друга лигература. Посебно советскитв.и-
други публикации за скитските археолошѕи споменици.

136
 *) H er. IV , l и 83— 144; c t . C tesia s, f r . 26 (р о м а в ти ч н о к а к о к а ј Х ер< н
д о т) и S tra b . V II, 305 (к он ц и зн о). Д а р и ј у сп е а , а к о гл а вн а та ц е п м у б е ш е
да го п р ош и р и с в о е т о в л и ја н и е в о Е в р оп а и д а ги о д б и е С к и ти те п р е к у
Д ун ав. Д евеск а н е к о и та к а и м и сл ат.
Х е р о д о т , IV , 87, б е л е ж и д е к а Д а р и ј п р оти в С к и тн ге п о в е д е сед у м
сто ти н к ш гјвд и в о јн и ц и . С е см ета д е к а Д а р и ј п о в е л ед н а дееети н а о д то а .
В и д и С.А.Н^ I V , 212—214, к а д е ш то с т а в у в а з б о р з а м о ст о в и т е и п а ти ш та та ;
G lo tz , О .с. П , 16 ; B en g tson , 129 с о за б ел еш к к .
5) Нег., V , possim.
е) С п рем а Х е р о д о т (V , 3), Х и с т и е ј л о р а к а та ја ва л и ш а л н а гл авата
на ед ен р о Ѕ и ч ек ал д од ек а м у п ор а сн а л а к о са т а н а р о б о т , з а д а г о п р а ти .
7) Д а р и ј м у д о в ер и н а А р и ст а го р а д а и зв р ш и в о е н а а к ц и ја н а б о г а -
»и о т о с т р о в Е а к со с. Н ем аш е у с п е х . H e r., V , 28.
8) H e r., V , 97.
*) Херодот, V, целата книта и -V I, 1—82; Харон од Лалпсак, £г. 10
M ulier; P lu t, De Herdototi malignitate, 24: Strab. X IV , 659. Нова литература
вај Glotz, Bengtson и други.
i ° . н е г , V , 105.
11) H er., V I, 21.
12) H er., IV , 44— 45. С п рем а Х е р о д о т , к а ј А т о с с е п отоп ен и п р е к у
д в а е се т и л ја д и б р о д о в и .
18) H er., V I, 48— 49.
14) H er., V II, 133.
15) H er., V I, 96— 99, в а п а д о т н в Н а к со с , ж р тв а та н а Д ел, н а п зд о1
? иа
К а р и ст.
16) H er., V I, 102— 103.
,7 ) H er., V I, 105— 108, п оед и н оети .
ЈЅ) Х е р о д о г к е х а х су в а , к о л х у п е р си ск и в о јв и ц и с е б о р е л е в а М а р а -
го н . Ј у ети н д а в а ф а н та сти ч н и ц и ф р и : 600 000, К о р н е л и е Н е ш с ; 200000
п еш ац и и 10 000 хоњ ан и ц и , П а у са н в ја с: 800 000 в х у п н о (Iu st. I I , 9 ; C o m . N e p „
МШ., 4 ; P au san . v , 25,5). С п р ем а д ен еш н и те п р оц ен и : 8, 12, 18, 20 д о 50
и л ја д и , в . E d. М е у е г, Ш , 191, c f. G lotz, о . с., I I , 38, n o te 147. — А ти њ а н и с о
П л а тејц и те н а М аратон гш аш е о к о л у 11 000 .(С огп, N ep . Milt., 3 ; lu stin , l.c .;
P au s., X , 20,. b. E d. M eyer, o . c . II I , 193, s . ib . за дату&гот). H e ce зн а е, х а д е с е
в а оѓа л м а р а тон ск и от л о к а л к те т Х е р а к л еи он , х а д е ш то сп рем а Х е р о д о т
(VT, 108 и 116)го им але п о ст а в е н о с в о јо т л о го р А ти њ ан и те.
i®) H er., V I , 109.
ао) H er.j V I, Ш sq, ■- ».•.
, , « X Рапѕ^ I , 32, 4. ----------- ------------- -• '*
ѕѕ) H er., V I, 115— 116, ѕ . и б . 114 з а см р тта на а ти н ск и от полемарзС,
е д ен ст р а те г и 5унак К и н еги р н а М а р а тон ; и б . 117 за п е р си ја н ск и те и
гр ч к и те за гу б к .
88) p a u s ., I, 15 ,. 3 за П ол и гн отов и те ф р е ск и .
. s*) Н е г... V I, 131— 135.
85) H er., V II, 1. .
2с).Х е р о д о т ,-У П , 2 sq ., со д р ж и н а : К с е р в с с е ѕ о л е б а к с е со в е ту в а з а :
п о х о д о т (са р . 2— 19); подготвувак>е- н а п е р си ск а та в о јс ѕ а (20— 2 1); т е х н и ч -
к и т е л о д го то в к и к а ј А т о с , н а ба в у в а њ е х р а к а и м а тер и ја л (22— 25); П а тог
п р е к у М ала А з и ја д о С а р д ес, а в е гд о т и ; к о к ц ен тр а ц и ја к а тр у п и те во
С а р д е с; о д С а р д ес д о Х е л е сп о н т (26— 3 3); в о м еѓу в р ем е с е гр ад а т два и о ста

137
н а Х е л е с т о в х о д А б и д о с д о сп р о ти в н и о т б р е г . Б у р а т а ги р а з у р а у в а м о с т о -
Јзите. С е теп а м о р е то . Н а и н ж ен ер и те и м с е о т се ч у в а а т гл а в и те. С е п о с т а -
в у в а а т д в а в о в и м о ст а в а п ен тек он тер и и тр и е р и (ЅЗ— 36); в о јс к а т а п р и сѓ и г -
н у в а в о А б и д о с, а н егд оти (36—-52); в е р си гк а т а а о јс к а м и н у в а п р е к у м о с т о -
в и т е ц ел и се д у м д ен а н се д у м в о ќ и б е з п р е к и н . А н е гд о ти . М ор н а р и ц а та
о д и в о с в о јо т в р а в е ц (53— 5 3 ); см о тр а ѕ а в о јс к а т а в о Д о р и с к .в а т р а ч к и о т
б р е г : „м и л и он и се д у м ст о т и а и и л ја д и " п еш а ц и . П од атоц и з а е гн и ч к и о т
с с с т а в н а К се р к со в а т а з о јс н а , з а в о д а ч и те , з а сп р ем а га . О су л д е с е т и л ја д и
д оњ ан и ц и , к ам и л и , б о јн и к о л и ; и л ја д а и д в е с т е и сед у м т р и е р и ; б р о јо т в а
ф е р и ч в и т е , б р о јо т в а си р ск и т е , е ги п е т ск и т с, к и п а р ск и те, м а л оа зи ск и те,
п о се б н о гр ч к и те б р о д о в и в о п е р си ск а та м ор н а р и ц а (59— 100); К с е р к с п р а в и
см о тр а и а в о јск а т а и м ор н а р и ц а та ; р а з го в а р а с о С п а р та н ед ог Д ем арат за
«л и а ск а т а х р а б р о ст (100— 108).
ѕ ?) C tesia s, Р е г ѕ , 2 3 ; D io d . X I , 5 ; I u s t , П , 10.
28) G lotz, П , 49— 50.
28) Н ег, V II, 143 sq .; A rist, A th. p o l, 22 sq.; Com . Nepos, Themistocles
и A ristides; T h u c, I, 133; D iod , X I, 41.
s ° ) Х е р о д о т , V II, 108 s q , со д р ж и н а : К се р к со в а т а в о јс к а и м о р н а р и -
ци«и> с е сти гн у в а а т в о Т е р м е јск и о т за л и в . Т а м ош н и те Г рц и и в а р в а р и т^ ги
х р а н а т П ер си ја н ц и те (108— 1 2 6); п е р си ск а та в о јс к а м и н у в а а и з Т е с а л и ја ;
К се р к со В Ј о е п р а тен и ц и б а р а а т п о гр а д о в и те „з е м ја и в о д а “ ; а н егд оти
( 12 7 — 137); си ту а ц и ја та в о А ти н а . Д е л ф и ск о то п р ор оч и ш те г и со в е т у в а
А т т в а н и т е д а с е б р а н а т о д »д р в ен и ѕи д о в и ». Т ем и ст о к л е о б ја сн у в а , д ек а
т и е ѕидо& и с е б р о д о в и т е (138— 144); А ти н »а ѕи те б а р а а т н о в и со ју зн и ц и ,
праК аат ш п и он и в о А з и ја , б е зу сп е ш д о п р е го в а р а а т с о А р ги в ц и те, к о и н е
с ѕ к а а т д а у ч е ств у в а а т в о б о р б а та (145— 152); б е зу сп еш н о п р е го в а р а а т с о
Х и е р о н С и р а к у се и (153— 167); зд р у ж е н и те Г р ц и р еш а в а а т с о к оп н ен и си л и
д а та п р еч ек а а т П е р си ја н ц и те к а ј Т ер м оп и л и , а н и вн ата м ор в а р и ц а д а ја
пр^ечека п ер си ск а та к а ј *ртот А р тем и си он (175— 183); гр ч к и те си л и д оа ѓа а т
в о Т ер м оп и л и и д о А р тем и еи он (184— 195).
31) Х е р о д о т , V II, 196 s q , со д р ж и н а : К се р к со в а т а в о јс к а ја м и н а Т е -
са д и ја (196); а н егдоти (1 9 7 );.К се р к се с п р и сги гн у в а д о Т ер м оп и л и (197— 201);
с е н а б р о ју в а а т гр ч к и те ч е ти о д р а зн и к р а и ш та н а Т ер м оп и л и те (202— 203);
за к р а л о т Л еон и д и д р у г и т е п р в ен ц и (204— 205). В о в р ем ето н а Т е р м о п и л - •
'с к а т а би тк а се сл а в еш е О л и м п и јадата и п р а з н и к о т н а А п ол он К а р к е јск и
(206); н ех ои Г рц и н а Т ер м оп и л и те с е к о л е б а а т (207); ш п и он и те н а К се р к се е
и зв и д у в а а т (208); с е в о д и б ор б а та . Н р в и от и в т о р и о т ден Г р ц и те у сп е в а а т,
ој-и П е р си ја н ц и те н е м озчат д а р а з в и ја т п огол ем и си л и н а те сн и о т п р о сто р
210— 212). Г р ч к и о т п р ед а в н и х Е ф и ја л т ги в о д и П ер си ја н ц и те о б и к о л н о
о к о л у 'Г ер м оп и л и те, за д гр б о т н а Г р ц и те, Ф оч а н ц и те с е п о в л е к у в а а т ;
к р и за в о р е д о в и те н а Л еон и д. К о л е б л и в и те Л еон и д ги п у ш та (213— 218);
н а јд о б р и те и зд р ж а в . С м р тта н а Л еон и д. Б ор б а з а те л о то н а Л еон и д. Г и н ат
н е к о и п е р си ск и п р и н ц ов^ , в р в о т к а б ор б а та п о д оа ѓа љ ето п а Е ф и ја г со
Г Јерси јан ц и те о д рр бот (220— 223); еп и зод а та з а С п ар тан ец от ■Д иЈенек —
Н е к о ј р е ч е д ек а и м а т о л к у и а о г у . П ер си ја н ц и ш то с о стр е л и м о ж а т да
г о за се н а т со н ц ето; „Д о т о л к у п о д о б р о , ќ е с е бор и м е в о л а д " (226); з а д р у -
ги т е ју н а ц и (227); тр и еп и та ф а (22В); р а зн и е п к зо д ч (228— 232); з а т е б а н -
с х и т е п р ед авн и ц и (233). -• v
32) Х е р о д о т , УБХ, 1 s q , со д р ж и н а : С е н а б р о ју в а , п о к о л к у б р о д о в и
д а л е р а зн и гр ч к и гр а д о в и з а б ор б а та к а ј А р т е м и си о к (1); з а к ом а н да н тог

.13S
 Еврибијад; Атињаните им ја предаваат комаидата на Лекадемонците; за
грчките првевци, улогата ва Темистокле (2—5); првата и втората борба
кај Артемисион (6—17); повлекување на грчките бродови кон југ; за пора-
нбшните врски на морнарицата со Леонид; обид на Темистоклв да ги
придобие на своја страна Јонците, кон беа во персиската морнарица; по-
датоци за загинатите во Термопили (18-25). Видк и Diod., X I, 4 Sq.; Simonidee
fr. 4 Bergk; за борбата кај Артемисион папирус со фрагаент од хисторик
Sosylos, в. С. A . Н , IV, Ch. IX со литература.
83) Her, VIII, 40—55; Plut, Them., 10; Аеѕск, Pers., 809 sq.; Diod. XI,
24 и други.
81) Херодот, ХЈП, 40 sq., содржина: Грчката морнарица после битката
кај Артемисион ористиѓнува до Саламкз. Го помага евакуирањето ва атин-
осото население <40—41); Грците доаат 378 бродови без пентаконтерите; се
иабројува колку кој град дал бродови (42—48); пелопонеските војводи
сакаат да се повлечат на коринхскиот проод и гука да ги задржат Перс»-
Јандите. Темистокле одвај ги наговоруза да останат кај Саламив. Перси-
јандиге ]"а пустошат Атика (49—64); анегдоти (65); Лвлопонесдите го за-
крепуваат Истиос (70—73); Теннстокле тајно му јавува на Ксерхс дева
Jie стапи во негова служба и ќе ги предаде свокге. Го наговара хитно да
ги нападне несложните Грци, кои да се повлечат од <1адамми
Аристид му помага на Темистокле. Грците аа Саламин ошголеки од пер-
сиските бродови (74—76); на Грците им е проречена победа (77); Пелопо-
кесците присилени да ја примат бсрбата кај Саламим заедно со Атињаните;
Аристид, порано остракизиран, сега рехабилтиран, му помага на Тош -
стокле (77—82); опис на саламинската борба, Ксеркс ја посматра борбата
'сд атичкиот брег (83—96); Ксерке се враќа во Азија (97—110); Тамистокдо
удира на островот Андрос, за да ги дазни островјаните затоа што им по-
магаа ва Персијавците; бара од Андраниге да платат парична казна во
икето на божествата „Убедувш&ето" и „Силата“ Андраните не с^ѕаат
да платат оти се ио влас*а на богините „Сиромаштијата" и „Бедата"
(1И—U2); поедииости за Ксеркеовото повлекуванл преѕу Беотија и Те-
•салија. Маките на Ксерксовите војници. Мардовиј останува во Тесалија
■со 300 000 војнќци (113—12(0; Грхрете го делат ѕлевот, пра&аат подароди
ви Делфи и во други свесилитта, ааетдсчк (121—125).
М) Ни% VUI, 136 и 140—144, ct. IX, 44
8в) Her., VIII, 131—144 и ЕХ, 1—85, со поединосги. Види, ва пример.
Her. IX, 3, за персискиге оитички сигвали, ср кои од остров до остров
пристигаа во Мала АзиЈа Мардониевата вест за заземакаехо ва Атина. За
дроаологајата важен е Херодотовиот податок IX, 10 за помрачувањето
да совцето.
«7) Нег^ IX, 90 н 101.
**Ј Нег^ DC, 106 и Ш .
•9) Нег., УП, 163—167; Ephor. fr. Ш Mulier; Diod. XX, 1 и 12. '
44) Види хај Ed. Mqrer, GescK,-lII, 206 tf 229.
‘i
И зворв sa R ctopajata na Грчко*перснЈжитв војвн
Главен нзвор: Херобог, види Гл. XVII, 4
Осганати извори; п«мдар (Pyth. I, 75—78; VH, 79; Isttim.
V. 48—50); Есхил (Песијанцн); Тукидид (на дваесетина места); Кеенофо«т
(ffellenlka, V, 4); Кетесиас од Кммд (фрагмвнти);' Армстогвл (Аѓпнсха. по-

1.39
литија, XX—ХХШ ); Папирусат од Оксирикх (XI, 3. 4); Ефор (фрагменти);
Теополп (фрагменти); Платок, Аристотел, Дедосгек (попатно на повеќе
места); Диодор Сикулски (X I, 1—19 и 2?—37); Схробон (на повеке места
во IX и X книга); Трог Ломпеј (кај Јуетик, П, 9); Корнелиј Непос {био-
графиите аа Миљтијад, Аристид и Темисгокле); Плутарх (биографиите в а
Аристид и Темистокле и попатно во векои друти текстоѕи); Поусомијос'
(I, 15, 32 и 40; V, 11); Atenei (VII, 311) и други.
Натписи: Вотивниот натпис што го поставија Атињаните во Делфи
за спомен на маратонската победа; епитафот на загинатите Коринтци;
ецитафот на загинатите Мегараии; натписот на „змијскиот столб“, којшто
беше поставен во Делфи за спомен на победата кај Платеја (cera во Ца-
риград) п други. Натписите ги обЈавиле Dittenberger, Шскѕ-НШ и други.
Во ш вово време најдеаи се натгшси од времето на Персиските војви под
азинсвата агора, види кај Bengtson, о. с. 136—137.
Археолошки споменици има мѕогу малку. Нешто ископа Сотиријадис
на Маратон, а Маринатос на Термопилите. Најдениот материјал не е од
големо значенгв.

140
 X
АТИНСКАТА ПЕНТЕЌОНТАЕТИЈА

Во историјата на А*гана многу е чуена Пенгековггаетијата

(qjL pentekonta, педес-ет; etos, година), епохата помету Грчко-
персиските и Пелосонесхите војни, што траеше околу педесет
години1). Во таа епоха Атињаните лосгигнаа превласт, orchi, на
Егејското Море^ се обогатија, го унапредија својот ошлтествен
живот развивајќи ја демократијата понатаму и достигнаа висок
културен растеж. Античките тшсатели ни оставија релативно
јмалу податоди за толку значајната епоха на атинската исто-
рија. Главни извори се: Тукидид, Аристотел (Атгмска палитија),
ла писателите на биографиите на тогашвите атински првенци:
Коркелије Непот и Плутарх. Непгго се знае од натписите. Нај-
речито зборуваат археолошките споменици-
1. ДО ПЕРИКЛЕ
Обновата н напредокот ва Атина. — Штом во есента на -
479-та година Персијанците ја напуштија Грција, Атињаните
лочнаа' да го обновуваат сво-јот разурнат град а да традат нови
-тврдини. За многу кусо време изградија нови ѕидишта' околу
цеДиог град. (околу девет хилометри должина) и ги обновија
старите ѕидишта на Акропол. Иотоа го изградија и со ѕидишта
го закрепија пристаништето Пиреј. Најголеми заслуш -за сето
ова имаше Темистокле. Спартанците' слутеа на лошо во врска
<о тие тврдини и настојуваа со протести да го попречат тоа.
Немаа уепех.
До Грчко-персиските војни Спарта беше највлијателната
грчка држава. Во овие војии Атињаните најмногу сторија. По-
сле протерувањето на ПерсиЈанците Спартанците со оставатите
каправија ггоход на Теба, ја изведоа. б&зуспешната казнена
експедиција против нехои ■тесалски градови, затоа' пгго им' по-'
магаа на Џерсијанците8). Пролетта 47& годЈлза Спартанците орга-
низираа сојузнички поморски воен поход на Кипар и на визан-
тион, за-да ги ослободат тамошните Елини од Персијанците. Со
морнарицата составена‘од лелопонески, атински и другибро-
дови’ командуваше спартанскиот регент Паусаниј, победникот
јво Платејската битка. Византион беше ослободен. На Кипар не

141
беше постигаато ништо особено4). Тие се прилозите на Спартан-
цигре за општоелинското дело. Атињанитв дадоа многу ловеќе
и го презедоа лрвото место.
Делеко-аташшот сојуз. — Во 478 година многу грчки гра-
дови на малоазискиот брег (во Јонија, Еоашда на ПропонЋида),
*за трачкиоѓг брег и на егејските осгрови склучија гапјем поморски
воек сојуз, симахија, со лтина. Јонците и другаге малоазиски
Елини, кои беа ослободени од Пврсијанците, пишува Тукидид,
ве ја поднесуваа грубоста на Лаусаниј, па ги помолија Атик>а-
ните тие да им бидат водачи5).- Целга на тој сојуз беше: заед-
ничка одбрааа •во случај на повторен напад од Персцјанците
и казнува!&е на Персијанците — репресалли. Сојузниците се
согласија да изградат заедничка морнарица; во случај на војна
Врхавен комавдант да беде Атиѕванец; секоја годана да плаќаат
оиределен принос, foros, за изградба и одржуваае на морнари-
иата (некои дадоа бродови). Главниот организатор на сојузот,
Атињанецот Аристид, со опшго задсдаолстао ка сите ја определи
голеашката на прилозите за секој члек на сојузот, за секој сб-
јузнички Јрад. Вкупни;от принос, форос, во почетокот изнесу-
ваше 400 таленти годишно®). Овој сојуз се наречува „Делско-
атички*' оти во почетокот седиштето му беше во Дел (Аполоно-
вш т зсрам) и бидеј&и Атичаиите во неп> имаа главен збор.
Во Дел еднаш годишно се одржуваше собор, synodos, на
делагатите на сојузничките градови. Во почетекот cirre членови
на Делско-атичката симахија беа рамноправни. Но Атињаните
постепено станаа господари на своите сојузвици.. Благајнвди
нг сојузот беа атинските hellenotamiai. Кога во синодот се гла-
саше Атињавите за своите предлози' ги користеа гласовите ва
понесамостојните членови. Со^узниците изведуваа воени акдии
најмногу за сметка на Ати&аните. Во 476—5 година сојузциците
под командата на Атинецот Кимон го истераа остатокот Перси-
јанци од трачкиот брег, на устието на реката Стримон, освоју-
вајки го тука градот Еион. Тука налху подоцна Атињаните до-
несоа десет илјади. свои и еодузнички доселеници, а потоа се про-
бија кон север, по реката, па ја основаа колонијата Amphipolis,
недалеку од с о ' злато богатата планина Pangeion. Атињаните,
користејќи ги сојузничЕгите сили, ги освоија елинските рстрови
Скирос и Каристос (472 г.) и тука ги сместија своите клвруси.
Во 468 година единиците на Делско-атичкиот сојуз под коман-
дата на Кимон жестохо ги пободија Персијанците на вопно и
на море кај устието на рехата Еуримедонт, на јужниот' брег
ва Мала Азија. (Памфилија)7).
Делско-атичкиот сојуз ростоеше околу педесет' тодини: За
тоа време тој се развиваше, го менуваше својот статут и висо-
чината на форосот, примаше нови членрви. Сите промени одеа
во корист на Атин>аните. Во 464 година Атињаните благајната
на 'сојузог ја лренесоа од Дел, во својот град, и ја сместија во
опистодомот на храмот ка богинката Атина на Акропол. Тие
napi Атошаните ги користеа самоволно. Уште од порано некои

142
 везадоволни членови сакаа да истаазал1 од Делско-атичзсиот со-
'јуз (дрвНахсос). Атизваните ги.присилија да останат во соју-
вот. Атињаните две години го rianaraa Тасос, кој сакаше да
истапи и го натераа на калитулација (465— 464). Користејќи го
Делско-атичхиот сојуз Атина се здоби со врховна влаег, arch£,
на Егејското Море и стака прва грчка држава во тоа време8).
Политичката ситуација во Атина. — Во првото десетиле-
тие на Пентеконтаетијата, во времето на обновата, во времетб
ва првите акции на Делско-атичкиот сојуз, во Атика се водеа
мноту интензивки партиски борби, најмногу во врска со надво-
решно-политичките проблеми. Атински политички првенци во
.тоа време беа: Арисгид, Темистокле, па Кимон и Ефијалт. Ари-
стид, некогаш остракизиран, рехабилитиран во времето на Са-
ламинската битка, командант на атинскиот одред во битката
кај Платеја, најпосле се истакна како организатор на Делскго-
атичкиот сојуз. Темистокле, кој се прослави во Грчко-перси-
ската војна и беше заслужен во првите години на обновата,
беше остракизиран во 472 година9). Вистикската причина не се
знае. Се верува дека то собориле аристократите кои биле за
лријателски врски со Спарта. Тогаш во Атина се издигаа Кшаок.
Кимон, син на Милтијад, богат аристократ, се прослави
како стратег во протеруван>ето на Персијанците од Еиш и сд
иекои острови, а особено со пооедата кај Езримедонт. Кога тој
беше етратег („Кимонова ера“) Атина имаше големи воени ус-
леси. Кимон хако атински претставник во Делско-атичкиот со-
дуа ги хормсгеше сојузниците барајќи од нив само форос, а лу-
пггајки. ги да не се занимаваат со воено-политички работи. Ме~
хутоа тој на Атињаните влијаеше да етанат професионални.
воЈници1"). Кахо аристохрат Кимон одржуваше политичкл вр-
ски со спартанските олигарси, а работеше против атинската де-
мократија, Напредната атинска ехономска политиха к спартан-
скиот конзервативизам. не можеа да се ускладат. Затоа Кимон;
промаши. — Во 464 година,' во времето на земјотресот, ка Пело-
лонез се побукија против Спартијатите Илотите во Месенија,
Избувна „Третата лесенска војнаи. Спартанските олигарси ги
повикаа на ломош Атињаните. Кимон успеа да добие одред свои
сограѓани и ги поведе ка- Пелопонез во помош. на Спартанциде.
Спартанцлте немаа викаква корист од Кимоновите војници
(Долготрајна опсада на илбтскиот град Итома. — Спартанците-
се сомневаат дека Атињаниге имаа пријателски врски со Ило-
тите), па ги исклучија од своите редови и m вратија назад во
Атина. Тоа беше Кимбнов морален пораз. — Додека Кимон беше
ва Пелопонез, атинсхиге демохрати усшзаја да донесат уставни
реформи. На Ареопагот, хој беше во рацете на аристократогге,
му беа одземеш* многу компетенции. Кимон, кој беше обв14нет за
штетност од експедицијата на Пелсшовез, не успеа по враќањето
да се оправда. Беше острахширан како пријател на Лакеде-
моњандите а нецријател на демос (461—460 година)11). Кимова
и. неговите аристократи — олигарсите во Ареопагот nt побе-
дија демократите на чело со Ефијалт, енергичен атински поли-
тичар, кој наскоро беше убиенА*).
Плутарх вели, дека со изградбата на пирејското* присташ-
пгге дешЈст наспроти аристократиге зајакна и стана поомвл,. оти
власта лремлна во радете -на морнарите, ’ веслачите, кормила-
рите; дека подоцаежните олигарси уввдоа оти- иотеклото на
атинската демократија се наоѓа во власта на море, додека ѕем-
јоделците полесно ја трпат олигархијата18). Атина во ова време
силко зајакна благодарејки на трговските, колоиизатореѕите и
воените ахции на море. Морнарите, носителите на сето тоа, беа
во прв ред претставници на атинскиот демос, хојшто тогаш-ја
зеде власта. Во редовите на атинсхлот демос тшаше 'и ситни
таотосопственици. Некои од морнарите имале некакви земјо
делски имоти. Иоради тоа е разѓжрлацзо што демократите, доне-
сувајќи реформи. им дадоа право ка зевгитите да можат да би-
дат избирани за архонти (45/ година)'4).
Грчкхте писатели, накломети кон аристократите негодуг
ваат; „Атинсхжуг демос се опијани и стана бесен со сдободата
што му ја даде Ефкјалт."4®)
Возни. — Атињаните во тоа време беа многу агресивни.
Војуваа со Персијанците, со членовите на Иелопонескиот сојуз
и со Јрадовите што сакаа да истапат од Делско-атичкиот сојуз.
Со Персијанците тие војуваа во Египет, на Кипар к на сирскиот
брег. Во 459 година атинската флота вплови во Нил за да им
даде помош на Египтјаните во борбите за ослободување од Пер-
сијанците. Досле извесни успеси Атињаните во шестата година
рд војната најпосле во Египет беа поразени (454 година), ги изгу-
,бија повеќето од бродовите што таму ги употребија10). Во 450
година атинската флота под комапдата на Кимон, кој беше реха-
билитиран,-тргна на Кипар, наводно за да ги оелободи тамоигаите
ЕлиВи од Персијанците. Во битката кај кипарска Саламина
Атињанитежестоко ги поразија Персијанците. Малку пред таа
'битка Кимон умре од некоја болест17). Во 449 година Атин»аните
преку својот ололномоштеник К а Ш а ѕ , Кимонов оиновец, во Суза
склучија мир со персискиот цар Артаксеркс — „Ќ а Ј ш и н м и р “ .
— Спрема договорот за тој мир персискиот цар се одрече од сите
претензин на Егејското Море и им вети слобода на сите Елини
хои живеа на заладниот брег на Мала Азија, на Хелеспонт и
Пропонтида; Атињаните ветија дека нема да ги напаѓаат пер-
сискнте земји, а Дерсијанците дека нема да доаѓаат во Егејекото
Море со бродови18).
Атин>аните, покрај тоа, во ј^аа на Балканот и на острск
-вите со членовите на Пелопонескиот сојуз (Коринг, Епидаур,
Етина, Сгарта), со Беоќаните, а беа сојузници на Аргос, Мегара
м некои TecancKTi градови. Тоа беше таканаречената „Прва пело-
локесха водва“, кајашто траеше шескавсет години (462—446),
С£ заврши со мирот што го склучи Атина со Сларта за триесет
години (446). Во ист о време Атиааните војуваа со градовите што
сакаа да истапат од нивкиот coiyn — со’Егина, некои евбо-јски ќ
други традови. Атина победуваше19)
144
 ЗАБЕЛЕШКИ

1) Тукидид, I,. 118, тие годиии ги брои' почкувајќи со годината на

Ксерксовото повлекување од Грција (480). Називот пеитекоптаетиа кај
старита граматики, S.chol Thuc. I,. 42, v. Thesaurus linguae Graecae, s. v.
*) Thuc. I, 89—93; A rist, Ath. p ol 23; Plut, Them. 19.
*) Нег. VI, 72
*) Thuc. I, 94 и 128; Diod. XI, 44, S.
8) Thuc., I, 98; Plut, Arist., 23 sq.
« ) T h u c :, I , 9 6 и V , 1 8.
Thuc., X, 98—100; Plut. Cimon и Aristides, passim.
• 8) За преност на сојузничгата благајна од Дел во Атича: Plut., Ari­
stides, 26 и Pericles, 12; Diod. XI2, 37.
За форосот и другите околности «а Делско-атичкиот сојуз натписите:
Merit, Wade-Gery и Mac. Grecor, The Aihenian irubute Usts, I ( 1 9 8 9 ) XX
(3949), останатото кај Bengtson, o.c., 171—172.
в) Темистокле, остракизиран, престоЈуваше во разки краишта иа
балканската Грција и кајпосле с е насели ѕо Мала Азкја, каде што пер-
спскиот крал му даде некакви имоти, покрај другото земја околу градот
Магнезија. Тука Темистокле умре (Plut., Them.). Аристид укре во четвртата
година после остракизирањето на Темостокле (Согл, Nepos, Arist., 3,3).
10) P lu t., Cim. 1 1 .
11) Thuc. I, 101—103; Plut., Cim. 16—17; Diod. XI, 63—64; Cora. Nepos,
Cimon — биографија полна co пофалби sa јунаштвоѓо, благородноста и
дарежлизоста Кимонова.
i®) „Околу седулнаесет ‘години посде Медските еојни државиата
упраеа остсжа 80 рацете на Ареапагот, иажо власта по малу му се сма-
луваше. Додека јакнеше мнозинстеого, народен ѕаслткик стана Ефијахт,
синог Софонидоа, кој беше « с глас ќоко -чоѕех неподм.итлив « враѕедек
ѕо политичките работи. Тој удри ш Ареопал. Ефијалт прео соборк лно-
гумина Арепагити обвинувајИи tu ѕа лошо упраеуеање. Потоа ѕа Архохгог
Конок (462—461 година) му ги зеде иа Ареопагот cure додадени праеа, по
кои Ареопагот беше чуеар паустаѕот, « едните права иа Ареотииот лџ
ги даде на Советог .од пет стотши, а другите ка Народното собраше u на
судовите. А ео таа работа л у помагаше Телистокле.. . Кога ее состанл
Советот од пет стотихи почнаа талу Ефијалт u Телистокле да ги обеину*
осат Ареопагитите и го поѕторија истого во Народното собрание, додека
п* им ја зедоа власта. Но Темистокле не побегна од обвипение, a тргнаг
е « Ефијалт, оти ш скоро тајно го уби Аристодик од Танагра", Аристотел,
Ахинска политија, 25; с/. Plut, Cim., 15 и Per. 10; Diod, X I, 77.
13) P lu t., T h e m , 1 9.
**) Arist., A t h . p o l 26. Tysa има податоци и за друти реформи.
15) Plut., Per. 7; p ia t, Rep. VDI.
i ® ) Thuc., I , 1 0 4 ; D i o d . , X I . 7 1 ; C t e s i a s , Persice, 3 2 s q .
1 ? ) T h u c . , I , 1 2 2 ; D i o d . , X I I , 3 sq.; P l u t , Cim. 1 9 . S a б о р б и т е в о С и -
натпис.
р и ја :
i») Plut., Cim. 18, сцрсма Кратеровиот „Зборвик на псефизвта“ ; Diod4
X II, 4; Isocr., Paneg. П7 sq.; Theop, fr. 167—168 Mulier; Paus^ I, 8; cf.
Her., .VII, 151.

10 И с т о р и ја н а а н т и ч х и т е Г р ц и
4 145
 lft) Thuc., I, 104 sq.; Diod. XI, 77 sq.; Плутарх во биографиита на
Кимон и Дершсле; катииеи.'
Дреглед ва вастаннте. — Во 482 година Атрњаните заклучувааг
сојуз do Аргивците (стари непријатели на Спартанците) и со некои тесал-
ски династи. — Во 461 година Мегара во судрувањето со Коринт, порадег
псграничките земји, го напушта Пелопонескиот1сојуз, а му приоѓа ва
Делско-атичкиот. — Во 459 година судруѕање на Атика со Кориат поради
базите во Коринтскиот Залив (пристаништето Наупаѕт). ВоЈна на Коривт
со Мегара. На Мегара ѓх помага Атина, а на Коринќапите Епидаур. Атин-
свата флота ја победува коркнтската кај островот K ekryphalea. — Во 459
година Атињаните ги победуваат на море Егинците, кои се еојузници на
групата на Пелопонесците; се истовараат на островот и го опседнуваат
градот Егина. — Во 457 година-Спартанците, до тогаш зафатеки со. „Тре-
тата иесенска војна", R приоѓаат на спомнатата група на Пелопонесците
против Атина. Тогаш во Средна Грција жителите на Дорида се бораг со
Фочаните поради имотите во Делфи. Војската на Сгѓартанците и другите
Пелопенсци навлегува таму, взводно да fi помогне на Дорида, се здру-
жува со силите на некои Беоќани и сите удираат на Атинците. Атинците
се поразени во Беотија ѕај Тзнагра, недалеку од Атика. Нешто подоцна
Агинците ги тепаат Беоќаните и Пелопонееците кај местото Oinophyta во-
Беотија и прават. препади по Беотија, Фокида и Опунтска Локрида. — Во
зииата на 457/56 година калитулира Егиаа. ЈЦораша да Miit tu предаде
гвокте бродови на Атинците, да ги разурне градскитз ѕидишта, да почне
да плаќа годишва контрибуција и да стапи во Делско-атичката лига. Во-
истото време (457/456) Аргивците ва Пелопонез со поткрапа на Атинците-
прааат офанзива против СпартзнЦите, го заземаат Троизен, ги тепаат-
Спаргаиците кај местото Оиноа. — Во 455 година атинската морнарица
(командант Томидес) прави вапади окоду Пелопонескиот брег, иустосуба
на Кнтера и во пристаништето Cytheion, оди во Јонсхото Море, се задр-
жува на, островите Закинт и Кефаленчја ^ѕок влегуваат во Делско-зтич-
ката лига Влеѓува во Коринтскиот Залив. — Во 454 година е поразот на
Атинцит« во Египвт; пренесување на сојузничкета благајна од Дел во
Атина. — Од 454—449 годива Атинците интервенираат во малоазиските
градови (Милет к други), кои вастојуваат да истапат од Делско-атичката-
лига. — Во 451 годивз Атина склучува со Спарта мир ва пег години. —
Во 450 година атииската победа на Кипар. Во 449 година Калииниот-. мир.
— Во 448 година пад борби околу имоти во Делфи „Света војва" со
интервеаг!ија на Спартаиците. — Во 447 годкша во беотските градови
(Орхомен, Херонеја и други) олигарсите ги исфрлаат демократите, ѕоишто
Атинците ри дотхрепуваа. Атинците интервекираат, ио бкдуваат победени
кај Хоронвја. — Во 447 годиаа се основа Сојузот на (Јеотските градови. —
Во 446 година неѕои евбојскм градовк истапуѕаат од Делско-атичкиот
сојуз и сахаат да ги исфрлат од св.оето острво атиѕските клеруси, Перихлд
гк спречи да. го сторат тоа! Ивтата година склучвк е Тркесетгодишен «и р
помеѓу Спарта и Атина.

146
 2. BPEM ETO H A ИВРИКЛЕ k
у Ч- ѕ' ' ■
Појавата на Периале, — После смртта на Ефлдалл водачот
на атинските демократи дојде Перккле (Perikles), син Ксанти-
пов, атински аристократ, ученик ва филозофот Анаксагора и со-
фистот Дамон, одличен воЈствекик, државник, блескав говорник,'
вешт гголиггичар, кој „наместо партијата на богатскго малцинстао
ја избра партијата на сиромашното мнозинство‘а), Перикле по-
литјгчки лочна да се истакнува во Атина околу 463 година како
противник на Кимон, а соработвик ва Ефијалт. Во 443 година
беше остракизиран поеледниот токмец *на Перикле Тукидид,
првенец на атинските арлстократи- Од тогаш до 429 година Ати-
гваните во народното собрание секоја година за стратег го избираа
Першсле. Тогаш власта на атлнските архонти беше мала. Во
схлад со својата воева и трговско-колонизаторска политика
Атинците тогаш врховната лзвршна власт им ја даваа на десетте
стратези. Во текот на петнаесет години се ненуваа девет стра-
тези. Пери^ле, десеттиот, седоја година редовно беше повхорно
избиран. Имајќи власт без прекин Перикле изведе прекрасен
економски, општествен и.културен програм во својот град, а со
вештата надворешно-политичка дејност им даде на Атињаните
прво место меѓу Елините. Плутарх, негов биограф, го идеализира
ПерЈскле. Тукидид му го,дава вистинското место во историјата.
Аристотел и други писатели даваат различни податоци за него.
Нешто се знае од натгохсите. Славата на Першсла ја.понесоа низ
вековите атанските ликовни споменици.
Перикле и атинската демократија. — Перикле' беше истак-'
нат демократски првенед во Атина во времето кога атинекиот
народ до -предлог на Ефијалт му одземаше на Ареопагот важни
компетенции давајќи ги наЕлексијата, ва Буле и Елмејата. После
смр.тта.на Ефијалт Перикле ги продолжи и понатаму демократ-
ските реформи. „Отќако Иерикле го презеде рако&одството на
народот. пишува Аристотел, уставот. стана уште подобар за
рародот. Иергскле џе само што «о Ареопагот му одзеде некои.
права, туку граѓаните ги упати.да ја земат власта на море. Со
■тоа ласите се осмелија и почнаа да јџ.земаат-ео свои раце цело-.
купната државна управа“ г).
Перикле како мудар политичар увидуваше дека демокра-
тијата може да. постои само во определени економски условл За
it*
147
да може секој, па и и најсиромашниот граѓаиин, да врши државна
служба, Перикле воведе мистофорија (гр. misthos, плата; fero,
носам), примање плата за вршење државва служба. Прво почна
да ги плаќа судилте, елијастите3). Покрај тоа оггредели државата
на граѓаннте да им плаќа вдезни билети за театар4). Платон и
Плутарх му замераат на Перикле пгго со делезвето пари го ра-
сипа атинскиот народ5). Перикле беше понапреден. од своите
критичари.
Б о времето на Перикле атинската демократкја беше нај-
развиена. Народот (демое) во собранието (елексија) избираше,
контролираше и ш отдовикуваше државните раководители; до-
весуваше закони, решаваше за мирот и војувањето, за финан-
сиите, за еите поважни државни^ работи, оставајќи им поедини
работи ка своите органи. Секој ативски граѓанин можел да ја
добие секоја положба во државното раководство. Но, демокра-
тијата во Атина, како и на другк места, постоеше оамо за полно-
правните граѓани., Странците (метеди), робовите, па дури и ж е -.
нит& на полноправнита граѓани немаа политички права6). Атина
во времето на Перикле имаше околу 40.000 полноправни граѓани
со оЕолу 140.000 членови на нивните фамќлии; окоду 70.000 ме-
теци, а робови барем онолку колку ш то имаше слободни. Атин-
ската демократија, ииаку најразвиена во античкиот свет, беше
благосостојба за малцинетвото1)-
Еолонизацијата, односите со сојузнициѓе. Понт. — Атин-
ската демохратија од времето на Перикле имаше своја особека
економска база, Најтежок економски проблем, проблемот ка
земјишните имоти, Атињаните го реишја со основан»е холо-
нии и клерухии. Осум илјади атински безземјаши тогаш добија
свои клероси. Во 443 година Атаканите ја основаа вголонијата
Турии (Thurioi) во Јужна Италија, на подрачјето на етарио?
разурнат Сибарис8). Наместо самосто^ните колонии Атин>аните
порадо основаа клерухии (rp. kleros, со коцка добиен дел земја;
echo, имам), населби, чии жители, Атизвани, го задржуваа атик-
.ското граѓанско право и беа зависни од својот матичен град.
Атиѕаните во петтиот век основаа многу клерухииЈ особено во
времето на Перикле и тоа.. на егејските острови, на трачкиот
брег, на Трачкиот Херсонез, Пролонтида к на ЗЗонт9). Некои од
чие клеруззш беа основаки на земја ка членовите на Делско-
атичѕиот сојуз, поради што дојде до несогласици. Во времето
на Перикле зајакна колонијата Алфиполис (437 год.% во доли-
ната иа-реката Стримон, база за трговски врски со Махедзнците
и Трачаките10).
В о времето на Перикле Делско-атичкиот сојуз стана атин-
ски империј, Атскѓ. Атика тогаш стаѕа господар на своите сојуз-
Ш ци и- најјака сила на Егејското Море. Сојузничката каса уште
од времето ва Кимон се наоѓаше во Атива. Сега Атињаниге ва
големо ја користеа за себе. Сојузниците веќе ке ковеа свои пари
(освен некои),-туЕу се служеа со атинските. Атин»аните ј е отсхле-
звуваа, или ја иамалуваа, височината на фороеоп* спрема своетчѕ

148
наоѓаше. Основаа свои клерухии на сојузничката теритмзрија1,
наводно поради стратешки бази кон неприЈателот, ги користеа
сојузниците на разни начини. Трошењето на сојузничката бла^
гајна аа разубавуван.ето ка Атина беше најочигледно носилиѕе иа
Атињаните кон сојузкиците. Дојде до судрување. Некои сојуз-
вици .сакаа да истапат од Делсќо-атичкиот сојуз. Атињаните нв
дозволуваа. Во врска со тоа избувна теижо судрување помеѓу
Атињаните и Самјаните. Се водеше долготрајна војна. Најпоеле
Перикле, во 439 година, го натера Самос на хапитулација и му
наметнаа голема војна отштета11). Се побунк Византион, се побу-
нија некои градови на Хелеспонт и во Карија и сакаа да истапат
од Делско-атичкиот сојуз. Атињаните со нехоц побунети, сојузниг
ци постапуваа внимателно. Ги совладуваа, но им наметнуваа бла-
т услови, мало зголемуваља на форосот. Околу 443— 442 годтша
Атињаните ги поделија еојузничките градови ка пет групи, спре-
ма височината ка форосот (градовите на Донија, .Карија, острови-
те, Тракија и Хелеспонт). Тоа се заклучува од натписите.
Атин>автгге од шестиот век имаа трговски врски со Лово*.
Ги изгубија во времето ira Грчко-персиските војни. После тие
војни пак ги воспоставија, Перикле на тие врски им даваше.
големо значење. Во 437 година Перикле со добро спремената
атинска морнарица доплови на Понт. Накои негови одреди ш
зазедоа лристаништата Sinope и Атгѕоѕ и тука оставија клерут,
Тој со оетанатите единици дојде до кимерски Босфор (Керчкиот
заореуз), го зазеде пристаништето Нимфеион, вотостави сојуз-
нички врсви со Спарток, господарот на градот Пантикапеион
(Керч)12).
Атшваните во времето на Перикле достигнаа голем економ-
ски напредок. Со системот на клерухии и кодонии го решија сво-
јот аграрен проблем. Одлично ги развија занаетчиството, помор-
ството и трговијата. Имаа големи приходи од лаврионските руд-
ници на сребро. Безмилосно ја користеа благајната на Делско-
атичкиот сојуз- Дваееет илјади Атшвани примаа плати (misthos,
diaita — диета) било од градските било од сојузничките сред-
ства1*),
Богатите граѓаки А даваа на дјмкавата приолзк за градба на
^одови.14)
Културки споменици. — Перикле ги заврпш Темистокло-
вите и Киконовкте работи на обновата, хфоширувањето, закре-
пувањето и разубавувањето на' градот. Перикле подигна важни
градби за воена и цивилна употреба и ггрекрасни културни спо-
Ј^ениди. Перикле тоа го замисли, се залагаше за тоа во народ-
ното собрание, најде средства (најшЈОгу од блатајната на Делско-
атичкиот сојуз), поради тоа ги издржа наладите на политичките
ѕгеоријатели, најде добри стручњаци (архитектите Иктинос, Ка-
ликратес, Мнесзпслес, Короибос) ѕа чело со Фидиас, а и лично
учествуваше во плавирањето. Тие големи јавни работи беа во
врска со општествениот плак ва Периѕле за даваше работа ка
работниците16).

Ј49
 Перикловиот арзоггект Каликратес ia доврши изгредбата
на ѕидиштата со кои Атана се поврзуваше со Пиреј (работите
беа почнати во времето на Темистокле). До 448 година 'довршено
е изградуван>ето и закрепувањето на Пиреј. Тогаш Пиреј со ѕид
се поврза со Фалерон. Во времето на Перикле во Атина беше
изграден Одеион (Oideion). Тоа беше тркалезна градба со хоничен
покрив, Во Одеиок се приредуваа музички натпреварувања1®).
Најзначајните споменици од времето на Перихле подигнати се
на аткнскат!а Акропола. Од 447— 442 година архитектиге Иктинос
и Каликратес го изградија Партенон (Parthenon), прекрасниот
храм на Атина Партенос (Parthenos) на Ахропол. Партенон, нај-
совршениот споменик на грчката архитектура, славек е во прв
ред го> својата пластична декорација, којаш то ја изведе Фидиас
со своите соработници и по Фидиината статуа на Атина Парте-
вос, што беше поставена во тој храм.
Од 438 до 431 година Мнесиклес ги градеше Пролшгеи, мо-
нументалниот влез на Дкродол17). Во тоа време се планираки
два прекрасни помалк храмови sta Акропол, Ерехтеијон и храмот
ва богикката Нкка (Nike), -кок ое довршени- пасле смртта на Пе-
рикле. Во времето ва Перикле изграден е и храмот на Деметра
во Елевсива18).
*
* *
Времето на Перикле е „златна епоха“ на Атина и време на
најголем напредоќ на еликскиот лолис. Тогаш Атива беше на‘
врвот на својот економски и општествен развитох. Постарите
атински генерации во текот на вековите придонесуваа за тоа19).
На здравата ехономска основа се издигна величествена хултурна
надградба. Литературата, архитектурата, разните видови ликов-
ни уметности, разните културни дејности напредуваа ло закони-
те на својот развитох, постигнувајќи го евојот врв секоја во свое
време. Селак е значајно да се одбележи дека грчката драма кул-
минираше во Перикловата Атина, деха најголемиот грчки исто-
ричар Тукидид ’ е еовремених на Перихле, деха Перихловата
Атина, јгатгп најголем елински културен центар, го привлече
историчарот Херодот, филозофите и софистите Анахсагора,
Дротагора, Горгија и други културни работвици од разни ',краи-
шта на Елада, .Најзнач&јна личност од Атина во времето на. ГГе-
рикле е .Фидиас, најголемиот елински скулптор. Перикловите
Атињани го изградија Партенон, најславниот споменик на елин-
ската архитектура и скулптура, едно од најголемите уиетнички
достигаѕва во светот20).

ЗАБЕЛ ЕШ КИ

4) Плутарх, Пернхле, 7.
2) Arlst, Ath. -pol 37.
3) ^ м а ц «? д о в о л н о п од а тоц и за П ер и к л ов а та м и ст о ф о р и ја . А р Х ст о -
гел д а в а п од а тоц н о д ч е т в р т и о т в е к ча п л а ти те в а а ти н ск и те су д и и , со а е т *
ш ц и , п р и тан и , а р х о к т и д р у ги - З а £ е л «х .у в а д ек а с е к о ј гр аѓа н и н за

150
ттр и су сх ѕу в а & е н а р е д о в н о то со б р а н и е п ри м ал п о е д в а д р а х м а , а з а п р и »
су ст в у в а њ е н а гл а в н ото со б р а н и е л о д е с е т о б о д и , A r is t , A t h . p o l 62.
f ) p lu t, P er., 9; P h iloch . f r . 8B M iiller.
« ) P ia t, G org. 515', P lu t* Per. 8.
e) „flo е р в л ет о н а архонт от Ант ндот (451-—450 г о д и н а ) , ц и ш ува А р и -
стотел , зак л учи ја поради преголемот о мнозимство граЅани, а п о п редл ог
н е П ернкле, да х е л у се признава граѓанско itpaeo н а о н о ј н о ј « е с е родил
tu) тотк о zpaiauttH u л а ј к а г р а ѓ а л ш ѓ , A ris t, A th . p o l 26, c t P lu t, P er. 37;
P h iloch . f r . 90 M a n er.
T) B eloeh , D i e B e v S lk e r u n g d e r griech i& ch — r o m is c h e n W e l t и G rieehisch«
C escM chte, lt la, 2, 393.
«) P lu t , P e r ., 11; D io d ., Х П , 10.
9) Plut, Per. 11; натписи. '
i» ) O А Ж , V , 172—173.
» i) T h u c ., I , 115— 117.
12) D io d , X I I , 31, З а а т и ѕ с к и г е в р ск и c o б р е го в и т е в а П он т (Ц рн ото
М о р е ) св е д о ч а т н а тп и си те и а ти ч к а та к ер а м и к а о д п е т т и о т в е к , н а јд е в а в о
•1 и е к р а и ш та .
18) A r is t , A th. p o l, 24.
i« ) A ris t, A t h . p o l., 24.
IS) P lu t., Per. 12.
i« ) P lu t , P er. 13; P au s., I , 20, 4.
i? ) P lu t, Lc. П р оп и д еи те в и к о га ш к е б е а зав р ш ен и в о ц ел ост.
1Ѕ) З а П ар тен он к д р у т и ге сп ом ен и ц и н а а р х и т е м у р а т а и о к у л п ту р а -
јз о д в р е и е т о н а П ери к л е 'в и д и п о се б н о в о гл. X I X и X X ; в . W . J u d eich ,
T o p o p ra p h ie v o n A t h e n , M iin ch e n 1931/2.
ld) В и д и ro Л е р и сл о в и о т г о в о р к а ј Т у к и д и д , П , 35— 46.
88) П о о п ш и р в о в о гл . X V II— X I X , passim .

151 .
 XE

ПЕЛОЛОНЕСКАТА ВОЈНА

Во 431 година избувна тешка братоубиствена војна покеѓу

Атина и дрзкавите од Пелопонескиот сојуз, позната во историјата
Јгако Пелопонеска војна. На страната на Агина и нејзиниге кле~
руси се бореа членовите ва Делско-атичката симахија, многу ос-
тровски и континентални градови, што не беачленови на таа си-
махија — меѓу нив некои тееалски градови — (Фере, Фарсалос,
ЈГариса, Кранон), беотскиот град Платеја, западна Локрида, чие
пристаниште Наупакт изигра важна улога, Акарнанија и некои
острови од Јонското Море — ва прво меото Коркира. Индиректна
помоЈЦ на Аташа & дадоа некои јужноиталски и сицилиски гра-
дови — на прво место Регион и Кротон. На спрохивната страна
беа сите пелопонески градови-држави 'освен Аргос и градовите
од областа Ахаја (Палена беше со Пелопонеекиот сојуз), коринт»
ските колонии во Средна Грција (Амбракија, Анакторион, Лев-
када), Мегара, целата Беотија освен Платеја, источиа Локрида^
ва Сицидија Сиракуза; додека некои други градовет ка Иежто-
несците им ломагаа индиректно (Тарент, Локри и други).
ПрвЛот дел од таа војна траеше десет години (431— 421) и
ѕаврши со компромисен мир (421). По шест години мирот беше
нарушен, Војната се водеше од 415 до 404 година па заврпш со
пораз на Атина и воспоставувањето на спартанската хегемокија.
Таа војна беше судбоносна не само за Атиќа и Спарта, туку и за
многу градови-држави на балканеките, италеките и сицилиските
Грци. Историјата на Пелопонеската војна захлучно ео 411 година
мајсторски ја напиша Тукидид, а ја продолзки, не толѕу вешто,
Ксенофонт1).
Причините за Пелопонеската војна беа многубројни. Гра-
довиге на Пелопонескиот сојуз со Атина се бореа за земја, за
пазари л со цел да се наметне политичкиот систем- Имаше многу
такви борби по завршувањето на Грчко-персисхите војни до 44Ѕ
година, кога е склучен триесетгодишниот мир. Мирот траеше
петнаесет години, а одкосите уште повеќе се заострија. Спрема
Тукидид, главна причина за Пелопонеската војна беше големиот
растеж на Атина и стравот на Пелопонесцкте, да не се случи
Сларта да ја изгуби хегемонијата над грчките градови3). Посго»

152
еше стар антагонизам меѓу Дорците и Јонците*). Спротивностоте
се гледаа и во различните општествено-политички уредувања в о
Атина јѕ во Спарта*). Атина беше демократски полис, Спарта шш>
гархиски. Компликацизгге настануваа со тоа ш то одозиционите
атински олигарси пактираа со спартанската олигархија» а што,
исто така, демократите од едниот и од другиот блок беа меѓу-
себно солидаршд Политичките емигранти од едната и од другата
страна играа важна улога. Спарта го користеше незадоволството
на членовите на Делско-атичкиот сојуз кон коишто Атина, беиге'
вистински тиран и пропагираше автономија на грчките градови;
онаква автоиомија каква што имаа членовите на Пелопонескиот
сојуз. Практично тоа значеше да се поттикнуваат атинските со-
јузници да истапат од Атинскиот сојуз и со тоа да ја соборат
атинската arche. Имаше и други причини што дов.едоа до Пело-
понеската војна. Главна бешег трговската конќурзакода.
За враме на Пентеконтаетиј ата Атина става господар на
Егејското Море, лостигна монопол во трговијата на север и севе-
роисток (трачко-македонскиог брег, Пропонтида и Понт), а беше
на пат да го завладее и западниот пазар, на Јокското Море, кон
Сицилија и Коркира5). Атинскиот монопол мноту јгогоди два
звачајни трговски градови на Пелопонескиот сојуз: Мегара и
Коринт. Околу 440 година Перикле на Мегараните им ја објави-
„Псефизмата за Мегараните", решение .со кое на Мегараните им
се забравува да ги употребуваат пристаништата на атиискиот
сојуз и со кој на Мегараните им се забрануваше трговијата во
Атика*). Со остваруван>ето на ова решение Мегара би била е к о
номски пропастена.
Коринт тешко го доднесуваше атинскиот монопол на Е геј-
ското Море, ГГропонтида и Понт (таму Мегара беше особено заин-
тересирана). Но, кога Атањаните се зацврснаа во Коринтскиот
Ѕалив (пристаншитето Наупакт беше атинска база за залад), се
гговрзаа» со некри сицилиски градови, се замешаа во работите ва
Аларнанија (таму се коринтските колонии) и почнаа да ги раеипу-
ваат коринтските работи кај Коркира к кај Епидамнос (врските
со Јадран), војната стана неизбежна. Коринќаните им ја најдоа
осетливата точка ва Ати&аните ка Халкидика, каде што ќ по-
Јиагаа на својата колонија Потидеја да истапи од-Делско^атич-
киот сојуз и да се 'ослободи .од. атинскдот јарем. ПсефизШт?Ѕ'Ј!фО-
тив Мегара, судрувањето околу Коркира к судруван>ето околу
Потидеја беа непосреден повод за Пелопонеската војна.
Коркира (декеска Крф) беше коринтска колонија, Елидам-
нос (девеска Драч) корккрска. Во.КоркЈфа трчките демократи ја
имаа соборено олигархиската власт и. ги имаа истерано олигар-
сите од островот. Тие ол^рарси ео помошта на соседните илирсвл
династи го кападнаа Епидамнос* Загрозените Епидамјани безус-
пешно бараа помош од Коркира. Како не ја добија, го повикаа
Коринт. Коринт прати помош и голем број колокксти. Коркир-
дите ти истераа Коринќ&ките и не им даваа да ги растоварат
колонисгите во Епидамнос. Тоа беше во 435 годива. Две години
подоцна (во 433) Коринќдшгге прават ггоморски воен поход ва

153
 Корхира. Коркирците ги- гговикаа ѕ а ' појѓош • ‘Атињаните. ‘Тие се
- одзваа. 'КорикќаУите, кои. ги имаа скоро совладеано Корќирците,
мораа да се повлечат кога им се приближи атинската морнарица7).
Потидеја (Poteidaia), коринтска- колонија на Халкидика,
член на Делско-атичката лига, дојде дб судруваље со Атина в о .
433 година кога Атѓша, како на сомнителна сојузничЅа, и нареди
да ги. растури своите градски тврдини и да даде заложници.
Охолу Потидеја се водеа долготрајни борби помвѓу Атиња-
Еите и Пелопонесците (433— 429). Најпосле Пелогонесците та
ксфрлија атинските единици од Дотидеја и го зазедоа овој град8).
- Бо 432 година членовите на Пелодокескиот сојуз. одржаа .
два конгреса и по барање на Коринт и Мегара заклучија .на
Атина да ќ. се објави војна (Спарганците некое време се колебаа).
Лелопонесците се обидуваа со ултимативни барања да јќ нате^-
раат Атина на попуштање. Во прв ред бараа да се раепушти Дел-
схо-атачтсж>т сојуа. Пелопонесците и Атињанит.е, едни со други,
•се обвикуваа преху пратеници51).
Првиот дел од Пелопонеската војна (431—421) се наречува
.Архидамова војна, оти Пелопонесците, на чело со спартанскиот
крал Архидам, ги започнаа неприј ателствата со Атина. со тоа што
навлегоа во Атика. Малку пред тоа Тебанците удрија на Пла*
ггеја. Архидамовите во-јници ги пустошеа полињата на атичките
■селани кои беа повлечени во Атина. Перихле, раководигел на
атинските воени операции во првата година на таа војна (431
тод.), за освета ја прати атикската моркарица хон Пелопоиез со
труди, хоипгго опустошија многу пелопонески краишга, а после
нив, со помош на Коркирците, земјите на пѕлопонеските сојуз-
ници во Средна Грција и на островите. Во првиот дел на Пело-
понеската војна борбите се водеа повеќето на тој начин: Пелопо-
весците пустошеа ш> Атлка, а Атка&аните по Пелопонез и на те-
ренот на пелопонесиите сојузници. Во втората година од војната
(430) во Атина и Пиреј владееше чума, кбја уништи една третина
од атинското насвление, ги деморализира Атињаните и им на-
ирави повеќе штета одошто 11ел‘опонесците. Противнидите на
Перикле, кои и дотогаш работеа против стариот државник10),
му го убија угледот на Перикле во масите. Перикле не беше из-
бран за стратег во 430 година. Осуден е на’ голема казна поради
неправилно раководење .со атинските 'финансии. Перихле се
оправда. Се покажа, дека тој е потраОен к. во 429 година пак беше
избран за стратег. Наскоро лотоа, во сепгември 429 година, Пе-
•рикле умре покосен од чумата. Таа 'гбдина- атинската флота ло-
-стигна големи успеси во Коринтсхиот Залив11).
После смртта на Перикле најдопуларен политички првенец
во Атина беше богатит"козв:ар Клеон, добар патриот, храбар вој-
ник и стручњак за фивансиски прашања. Тој бараше жестрката
лалаѓачха1војна' да се води до крај, вс сретства за војуваше внер-
гкчно да се собираат од богатвте граѓани и од сојузниците. Со
него беа з&наетчиите, трговцита и масите хои живееја од држав-
•иата и сојузничката благајна. Кахо солиден' и доследен дсмокра,т
st ввшт демагог исгапуваше ттогу суровб прогив пав^фисгита,

154
 особено тфотив атинссите олигарси, кои беа пооуштливи коа
Сггарта. Со тоа се 'здоби со доЈѕербаза на мнозинството во народ-
ното собранивј а со омраза кај господата. Тукидид и Ариетотел
го потценуваат, а Аристофан и Евполис го лсмејуваат во своиге
комедии12).
Наспроти воинствените Ахињани и нивниот водач Клеон
истапуваа атинскитв олигарси, прија^ели на Спарта и селаните
имотосопственици, на кои во војната иМ беа опустошени-имотите.
Нивен водач беше Никија (Nikias), син Никератов, полипг^ар со
средни епособности18).
И на другата страна, кај Пелопонесците имаше поделеност.
•Тука помеѓу градови. Сјгтарта беше вајпомирзтава, Коршгг- нај-
{воинстаен.
До 421 година се водеше Пелопоаеската војна со промен-
«лива среќа. Атињаните на своите непријатели им зададоа многу
јадови на ЕГелопонез, во Коринтскиот залив и заладниот брег
на Средна Грција. Меѓу атинските војводд се истакнаа'Демостен
- и НлЕија. Клеон беше организатор на сите воени акции. Ати-
њаките млогу опасно ја загрозија Спарта кога со бродовите дој-
доа во меоенсхото пристагѕшгге Лилос и кон острвот Сфаѕгерија,
кај Пилос, тука ја блоошраа спартакската сосада и ивд дадоа
јможносг на Илотите да се крекат против своите господари. Клеон
лично командуваше со атаисвзите трупи кои ја зазедоа Сфахтери-
ја и ја заробија спартанската поеада (425 год.). Спартанците и нив-
ните сојузници ги тепаа Атињаните во Беотија и во северните
краишта крај македонскиот брег. Воинствениот спартански вој-
вода Брасвдас го зазеде Амфиполис и: многу градови на Делсѕо-
атлсчкиог сојуз, со> што мвзогу га загрози атикските ин?гер.еси во
тој крај14).
Од 431 до 421 година лутите непријатвли си зададоа едни
на други многу јадови, но, ниту беше соборена атикската' archi,
KPtry пропадна Пелопонеекиот сојуз. Спартанците и Атин>аните
беа зкелни за мир. Кај Амфиполис им загинаа нај агресивнита
првенци: Клеон и Брасидас. Спартанците беа загрижени за суд-
бината ва своите најдобри граѓави ѕои Атањаните им ги заро-
бија кај Сфактерија. Мнагу луѓе им загинаа. Се плашеа од во-
стание на Илотите и издигаље на Аргос. Во Атина спартанбфил-
'•ските аристократи, на чело.со Никија, бе’а за мир. На атинските
граѓани и ка атинските сојузници им беше тешко да го плаќаат
'зголшениот форос за војната. За мир’ беа ’ желни атичките се-
лани, чија земја беше опустовдена од војната. Народот' беше за
ртр16). Никија во името на Атињаните поведе мировви хфего-
^вори со спартанскиот претставник, кралот Плеистоанавт. Така
во пролетта на 421 година беше склучен мир помеѓу Атина ќ
Спарта за тр^ѕесет години — „H ukuuh лир“ . Спреш. зој мтф (мин
равен договор) двете странл призваа status quo од 431 год. Атима
и Спарта се обврзаа дека ќе ги вратат заземешгге краишта (на
Атина Ќ беше особено важен Амфиполис, а на Спарта Пилос) и
дека ќе ги вратат заробекиците (Спарта особвно ги бараше своите
•120 граѓани, заробени кај Сфактерија)к

155
 Многу членови на Пелопоѕескиот сојуз го одобрија мирот
иа Никија. Но Коринт, Мегара, Елида и Теба, лако формалнр
ш прекинаа непријателствата, не го признаа склучениот сепа--
ратен атѕшсќо-спартански мировен договор, оти во него не беа
земени во предвид нивните интереси. Коринт ве можеше да
ттлднргѓ» што Атина ва негова штета ги зајакна своите позиции
‘во Коринтскиот Залив, на епирскит брег, ва Коркира, хон Јадран
и на Сицилија. Мегара беше погодена што Атина не сакаше да
!го ослободи пристаништето Нисеја додека Тебанците не ја ева-
кукраат платејеката земја. Поради тие и други локални инте-
реси после 421 година градовите се преѓрупираа на нов начин,
без бглед на евојот внатрешен политички — демократски или
олитархиски — систем. Спарта склучи сојуз со Атина на педесет
години,е). Коринт, Елида, Мантинеја и некои халкидички гра-
'дови склучија сојуз со Аргос, стариот иепријател на Спарта17).
Посебно Атика, Аргос, Мантинеја и Елида склучија сојуз на
100 години18). Ситуацијата се комплицира особено со тоа пгго
Атиааните и Спартанците не го спроведоа ѕшровниот договор
лојално: Сдартанците никогаш не го предадоа- Амфиполис, а
Атињаните долго не m враќаа заробенидите — сепак најпосле
ш дадоа. Атина ги помагаше неприј ателите на Спарта, а Спарта
нелриј ателите на Атина. Во Атина и другите градови се водеа
Јвнатрешни полипш и борби, во хои демоѕфатите и олигарсите ја
хористеа надворешно-политичката ситуација. Во таа замрсена
ситуадија 1се беше добродојде еден Перикле. „Атина за жал на-
мееот ГГерикле го имаше Алкибијад".
Алкибијад (Alkibiades, 451— 404), Атињанин син на бтжсто-
хратските родиггезга Клинида (Kleinias) и Диномаха, внук и
штигеник на Перихле, ученик и љубимец иа Сократ, богат, убав,
интелигентен, храбар борец к војсководител, одличен говорник,
во аморален, егоист, штетно амбициозен. Политичката прилад-
ност ја менуваше спрема политичката ситуација и личните инте-
реси. Сепах во текот на дваесет години беше главна шолитичка
личност во Атина.
Алкибијад прво настапи како екстремен демократ и најго-
лем непријател на Спарта, Со аристократот Никија пактираше
против демократскиот гфвенец Хипербол, Клбонов наследник.
Беше главен органкзатор на Атинско-аргивскиот сојуз. Како
стратег (во 419 и 417 година со Нтгкија) прозематпе «емсекакви
акции против сојузниците ва Спарта. Бидејќи Спартандите со
своите сојузниди ги тепаа Аргивците, на кои им ггомагаа Ати-
њаните и бидејќи Атињаните нетгрекидно доживувад неусиееи
ва Халкидика, Алнибијад го органвзира атинскиот поход на
Сицилија19).
Од 427 до 424 година Атињаните на повеќе пати направија
разни воени акции ва Сицилија20). Во 415 година решија да
удрат на Сицилија со поголеми сили. Многумина Атшвани, пи-
изува Тукидид (VI, 1) не знаеја колкав е тој остров и нолку многу
Елипи х варвари таму се населени. Не знаеја. дека војната што
ја преземаат ќе биде многу потешка одошто онаа со Пелопонес-

156
 иите. Алкибијад, вели Плутарх, походот ка Сицшшја го зами-
слуваше како почеток на големи акции. Тој сонуваше за Кар-
тагина, за Африка, за заземањето на Италија к Пелопонез. Со
тие надежи ја придоби атинската младина. Многушша во пале-
стра, на јавните клупи и по песокот то цртаа ликот к полож-
бата на Африка и Картагина21).
Во пролетта 415 година тргна атинската морнарица под
' хомандата на Алхибијад, Ншшја и Ламах за Сицшгија, наводно
да му помогне на градот Сегеста, кој беше наладнат од Трците
од Селинукт и' од Сиракуза. Пред поаѓан>ето Алкибијад беше
обвинет од политичките непријатели, дека со уште некои се
потсмевал со елевзинските мистерии и обесно ги нагрдил хер-
мите, столбовите со ликот на богот Хермес што се наоѓаа на
многу места во градот. Истрагата. привремено беше одложена
и Алкибијад замкна-
Кај Коркира на атинската флота 6 се придружија сслчзнич-
Еите брбдови. Атинските напаѓачи сакаа да ја заземат Сиракуза
и со тоа да си осигурат позиции на Сицилија. Ниеден грчки град
во Италија и на Сицилија сега не беше со нив. Пред почетокот
на акциите на Алкибијад му дојде заповед да се врати во Атина
и да се брани од обвинението во врска -со хершгге и елевзин-
сќите мкстерии. Алкибијад тргна/ н» патем им побеѓна на при-
дружниците и пребега кај Спартанците, во непријателскиот та-
бор, Во пролетта 414 година Атшваните зазедоа едно сиракуско
предградие и опаспс го загрозија градог. Сиракусците се снајдоа.
Добија засилување од Спарта, Коринт и другите сојузници. За
врховен командат го поставија Спартанецот Гилкп (Gylippos).
'Воената среќа се сврте. Атшв-аните најпосле беа жеетоко пора-
зени од Сиракусците л нивните с.ојузници. Тука загинаа многу
Атињани. Останатите при повлекувањето беа заробени и пра-
тени како робови на работа во кгаменоламите. Зеробеиите ааин-
ски к-оаданданти Нккија и Демостен (Демостен ш молба на Нихија
. имаше донесено засилување од Атина) беа погубени.
Предавнмкот Адкибијад страигао & наштети на својата
земја. Тој ги наговори Спартанците да и пратат помош на Сира-
хуза и ео војска да навлезат во Атика. Бо август 414 година, за
време на сиракуските операции, Спартанците под ко^андата на
хралот Агие ја зазедоа атичката тврдина Декелеја, од Ќаде
изто .со непрекидни напади го оневозможуваа стопанскиот живот
на Атика. Поради тоа дваееет илјади атински робови пребегиаа,
ха Спартандите22).
Откакб претрпеа страшен пораз на Сицшшја, Атињаните .
власга 'во градот им ја дадаа на десетмина искусни советнкци
(пробулевти). Зимата на 413/412 година почааа да градат кова
морнарица и да преземаат ce ixito можеа за да се' спасат од.дсиѓ-
полната пропасх23). Тогаш Спартанците ја започнаа најефихао
ната акција 'за да ја.срушат атинската archi, атинската хегемо-
нија. VI помоттаа на Евбоја, Лесбос, Хиао, малоазискире и накби
Други градови да се ослободат од пвисилната атинска симахија!
Од Атизса, каде шгга војуваше Атжѕ (база Дехеотеја), од ПелопоЅез'..

157
и од сојузничките градови Спартанците праќаа воена помош на
сите што сакаа да истапат од Делско-атичкиот сојуз; Летото на
412 година Спартанците склучија (подоцна двапати го обновија)
сојуз со Переискиот цар ДариЈ — преку малоазискиот - еатрап
Тисаферн — признавајќи му го на Дариј правото на сите грчки
градови во Мала Азија. Дариј им ветк на Спартанците воена и
парична помош б о војната против Ативваните и подршка во осло-
бодуван»ето на малоазиските Грци од обврските кон Атина2^).
Атињаните настојуваа да го спречат ошаѓан>ето на своите сојуз-
ници, оо добро, оо намалување на форосот и со сида, со военет
кнтервенции.^ Во текот на 412 и 411 година се водеа борбисапро-
ѓденлива среќа помеѓу Атањаните, одмегтаатите оојузниди, на кои
им помагаа членовите на спартанекиот блок и Персиј анците85).
До почетокот на 411 година Спартанците и Персијанците
ставаа гослодари на териториите на многу бивши членови на -
атинската симахија. За тоа време Алкибксјад се разијде со Спар-
танците, дојде кај Тисаферн и пспша да го у&едува дека не е
корисно за Персија да се дава голема помош на Спартанците.
Алкибијад покрај тоа фати врска со атинската морнарица на
Самос и стапи во преговори со родниот град. Ја вети својата
ивтервени?!] а кај гверсискиот сатрап Тиеаферн со тоа што како-
услов постави измена на атинскиот устав. Во Атина приврже-
ниците на олитархијата преху своите тајни здруженија — етерии
— одамна готвеа политички пресврт. Припгапувајќи им ја ката-
строфата на Сицилија на демократите, кориетејЈѓи ја тешката
ехономска состојба на својот 1рад, укажувајќи на ветувањата.
ка Алкибијад и заплашувајќи ги граѓаните чии најдобри силл
беа на Саиос, атинските аристократи и другите приврженици на
олигархијата во почетокот на летото 411 година го укинаа демо-
кратскиот устав, а воспоставија олигархиски. Спрема новиот
устав беа укинати сгарите •демократски магистратури. Укинати
им беа платите на сите освен на воениге лица., Извршната власт
му беше дадена на совет од четири стотиЛи богати граѓани. Наг.
1гој совет му беше дадено ополномоштување наместо старата де-
мократска елексија да формира собрание од пет илјади граѓанл
кои се способни ,,со пари и со телесна снага најмногу да ја по-
кдогнат државата“ . Овие реформи на старата елексија и ги пред-
дожија. Пеисандрос, Антифон, Фриних и Терамен. рародот од.
страв не се противеше и сб резигнирано изгласа*0)^
„Совегогг од 400“ во Атина владевше сама чеггири меоеци, од '
јунл до септември 411 година. Атинските демократи на Самос^
на чело со Трасибул и Трасил (Thrasybidps, Xhrosyllos)л kopi во-
тоа време го оневозможија олигархиското двшкење (водач
Пеисандар) во своите редови, се изјаснија против „Советот од,
400“, го признаа „Собраниего од 5 000“ и одобрија некои ре-
форми на олигарсите, на др.имер укинувањето на платите за ци-
вилните лица, го амнестираа .Алкибијад и го поставија за врхо^.
вен командант на морнарицата. !Гоа ги охрабри атинските де--
мократи во родниот град, а ги подели- олигарсите. Од Соѕетот-
6д 400 се оддели една група, на чѕло со Терамен* и гад св дри~

158
 дружи на демократите. Дојде до граѓанска војна. Во истото време
жителите иа Евбоја под заштитата на Спартанците то откажаа
сојузот со Атина. Са тоа Атињаните ја изгубија главната база за.
обезбедување (Производството во Атика го оневозможуваше Агис
од Декелеја. Спартанската морнарица го затвори увозот на
храна од Понт). Вината За се беше фрлена на оние 400 кои беа
ва лош глас поради самоволија и прогонување на демократате.
Во септември 411 година завршија тогашните политички борби
во Атина со победата на демократите, кои во Собранието служ-
бено го победија Советот од 400. Народот во Собранието изгласа
«ов устав, Тераменов, спрема кој носител на власта во државата
стана „Собранието од 5 000**, кое дотогаш постоеше само номи-
вално2Т). Собранието од 5 000 се подели на четири одделенија.
Членовите ва тие одделенија кои наполниле триесет години
ги претставуваа ■советите 'што по утврден ред се сменуваа во-
власта. На нив им беа одговорни поедини функционери.
Есента 411 година војните се пренесоа на Хелеспонт, каде
што Спартанците и Персизавците имаа посебни интереси koit
територијата на грчките градови што истапуваа од атинската
симахија. Атињаните успешио интервенираа, Со победите кај
ритчета Киноеема, јужно од Сестос (септември 411), кај Абидос
(окгомври 411), кај Кизик (март 410) и ва други места Атињаните
уништија поголем дел од сиартанската морнарица, постигнаа
надмоќ и потполно се опоравиле. Спарта кудеше мир. Атана га
одби*8).
Ќомпромисниот режим н а „Пегге илјадп" е о Атива се одржа
од септември 411 до март 410 година. Одушевени од воените
успеси, особено после победата кај Кизшс,- атинските демокрага,
не знаеме како, му ја одзедоа власта на собранието од 5 000 и г<>
•воспоставија стариот демохратски лоредок. Водач на атинскиге
демократи во тоа време беше Клеофонт, демагог, добар говор-
них, финансиер и поборник на ативската orche. Тој го спречи
склучавуњето на мирот. Во летото на 410 година атинските де-
мократи во собранието изгласаа решение спрема кое bq иднина ќе
биде убиен секој кој ќе се бори против демсжратијата и хахо
таков- ќе сака да ја земе власта29).
Во текот на 410 и 409 годтша Атињаните Балканот беа
во дефанзива. Одвај го одбија Агис, кој ги напаѓаше атинските
тврдини од Декелеја. Ги изгубија Нисаја и Пилое. Коркирдите
ш» ја отнажаа подршката. Тие години Атињаните беа со слаба
среќа во акциите на јонскиот брег. Но ва север — на Хелесдонт
и Проионтида — се им одеше по рака. Откахо го шшс^вгја Bifr-
зант и Халкедон (408 година) Атињаните ги совладаа и послед-
вите од одметнатите „сојузгдаци“ , осигурија довоз ва жито од.
Пбнт. и го спасија својот град од гладувасве8^.
Во јуни .407 година Алкибијад триумфално -се врати во
Атива, Се му бевде простево. Церемонијално му беше симнато
проклетстрото. Вратен му е. имотот. Дадена му е веогрзнилена
власт. Плутарх тоа го опишува .драматично81). После четириме-
сечен престој во Атина АЈШибијад во октомври 407 година фррна

159
 да се борк на исток. Овој пат немаше успех. Ситуацијата се из-
мени на штета на Атина. Персискиот цар Дарид XI главната ко-
манда во Мала Азија му ја даде на својот агилен син Кир.
Спаргганците за наварх, вомандаќг ва морварицата, го поставија
Лисандар, стар Спартидат, храбар и амбициозен војсководител^
лукав дипломат*2). Кир одлично ги плаЗсаше наемниците. Многу-
мина m налуштаа сиромашните Атгавани. Во март 406 година •
-Лисандар ја победи атинската морнарида кај Нотион, крај' јон-
скиот брег, со која поради отсуноета на Алкибијад командуваше
Антиох. Атгаваните им ја одзедоа командата на Алкзќдајад и
Трасибул, а му ја дадоа на Конон. Алкибијад тогаш дефинитивно
ги налушти Атињаните, отиде во Тракија, па во Фригија итаму
загина83).
Последен пат во оваа војна среќата ва Атињаните јш се
васмевна кон крајот на леггото во 406 год., кога кај Аргикуеките
острови, крај еолискиот брег, жестоко ја победија спартанската
тлорнарида со којашто командуваше Спартанецот Каликратидас.
Спарта, која ја изгуби и втората морнарица добиена со перси-
ски пари, пак предлагаше мир. Атињаните тогаш направија две
фатални грешки: го одбија спартанекиот предлог за мир и осу-
дија на ш рт осум стратези затоа ппч> после борбата кај Аргину-
ските острови не ги сдасуваа од вшрето настраданите мбрвари
и не ги собраа мртвите34).
Во 405 година Слартанците имаа нова морнарица, изгра-
дена со персиски пари. Со неа пак командуваше Лисандар, кој
вешто тактизираше и чекаше погоден момеет за напад. И го до-
чека. Кон крајот на август истата година ја начека атинската
морнарица неспремна ка устието на рекичката Aipos Pctamos на
Хелеспрнт, ја нападиа изненадно, зароби 160 атински триери,
останатите ш уништи, зароби 3 000 атински морнари, ги истепа.
Тоа беше смртен удар на атинската хегемонија. Ати»авѕите
беа дефинитивно победени. После тоа Лисандар ги исфрли атин-
ските посади од сите позиции на Нропонтида и на Егејското Море
вон од Атика. Го оневозможи довозот на жито во Пиреј и во
април 404 година ја натера огладнетата Атина на капитулација.
Атшваните мораа да ги разурнат фортификациите во .Пиреј, да
ги разурнат Долгите ѕидишта, да ги предадат сите останати бро-
дови освен неколку нужно потребии бротчшБа. Мораа да се одре-
чат од сите имоти вон Атгош. Мораа да ги примат сите св<ж лро-
trepajoc олигарси.' Атина мораше да се зачлени во Пелопонескиот
сојуз под хегемонијата ш Спарта. Атињаиите со Спартанц»сте
уште и добро минаа. Ќсфшггцкте и Тебанцоте сакаа Атина да се
сруши, а Атињаниге да се продадат во ропство32).
Атинските олигарси го искористија поразот кај Аигос По-
тамос за да дојдат ка власт. Пред Лисандрс®ото доаѓање во Пиреј
атинската елексзца Јкзвршната власт ја даде на триесемина гра- •
ѓани, додека не се изработи вов устав. Тие триесемина самоволно
владееја, спроведуваа терор над демснгратите и со цраво беа на-
речени тирани. Меѓу нив ее истакнаа Терамен и Критијас, Со-
, кратс® ученик, добар говорник. Триесештната тирани наименуваа

160
Ссвет од пет стотини аристократи давајќи му големи судски
Јсомпетендки- Посебии ополномоштувања и беа даденк на ко-
мисијата од Десетмина. Направија многу административни ре~
форми. Најпосле потполни граѓакски права (со право на носен»е
.ка оружје) к признаа на привклигираиа група од 3 000 граѓанк,
лако во тоа време во Атииа имаше барем 20 000 граѓани и метеци.
Дикгатурата на триесетемина тирани траеше од сштември
404 до крајот на мај 403 година. За тоа време најборбените атин-
схи демократи на чело со .Траеибул, к<ж беа еммгрирашс bc Теба,
ја зазедоа пограничната атична тврдина Филе (Phyle), па потпо-
могнати од новодојденди удрија на Пиреј и го освоија. Во редо-
»ите на триесетшшата настана расцеп, Терамен, кој беше иају-
мерен, беше осуден на смрт хако предавник. Критијас е убиен
во уличните борби. Осганатите тирани.се закрепија.во Елевсина-.
Слартанците, кои имаа поставено своја посада ва атинската акро-
пола за заштита на олигарсите, посредуваа преку кралот Пау-
‘санијас и му дозволија на Трасибул со својата војска да вдезе
во Атина. Есента на 403 година таа граѓанска војна заврши со
смируввње. Атињаниге изгласаа закгон за амиестија на ситеосвен
за омразеиите тирани % дефинитивно го воспоставија стариот де-
^скратски устав (Клистеновиот и Периклевиот). Тираните се
одржаа во Елевсина уште две годиии. Во 401 беа совладеани и
кспотепани. Агина до крајот ка својата самостојкост беше демо-
кратски полис36).

ЗАБЕЛЕШКИ
Ј) Д р у ги и за о р и : „Атинска ■полиги.јаТ о д н е п о з в а т а в т о р (тјн . ЈЈсевдо
Ксепсфоит". О в а а Политија т р е б а да с е р а з л и к у в а о д А р и ст отел ов а та
А т и к с к а noAU Tuje); Д и одор, Х П , 37 sq .; П л у т а р х , б и о г р а ф и и в а П ери кле,
Н и х и ја с, А л к и б и ја д и Л исам дар. Д рагоц ек и п о д а т о и » з а а т и н ск о т о оггш те-
с т в о о д т о а в р е м е д а в а а т к о м е д и о гр а ф и те , о с о б е н о А р и с т о ф а н , и р ет ор и те
(А л ти ф о н , А к д оккд , Л и си ја с и други). ОСилен е и е п и г р а ф с к и о т м атер и јал .
ѕ) T h u c., I, 23 и 88.
*} Н ег. и T h uc. на л о в е ќ е м еста.
*) В и д и ј а лар ал елата к а ј Т у к и д и д , I, 69— 71.
6) „C e tато ги садобр о « а Сицилија, .в о Италцја» « a ' K ^ f i g r ^ o ' EvUnet,
ог. Л и би ја , « а Пант, па П елопонез, во која да било зел ја , сето т о а боага ча
td no / tecr- ( — e o rhtpej), оги Атича го и д а господствог о к а м о р е . . . Сало
Атињики.1 ■* можат- да ги добијат богатстеата на Г-рцкте и варварите. А ќб
н е к о } град и зо б и л у в а с о .д р в о з а « з г р а д б а ка б р о д о в и / d p y i «р а д е о ж ел езо,
ео бакар, с о платно, каде ќ е ја пласира сеојата стока б ез дозвола на госпс
дарог па л o p e r o ? " (Р ѕ. Х е п ^ о .с . Ц , 7, 11).
•) T h u c ., I, 139. ГГеефизмата б е ш е м с т и в и р а ѕ а с о т о а ш т о М ега ф а ви тс
п овр еди л е негсоја св е т а з е и ја и ш т о лн о р к м а л е а т и н ск и т е и зб ега н и р об ов и .
7) T h u c., 1, 24— 55, с о м н о г у д етал и , н а п р ч м е р з а к о р и н т с к и т е с о ј у з -
ници, к о и г у к а б е а за и в т е р е си р а н и .
») T h u c., 1, 56— 65.
•) З а т о а огш ш рн о Т у к и д и д в о п р ѕа та к н и та Д , 67— 87 и 119— 125).
10) Ф к ди Ја б е ш е о б в к н е т д е з а про& еаерил зл а то н с л о в о в а ѕосзса ггри1

11 И сторидз на ajiTSTVKirre Грц и

1Г>1
 изработката на статуата на Атива Лартекос. Обвинети се филозофот Анак-
еагора, хегера Аспазија и некои други од ѕругот на ЕГерикле (Plut, Per.).
Ц) Содржина ка втората книга на Тукидид, — Увод. Нападот ва
Тебанците на Длатеја (с. 1—5); Атик>аните tfr помагаат на Платеја. Пело-
понеската ѕојска се собира на Истм. Судрувањето- на Атина со Мегара
Архидам попусто се обкдува да преговара со Атш^аките (с. 6—12); Перикле
има полни ополкомоштуваља. Презема мерки против сомнителвкге сојуз-
кици. Го осигуруѕа довозот на жито од Поат во Пиреј. Раслоред на атин-
сккте трупи <с. 13); Перикле ги повика атичките селани да се повлечат
во крепоста ка Атина. Некои атински фамилии ее селат на островите
(с. 14); Тукидидови историски дигресии (с. 15—17); Архидаиовата војска
влегува во Атика, пустоши, пак се повлекува.(с. 1&—24); Атишаните' со
ЈОО бродови и сојузничхиге Коркирии со 50 бродови пустоши по пелопо-
нескиот брег, по брегот на средна Грција, каде што ииа земЗа на пело-
понеските сојузвици и по островиге. Ја заземаат Кефаленија- Ата&анита
пустошат по земјата на Мегараните. Атињаните бараат соЈуз со Махедон-
циге и Трачаиците. Борбите за Лотидеја и друго (с .25—33); Атињаните им
даваат почести на своите борци загинати во првата година на војната.
Чуениот говор на Перикле во чест на паднатите (с. 34—46); Чума во Атина.
Чуениот Тукидидов опис на чумата (с. 47—54); Атинскага флота оперира
ва брегот на сезероисточен Пепопонез. Аткњаните го опседнуваат Еаидавр.
Борби на поѕеќе месга во Арголида. Атинската флота тргнува еон Халки-
дика, но мррнарите страдаат од чума (с. 5Ѕ—58); Перикле во немилост кај
атинсхите маси. Му префрлаат дека е вивовен за воешгте тегоби. Му ia
одземаат положбата на сгратег. Го казауваат со глоба лоради веправилно
(водење на државната благајна — сето тоа до крајот на 430 година (с. 59
/—64); Перикле се оправда. Во 429 пак е избран за стратег (с. 65); Парикле
ва север. Добри врски на Атиљвнлте со Трачаните. Пелоттонесците ја зазе-
маат Потидеја (с. 66—70); Архидаи пак кај Платеја (летото 429 година).
Неуспесите ка Атињаните кај Беотија к во северва Грција (с. 70—79}.
Успеси на атинската морнарица под командата ка Фориион, во Коринт-
санот залив, хсај Патра х Наупаст (летото 429 година). Перикле умира од
чума во септември 429 годутна (с. 80—92); Пелопонесците, похтикнати- од
Мегара, се обидуваат да го заземат Пирвј кој беше' останат бѕз морнарипа.
Беа одбиани (с. 93—94); Перихле во МахедокиЈа и на Халѕидика. Маке-
донскиот крал Пердика премикува на страната на Пелопонесците и им.
праќа помош во Ааариан^ја. Трачкиот храл Ситалк, наводно сојузиик на
Азмааѕите, плачка по Македонија и Халшдшса со голема војска. Фор-
миоѕовата флота се враќа од засад во Пиреј (с. 95^—103, крај).
1Ѕ) За Клеон: Thuc., Ш, 38 и IV , 21 sq. wKora ПерхклВ умре", пишува
Аристотел, „на чело на бОЈваркгге беше Никија... а водач на кародот беше
Клеон, сзш на Кееиет, ѕој, изгледа, најмкогу го расипа народог ео своето
поткопување. То) беше првиот кој на говорницата извиава и опцу и во
кожеаа престилка му прозбори ва народот, додека сите останати говор-
ницк говореа како што личи“„ Ath. pol^ 28.
Во Ариетофаиовата комедија Витези fHippei5), Koja во .424 година е
прикажана и наградена, Демос, народот, е прикажан каќо неспособек
старец, кој за сб го слуша робот Пафлегонец — Клеои. Двајца запоставеѕи
робови (атикските вој сховодители Демоствн и Никија) го прелажаа Пафла-
гонецот к најпосле ее здобија со довербата ка Демое.

|6 2
 rS o к р и с т б ^ ^ о в а т а к о м е д и ја О с и (5phelces>y к о ј а в о 4 2 2 год и н а ј а д о б к
^кѓерата награДа), с е х р и т и к у в а misthos, си стеиот н а п л а ќ а њ е т о в а су д и и те
и д р у ги т е . CtapHOT Ф и л о к л е о н (П р к ја т е л в а К л е о н ) с е в о г а ш с а к а д а су д ц .
IV* и с м е јј& а н е го в и о т с и а Б д е л и к л е о н (п р о т и в в и к К л е о н о в ).
■Se е с о ч у в а в а А р и с т о ф а н о в а т а к о м е д и ја Вавиломци, в о в » ј а е к р и -
т и к у в а н с и с т е м о т в а к ористеи>ето н а с о ју з н и ц ит е . т у к а е в а п а д н а т К л е о н .
К л е о н а г о и ем еаува к к о и е д и о г р а ф о т Е в п о л и с. Д ва јц а та к о м е д и о г р а ф и ј а
•прикаж уваат е и гу а ц и ја т а о д в р е м е т о н а П е л о п о в е с к а т а в о јн а , в . K a h rsted t,
R . Е.г s.v. Kleon. ~
13) P lu t., Hietas; A rist, Ath. poL 28; T h u c , V, 16 и VH, 88 b. R .E . s.v.
14) П р е гл е д сп р е м а Т у к и д и д . -— .B o л е т о т о и а 428 год и н а п р о д о л ж и
бор б а та з а беотс& и от гр а д П л а те ја . П л а те ја , к о ја ш т о с о ју з н и ц и т е А ти њ а н и
н е ј а п ом агаа д о в о л н о , п адн а в о р а ц е т е в а П е л о п о н е сд и т е и Т еба н ц и те
(T h uc., Ш , 20— 24 и 11Г. 52— 68, cf. II, 71— 78). В о и ст о т о в р е м е А т и њ а н и те ги
сев л ад а а М и ти л е њ а н и те в а о с т р о в о т Л езб, к о и са к а а д а п р ем и н а т н а с т р а -
к а та н а П е л о п о н е сц и те и с у р о в о г и к а зн и ја , у б и в а јќ и ш с 1000 осои н и чен и ,
за п л е н у в а јк и и м ј а ф л о т а т а и н а р е д у в а јќ и и м д а г и р а з у р н а т градскиф е
ѕи д и ш та (T h u c., Ш , 2— 19 и 25— 50). В о т о а вр ем е, в о 428— 427 годи н а, в а
К о р к и р а с е в о д е а , гр аѓа н ск и б о р б и . Д е м о к р а ти те в о п р и с у с т в о в а А ти њ а -
и и т е у б и ја 500 а р и ст о к р а т и (T h u c., Ш , 69— 85 и IV , 46— 43, м в о г у д егали ).
В о и ст о т о в р е м е в а С и ц ш таја с е бо р е а гр а д о в и те , i m o б е а в а стр а н а та н а
Спарта (Сиракуза, Локри и други) со градовите ш то беа на страната на
Аткна (Леоктиии, К роток и други). Атика во 427 годика интервенираше на
Сицилија,но со малу успех. Сепак го пречеше довозот на сицилијанско
ж ито на Пелопонвз (Thuc., Ш, 86—U3, многу повдикости). В о истото вреке
атикскага флота врави успеш ни акции на М елос и аа брегот на источна
Локрида. Атинската војска се бори ва западниот дел на средва Грција,
во Етодија и Аварнаиија. П осле кекои неуспеси тука Атињаните, в о 426
годика, под комавдата ва стратегот Демостен, го победија непријателот.
За овие акции Атињаните ја користеа својата силва база Наупакт во
Коринтскиот залив (Thuc., П1, 92—114). Спарга бара мир, Клеоновата Атина
одбива. В о 425 годива флотата пристана крај Пилос, на западниот брег
ка Пелоповез. Атинските трупи го заземаат Пилос и заплашуваа со навле-
гува&е в о спартааската позадива. Спартанските единици од оегровот
Сфавтерија к а ј П ивос го пооречуваат тоа, но атинската морнарица ги
блокира. Многумина спартански Илоти дезертираат. Спарта предлага мир.
К леоа одбива, лично вомандува со операциите хај Сфактерија. Сфакте*
рија капитулира. Летото на 425 годива К леов триумфааво се враќа во
Атина со заробениди (Thuc., IV , 2— 40). Атињаните имаат надмоќ. Нв ги
примаат спартанските пратеници. Клеон ва врвот на славата (Thuc^ IV,
41). Всента в о 425 годинз атинската морнарица со трупи под командата на
Никија пустош и ва брегот аа Арголида (Thuc., IV , 42—45). Атим>авите
склучуваат договор за мир со персискиох врах Дариј II, во почетоквт ва
424 година (T h u c, IV , 50). Го поворуваат Х и ос, кој сакаш е да истапи од
сојузот (Thuc., IV , 51). Н икијас го зазеде оетровот К игера и пустоши по
јуж виот брсг на Лаконија в о летото ва 424 ходииа (Thuc., IV , 53—56). М е-
гараните очајуваат поради постојаните угахаша ва Атињаните в о нивиата
зем ја и ги фрлаааг о д власт олигарсите (T huc, IV , 66—74). Атињ авгае стра-
даат во Беотија, особево к ај Делиов (T h uc, IV , 76—77 и 89—101, многу де-
тали). В о 424 тодина Спартаедите под комавдата ва Брасида (ВгаѕИа^ н а-
в л е г у в а а т в о с е в е р н а Г р ц и ја , н а м г к е д о н с к и о т б р е ѓ и н а Х а л к и д и г а , ѕ а д е
ш т о за зем а а т м н о г у гр ад ов и о д атинс к и о т с о ју з . М н о г у о д т и е гр ад ов и
В р а си д а г о п р е ч е к у в а а т к а к о осл о б о д и те л . В о б о р б а т а з а А м ф и п о л и с В р а -
еи д а г и п о б е д у в а а т ин сд и те в о јв о д и Т у к и д и д (к с то р и ч а р о т) и Б в к л о . П а ѓ а -
Jbeto н а А м ф и п о л и с (T h u c , I V , 78— 88 и 102— 118. П о р а д и т о а Т у к и д и д е
п р о т е р а в о д А т а н а . T b n c , V , 28, в . го р е ). П р о х е г т а н а 423 г о д , С п а р т а с к л у -
ч у в а е д н огод и ш ен ш ф ср А т и в а с о status q u o (T h u a , I V , 117— 119). П р ол етта
442 то д и в а А тга& анкте в а б р е го в и т е н а М а к е д о н и ја и Х а л к и д и к а г и о с л о -
б о х у в а а т гр а д о в и те . ш т о и м б е а о д зе м е в и . Г о п о б е д у в а а т Б р а е и д а к а ј П о т и -
д е ја . М а к е д о н с к и о т ѕ р а л , н е за д о в о л е н о д Б р а си д а, и и п р и о ѓа н а А т и њ а -
и и т е к о и п о с р е д у в а а т п о м е ѓу н е г о и А р и б а ј (П ш с^ I V , 129— 132, 135 и в а т -
п и си з а а т и н ск и о т ф о р о с в а Х ал к и д и к а ). М и р о т н е с е п р о д о л ж и . А т и њ а -
н и т е сак аа ш т о п о с к о р о д а к> п о в р а т а т А м ф и п о л и с и д р у г и т е и згу бен и
гр а д о в и н а т р а ч к о м а к е д о н ск и о т те р е н . П о р а д и хоа , п р о л е т т а 422 годи н а, н а
т р а ч х и о т б р е г п р и сти гн а а по. м о р е а т и н сд и т е т р у п и п о д к р м ан д ата н а
К л е о н и }а о б н о в и ја бо р б а та с о в о јс к а т а н а П е л о ш ш е ск и о т с о ју з , с о к о ја
к ом а н д у в а ш е Б р а си д а . И е д в а та и д р у т а т а ст р а к а д о б и ја за си л у в а њ е о д
та м ош н о то н а сел ен и е. А т и & а в и т е о с л о б о д к ја н е к о и гр адови . н о 1а и з г у -
б и ја б и т к а т а з а А м ф и п о л и с. К а ј А м ф и п о л и с заги н аа К л е о н и Б р а си д а
(T h u a , V , 2— 3 и 6— 10).
15) „п р ек р а сеп е мирот. К ол к у е убаво да ce ieona и да с е тшдрежува
лсзјето, па да се осегж иш с о к ап ењ е, да пивхаш еимс и да грицкаш л еб u
р о т к в и ц « * , А р и с т о ф а н , М ир, 581— 588.
1«) T h uc., V , 23 и 25; DiodL, Х П . 75, 2.
17) T h uc., V , 28 и 31.
1Ѕ) T h u a , V , 47 и натписи.
**) П р е гл е д : А л ѕ и б и ја д г о з а и о л ч е Х и п е р б о л а . С е б о р к п р о т и в Н и -
к и ја о б в и н у в а јќ и го дек а би л п р е б л а г к о н С п артан ц и те; д ек а гтрерано км
г и предал зар обен и ц и та . Алки£1ијад зк е ст о к н еп р и ја тел н а С п а р та (Thuc., V*
35 sq.). СоЈуз н а А т и к ѕ с о А р гое, Е л и д а и М а н ти н еја в о 420 год и н а (T h uc., V ,
43— 47; Plut., Alcib. 14, детали ). В о 419 годи н а А л к и б и ја д и Н ики Ја с е и зб р а-
в и за стр а тези . А л к и б и ја д х а к о ст р а т е г д а К о р и н ќ а н и те и м п р ав и н еу тод -
н ости в о К о р и н т с к и о т Залив, п о м а га јќ и на А х а Ј ц и те и д р у г и (T h uc., V , 52).
Атин>аните им п ом а га а т ѕ а А р г и в ц и т е п р о т и в Б п и д а в р ос (T h u c., V , 52— 58).
В о 418 годи н а в о јн а т а п о м е ѓу А р г о с и С парта. П о б е д а в а С п а р та к а ј М ан -
ти н еја (T h u a , V , 61— 74, м н о гу детали ). С п арта се. р е х а б и л и ти р а и с е о св ети
за п о р а зо т к а ј С ф аѕстерија. А т и к а н и т е , к о и .г о п ом агаа А р г о с , к о м п р о и и -
тирани. В о А т и н а д е м о к р а тск и о т. п р в а в е ц Х и п е р б о л г о обвинув.а Н ш си ја за
н е у с п е х о т к а ј М а н ти н еја . Н и к и ја с о ц ом ош та н а А л д и б и ја д у с п е ѕ а д а то
и стер а Х и п е р б о л с о о стр а д и з а м в о 417 годи н а (P lu t, Alcib., 13 и P lu t., Nicias
11). — Т о а с п о сл е д н и о т п о зн а т а ти н ск и остр а к и за м . — О д 418 д о 414 в о
А р г о с б о р б и н а д е м о к р а ти те с о ол и га р си те. О л и га р си те т а пом а та Спарта,
д ем ок р а ги тв А т и н а . У сп е в а а т д е е д н и те д е д р уги те. С п а р т а в а јс о с л е го
р у ш и А р г о с (T h u c., V , 82— 83 и 115). В о 416 го д и н а А т и њ а н и т е г о осв б и ја
о с т р о в о т М и л (M e lo s), т у ѕ а ги и сп отеп а а в о з р а с а и т е гр аѓаѕкг/ д ец ата и
ж в и и т е г и п р о д а д о а кахо. р о б о в в , а т а м у н а се л и ја с в о и к л е р у с и . Т у к и д и д '
ј * о с у д у ѕ а та а н е ч о в е ш к а п оста л к а (T h u c., V , 84— 116). Н е у сп е ш н и акц ни
к а А т ш а а п и те ѕ а Х а л п и д и л а в о т е к о т н а 418— 414 година, п о д ра зн и с т р а -
твзи (Thuc., V , 80— 83; V I. 7— 10 и нати иси).
ао) T h uc., I I I и I V passim .

164
 *1) P lut., A ld b . 17.
22) Т у к и д и д , Ш е с т а к н и г а : У в о д ; с п и с н а С и ц и л и ја , и с т о р и ја н а г р ч -
к и т е г р а д о в и в о С и ц и л и ја (1— 5, в и д и гл. V , 2 ); з а су д р у в а њ е т о н а С егеста
с о С е л е н у в т и С и р а к у за. А ти њ а?‘и т е г о п р и ф а ќ а а т 'п о з и в о т н а С е ге ста (6);
д и г р е с и ја з а с у д р у в а њ е т о н а С п а р та с о А р г о с и з а а х ц и и те н а А т и њ а н и те
в С п а р та н ц и те в а т р а ч к о -м а к е д о н с к и о т б р е г (7 ): п о д г о т о м ш : п оаѓањ ето
в а 25 000 А ти њ а н и н а 134 т р и е р и з а С и ц и л и ја. А л к и б и ја д о б в и в е т п ор а д и
р ѕ з б и в а т е в а Х е р м и и п о р а д и п о тсм е в а љ е в а е л ев з и н ск и те м и стер и и
(6— 29, d H a t , A lcib . 18— 19); к о в ц е к т р а ц и ја н а а ти н ск и и е о ју з н и ч к и б р о -
д о в и к а ј К о р к и р а (30— 32); п р и п р е м и се н а С и р а л у ж а н и те (33— 41); а т и н -
с к и т е п р а те н к ц и а ги ти р а а т к а ј и та л са и те и с и ц ш ш с к и т е Грц и (42); п о д а -
тоци за б р о јн а т а с о с т о јб а ' н а а ти н ск ат а и с о ју з н и ч к а т а м ор н а р и ц а и т р у -
пите при поаѓањето о д К о р к и р а (43); И т а л с к к т е Г р ц и в е г и п ри м а а т А т и -
њаните. Тарент и Локри н е и м д а ѕ а а т н и в о д а . Р е г и о н г и при м а в о н г р а д -
ската крепост и изјавува д е к а е н еутр ал ен . А т и н с к и т е п ратен и ц и у т в р -
дзгваат дека Сегеста нбма о н о л к у п а р и ѕголку ш т о в е ти . А т и н с к и т е етр атези
с е со а е т у в а а т за п л ѕ и о т (44— 46); п о п у с т о а ги ти р а њ е на А т и њ а ѕ и т е в о
М еси к а .К атал а , Л еон ти н и и К а м а р и н а (50— 52); п р и ст и г н у в а са л а м и н ск и от
б р о д с о н аредба А л к и б и ја д дв с е вр а т и в о А т и н а н а с у д е њ е (53); д и г р е -
с и ја з а П и си етр а ти д и ге (54— 6 0 ); А л х и б и ја д и м п о б егн у в а н а п р и д р у ж н и -
и и т е в о Т у р и ј, а о т т у ѕ а на П ел оп он вз. А т и & а н и т е г о о с у д и ја о т с у т н и о т
А л к и б и ја д на см р т (61; за п р о ц е с о т л р о ти в А л к и б и ја д P lu t , A lc ib . 22);
А т и њ а в и т е а ги ти р а а г п о С и ц и л и ја. З и м у в а ат в о К а т а н а и Н а к с о с . З а т о а
в р е м е С и р а ѕу сц и т е с е го т в а т за од б р а н а (62— 7 3 ); Н н к и ја б а р а о д т а т к о -
вината засилување и пари (74); Атињаните и С к р а к у сц и т е б а р а а т п о м о ш
од разни сицшшски градови — се цитираат д о л г и го в о р и н а п р а тев и ц и те
(75— 87); Атињаните ги наговорувааг С и к у л и те , г и испра& аат п р а тен и ц и те
в о К а р та ги н а и к а ј Етрурците д а б а р а а т д о м о ш . С и р а к у сц и те ба р а а т
п о м о ш о д С парта, од К о р и н т н о д и т а л с к и г е г р а д о ѕ и . Т о г а ш А л к и б и ја д
о д Т у р и ј и збега в о Е ли да, а п о т о а в о Л а к ед ем он (88) Г о в о р о г в а А л к к -
б и ја д в о С п арта п р о т и в а т и н ск а т а д е м о к р а ти ја , и п р о т и в а т и н ск и т е в а -
паѓач и. Т о ј ти н а го в о р у в а ш е д а & п о м о гн а т в а С и р а в у з а и д а у д р а т в а
А т и к а (89— 92); т о та ш С д а р та н ц и те ретпија д а ја н ападн ат Д е к е л е ја и
д а г и и сп р а та т т р у п и т е в о С и р а к у за н а » е л о с о Гилип. А ти н а пра& а п о м о ш
н а с в о и т е (93); Н а С и ц и л и ја А т и њ а н и те в о п р о л е т т а 414 ја н а п а ѓа ат М е -
га р а Х и б л а ја , а вотеи С и р а в у з а (94); д и г р е с и ја з а су д р у в а н .ето С п а р та -
. А р г о с (95); в о п о ч е т о к о т А т и њ а н и т е ја '^ а п а ѓ а а т С и р а к у з а с о гол ем и у с п е с и ;
огтис; л е г о т о 417 С п а р та с л у ж б е н о ќ о б ја в у в а в о јн а н а А т и н а (96— 103);
Г ш п ш т р гн у в а в о С и р з к у з а ; ва в о јн а т а С п арта— А р г о с (104— 105), к р а ј к а
ш е ста та к н и га. <
Т у к и д и д , С едм а к н и г а ; П о е д и н о сти з а Г илипсж ата ек сп ед и ц и ја (с. 1);
К о р и н £ а н и т е п р и ст и г н у в а а т в о п о м о га в а С и р а к у сц и те, Гилип ст а н у в а
н р х о в е н к ом ан дан т в о С и р а к у з а (2); ва. А т и ш а н и т е п о д С и р а к у з а и м с е
в л о ш у в а си хуац и јата. В и в и ја о д А ти ѕва н и те б а р а п о м о ш (3— 8); з а а ти н -
сктгге а к ц и и в о Т р а в и ја (9); п и с м о г о в а Н и к и ја д о р о д н и о т гр ад . В о п и с - -
м о т о п р е гл е д н а с и т у а ц и ја т а п о д С и р а к у за. П о к р а ј т р у п и Н и к и ја ба р а
д р у г к о м а в д а н т, б и д е јќ и е т о ј б о л е н (10— 15); А т и ѕ л е т г г е н е г о си е н и ја
Н иЕ ија, т у к у м у и сп р а т и ја д в а јц а п о м о п ш и ц и — Е у р и м ед он т и Д ем остен
•со п о м о ш . Е у р и м е д о н т в е д н а ш тр гн у в а , Д ем остен ц о д оц и а, о т к а к о ги соб р а
т р у ш г г е ; п о ед и н ости (10— 17); п о н а г о в о р н а А л а и б и ја д Л акедем он ц итв

165
"ел уж бен о Л о б ја в и ја в о јн а на А т и н а (18); в о п р ол етта 413 г о д и к а ја з а -
ѕе м а а г Д екелеЈа в о А т и к а . С е н а бр озу в а ат т р у о и т е ш т о С п а р та н ц к те и
с о ју зн и ц и т ѕ '(ВеоКани, А р к а га н и , К о р и н ќ а к и , С и кион ц и ) ги и е п р а т и ја к а к о
п о м о ш в а С и р а в у з а (19); о п и с в а бо р б л т е о к о л у С и р а к у з а п о д о а ѓ а л е т о
в а Гилип (20— 26); е п и зо д а та за т р а ч к и т е тр уп и , к о и ш т о в о п о м о ш н а
А т и н а п р и сти гн а а п о д о ц н а ; з а а в ц и и те в о А г и к а и Б е о т и ја (27— 30); з а
Д ем остен овата ек е п е д и ц и ја ; з а а т и н с ѕ и г е а ги та д и и в о И тал и за; з а п оедм -.
н о ст и в о б о р б и те п р е д д о а ѓ а а е т о в а Д ем остен р вк те т р у п и (31— 41); А т и -
» е ѕ и т з , о х р а б р е н и с о за си л у в а њ е т о , п ости гн у в а а т н е к о и у сп е с и . П р есв р т.
А ти љ а н и п р е т р п у в а а т гол ем и за гу б и н а к о п н о и ка м о р е (42— 46, з а з а г у -
б и т е с£. P lu t. >J7ic. 2 к D iod ., Х Ш ; 11); а к д и ја та н а С и р а к у сц и т е с о А х р а г а с
(46); а ти н ск и те стр а те зи с е е о в е ту в а ат. С ета м а о г у гр а д ов и н а С и д и л и ја
А п ом агаат на С и р а к у з а (47— 40); о п и с на п о сл ед н и те б о р б и н а к огш о и
н а м оре. В о се п т е и в р и 413 А т и њ а н и те д е ф и н и ти в в о с е п ор а зен и . О л и с в а
оп ер ац и и те (50— 71); А т и њ а н и те бегаат п р е к у к оп н о к о н К а м а р и н а и Гела.
И м ор н а р и те и зл егоа в а к о п ѕ о . С и р а к у сц и те ј а 'сти гн аа , Д ем остен ов а та
гр у п а к о ја с « п р ед ава. Малалссанит® в о јн и ц и на Н и а и ја и м д а в а а т м ал
о тп о р на п р о г о н у е а ч и т е а п о те м св п р ед а ѕа а т. СНr e з а р о б а д и а ти н ск и воЗ -
н и ц и и сп ратен и с е к а к о р о б о в и в о да м евол ом и . П о д а т о ц и з а н и в н и т е п а -
тила. З а р о бе и и те Н и к и ја с и Д ем остеи с е п о гу б е н и (72— 87. К р а ј Ѕ а седм ата
книга).
«) T h uc., V I I I , 1; A rlst., Ath. p o l , 29.
**) Thuc., ‘ V I I I , 3— 18.
25) Б о р б и н а р а з н и стр а н и н а Е г е јс к о т о М ор е. Л а к ед ем он сќ а т а м о р -
н арица ј а п р о б и в а а ти н ск ат а бл о к а д а гсај а р го л и д с к и о т б р е г и т р ш у в а '
на и ст о к (T h uc., V I I I , 19— 20); Н а С а м ос, д е м о ѕ р а т и т е с о п ом ои гга н а А * и -
а а н и т е , ја со б о р у в а а т о л и га р х и ја та . X xioc к н е е о и д р у г и гр а д ов и и а с е в е -
р о з а п а д и и о т б р е г ѕ а М а л а А з и ја исздпуваа-в о д а-н ш ската си м ахи Ја. А т и -
н-аните ги п р и си л у в а а т н а п о к о р н о с т (21— 23); В ор б и те к а ј М и л ет. У с п е с и т е
н а А ти њ ан и те, п о д о ц к а н и в к о то п о в л е к у в а љ е на С ам ое. Б о М и л е т х о -
м а ќ д у в а а т А л к и б и ја д и Т и са ф зр н . В о р б и н а Р о д и .К н и д . А т и њ а н и т е го*
к а п а ѓа ат Х и о с . С оц и ја л н и те б о р б и н а Х и о с . С п артан ц и те го сп од а р и н а Х и о с
(T h uc., V I I I , 24— 28)..
2e) T h u c., V I I , 65— 70; A rlst., Ath. pol. 29— 32. Т у к и д и д о в и т е и А р к -
ст о т е л о в и г е п од а тоц и к е с е п о к л о п у в а а т в о п о ед и н ости те. П р а д ѕ о с т м у с е
д ѕ в а н а Т у к и д и д о в и о т те к ст.
27) T h u c., V I I I , 71 з а к е у сп е ш н и т е п р а го в о р и н а а т и в ск м т е ол и га р си
с о С п ар таац и те в о Д е к е л е ја ; V I I I , 72 за в е д о и н еу сп еш н и п р ег ов ор и . н а
С о в е то т о д 400 с о в о јс к а т а и а С а м ос; З а п о го р е сп ом ен а та та с и т у а ^ и ја ;
T h u c., V III, 73— 97; A rist., о .с . 32— 33. Н е к о и о д со б о р е н и т е а ти н ск и олиг&рси
дезер ти р аа в о Д ек л еја. Н а р о д о х и м су д е ш е , Thuc., V in , 88.. „Владата ud
■Советот о д 'le ritp u стотики се одрж а н в к о » ч е т к р « . месецч . . . Но, кога
Атињаните бва поразени ео поморскчта б о р б а к а ј Ерегрија, п а кога отппдна
иелате- Е ебоја освен О реј, се налутија поради таа иесреИа « о в е ќ е одошто
.■гите поранегини, отм поголема корист имаа о д Евбоза одош го од' Атика,
п а го соборија Советот од ч е г ири схотгпш, а власта. ја п редадоа во р а -
цете па о ш е пет илјади граѓанц,. кои Оеа за оруж је, зсш лучувајќи, да не
с е прила п л а т а за ниедна државна слум сба" (A rlst., о .с. 33).
28) Б се н т а 411 год и н а Т и с а ф е р н е с ги п у ш т а Г р ц и т е м е ѓ у с е б н о д а с е
и сц р п у ваат. Н а ф е н и ч к а т а ф л о т а ѕ о ја и г г о м у д о јд е в а п р м ош ќ н а р ед и д а

166
 с е п о в л е ч е . С п а р та н ск а та м ор н а р и ц а и о д к ом а н д а та в а М и н д а р ос и а ти н -
с к а т а м о р н а р и ц а п о д к о к а н д а т а а а Т р а си л и Т р а с и о у л т р гн у в а а т н а сев ер .
О п ер а ц и и к а ј Е р е с , С е с т о с , И и б р о с , Д е м н о с и А б и д о с ( П ш с , VJJI, 99— 103);
П о б е д а в а А т и а а к и т е н а д С п а р та н ц и те к а ј К упоѕѕет а. П од атоц и з а з а -
гу б и те . А л к и б и ја д и н т е р з е н и р а к а ј Т и с а ф е р н к о ј е н еза д о в о д е н о д С п а р -
та к ц и те . Т и с а ф е р н т р г н у в а к о н Х е л е с п о а т ( T h u c , У1П, 104— 109. С о о в и е
п о д а т о ц и з а в р ш у в а к н в г а т а н а Т у к и д и д . Ј а п р о д о л ж у в а К с е н о ф о н т );
К о в и с п а р т а н ск и е д и н и ц и д о а ѓа а т н а п о м о ш н а М и н д а р . Е о р б а т а к а ј
А б в д о с . П р и сти ги у в а А лки би Јад, л о д ч и ја к ом а н да А тиљ аѕгите п ости гн у д а а т
с јк јн а л о б е д а (X e n e p iio n , Hellenica, t, 1— 6 ; D i o d , Х П , 50 sq .); А т и а а н и т е
c o е д е н д ел о д ф л о т а т а г и о б и х о л у в а а т со ју з и и ц и т е и со б и р а а т ф о р о с .
Т и с а ф е р н го з а т в о р а А л к и б и ја д в о . С а р д ес. А л к и б и ја д бега н а Х е л е с п о н т
( Х е п , Hell., 8— 10; P lu t , A lcib. 27 s q .i; С п артан ц и те и Д е р с и ја н ц и т е п од
Ф а р к а б а з с е го гв а т. П о е д и н о ст и з а си ту а ц и ја та о к о л у С е с т о с и К а р д и ја .
'Т р а си б у л со б и р а ф о р о с в о Т р а х и ја и в о ју в а н а Т а с о с а а о д и н а Х е л е с п о н т
на, п ом ош . И с т о та к а п р и сти гц у ва ' н а гтомош и. Терамен» к о Ј в е м а ш е у с п е х
х а ј Е в б о ја , о п е р и р а ш е л о о ст р о в и т е , к а д е ш т о г и с о б о р у в а ш е ол и гарси те.
'Т ерам ен п оп атн о в о ју в а ш е за см е тк а к а м а к е д о н с к и о т х р а л А р х е л а ј к а ј
.П и д в а (D io d , Х Ш , 47 и н а т л и с); С п артан ц и те го сп о д а р и н а К и з и х . Се
•обединија' 86 а т и н с х и тр и е р и о д р а зн и стр а н и и с е с т а в и ја п о д вом а н д а та
в а А л к и б и ја д . В о м а р т 410 го д и н а А л к и б и ја д ж е с т о к о ги п о р а з и С п а р -
т а н ц к т е в о Х и з и к , и м загглени м н о гу бродови,. а м н о гу и запали. Спарт& н-
д и т е б е га а т (X en ;, H ell I, 13— 19, D iod ., X I I I , 50 sq.). Е ф о р и т е и м ја в у в а а т
н а с в о и т е л а х о н ск и : „ Морнарицата пропадна; Миндар заги-на; молцw «
гладуваат; не знаем* што да празимен. ( P lu t , A l c i b , 28) ; С п артан ц и те vim
"првдлагаат м и р н а А т и њ а н и т е c o status quo, с о т о а т и е да ј а ев а к у и р а а т
Д е к е л е ја а Атгањ аните П и д о с . А т и њ а н и те о д б и в а а т (D iod., Х Ш , 52 sq.).
20) И з в о р к : А р и с т о ф а н , П л аѓоп , А н д о к и д , Ф и л о х о р и н а т п и с и ..
80) А л к и б и ја д ја о с в о ју в а С ел и м ѕр и ја (410 годкн а). Т р асш г (T h ra jy llos),
.п обеден ѕ о Е ф е с о д П е р св ја в д и те ,- С партанците, С е л и н у н тц и те и о д ју н а ч -
к и т е Е ф е сц и , бега иа Х елвепонтЈ к а д е ш т о с ѕ р е х а б и л и т а р а победуваЈќи
го Ф а р н а ба з в о А б и д , 409 годи н а (X e n ,- Hell. I, 1 , 21 и 35— 36; D iod ., Х Ш ,
■66; P l u t , A lcib ., 30 sq.). А ти њ а н м т е г о о д б и в а а т А г и с од св о ја т а х р в п ост.
М е га р ц и т е ја о с л о б о д у в а а т Н и с е ја . С п артан ц и те г о осл о б о д у в а а т П и л ос
(X e n ., Hell. I, 2, 18; D i o d , X I I I , 64— 65). В с 408 год и н а А л к и б и ја д и Т р а си л ,
г о о с в о и ја Х а л к е д о н , с к л у ч и ја . м и р с о Ф а р н а б а з и м у п р а ти ја л а п е р с и -
с х и о т ц ар дел ега ц и ја з а п р е г о в о р и . И ста та год и н а го о с в о и ја В м зант ( Х е п ,
H ell. I, Ѕ, 2, sq .; D ip d , Х 1 Д , 66 s q .; P lu t , A lcib. 30). Т р а си бу л ia , об н ов у в а
а т и в с к а т а д о м и к а ц и ја н а Т а с о с и А б д е р а . Т р а с и л доаѓа в о А ти в а , д а то
п р и го т в и в р а ќ а њ е т о н а А л к и б и ја д . А тш *а ш *те А л к и б и ја д к Т р а си бу л ги
и зб и р а а т з а стр а те зи з а 407 додина. А л п и б и ја д ј а о б и к о л у в а К а р и ја и со'
•сто т а л е ѕ т и и Друг п л ен т р г н у в а з а та т в о в н к н а т а ( X e n , H ell, I, 4, 8, sq .;
'D io d , X I I I , 68 s q .; P lu t., A lc ib . 3 2 ; на^пвси).
81) P l u t , A lc . 82— 34.
8Z) X e n .; H e l l , I, 4, 2, sq. и 5 , 3 sq .; X e n , Anabasis. 1, 9 ; P lu t , Lys.
>8) А лк и бм Јѕд т р гн у в а н а и с т о ѕ c o 100 гр и ер и и 1500 х о ш ш т и . Н е
у сп е в а д а ј а с о б о р и о л и га р х и ја т а Ш1 о с т р о в о т А н д р ос. Д оаѓа н а С ам ос.
..Л исандар с е з а к р е п и в о Е ф е с и к а Р од . К и р и м ј а зг ол ем у в а п л атата
в а гр ч к и т е м о р н а р и ( X e n , H e ll, I. 5, 1— 7 ; D i o d , 70; P lu t., Ц јѕ. 4). В ор б а та
л а ј Н о ти о н , п о е д и н о сти ( Х е а , Н е К , I, 5, 10 s q .; D iod ., X I I I , 7 1 ; P lu t , Liys.

167
35 и' 45). П ол и ти ч к и те н еп р и ја тел п го о б ѕ и в у в а а т А л к и б и ја д за к е г р и ж л и -
еост . Н а А л х и б и ја д и Т р а си б у л о д зем ен а и м e к ом ан дата а м у е дадака на
К о н о н . А л к и б и ја д к о а е ч н о г и н а п у ш та А ти л а н и те .- Т о ј с е п о з л е к у в а на.
сбојот и м о т к а П рогговтида. Загина в о Ф р и г и ја . (X en ., Hell., I, 5, 16— 18;.
D iod., X I I I , 74г P lu t., A lc. 88).
8i) К о н о н н а јд е осл а бен а м ор н ар и ц а, о ти м н о гу а т и н ск и платен и
в ојн и ц и д езер ти р а а к&ј П ер си ја н ц и те, к о и п л а ќ а а п о д о б р о . (X en ., HelU I,.
15, 19 sq.). Л исандар а ги ти р а в о Ј о н и ја (Plut., Lys., 5; D iod., X I I I , 70). С п а р -
та н ц и те г о см е н у в а а т Л и сан дар и з а н а у а р х го п о ст а е у в а а т .К а л и к р а ти д .
К и р одолговлеч^ува с о п ар и ч вата п о и о ш , М а л о а зи ск и те Г р д и с т о ја т ц врсто-
с о С парта. П ом ал и с у д р у в а њ а и п л а ч к о су в а њ а (X en ., H ell., I, 6, 1 sq.;.
D iod ., X I I I , 76— 78). А ти њ а н и те н а К о н о н м у д а в а а т с е ш т о м о ж а т . М м в е -
т у в а а т с л о б о д а ’ ѕ а р о б о в и те , в о и ќ е с е б о р а т ѕ а н и в. Г о д а в а а т последн ото-
з л а т о за в о ји а та . И м ј а п р о д о л ж у в а а т вл а ст а и а ст а р и т е стр а тези . Ф л от а та
т р гн у в а за .Самос, в а х о н с е в е р (X en ., H ell., I, 6 , 24 sq.; D iod., X I I I , 97— 100).
Б ор б а та к а ј А р г и н у с к и т е о ст р о в и . А ткн ѕан и те п о б е д и ја , н о и з г у б и ја ок ол у
2 000 борц и . Г о те р а а т п е п р и ја те л о т. .Г и з а п о с та в у в а а т д а в ен и д и те (Хеп.,.
I. 6, 25 sq. и 7,29 s q .; D iod., L с.). К р а т к о т р а јн а в е се л б а в о А т и н а п ор а д и
п обедата, а п о то а сч у д о н е в и д у в а њ е п о р а д и в е с т а з а д в е т е и л ја д и мртви..
С у д е њ е на стр а т е зи т е п о р а д и н е гр и ж л и в о ст а з а б р од ол ом ц и те. С о к р а т б еш е
п р о т и в , см р тн ата о с у д а к а стр а тези те, т о л х у п о тр е бн и (X en ., Hell., I, 1, 7,
ЗС sq. и II, 8, 32— 35; X e n . Memorabilia, I, 1, 18; D iod., X I I I , 101; A ris t., A ih .-
p ol. 34). Спарганцит® п р ед л агаа т м ир. А т ш а в н и т е о д б и в в а т (X e n „ HelL,
1, 6— 7 ; P lut., L y s., 7 ; A rist., A th . p o l., 34).
35) С п вр тан ц и те з а н а у а р х го п о ст а в у в а а т А р а к о с , а с о н е т о и Л и -
сан дар, о т и п о з а к о н о т н и к о ј н е м о ж е д в а п а ти д а б и д е н а у а р х . Л исандар-
п р ол е тта 405 го д и н а т р гн у в а з а Ј о н и ја . В о Е ф е с м у е гл а в н а та б а за . Ол
К и р д о б и в а гол ем и п а р и з а п р и г о т в у в а & е н а м ор н а р и ц а та . И м а 200 тр и е р и
(X en ., HeZL, П , 7, 10, s q .; D iod ., Х 1 П , 100— 104; P lu t., L ys. 7— 9). C o п осл е д к и
с р е д с т в а А т и & а н и т е п р и го т в у в а а т 183 тр и ер и и и м ги п р ед а в а а т н а К о н о н
и д р у т и т е стр а тези . С е п р е д в и д у в з а т ст р о г и к а зн и з а д е зе р т е р и т е ш т о &е
бм дат ф а т е н и (Х е п ., Н еП , П , 1, 3 1 ; P lu t., L y s. 9— 13). Л и сан дар г о и зб егн у в а
су д р у в а & е т о . Л и сан дар о д и в а Х е л е е д о в т - н г о зазем а Л ам п сак . А ти њ ан и те-
л о а ѓа а г п о н его и с е с м е ст у в а а т в а у с т и е т о н а р е к и ч к а т а А и г о с П ота м ос,
к а с п р о т и ЛГампгак. К о г а п о в е ќ е т о а т и н ск к м о р н а р и б е а н а к оп н ото, Л и са н -
д а р налаѓа, за зем а 160 а ти н ск и тр и е р н б е з б о р б а , г и з а р о б у в а и зв ен а д ен и те
а ти н ск и и о р н а р в . Е о н о н праК а б р о д <х> в е с т а за к а т а ст р о ф а т а , а т о ј бега
н ѕ К и п а р . Л и са в д а р п о г у б у в а 3 000 з а р о б ш и А т и њ а н и (X e n ., HeZL, П , 1 ,1 5
s q .; D iod ., X I П , 104— 105; P lu i., Lys^, 9). С чу.ц оневиден ост в о А т и н а ш а
д о јд е в е с т а За к а т а с т р о ф а т а к з ј А и г о с П о т а м о с ( Х ш ., HeZL, I I , 2, 3). Л и -
са н д а р и н е го в и те д о в е р е н и д и г и те р а а т а т и н ск и т е п о са д и о д с и т е п ози ц и и
на П р оп он ти д а и Е г е јс к о т о М сф е и се к а д в го в о сп о с т а в у в а а т о л и г а р х и с ѕи о т
р е ж и м к а м е сто п о р а в е ш н и о т д е м о к р а т ск и (X en ., Hell'., I I , 2 , 6 ; D iod ., XT1I,
106; P lut., Lys. .13). Л и сан дар в о Д е л ф и п о с т а в у в а в е л и ч еств т а в о т и в е в
ск ом е н и к з а сл о м е н н а с в о и т е п о б е д и (Paus., X , 9, 9). В о очекувзк> ето ѕа .
Л и сан дар А т а њ а н и т е п р е з е м а а т о н а ш т о м о ж а т . Д аваат ш и р о к а азш ести ја.
Ва скгге о су д е н и ц и — о с в е н н а п р е д а в н и ц и те и у б и јц и т в — (Х еп ^ HeZU П ,
2, 11). С п а р та н ск и о т к р а л П а у са н и ја с с о н о в и т р у п и ј а за х р озу в а А ти н а
07; за п а д , ѕ п о те м с е п о в л е х у в а . Л и о в д а р го б л о к и р а Ш ф е ј о д м о р е и на.
А т и а а н и т е им 'о н е в о зи о ж у в а д о в о з в а х р а н а (X en ., HeZL, II, 2, 7 s q .; D io d ,.
X III, 107). А ти њ а н и те б е з у с п е х п р е г о в а р а а т с о А г и с в о Д ек ел еја. П о л и -

168
т и ч к и б о р б и в о А ти н а. На о л и га р с и т е и м п о р а сн у в а ц ен ата, К л е о ф о в т , п о -
б ор н и к н а о тп о р о т, е уби ен . Т ер ам ен , :о ј и м п ри аѓа н а ол и га р си те, ОДИ д а
п р егов а р а с о Л исандар, а п о те м за м и н у в а з а С п арта. П о тр и м есечн и те
п а п ор и Т ер ам ен с е ѕ р а ќ а в о А ти н а с о сп а р т а н ск и те у сл о в и , кри с е , п о к р а ј
и зв есен о т п о р , се п а к п р и ф а тен и . В о ап ри л 404 год и н а Л и са в д а р свечено-
в л е г у в а в о А ти н а. С п а р та к ц и те г и р у ш а т а т и в ск и т е Ѕидишта. А т и н с к и т е
ол х гер сж д оа ѓа а т о д ем и грац и ја- (Х е п ., П , 2, 10— 23; D iod ., Х Ш , 107 s q .;
Plut., Lys. 14— 15 и други).
86) X e n ., Hell. II и ЈЦ; A rist., Ath. 'pol., Ѕ4— 39 и други.

.6 9
 хп
ГРЧКИТЕ ГРАДОВИ-ДРЖАВИ ВО ЧЕТВРТИОТ ВЕК
НА СГ. Е. ДО 338 ГОДИНА

1. ГРЦИТЕ И ПЕРСИЈАНЦИТЕ

Хегемоаијата на Спарта1). — do кагоггудгацијата на Атина

во 404 година Делско-атичхата симахија хонечно се распадна.
Соборена е атинската хегемонија- 'Некои градови, ккм се осло-
бодија од присилното агинско сојузништво, во својата одуше-
веност на ослободителот Лисандар му даваа кралски, па дурк и
божанскзг шчасти4). Но тие наскоро се разочараа. Наместо сјго-
бода добија нови господари. Малоазиските Грци, поранешните
атински сојузкици, дојдоа — со согласносг на Спарта — под
зласта на Персијандите. Во градовите, што Лисандар ги окупира
(405—404), Спартанците, откако ги истераа Атишаниге, поставија
свга воени посади, ѕа чело со хармости, им ја одзедоа власта на
.домашните демократи и ја дадоа на олигарсите (повеќето на
декарси „десетагона"), хои им беа вајверни. Спартанците крваво
го задушуваа секој отпор на „ослободените" (на пример во Ми-
лет, на Тасос, на Самос). Форосот, кој порано им се плаќаше на
Ативќаните, сега го земаа Спартандите. Еден помал круг Спар-
танци многу се збогати плачхајќи ги поранешните атински ссг-
јузници3). Спартандите ја покорија Елида (402—400), којашто
ие сакаше да се в&пучи во Пелопонвскиот сојуз. Тие цравеа воени
походи во Тесалија и им ја наметнаа својата власт на грчките
градови од скте страки. Спарта навкстина беше хегемон. Хеге-
монијата на Спарта травше околу 25 години (404—379). Но грч- ■
хите храдови не можеа да трпат-ничија хегемонија. Тие и про-
тив оваа жестоко се бореа.
Квровата акабаза. — Во 404 година умре персискиоит цар •
Дариј II Окхос. Го наследи постариот син Артахсеркс II. Вто-
риот син на Дариј, Кмр „Псмладиот“ , кој управуваше со Мала1
Азија, собра војска од околу 70 000 луѓе, меѓу'кои имаше околу
13 ООО Грци наемници, и во легото па 401 година тргна кон "Еу-
фрат и градот Суза за да му го земе лрестолот на својот брат
Артаксеркс. Кон крајот на летото истата година се водеше же-
стока бхтса ломеѓу Кировата и кралската водска кај Кунакса,

170
 70 км. од Вавилон. Во таа бкргка загина к ир. Нетовите азлјатски
трудк преминаа на страната на Артаксерке. Кралскиот војвода
Тисаферн ги повика грчките команданти на преговори, па со
измама ѓи испофати и ги погуби. Грчките војниди избраа од
своите редови нови раководители. неѓу нив и Ксенофонт, Ати-
љанин, кој учествуваше во овој потфат. -Ксенофонт и другите
водачи организираа повлекуваа>е и со големи напори доведоа
10 000 преживеани војници, водејќи ги преку Арменија до Црното
Море, кај пристаништето Трапезунт; Оттука тие авантуристи,
разделени на груии, со разни перипетии и по разни патишта се
вратија во татковината. Ксенофонт во „Анабасис" сето тоа оп-
ширно и романтично го опиша давајќи и на целата работа пре-
големо значен»е*). Искуството на овие наемниди, Грци кои прв
пат навлегоа длабохо во зездјитв на персискиот пар, кои со успех
сѕ судријасо персиската војска, како и погубијата на Кир, вли-
јаеја на развитокот ва лодоцнежните настани кај малоазиските
и европските Грци.
Воѓтпге на Снартанците во Мала Азнја (399—394). — Во
-400 година Тисафернес ја диби во Мала Азија положбата што
иорано ја имаше Кир и веднаш удри на малоазиските Грци,
тлавно на Јонците. Спартанците ва малоазиските Грди им пра-
тија на помош војска од Пелопонескиот сојуз, во која имаше и
Атињани. Командант на сшаа пелопонеска војска. во почетокот
■беше Тиброи, а подоцна Деркилидас. Здружените Грци се
бореа со успех. Јоиските градови се ослободија од Персијанците.
'Тисафернес сепак вештб се снаоѓаше. Склучуваше мирови, лре-
товараше со грчките првенци, а меѓувремено ја обновуваше вој-
ската и ја очекуваше кралската морнарица од Кипар. Во 396 го-
дина Спартанците пратија во Мала Азија вови трупи под коман-
дата на кралот Агесилај. Атесилај уепешно вој.уваше во Фригија,
Лидија и Пафлагокија (396—395) и жестоко го иобеди. Тисафер-
нес, кој поради тоа беше по-губен од персискиот крал. Додека
Агесгилај швачкосуваше по Мала Азија и се бор«иге за некој по-
•траен •успех, Персмјанците готвеа поморсха офанзива лротив
.'Лелопонесците. Во 396/395 година персисжата морнарица од Ки-
лар, под крмандата на Атињанинот Конон, водеше борба со пе-
.«кооонеската моркарица околу Родос. После извесни аеуспеси
Конон го зазеде Родое, ја истера- оттаму спартанската посада и
л к помбгна на тамошните девдократи да ја. заземат власта. Во
' зимата на 395 година Тимократ од Родос, пратен од Лерсијанците,
дојде во Аргос, во Коринт, во Теба и во Атина и успеа да ги
наховори овие градови да схлучат сојуз против Спарта. Атиаа
сакаше да се рехабилитира. Теба и Коринт, кои со Спарта ја со-
борија атинсхата хегемонија, сега здружија со Атина против
новиот хегемон. Аргос е стар конкурент на Спарта. Лерсиското
злато го ваправи своето5). -
Коринтската војна и Анталкидовиот мир (395—387). — Во
:395 годииа Коринт, Атина, Аргос и Теба, на хои подоцна им с е .
1фкџфуж>£ја раз:-ш градови од Средна и Северна Ѓрцѕгја, заво-

171
•јуваа со Спарта. Таа таканаречена Коринтска војна се водеше
со променлива среќа. Прво се судрија Спартанците со Беотците
лоради некои интереси во Фокида и Локрида. За тоа има различ-
ии ЈЈсториски верзии. Кај рекага Халкакмон гторазени ce cnapi-
танските трупи со кои командуваше Лисандар. Тука Лисандар
загана. Кралог Павсаниас склучи мир 'и ги повлече спартан1 -
ските трупи од Беотија. Подоцна Спартанците ги пора^ија К о-
рикќаните и нивните сојузници на теренот помеѓу Ќоринт тс
Сикиов. Агесилај ѓи префрли спартанските трупи од Мала АзиЈа
лреку Тршшја и Матедонија во Средна Грција, .ги лобеди спома-
наткте -со-јузници кај Коронеја и Немеја (394 годика) и дојде
иа Пелопонез. Истата годика персиската флота под командата
на Конон аќестоко ја порази спартанската флота кај Книд.
Конон и сатрапот Фарнабаз.ја истераа спартанската посада од
Кикладите и од сите малоазиски грчќи градови освен од брегот
на Хелеспонт. Конон прокрстари со флотата околу Пелопонез,
ја плачкоса ЈГаконија, па триумфалво дојде до Пиреј и во Атиѕа
носејќи персиско злато. Атин>аните наскоро ш обновија ѕидјг-
штата околу градот и ја зајакнаа морнарицата, воспоставија при-
јателски врскк со некои лоранешни сојузници (Халикарнас,
Аслендос, Тасос, Клазомева и други1, околу 391 година), основаа
некои клерухии (на Лемнос и Андрос), празедоа разки акции со
својата морнарица (командант Трасибул). Атинскиот војсково--
дител Ификрат, кој воведе некои новини во начинот на воју-
вањето (тактиката на пелтастите)0), во 390 година со иаемтта
војска навлезе до Архадија. И Спартанците имаа свои успеси.
Ја освоија Егина (389), навлегуваа во Пиреј (397), со новата флота
зазедоа некои пазиции на Хелеспонт и им го попречија ка Ати-
н>аните довозот на жито од Понт (387). Услеси и кеуспеси на
двете страни, економска иецрпеност, ситуација за мировни пре-
говори. Спартандите прво се обидоа да се нагодат со перскскиог
сатрап во Сардес, за да имаат слободни раце на другата страна.
Перси-скиот сатрап ги еослуша делегатите на Атина и нејзините
сојузвици од една страва, и спартанскиот делегат Анталхид, од
друга. Во летото на 387 година склучен е во царскиот двор во
Суза „царсклот" или „Анталкидин мир". Спрема тој мировен
договор Спартанците му ја признаа на персискиот цар власта
над сите грчки градови во Мала Азија и над осгровот Кипар, а.
сите останати грчки градови се прогдасени за слободни и авто-
иомнј*, со тоа што изнимно островите Лемнос, Скирос и ИмЅрос-
да бидат под власта на Атииа. Ксенофонт (Bell., V, 1,31) го за-
пишал текстот на овој мировен договор'г).
Ситуацијата после Авгалѕвдовиот иир. — Склучувајќи го
„вралскисгр (Анталхидовиот) мир" Спартанците се нагодиза со
Персијанците на штета на другите Грци. Персијанците станаа
гошодари иа малоазиските Грци, а Спартанците со шфовната
клаузула за „ самоСтојноста' на еите грчли градови големи и
мали“ се сметаа за ополномоштени да ги разбиваат сите сојузи
на градовите, коипгго им се гледаа оласни. При тоа Стартан-

172
ците и конатаму го одржуава и го јакнеа својот Пелопокесѕи
сојуз, натерувајќи ја и самата Атииа да учествува во него.
Грчките градови на Балканот и на егејските острови, и покра|
одредбите на „Кралскиот гоф“, ги поткрепуваа старите и осно-
ваа нови симахии, еимполитии и семсекакви сојузи. Уште од
средината на петтиот век постоеше „Сојуз на беотските градови"
на чело со Теба. Атина настојуваше да го обнови својот, сто
годиви стар, поморски еојуз. Во 393 година Коринт се обедини со
ЈАргос во единствена држава. Во 390 годика се обединија, на свој
вачин, градовЈсте на Ахаја. Разни градови ва Средна и Северна
Грција се олределуваа спрема своите локални интереси. Уште од
петтиот век грчките градови .на Халкидиха имаа свој сојуз на
чело со Олинт. Сега халкидичките градови образуваа цврста
„заедница" — Халкидски Коинон — со заедничко собрание во
Олинт, со заеднички закони, заеднички париг и, што беше нај-
важно, со заедаичка војска, којашто имаше за задача да ја
брани заедницата од етранеките напаѓачи, во прв ред од Маке-
донците.
Овие сојузи беа демократски и не одговараа на интересите
на олигарсите, кои своите привелегии можеа да ги остваруваат
во затворените автонсмни градови. Овие сојузк не одговараа
на интересите на персискиот и македонскиот крал (Артаксерксес,
ЈПердика), а опаено ја загрозуваа спартаиската хегемонија. Спар-
та, заедно со сите заинтересирани, вклучувајЌи ги споменатиге
олмгарси, почна со сила да ги разбива тие сојузи. Го оддели
Корикт од Аргос, го воспоставк стариот поредок во Арголида,
Коринт и во Ахаја, прати трупи против Беотија и ХалкЛдика. Во
летото на 382 година, на патот за Олинт, спартанскиот војвода
Фоибидас со својот одред, а во спогодба со тебавсЕите олигарси,
ја зазеде тебанската акролола Кадмеја, ја окулира Теба, нм ја да-
дз власта на тамошните олигарси на чело со некој Леонгѕгјад,
оставајќи им во Кадмеја спартанска посада за заштита. Мноху
тебански родољуби, демократи, тогаш емигрираа во Атина. Спар-
танците на Халкидика војуваа три години и најпосле, во 379 годи-
на, со тешка мака го натераа Олинт ва капитулација и со тоа го
срушија „Коинон“ на градовите од Халкидика. Најголема корист
од тоа имаше македонскиот храл и домашните олигарси. Во 379
година тебанскмте емигранти на чело со Пелолида, дојдувај1ш од
Атина, назлегоа во Теба, ја исфрлија спартанската посада од
Кадмеја, го убија Леонтијад и во свајот град воспоставија демо-
кратски поредок, па го обновија к сојузот на беотските градави
давајќи му нов статут*5). •
Вториот аткноск еојуз. — Загрозени од спартанеките хеге-
монисти, старѕсге противници Теба и Атина се помирија, а многу
членснви на пс^анешниот А тинсјш сојуз пак почнаа.да се соби-
раат околу Атина. Во 378 годива Атињаните склучија со Тебан-
ците воен сојуз. Откако сглучија сепаратни договори со 'некои
други свои пс^)анешни сојузници (со Хиос, МЈггилена, Ме
Род, Византион), Атињаните почнаа да го основаат B^rogi
морски сојуз (378 годииа). Програмата на овој Втор сод
 Ч‘ во таканаречевата псефизма*' бд 377 годин^
која е изделзсана на -ег-ела -св^вана во Аткна. Спрѕма тој црон
грам членови на cojyyor .можеа да бидат сите Елини-и варвари
кои не беа под власга ка пе_рсиехиат цар. На сите им се гаранти-
раше слобода к автономија. Секој еојузнички град мбжеше д£
има внатршшо Ујредувѕке в:акво' шго сакавде. Никому не смеешЗ
да му се наметнува (како во Првиот сојуз) атинска воека по*
сада, ни раководител, ни ^орос, ниту смееја во сојузничкатА
‘зешја да се праЗсаат хлерусите. На загро-зекиот сојузник мораа Д&
fciy дојдат на помош осганатите сојузвици со Атина. Граѓаните на
еден сојузнхчки град не смееја да се здобиваат со имоти на
лодрачјето на другиот сојузиик. За прекршителите беа предви-
дени санкдии. На оваа поефизма споменати се имињата на 23
градави .кои присталиле во сојузот. — Од сахоменатиот натпис
и од други, ловеќето епиграфски, извори се знае дека Атињаните
им дале гаранции на сојузниците дека нема да се ловтори ништо
од ока што било штетно за членовите на поранешниот атински
сојуз. Наместо озлогласениот форос сега сојузницнте плаќаа свој
придонес, syntaksis, во некоја нова, поднослива форма. Членовите
на Вториот атински сојуз имаа свое собрание (synedrion). со се-
диште во Атина. Секој сојузнички град во синедрѕгонот имал по
еден глас, независно од бројот на делегатите. Атањаните ае
учествуваа во синедрионот туку по истите прашања посебно
донесувале решенија во своето народно собтзание, еклесилата.
Полноважни беа решенијата (dogmata) ка- „Сојузниците и етш -
екиот народ". В о овој сојуз се зачленуваа скоро сигге поранешии
членови на симахијата, оевен малоазисхите градови кои беа
под власта на персискиот дар. Сојузот во времето на цутењето
имаше преку седумдесет членови: Тугса се најдоа Елините од
скоро сите ereicicu острови, многу грапови нп северниот брет на
Егејското и источниот брег на Јонското Море, осгровите За-
јпппј, Коркира и некои другиа).
Вториот атински сојуз беше основан главно заради одбрана
од спартанската хегемонија. Во врска со тоа избија судруѕан>а10).
.Спарта од долгогодишните војни беше ослабена. Атињаните беа*..
Ј«о тешка економска ситуација, оги нивните сојузници не беа...-.
заинтересирани да ги поднесуваат трошковите на војната. На^ -
хоризонтот беше хегемонијата на Теба, против која беше потреб- .
но грулираНѕе. Поради тоа Атињаните и Спартаиците се нагодијаг:
ѕо летото на 371 година и склучи]а мир во Спарта. Спартанците, -
го признаа Атинскиот- сојуз. Атиааните го признаа Пелопоне- .
сзшот сојуз. Тебанците, разочарани од овој сепаратен мир, иста- .
пија од Атинскиот сојуз. Тој еојуз, иако ослабнат, се одржа
до 338 тодина11).
ЗАБЕЛЕШКИ

*) Xenophon, НеПетсо, Ш —VII (-Спартанофилскиа, пригтпдг*ио>;

„Helienika од Оксирнх“ — папируси иајдени во Оксиринх (Oxyrhynchos),
во Египет. со фрагменти од ^Елинската поторија“ од непознат автор; фраг-
м ен ти о д Т е о п о м п о в и те и К р а т и п о в и т е -Hellenika (ed. J a c o b y ); DiodL, X I V
и X V ; Ctesias, L y sia s} A n d o cid e s, Iso cra te s и д р у г и .
. 2) P lu t., L y s , 18.
») B o в р с к а c o д о н е су в а њ е т о на о гр о м н о б о г а т ст в о в о С п а р та и с о з д а -
ван>ето н а у ш т е п огол ем ата н е е д н а к в о ст в о С п а р та в о 399 год и н а и з б и
в о ст а н и е н а в е за д о в о л н и ц и те п о д р а к о з о д с т в о т о н а н е к о ј К и н ад он .
*) К с е н о ф о н т , Кировата Анабаза; К с е н о ф о н т , К ирупедија.
*) И з в о р и к а к о в о з а б е л е ш к а та 1.
*) D iod ., X I V , 44; C o m . N ep os,. I p h ic r , 1.
■*) И з в о р и к а к о в о з а б е л е ш к а та 1 .
*) X e n o p h ,, H eU , V tt V I ; D iod ., X V и X V I . З а Т е б а ѕ и д и д о л у п оееб н о.
*) C orp us bnsriptionvm Atticarum , I I , i 7 и л и In scrip tion es G ra eca e, I I *
ITT3 43 А р ^ ст о т е л о в а т а П се ф и з м а , ѕ а к о и н е к о и о д сл е д н и те н а тп и си н а
т о а и е с т о ; X e n ., HeU.; V , 4 ; D io d ., X V , 28— 23. В и д и л и тер ату р а к а ј Busolfc—
S w o b o d a , G riech . Staatsk., II, 1365 sq. и 1379 sq, М н о г у п р егл ед н о: G lo tz , La
d t i G re cq u e , 428— 429 и p a ssim в о истиот оддел.
lD) B o 376 год и н а а т и н ск а т а морнаргсца (к о м в н д а н т C h abrias) ј а n o -
б ед у в а сп а р т а н ск а та к а ј Н а к со с. В о 375 гсд и н а а т и и с к и о т адм ирал Т и м о т е ј
п о ст и гк у в а у с п е с и н а Ј о н с ѕ о т о М ор е. А ти њ а н и ге за зе м а а т л о з и ц и ја tia
К о р к и р а , к а д е ш т о и м п ом а га а т в а л о к а л н и те д е м о к р а т и в о б о р б а т а п р о -
т и в сп а р таи оф и л ек и х е ол и гарси . А г и к с к и о т а д м и р а л И ф и к р а т н а С п артан -
ц и т е и а о в о ј се к т о р и м н а н е с у в а н о в и ш те ти . (X e n .t H e U , V ).
i* ) X e n ., H e ll, V , и V I ; D io d . X V и д р у г и и зв о р и . -На со в е т у е а а > е т о .
з а м и р о т в о С парта б е а п р и су тн и д е л е га ти н а в е р с и с к и о т ц а р и н а м а к е -
д он ск и от к рал . Т е б а н ск и те п р е т ста в н и ц и ѕ у к а са к а а д а зб о р у в а а т в о и н е т о
ва с и т е Б е о ти јц и . Т о а н е чпл с е д о зв о д и .
 Z . ХЕГЕМОНИЈАТА H A TEBA

Помеѓу Атика, Фокида и Опуктска Локрида се лроствфа

Беотија, плодна средногрчка облаот, земја на земјоделци и сто-
чари, хаде што од секогаш знаеле да се наметнат помоќните л
-побогатите. Археолопгките споменици сведочат за моќта и богат-
ството на басилеите од микенската епоха во овој крај. Поетот
Хесиод ја опиша сиромаштијата на еолските селани, хои овд 2
во почетокот на првиот милениум од ст.е. беа експлоатирани од
крупниге имотосопствениди. Со текот на времето во Веогија, нп
гтодрачје од 2580 км2, се осамостоија десетина полиси, меѓу низ
Орхомен, Теба, Платеја и Херонеја. Нехогаш над сите бил Орхо*
мен, кај езерото Копаис, градот на легевдарните Минијци. До-
додна првото место меѓу беотските градови го имаше Теба. За
време на Грчко-персиските еојни сите Беотијци, освен Платејци-
те, беа на страната иа Перснјанците. Досле тке војни, во 44?
тодина, на инцијатава на Теба, осиован е пле&генскиот согјуз на
Беотијците, ко-дшто ги поврза сите беотски градови, целатг.
беотска земја, поделена на единаесет области. Секоја област на
сојузот му даваше ло 1000 пешадиици и по 100 коњаници на чело
со својот беотарх, а освен тоа и еднаков паричен придонес. Со
беотсхиот Со-јуз управуваа единаесет беотарси. Сојузот имаше
свое собрание од шест стотиви и шеесет пратеници — по шеесет
од секоја област, заедничка благајва, исти пари, врховен суд и
други усганови. Сојузот имаше изразит аристократоко-олигар-
хисгси систем, сггрема кој за полноправни граѓани се сметаа само
имотосопствениците. Соседната демократска Атина од овој сојуз
■беше загрозена. Во Пелопонееката војна Беотијците (освен гра-
дот Платеја) беа меѓу највоинствените сојузници на Пелопонес-
ците и огорчени непријателгс на Атина. Беа против Никииниот
вдир, а во 404 година предлагаа да се сруши Атика, а Атињаните
да се лродадат нако робови. Кога после ГТелопонеската војна
Спарта зајакна, Беотијците, ва чело со Тебанците, се здру-
жија со Атина, Коринт, Аргос и сите што беа загрозени од
спартанската хетемонија. Го победеда Лисандар кај Алиакмон
(во 395 година); беа победеаи од Агесилај кај Коронеја (во 394
година). Спартанците врз осиона на Анталкидовиот мир ги- тераа
да го распуштат Беотскиот сојуз. Во 382 година Спартанците ја
зазедоа Кадмеја н ја окупираа Теба. Во 379 година тебанските

176
емигранти го ослободија својот град истерувајќи ја спартаиската
посада од Кадмеза (видн стр. 173). Во 378 год. Тебанците склучија
воен еојуз со Атињаните и оттогаш заедно со нив се бореа против
Спартанците. Кога Спартанците се логодија со Атиааните и на
преховорите во Спарта летото 371 година на Епамтшонда и дру-
гите тебански делегати мм оспоруваа да зборуваат во името ва
сгите ВеотијцИ) Тебанците истапија од Атинсккот сојуз, а непри-
јателствата со Спарта уште повеќе ги зголемија. После завршу-
вањето на шоменатите мировни преговори спартанската војска
јуод командата на кралот Клеомброт тргна во помош на Фокида,
кода беше нападната од Тебанците, а потоа се најде во Беотија,
на рамницата кај градот Леуктра. Тука ја пречекаа тебанските
-беотски одреди под командата ва Епаминонда и Пелопида.
Епамино«да (Epameinondas), син на Лолимнлгс, осиромашен
тебанскк аристократ, роден околу 415 година, учегаос на Лисис
(тареѕггски филозоф Бктагореец), во 371 година бешв беотар-х и
делегат на Бвсггија на Мировниот контрес во Спарта. Оттогаш па
се до сводата смрт (ссвен1во 369 година) оеше војсководигрел и прв
државних во својата земја. Биоѕграфите, на прво место' Корнелиј
Непос, напишаа сјајни фадгопојки за овој човек. Цицерон то каре-
чува „најдобар претставник ва грчкиот геш!ј“ . Тука има претеру-
вања и идеализирања. Еџаминонда беше чесен родољуб, вешт
државник, храбар војник и одличен војеководител, кој воведе
нова воена тактика.
Пелфидас (Pelopidas), Тебанец, др-угар ва Епамлтаонда (неш-
то> помлад), ое истакна како водач на тебанските емигравтг, кои
во 379 година ги истераа Спартавдите од Кадмеја и ја ослободија
Теба. Соработуваше со Епаминонда. И него, како и Епаминонда,
биографите го идеализираат. Нема еомнение дека и Пелотедас
беше одличен родољубец, водекоевадител и државних.
Бо ова војна сојузник на Беотија беше Јасон, тиран на
тесалскиот град Фера (Pherai). „Јаеон од Фера" тогаш беше
господар на скоро делата Тесалија и имаше силна шхатема војска
— околу 6 000 борци — со одлична коњица1).
Boi пачетоког на август1371 годика дојде до битка кај Левк-
тра, во која Беотијците, благодарение на своетб~^у^аштво' и но-
вата воена тактика на својот командант Епаминонда, жестоко ја
поразија бројно посилната војска на Спартанците и нивните со-
јузници2). Загннаа околу 1 000 спартански војници, меѓу нив 400
' Спартијати, слартанската елита( а со неа и кралот Клеомброт.
Преживеаните спартански борци се повлекоа но!се. Тоа беше
еден од најтешките порази што го доживеале Спартанците.
Поразот на Спартанците кај Летктра имаше крушш паахе-
дици: конечао беше срушева спартанската хегемонија. Хегемок
стана Теба. Се распадна Пелопонескиот сојуз. Членовите на тој
сојуз к други градови завксни рд Спарта, почнаа да се ослободу-
ваат и да се грулираат спрема своите потреби. Аркадците, кои
на1не1тосп0лно беа загрозени од Спартанците, св здружија (освен
кекои грутш) и основаа сеаркадска заедница, „Аркадикон*1, чиј
12 Историја на античките Грци
177
 главеп град беше Мегаполис, којшто тогзш се основа со синоики-
зам (околу 370 годивва). Обединегате Аркадци добија свое фе~
дералко собрание од десет илгјади пратеници (Myrioi), свој Совет
(Bule) и 50 дедоиурзи, кои ја имаа извршната власт. Тугса се истак-
ка државниког Ликомед (Lykomedes); Новата аркадска заедтца
се потпираше на својата сојузна војсќа. Посѕбно значенл во
Аркадија доби Мантинеја, полис којшто се конетигуира со сиао-
ихизам од пет населби. Елида се осааѕостои, а до тогаш беше
долго време зависна од Спарта. Таа сега ќе се бори со Архадија
за земја. Се осакостои Ахаја.
Аркадцитѕ го присилуваа градог Тегеја да ти напушти
Спартанците и да им пријде на нив. Во помош на Тегеја и дојдоа
Слартанците, а на Аркадците Беотијците. Тоа-беше во 370 годоша.
Епаминонда со беотската војска навлезе во Пелопонез и стигна
до самата Спарта. „П рв.пат спартанаште жени видоа чад од
вепријателски логор“. Месенците, кои со векови мораа да и слу-
жат на Спарта, го искориетија случајот, па се ослободија со пот-
крепага на Епаминонда и со синоикизам го основаа градот Ме~
сена (370—369 година). Епаминонда се повлече .откако ја исплач^
ка Лахонија. Архадијцкте за нехсое време се гточувсгвуваа си-
гурни. Cera Теба беше многу моќна. Стана хегемон. Тоа m загро-
зуваше Аташ»аните. Во 369 година Атина склучува содуз ео
Спарта. Сојузите се склучуваа и се растураа без многу дослед-
посту слрема моменталнитѕ локални потреби3).
Во 369 годива Епаг^инонда направи нов поход на Пелодо-
нез, го зазеде Сихсиов, но беше сопрен .од Спартанците к Атшва-*-
ните кај Коринт. Се ловлече кога сиракускиот тиран Диониеиј Г
на Спартанците им прати помош од 2 000 наемници К елти и
Ибери. Таа година, веројатно поради тој иеуспех, Епаминонда не
беше избран за беотарх. . •
Настаните во Тесвлија. — Тебанската хегемонија се афир-
мира како на север така и на југ. Во Тесалија Јасон, тиранот на
Фера беше многу мобен. Тој сонуваше за освојување на цела
Грција и за поход на нсток. Но во 370 година беше убиен. Против
неговиот. внук и наследник Александар станаа тесалските дина-
сти, на чело со Алеуадите, гослодар>ите' на Лариса. фвие ѓо ш -
раа на помош македонскиот крал Александар II, еинот аа Амин-'
тас. Ш. Александар П МакедонекЈг тоа го. ^искорихгг^г и и ја
ваметаа својата власт на Лариса, Кранон и некои други тесал-
ски градови. Првенците на овие храдови ш викнаа на помош
Тебанците. Тебанците во Тесалија го пратија Целопида. со.трупи. .
Се образува сојуз на тесалските градови под протехторатот на .
Тебанците. Тоа беше во 369 година. Македонците •не се мешаа -
многуу ora- во тоа време во нивната земја се водеа -дшгасгички
борби: : ■' -у
Ситуацнјата во Македонија. — После. смртга. на кралот
Аминтас во Македонија дојде ва власт Алексавдар IX, схн на
Аминтас. Големецот Птолемеј, господарот на градот Олорос, го
уби Александра, ја зеде за жена неховата маштеа Евридика, вдо-

178
ницата на кралот Амгинта •Ш, па така стана регент. Кралицата
Евридиха ѕа да го осигури престолот за својот и Амиигиниот
втор син Пердика н да гск совладее востанието1на некод ггретен-
дент Паусанија, склучи сојуз со Атињаните преку Ификрат,
кој со атинската морнарица оперираше во Термејскиот (Солун-
скиот) залив. Тоа беше во 368.година. Тебанците, плашејќи се од
атинсхото влијание во тие краишта, по втор пат.го пратија ГГело-
пида на север и ја натераа Евридика да склучи сојуз со нив. Како
гаранција Македоетдите мораа да пратат заложници во Теба.
Меѓу тие заложници беше и третиот син на Аминта Филип (368
Година). Табандите тогаш преговараа со Александар Фереки.
Овој .со измама го зароби Пелогшда, тебанскиот делегат. Тебан-
ците пратија трупи и го ослободија Пелопида (368 година). Во
367 година се водеше борба помеѓу Тебанците и Александар
Ферски кај Киноскефале во Тесалија, Тука загина Пелопида.
ТебанцЈсге на' Александар- му ги зедоа смте предели надвор од
Фера*);
Атина. — Во ова време, особено во прв&та деценија игго по-
миш од борбата кај. Левктра, Атика поттголно се обкови и во
знвчајна мерка ги поврати стариге позиции. Атињаните го воспо»
ставцја својот Втор поморски сојуз. На Јонското Море» на запад
воопшто, Сиракужаните и други им ја пречеа потполната тргов-
ска дејност, Но, на Егејското Море, на Пропонтида и на Повт
Атин>аниге оега имаа сшпш. поморски и трговски акции. Во 365
година Атињаните (командат ТимоФеј) гал го одзедоа ка Персијан-
ците островот Самос. Побунетиот персиски сатрап Ариобазан им
го предаде на Атињаните Сестос (околу 365 година) и некои
друш градови ва Хелеспонт што Атињаните ги имаа изѓубено
во годиките 405— 404. Аттсњаните на Халкидиха зазедоа •поееќе
градови (Пидна, Потццеја, Метоне, Тороне), се обидуваа да го
заземаг и Амфиполис. Секаде каде што можеа праќаа клерухии,
решавајќи го -така својот. секогаш ахтуелен аграрен проблем.
Особено корисни акции Атињаните презедоа на Понт. Таму Ати-
њаните одаѕша успешно тргуваа со елинските градови (Олбија,
Херрнез, Пантикапеј и. друш), со Скитите, со Таврите на Крим
(Тавриски Херсонез) н со Кивѕеранигге во Ким^зекиот Босфор.
Атињаните многу кориснв трговски јзрски воспоставија со елин-
ските и елинизираните господари на градот Пантикапеион, кои
уште во петтиот век образуваа држава 0>Босфарско царство“).
Цреку Пантикапеион Атињаните добиваа голали којвтчини ж и -
то, особено тогаиг кота со „Босфорското в^рство" управуваше
ЈГевкон I (389-Ј-349). Но тие околност Атињаните беа први про-
тивници на тебансккете хегемонисти. Тебанците имаа успех пра-
тив Атињаните на копното. Им ја одзедоа атичката база за ббез-
бедуваље Орсшос (366 година). Сакаа да ѓи победат и на море. На
ивидијатива на Епаминонда Тебанците изградија морнарица и
преземаа поморски експедиции. Во 364 година Епаминонда со
тебанската морнарида крстареше по Егејското Море и на Про-
повтида. Го привлече ва своја страна градот Византион и некои
12*
179
д р у т тамошни приморски градови. Тоа беше првата и последна
позната акција ка тебанската морварица.
Атин>аните, кои на членовите на својот Втор сојуз им дадоа
толху ветувања, во пракса ги гледаа само своите интереси. Атина
ќ пријде на Спарта, се мешаше во работите на многу Пелопо-
нежани, восгсостави пријателски врски со Диокисиј I Сиракушкиѕ
и со Александар Ферски, се обидувате да склучи некој сепа-
ратен договор со персискиот цар, освојувате туѓи земји на Хал-
кидика и на други места, праќаше клерухии. Сето тоа ѕе беше
во интересот на членовите на Вторискг атинеки сојуз. Во 371 го-
дина градовите на Евбоја, Акарнанија и Халкидика истапија од
Атинскиот сојуз. Кога и други почнаа да истапуваат од сојузот,
Ати»аните се обидоа да ги задржат со сила. Хиос, Род, Кос, Пе-
ринт, СелиВврија и Визант со воотааие ја извојуваа својата
слобода и истапија од Атинскиот.сојуз. На/ побунетите им пома-
гаа новите сојузници, на' едните. азиските династи, на другите'
Тебанците, на третите Филип Македонски. Од година во година
Атинекиот сојуз имаше се помалку членови.
Војните ва Пелопонез. Битката кај Мавтинеја. — После
борбата кај Левктра на Пелопонез за превласт се бореа Аркад-
дите и Спартанците. Месенците настојуваа да ја сочуваат нео-
дамна добиената слобода. Елиѓаните и Ахајгџгге, со големи теш -
котии, ја чуваа својата територија од налаѓачите. Внатре во
многу пелопонески градови се водеа борби помеѓу демократите
и олигарсите. Во сето тоа се гдешаа Тебанците и Атињаните. Со
интерес сето тоа го следеа и Персијанците.
Аркадците, кои после борбата кај Леветра основаа свој
сојуз (Аркадикон), се н асш тја и почнаа да ги освојуваат земјите
на своите соседи. На ју г не успеаја. Спартанците ги лобедија во
386 година. На завад имаа среќа. Таму успешно се бореа со сосед-
ната Елида заради областа -Трифилија и населбата Ласион (385
— 364 година). В о јутаг 364 година, кога се славаше 104-та. Олим-
пијадац Аркадцмте навлегоа во Одимпија и ја ограбија благајната'
на олишшсхиот храм. Тоа беше повод за пресметка помеѓу
градовите, кои, зависно од своите интересл, беа поделени на две
групи. Се одцелија градовите на Аркадија и се поврзаа со над-.
ворешни сојузниди. На едната страна беа аркадските градови
Мегалополис и Тегеја, сојузници на Теба. Со нив беа Месенците
и градот Аргос. На друѓата страка: аркадска Мавтинеја ѕоја ја
помагаа: Елида, Ахаја, Флиунт, Атина и Спарта. Во 362 година
Епаминонда со тебанската војска и со Тесалците, Локридпите и *
Евбојците навлезе на Пелопонез („четврти продор на Епами-
вонда на Пелоп<жез“), стигна до Спарта, пак се повлече до Ман-
тинеја. Тука дојде до голема битка помеѓу трупите од едниот и
од другиот блок. Победија Тебанците со истата стратепгка так-
така што ја применија во битќата кај Левктра, но изгубија мно-
гу свои борци. Тука загина и славниот Епамиконда. На поколе-
Bniaia им се поедаваа тебанските легенди за јуначката смрт на
Епаминонда. „Умирам; но оставам-две бесмртни Керки, Леќстра

180
и Мантинеја"5). Спрема тебанската традиција тоа се последните
ѕборови ѕа човекот, кој ги сруши ГГлатеја и Орхомен и го изпљач-
ка Пелопонеѕ. Обесхрабрени од загубата на најдобриот јунак и
од загубата ва голем број сзси војници, Тебанците врз осѕсза"на
yftatus quo“ схлучија мир и се повлекоа од Пелошшез. Со тоа
заврпда хегемонијата на Теба*).

ЅАВЕЛЕШКИ

Доследно италзистичхи би требало: Tuso, тивски, Виотија, виотски,

вм гарх (ве Теба, тебажки, Беотија. и т.н.)
») Х еш HeU., V I, 4 ; Diodn X V , 57 И 60,
2) За таа битка и за тактиката ва Епамивонда сочувани се многу
податоци. Борбата се водела во пеггиот ден на месецот Хекатомбаион
<5 август). На спартанеката страна биле 10 000 војници, под командата ва
кралот Клеомброт. На десното крило иа спартанскиот боен ред имало 2 300
Дакедемонци, од што 700 Спартијати, кои се формирале во 12 редови по
длабочииа. На левото крило биле сцарганските сојузници; пред сите ко-
а-ицата. —- Беотијци имало 6000. Епаииконда ги построил во „попречен
клин“, на до тогаш вевообичаен начин: иа левото крило Епаминонда поста-
пил длабока фалавга од педесет редови во длабочина васпроти десното
спартанско крило. Десвото крило и центарот, кои биде слаби. Епаминонда
ги заштитил со гонлѕца. Јакага длабока фаланга од левото кридо се исту-
рила ва спартанското десно лрило и го уништида.
») Теба б е т е против Спарта и Атина, а сојузник ва Артадците;
Спарта против Аркадците и Тебанците, а во еојуз со Атина; Аркадците
против Спартанците, против Елида, во еојуз со Атиаантгге, некое време во
сојуз. а некое време во судрување со Тебакците.
*) Xen., Hell., VI; cf. Diod., X V н Flut, Pelop.
S) Diod., XV, 87; „Satis vixi, invictus enim morior", Corn. Nep., Epam. 0.
e) Hen-, Hell., VI („антитебански“) ; Diod., X V; Plut., Pelopidas и Agesi-
alos; Corn.'Nep„ Epaminondas и Pelopidas (протебански); натписи.

181
 3. ГРЦМТВ НА СИДИЛИЈА. — СНГАКУЗА

Колониите што ти основаа Грците од осмиот До шестиот век

на Сидилија со теког на времеѓо се развија во самостојни гра-
дови-држави1). Историјата на тие тргдови полна е со борби. Се
водеа социјални борби во истиот град. Се бореа град со град.
Требаше да се води борба со домашните Сикули, Сикани и Ели-
јмејци, со Картагинците и најпосле со Римјанитѕ. На сицилискиге
Грци најголеми каки им зададоа сиро-картагинските •калонисти,
господарите на западниот дел на Сицшжја, особено од шестиат
век понатаму. Во врска со одбранбените и надаѓачките војни,
што тогаш ги водеа сидшшските Грди, во многу сицилиски гра-
дови се јави и се разви тиранидата. Некои стратези, легално
поставени, ле се даваа да бидат сменети. Се прогласуваа за
„етратези автократори". Историчарите тие узурпатори ги наре-
чуваат тирани. Чуени се сицшшските тирани: Панаитиос, тиран
на г£Јадот Леонтинои (околу 616 година); Фаларис, тиран во
Ахрагас (околу 483 година), Клеандрос (околу 505 година) и. не*
гоѕиот брат к наеледник •Хтшократ, тиран во Гела. Хипократ гм
ггокори јужносидилиските Сикули, ги зазеде 1рчките градови
Наксос, Калиполис, Леонтинои, го натера на похорносг градох
Месана, ги победи Сиракужаните и им го зеде подрачјето на
срушенЈЈот град Камарина. Кога Хипократ загина во борбата со
Сикулите (491 г.)> во Гела како тиран го наследи Гелон, кој ги
продолжи воените потфати на својот претходник к ја зазеде
Сиракуза.
Сиракуза' (SyraJcusai), која Коринќаните ја основаа во 734
година на југоисточкиот брег на островот, ш основа ‘Колониите
Акраи,. Касменаи и Камарина, па до петтиот вех стана тосподар
на југоисточниот агол на Сицилија. Во Сиракуза са времето се
изредија разни режими. Повеќето надвладуваше олигархискиот
систем, владеењето на крупните имотосопетвеници (gamoroi),
потомците на првите колонисти. Демосот тука имаше ограничени
права. Сиракуските „ k y llir io iпокорените доморотци, многу цот-
сетуваа на спартанските илоти. При тие околности во Сиракуза
избиваа сацијални борби*
Околу 485 година, кога по ловод социјалната револуција ск-
ракуските аристркрати беа истерани од родниот град, зассл-
нети во Касмена тие побараа помош од гелскиот тиран Гелон.

182 -
Овој се одзва, ја искористи ситуацидата, ја накадна Сиракуза и
ја зазеде (485 годинаЈ. Гелон во Сиракуза се закрепи, на својот
брат Хиерон му ја огстапи власта во Гела, а тој стана -тлран на
Сиракуза. Гелон ја зајакка Сиракуза, и ја прошири територи-
јата, и го зголеми бро-јот на населението примајќи доееленици
од Гела, Камарина, Мегара Хиблаја и од Леонтин. Како изразит
олигарх се потпираше ка крупните имотосопственици. Неприја-
телски се однесуваше кон масите на незадоволните беземјапш.
Некои дури ги продаде кахо робови (граѓани ка Медара и Леон-
тин). Гелон схлучи сојуз со агригентскиот тиран Терон. Против
сваа коалиција станаа другите соседни тирани. Анаксилас, тиран
ла италскиот Регион, кој ја имаше заземено Месана и Терилос,
тиран на Химера, склучија сојуз со Картагинците, господарите
.на западна Сицилија со цел да ја одбранат Химена од Терок.
.Дојде до судрување. Се се покажа како војна помеѓу сицилиските
Грци, не чело со Гелон сирахушхи и Картагинците.. Главнага
•борба се водеше охолу 480 година кај Хш$ера. Тука Елините ги
победија Картагкнците и ги натераа да шхатат воена отштета.
Тоа се случуваше во времето на Грнко-персиските војни2).
Гелон умре во -478 година. После диѕастичккте борби го
ттследи неговиот брат Хиерон, одличен војсгвенин и државник.
'Хиерон војуваше во јузхна Италија с о разни елинеќи градови и
со Етрурците. Во 474 година жестоко ѓи порази Етрургџѓге каЈ
Кума. Во Сиракуза изгради неколку репрезентативни градби, со-
бираше во свозот дворед поети (Пиндар) и други културни луѓе;
работеше на унапредувањето на Сиракуза во сите правци. Умре
во 466 година. Со неговата смрт привремено во Сиракуза беше
укината тиранидата и беше воспостаВена демократија.
Картагинците, господарите на заладниот дел. на Сицилија,
кои после добиениот пораз кај Химера во текот на седумдесет
години не ги вознемируваа сицилжжите Грци, во последната де-
аенија ва четвртиот век презедоа нови напади кон источниот
дел ва островот. Работата им ја-олесиија Грците од Сегеста, кои
во 410 годика ги викваа на помош протиѕ Селинутците. Во 409
година Картагинцитв го срушија Селенуит, ја зазедса Химе-ра и
погубија три илјади Химерани за „да ги осветат своите татков-
ци“ ,-кои тука загинаа во 480 Јодина. В о 406 година Картагинците
ги зазедоа Акрагас,. Гела, Камарина и разни други сидилиски
градови па ја заплашија и Сиракуза. Тогаш во Сиракуза.се иѕ-
дигна Дионисиј.
Дионисиј Поетариог (Dionysaos), Хермократов син, роден во
430 -година во Сиракуза, државен чиновник (grammateus), храбар
војник, амбициозен политичар, се истакна во сиракушкото на-
родко собрание обвинувајќи ги стратезите за несовесно водеае
на воените операции со Картагина и напаѓајќи ги богатахпите.
Се здоби со довербата на народот, па беше избран за еден од
стратезите (406 година), а подоцна прогласен за стратег авто-
хратор. В з 406 и 405 година .Сирахужанлте, на чело со Диоаисиј,
војуваа со Картагинците со променлива среќа. В.о 405 година
непријателите се схшгодија. Дловисиј им ’ја призна на Картагин-

. m
иите власта над поголем дел од северна и јужна Сицшхија. Грч-
ките градови од тоа подрачје добија различни услови. Акрагас
и Селинунт паднаа под власта на Картагинциге сосем. Гела мо-
раше да плаќа данок. На некои градови им беше признаена само-
стојност (Месана, Леонтини). Слобода им е признаена на неелин-
ските Сикули. Елимејците и Сиканите мораа да ја .признаат
власта ва Сиракужаните.
Дионисиј во Сирахуза се закрепи на власт благодарејќи на
своите вонредни воени способности, кои ка неговите сотраѓани
им беа од кориет во тогашната воена еитуација. Дионисиј ја
унапреди сиракушката стратегија, го усоврши оруж^ето (кага-
пулти), изгради голема морнарида, користеше платена војска,
имаше своја посебна лична -тарда, се здоби со наклоноста на
војниците, особено со подароците во земја.
Во 397 година Детонисиј ги поврза сите сицнлиски Грци кои
♦еа под Картагина, или деломично зависни од нив и ги поведе
во ослободителна војна против Картагинците. Ворбите се воцеа
пели шест години и со променлива срека. Најпосле победи Дио-
нисиј. Во 392 година, кога Джлдасиј беше во ножност пред Сиг-
ракуза да ја уништи картагинската врјска, тој со Катугагинците
склучи компромисен мир. Спрема тој мир на Картагинците им
беше признаена власта над западниот агол на Сицилија, додека
останатиот дел на островот им припадна на- Сиракужаните.
'Итриот тиран, кој се издигна во воени околности, не сахал (ка*к>
што се мисли) до крај да го дотепа непријателот за да може,
укажувајќи на опасноста, и понатаму да ја одржи воената
диктатура.
Додека Диоиисиј беше на влает во- Сиракуза, демократсхиш’ ;
поредок и понатаму формално постоеше. Сиракушката еклесија'
донвсуваше решеиија и секоја година избираше нови функцио-
нери, Но Дионисиј еекоја година до својата смрт беше избиран.
ва стратег автократор.
Откако Динисиј Картагинците ги псхгисна на западниот двл
на островот, тој стала тосподар ва сите сицилиски Грци. На
леелинските Сивули им даде извесна автономија. Јужноитал-
ските Грци со право се плашеа да Дионисиј, па се здружија про-
тив него. Джшисиј ги имаше нападнато уште во 393 годапта и .
привремено, поради војната со Картагина, г# остави на мир. Во
391 година удри на јужноиталските грчки градови, го зазеде и
го сруши Регион (387 година), а останатите јужнокталски грчк»
храдови делум ги покори, делум ги натера да му бидат сојузници.
Дионисиј оообено с в затштересира за Јадранското Море.
Таму грчките морнари навратуваа уште во сед М ЈЈО т век на ст. е.
1’аму, веројатно, уште во шестиот век се појавија првите грчхи
тргавскњ иооостаѕи. Спрема Диод^р, Дмошссиј им помагал ва Гр-
цлте од Парос да основаат колонија на задрансќиот остров
фарбс (двнеска Стари Град на островот Хвар)8). Пред основањето
на парската колонија Сиракужаните основаа колонија на Иса
(U s a ), јадравскиот остров Вис, каде што порано се појавуваа

184
други Грци4). Сиракужаните во времето на Дионисиј ја зазедоа
Адрија, јадранско пристаниште на устието на Пад, која на
грчките морнари им беше позвата уште од пораѕа. Дионисиј
беше господар на италското пристанипгге Анкона ва Јадран.
Тука, шсшува Страбоѕ, беа настанети сиракуските емигранти,
противниците на Дионисиј5). Во блиаината на Анкона се наоѓаше
Нумана. И таа беше град на Сиракужаните. Имај1ш ги в раце
тие и *екои други позиции, Сираѕузканите во времето на Дио-
нисиј беа најаката поморсха сила на Јадран. Дионисиј заземаше
воени и трговски позиции и на епирскиот брег. Ја основа коло-
нијата Лисос (ЈБеш) на устието на реката Дрилон (Дрин)®) и беше
сојузник на некои тамошни илирски племиња. Преземаше воени
походи и ка Тиренекото Море. "Удираше на етрурекиге МОрнарМ,
гусари. Ограби еден богат етрурски храм. оперираше ва Корзика.
Во 383/82 гбдшга Дионисиј -водеше трета војна соКартаганг'
ците. Во таа војна кајзначајни се две борби: борбата кај Кабала
(за •нас непознато место), каде што Дионисиј победи и борбата
хај Крокиѕон (близу Панорм), каде што Дионисиј беше пас<азен
и натеран да склучи мир под многу неповолни услови за Сира-
куза. Сиракужаните мораа да платат 1000 таленти злато в да
ја признаат за грчко-картагинска граница на Сицилија реката
Халихос (378 годива). Деоет години подоцна (368 година) Диони-
сиј и четвртк пат се бореше со Картагингргге. За време на таа
војна умре (367 година),
Дионисиј, војувајќк со Картиганците и пртохучувајќи m
со наговор или ео сила земјите. на грчките и негрчките жители
за Сицилија, поголеииот дел од Сицилија го направи сиракушка
држава, хојаштс тогаш опфа&аше околу 17 000 км2 површина.
Во Јужка Италија Дионисиз освои околу 6 000 хм2 земја од та-
Ѕмошните Грци. Освои разни оетрови и приморски краишта ка
Јадран х на Тирентското Море. Со тоа сиракушхата држава-
стана најголема елинска држава на своето време. Дионксиј беше
сојузник на Галите, кои спрема традицијата, го зазедоа Рим кога
тој го зазеде Ретоон (386 година). Беше сојузник на јужноитал-
ските Јапиги, Луканците, средноиталските Камттанци, сојузник
на некои епирски племиаа, голем пријател иа СпартанЕЏГте, се
мешадге во работите на балканските Гргш (неприда?пел=ѕа..гГеба11-
пите). Ја фортифицира Сиракуза (оозбено. островот Ортиг^а),
изгради околу 200 воени бродови, меѓу нив и многу огромни, за
тогаш од модерен тип, и сирахушката флота ја направи најсилна
на западниот Медитеран. Имаше силна војска формирана од
свои грагани и оѕ платеници.
Диотшсиј бѕше воен диктатор, кој се вотиираше ва војска.
ТоЈ беше „архонт на Сицилија“ в), „династ на Сицилија"®), „ти-
ран“ 10). Во неговото време Сирахуза само формално беше демо-
кратеха држава. Сиракуското народно собрание, еклесијата, си
постоеше како и порано. Но на .собранието претседателсгвуваше
Дионисие. Тој ги даваше главвпте предлозк. Масите беа со него,
а војсхата секогаш во готовиост. Побуните на незадоволниците,
аристократите, ги задушуваше. На богатите противнвцв им ја

185
 одземаше земјата и другиот имот и го делеше на евоите привр-
»ѕеници. Беше доживотен стратег автократор или (не се знае
сигурно) секоја година повторно 'го избираа. На потчинетите гра-
дови им наметна данок. СоСираше данок и од своите ивдашни
траѓани, т х сисгем лгго то заггозна на исгок и кај Картагинците.
Беше образован човек. Во неговиот дворец се собираа филозо-
фи (Платон, кој некое време беше во немллост кај него, -Аристип),
поети (Тшиотеј, Фидоксен), историчарот Филист и други. кул-
турнн луѓе. И самиат Дионисиј беше поет. Една негова траге-
дија наградена е во Атина за време Ленејските свечености.
• Диокисиј во Сиракуза ослободќ голем број робови и ш
-стави во редот на „новите граѓани,<п). Ја одбрани цивилиза-
Јдијата на заггадните Грци. Тие му се две огррмни заслуги во
историјата12).

ЗАБЕЛЕШКИ

*) В и д и гл . V , 2.
*) С п рем а Х е р о д о т (V II, 165— 167) и А р и ст о т е л (Post., 23} б о р б а т а к а ј.
Х и м е р а с е в о д е л а в о и сти о т д ѕ н к о г а к б о р б а т а к а ј С а л а к и н а . С прем а
Д и одор (X I , 12, п о Т и м еј), б о р б а т а к а ) Х и м е р а с е ѕ о д е л а х о г а и бор б а та
к а ј Т ер м оп и л и . Т а к в и т е сЕгоредуваља ста р и тв п и са тел и ги са к а а т. С и гур н о
е са м о т о а д е к а си ц и л и ск и те Г р д к с е б о р е л е п р от и в К г р т а т п а ц и т е в о и стата
en ox a icora и б а л х а в с х и т е Грц и п р о т и в К с е р к с.: Д о с т о ја т и ра зн и х и п о те з и
га с е ју з н а К а р та ги н а с о П е р си ја н ц и те в о в р ем ето на Г р ч к о -п е р си ск и т е
в о јн и (В и д к гл . I X ). А т и њ а н и те и С п а р та л ц и те в о т о а в р е м е б еа в о п р и -
ја т е л с к и в р сгш с о Г е л о н С и р а к у ш к и .
г) Д и од. X V , 13. „С л е д н а га г о д и в а ", п и ш у в а Д и од ор , „ в о А з д л а а р х о » т
б е ш е Д и о тр е ф , в о Р и м ја п р и м и ја в л а ст а к о н з у л и т е Л у к и ј В а л е р и ј и Аул
.М алиј, а к а ј Е л е јц и т е с е сл а в е ш е д е в е д е се г н д е в етта а та ол и м п и јад а 0
(D iod., X V , 14). О в о ј Д и о д о р о в д а ту м — 385— 384 год и н а — е х р о н о л о ш к а
база за п р и б л и ж н о д а ти р а њ е и а о ста н а ти тв Д и он и си ев и и вооггш то си р а -
к у ш к и п о т ф а т и н а Јадран , коѕш гто в о и сто р и ск и те- и з в о р и в е с е д ати р ави .
*) Г рц и те о д И с а (Исвјх^ите), н е з н а е м е к ога, г и о с н о в а а с в о и т е к о л о -
а и и Т р а гу р и о н (д е н е ск а Т р оги р ) и Е а е т и о в (д ен еск а С т о б р е ч ) н а .с р в д н о -
д а л м а т и н ск и о т б р е г к Друга ц р н о к о р к и р с в а к о л о н и ја н а п о д р а ч је т о н а де-
« е ш к о т о к о р ч у л а н с к о с е л о Л у м б зр д а .
6) S tra b ., V , 4, 2 ; c L PH il , N . h. I I I , Ш .
З а п робл ем от н а оваа а о л о к и ја видп к а ј Г . Н о в а к в р ,£ e r td
Jioffilleriana".
у) П р о и з в о л е н с и н х р о в и з а м н а стгф и те п и сатвл и . v
*) Н а т п и с C I A , II, 8.
.») D iod ., X V , 23.
1V) P o ly b . и др у ги .
, 11) Н е о п о л и та и , D iod., X i y , 7 и п о к а та м у ; C ic., .Tuse, disp., V , 58.
l *) Piat, П и с м а ; D iod., Х Ш и X V I ;'P s e u d o A ristoteles, Oieonom iea, II;
•Corn. N ep., D io ; P lu t., D io и Tim ol.; P o ly a e n , S tratep .; ju s t ^ X X sq. Т и е
п и са те л и г и ц и т и р а а т п о ста р и те , з а н а е к згу бе н и , извори-. p h flis to s и д р у г и ;
н а тп и си ; а р х е о л о ш к и / сцом ен и ц и . ЈГитература: H olm , M eltzer, Г ге е ш а п ,
B e lo c h , № е ѕ е и Други,

ж
 ДОДАТОК КОН ГЛ. i x —х п

Грчксто робовладетелство во петткот ц четвртиот век ва ст. е

Во .петтиот и четвртиот век на ст.е. грчкото робовлаДетел-

ство беше многу. развиено. Грците.имаа многу 'робови, кои имаа
големо учество во прсжзводството. Спрвма Платок, .Ат*гаа во
•почетокот на Пелопонескит.е војни имала шеесет доосумдесет
илјади робови. Тоа одговара ка принциггот на Ксенофонт; три
роба на еден слободен граѓании.. Атенеј пишува дека Атина во
/четвртиот век (во времето на Демтриј Полиоркет) имала 400 000
робови1). Дифрата е презголемеиа, а во сехој случај се однесува
на робовите од целата Атика, оти снрема еден податок. во атич-
кото рударсгво работеле преку 1S0 000 робови2).
Тиранот- Гелон во почетокот на леттиот век го продаде во
ропство сиромашнотр население на Мегара Хкблаја и некои
други градови на Сицилија3). ■Во 427 годаша лродадени:- се во
ропство сите жители на Платеја4), во 422 година цалото населе-
нке на градот Тороне5), во 421 година целото население на градот
Скионе6), во 363 година жените и децата на Орхоман7),- .во 353
тодина населението на Олинт8) и Сестос*), а во 335 година насе-
леиието на Теба10). Тоа ги здобиле грчките писатели, отк ова се
примери на поробување на елински граѓани. Во грчките градови,
на пример во Атина, робовите редовно беа варвари, кајмногу од
Мала .Азија, па од илирските, трачките и скитските краишта.
Секаде се тргувало со роббви. Трговците на робовските пазаришта
донесувале воени заробеници, па сиромаси кои гусарите и друпг
поробувачи ги грабнале од некаде, деца кои Трачаните ЈЃдруги
га продавале од сиромаштија, понекогаш деца кои варварите и
Елините ги излагале и така доаѓале во рацете на „ловците на
робови**. . . . .
Робовската работна сила во грчкото стопанство од петтиот
век ѕаваму се користегке многу. Најмногу документи за тоа има-
ме во Атина—Атика. Во петтиот век во атинските рудници на
сребро во Лаврион работеа многу робови. Тукидид пишува дека
за време нд Пелоионеската војна побегнале дваесет илјади (две
таиријади) атински робови11). Во лаврионските рудници како и во
другите поголеми државни. претцријатија. рѕ^отеа државните
робови и робовите кои приватниците- и ти даваа под наем на
државата. Ксеаофонт пишува, дека ^гинскиот државник Никија
(времето на Пелопонеската војва) во рудшодите имал илјада луѓе
<impl. робови), кок ги имал дадево под ваеѕс на Трачанецот Со-
сија за еден обол 'дневно по глава. Споменува шест стотини
роб6ви,' -!ќои' ѓи дал под наем нехој Хипоник -со кадница од едаа
мина u триѓста робови, кои ги дал под наем некој Филоменид со
дневниДа од половина мина. Со слични работи се иррдолзкило к
во четвртиот век12). Бо сочуваните сметки (натписи) за изград-
бата на атинските монументалнв храмови, на пример Ерехтеион
ијш' Тесеион спбменат е брс^от на стручните работници робови

187
и с л о б о д ш г ге с о о з н а к а н а н и в н а т а п л а т а . С е с п о м е н у в а а т н а ј -
м ен и р аб о тн и ц и р о б о в и . С л и чн и п о д а то ц и и м а и в о в р с к а е о
и згр а д б а та н а х р а м о т в о Е л евси н а . Н а тп и си те о д Д ел ф и д а в а а т
п о се б н а г р у п а п о д а т о ц и . М н о гу м и н а р о б о в и р а б о т е л е в о п р и в а т -
н и т е з а н а е т ч и с к и п р е т п р и ја т и ја . Т а т к о м у н а го в о р н и к о т Д е м о -
с т е н и м а л д в е р а б о т и л н и ц и (ергастериа). В о е д н а т а со т р и е с е т &
д в а и л и п о в е ќ е р о б о в и с е и з р а б о т у в а л е м е ч е в и , а в о д р у г а т а оо
д в а е с е т р о б о в и се и зр а б о ту в а л е к р е в е ги . Р об о ви те о д п р в о т о п р е т -
п р и ја т и е н а Д е м о с т е н о в и о т т а т к о м у д а в а л е п о т р и е с е т м и н и ч и е т
г о д и ш е н п р и х о д ; р о б о в и т е о д д р у го т о п р е т п р и ја т и е п о д в а н а е -
с е г 18) . З а с л и ч н и е р га с т е р и о н и и м а п о д а т о ц и к а ј г о в о р н и к о т Л и -
с и ја с 14) . А т и н а и н е к о и д р у г и х р а д о в и со б и р а л е д а н о к н а р о б о в л а -
д е т е л с к о т о с т о п а к с т з о (a u d p a n o d u o u ) о т к р о б о в л а д е т е л и т е с о н а ј-
р а з л и ч н о е к сп л о а х к р а н »е н а р о б о в и т е д о б р о з а р а б о т у в а л е . З а з а -
р а б о гк и т е ' н а г р ч к и т е р о б о в и и р о б и н к и (м а јс т о р и , с в и р а ч и и
јцруги) и м а д о с т а ћ о д а т о ц и ,
Р обови хе н е в р ш ел е воен а сл уж б а освен во и зво н р ед н о
т е ш к и о л у ч а и , к о г а н е м а л о д о в о л н о с л о б о д н и л у ѓ е з а в о јн и ц и .
П оради то а р о б о в ск а та р або тн а си л а, т о л к у в а ж н а з а в р е м е на
м и р о т , б и л а н е з а м е ш ш в а и о д зк и в о тн о з н а ч е њ е з а д р ж а в а т а в о
в р е м е н а в о јн и т е .
П р и ватн и те р обови , др ж авн и те р обови , хр а м ски те р обови
и о с л о б о д е н и ц и т е с е к а т е г о р и и х о и о д ср е д и н а т а н а п р в и о т м и -
лен и ум к а ј Г р ц и те се м н згу ви д н и . Р об о ви те к о и би л е в о сл у ж б а
н а п о е д и н ц и в р ш е л е р а з л и ч н и р а б о т и : о б р а б о т у в а л е з е м ја , г л е -
д ал е д оби то к , р а б о те л е к а к о за н а етч и и , к а х о д ом а ш н а л о сл у га ,
к а к о п & д а гози , р а б о т е л е в о р а з д и ч н и у с л о в и п р о с т и к с т р у ч н и
р а б о ти - П о д о б р о м и н у в а л е п о с п о с о б н и те з а н а е т ч и и и и н т е л е к -
т у а л ц и т е . Д р ж а в в и т е - р о б о в и — (demoisoi) с е м а л к у п о д о б р о
л о зн а т и о д а т и н с к и т е и з в о р и . Н е к о и б и л е п а т а р и , д р у т и г р а д и -
т е л и , гр а д с к и р е д а р и , т г с а р и , ф и в а н с и с к и с л у ж б е н и ц и , к о н т р о -
л о р н а м е р и т е н а л а з а р о т , 1р а д с к и с т р а ж и и т а к а н а т а м у . З а
с в о ја т а и з д р ш к а д о б и в а л е д н е в н и ц а . Ж и в о т о т с е к а к о и м б и л
лоподн осли в о д о ш то ж и в о то т н а п р о сечн и от р о б к а ј п р и ватн и от
соп ствен к к . И м а п о д а то ц и за д р ж а в н и те р об о ви в о Е л е вс и н а ,
М и л е т , Е п и д а м н 15) и в о н е к о и д р у т и гр а д о в и .
Х р а м с к м т е р о б о в и (hieroduloi) и р о б и н д и (ћгетодлпаг) и м а л е
п осебн и у с л о в и . Г р а д и т е л о т и а А р т е м и д и н и о т х р а м в о Е ф е с ' в о
ш е с т и о т в е к б и л н е к о ј Д е м е тр и ј „ р о б н а и с т а т а б о ги н х а “ **). С и -
Г ур н о е д е к а т а к в к о т с т р у ч њ а к н и т о г а ш н и л о д о ц н а н е м и н у в а л
лош о. П р осеч н и те х р а м ск и р о б о в и к р о би н к и ги в р ш е л е р е д о в -
н и те р а б о т а о к о л у ч и с т е њ е т о и о д р ж у в а њ е т о н а х р а м о т ; н е к о и
д о х р а м е к а т а е к о н о м и ја (з е м јо д е л и е , с т о ч а р с т в о , з а а н е т ч и с т в о )17).
Р обо т м о ж ел д а д о б и е сл обода, О сл обо д увањ ето о д р о п ств о
(гр . apeleuteiia, л а т . manumissio, emancipatio) р е д о в н о с е п о с т и г -
н у в а л о со о т к у л . С л о б о д н и т е л у ѓ е , р о д н и н и к п р и ја т е л и , у ш т е
о д х о м е р с к о т о в р е м е д а в а л е о тк у х ш и н а и г о о с л о б о д у в а л е с в о јо т
ч о в е к . Д р ж а в а т а в о р а з к и и р и го д и в р ш е л а м а с о в н и о с л о б о д у в а -
и>а. И к а тлногу п р и м е р и 18) . Д р ж а в а т а и л и п р и в а т н и ц и т е п о н е к о -
т-атп н а п о е д и н и р о б о в и или р о б и н к и ијл д а в а л е с л о б о д а п о р а д и

18$
разл и чи и причики — поради особен и за сл уги , од љ убов кон
одн осн и от р о б ш ш роби н ка, од рел и ги озн и п обуди в о особен и
с и т у а ц и и (н а л р а з н и ц и ) . Р о б о т м о ж е л и с а м и о т д а с е откупи.
И мало сп особн и робови кои з а ш ш а в а јќ к се со т р г о в и ја или со
зан аетч хството го заработувале не са м о он а хпто госп од а р от т о
б а р а л к а к о с в о ј ч и с т п р и х о д (a p o p h o r a ) т у к у и за себе, па така
иож еле со с в о ја т а заш теда да се откуп уваат. О сл ободен и кот
( г р . a p e leu ter o s , л а т . lib e r t u s ) в о к л а с и ч н о т о в р е м е к а ј- Г р ц и т е и
кај Р и м ја н и т е имал п осебн а опш тествен а полож ба. И мало сл у-
чаи на повторно враќањ е во р оп ство. С очувани се м н огу еп и -
граф ски докум енти од петтиот и четврти от век (А т и н а , Д е л ф и
и д р у г и ), к а к о и п о т в р д и к а ј р а з н и п к с а т е л и з а о с л о б о д у в а њ е т о
л а робовите.
За т р г о в и ја т а со р обов и те, ц еш гге и други та о к о јш о с ти во
врска со п родавааето на робовите им а м н бгу п од а тоц и од кла-
• си ч н ото в р е м е . С е т о т о а е п о д о б р о п о з н а т о о д и с т о р и ја т а н а е л и -
н и сти ч ѕи те држ ави .
• Р о б о т г л а в н о биЈГ б е с п р а в е н . П р а в н и о д р е д б и з а р о б о в л а д е -
те л ств о то , п озн а ти о д Г ор ти н ск и те табл и ц и и п оср ед н о о д други
хзвори, ш ш тителе и н тер еси те на госп од ар и те. Р обов л а д етел от
деож ел р о б о т д а го к ор и сти д и р ед тн о, д а г о даде- н а заем , д а г о
залож и , да т о п родаде и д а го п одари. М ож ел да го казн ува. А к о
р обот се оби дед д а п обегн е и п отем ако го ф ател е добивал ж и г
н а ч ел ото. З а р обови те би л а кор и сн а едн а вер ск а устан ова: п р а-
еото на ази л на кекои свети м еста, н а прим ер во а ти н сн и от
T h e s eio n , В о н е в о л ја т у к а р о б о т љ го ж е л д а с е з а с о л н и . Р о б о в л а -
д етел и те зн аел е да го кади трат тоа. А к о за сол н ети от р об н е се
н агодел с о госп од а р от с о гл а д би д у ва л н а тер ан д а ее п редаде. В о
и е к о и х р а м о в и , х о и д а в а л е п р а в о н а а зи л , свеш тен и тсот р еш а ва л
за су д б и ѕа т а н а за сол н ети от, В о А ти и а р о б о т с е к а зн у ва л со
• с м р т .с а м о с о држ авна су д ск а п р есуд а , д о ту ж б а на госп ода р от.
Т оа важ ело и за друти те гр адови но не за сл те, ни ту во си те
ѕ р е ѕ т њ а . Р е д о в н а к а зн а з а р о б о в и т е б и л о теп а н »ето, З а и с т и о т
п р е с т а п пост рот о и л с ш н а в у с е х а ѕ н у ѕ а л р о б о т , а п о и н а х у с л о б о д -
н и о т граѓан и н .

Х 06 Ume /, с п с ш *л / ^
и ј ј п пјагхкг , o e p ix » -
рите по природа се родешс за робување а Елините за слобода24).
Таквиот став ксм робовите Грците редовно го применувале во
лрахсата. Ретко кај Грците се јавувале луѓе кои за Ј>обовладе-
телството мислеле поинаку. Алкидамос, ученик на Горгија, ве-
леше дека бог секого го создал слободен, а дека природата нико-
го не го направила роб. Некои стоички филозофи имале слични
сфаќања. Тие секако биле жжлучок.
До доцнежноантичкиот период немало објективни: услови за
укинуван>е на рвбовладетелството. Кај старлте Грци робовите
никогаш на тоа и не помислуваЈ/е. Робовите кај Грците успевале
поединечно или групдо да се ослободуваат од ропството со лични
заслуги, со милоста на господарот, со бега&е, а понекогаш (и тоа
привремено) со вооружено востание.

189
 ДГегалното ослободување на робовите со откуп или со ми-
лоста на - господарот кај Грцито. беше честа појава. Робовите
нелегално доаѓаде до слобода повеќето со бегаѕве. Бегале секогаш
кога можеле. Сопетвениците настојувале тоа да го спречат со
захонски одредби (Гортинските и друш законски санкции), со
тешки репресалии, потерници (икгересии се еливистичзште гго-
терници со генералиите иа бегаледот). Ништо не можело да ја
задуши желбата на човекот за слобода. Робовите вајмногу бега-
ле за време на војните. Се лримале побегнатиге робови Ѕа непри-
јателот. Така-на пример Мегараните пред Пелопонеската војна.
ги примале добегнатите атински робови21). Така се случувало л
во малоазиските и друга градови22).
Иобуните на робовите имале краткотраен успех за лобуне-
тите, но затоа значајна удога во историјата на општеството.
Спартанските Илоти, кои претставуваа посебна категорија на.
поробени, креваа најмасовни востанија и во тек на векови ги
држеле своите господари во постојан страв. Едно од поголемите
востанија' Илотите го кренаа во 425 годика, кота Атшѕ»ашпе го
зазедоа Пилос**).
Во петтиот век робовите на повеќе места се бореле заедно- '
со слоббдните народшс маси против владеечката класа. Се бореле
на страната на демократите против олигарсите во Коркира**) и
во Платеја26). Кога.во 414 година Атињаните ја напаѓаа Сира-
хуза, се побунија многу сиракушки робови на кои им се придру-
зкија многумина сиромашни слободни луѓе. Кога востанието
беше задушено триста сиракушки робови побегнаа кај Атц-
н»аните2®).
ЗАББЛ ЕШ КИ

») A th e n ., V I , m v .
*) H y p e r i d e s £r. 29 B lass.
») H er., V I I , 156.
4) T h u t ,- Ш , 168.
») t h u c -, V , 3.
«) T h u c., V , ‘ 32.
7) D l o d ,/ X V , 79.
«) D em osth., X V I , 53.
v) D jo d , X V I , 34.
*°) pio<3, X V I I , 14,
a i) T h u c., V II, 27, 5; cf. P o p . O xyrh ., V , 842, з а р о б о в и т е к о и Т е б а н ц и гег .
п о с л е п а ѓа н л т о н а Д ек ел еја, г и к у п у в а а еф ти и о.
“ ) X e n o p h ., V ect. (* 3 а п р и х о д и т е “ ), IV , 14— 15 с о м н о гу поедђцгосотг
во прододж еаие.
15) D em osth., In A phobu m ( — П р о ти в н а с т о јн и к о т А ф о б — I , 9.
l4 > Lys., X I I , 19, в р га сте р и о н с о 120 р о б ов и .
is ) A r i s t , P o l , П , 4.
16) V itru v iu s, V I I , 18.
1V) Н е о би ч е н e С т р а б о н о в и о т п о д а т о к з а и л ја д а т а и ер о д у л и , к о и в о
К о р и н т ое зан и м авал е с о „ с в е т а д р о с т и т у ц и ја “ в а см а тк а н а А п ол он ов и от-
х р а м (S tr a 6 , V I I , 373 и X I I , 559).

190
 ie ) P a u s , V I I , 15; Х е п ^ H e l t I , 6 и д р у т и п отв р д и . Г о р т и а с к и о т з а ѕ о -
н и к им а п о в е ќ е п р о п и с и з а о сл о б о д у в а њ е т о н а р о б ов и те.
19]Ѓ A iis to th ., Eth. ad Nieom., 1161.
=t0 CL E u rip id es, Iphig. A vi., 1406 sq.
U1) T h u c., I , 118.
vz) Е п и г р а ф ск и и о тв р д и .
as) И н т е р е с е в e с л у ч а јо г н а а р г и в с к и т е р о б о в и . В о 494 год и н а заги н аа
с и т е сл о б о д н и гр а ѓа н и н а А г р о с в о б о р б а т а с о С п артан ц и те. „Т о г а ш А р г о с ",
п и ш у в а Х е р о д о т (V I, 83), „о с т а н а б е з л у ѓ е , т а к а ш т о р о б о в и г е ја зе д о а вл а ста,
о а в л а д е е ја и у п р а в у в а а а с о с4, д о д е к а н е п о р а сн а а си н о в и т е н а оние-
к о и ш т о заги н аа. Т о г а ш о в и е д о б и в а јќ и г о А р г о с н а за д г и п р отер а а ; а
кзко р о б о в и т е б е а п р о т е р а н и , с о б о р б а г о о с в о и ја Т и р и н т. Н е к о е в р е м е
зки вееја воц сл о г а е д н и с о д р у г и , а т о г а ш К бј р о б о в и т е д о јд е ч о в е к п р о р о к
К леан дар, р о д у м Ф и га љ а н е ц о д А р к а д и ја п а ги н а гов ор и д а у д р а т н а
госл одар и те. О д ’ т о га ш м е ѓ у и и в д о л го в р е м е с е водеа- в о јн и д о д е к а
н а јп о сл е А р г и в ц и т е н е н а д в л а д е а ја ". С е д и св у т и р а з а в е р о д о с т о јк о с т а на
о в и е Х е р о д о т о в и п о д а то ц и . Н о н ем а со м н е н и е д е к а р о б о в и т е в о А р р ол и д а
в о п о ч е т о с о т н а п е т г и о т а е к м з в е в е н е к о ј п о з н а ч а ен п о т ф а т к о ј имал.
привреиен у сп е х . •
**> Thuc., Ш , 73, во. 427 година.
*6) D iod., X I I I , 41.
*») P o lia e n , I, 43.

Културшгге споменици на класичниот период

(Петти. -и четврти вех)
Книжеввост. — Во петтиот вел: на ст.е. грчката убава кни-
жевност кудминираше со класичиата драма. Петтиот век е време-
на хласичната трагедија, време на славните атинскк трагедио-
графи Бсхил, Софокле и Еврипид. Петтиот век е вр.еме на „ста-
рата“ атичка комедија, чии главен претставник е Аристофан.
Кон крајот на петтиот век и во почетокот на четвртирт век се.
иишуваше и се прикажуваше ,.средната“ атичка комедија; а во-
четвртиот век „новата" атичка комедијс комедијата sta карак-
тери^ чии претставник е Менандар. Се приредуваа и сатирски:
игри (Види гл.. XVII, 3).
■ Во петтиот век кулмииираше .грчката историографија. Т о-
гаш се јавуваат д ва најголеми античии историчари: Х ^ јодот од
Халихарнас, „таткото на историјата“ и Атињ&нииот Тукидид,
оСновач: ■на историскаѓа критика. На петтиот и четвртиот век.
тѕ приггаѓа просечниот атински историчар Ксенофонт, чи» совре-
меници' се •историчарите КтеСијас и Филист. Во четвртиот век
хи ,пишуваат *сѕоите; истории'Крахип, Теопомп, Ефор и за нас-
ввпозна*шо(р авррер аа ,,Оксиртшскигге Хеленшса". Тогаш са тас-
шуваа и Атиди, истории на Атика (за види гл. XVII, 4).
Филозофијата на петтиот »ек ја застапуваат младите Еле-
ати;-Зенон и Мелисо, па'Емпедокле од Ахритенг, Анаксагора од.
Клазомева, Левнип и Демокрит од Абдера. Од сите споменати

191-
филозофи најнапреден беше Демокрит, „најзреашот и најдослед-
ниот материјалист“. Во петтиот век делуваат постарите софисти
Протагора од Абдера, Георгија од Леонтини. Хипија од Елида и
Лродик од островот Кеос.
Во 399 година испм огров Сократ, учителот на Платон,
главниот претставник на грчката идеалистичка филрзофија. Фи-
Јгозофи на четвртиот век се: помладите софисти, Питагорејците
31 следбениците на Сократ. Во епохата доминираат: Платон Ати-
нанинот и неговиот ученик Аристотел од Стагира (За сите нив
вкди гл. XVII, 5).
Темистохле и Перикле, славни државници на петтиот вех,
беа и одлични говорници. Теоретичари и учители на говорни-
штвото во петтиот век беа Сиракужаните Коракс и Тисија. Си-
цшжските Грци го дадоа и: славкиот Горгија, Леонтинец, кој
бо петтиот век ги счудоневиде слушателите по грчките градози
и професионално се занимаваше со поучување по реторика. Ати-
ка го презеде водството и во ова. Најславните атички говорници
се овие десетмина: Антифонг, Андокид, Лисија, Исеј, Исократ,
Демостен, Ликург, Хиперид, Еехин и Динарх. Антифонт живее
во петтиот век, останатите до Демосген во петтиот и четвртиот,
Демостен и останатите по него во четвртиот век (За нив види
тл. XVII, 6).
Архитектура и ликовна уметност. — Во петтиот век се по-
дигаат прекрасни храмови во Егина, Делфи, Олимпија, Акрагас,
Селинунт, ГГестум и на друти места. Се градат убави тесаври во
Делфи. Најзначајни споменкди ка тоа време се: Партенон, Ерех-
теион, храмот на богивката Ника и Пропилеи на атинската акро-
гзола. Грчките архитекти од четвртиот век, не напуштајќи ја
кзградбата на храмови, подигаат и прекрасни профани градби
<3а сб во гл. XVIII, 2, Б—В), ка хохшгто порано помалку ое
трошело.
Петтиот век е златно време на грчката скулптура. Тоа е
век на големиот Фидија, чие славно име ги засени имињата на
другите големи и љгали скулптори -од истото време (Гл. XVTJI, 3,
Б). Со скулптурата во чегвртиот вех доминираат Скопас, Прак-
сител и Лисип. И тие ја засенија славата на своите големи совре-
кенидѓс. Од тие славни скулптори сочувано е многу малху: фраг-
менти од Партенон дело на Фидија и неговите соработиици —
и Праксителовиот • Хермес, најден во Олимпија. •Сочувани се
•^шогу убави работи! од непрзнати уметници (Гл. XVIII, 3, Б—В).
Античките писатели ги слават грчките сликари од петтиот
и четвртиот век. Полигнот е славен сликар од петтиот век, Зевк-
сио и Парасгд славни слшжари од петтиот и четвртиог. Најславен
од сите е Апелес. Живее во четвртиот век. Ништо негово не ни
« сочувано (Гл- XIX, 2, Б). Познати ни.се поскромни дела од тоа
време — некои од нив отскохнуваат, — слихи на вази: Петтиот
и четвртиот век е време на атичхите „црвенофигурли** вази, што
во керамичките збирки уметвдчгси сб истакнуваат (Гл. XIX, 1).
Вредно е да 'се запознае л нумизматачкмот материјал од
<зва време (Гл. XIX, 3). Многу е обилен и разновиден.

192
 хш
МАКЕДОНИЈA

1) До Филил II
Македонците (гр. Makedones) се млад индоевропски народ,
којш то во текот на вековите се формира, се мисли од илирскк,
а можеби и од други етнички групи и околу седмиот век на ст«е.
образува своја држава на територијата северно од Тесалија, око-
лу реката Халиакмон, во лозадината на Термејскиот (Солун-
скиот) Залив. Македонц^те во Хомерските песни не се споме-
нуваат. Хесиод забележува дека Македон е син на Зевс и херои-
лата Thyia1). Во таа митографска белешка ја наоѓаме најстарата
литературна дотврда за македолското име. Македонија ]'а спо-
менува Херодот2). Хеланик велш дека Македод е син на Аиолос
(Еол)а). Тоа е митографска традиција за етничките врски на Ма-
кедонците со грчките Еолци, веројатно со на нив соседн!ите еол-
ски Тесалци. Спрема Херодот (I, 56) Дбрците подП инд некогаш
се наречувале Македонци. Не е без важност Херодотовата легек-
fta за Теменидите, тројцата Теменоѕи синови, кои од Аргое дошле
хако сЈгуги'во Илирија, па во Македонија к тука, благодарејќи
на среќни околностзл, осковале македонска држава4). Имено,
постоеше јака традиција за' грчкиот елемент кај сгарите Маке-
донци5). Поради тоа некои сметаат, дека античките Македонцм
биле Грци, хои поради изолираноста културно заостанале®), деѕа
Македонците се грчки огранок кој ја' изгубил врската' ео глав^
нината на својот народ7). Спрема Kretschmer Македонците се
Јлешаница од Грци и Илирци8). Проблемот на етничкиог состав
на ангичките Македовци уште не е решен, оти не е сбчуван
ниеден натпис, ниту каков да биде употреблив текст, на јазлк
нојшто би можел да се наречува македонски9).
До петтиог век на ст.е. Македонците локорувајќи ш сосед-
ните племиња и создавајќи сојузм, образуваа територијална к
политичка заедница, сојуз на маќедонските, илирските» трачките
и други племиаа. Во таа заедница се наоѓаат: а) Долна Македо-
нија (Не K<rto Makedonia) со областите Emathia, ВоШаѓа, Pieria
и дел од Paionia (Amphaxitio); б) Горна Македопија (Не Апо-
Makedonia) со областите EUmeia, Orestis, Li/nkesbis, Pelagonia,
13 Историја на аатичките Грда
193
 Deuriopos, Dessaretis, Eordaia; в) Источна Мак-едонија (декешен
назив), ггомеѓу Accsios (Вардар) и Strymon (Струма), со областлге
Mygdonia, Krestonia, Biscdtia, Anthemus.
Долната Македонија беше Македонија во потесната смисла.
Тука се наоѓаше постарата престолнина Aipai10). Туха се наоѓаше
и помладата престолвина Pella.
Горна Македонија е античко име за лодрачјето на разни,
ловеќето илирски, племиња (Елимејци, Орести, Линкести, Пела-
10нци, Девриопи, Дасарети, ЕордејциЈ, кои што постојано се бореа
за својата самостојноег. Македонските кралеви чеето војувале
со тие племадва, особено со Линкестите. Деонцќте (Paiones), кои
живееја во долината на Аксиос (Вардар), се сиоменуваат во Х о-
мерските песни како сојузници на Тројанцит©11). Слрема Туки-
дид ка Македондите им припаѓале „к Линхестите и Елимиотите
и другите племиња нагоре"12).
Херодот пишува, дека основач и прв крал на македонската
држава е Пердика (Perdikkas), а дека негови наследници биле
овие: Argaios, Philippos, Aeropos, Alketas, Amyntas, Aleksandros.
Зо Александровото време персиската војска минала низ маке-
докската земја при походот на Грција13). Велох основањето на
махедонската дрлгава и кралот Пердика I го датира со првата
половина на седмиот век14).
Историјата на постарата' епоха на македонската држава до
Филип П е недоволно позната. Македонија тогаш, како и подоц-
ца, беше земја на сточари и земјоделци, богата со шуми. Грцигге
од југ на македонскиот брег ги кмаа кодониите Пидна и Метога,
.а ка соседната Халкидика многу други колонии. Грчките тргох ци
во овие краишта беа многу активни уште од првитѕ векови на
првиот милениум па сб до римско време. Тие тука набавув.-а
земјоделски и сточ&рски производи, дрво и руда.
Аминта 3, со кого почнуваат исторнскиге податоци за Маке-
донија, владееше во вреието на атинеките Писистратиди, кон
врајот на шеетиот век и во времето на Дариевиот поход15). Амин-
тиниот син и наследник Александар I (околу 495—450) со своите
»ДРугари*1 (hetairoi), војводи, правеше воени походи1*) и јалро*
шири својата територија кон североисток17). Беше пријател на
Атин>аните. Персијакците цосле Саламинсжата битка го натераа
да досредува да се погодат Атињаните со нив18). Алеќсандар 1
учестауваше во Олишшсвите игри19). Во Делфи беше поставена
негова стагуа20). Го наречуваа ,д1ријател ва Елините" (philhe-
llenasf1).
Наследник на Александар I е неговиот сим Пердика ll
(Perdikkas, околу 450—413), кој во времето ва Пелошкеските
војни војувал со непокорните Линкести22).
Наследник на Пердика И е Архелај I (Archelaos, околу
413—399), кој ја унапреди Македонија градејќи патишта и кре-
пости и усовршувајки ја војската23). Архелај ја ценеше елин-
ската култура. Во неговиот дворец повремено престојуваа и ра-
ботеа трагедиографите Евридид и 'Агатон,. епичарот Хоирил,
музичарот Тимотеј, сликарот Зевксис, како и некои други кул-

194
« 3*рнк работници: од разни грчки краишта на тоа време. Архелај,
кастрадувајки во ловот, умре ѕо 399 година24). Тогаш во Маке-
доиија насталија династички борби, чести промени на пресголот
и убивања на претендентите.
Архелаја. го наследи неговиот син Орест (Orestes, 399,—
околу 396 година), овега некој Аеролос (околу 396—393), овега
Амикта II, веројатно Архелаев.син25), кој владееше само една
годика и беше убиен. На власт дојде Павсанијас, Аеропов син.
Него наскоро го отепа и ја зеде кралската власт Аминта Ш. (393
—370), од вториот огранок ка династијата ва Аргеадите. Амин-
та III беше во добри одкоси со Линкестите86). Беше сојузник на
Делопонесците. Војуваше со градот Олинт27)'. Умре околу 370
гсдина и остави три сина: Александар, Пердика и Филип. Пре-
столот го наследи прво Александар (II). Него наскоро го уби и
стана крал полубрат Птолемеј. Него то уби (год. 365) и стана
крал Пердиха III, вториог Аминто® оин. Тоа беше во времето ка
тебанската хегемовија, во времето ка Пелопидовите походи на
сеѕер (види стр. 178—179). Пердика беше сојузник на Атињаниге,
а противкик на Тебакците, во беше натеран од ПелоЅшда да се
покори и да склучк дошвор оо Тебанциге. Македонците мораа
да пратат заложницкг во Теба. Mefy тив залозкиици беше л Фта-
лип, братсуг на Пердика, третоот син ва Аминта, кој ке стане крал.

ЗАВЕЛ ЕШ КИ

1) Х е с и о д к а ј К о н с т а н т и н П о р ф и р о г е в и т , Тћет^ I I , 4, 22.
2) Н ег^ V ., 17. В и д и : S i l i a n u s , T h esau ru s Unguat Graecae, s.v. Mdke-
donia, каде ш т о c e сп о м е н а ти с т а р и т е г к к в р д и з а раздагсе ф о р м и н а м а к е -
д о н с к о т о е т н и ч к о и г е о г р а ф с к о и м е.
H eUan., fr. 46 МШ1ег.
« ) X e r , V I I I , 137— 138, c t T h u a , I I , 99— 100.
>) В и д и и H er., V , 22 и V I U , 44.
v) C .O . M QIler, F id e , H a ta d a k is , W e ig a n d , B e lo c h , G e y e r к а ј B en gtson ,
O.C., 283 c o за б. б р . 4 . '
*) E i M e y e r, Gesclu, П , 67.
$) Kretsckmer, Einleitvng in d ie GesctUchte der grieschischen S p ra ch e,
283 sq .
B) G e y e r, P . W . R . B , s.v. Mdkedonia.
it>) с п р е м а е д н а е т и и о л о г и ја A ip a i e о д и с т и н д о е в р о в ск и к о р е н ѕ а к о
а а т . a q u a , ш т о е в о с к л а д с о д е к е ш н и о т с п о в е н с к и топ он и м В о д е н о .
П ом л а д о а н т и ч х о и м е в а и с т и о т г р а д e Edessa, м о ж е б и в о в р с к а c o г р . hydat,
U ) И л и јад а , П , 848; Х И , 102; X V I , 287; X V I I , 350; X X I , 140— 188 и
Х Х П Ѓ , 307. С п рем а ЈоШ П е о н ц и те е е и л и р с к о п лем е.
T h u c., П ; 99
»*) Н ег^ V i l i , 137— 139; c f . T i m e , П , 99— 100
i « ) B e lo ch , Gr. Gescfu, П 1, 2, 49 Т у к а c e сп и со ц и т е н а м а к е д о н -
с к и т е к р а л е в и (сп р е м а Х е р о д о т , Т у к и д и д ,' Д и о д о р , С и н к е п о с и Е в с е в и ј) с о
х р о н о л о г и ја .

13*
195
 1S) Hern V , 94, за врската на А хивта со Х ипија; Еег,, V , 17—-20, за
Дариевите пратеници во дворот ва Амивта; cL Her., VIXI, 136
1в) Анаксимен од Дампсак, £г. 4, Jakoby
гт) Thuc, П, 99
Нег„ VJZ2, 136, 240—144 И IX . 44
»*) H e r, V , 22 •
» 0 H er„ VTO , Ш
*х) SchoL T h u c, I, 57 и други.
**) T bu o, IV , 120—135, за сојузот ва Пердика со Спартанците, па со
Атињаните и Thuc., 52 и V II, 9, за борбите кај Амфиполис.
“*) „Миогу подобро одошто осумте кралеви, кои владееја пред nero",
Time- 12. 100
*4) Diod., X IV , 37, 5: „истата годива кога умре Сократ".
*•> A r is t, P o l , v m , 10
**) Неговата жена Евридика е B igra аа линвестидскиот басилеј
A iTibulos, Strab., VXZ, 326
**) DiocL, X IV , 00 и X V , 19

196
 2. ФИЛИП II

(359—366) ... ...

Филип П (Philippos), сии на Аминта и Евридика, св роди

овголу 328 година. Од 368 година до 365 година престојуваше во
Теба ѕахо македонскк заложник. Кога неговкот брат кралот
Пердика загина во борбата со Иллрите (359 година), Филип ја
зазеде власта во Македонија како кралски намесник на Аминта
IV, малолетниот син и несуден наследних на Пердика. Македоа-
ците (спрема Beloch окоозу 355 година) во народното собрание под
оружје го проглаеиле Филипа за крал1). По една историја за
владеенѕео^о на Филипа (РНтрргка) налишале Теопошх и Анак-
спмек од Лампсак. Не се еочувани. Демостен и други антимаке-
донски говорници оставија многу тенденциозни податоци за
Филипа (види доду). Посигурен извор со кој располагаме е шес-
наесеттата хнига на Диодоровата „Историска библиотека”, каде
што настаните се датирани спрема атинските архонти, римските
хокзули к по некаде по олимпијадите. Покрај другите, кај Диодор
e« наоѓаат овие податоци:
Во времето на атинскиот архомт Калимед, кога беше сто
петтата Олимпијада и кога Римјаните за конзули ги избраа Гнеј
Геиукиј и Лукиј Емилиј2), кралската власт над Махедонија ја
зеде Филип, еин на Аминта, татко на Александар, кој ги победи
Персизандите. . . Филип како заложишс во Теба се восдита во
Епаминоѕдината татковска куќа. . . -Кога Перд^а^^ѓина^во
борбата со Илирите, Филип ја зеде кралската власт в6 Македо-
вија, каде пгго ситуацијата беше многу тешка. Тогаш Македо
вија ја аападнаа соседните Пеонци. И Илирите се гогвеа да
Навлезат. Павсанијас, махедонскиот принц, се обиде со> помѕош на
Трачаните да ја заземе кралската власт во Македонија. Атиња-
ните со трк илјади хоплити му помагаа иа вториот претендент
Аргаиос3). Филип ги охрабри плашливите и колебливи Македон-
ци. Ја обнови и ја модернизира војската, основа македонска
фаланга. Пеонците ги натера на мир со тоа што некои од нив
е о д м и т и со пари, а другите ти задоволи со филантропски изјави.
Претендентот Павсанг^ас од претензиите на престолот го одвра-
ти со дарови. Аргеја го совладеа со борба4). Привремено се нагоди
со Атињавите, кои беа заинтересирани за трачкомакедоксхото

197
приморде, откажувајќи се од Амфиполис во нивна корист (359
година). Погоа ги победи Неонците. Околу 358 година Филип на
северозапад ги победи Илирите и ги натера да му ш предадат
градовите на Горна Македонија што порано ги имаа seMeno4).
Тогаш Филип ш стави под своја власт сите облаети до „такана-
реченото Лихнлтидско Езеро“ (Охридска еѕеро). После тоа го
зазеде Амфиполис (357 година), Дидна, Дотидеја и Кренида (356
година). Градот Кренида (Krenidai) го унапреди и го нарече по
своето име Филипи (Philippoi). Во тој крај се наоѓаа пангејските
рудници со злато (планината Pangalon), што Филип почна да ги
искористува така што годишно му даваа 'преку илјада таленти.
Со тоа злато Фшгип вешто се послужи. Ковеше пари („Philip-
■peion“), со к<ж ообра голема платена војска. Со златото лодмами
многумина Елини да станат предавиици иа својата татковина4).
Се мешаше во борбите на тесалските градбви1), повторно се пре-
сметнуваше со Трачаните, Пеонците и Илирите8)
Во 356 годика избувна „Светата војна“ дамеѓу Фокиѓаните,
кгоји беслравно ја присвојуваа и ја обработуваа земјатана дел-
фискиот храм, и Веотијците, кок за истата земја беа заинтере-
сирани. На предлог на Беотијците. кои наводно сахаа да ја
заштитат свегата земја, делфиското амфиктионско собрание ги
Јсазни Фогсиѓаните со голема парична казна. Се заврши со војиа
помеѓу Фокиѓаните к Беотијците. Фсншѓаните беа помаганк од
Атињаните, Спартаѕците и некои другк Грци; на беотијците им
помагаа Тесалците и некои други. Војната траеше девег годиии.
З^маше разни пресврти; променлива воена среќа9). Во истото
време Филип војуваше и освојуваше на север. Ја зазеде Метона
(354 година)10), се мешаше во тесалските рабоои11), војуваше во
Тракија (352 година)12) освои мноѓу места на северното егејско
приморје, „повеќе со злато одошто со борба". Во 348 година го
освои градот Олинт1*). Кога во „Светата војна“ Беотијците беа
потиснати од Фокиѓаните, го викнаа иа помош Филипа. Ф илијх
дојде, ги совладеа Фокиханите и го диктирадје „Светиот мир".
Ф илиПј „бранителот ка светостите", стана член на делфиската
амфиктионија1*).
Филип и Атињаните. Во времето на Филила Атињаните
да водеа сојузничката војна против Хиос, Род, Визант и некои
други градови хои сакаа да истапат од Вториот сојуз (357—355
година)15). Се впуштаа во Boeim потфати во Мала Азија и во
Египет против персискиот цар Артаксерксес16)- Учествуваа во
Светата војна, војуваа со Трачаните (352 година), го бракеа
Амфиполис и разни имоти ка Халхидика, загрозени од Филипа..
Ве им беше можно да го издржат сето тоа. Филип редум им
одземаше разни краишта на северните страни. М Филип и Ата-.
њаните во тој сЛучај беа само напаѓачи и окупатори; жителите
на тие краишта кивнрг жртви.
Кога Филип го зазеде Амфиполис и ги загрози останатите
атински ивтереси на севар, Атин»аните се бореа против него
секаде каде шго можеа (во Тесалија, на трачкиот брег, кај Ви-

198
 зантион). Ати»аните бе» многу сиапда на море. Филил ке гга пот-
ценуваше. Во 346 година, после преговорите, Филигг го склучи со
Атињаните „ Филократовиот ашр" (наречен по името на атин-
скиот претставник Филократ). И Филип и Атињаните сакаа да
добијат во времето; да се приготват за конечно пресметнување.
Филип тогаш тргна на Трачаните, изведе тгоход на север дури
дб Дунав (339 година), пак се врати во Тесалија, каде што беше
признат за врховек командант. Во тоа време во Атина се водеа
горешти политички борби. Еден од поистакнатите атински др-
лсавници на тоа време беше Евбул, реален политичар, заслужен
за реорганизацијата на атинските финансии, за изградбата на
нова морнарица (и модернизиран>ето на наоружувањето. Тој беше
за тактизираље со Филипа, за донесување на воени решенија
спрема ситуацијата. Говорникот Есхин прво беше за попуштање
кон Филипа, а подоцна истахнат ѕодач на филомакедонската
група во Агина. Филив го подмити. Исократ (436— 338), стар
логограф и ретор, беше одушевен приврженик иа Филипа и
идеолог на македонофилската подитика во Атина. Во своите
текстови, особено во „Панегирикот" (говор уште ад 380 година),
•во „Ареопагитикот" (говор составен околу 354 година) и во „Пис-
мата до Филипа“ (две лисма), Исократ ја застапува идејата за
панелинство. Грчките градови, вели тој, секој за себе се слаби,
сиромаинш, понижувани. Треба да се. обедиттат и под нечие вод-
ство да удрат на персиското царство, да ги осветат своите де-
довци, да добијат нови земји, населби, богатства, недогледки
трговски патишта и се што ветува исток. Тоа Ке ја реши кри-
зата, ќе 'ја отстрани сиромаштијата, ќе ги спаси Елините. Бо
спротивев елучај Елада ќе пропадне од внатрешни борби, од
бездомници, сикофанти, оратори и демагози. Дорано Исократ
мислеше дека Атањаните се најповиканите за да ги поведат
Елините во таа борба. ГГодоцна поаѕислуваше нџ д р у т водачи
(Дионисиј Сиракушѕи, Александар Ферски). Најпосле се оду-
шеви со Филипа, го нарече Хераклов п о т о м о к и го повихуваше
да го изведе сето тоа како најдобар од Елините.
Против Филипа и неговите приврженици во Атина водеше
жестоха политичка борба Демостен (Demosthenes, 384—322),
чесен атински родољубец, неуморен политички работник, нај-
голем анттгчки говорник1^). Демостен сакаше да постигне сите
грчки градови да се здружат прсхгив Фклипа и да ја одбранат
својата слобода макар и во сојуз со персшжиот цар; Атињаните
да ги сочуваат своите имоти на северното егејско приморје, кое-
што Фјогип го загрозуваше; да се одржи демократиј ата во
елинските градови, која домашните олигареи сакаа да ја срухџат
со помошта на Фшшпа. За таа цел Демостен дред атинсќиот на~
род ги одржа славните „Филипики" (против Филипа), „Олиит-
ските" и други говори. Но грчкоте градсдаи се здружија предоцта
и тоа во мал број. Филип финансиски и војнички беше посилен.
ЈХлавот на Демостен не се оствари. „Поразот на атинската демо-
кратска коалиција“ , пишува Сергеев, „се објаснува со вревотех-

199
вичката и финансиската надмоќ на Македонија и со архаично-
ста на Демостеновата програма. Идеал на Демостен бет€ старата
демократска Грција, која во тоа време веќе кемаше социјалн<>7
ехономски хорени. Демократските грутто, на кои мислеше да се
потпре Демостен, беа економски слаби, малубројни и неспособни
за потрајна и ушрна борба,<1?).
Откахо го изведе воениот поход на Скитите и Трибалите.
(339 година) Филип се спушти ро Тесалија, па продолжи кон
Беотија и Атика. Атињаните се здружија во последниот час со
Беотијците и со помали групи други Елиѕи па го пречекаа Фи-
липа во Беотија18). После разни судрувања на ловеќе места дојде
до решителната битка кај Херонеја во Беотија, каде што елин-
ската војска беше поразена. Туха балханските Грци ја изгубија
својата самостојност. Тоа беше во август 338 година. Победените.
Грци добија неочекувано поволни услови. Атива, на пример,
•ЗЈораше да се одрече од својот Сојуз (Симахија), како и од зем-
јите на трачкиот Херсонес. Го доби градот Оропос.
Фшхил продолжи на Пелопонез за да им помогне на евоите
сојузниди Аркадците, кои се бореа против Спарта. Потоа на ко-
ринтскиот Истм свика хонгрес на сиге грчни градови н тука
објави дека -неговата цел не е поробува&е на Елините, туху да
ги обедини Елините и да ги поведе против Персијанците. Грците
тоа го прифатија одушевено и то прогласија за водач. Тоа беше
нон лрајот на 338 година22}. Во пролетга на 336 година Филип
ја прати во Мала Азија својата војска лод командата ва Пар-
•менион и Атал и таха ја започна војната со Персијанците. Ле-
тото истата година Филипа го убија неговите противници во
Македонија82).
За Филипа Демостен пишуваше и зборуваше се што е
најлоша Спрема Теопгаш Филип е „најголемиот од луѓето ппч> ги
дала Европа"28). — Филип навистина беше извонреден војстве-
них, државник и дишгомат. До неговото време Македонците се
развија од примитивни сточари во дивилизирани граѓани. Филип
му создаде услови на синот Александар да изведе големо дело.
Биографите и писателите на традиционалните истории со името
на Фзхдип и Александар сврзаа многу што им припаѓа на, наро-
дите и на нивната епола.

ЗАВЕЛЕШКИ

IUStil^ V II, 5,9

*) Значи во 359 годиаа. Останатиге датуми, коишто Диодор ги дава
bs истиот начин, ќе ги хфешетцуване.
») Diott, XVI, 2
•») Diod., XVI, 3
*) Diod^ XVI, 4. Спрема Стефан Византинецот (ѕ. v. H erakleia) изгледа
дека Филип тогаш ја основал Х^аклеја Линкестидсаа.
«) Diod, XVI, 8

200
 •>) Diod-i XVI, 14
«) Diod., XVI, 22
V) Diod., XVI, 23—33 и 37—40 и други извори.
i«) Diod., XVI, 31 и 34
ii) Diod., XVI, 35
i*) Diod., XVI, 52
.13) Diod. XVI, 54; Demosth., OZ., I—Ш .
14) Diod.t XVI, 58—80 и панатаму passim.
15) Diod., XVI, 7 и други
i«) Diod., XV, 90
1T) Посебно за него во гл. XVII, 6
1Ѕ) Сергеев, о. с., 376
i 8) Diod., XVI, 34—85 и други извори.
.20) Diod^ XVI, 86, опис на борбата; Полиаек, Фроитин, Јустин и друг«
извори.
*i) Diod., XVI, 88—91 и други.
32) Diod., XVI, 91—94
з«) Theop„ Pr. 27 Mtiller

201
 3. АЛБКСАНДАР ВЕЛИКИ

(336—323) . '
Александар IV, син и наследник на Филип II, конечно ги
натера на покорност балканските Грци, па тргва со војската во
Азија; го освои целото''персиско царство и отвори новаисториска
епоха која ја наречуваме Елинизам. Наречен е Велигси.
Главните извори за историјата на Александар Велики и
неговото време, со хои располагаме, ни ги даваат пксателите од
римската царсха епоха: Аријан, Диодор, Плутарх, Курткј Руф
и Трог Помпеј (Последниот во Јустиново издание)1). Тие писате-
ли, особено Аријан, користеле постари, ѕа нас изгубени, извори.
Во персиски пример во времето на Александар Велики се пишу-
ваа „Кралски ефемериди**, дневници. Во Алексанровата архива
чувани се семсекакви пишани документи, меѓу нив и „ Stathmoi"
Гјодатоди за патиштата со дистанции. Кралскиот придружник,
историчарот Калистен ги опиша „Алекеандровите дела“ (Alek-
sandru prdkseis), сигурно во вид на фалопојки. Александровите
генерали Пталемеј и Аристобул спомвкатиге дневници (ефем&>
£иди) ги дополнија. Анаксимен, Онесикрит, Неарх, Клитарх
Харес, Марсиас, Дурис, Диил и многумина други во елинистич-
кото време пишувале за Александар Велики. Сите нивни тексто-
ви се изгубени. Аријан и други ни сочувале неколку цитати рд
нив2). Сите сочувани извори се полни со романтични раскази за
овој славен освојувач. Постарите извори сигурно биле уште
поромантични. Се смета дека Аријановата Анабаза (Anabasis)
во тој поглед е најумерена и како таква најсигурен извор. Нешто
историсвм податоци даваат натписите. Сочувани се многу Алек-
сандрови пари.
Александар е роден ва 23 јули 356 годава во Пела. Мајка
иу е Епироќанката Олишшјада. Покрај другите, учител му бил
и филозофот Аристотел, кој го одушеви за грчката култура,
особено за Хомерските песни. Во шеснаесеттата година Алек-
сандар повремено веЌе управуваше со државата додѕка татко
му војуваше по Тракија и со Визант. Во борбата кај Херонеја
Александар командуваше со коњицата на десното крило. Малку
подоцна, кога Филип ја остави Олимпијада, Александар го оста-
еи татка си и отиде са мајка си во Егоф. Подоцна се помири со

202
 татка си. Кога во л&гото на 336 година Фшгип беше убиен*), вој-
водите, на чело со Антипатрос и Парменион, за крал го прогла-
сија Александра, кој имаше дваесет години4).
Кога Александар дојде на власт се пресмета со претен-
дентите5), па зргна на југ; им ја намегна својата власт на Тесал-
ц и теи на членовите на Делфиската амфиктионија; ги заплаши
бувтовните Тебавци и Атињаните, кои Демостен ги поттикну-
ваше на востание против (>детето“ в), навлезе до Пелопонез; ги
свика во Коринт делегатите^.на грчкиге градови, па ги повика
Грците да тргнах со него против Персијандите. Грците се одзваа
н го признаа за евој врховен војсководител7). Пролетта во 335
.година Адександар се врати во Македонија, па тргна во воен
покод на север. Преку реката Нест нападна и посори некои
трачки племиња, па преку планината Хем (Балкан) удри на
Трибалите, навлезе до Истрос (Дунав); преку Дунав ги нападна
Гетите; ш прими поклоничките делегати на Трибалите, Келтите
К други; тргна назад, мина низ Пеонија, го победи илирскиот
храл. Кдит®).
Додека Александар војуваше на север Тебанците кренаа
постание за. ослободување и привлехоја на своја страна разни
Грци, меѓу нив и Атињаните. Александар брзо пристигна тука,
ја зазеде Теба, ја сруши (поштедувај^И ја куќата на потомците
на поетот Пиндар), и го пороби населението9). Предлашените
ссјузници на Тебанците брзо се отказќаа од бунен>ето. Атиња-
ните брзо се спогодија со Александар. Александар кон нив беше
попуштлив, пишува Аријан, или од почит кон нивниот град, или
поради военлот поход во Азија» оти не сакал д& остави зад себе
ништо несигурно10).
Во рана лролет на 334 година Александар ја остави на
Антипатрос управата над 'Македонија и Тракија и контролата
над Грција, па преку Хелеспонт премина во Мала Азија со околу
30.000 пешаци и 5.000 коњаници. Александар пред поаѓањето го
консултира Делфиското пророчиште. Своите имоти ги подари на
други, а за себе ја остави „надежта". Тоа го налравија и некои
други првенци11).
Персисхото царство во тоа време опфаќаше огромна тери-
торија на Предка Азија до Медитеранот со Анадол и Египет.
Малоазиските Грци, Египќаните и другите понапредни народи.
секогаш мислеа на своето ослободување и повремено креваа
востанија, коишто на персискиот цар му задаваа големи грижи.
Во 336 година беше убиен царот Артаксеркс Окхос и тоа од
своитге блиски, а на (престолот дојде Дариј III Кодоман. Истори-
чарите на Кодоман му дадоа симпа-гичеѕ лик, како и на разните
•други „весреќни'1 цареви, кои г о ' изгубиле царството. Дариј,
како и неговите претходници, имаше огромна, но нехомогена
војска, организирана ка регионален систем. Располагаше со
толемата сирска и кипаЈЗСка морнарида. Имаше неограничени
парични сретства за плаќање иа наемна во-јска и за агитација
надвор од земјата. Нехомогеноста и техничката заостанатост на
лерсиската војска, ослободителните тежненија н:а потчинетите

203
кароди, меѓусебните борби на сатрапите, кои понекогаш се кре-
ваа и против царот,. ја докрајчија персиската држава. Грците
уште од порано ја имаа запознаено слабоста на персиската вој-
стга, на пример вевремѕто на Кировиоа" поход (види стр. 170— 171),
или во времето на Агесилаевата акција во Мала Азија (види
с т р . 17 1). Во 33 7 година Ф ијтоп прати boi Мала Азија. 1 0 .000 в о ј-
ници под командата на Парменион. Таа војска му го олесна
доаѓањето на Александар.
Походот на Македонците и на Грците беше одамна замис-
лен. Го пропагираше уште Исократ. Походот беше потребен. Во
текот на петтиот и четвртиот век лерсиските цареви постојано
iw m ja e ja на лолитшсата ка балкакските Грци и имаа врски СО
Трачаните. Филип го имаше освоеда сиот трачки брег дсѕ Bmv
зантоин, но не можеше да бид.е гоеподар на Пропоотида додека
спротивниот малоазиски брег го држеа сатралиге. Персискздот цар
сето тоа го имаше во предвид. Веше дојдено до спогодба помеѓу
ФилЈсза и Артаксеркс. Ко персискиот цар агитираше против
Махедокците во Атина и во други грчки и трачки центри. Се
верува дека и убиството на Филипа е направено за сметка на
персискиот цар. ,
ГГерсиските сатрапи и војводи, шппува Диодор, задоцнија
да го спречат истоварувањето на Македовците, а не се еогласу-
ваа во тоа како да се војува со Александар. Во спротивност со
предлогот ка Мемнон од Род, командантот на грчките ллатени
ројѕици, персиските војводи решија веднаш да се пуштат во
борба. Првата голема. битка помеѓу Персијанците и Алеќсандар
се водеше кај реката Граник. Тука во јуни 334 година Алексан-
дар жестоко ја порази персиската војска12). Александар потоа
влезе со евојата војска во Лидија, каде што главниот град Сар-
дее му се предаде. На сето покорено населеккв му даде да
живее по „старите закони и да биде слобо-дно". Тргна кон егеј-
скиот брег, за да ги ослободува грчките градови. Без борба го
зазеде Ефес. Неговите војводи без борба ги окугдараа еолсхите и
јонските градови. Александар секаде ја укина олигархијата, ко-
јашто порано Персијанците ја додржуваа и воведе демокра-
таја33). Персијанците со грчките наемни војници му пружија
зкесток отпор во Милет, па во ХаЈ/икарнае. Александар двата
града та освсда и ги сруиж, па завладеа со Карија14)). Мемкон,
ко-го Дариј го наименува за врховен командат во Мала Азигја;
поразен побегна со персиските бродови и почна со успех да ги
собира грчките островјани на Егејското Море и некои балкаксхи
Грци (Спартанцгг) за борба против Алехсандар, но се разбзле и
.умре. Заедно со него пропадна и таа противмакедонска акциза18).
Тбгаш Дариј приготви нова војска и: лично ја доведе до гранк-
цата на Мала Азија. Со себе ја водеше и својата фамилија1®).
Алексангдар го лрати Парменион со задача преку Сардес
да удри на Фригида, а тод продолжи по јужниот брег на Мала
Азија и без борба ја освои Лотсија17) и Т м ф ил и ја14), па преку
Лисидија, каде што му беше пружен отпор, изби на север и
влезе во храдот Гордиои19). Откаво иаселението на Пафлагокија

204
ја призна неговата влает, ја окуѓшра "Кападокија и Клликија и
со тоа целата Мала Азкја20).
Дариј са војската Алексавдра п> пречека на границата на
Сирија и Мала Азија. Тука ва ноември 333 годииа, кај градот Ис
(Issos), Александар хаметом го победи Дариј, ја зароби мајка му,
жена му, ќерките изаедно оо ш зеде миогу голем плен,. Дариј со
Рстатоците војска побегна во Месогготамија21), а Алексакдар,
пред да продолжи за Месопотамија, ги освои Сирија, Феѕикија,
Палестина и Египет. Сиро-феничките приморски градови Арад,
Еиблос и Сидон му се предадоа без борба. Тир му пружи сиден
cinop јуначки бранејќи се седум месеци. Најпосле, во летото на
332 година, падна к Тир. Алексацдар го разурна, а кгеговото насе-
ленке го пороби22). Се бранеше и палестинскиот град Ѓаза. Алек-
сандар го <хквладеа2Ѕ), па тргна за Египет. Без борба. ја .зазеде
Делта и влезе во Мемфис. Еишќашста го пречекаа како ослобо-
дител. Свештениците на Амонсазиот храм во оазата Сива го
прогласија за божев, Амонов, Зевсов син и законски наследник
на фараоните. Александар се задржа во Египет зимата 332/331
годика. Тука во почетокот на 331 година го основа градот Алек-
сандрија, кај најзападното уеше на Ншх24).
Александар, минувајЈш низ Мала Азија, Сирија, Феникија,
Палестина и Египет, секогаш одржуваше врска со морето. Во
почето-кот феничката и кипарската морнарица во служба на
Лерсијанците беше посилна од неговата. Александар ја оневоз-
можи заземајќи ги еите нејзини пристанишни бази од копно.
Со паѓањето на Тир и на целиот источен брегва Медитеранот
таа морнардца влезе во состав иа Александровата, со која Алек-
сандар одржуваше врски сб Балканот и со егејските острови.
Во пролетта 331 година Александар тргна од Египет кон
Цалестина и Сирија во Месо-пот.амија. Легото истата година ги
мика Евфрат и Тигрис85). Дариј јпосле борбата кајј Ис псшеќе
пати настојуваше преку пратеници да се спогоди со Александар.
Лрво му ги нудеше земјиге западно од Халис, па зекгјите западно
од Евфрат и големо богатство. Александар сето тоа го одби*®).
Ла први октомври 331 година во долината кај селото Гавгамела
(денеска Тел Гомул кај Мосул) и Арбела •Алексазнда-р^аѕестоко
ја псфазк големата Дариева војска, зароби многу негови вбјШци,
дојде до голем воен плен27). Ваквото завршување на борбата;
пишува Плутарх, очевидно значеше -потлолн слом на персиската
држава. Александар се ггрогласи за цар на Азија28). Дариј со
своите најблиски побегна во Медија, во градот Егбатана, а Алек-
савдар победоносно влезе во Вавилон и Суза, па откако ја зазеде
целата Месопотамија влезе во потесната Персија, ја зазеде пре-
столнината Персеполис. Во Вавилон и во Суза беше пречекан
како ослободител и како таков таму се однесуваше. Во Персе-
полис влезе како „осветник ка Елините“ . Го запали царскиот
дворец. Убиваше, ггоробуваше, рушеше и палеше. „Колќу што
дотогаш Лерсеполис ги надвшкуваше другите градови со благо-
состојба, толку сега ги надминуваше со беда“ (Diod., XVII, 70).

205
 Александар во Вавилон, Суза и Персеполис најде пршсазно
царско богатство29). За тоа време Дариј ое повлекуваше кон се^
вероксток. Бактрискиот сатрап Бес го зароби и самиот се про-
гдаси за цар Артаксеркс.
■ Сметајќи се за законски Дариев васледиик Александар
вочна да го прогонува Бес. Влезе во Хирканија кај Каспиекото
Море. Некаде на патпт Александровите војници го најдоа мртво-
то тело на Дариј, избодено со колја. По Александровата желба
Дариј беше закспан со крадски почести30). Во тоа време, 330
кодина, Александар го откри заговорот што нехои војводи тр гот-
веа лротив него. Во врска со тоа-го погуби Филота, Парменионо-
виот син. Пармениона го убија офицерите по налог на Алексан-
£ар31). На патот за Бахтрија Александар ја освои областа Дран-
гијана (западен Авганистан), Арахозија (источен Авганистан), и
зимата 329 година стигна до под снежниог Хиндукуш, Индисеиот
Кавказ, со напатена војсха. Пролетта истата година се спушти
кон север во Бахтрија, го зазеде градот Бактра, па навлезе уште
посеверво во областа С&гдијана, каде што го зазеде главниот град
Мараканда (денесха Самарканд). Таму Птолемеј, кај реката Охс
(Аму Дарја) го зароби Бес. По Алексанрова заповед Бес, спрема
персиските пропцси, беше осуден хако кралски.предавник, ста-
вен на мави и догубен во градот Егбатана32). Кај реката Талаис
(Јаксарта, Сир Дарја) Александар го основа градот Крајна Алек-
сандрија (Aleksandreia Eachate)3*).
Отпорните и слободољубиви племиња Масагети, Даги, Caior,
разни племшва- каречени Сккти, источно од Каспиското Езеро,
во денвшниот Туркеетан, им зададоа големи маки на Алексан-
дровиге трупи. Тие вдемиња, под водството на Согдијанецот
Спитамен, повеќе од две години (330— 327) водеа борба со Алек-
сандар и повремено му нанесуваа многу тешкк загуби. Дури
околу 327 година Александар ги совладеа. Таа година Алексан-
дар се ожени за убавицата Рокеала, ќерка на покорениот окси-
јански првенец Оксијарт®*).
Додека војуваше во источен Иран и ги совладуваше отпор-
ните племиња на тежок терен, Александар се ггресмета со векои
војводи во својот штаб; со оние што не беа задоволни од неговите
посталки. Тоа не беше оној Александар, кому Аристотел му
препорачуваше да биде „водач на Елините, а деспот на варва-
рите“. Тој cera беше голем цар, наследник на силните Ахеме-
ниди. Околу него локрај македонски првенци имаше многу пер-
сиски сатрапи: Носеше ориентална облека. Бараше ничкум да
се паѓа пред него на земја (proskynesis). Своите трупи, особено
кон>аницата, ги пополвуваше со контингенти од истоѕ. Сето тоа
доведе до незадоволство на еден дел од првенците. Во 330 година
Александар се пресмета со Парменион и неговиот син Филота.
Во 328 година пијан хо уби Клит, кој кај ГрцЈсге му го спаси
животот. Малку подоцна откри и оневозможи заговор кај своите
■
па-мгрти« — младите македонски аристократи — и го погуби уче-
ииот Калистен и други сомнителни личности35).

206
 Во пролетта 327 година Александар со околу 40.000 војници
тргаа од Бактрлја во воен поход ка Индија, Патем ги совладеа
отпорните племиља86). На другата страна на реката Хидартт (При-
тока на Инд)' со војска го лречека индискиот крал Пор. Алек-
сандар го' совлада и го зароби Пор. Со него постапуваше „како
со крал“ ; го направи свој сојузник повторна давајќи му ја
кеговата земја (летото 326 година). Кај реката Хидасп Алексав-
дар основа два града, Никеја и Букефалија87). Дојде до реката
Хифасие. Освоена е територијата на денешен Пенџаб. Војската
не сакаше да оди понатаму. Александар му ја даде власта ндд
освоениот дел од Индија на Пор и згшгови со бродови нго реката
Хидасп, па низ Инд кон „Големото Море", Индисхиот Океан.
Бден дел од војската се превезуваше со бродови другиот пеша-
чешву или јаваше крај. брегот на реката. Патем мораа да совла-
дуваат раѕни воинствени племив>а. Во јули 325 година пристиг-
наа Д0| морето38). Тука Александар војсхата ја подели, на три
одреда, кои- тргнаа кон Персија. Еден одред, под командата на
Кратер, тргна преку Арахоси]'а'и Дранглјака.. Вторкот одред под
ажчно водство на Александар тргна преку пустин»ата Гедросија.
Третиот се качи на брадови и по командата на Неарх пловеше
по океанот и ш> Персисхиот Залив. Војниците се напатија од
глад, жед, горештина и сите невољи во Белуџистан. Сите 'три
одреди се состанаа во декември 325 година ѕо Карманија кај
ЈПерсиаокЈт Залив, од каде што пристигнаа во Персеполис39).
Неарх после состанокот со Александар вплови со бродовите •
во Евфрат и со тоа ја ѕаврши својата одисејада. Неарховлте
интересни белешки од тој пат ги користеше Аријан како извор
за својот текст „Индике“ кој е сочуван.
Кога Александар во 325 годива се врати .од Индија во Пер-
сија, ги награди заслужните, а ги казни оние кои за време на
негавото отсуство се огрешиле. Му побегага Харпал, главниот
благајник, кој сдроведуваше самаволие во царскиот дворец всг
Вавилон40).
Во 324 годива Александар приреда свечена масовна свадба
ва .Македонци со Персијанки. Тој се ожени за две персиски
принцези, задржувајќи ја л Роксана. Ос^мдесет неговк генерали
се ожевија за разни Иранки од угледни фамшгаи. Десет илјади
Македонски војници се оженија за Персијанхи. Сето тоа се
прослави во ист ден. Александар приреди величествен пир и на
сите им даде свадбени подароци. Се славеше единството ва
Македонците к Персиј анците43). Александар истата година многу
патуваше разгледувајќи го текот на Евфрат, Тигрис, Персискиогг
{Залив. Тогаш во градот Опис кај Тигрис се побунија старите
рЈакедонски војници, кои беа отпуштени од служба. Ветераните
беа огорчени особено поради тоа што Алеќсандар во елитните
тругги во тоа време прими 30.000 млади персијанци од угледни
фамилии. Александар со добро и со лошо ја задуши побуната.
Отпуштеиите стари војниди се вратија дома" Секој доби по еден
талент. Таа година умре ХеАестион, најсаканиот Александров .
војвода42).

207
 Bo 323 година Александар се наоѓаше во Вавидон. Веше
на врвот на својата слава и моќ. Му доаѓаа поклонички делега-
тџоС од најоддалечените краишта48), Имаше големи планови.
Готвеше походи на сите странк. Но изнекадно се разболе н на
13 јуни 323 година умре во својата твиесет и трета година од
живс/гот к во зринаесеттата годкна од кралувањето4-1). __

« 9
*
Александар беше убав, снажен, интелигентен и образован;
во елшнска смисла Jcal6s kai agath6$a. Беше извонреден војсксг
водител. Но и среката го послужи4Г'). Самата ситуација одеше
во негова кориет. Од татќа си наследи војска способна за осво-
јување. Му помагаа и често за него работеа искусните војводи,
а на прво место Парменион. Персиското царство тогаш беше во
распаѓан>е. Мораше да падне. Грците и Македонците беа заинте-
ресирани за победата, војнички попритотвени, опремени оо
поново оружје.
Главното дело на Александар е освојувањето. Тој за десет
години освои огромна територија од Средоземѕото Море до ре-
ката Инд. Умре рано и ие знаеме дали подоциа ќе се истакнаше
оо државнички способности. Таа огромна држава требаше да ое
уреди, да се ускладац спротивностите, да се задоволат претстав-
рлците на македонската патријархална монархија ословета на
•хетаирите; да се задоволат претставниците ва грчкиот полис; да
се задоволат претставниците на' персиската апсолутистичка дес-
потиј а. Александар на ослободените малоазиски Грди им ја даде
саканата демократија; на многумина да живеат „по старите
уредби". На делото дотогашно персиеко дарство му го остави
системот.на дотогашните сатрапин. Го обезбеди плаќањето на
данокот, пополнувањето на војската и покорност. Во врховѕата
државна угграва имаше седум врховни функционери до себе,
кои имаа тотула на телохранители (scrmaiophylakes). Го замену-
•ваше првиог министер, chiliarchos. Македонските хетаирои му беа
главви помошници во командувањето. Сите работи во тек им ги
оставаше на верните сатрапи и нивните соработници.
Спрема традицијата Александар на исток основа околу
седумдесет градомс48). Од тие дваесет и пет се познати хако си-
гурни. Многу градови се нзречувале по неговото име. Разните
Александрии и други градови, било да биле оеновани за прв пат,
било да настанале со проширување и урбанизирање на пора-
кешни населби, во прв ред беа воени бази. Од Александровите
пристанишни градови најчуена е Александрија во Египет, потоа
Александрија во Сирија (д®неска Александрета), па Алехсан-
дриЈа на устието на Тигрис. Како воени бази на истох се истак-
нуваа Александрии и други Алшссандровх градови во внатреш-
носта сб до Индија4’ ).
Во градовите што ги основа Алегсандар се доселија многу-
бројни Грци (помалху Македонди) и туха ја. донесоа својата

.208
 Земјите што ги оеѕои Александар Велики

209
 култура. Јазикот на хрчките доселеници. стана службен јазик
на новото дарство. Александар удри темели на нова економика.
Стави во промех огромни количини злато и сребро што до тогаш
беа тесаврирашг во ризниците на персиските цареви. Почна да'
кове 'Свои 'златни и сребреии пајри,- кои станаа единствени за
целото царство и за многу земји околу него. Грчките и другите
трговци од Медитеранот дојдоа на истоќ и залочнаа голема тр-
говска акција на двата правца. Во условите на новото стопан-
ство почна да се создава ново општество. Во новото царство
имаше национални, културни, а во прв ред економско-социј ални
спротивности. Најостро се почувствуваа спротивностите помеѓу
ћовата владеечка класа на- македонсхите, грчките и ориентал-
Ките првенци од една страна и експлоатираните маси на сите
»ародности од друга. Александар отвори нова економска, одште-
ствена и културна епоха којашто ја наречуваме Елинизам.
За Александар, во времето на неговиот живот, а особено
после неговата смрт, многу се пишуваше и св- прихажуваше.
Локрај историеките текстови, коишто и самите беа полжи &о
романтични анегдоти, се пишуваа и се преприкажуваа семсе-
кахви легенди за фантастични и чудни подвизи на овој слаЅен
завојувач и за прихажаните земји што тој ги освои*8). Не беа
ретки ни еповите за Александар. Почнувајќи од Лисип, Алек-
рандров двореки схуллтор, и Апелес, Алехсандров слихар, мкогу
ликовни уметниди го обработувале ликот на овој славен човек.
Најчуените лиховни споменици за Алехсандар се помпејсхиот
ќдозаик со претстава на битката хај Ис (сега во Неапол) и Алек-
санровиот саркофаг од Сидон {cera во Цариград).

Грците и Македонците на Балканот од 334 до 323 година

Кога во 334 година Александар тргна за Азија власта во
Махедонија к контролата над европските Грци и северните coce­
t i Алехсандар му ја остави на Антипатар, угдеден македонски
првенец. Антипатар дримаше налози, од АЈзија, ку праќаше на
Својот'господар воени засилуван»а и ги задушуваше ослободител-
ните восганија на Грцитв, Трачаните и другите коц беа потчи-
Кети на Македонлја. Беше во немилост кај лралицага Олимпи-
јзда, мајката на Александар, која Антипатар го обвинуваше кај
синот. Откако изведе повеќе воени ахдии Антипатар по наредба
на Александар власта му ја предаде на Кратер и отиде во Азија,
водејќи нови воени засилувања.
За време на Алехсандровиот престој во Азија балкансвмте
Грци различно се држеа. Повеќето беа покорни, оти беа неспо-
собни да се борат за ослободување. Александар на грчхите гра-
Дови им прати две важни лораки од Азија: задолжително да им
хо дозволат враЕањето на сите лолитички.протерани и него да
го прогласат за бог. Грците кахо вешти политичари лесно го
прогласија за бог, но по прашањето за рехабшштацијата на поли-
тичките аротивници беа директно заинтересирани и поради тоа
се опираа. Од сите Грци најсамостојни беа Етолците, Спартан-

210
ците к Атињаните- Тие се впуштаа во обемшг надворешнополи-
тички зафати.
Бо времето на Александар етолските градови беа здруже-
ни во воен сојуз, војуваа со соседнлте Акарнанци и постеиено
толку зацврснаа пгто после смртта на Александар, д о доаѓањето
иа Римјаните на Балканот, претставуваа важна полт-ичка сила.
Спарта кон Филипа и Александра секогаш беше отпорна.
Не пристапуваше кон Коринтскиот сојуз, но бепге на страната
на Персијанците. Кога Александар војуваше во Азија, спартан-
скиот крал А ш с Ш на разни начини му поиагаше на Дариј, а
од него примаше пари. Во 331 година Агис во сојуз со некои
Пелопонесци (Елидците, Ахајците, некои Аркаѓани к друти)
удри со војска на градот Мегалополис, кој беше во сојуз со
Македонците. Туха Антипатар ја разби Агисовата војска (во
охтомври 331 година). Спартанците мораа да платат воена от-
штета на Мегалополис и да му пратат залоѕшици на Алексан-
дар во Азија4*).
Атина во тоа време беше војничка и лолиткчка сила во
балканска Грдија којаш то Александар најмногу ја почитуваше.
Кон Атењаните Александар секогаш беше многу попуштлив.
Атива се обнови. Ја обнови морнарицата, ја засили војската
(— уредба за нов начин на регрутиран»е, таканаречената ефе-
бија) гн зацврсна тврдините- Во Атина, како и в о времето ва
Филип, се водеа жестоки политички борби, кошпто мадку имаа
попуштено, после разурнува&ето на Теба, а кои оживеаја кога
Александар се наоѓаше во Азија. Богатите атикски арихггократи
т
л олигарсите беа главно македонофили. Пошироките демо-
кратски маси беа против Македонците. Имаше и исклучоци.
Внатре меѓу антимакедонските демократи имаше поделевост
по прашањето на политичката тактика. Главни водачи на ма-
кедонофилите беа Есхин, Фокион и Демарад. Главни водачи на
противмакедонсхо движење беа Демостен, Љѓкург и Хиперид.
Делата на славните атински говорници Есхин, Ликург,
Хиперид а особено Демостеновиот чуен говор „За венецот",
најдобриот рпоменик на грчпото говорништво; едно од најзна-
чајните книжевни дела од тој вид во светската литература; не
задржуваат- иа атинските локални настани, кои иваку немаат
особено значење за историјата. Во 336 годкна на предлог на
некој Ктесифонт атинската Бул4 решила Демостен поради за-
слуги да се награди со златен венец. Есхин, Демостеновиот про-
тивник, се спротивставил на тоа со говор во народното собрание
(Еклесијата) и успеал работата да се одложи. Во 330 година
Есхин го обвини Ктесифонт во народното собрание за споме-
натиот предлог ѕс во својот многу вешт говор докажа дека цело-
купната надворешнополитичка дејност на Демостен била сако
на штета на Грцмге. Отхако Ктесифонт се одбрани колку што
можеше, Демостен одржа бршвантен. говор „За Ктесифонт —
За венецот"; прекраско го изложи својот правилен политички:
став и ггобеди. Есхин беше хазнет со парична хазна. Не ја плати
туку побегна од градот. Малку подоцна, кстата 330 година, про-
14*
211
 тивниците му напакостија на Демостен обвинувајќи го дека
примил мито од Харпал60). Демостен беше прогласев за виновен
и казнет со голема парична гло^а. Не можеше да ја плати к,
како и Есхрда, лобегна од градот51).
Кога дознаа за смртта на Александар, Атгаваните ги пови-
каа сите Грци на борба за ослободување. Се одзваа скоро сите
Тесалци и Егогрци, повеЌето жители кз Средка Грција, освен
Беотијците п Евбојците, гговеќето Пелопонесци. Спртанците не
се придружија. Грчката ослободителна војска на чело со Ати-
нецот Леостен, веднаш го победи Антипатар, кој беше сурнат
со војската од Македонија. Антипатар се повлече во тесалскиот
град Ламија. Се развк „Ламијсхата војна“ (323—322), ко}а се
водеше со променлива среќа за двеге страни. Најпосле Анти-
&атар, отхахо доби зајакнување од Азија, ги победи Грците52).
Совладеаните грчки -градови, меѓу нив и Атина, молеа за
мир и го добрја под различни услови. Атињаните мораа на Те-
бѕнците да им го отстапат Opoir. Мораа да ее обврзат дека на
Антиттатар ќе му ги предадат водачЈѓге на антимакеонското дви-
жен»е. Во својот град мораа да воведат тимократско-олигархи-
схо политичко уредување. Во Мунихија им се смести македон-
ска воена посада88).
Дс Јостен, кој по веста за смртта на Александар триум1-
фално се врати во Атина и последен пат даде сЅ од себе во бор-
'бата за ослободувааето на свбјот град од Македонците, сега
мораше да бега. На 12 октомври 322 година испи отров на.остро-
вот Калаврија. Подоцна Атињаните во градот му поетавија
статуа со натпис:
„Да си, Дембстене, бѓи> толпко јак као мудар,
нѓ би макѓдонски рат сломио Грке т&д“ .
(Плутарх, Деж.у 30)

ЗАББЛ ЕШ КИ

1) A rria n u s, A lexa n d ri A n a b a sis; A m a n u s , H istoria Indica;■ D iod oru s,

X V I I ; P lu tarchu s,' A lexa n d er н е к о и д р у г и т е к с т о в и н а П л у т а р х ); C u r - '
tius R u fu s, H istoriae A lexa n d ri Ткадпѓ; T ro g u s P om p eiu s, H istoria e P hilippicae,
ч и и о р и ги н а л е в т е к с т e и згу бен , л п о з н а т о д Ј у с г и н о в о т о с к р а т е н о и-»данмд
а) Ш Ш ег, S criptores rerum A lexa n d ri M agni; M u lier, Fragm enta h isto­
ricoru m G raecorum , IV , 682 sq . c o п о п н с н а т и е д ел а и J a c o b y , D ie F ragm ente
d er grlech isch en H istoriker, II, B . C e у к а ж у в а н а а п о к р и ф н а т а л и тер атура
(н а в о д а и ге „А л е к с а н д р о в и п и с # а “ ).
б) . М о ж е б и т о а у б и с т в о г о орган и зи р а л а О л и м о и ја д а в о сп о го д б а с о
с л н о т А л е к са н д а р {Justin, I X , 7, v . N iese, I , 52, n . 3).
4) З а р а ѓа њ ето, д е т сх в о т о , ѕ о с п и т у в а & е т о и о с о б и н к т е н а А л е к с а в д а р :
P lu t4 A lex ., 3— 9, с о зан и м л и ви ан егдоти .
«> DJod., X V H , 2

212
 a) D iod ., X V I I , 2— 4; A rr.. A n a b . Ii 1 : P lu t A lex ., I I ; Plut., D em osth. 22;
J u s t , I X , 6— 8.
7) p i u t , A lex ., 11— 13; lb., 14, а н егд ота та за А л е к са н д а р и Д иогеа.
Ѕ) A rr., A n a b . I, 2— 6.
Р) A rr., A n ab. I, 7 — 9 и др у ги .
10) A rr., A n a b . I, 10.
U ) P lut., A lex ., 14 и 15. З а А л е к са н д р о в и о т п а т о д ' М а к ед он и ја д о
п р и стан и ш те то С е сто с, од к а д е ш т о с е в р ш е ш е п р е ф р л у в а њ е в о А з и јв .
A rr., A nab., I, 11.
„К о г а в о А ти н а а р х о н т б е ш е К т е с и к л е с и к о га в о Р и м з а х он зол и
бка и з б р а в и Г ај С улп и ц и ј и Л у ц и ј П агофиЈ, тр гн а А л ек са н д а р и За п р е -
itece в о јс к а т а од Е вр оп а п р а к у Х е л е с п о а т в о А з и ја . Д опловувајЈш с о
ш еесет г о л е и к б р о д о в и д о Т р о а д а п р в о д М а к е д о н ц и те ф р л к к о п је од
брод от, го за б о д в в зем ја , прв и зл е зѕ о д б р о д о т и и зја в и д ек а од б ога ја
прим а А з и ја в а к о п од а р ок . Ги п о ч е ст и гр о б о в и г е на х е р о и т е А хилеЈ, А ја н т
к др у ги , па т о ч н о ј’а п р е б р о и в о јс к а т а , к о ја ш т о б е ш е с о н его д ојд ен а . И м а -
ш е т у к а п е ш а ц и : д в а н а е се т и л ја д и М ак едонц и , оед ум и л јад и соју зн и ц и ,
п е т и л ја д и наем ни в о јк и ц и . С о .чив к о м а и д у в а ш е П ар м еки оа. С б нив лоЈ-
д оа п е т и л ја д и О дрмзи, Т р и ба л и и И ли р и, и л ја д а ст р е л ц к и та к а н а р ечен и
А гр и ја н и ; та к а ш т о и м аш е в к у п н о тр и е е е т и л ја д и п еш а ц и . К о » а н и ц и
и к а ш е : М а к е д о н ц и и л јад а и п е т стоти н и , п о д 'ком андата в а Ф и л о т а П а р -
« е н и о в о в и о т си к , и л јада и п е т ето ти н и Т е са л ц и , к о и г и в о д е ш е К а л а с,
К а р п а л о в и о т си н ; д р у г и Е л и н и в к у п и о ш е с т ст о т и н и п о д р а к о в о д с т в о т о
н а Е р и ги ја . Трачани. п р етх од н и ц и к П еои ц и и м аш е д е в е т стоти н и . В о д а ч
им б е ш е К а са н д ар . Т а к а и м а ш е ѕ к у п н о ч е т и р и и л ја д и и п е т стоти н и к о -
љ ани ди , Ѕ н а ч и т о л к у беа о к и е ш т о з а е д н о с о А л е е с а н д а р п рем ин аа в о
А з и ја . В о Е вр оп а беа о ста в е н и п о д к ом а н да та н а А н ти п а та р д в а к а есет
и л ја д и п еш а ц и и ед и н аесет и л ја д и н п е т стоташ и к о њ а н и ц и " (D iod., X V II,
17, ви д и ја п он а та м у п р и к а зк а та з а н а ста н и т е к а ј А ти н и н и о т х р а м в о
Т р оја )? А л б к сз н д а р , х а к о ш т о с е п р и к а ж у в а ш е , м у за в и д ел к а А х и л а ш т о
к и а л ср е ќ а Х о м е р д а ги и сп е е н е го в и те ју н а ч к и д ел а (A rr., A nab., I , 12;
P lu t., A lex ., 15; на и е то то м е ст о з а б р о јо т н а А л е к са н д р о в и т е в ојн и ц и , д р у г и
ц и ф р и ; п а к д р уги ц и ф р и к а ј Ју сти н , X I , 6).
1Ѕ) A rr., A n ab ., I, 12— 16, с о о п и с н з б и тк а т а и леген да за К л и т , к о ј
м у го сп а си л ж и в о т о т а а А л е к са н д а р ; D iod ., X V I I , 18— 20; P lut., Alea;., 16.
П од оц н а ск у л п т о р о т Л исип п о за п о в е д н а А л е к са н д а р и зр аботува- -?ели-
ч е ств е н сп о м е н и к н а ’ м а к е д о н ск и те п р в е а ц и к о и ѕаги наа в о о в а а би тка,
Arr., О.С., I , 16. . ,
i^) A rr., Anab^ I, 17— 18; D iod .. X V I I , 21; P l u t , A lex ., 17.
»4) A rr., O.C., I, 28— 23; D iod ., X V I I , 22— 27; Plut., A le x ., 17.
« ) D iod.. X V I I ., 23; A rr., o.c., II, 1— 2.
16) D iod ., X V I I , SI, б р о јо т н а Д ари еви те в ојн и ц и . •
17) A rr., 0 .c. I, 21, за п р а ќ а љ е то на' неѕсои м а к е д о н с к и в о јѕ и ц и на
отп у с к а , з а р е гр у ти р а н .е то в а П е л о п о в е з , з а г р а д о т Ф а с е л и с ; А гг., о.с., 25,
з а н еу сп е ш н и о т о б и д да се у б и е А л е к са н д а р ; P lu t., о.с., 17 с о ан егдоти .
18) A rr., o.c., 26, а и егдоти .
10) A rr., o.c., I , 26— 29 и II, 3 ; P lu t., o.c., 18, п р и к а зн а та за Г ор д и еви от
ја з е л .
20) А гг., Andb., II, 4, ib . за А л е к са н д р о в а т а б о л е с т и оздравуваЈ&ето;
P lu t , A lex ., 18— 19; D iod ., X V I I , 30— 31.

213
 *l ) A r r , A n o b , II, 8— 11; P l u t , o . c , 2 0 ; D io d , .X V I I , 32—3 8 и д р у г и
п оед и н ости , и а п р и м е р з а х у м а ѕ а т а А л е к са н д р о в а п о с т а л к а к о н ф а м и -
л и ја т а в а Д а р и ј.
*2) A ir ., A nab^ П , 15— 2 4 ; D io d ., X V I I , 40— 47; P lu t , o .e , 24— 25 и др у ги .
2*) A r r , o .c., П , 26— 27, о п и с н а Г а за и а а н а п а д от ; А л е к са н д а р р а н ет.
Г р а д от п а ѓа и б и д у в а к а з н е т ; P l u t , A le x ., 25; D i o d , X V I I , 48— 49.
**> A rr., A n a b , Ш , 1— 5 ; P l u t , A lex ., 26— 27; D io d , X V I I , 49—52 и *
д р у г и c o м н о г у а н егд оти .
25) A r r , A n a b , i n , 6— 7 ; P lu t , A lex ., 29— 31; D iod ., X V I I , 52; C u r t
E u i , IV , 9.
*•) D i o d , x v n , 5 4 ; A r r , A n a b , П , 14.
■ 22) A r r ., A n c b , I I I , 8— 15; D io d ., X V I I , 55— 61; P l u t , O A 31— 33,
c o а ст р о н о м с к а д а т а ; м н о гу ан егдоти .
22) P l u t , O.C, 34. . '
29) A r r , A n a b , П Х 16— 18; P l u t , о л 36— 38; D iod ., X V I I , 65— 72.
. **) А г г , o .c., I I I , 19—21; P l u t , ojc. 43 и д р у г и . I
81) A r r , O.C, ш , 26— 27; P l u t , 0 a 48— 49.
s2) A rr., A n a b , III, 28— 30 и IV , 7 ; D iod., X V I I , 74— 83, поед и н ости .
a») A r r ., o .c „ IV , 1.
s«) A rr., A nab., IV , 1— e и 15— 19.
35) A rr., A n a b ., IV , 8— 14; P lu t , o.c., 48— 55.
Ѕб) A rr., A n a b , IV , 22— 30 з а б о р б и т е c o п оп а тн и те п л ем и њ а ; V , 1— 9 :
п а т о т к о н р е к а т а Инд, п о д а т о ц и з а И к д и ја , з а п р е м и н у в а њ е то п р е к у И в д ,
за п о к о р н о ст а н а р а ѓа Т а х с и л ; A r r ., Indifre, I, Ј sq.
37) A ir .; A n a b ., V , 14— 19, з а т е ш к о г о п р ем и н у в а љ е н а р е к а та , п о д -
го то в к и те з а б о р б а т а с о П ор , бо р б а та , п обед а та , п л е н о т, п оста п к а х а с о з а -
р о б ен и от П о р . О сн о в а њ е н а г р а д о в и ; c i P lu t., o.c., 57— 61,
88) A r r ., A nab., V , 20 д о к р а јо г в а к н и гата м V I , 1— 2 1 ; P l u t , o . c , 62— 66.
89) A r r ., A n a b ; V I , 22— 30; P l u t , O.C., 67— 70.
49) П р е д в р а ќ а ш е т о в а А л е к с а н д а р Х а р п а д п об егн а в о А т и н а .с р п е т
и д ја д и та л е н ти , A r r ., A n a b , V I , 27— 28 и Д рути. П о с е б в о ѕ а Х а р п а л : A r r ,
A nab., II, 33; Ш 6 ; V I I , 12; P l u t , o.c., 8 ; D io d ,. X V I I , 108.
42) A r r , A n a b ., v n , 4 s q .; D i o d , X V T I, 107; P lu t , o a 70.
**) A r r , A nab , V I I , 5— 1 4 ; P l u t , o . c , 71— 72 и др у ги .
43) П о к р а ј д р у т и т е м у д о ш л е и н е к о и И та л ц и (о д Б р у т и ј, Л ук а н и ја ,
Е тр ур и ја), К а р т а ж а н и , Е ти оп ц и , е в р о п с к и С к и ти , К е л т и и И б е р и „ д а м ол ат
ѕ а п р и ја т е л ск н с о ју з в, А гг., A n a b ., V I I , 15.
44) А г г , A n a b ., V I I , 24— 28; P l u t , A lex ., 75— 76 и д р у г и с о п оед и н ости
ѕ а п осл едж и те д е н о в и н а А л е к са н д а р .
43) П и у т а р х , З а Алексапдроват а ср еќ а ; „Р еШ с tem erita s* (S en eca , D e
B en ef., V 3 I, 3).
48) П л у т а р х , З а Александроват а среЈса, I , 15.
42) Ч у е н и б е а : A le k s a n d r ia А геЈ а (д е н е ск а Х е р а т ), A le k sa n d ria M a r p -
о п а (д е н е ск а M a rw ), A le k sa n d ria B ak trian a, A le k sa n d ria O k sia n a и д р уги
А л е к са н д р о в и гр а д о в и в о о б л а ст а Б а к т р и ја н а и С о г д и ја н а .(в о Б ел угш стан ,
А вган и стан и д р у г и ), A le k sa n d ria E sch a te — К р а јн а А л е к с а н д р и ја (д ен еск а
C h odsch en t), A le k sa n d ria „ в а ј К а в к а з “ в о о б л а ст а н а п д е м е т о П ар оп а н и јп д и ;
А л е к с а в д р и ја к а ј у с т и е т о н а И н д в о о б л а ст а О пи ана, A le k sa n d ria B u k e -
p h a los (к а ј д е н е ш н и о т Г ел а л п ур ), A le k s a n d r ia к а ј п л ем ето О р и ти н а г е т р о -
з и с к и о т б р е г (п р и ста н и ш те т о С он м и ани ), A le k sa n d ria в о о б л а с т а н а М а к а -

214
р е а а (на р е ѕ а т а М а к си д ), А л е к с а н д р и ја К а р м а н и ск а (Г у л ас — гирд, W a la s -
glrd), A le k sa n d ria в о А р а х о з и ја (К а в д а х а р ), A le k sa n d ria в о С уси аи а к а ј
у с г и е т о н а Т и гр и с и д р у г и (P .W .R .E ., s.v. A lexa n d reia).
4в) О д м н о гу те п о р а н е ш н и п р и к а св и и л е ге н д и д о р и м ск ото ц а р с ѕ о
в р ем е с е р а з в и гр ч к и о т р о м а н за А л е к са а д а р , к о јш т о и з в о р к о м у c e пр» 1п и -
ш у в а ш е в а и ст о р и ч а р о т К а л и ст е н . Т о ј „п с е в д о К а л и ст е н о в р о м а н " беш е
п р ев ед е н к а •лативски, п а н а си р ск и , ар м ен ск и , н а о к о п у 35 ја з и ц и на
ор и ен та л н и те и е в р о п ск и т е н а р о д и о д ст а р и о т и ср е д н и о г в ек . М е ѓ у с р в д д о -
в е а о в в и т е р ом ан и з а А л е к са и д а р В ел и н и с е п о ја в у в а и ед е к в о х р в а т с к а т а
гл агол ск а ли тер атура.
*8) D lo d ., X V I I , 63 s q .; P lu t., A gis; C u rtiu s R u fu s, o .cv V I, 1 sq-.; Just.,
X II, 1.
60) В и д и j a за б е л е ш к а та б р о ј 40.
st) Д ем остен , 3 e ѕ е к е ц о г ; P lu t., D em ., 24— 26.
6S) H a А н ти п а та р м у д о јд е в а п о м о ш ЈГеокаи о д Ф р и ги ја. Л еостен г о
н а п у ш та опседнуван>ето в а Л а м и ја , з а д а јч> п р е ч е к а Л еонат. Г о п об ед у в а
в а ј М е л и т е ја в о Т е с а л и ја . Л е он а т л о ги в у в а . А н тхш атар б е з б о р б а и зл егу в а
с д Л ам и ја, Ја ср е д у в а в о јс к а т а , п р и м а засилуван>е о д А з и ја (К ратер),
D iod ., X V I I I , 15 и други.
ВЅ) D iod ., X V I I I , 17— 18 и други.

215
 XIV

ЕЛМНИСТИЧКИТЕ ДРЖАВИ
1. Д И ЈА Д О С И Т Е И С О ЗД А В А 1& Е ТО H A H O B I1 Д Р Ж А В И •

После смртта на Александар Велики махедонските војводи

се советуваа во Ѕ23 година во Вавилон ѕа наследникот на Алек-
сандар и за уредувањето на царството. После долгк нагодувања
и жестоки меѓусебни судрувања епогодбено решија: за крал
да се лризнае Филип III Аридеј, Филипов син, АлександрОв по-
лубрат; да се има во предвад евентуалниот законски наслед-
кик со оглед на тоа што Александровата содруга Роксана беше
пред породување; хилиархот Пердика да стане . хралскѕг на-
меснше („Epistates tes basileias"), всушност •регент, а помошниг
да му биде Мелеагрос; Анткпатар да биде управник ва Маке-
донија и европска Грција со титула „стратег на Европа“ ; Кра-
тер да бида помошник на Аридеј, како чувар на дворската благ
гајна; лоистакнатите војводи да добијат на управување по
една сатрапита. ргли некоја област во Европа.
При поделбата на власта и земјата Итолемеј, синот Лагов,
ја доби управата на Египет, Лаомедонт Сирија, Филотас Кили-
кија, Питон Медија, Евмен Пафлагонија и Кападокија, Антигон
Намфилија, Ликија и Велика Фригија, Менандар Лидија, Лео-
јнат Хелеспонтска Фригија, Лисимах Трахија во Европа и некои
соседни области кај Понт1). Во источните персиски сатрапии
задржани се главно дотогашните сатрапи. Во тоа време се по-
бунија грчките војниди холонисти во Бактрија. Буната беше
задушена2). Тоа е впемето на ,,Ламијската“7 грчката ослободи-
телна водна (в. стр. 212).
Диодор. Аријан, Трог Помпеј, Куртиј Руф, Корнелиј Не-
пос, Плутарх, пиеатели од римеката епоха, ни сочуваа многу
податоцк од постарите изгубегги извори (Хкероним од Кардија,
Филарх од Атина и други), за борбите за власт, што меѓу себе
ги водеа •дијадосите, првите ,Александрови наследници и оста-
катите Алаксандрови војводи.
Пердика, кој со согласност на војводите во Вавилон стана
хилиарх, регент, прв меѓу сите, брзо се рсши од помошникот
Мелеагрос убивајќи го. Насхоро против Пердика се здружија

21 р
Птолемеј, Антипатар, Антигон, Кратер и' Лисимах. Пердика во
321 година иаправи воек поход на Етипет против Птолемеј, но
во Египет беше поразен. Беше убиен од своите офицери. Не-
говата војска премина на страната на Птолемеј. Во Мала Азија
Евмен, сојузник на Пердика, успеигно војуваше против Кратер
и Антигон (Кратер погина), но, како и Пердика, беше убиен,
После загинувањето на Нердика регевт стана Антилатар, хос-
подар на Македонија. Таа полозѕба му ја дадоа војводите на
состанокот во сирсхиот град Трипарадис (321 година),-каде што
се направи нова поделба на власта и земјите.
Во 319 година умре Антипатар, а регенд и стратег на
Европа стана некој Полшзерхон. Аитипатровиот син Касандар,
Антгион, Птолемеј и Лксимах се здружија против Полипер-
хон, кој ги придоби- на своја страна европските Грији. ветувајќи
им потполна автономија и со. тоа право во своите градови да
воведат демократија. Касандар освои неколку грчки градови во
Европа, меѓу кои Атина и на Атињаните им го наметна за
господар атичкиот предавник Деметриј од Фалирон. Деметрмј
Фалиронски со Атина владееше -десет години (317—307, навбд-
ко како стратег, архонт, епимелет, всушност како тиран-
Касандар завладеа со Македонија, ја погуби старата кралкца
'Олимпија, која го имаше погубено Филип Ш Аридеј. Ја зеде
во заштита А лександровата вдовида Роксава и нејзинлот син
Александар, кого многумина го признаа за наследник на татка
му. Подоцна ги погуби и Роксана и детето.
Во Азија најсилен беше Антигон,- наречен Monophtalmos;
Едноок (едното око го изгуби во војната). Тој околу 315 годика
беше на врвот од својата моќ. Против Антигон се здружија
Касандар, ЈТпеимах, Птолемеј и Селевк. Бррбите се врдеа четири
години (315—ЗН). Во 311 годпва дојде до мир и погодба: На
Касандар Грција, на Лисимах Тракија, на Птрлимеј Египет, а
на Антигон Азија. Тогаш во Вавилон беше најселен Селевк,
кој почна да готви војна за власт во Азија. Птолемеј имаше
силна морнарица и правеше воени походи на бреговите на
Мала Азија, по егејските острови и на Балханот. Упаѓаше во
Атина, во Коринт и во Мегара. — Тогаш се јавува нов насил-
ник, Деметриј, подоцна наречен Л о л и о р к е т ; ' -«•
Деметриј Полиоркет, син на Антигон,' вб7'307' година,' по
ѕкелба на татха си, дојде од Азија во Европа, ја мина Елада
вдолж и попреку, ја зазеде Атина и тука го собори од власта
Деметриј Фалиронски. Атњаните го пречбкаа .кахо ослобо-
дитбл (307 година). Во 30 6 година Деметриј Полиоркет со сво-
јата морнаркца ја победи морнарицата на Птолемеј кај Сала-
мина хипарска. Тогаш Антигон со синот се лрогласија за кра-
леви. Следната {305) година за кралеви се прогласија Птолемеј,
Касандар, Лисимах и Селевк. Антигон удррг на Египет, а Де-
Метриј Полиоркет безусггешно, го наподна Родѕ хој беиге во
рацете на Птолемај. Во европска Tpipija Дшетриј Полиоркет
т хтобеди Касандар и Полиперхон, кои беа помирени и здру-
жени, Во 30 3 година Деметриј го обнови Коринтскиот сојуз,

217
основан од Филип Х\ и привлече на своја страна многу грчки
градови. Кога во Азија Лисимах, Птолемеј и Селевк го при-
тиснаа неговиот татко Антигов, Полиоркет дојде да му .помогне
на татка си. Во летото на 301 година дојде до голема битка вај
Ипс во ФригиЈа. Тука Антигон беше поразен. Деметриј побегна
во Ефес. Победниците тогаш наново ги поделија земјите.
На територијата, којашто некогаш беше под власта ка
Алехсандар Велики, после борбата кај Ипс се формираа овие
четири големи елинистички држави: 1. Егшгет, кралство на
Лтолемеј, кое освен афричката територија (Делта и Нилската.
долина со Киренаика) ги опфаќаше Палестина, јужна Сирија,4
Кипар, некои егејски острови и некок изолирани точки во Мала
Азија; 2- Кралството на Селевк, хое ја опфабаше Азија од
рехата Мнд до Сирија и Палестина со дел од Сирија и дед од
источна Мала Азија; 3. Македонија, кралство, коешто го доби
Касандар со земјите на балканските Грци; 4. Кралството на
ЈТисимах, коешто ја опфаќаше Тракија и северниот дел на
Мала Азија.
Селевк во сојуз со малоазиските Грци и варварите му ги
зеде малоазисхите имоти на Лисимах (борбата кај Курупедион
во 281 година). — Келтите (гр. Galatai, Галати), кои во текот
на четвртиот век крстосуваа ло северен. Балкан, а 279 година
навлегоа во Махедонија и во Грција до Термопили, во 278
година се лрефрлија лреху Хелеспонт во Мала Азија и почнаа
да ја освојуваат оваа -земја. Борбите траеја неколку десетиле-
тија. Бо почетокот Келтите ја имаа освоено Еолида, Јогогја,
Фригија и брегот на Пропонтида. Најлосле малоазиските ди-
насти ги притиснаа од сите страни на подрачјето околу Анки-
ра, денешна Ангора, и ги оставија тука да се сместат. После
тие борби, кон средината на.третиот вед на сг.е., во Мала Азија
постоеја овие држави: 1, Пергамон, кралство коешто ја опфаќа-
ше Мизија, Фригија и дел од егејскиот брег. Тука владееја
Аталидите. 2. Битинија (Bytkinia), кралство во с^верозададниот
дел на Мала Азија, крај Пропонтида. 3. Понт, кралство во се-
вероисточниот дел на Мала Азија, крај Понт.(Црно. Море). Тука
околу 281 година се осамостои хралот Митридат I; 4. Галатија,
држаза на Галатите-Гали-Келти, охолу Анкира.
Околу 250 година на ст.е. Партите (nepa Parthava, гр.
Parthoi), ирансхи народ, се ослободија од Селевковата власт и
основаа своја држава, кралството Партија (гр. Parthia, Parthike),
на територијата на бившата истоимена сатрапија, југоисточно
од Каспиското Море. Во Европа се одржа кралството Траѕија,
поЈиеѓу Македонија, Пролонтида, Понт и Истрос — Дунав, За-
падно од Македонија зајахна Епир, држава на кралот Пир
(Pyrrhos). На Сицилпја во тоа време постоеше големата Сира-
кушка држава. — Египет, Селевковата Сирија, Партија, Маке-
донија, Пергамон, Битинија, Понт, Галатија, Тракија, Епир и
Сиракуза се држави, коишто га варечуваме елинисгички, оти

218
 Бо нив, особено во оние на афричха и азиска територија, во ,
текот на трите последни ве к ао д ст.е., се разви економски,
огшггествен и културен поредок хојшто го наречуваме Ели-
низам3).

ЗАБЕЛ ЕШ КИ

1) D lot., X V I I I , 3 и Just., ХГП| 4, к а д е ш т о с е н а бр оен и и д р у г и о б л а -

с г и и нивните управници.
2) Diod., X V iri, 5—7.
8) D iod., X V i r i — X X ; A ir ., His«, diadoch., fr .; lu s i.; Q u. C urt., X , 6 sq,'
P iut. (б и о гр а ф и и те н а Ф о к и о н и Д ем етр и ј); C orn . N ep. (б и о гр а ф и к те на
Ф о к и о н и Б в м е в ); Х и е р о н и м о д К а р д и ја , Ф и д а р х и д р у г и т е (ф р а гм ен ти
- ѕ а ј МШЈег, FJ1.G., 1, 334 и II, 450 sq . = J a c o b y , F .G t. Н ., N r- 154, 81, 155
v. д р .); н атп и си те — в о п р в р е д „M arm or Parium * (к а ј M u lie r и J a c o b y , 1-с.);
п ѕп и р у си т е ; п а р и те ; а р х е о л о ш к и т е сп о и е в и ц и .

219
 2 . ЕЛ И Н И СТИ Ч КИ О Т Е ГИ П Е Т , Д РЖ А ВА ТА Н А П ТО Л ЕМ ЕИ Д И ТЕ

Египет е најизразна елинистичка држава. Освен тоа, за

неа имаме најмногу сочувани податоци. >— Алрксандар Велики
Египет го зазеде без борби (332 година), го основа градот Алек-
сандрија (321 година), па тргнувајќи на- исток оваа ѕемја ја
осгави на управување на аекој Клеомен од Навкратис. После
смртта на Александар војводите во Вавилон 'за сатрап на Еги*
пет го наименуваа Птолемеј, синот Лагов. Тој Птолемеј (I)
Лагид ја освои ХСиреваика, ш зацврсна границите ѕа своето
лодрачје кон југ до Првата катаракта на Нил, ja окупира
Палестина, јужна Сирија, Кипар,' некои егејски островк и не-
ксж точки во Мала Азија. Во 306 година Птолемеј се проглаеи
за крал. Тој е основач на дииастијата на Лагидите (по името
на татка му), или Птолемеидите (по неговото име), којашто со
Египет владееше до доатан»ето на Римјаните, до 30 година од
ст.е. Сите Лагиди се наречуваа Птолемеи — Птолемаиои. Се-
кој имал ’ посебен прекар: Сотер—Спаеител, Филаделфос—
љубител на сестра сиг, Евергетес—Доброчивител и така ната-
му. Значајна улога во политичкиот живот на Егитте? изиграа
некои од кралиците, жените на некои Птолемеи, како крали-
цата Береника, кралицата Арсиное, разни Клеопатри.
Историјата на елинистмчкиот Егилет — како и на други
мснархистички држави — лозната ни е во лрв ред од лите-
рарните податоци за хралевите. Историјата на кралевите во
тзрв редЈа користиме' Ѕаради хрсжолошкаорх^ентација.' Сб еле-
ЈЈИСТичЈгиог Египет владееја: Ptolemaios I Soter (306—283); Рѓо-
Icmaios II PhUadelphos (285—246); Ptolemaios Ш Euergetes I (246—-
221); Ptolemaios IV Philopator (221—224?): Ptolemaios V Epipha­
nes (203—180); Ptolemaios VI Philometor'(1Z0—145): Ptolomaios VII
Neos Philopator (145— 144); Ptolomaios VIII Euergetes II Physkon
(245—116); Ptolemaios IX Soter ГТ (116— 107 к 88-—80); Ptolemaios
X Alexander I (107—88); Ptolemaios XI Alexander П (80); Ptole­
maios XII Neos Dionysos Auletes (80—51); Ptolemaios ХШ ti
Kleopatra VII (51— 58); Ptolemaios XIV и Kleopatra VII (47—44);
Kleopatra VII и Kaisarion (30)1).
Enmer беше нај стабилната елинистичка држава. Лагидите-
непречено владееја со територијата на некогашниот фараонеки
Егапет се до 30 година ка ст. е. Оттука' одеа во освојувачхи по-

220
ходи на сите страни. Со Селевкидите водеа шест „Сириски вој-
ни" за краишта во Палестина, Сирија и во Мада Азија2)- До
средината на третиот век во ст. е. Египет стана лрва држава ва
Медитеранот. Покрај земјите со кои се здоби Птолемеј X (са-
миот Египет, Киренаика, Палестина, јужна Сирија и Кипар)
ва првите Птолемеиди им припаднаа знавајни области во Мала
Азија (Киликија, Памфигш^а, Ликија, кекои точки во Карија
и на брегот на Хелеспонт), островот Самотраке, некои точки на
Крит. Египетската хегемонија ја признаваа дштелите на многу
етејски острови (т. н. Koinon nesioton, сојуз на островјаните).
Лагидите се мешаа во работите на балканските Грци*). — Од
крадот на третиот век на ст. е. во Египет се водеа династички
борби. Тогаш Лагидите тостепено ги губеа ѕемјите надвор од
Египет. Околу 188 годива на Египет од вадворешните зем^и му
тгрипаѓаа само Кипар и Киренаика, а од почетокот на лрвиот век
Египет ги изгуби и нив<). Во средината на првиот век на ст. е.,
кога Рим беше господар на Медитеранот, во Египет динаетичките
борби беа најжестокк. Римјаните го искористија тоа и во 30
лдина на ст. е. го окупираа Египет*
Еливистичкиот Египет беше военобирократска; центра-
листичха монархија. Кралевите Лагиди—ГГтолемеи, како неко-
гашните фараони, се сметаа за сопственици на целата ѕемја
во својата држава и нослтели на сета власт. По угледо? на
хгоранешните фараони Птолемеите се прогласуваа за богови5).
Во еклад со фараонската традипија некои Птолемеи за жени
ги земаа родените сестри. На паритз, на натписите к на пашг-
русите покрај името на снже гсралеви и кралици се споменува
п нивната божевска титула (theos, fheoi).
Во елннистичко време, како в о времето на фараоните,
Египет се делеше на аграрни области (гр. nomos, етмп. Тгеѕер).-
Номите се делеа на помали единици — топи (гр. topos, место),
& топите на селски подрачја — хоми (гр. кош е, село). Алексаи-
дрија, Навкратис (стара грчха колонцја) и Птолемаис (јужно-
«‘гипетски град осиован од Птолемеј I) имаа посебно градско
политичхо уредуван>е, ное главно одговаратпе на грчкиот полис
и не беа во состгвот на номот. Мемфис, Бубасггис, а мож^би
»i уш те некој староегипетски град, имаа посебни привилегии.
Алексахтдрија беш« престолнина, седиптте на пднтралната
власл*. Тука кралот беше' окружен со телохранители (somatophy-
lafces), палсевк (basilikni pazdes) — по матседажската традитти1а
— па со „пријателк" (phUoi) vt ,.роднини“ (syngeneis) — no фара-
овската традиција. Тие првенци во името на кралот ти врпгеа
пејвисоките државни р а б о т и ја претставуваа дентралката
државна власт. Меѓу нив се иегакнуваа: диоикетес, врховниот
auecb на финансиите; архидихастес. врховен стлија и гшалсжите
канцелари (епистолограф, кој лрави ггрепмска, хзшомнемато-
граф — jroj го питтг/ва хралскиот дневггкк и jrovrnV Месни
раководители беа номарсите — управниците ка номвомите, то-
парси — ушзавнидите на тогж, комарси — управнигиг на коми.
Во центраЈтата и локалната управа разните цивилни и военл

221
 раководители во разни времиња лмаа различни компетенции
како пиеарот (grammateus), економот, хипархот, стратегот и
други®).
Сета египетска земја номинално беше содственост на кра-
левите (doriktetos ehora, ео копје здобиена земја). Едек дел од
таа земја се експлоатиБаше во директна дворска режија. Тоа
е кралска земја во потесна смисла на зборот (basilike дв, крал-
ска земја). Останатата земја кралот ја отсталуваше (де en aphesei,
отетапена земја) на свештениците и жрамовите (hiera дг, света
земја), на своите сакани големци (де en doreia, подарена земја),
зна клерусите — војниците имотосопственици (kieruchike де).
Клерос е парче земја, коешто во овој случај се даваше на
војниците, кои секогат беа готови да се одзоват на ловикот за
служба на кралог. Се споменува и четврта категорија земја,
земјата на ситните имотосопсгаеницд од неопределен вид (де
idioktetos, земја на приватните имотрсопственици).
Земјата ја обработуваа домашнмте слободви и полусло-
бодни земјоделци селани и робови. Во палируеите често се
споменуваат некои кралски земјоделци (basilikoi georgoi), сло-
бодци селани, коишто, секогаш на доглед на кралскиге служ-
беници, ја обработуваат земјата во своја режија ссг обврска
на хралот да му даваат определен дел од летината, како и други
давачди во ггари и во натура. Тие земјоделци под разни услови
ја обработуваа земјата и на свештениците ц големците. Дворот
и крулните имотосопственици даваа дел од земјата под аренда
на лретприемачи — арендатори, кои организирајќи ја работата
по свое наоѓазве и хористејќи ш ваемните земјоделци на госпо-
дарите им го исплатувале договорениот дел и го задржувале
вишокот. Како во времето на фараоните, државата раководеше
со наводнувањето и со мелиорахдајата на земјата. Тие работи
не можеа да се изведуваат индивидуалнск Во подрачјето на
Мерис (денеска околија на Фајум) тогадг со мелиорација се
добија нови комплекси обработлива земја. Земјоделската тех-
ника беше поразвиена одохшо порано. Земјоделскмте алати
беа подобри. Се сееше плански и, се садеше она што е нај-
ревтабилно. Особено внимание му се посветуваше на лозар-
ството и маслинарството. Крајната цел на Птолемеевците беше
со постигнувањето на дпто доголемо земјоделско ироизводство
да добијат што повеќе приходи с » директна дворска експлоата-
цкја и со удиран>е на максимални даноци во натура к во пари.
За земјоделието и зетдоделските-аграршгге одновд во елинис-
тичкиот Египет сочувани се мпогу податоци на лашфусит^
особено во „Зенонсшите папируси", најдени во Фајути (сега
'во Каиро)7).
Занаетчиството ва елинистичкиот Егшхет бетпе многу
развиежх Многу непгга со традицијата беше наследето од фара-
онскиот Египет. Од класична Елада се ггоенесоа многу искуства.
Техникага бете ушпредена. Занаегиге се разгранија, занает-
1?иите се специјализираа. Особено во Александрија, а и во
други градови, постоеја многу дворски и приватни работилници

222
— ergasteria, каде ш то работеа слободните занаетчии и робови
произведувајќи предмети за широка. потрошувачка и за лук-
суз; за домашни потреби и за извоз. Дрводелците, ковачите
(воотито обработувачите на металот), посебно златарите, па
јгекстилците, кожарите, стакларите, керамичарите и многу
Јдруги занаетчии и уметнички занаетчии произведуваа •многу.
Кралскиот двор имаше монопол на сето она што беше порен-
табилно, без оглед дали е тоа земјоделски или занаетчиски
произѕод. Кралските претпријатија имаа монопол во експло-
атиран>ето на рудниците, во фабрикациј ата на папирусот, во
фабрикацијата на ткаенините (ленени, волнени, свилени), за
пивоварството и за некои други индустриски гранки. Дворот
собираше големи такси од самостојните производители.
Трговијата се разви. Се развиваше паричното стопанство.
Птолемејдите ковеа свои златни, сребрени и бакарни пари.
Паричното стопанство дотера и до банкарство. Се основаа па-
рични заводи, трапези. Се разви трговекиот промет по море и
по караванските патишта. Египетсхата роба пристигнуваше на
сите страни по Медитеранот, на ју г во Нубија и Етиопија, на
исток во. Арабија, Индија и дури до Кина8).
■Егићетскиот економски и фискалеи с-истем беше многу ве-
што организиранг. Римјанмте искористија многу од лтолемејските
искуства. Сиетемот на оданочувањето, инстатуцијата на.рим-
ските ,Јпублиѕани'* (собирачите на данок аа Риаг) ва добар д«л
тзо потекло се од елинистичкиот Египет. На таквото стопансгво
му одговараше особен општествен живот. Робовладетелството
беше поразвиено. Робови имаше повеќе одошто во фараонското
време. Во производството беше користена поголема робовска
работна сила. Внатре во робовладетелската класа на едва стра-
ка се наоѓаа разни слоеви на владеечката класа, на другата
слободниот работен народ. Во редовите на владеечката класа
се наоѓаа: на едната страна кралот, големците и високото све-
штенство — големи имотосолственици и сопственици на разни
големи стопански претпријатија, монополисти, повеќето М а-
кедонци и Грци, а на другата страна беа средните и ситните
функционери, средните и ситните имотосопственици, стопан-
ствениците, клерусите од епшетско и странско потекло (Грци,
Македонци, Илири, Трачани, разни доселеници од Мала Азија,
а од преднз Азија особено Евреи и Персијанци). Во Александ-
рија по своите права се разлихуваа грчкомакедонските „Алех-
сѕшдринци" од останатите „граѓани**. Таква поделба имаше и
во другите храдови.
После робовите доматниот египетски слободен и полу-
слободен работен народ беше најексплоатираната класа во оваа
земја. Народот се бунеше и креваше востанија. Тие востанија
обично беа поврзувани со династичкита борби и избиваа обично
во време на разни војни. После барбата кај Рафија (217 година)
египетската војска, составена од домородци» применото оруж је
го сврте против кралот Птолемеј Филопатор. Народот беше
совладеан8). Не постоеја услови за успех. На повеќе пати се-

22Ѕ
ланите бегаа од земјата, за која по заковот беа врзани. Тоа
самоволно напуштаае на земјата (amachoresis) на владеечката
класа ќ задаваше многу грижи. Тоа се гледа од разните &рал-
ски дехрети (натписи и папируси)’ со коц одговорните раково-
дители се повикувани да воспостават ред.
Александрија, основана од Александар. Велики (331 годи-
ва) на брегот на Средоземното Море, западао од Мареотсхата
лагуна, се разви како престолнина на Лагидите—Птолемеиди
во голем и извонреден столански, културен и административев
цеитар. Тоа беше огромен град, опашан со ѕидишта долги осум-
наесет километри, изграден по- прописите ва елинистичката
урбанистика (Погодна положба. Улиците се еечат под прав
агол. Главни и споредни улици итк.). Една третина од градот
опфаќаше кралскиот дворец, којшто беше коштлекс величе-
ствени згради, меѓу кои се наоѓаше Мусеион-универзитет или
академија на науките од свој вид, каде што живееја и работеа
лиеателите, филозофите, научниците и другите поистакнати
културни работници. Во склопот на Мусеионот се наоѓаше
чуената библиотека, којашто имаше околу деведесет илјади
дела, во четири стотини (па некои пет до седум стотини) свивќи:
(волумени) од пВпирус. Ha истакнато место во Александрија
се наоѓаше гробиицата на Алехсандар Велкки, а околу неа
гробниците на разни Птолемеи (Ѕета — споменик)10). Од тие и
други величествеки споменици на алеѕсандрисхата архитектура
(Ѕегарегоп со г.олема библиотека, театар, gymnasion и др.) не е
иишто сочувано. Александриското пристаниште беше поврзано
со насип11) со островот Фарос (Pharos), на кое во 280 година
Книѓанецот Состратес ја подигна истоинената кула-светилник,
едно од седумте чуда на стариот век. Александрија беше кос-
јмополис, светски град, хаде што, спрема Диодор, во првиот вегс
на ст.е. имаше околу т-риста илјади зкители —- Египетци, Грцк,
Македонци, Етиопци, Арабјави, Евреи, Сиријци, Персијанди,
Трачани, Илири, разни доееленици од Италија (Етрурци, Кам-
панци), од Мала Азија (Кари и други) и од други краишта.
Тука дутеше стопански и олштествен живот. Скоро сиот тргов-
с јгл извоз и увоз се одвиваше преку Александрија. Тоа беше
најголемиот индустриски центар'. на •Птолемеевците. Во тој
екокозкски најразвиен и најнаселен град' ка оваа држава изби-
ваа лрилично големи политички.револуции. Тука се фрлаа од
престолот едни и се издигаа нови кралеви.
Александрија, најзначајниот елинистички град, е главен
центар на елинистичката култура. Со. право елинистичхата
култура се наречува и „александриска"12). ,

ЗАБЕЛБШКИ

Ј) „Птолемеј, синог Лагоа, го иаследи Александра, Птолемеја Фила-

делф, него Евергет, па Филопатор сик ва Агатоѕлеја, па Епифан, ла Фило-
werop, таха што секогаш синот го наследуваше таткото. Овега (Филоието-

224
 ра) го ѕ а сл е д и б р а то т — в т о р и о т Б в е р ге т, к о г о го н а р еч у в а а т Ф иезѕон, о в е га
П то л е м е ј к а р еч ен Л а т х у р о с , о в е га А в л е т , н а ш (С тр а б он ов ) совр ем ен и к ,
та тк о н а К л е о п а тр а . — Н о с и т ѕ п о с л е т р е т и о т П т о л е м е ј в д а ц е е ја д о ш о
р а с и п у в а јќ и с б п о р а д и р а с к о ш о т , а о д с и т е н а јл о ш о ч етв р т и от , се д м и о т и
п о сл е д н и о т А в л е т . Т о ј п о к р а ј о с т а в а т п т е н е д о б р и н и с е з а ш ш а в а ш е и с о
с в и р е њ е и т о л к у с е в п у т т и в о т о а , ш т о н е с е ср а м у в а ш е в о к р а л ск и о т
д в о р д а п р и р е д у в а н а тп р ев а р у в а и -а (в о св и р е њ е ), в о к о и в а с т а п у в а ш е и
с а м и о т з а е д н о с о о е та н а ти те н атп р ев а р у в а ч и . П о р а д и т о а н его А д е к с а в -
д р и н ц и те г о и с ф р л и ја ; а к а к о и м а ш е т р и ќ е р к и , о в а а к о ја к а к о за х о н и та
Сеш е н а јста р а , ј а п р о г л а с и ја ѕ а к ра л и ц а . Н е го в и т е два1ца м а л од в тн и си н а
б е а с о с е м н а д в о р о д д р ж а в н и т е р а б о т и . К о г а та а за в л а д еа, з а м а ж & д о н е -
с о а н е к о ј К и в и о с а к т о д С и р и ја , з а к о г о с е см е та ш е д е к а е о д си р ск и
в р а а с ѕ и р о д . H e ro п о с л е м а л у д е н о в и хр а л и ц а т а г о о т ф р л и , о т н в е ја
тр п е л а н е го в а та п р о с т о т н ја и »агубен ост. Н а н е г о в о и е с т о д о јд е А р х е л а ј
-iA rch ela os), к о ј в е л е ш е д е ѕ а е с и н н а М и тр и д а т Е в п а тор , а б е ш е с и н н а
о н о ј А р х е л а ј, к о ј в о ју в а ш е п р о т и в С и ла, а п о с л е т о а б е ш е о д Р и м ја н и те
п о ч е с т е ѕ . Т о ј е д е д о н а о н о ј к о ј в о н а ш е в р е м е б е ш е п о с л е д е в к р а л на
К а п а д о ч а н и те и с в е ш т е в и х в а п онтсж ите К ом а н и . Т о ј тогадг с е д р у ж е ш е
с с Г а би н и ј, с о к о г о г о т в е ш е з о е н п о х о д п р о т и в П а р ти те. Т о ј, н еупатен ,
б е ш в д о в е д е н о д н е к о и к р а л и ц и и п р о г л а се н з а к р а л . В о и с т о в р е м е П ом пеЈ
В е л и к и г о п р и м и А в л е т , к о ј д о јд е в о Р и м , г о п р е п о р а ч и на С ен а тот и и з д е ј-
с т в у в а д а с е п о в р а т и (а а ѕ р а д с к и о т п р е сто л ), а д а с е и сп отеп а а т м н о г у -
б р о јн и т е п ратен и ц и — б е а ст о ти н а — к о и бе а д о јд е н и д а р а б о т а т п р оти в
н его (п р оти в А в л е т ). М е ѓ у о в и е б е ш е и Д и он А к а д е м и к о т . П тол ем еј, к ога
с е в р а т и с о п о м о ш та н а Г а б и н и ј, г о п о гу б и А р х е л а ј и ќ е р к а м у , а м а л х у
п о с л е з а з е и а к е т о н а в л а с т а с е р а з б о л е и у м р е , о с т а в а јќ и д в а с и в а и д в е
ќ е р л и , о д х о и п о ста р а т а б е ш е К л е о п а тр а . Е дн и о д А л ек са н д р и н ц и те х р а л -
сх а т а в л а ст м у ја д а д оа н а п о ст а р и о т с и а и к а К л е о п а тр а , а д р у г и , к о и б еа
с о п ом лади от, ја и сте р а а К л еоп а тр а . Т а а с о се ст р а си побегна во СириЈа.
В о т о а в р е м е П о м п е ј В ел и к и , б е г а јќ и о д 'П алвоф ар сал, д о јд е д о П е л у с и ј
и KaeiijciniOT р к д . H e ro н а изм ам а го п о гу б и ја к р а л с к и т е п р и вр ж ен и ц и .
П о то а д о јд е Ц е за р к 7 0 п о г у б и м л а д и ч от {м л ади от х р а л ) и з а кр а л и ц а на
Е ги п ет ј а п оета в и К л е о п а тр а , п о в и и у в а јќ и ја нвз&д од прогонството и
оп р е д е л и за ед н о с о леа д а з л а д е е в т о р и о т брат, к о ј б еш е сосем млад.
П осл е см р т га н а Ц езар и н астан и те к а ј Ф х л и п и А н т о н и ј премина во А з и ја
v м н о г у }а п о ч е с т о К л е о п а тр а , <гака ш т о ја зе д е за ж с в а и доби с о неа
дец а. С о веа А н тон и ‘ј б е ш е в о б о р б а т а х а ј Акци.1 и с о н еа з а ед н о иобегн а.
П о с л е т о а Ц е за р А в г у с т ги п р о г о н у в а ш е и д в а јп а та г и Т1®губ 1ѓј; ^па •т а к а ' т о
о сл о б о д и Егигтет о д р а ск а л а ш е н о сга “ (С трабон , XVTI.'*l', ' l l ) .
а) „П р в а та с и р с к а во1на‘“ (274— 271): П то л е м е ј П јго п о б е д т в а А н т и о х
>, ги п р о ш и р у в а с в о и т е з е м ји а о С и р и ја , о с в о ју в а д ел ов и о д М а л а А з и ја
(К илилх1а, П ам фллиЈа, Л и к и ја, н е ш т о . в о К ариЈа), д ел о д К р и т , о ст р о в о т
С а м отр а к а ;
„В то р а та еи р ск а в о јн а " (260— 253): П тол ем еј I t п р от и в А и т и о х II и
А н ти го н Гонат, Е ги п тја н и те п о р а з е н и ги гу б а т п о в е ќ е то е г е јск и поседи,
„Т р е т а т а си р ск а в о јн а " (246— 241): П то л е м е ј Ш п р о г и в С е л е в х II;
„Ч е т в р т а т а с и р с х а во1ка“ (221— 217): ТТтолеме1 I V п р от и в А н т х о х Ш ;
п обеда х а Е г т т т ја и и т е в о П ал ести н а ха1 ?аф и,1а (217 г.);
„П е тта та си р ск а в о јн а " (201); П т о л е к е ј V п р о т и в А н т и о х Ш ;
„Ш е с т а т а си р сл а во1на“ ^170— и д р у г и в о јн и , н а јч е с т о поради
ју ж н а СириЈа (та х а н а р еч ен а „K o ile Syrlau).
15 И ст о р и ја к а а п т к ч к и т в Грци
225
 *) Птолемеј II безуепешно ја помагаше Атина и Спарта против А н -
«стон Гонат во таканаречеката ^Кремонидова војна“ (.267—-261).
*) Птолемеј V Epiphanes, умре илад, околу 181 година, Го ааеледи
малолетниот син Птолемеј VI Philometor, во чие име управуваш е нвговата
MfllKa Клеопатра I. Тогаш сирскиот крал ги победи Египтјанит« и влезе во
Египет. М асите во Александрија тогаш го огстранијз Птолемеј V I, а за
врал го прогласија Птолемеј V II кого го штитеа Римјавите. Н ајпосде погод-
ба помеѓу браЈсата. Птолемеј V II стана крал на Кирена. Династички борби
м а ш е и понатаму.
®) Тоа беше к во духот ва елинс&иот култ кон херојот — основач
на колоѕтјата.
e) Niese, П, 105, заб. 3» 'Bengtson, d09, заб. з со литература, како п
в о други лрмрачници.
*) Зенон беше управаик на голс-м имот во подрачјето на денешниот
Ф зјуи , кој му припагаше на богатиот Грк Аподониј, висок државен
функционср, диоикет в о времето на Птолемеј - Филаделф. Споменатите
гадируси - се преписка на Зенон со господарот Аполониј. За се види
готврди кај Rostovtzeff, The social_ and economie History o f the HeUemstic
W orld (Vol. I— Ш , O xford 1041), I, 276 sq. и Ш , 1381 sq, и кај други (в’ на
првмер кај Cdhen, L,a G rice e t VheLlenisation du monde antique, Paris
1034, 535).
8) Rostovtzeff, o.c., I, 302 sq. и III, 1414 sq. st други, врз осѕова на
папируси и други извори.
*) МШЗег, F.H.G., П, 'IX ; Diod., X X X I, 15 sq.; папируси, в. Nlese,
П1, 208 sq.
10) Види го оѕи сог на АлександриЈа кај Стр&бон, X V II, 791 sq.; cf.
DiOd., X V II, 52.
11) Reptastad&on diabathra, лакобраа долг околу 1250 метра.
12) DkitL; P olyb.; Strab-} А рр.; L iv.;.Ics. Flav.; Posid-i Porphyr.; iu st; H a-
пирусите, натцисите, острака, парите. Литература к ај R ostovtzeff во
Cambridpe A ncient history, V II, кај Bengtson, Cohen и другите. Постарата
литеразура: Droysen, Kaerst, Niese, Perguson.

226
 3. ДРЖ АВЛТА Н А СЕЛЕВКИДИТЕ И НЕЈ31ШИТЕ ОГРАНОЦИ

Алексаѕдар Велкки во освоените азиски земји главно го

задржа стариот персиски систем на сатрапии. Тој систем се
задржа и после неговата смрт. Селевк, сикот на Филиповиот
генерал Антиох. во 321 година стана сатратх на Вавилонија1).
Во почетокот тој мораше д а се бори со мокни противници, осо-
бено ео Евмен и Антитон. Во 316 година мораше да побегне
лред Антигон во Египет кај својот сојузник Птолемеј I. Во 312
ходива се врати во Вавилон. Тогаш почнува неговиот брз ра-
стеж. Тогаш се создава Селевковата држава2). Релевк на Ни-
канор и другите сатрапи им гн зеде сите области од Месопота-
мија до Индија3). Од 306 до 304 година војуваше со индискиот
династ Чалдрагупта (дт. Sandrokottos). Со него во 304 го-дина
се спогоди4) и него го имаше како корисен сојузник. Во 306
година се лрогласи за храл. Лосле борбата кај Ипс (301 година)
ја доби северна Сирија, а со борбата на Курупедион (281 го-
дина) стана господар на поголемиот дел од Мала Азија. .Во
280 година, кога се готвеше да ја заземе Македонија, беше
-убиен. Тој силен војственик наречен Победних — Seleukos 1
Nikatot — е основач на династијата ва Селевкидите. Оваа дина-
стија дадешест Седевки, тринаесет Антаохи, тројца Деметрии,
двајца Филипи, еден Александар л една Клеопатра5)- .
Околу 280 го-дина Селевковата држава опфаќаше огромна
територија од Хиндухуш до Средоземното Море (со потол&ѕ.
дел од Мала Азија) и од Кавказ до Персискиот Залив — зем-
јите ка Иранците (ТГерсијавци, Меѓани, Бактри, Парти к други),
разни семитски народи (Вавилонци, Сирци, Феничани, Јудејци),
разнородки Малоазијци, Македонци к Трцл. Наследниците ва
Селевд не можеа да го задржат сетр тоа, Малоазиските Грци се
изјаснува де за Селевкидите, де за Птолемеидите, а главната
цел им беше да се ослободат и од едните и од другите, па да
се осамостојат. После борбата хај Илс се основа самостојна
држава Понт6) во североисточниот агол на Мала Аѕија, крај
Џрното Море. Околу 297 година се основа самостојното крал-
ство Битинија, на северозаладниот дел на Мала Азија7). После
15»
227
кнвазијата на Галит.е во Мала Азија (278 година) и војнита со
здав во Мала Азија (кон средината на третиот век на ст. е.)
самостоЈни држави стануваат: Пергамон, Битинија, Кападо-
вкја, Понт и Галатија. Во 190 од ст. е. Римјаните го победија
Антиох Ш кај Магнезија м сосем со исфрлија од Мада Азија,
од земјата во која до тогаш Селевкидите во текот на деведесет
години имаа кога помали кота погопеаак краишта.
На индискиот дел од нехогашната Александрова држава
се осамостоија локални динасзи. Меѓу нив особено се издигна
Чандрагутгга (Sandrdkottos), основач на династијата Маигуа, со
кого уште Селевк I мораше да се спогодува (во 304 година).
Чандрагуптиновиот син Биндусара, {297—274) ги зацврсна
своите поседи. Чандрагуптиновиот внук Ачоха е мбќен вла-
-дател и чуен будист. Сочувани се неговите прогласи издел-
кани иа карпи и на пилови8).
Кон средината на третиот век од ст. е. Гркот Диодот,
сатрап на Бактријана (северен Афганистан), во заедкида со
тамошните грчхи колонисти и домородци ја отцепи Вактри-
јава од државата на Селевкидите и осиова самостојна „грчко-
бактриска" држава. Во тоа време се одметна и Гркот Евтидем,
сатран на Согдијана (или нехоја соседва сатрапија), и малку
подоцна му ја одзеде Бактрија на Диодстговиот син Диодот П.
Ввтидемавиот син Деметриј „Непобедивиот", крал на Бахтрија,
иззеде победоносен воен поход во Индија до Хималаите ј*
устието на Инд, па стаса дури до Кина. Помеѓу 140 И 130 го-
дина на ст. е. Бахтрија ја зазедоа Масагетите и Тохарците.
Индоевро-монголските Тохарци тука осиоваа нова држава.
Охолу 250 година од ст. е. иранските племиња — на прво
место Партите (per. Parthava), кои живееја југоисточно од Ка-
спиското Море, ја бслободија својата земја од Селевѕидиге и-
о«новаа своја држава — Иартија. Водачите на ослободи*гелното
»остание, партските првенци, Аршак (gr. Агѕакеѕ) к брат му
•Тиридат се осковачи на партехата династија на Арсахиди. Од
247 година („лартска ера", традиционална година на основа-
н»(гто на партската држва, спрема вавилонските извори) др-
жавата на Партите лроживеа не помалу до' пет стотини години
историски лсивот, полн борби. Кон крајот на третиот век Ан-
!гиох Ш привремено го пр**сили партискиот крал Артабан I на
-вазалска пскорност. Но подоцна Арсакидите силнО се издиг-
наа. Партскиот храл Митридат I (171—137) Ја зазеде Медија
и дел од Месопотамија, па се прогласи за вавилониси ‘ крал.
Неговиот наследник Фраатес П (околу 137— охолу 123)4прво
јмгораше да се повлекува од тие краишта пред Антиох ’П, ^но
најпосле победи (129 тодина) и конечно ги оддели овЈле источни
4сраишта од државата на Селевкидите. Неговиот наследник
Митридат II (123— 88) е господар на Месопотамија и земјите
х:сд Кавказ до Мала Азија. На исток имаше многу напаѓачхи
и одбранбени војни.

228
 * - *
Во историјата на државата на Селевкидите особено место
има кралот Антиох III Велики (223—187). Тој привремено има-
ше успеано во голема мера да ја обнови државата ка Селевк I.
ГЈри својот воен поход на исток (212—204) Антиох II Велихи
привремено ги присили господарите на сите попатни земји до
Индија — така и бактриските и партсхите владетели — да му
призкаат вазалска покорност. Вракајки се на запад ја освои
Когте Сирија (јужна Сирија со Фенихија и Палестина). За
таа земја Селевкидите се бореа со Птолемеидите во шесте
,.Сириски војни“ . Првите Птолемеди беа посилни од првкте
Селевкиди и до крајот на третиот век Коиле Сирија припа-
ѓате на Египет. Во двестата.-година 'Автиох Ш Велшск ја одзе-
де. Таа земја Селевкидите ја задржаа до крајот' ѕа fcsoero
царство. Антиох Ш Велики изведе успешен завојувачхи дохоД
во Мала Азија. Мораше да се помири со постоењетО' на држа-
вата Пергамон. но зазеде многу малоазисхи области. Изведе в
еден поход во Европа против Трачаните. Успесите на Антиох
III Велики ќе добиеја трајна вредност; ако во Мала Азија не
се замешаа Римјаните. Ќахо со-јузници на Пергамон Римјаните
во 190 година на ст.е. го победија Антиох Ш Вегаски кај Магна-
зи]а и му ги одзедоа малоазисхите области. Држазата на Се~
левкидите и понатаму живееше низ борби, успеси и неуспеси,
загрозена на исток од Партите, на запад од Римјагоете, секаде
сд народот, кој тежнееше кон слобода. Евреите се тжажаа
како нај слободољубиви и најотпорни меѓу малите потчинети
народи. Под раховодството на првенците Макабејци (гр. Макка-
baioi) Евреиге во средината на вториот век херојски се бореа
со војската на Селевкидите. Имаа потклекнато во борбата со
посилниот но добија помош од Римјаните и привремено постиг-
наа признание за внатрешна еамостојност.
Царството на Селевкидите траеше до 64 година на ст.е.,
ѕгога последнкте осгатоци на оваа држава станаа римска про>
кинција Сирија.
*
* »

Државата на Селевкидите беше отромна п тоташ кога беше

еведена на Сирија, Месопотамија и побллскиот Иран. Беше
мокна и богата и тогаш кога се еостоеше само од Сирија. Тука
владееше кралот-„бог“, „божев претставник“ , божествена лич-
ност ( — спрема разлинна версхо-политичка пропаганда во
разми крашпта — ), главен имотосопствених н војственик. Во
престолнината Аитиохија ва Оронт Селевкидите беа окружени
со дворски големци — „хфијатели", „први пријатели'*, „род-
ккви“, „телохранители'* и друти,. чии почесни титули ни се
познати од натписите. Од тие аристокраски кругови беа крал-
ските советници, лрвиот министер (ho epi pragmaton, вршител

229
на работите), ханцеларот (epistolographos), шефот на финансиите
(ho epi prosodon, за приходи), шефот на дворот и други9).
Во некои малоазисхи и ирански области самостојно вла-
дееја локални династи, кои воминално ја призиаваа власта на
Селевкидмте, имапќи кон нив различни обврски (данок, ѕоена
помош). Некои успееја ггривремено или постојано сосем да се
одделат (пример: госнодарите на Вактсија). Самостојни беа.и
вокои првосзешгеници, господари на големи храмеки имоти10).
Сето останато царство беше поделено на сатрапии, со кои во
крзлското време управуваа сатрапи. По правило сатрашгге беа
цивилни администратори. Покрај сатрапот се наоѓаше и стра-
тег — воен командакг. Понекаде нстото лице ги вршеше двете
функции, било под името сатрап, или под името стратег. Во
овие проѕинции — сатрапии тт-окрај сатрапот и .стратегот се
гнаоѓаше и командант на местото (frurachos), управник на-крал-
ските имоти — благајник (dioiketes, oikonomos), голем свеште-
ашк, кој се гркжеше за култот на кралот, архивист и други.
г— Сатрапиите се делеа на хипархии или мериди, а овие на
гтомали единици. Апијан (Syriaka, 62) бележи дека царството на
Селевкедите било поделено на седумдесет и две сатрапии.
Тува сигурно, се зброени и разни хипархии. Евидентирани се
тркесетина селевкидски сатрапии11).
Македонците, Гоците, Илирите и Трачаните од времето
на Александар Велики масовко се селеа на иегок. Во- врска
со тоа се основаа многу населби (katoikiai), особено во централ-
»иот дел на Мада Азија, во Месопотамија и источно од неа.
Миогу од населбите се развија во налредни градови. Многу
градови основаа Селевковите наследшши. Се појавија многу
Селевкил {по »мето на Селевх) многу Антиохии (по името на
Селевковист татко Антиох), неколку Лаодикеи (по името на
Сслевковата мајка ЈГаодика), неколку Апамеи (по името на
Селевковата жена Апамеа) и шгогу градови со различни грчки
или македонски шлља. Многу од егапите градови добија нови
имиња (Селевкија, Антиохија) добивајќис нови доселеници и
кови господари12).
Антиохија (Antiocheia) на реката Оронт во Сирија, во по-
задината на Средоземното Море, беше прееголнина на Селев-
К11дите. Тоа беше град на Грци, Македонци, Сиријци и Евреи,
голем трговски центап, поврзан со трговски пат со Месопота-
ошја’ и подалечниот Исток, со Араб^ја т л со север. Туха беше
нгтрупано големо богатство. Tyche—Fortuna, градската богинка,
*а:ја. колосална сгатуа ја изработи Eutychides, ги. симболизк-
рѕше големината и богаството на cpelo-ЈИте војственици, госпо-
дарите на овој град. На Средоземиото Море, хај устието на
Оронт, се наоѓаше Селевкија, пристаниште на престолнината
Автиохија. Појухсно се наоѓаше приморскиот град Лаодикеја.
Актигок ѕај Ис ја основа Алекеандрија и многу друти градови
во Сирија (Antigoneia). Сирија стана нова Македонија. Реката
Оронт се нарече Aksios, а разни сириски области и населби
добија имиња по македонските области и места. Источно од

230
 Оронт Селевх I ја основа Апалеја, моќна воена база. Поната-
му, источно кон Месопотамија, пак се наоѓаше една Селевкија,
една Апамеја (или Zeugma). Стариот хитшгски Кархамиш го
доби имета Европос, стариот Халеп: Бероие, стариот Тиајпса-
кос:' Алфиполис. Тука беше Палмира и друти градови.
Околу 312 година Антигон Никанор на Евфрат го основа
градот Diura Еитороѕ (денеска Solihiyeh) каде што се доселија
№ огу Грци, Трачани и Иранци. Ова ни е најдобро археолошки
дознат град на. државата на Селевкидите. Археолозите во поно-
во време меѓу остатоците' на овој град откопаа многу спомени-
ци од елинистичката и рккската erioxa (остатоци на градби со
фрески) со драгоцени пергаменти. — Во Месопотамија кмаше
‘нехолку Антиохии, Селевкии к градови со други грчки и маке-
донски имиљa (Nikephoriou, Apollonia, Ktesiphon, Apameia). Haj-
гојпем град на елинистичка Месодотамиј а и целото царетво на Се-
јиевкидите беше Селевкија на Тигри'с. Ја основа Селевк I, малху
поееверно од Завилон, на местото ва стариот акадско-завилон-
СЈси Опис. Овој град ја презеде улогата, хојашто со векови ја
им&ше' Вавилон, хако главна ■тоговска раскрсница на -патишта-
та што водеа на сите страни. Тоа беше центар на истоимената
сатрапија. Страбон бележи дека Селевкија на Тигрис имала
до 600.000 жители. Тука живееја Грци, Махедонци, Сиријци,
Евреи, Парти, Персијанци, Арменци и Индијци. Во вториот вех
на ст.е. овој град го зазедоа Партите.
Источно од Месопотамија до Индија имаше исто таха
Мноту елинистигчки и друти населби од селевкидсхата епоха. Во
Медија: Еитороѕ, Apameia, Laodikeia, Achais; во Лартија повеќе
градови (ЅоШта, Kalliope, 'Sharis, Heicatompylai, Achaia); во Сузи-
јана'- Seleukeia, во Персида Anliocheia; во оазата Мерв Antiochei*
Margiana. Понатаму на реката Инд: Alexandropolis, кај Гангес
Antiockeia Tharmaia.
Многу од тие градови се стари населби, кои тогаш добија
•ровк имиња и нов устав. Елинистичката економика, општеството.
и културата се развиваа во нив.
Стованството во оваа држава во прв ред се базираше на
еемјоделието. Месопотамија и Сирија од секогаш биле најплод-
хи земји на предна Азија. Грците овде воведоа понапреден
*начлн ва обработување на земјата. Житата, лозјата (во Сирија)
и индустрисхите растенија (лен) тука имаа прво место во аграр-
вото производство. Во планинските враишта, особево во Мала
Азија, Арменија и Медија, беше добро развиено сточарството.
Закаетчиствого добро цутеше особена во градовите. Силно св
разви тргсжијата по к о п к о и по мосе. Сиро-феничките трговци,
СЈЈедејќи ја славната традиција, тргуваа по целиот Медитеран
и вон него. Оживе и зајакна трговсхиот прамет по стариот гсат
од западниот брег на Мала Азија (Ефес) до Месопотамија. Се
одеше и натаму до Индија и до Кина. Од сите' страни на оваа
Јмагистрала 6 се пркклучуваа странични патишта; патот што
водеше од Арабија дреку Сирија на север и исток; патиштата

231
 што водеа од бреговите на Переиекиот Залив; патиштата од
сепер долж Каспиското Море.
Социјадките околности во кои се одвиваше аграрното, за-
наетчиското к трговското стопанство на .државата на Селевки-
дкте беа различни во раѕни делови на државата и различни
*во разни времиња. Спрема ориеиталната •традиција кралот к
с-1.де како и во Египет беше власник .на сета земја и на нејзи-
ните плодови. Тој некои подрачја им ги отстапуваше на вазал-
вите динасди, на големците, на храмовите, на градовите, а нај-
добрите парчиња ги задрзкуваше. Тоа беше „кралска земја“
(basilike choro; д'е) ка Јаодрачјек) на разни сатрагтии, најмногу,
во Мала Азија и во Вавилонија. Особено- голема кралската
зетмја беше во третиот век/.Беше внесена во големиот катастар
(basilikai graphai) што го водеа ттосебни службеници (biblio-
phylakes). Кралската земја ја обработуваше „крѕлскиот народ“ .
(basittkoi laoi, плур.), селското населекие групирано по општини
(komai). Тие земјоделци не смееја да ја напуиггаат земјата.
Кога кралската земја се подаруваше или се продаваше, со зем-
јата се даваа и селаните. Народот (laos-laoi) земјата ја обработу-
ваше во своја режија, давај&и • му на кр&лот определен
дел од годишндта летина и олределен данок во пари. За тоа
се грижеа кражцште диоикети и ошѕономите во сатрапиите. —
Народот, земјата на помалите династи, на големците, храмовите.
и градовите ја обработуваше под различни услови. Така беше
и во Епшет. Се претпоетавува (немаиге доволно податоци) дека
така било и во другите краишта на елинистичкиот свет. Како
во Егииет и невгои: други елинлстички земји, робови -имало се
ловаќе. Во Сирија се продаваа робови на големо. Многу робови
работеле на приватни и на храмски имога. Страбон бележи,
дека на големиот ^мот на „богинката Ма“ во Камана (Фригија)
имало meer илјади хиеродули1*).'
Владеечката класа — на чело со кралот — ја претставу-
вале малите династи, големците, вишите свештениди, повласте-
ките граѓани, воените колонисти. T?ie биле Елинк (со Македон-
дите) и елинизиранк орѓгенталци Со името „НеИеп“-Елик
полуларно се означувале претставниците на владеечката кла-
са. Внатре во владеечката класа имало диференцијадија по
пр.авата, полодсбата и обврските. Сите, осем исклучотелните,
ва кралот му плаќале форос-данок. Форос се плаќал на имотот,
на сеној вид стшханство, особено на тртовијата, на пристажиш-
ното товаразве и истсФарување, на возарината. Се хигаќала па^
тарина, моетарина, се плаќал дансж на нупопродажните и дру-
ги дотовори. Се се оданочувало. Ослободувањето од фороеот*
беше акт на давање виепшска слобода. Таа слабода да добивале
исклучително некои градови, некои храмови, некои поединци.
,Дарскиот народ“ и робовите беа класите на експлоати-
равкте. Разни им беа условите во разни краишта и различни
во разни времизва. Имаше буни и востанида. (Немане поблискк
податоци).

232
 Извори. —' За постарата епоха Диодор и Плутарх (неколку бисгра-
фии). За епохата во која настапуваа Римј&ните на Исток: Полибиј, Апијан.
Лоединости кај кногу писатеди (Страбон, Јустин и други). Многу за воста-
нието ва Евреите (Стариот завет, христијанските комеататори на Ста-
риот завет, Јосиф Флавиј). — Натписи, пари, пергаменти (особено од Дура
Европос), археолошки спомекици. — Литературата е многу изобилна, но
за поедини оддели: за Бактрија, за Индија, Партија, за Селевкидите, за
разни градови — на пример за градот Дура Европос. Економските и
општествените проблеми најдобро ги познаваше Ростовцев. Тој најмногу
се цитира: М. Rostovtzeff, The Sodal and E eonom ic H istory o f the HeUerastic
World, 1 -Ш , Oxford. Кокцизно, многу информативно и напредно поставено'
кај Сергеев., о .с., 419т-428 и разни автори во Вседпрна псторшц Том 11,
247—253, 265—267 и passim во гл. I X — X . — Види каЈ Niese, Beloch, Beagtson,
Jouguet и други, особено во С.А.Н., Vol., VII и VIXI.

З а ВЕЛЕШ КИ

i) Diod., XVIII, 39, 5 и друти кај Меѕе, I, 224—225, за тогашните сат-

patui и саграпии.
ѕ) Diod., X IX, 92; Plut,, Demetr., 18.
®) А р р ., Syr., Ѕ5.
*) Strabo 624.
5) Список : Seleukos I Nikator (312—280); Seleukos II Soter (280—261);
Antiochos II Theos (261—246); Seleukos.II KalUnikos (246—225); Seleukos III
Soter (225—223); Antiochos П1 Велигог (223—187);' Seleukos IV Philopator
(187—175); Antiochos IV Epiphanes (175—163); Antiochos V Eupator (163—162>;
Demetrios I Soter (162—150); Alexander Balas (150—145); Demetrios П Nikator
(145—140 и 129—125); Antiochos VI Epiphanes (145—141); Antiochos VII Sidetes
(139 илн 138—129); Kleopatra Thea и Antiochos v m Grypos (125—121); Se­
leukos V (125); Antiochos VIII Grypos (121—96); Antiochos IX Kyzikenos
(115—95); Seleukos VI Epiphanes Nikator (96—95); Antiochos X Eusebes Phi­
lopator (95—83); Demetrios Ш Eukairos (95—88); Antiochos X I Philadelpho»
(94); Philippos I Phlladelphos (94—83); Antiochos XII Dionysos (87—84); Antio­
chos Х Ш Asxatikos (69—64); Philippos II (65—64).
«) Diod., X X , 111, 4 и друте.
’ ) Diod., XXX I, 19 и други.
®) Ha Ачскштите натггиси ce споменуваат врските co кралевите на
Vcvaaa (Јонците). Така Ачока ги наречува Грците и Македонците.
9) Потврди ва наттшсите.
i?) Схрабои, ХП, 537, споменува повеќе свештеничхи држави. Една
ол нив била во Кападокија околу храно-т на богинката М с — Bellona.
. г1) Beloch,. Gescfc* Ш , 2, 286 sq.
i*) P.WJLE..S.V. Antiocheia, потврди за дваесет и четири Антиохии;
P.W.R.E.J s.v. Seleukeia, потврди за четиринаесет Селеукии; ib. и друти
кмиња. !!
13) Strab., XII, 537. Има лигерарни докумевти за ослободувањето на
робови.

233
 4. Е Л И Н И С тагаК А ТА К У Л ТУ РА

Елинизмот е економски, општествен и воопшто културен

прредок, кој се создаде и се развиваше во текот на трите
последни века на старата ера во земјите кои на исток ш освои
Алехсандар Велики, во Елада (матичните грчки градови и ко-
лонии), а деломично и во некои други краишта. Називот
„HeUeni$mus“' — „Елинизам“ го воведе Droysen за да ја означи
оваа историска, на прво место културна, епоха. Да се елини-
?ира значи некој да се направи Елин. Многу неелини, особено
ориектелците, тогаш се елинизираа примајќи 'го елинскиот ја-
вик л културата воопшто, јн> задржувајќи и многу свое. Но и
Елините примија многу што од ориенталците. Така се создаде
нов екокомски и отнтествев сзистем, а со него нова заедничка
„елинистичка" култура. Тоа не беше нешто единствено. На
пример Егшхет имаше свои специфичности. Предната Азија
свои. Имаше разлика внатре во едва иста земја и разлики во
разни времи&>а. Грците во матичната земја елинизмот го пре-
живеа на свој начин, борејќи се за одржување ва старото,
Лрилагодувајки се на новото, придонесувајќи за елинизмот
главно во културното подрачје. Елинизмот на посебен начин
се одрази кај некои варварски народи, ка пример кај Илирите,
Трачаните, невгои Азијати, ко*г нв можеа да се отнат на влија«
нието на елинистичките жаригата. Елшшзмот како културна
појава се афирмира вс Италија, ш пример во Помпеи, главно во
кругот на образованите Римјани. Конвенционално „елинистич-
коѓ' се наречува се што е создадено во текот на триие последни-
века од старата ера под водството или барем во соработка со
Елините. Е ј п ш и з м о т во најпшроката смисла е нсториска епоха
ка елинските и заедничките елинсзш и -варварски земји од
смртта на Алекеандар Велики (323) до битката кај А^циј (31
година од старата ера), кога Римјаните ја докрајчија и послед-
ната елинистичќа држава Египет. Лочетошуг на Елинизмот не-
кои го датираат со годината на Херонејската битка (338), некои
со годината на битката кај Ипс (331). Елинистичката култура
се одржа и после доаѓаљето на Ринјаните на исгок; понекаде
дури таму до епохата на Арабјаните.
Поважни шјави во елинистичкото огалтество се: дека-
дснцијата на класлчниот грчки полкс, формирањето на нови

234
мснархистЈГши држави ва исток, нова етапа во развитокот на
робовладетелството секаде, остри сиротивности внатре во робо-
владетелската класа коишто настанаа со концентриран>ето на
огровши богатства ма една страна и појавата на крајна сиро-
маштија од друга.
Градовите на балканските Грци осиромашеа и изгубија
многу' од населението со селењето на храѓаните на исток. Тие
градови се бореа да си ја сочуваат самостојноста и значењето
на полисот. Бо тоа најашогу успеа Атина. Градовите' се повр-
зуваа со сојузи, кои им овоѕможуваа внатрешна автономија, а
заедничка воена акција против надворешниот непријател.
Трговските градови на западниот брег на Мала Азија и Про-
ковтада ековомски и политичви помина подобро. Родос и Делос
тогаш го достигнаа својот најголем растеж.
Големите елинистички монархиски дрѕкави, како што ви-
довме, наследИја многу шго од старите монархжжи држави,
коишто порако се наоѓале на истмот терен. Најсуштествено:
кралот беше сопственик. на целата земја, а кралсхите фаворити
— големците, вишото свештенство, воените холонисти, поедини
граѓани — беа, со милоста кралска, соучесници. Во таа монар-
хија најде свое место единскиот полис хако град со внатрешна
автономија без права иа надворешнополитичка акција1).
Робови — . За рабовладетелството на елинистичката еггоха
харвктерист!ичнЈ> © за тоа што се приближија една кон др-уга две
различни форми на робовладетелството, класичната грчка и
ориенталната. Робови имаше повеќе одошто порано, па на исток,
каводотогашво Елада, робовската работна сила «маше значаен
удел во производството. „Освозувањето и колонизацијата го за-
брзаа <шој процес којпгго веќе се развиваше внатре во робовла-
детелского огшхтество"2). Зголемувањето на паричното стоаан-
ства предизвива упгге побрз развитсж на робовладетелството. Се
зголеми трговијата со робови. К-ралевите и храмовите беа нај-
крупни робосопственици.
Александар Велики ги продаде во ропство жителите на
Теба, Тир, еден град во Согдијана, два града во Индија (од
познатите примери). Со тоа ги казни традовите кои му дадоа
јголем отпор. Инаку подруго постапуваше со населението на
освоените градови. Злато ве бар>аше. Имаше и повеќе одошто«
5лу беше потребно. Две клјади Ѓрци заробени хај Граник ги-
»спрати во Македонија. Подоцна некои од кив (Атињаните) ги
пуѕгги ва слобода. Во неброените војнв што ги водеа меѓу себе
едкнистичхите владетеди имаше заробувања на големо. Тешко
беше сите тие заробевици да се продадат или да се преселат.
Лтолемеј II им даде слобода на стотина илјади јудејски заробе-
кици, кои ги имаше заробено Птодемеп L Некси од тие заро-
беници привремено беа сместенн во Египет3). Во 304 година
■Деметриј ГГолиоркет им даваше слобода на заробените од Родос
со откуп од пет мини по човек*). Во Европа Антигон и првен-
ците на Ахајскиот сојуз во 223 годвна го продадоа во ропство
населението на освоената Мантинеа. Филип V Маведонски во

235
203 година ги продаде ѕо ропство жителите на Х исѓС и Таоос5).
Во 172 годиѕна Антиох IV Сирски продава многу јудејски заро-
беници6). Во 167 година Римјаните поробуваат 150.000 Илири
од Епир7). Во 146 година Римјаните ги продадоа во ропство
траѓаните на Коринт®). Тоа се попознати примери на поробу-
вање во елиниетичката епоха. Гусарекото -поробуван»е на луѓе
-гргаш беше редовна појава.
Трговијата со робови во елинисгичкото време беше многу
развиена. Родос е најпознат тогашен трговски девтар на робо-
ви. Страбок бележи, дека на Род сехој ден се продавале до
десет илјади робовк8). Таа бројка сехако е презголемена и не-
сигурна, но говори за обемната работа т т о тука ја вршеле
трговците со робови. Преку Танаис и Византион се носеле го-
леми маси робови од европската позадина на Црното Море. Преку
пристаништата Синопа, Амисос, Трапезунт и други се извезу-
»але робови-од северните подрачја на Мала Азија- Имало и
(сруги големи пазари, на хои се продавале робови; мали далеку
повеќе, Ваквата трговија во Атина се правела на нарочно место
(hyklos, круг). — Цените на робовите во сите времиња биле
релативни, спрема вредиоста на робот, спрема неговите' работ-
1Ш, стручни способности, спрема убавината— особено кај ж е-
;ните. Во хомерското време: 'четири волови, но и дваесет волови
ѕа убавата робинка. Во класичноѓо и елинистичкото време це-
вите на робовите многу биле подвижни: околу 200 драхми; роб
санаетчија: 500 до 600 драхми, роб специјалист, на пример
архитект: 1000 драхми. Има литерарни податоци за семсекакви
цеки. Цената ла млада убавица мозкела да биде многу висока.
Од елинистичката епоха сочузани се разновидни податоци
за робовите. Познати се елинистлчките завештанија, со кои
робовладетелот на наследникот му остава 2, 3, 6, д, 12 или по-
веке робови. Богатите робовладетели во разни згоди на држа-
Јвата или на храмовите подарувале поголем игли ггомал број
робови10). Има многу податоци за употребата ка робовите во
псмали ијш поголеми приватни економии11).
Во елинисгичкото време избмја повеќе робовски востанија
на разни страни. Голевлк услеси хон крајот на третиот вех, изш *
во вториот, достмгнаа робовите револуционери на Хиос, под
раководството на некрј Дримах. {Drimachos). Тив робови ги
натерале своите господари на големи отстагаси, додека најпосле
не биле совладеани12). Околу 131— 13 0 година грчките робовла-
детели со големи налори совладеале две масовни робовски воста-
иија, едното на Делос, другото во атинскиот рудник Лаврион18).
Од 332 до 129 година пергамонсхите робови јукачки се бореа
лротив Римја1ште за да му го обезбедат лергаиокското царство
на Аристоник, кој им даде слобода и ги прогласи за граѓани на
својата држава. Робовите и тогаш немаа среќа. Победија рим-
ските робовладетели14).

236
 * *
Главен производител и најмасовен општествен слој на
елинистичкиот исток беше ,дарскиот народ“ (laos). Со такво
заелничко име во државите на Лагидите и Селевкидите се
наречуваа слободките селани безземјаши кои, како што видов-
ме, задолжително ја обработуваа кралската земја, земјата на
големците, на храмовите, на воеките колонисти и на поединиге
привелегирани граѓани, со обврска на работодателите да им
дѕваат определен дел летина. Анахоресис, бегањето од имо-
тите, беше единствен излез од невољата. До него доаѓало
неретко.
Внатре во владеечката класа најголема група претставу-
ваа привилегираните граѓани — имотосопствениците, занает-
чиите, трговците. Тие биле Македонци, Елини и елинизирани
ориенталци, хои масите _ на ехсллоатираните ги наречуваа
„•Елини“ .
Во тие ошптествени околности, во услови на значајно уна-
предено земјоделие, развиено и специјализирано занаетчиство,
јиногу разгранета трговија (види посебно во одделите за дрзка-
рите на Лагидите к Селевкидите) сестрано се развивала ели-
нистичката култура.
Престолнините — особено Алек:сандрија, Антиохнја сирскац
Дергамон — биле главни хултурни центри, во к<ж се собирале
научниците, уметниците, техничарите, назспособните луѓе од
сите страни. Науката била во служба ка кралот и неговата
владеечка класа. Со право елинистичкиот сатиричар Тимон
александрискиот* Мусеион го нарече „кафез на музите“. Тоа го
оспоруѕаше, но ие можеше да го спречи напредокот на култу-
рата, цивилизацијата па и напредвата мисла. Во Александрија
— главниот центар (види XIV, 2), во Пергамон1, во Антиохија, аа
во посамостојните елиниски градоѕи, посебно во Атина и Род,
цутеше елинистичката култура.
Книжевност. — Во елинистичките центри се разви разно-
видна грчка книжевност на јонско-атички дија
lektos). Цутеше поезијата — лирската, епската, 'драмската.-Се
подржуваа поранешните поетски форми и се одгледуваа нови:
мим, егшграм, идила и други. ГГопознати се елинистичките
поети Калимах, Теокрит, Херондас, Бион, Мосхос и Аполониј
од Род.
Богата беше елинмстичката проза, белегристичката и на-
учната (види гл. XVII, 7).
Наука и научна проза. — Во елинистичките центри, особено
зо Александрија, делуваа филолозигграматичари, историчари,
географи, хронографи, периегети, фшгозофи, ретори, кои обја-
вуваа свои дела и се прослаѕија како книжевници и научници.
Тука се истакнаа и учени математичари, геолози, космографи,

237
гдстрономИз астролози, зоолози, ботаничари, медицинари и други
ваучници, кои постигнаа големи успеси во своите институти и
напишаа многу научни дела (види гл. .ч \ II, 7).
Архитектура. — Во елинистичката елоха новите градови се
градеа по урбанистички план. Се градеа храмови, но уште по-
веке репрезентативни профани градби — дворови, базилшш,
тремови, театри итн. За тоа имаме литерарни подахоци и скром-
ни археолошки остатоци од исток. На запад изобилно се изра-
зија елинистичките влијанија во италските Помпеи, чид оста-
тоци ни претставувааг по нешто од елинистичхата архитектура
(гл. XVIII, 2, Г).
Лнковни уметности. .— Елинзхстичките скулптори ш ими-
тираа постарите грчки мајстори, но даваа и ново. Неретките
сочуванк оригинали и безбројните римски копии ни даваат увид
бо големото уметничко богатство ш'то бмло насобрано во еди-
нистичхите културни центри од раббтата на многубројни ели-
нисгички скулптори. Историчарите на уметноста овој материјал
го распоредија спрема елинистичките центри на кои им припа-
ѓа. Обилен е пергамонскиот материјал. Има многу -што од дру-
гмте азијатски центри. Познати се александринската и родскага
скулптура. Прекрасни оригинали имаме од островите Мелое
и Самотрака (за сб види во.гл. XVIII, 3, Г).Прекрасно се разви
елинистичката глиптика; така и тореутиката (Гл. XVIII, 3, Д).
Елинистичкото сликарство го позваваме по помпејските
и други ихалски имитации. 'Сочуваниот материјал од исток е
ѓлногу поскромен (Гл. XVIII, 2, Б). Тоа важи јѓ за елинистичкиот
мозамк (ibidem). Сочувани се извонредно многу елиниетички
пари. (Гл. XIX, 3, Б).

ЗА БЕЛ ЕШ К И

а) П а е д и ѕ о с т и в о п р е т х о д в и т е оддеп и .
2) В сем . ист^ И. 231 sq.
8) D iod ., X I X , 85, 4.
*) D io d ., X X , 84, 6.
б) P o ly b ., I I , 56, 7 ;.p i a t , A ra t., 45, 4 (за М а н ти н еа ); P o ly b e X V , 28—24
(ѕа Х и о с и Т а с о с );
®) „С г а р и о т з а в е т “, БМигага на М акабејцш е, I, 3 . 41.
*) P o ly b e X X X , 16; L lv ., X L V , 36 и др у ги .
*) P&us., v n , 16, 5.
» ) S tra b . X I V , 5, 2.
,0 ) D io d ., X X X , 6 , з а е д е н б о г а т а ш о д А б д е р а , к о ј н а д р ж а в а т а ќ
п одарил м в о г у р о б о в и ; Н атпис о д Д елф и з а рабови те, к о и в а хр ам от м у
гг. п о д а р и Н и к о м е д е с о д Е и т и н и ја и др.
Ј1) Н а п р и м е р в а К о с , ваттгас; в о Е ги п ег, п а п и р у си .
12) N y m p h o d o ro s к а ј А т е н е ј, V I , 90.
i®) D io d ., X X X V I , 2. 19; O rosiu s, V , 9.
>4) S tra b ., X I V , 1. 38

238
 ГРДИ, МАКЕДОНЦИ И РИМЈАНИ

1. МАКЕДОНЦИ И В А Л К А Н С К И Т Б ГРЦИ

Во 319 година умре Антипатар, некогашниот Алексѕндров

намесник во Македонија, кого после смртта на Алекснадар вој-
водите вр Вавилон го признаа за стратег ка- Европа, господар
на Македонија, хегемон на балканските Грциа). Антипатар во
Махедонија го наследи ГГолиперхон, кому власта му ја одзеде
Днтипатровиот син Касавдар. Полиперхон и 'Касандар водеа
меѓусебни борби за власта над разни грчки области. Во таа
борба се замеша Деметриј Полиоркетг, синот на Антигон „Едно-
одиот“ (Antigonos Мcmophthdlmos). Тој во 307 година дрисгигва
на атичкиот брег со голема морнарица, ја зазеде Атина и ја
сслободи од тиранот Демехриј Фалеронски, Касандровиот дове-
реник (види стр. 217) и, заземајќи упгге неколку области на Бал-
канот, се врати на исток. После разни успешни и кеуспегпнл
воени потфати на исток (борбата кај Кипар, нападот на Род,
борбата кај Ипс) Деметриј Лолиоркет се врати на Балханот,
оак ја зазеде Атина, којашто овој пат му пружи жесток оптор.
Иа Ќасандар и Полиперхон им аазеде разни области на Средна
Грција и на Пелопонез. Вешто гк напаѓаше градовите -(затоа е
«аречен Poliorketes) користејќи одлични воени направи. Околу
297 година умре Ќасандар (малку порано умре Полиперхон).
Несовите синови водеа меѓусебна борба за зласта. Деметриј се
замеша и им ја отна Маведонија. Деметриј Полиоркет со Маке-
дониЈа владееше кахо крал седум години (294—287). Тој е осно-
вач на накедонсхата кралсха династија на Антигонидите (по
името на неговиот татко). — Во 237 .година го нападнаа моќшгге
соседи: од исток (од Тракија) Лисимах; од запад (од Епир) хра-
лот.Пир, неговиот некогашеѕ сојузник, и го исфрлија од Маке-
донија. Деметриј Полиорѕет на синот Аитигон Гонат му ги
остави земјите што му останаа ва Балканот (северна Грција)
и тргна со војската во Мала Азија. Во северка Сирија беше
поразен и заробен од Селевк (во почетокот ка 285 година). Умре

239
eo 283 година како Селевков заробеник2). Лисимах се иресмета
со Пир к привремено стана гоотодар ва Македовија. После
соразот на Лиеимах на Куропедион и загинувањето (281 го-
дина) Македонија мораше да му припадне на Селевк. Селевка
го уби Птолемеј Керавнос, египетски принц, кој се наоѓаше во
штабот ва Селевк. ГГтолемеј Керавнос, кој. се прогласи за крал
ва Македонија, загина во борбата со Галите, кои тогаш плачко-
<уваа по Македонија и по Грција (280 година). Во спогодба со
Селевковиот наследник Антиох I кралеката власт во Македо-
нија ја зеде Антигон Гонат, синот на Деметриј Полиоркет,
внук на Антигон „Едноокиот"
Антигон Гонат (Antigonos II Gcmotas, 277—239) ги победи
Галите и ги натера да се ловлечат ков север. Ги одби од грани-
ците трачките и илирските налаѓачи и присили на покорносг
.многу грчки градови на Балканот. Голема невоља му зададе
елирскиот крал Пир, кога^ враќајќи се од воената експедиција
во Италија, навдезе во Македонија, двапати ја победи махедон-
сната војска, па во својот поход кон југ нм помотаа на многу
грчви градови приврешено да се ослободат од македонската хе-
хемонија. После смртта на Пир во Аргос (272 година) Антигон
Гонат пак им ја наметна својата хегемонија на многу балкан-
ски Грци. Спарта, Атина и некои други грчки градови, во сојуз
со египетскиот крал Птолемеј II, војуваа против Антигон Гонат
(Кремонедовата војна, 270—160, наречена по името на војско-
водителот Атинанин КремониД), ш Антитон. Ѕобеди. Антигон
Гонат беше многу образован човек, ученик на филозофите сто-
лци. Умре во 239 година. — Го наеледи син му Деметриј TI
(239—229) кој имаше помалу среќа во воените потфати. Во He­
raea време Атињѕчтте х многу крУ™ ГрцЈг привремево се осамо-
стоија и се отгргнаа од македонската хегемонија. Деметриј II
загина во борбата со Дарданците. На неговиот малолетен син
и наследних Филип престолот му го грабна Антигон Досон, кој
припаѓаше на страничната грана на фамилијата на Антигони-
дите. Антигон Досон (229—221) и ги поврати на Македонија
земјите што ги имаше изгубено Деметриј. Многу грчки градови
на Балканот пак мораа да ја признаат хегемонијата на македон-
скиот крал. Во времето на Антигон Досон беа многу активни
два сојуза ка грчките градови, Етолскиот и Ахајсхибт еојуз
(види долу), па тесалските и некои други грчки градови, додека
вс Сларта се водеа обемни социјални борби. (Агис и Клеомен,
в. долу), кои мораа да се пропшрат и по останатата Грција. Анти-
гон Досон пактираше де со едни де со други. Во 222 година
заедно со членовите на Ахајскиот сојуз кај Селасија ја победаѓ
спартанската војска, којашто ја водеше Клеомен. Антигон Досон
захтша во борбата со Илирците.' Го наследи Филјш V, претпо-
следѓшот македонски крал, на кого се истури големата римска
сида (види долу).3).

240 ‘
 Аткна. — Атина после борбата кај Херонеја мина неочеку-
вано добро (види стр. 200). На гласот за смртта на Александар
Велики се крена со мноту други грчки градови на востание за
ослободување- од Македонците и беше поразена (Ламијската
војнб, 323—322, в. стр. 212). Кога асакедонеките господари Појшс-
перхон и Касандар водеа меѓусебна борба за грчките земји,
Атизвангригге беа за Поошгтерхон, кај им вети потполна самостој-
ност. и демократско уредување. Касандар ја зазеде АЈшна и
власта му ја даде на аиранот Демегриј од Фалирон. Деметриј
Фалиронски како довереник на Каеандар со Атина управуваше
од 317—307 година. Во 307 година то фрли- од власт Деметриј
Прлиоркет, кого Атињаните то лречекаа какга ослободитех Посзге
борбага кај Ипс (301 годкна) Атињавите се чувстауваа долни за
отпор и лрогласија дека не сакаат да имаат врска ео никакоз
храл (Plut., Dem,, ‘30). Тоа важеше и за Деметриј Фалиронеки.
Тој после двогодишно напаѓање (296—294) ia зазеде Атина,
напатена и изгладнета. После 280 годана господар иа Атина и
поголемиот дел на балкакска Грција беше Антигон Гонат. Ати-
Бчаните и Спартанците во сојуз со Птолемеј II попусто се
обидуваа да се осЛободат од македонската хегемоиија (Кремо-
нидовата војна, 270—260, в. стр. 240). Привремено се осамо.стоија
за време на Деметриј П, но пах беа поробеки од Антигон Досон
(Третото десетшгетие на третиот век од ст.е.). Кога Римјаните
ја нападнаа Македонија, Атшвавите, Римјаните ги сметаа за
свои сојузници и пахтираа со нив. Како' и сите Грци паднаа.
под римска власт (146 година), но во споредба со другите беа
лрилично поштедени и почестени.
Атина посде херонејската битка го изгубк политичкото
значење, но и лонатаму остана како извокреден хултурен цен-
тар. Елшшстичките вдадетелк и Римјаните ја почитуваа. Во
елинистичкото и римско време во Атина цутат литературата,
филозофијата, ликовната уметност и културата воопшто.
Етолскиот сојуз. — Етолците (Aitoloi), жителите на Ето-
лија (Aztolia), дорски сточари и земјоделци на западниот дел
на Средна Грција, во лозадината на Коринтскиот Залив, се
заостана-m зад- многу од Грците. Градскиот-политкчки живот
не го развија. Поналредните Грци ги ненавидуваа и ги нара-
зуваа варвари’1). Но во времето на македонската хегемонија
Етолците се покажаа многу отпорни и самостојни. Во почето-
кот на третиот век, околу 280 година, тие се здружија и основаа
военополитички сојуз „Koincn ion Aitolon" (натпис) со- центар
во градот Thermon.' Сите етолскк градови, членови на сојузот,
беа автономни. Заради заедничка одбрана и заедничка акција
против другите избираа заедничко сојузно собрание (synedrion)
во градот Термон. Едно време им се приклучија сите членовм
на Делфиската амфиктионија. Етолскиот сојуз војуваше со
Келтите, кои се имаа пробиено до Делфи (279 година), со ма-
хедонските Антигониди и со некои грчки групадии. Пактираше
16 И с т о р и ја н а а н т н ч х о т е Грц и
241
со Римјаните против Македанците. Римјаните- тој' со ју » га р а -
сдуштија во 189 година, откако прозкивеа охолу етотина- годин»
бурен живот.
Ахајскиот сојуз. — А хаја е област на северен Пелопонез,-
крај Коринтскиот Залив, каде што живееја сточари и зем јо-
делци од дорско потекло* не впуштајќи се ни ва грчко-перси-
ските, ни во пелопонеските, ни во други општоелински- војни*
не учествувајЗш во големите потфати. Во петш от век ахај-
ските градови Патраи, Аигаи и. други имаат своја верскопоЈШ-
точка амфиктионија. Околу 281 година; како- п Етешците^ А х а ј-
ците основаа свој военополитички „С ојуз на ахајеките гра-
дови“, кој со текот на времето силно зајакна. До 252 година му
се приклучија неколку пелеионески области (— цедата Арго—
лида, дел од Аркадода, Елида, Месенија —), градот Коринт, кој
стана центар на сојузот, Сикион, па некои градови надвор од
Пелопонез (Мегара). Сојузниците, автономни градови, избираа
заеднички војсководител-стратег, имаа заеднички финансискге
и други функцнонери, се советуваа; во заедничка еобрание-
(synodos, synMetos) и преземаа воениг акции.

ЗАБЕЛЕИГЌИ

1) З а А н т и п а т а р : А р и ја н н а п о в е ќ е м е с т а ; Д иодор,. XVTJT и д р у ти ^
2) П л у т а р х , б и о г р а ф и ја т а н а Д е м е тр и ј; ДиоДор, X X и д р у г и .
8) И з в о р и : D iod^ X V I I I — X X , passinv; I iis t , Х Ш — X V ;. p a ssira ; Plufe
P y rrh u s; P h o c io ); н атп и си те.
i) T h u c,, II, 80 K III, 94; E o ly b ., X V I I I , 5;

242
 N

2. СПАРТА. — Р Е Ф О Р М И Т Е Н А АГИС К ЕЈШОМГЕН. — НАВИС

Со битката кај Левѕтра (371 година) ка Спарта и беш&

одземена хегемонијата, растурен е Пелопонескиот ,сојуз, во кој
Спарта господареше, ва Месенците им беше овозможено да
се ослободат од спартанското ропство. Во третиот век ка ст. е.
Спарта се бореше да го задржи она што ќ остана и пак да ш
добие некогашните ‘ лозиции на Пелопонез. Најблиеки и најза-
интересирани конкуренти ќ беа членовите на Ахајекиот со-
јуз. Ја загрозуваа и членовите на Етолскиот сојуз. Најопаени
6 беа македонските хралеви, Антигоиидите, хои 'имаа свои п о-
сади и лредани тирани во разни градови на балканска Грција,
па таха и во пелопонеските. Спарта во тоа време имаше малу
добра војска. Имаше вкулно околу седум стотини полноправни
Спартијати, од кои стогината беа сопственици на целата земја
во државата. Тие имотосопственици беа едлнствените ш то беа
заинтересиранк за одбраната на земјата од напаѓачите. Оста-
натите жмтели на Лахедемонската држава — Спартијатите,
Периејците и Илотите — баа безземјаши, се давеа во далгови
и бараа лромена, на прво место поделба на земјата и бришењв-
ка долговите.
Околу 245 година спартанскиот крал Агис IV се обиде да
изведе спасоноска револуција во Спарта. Донесе закон, спрема
хој требаше да се избришат долговите, да им се одземе зем-
јата Ка оние стотииа единствени сопственици, сета спартанска
земја да се подели на девет илјади хлероси спрема старата Ли-
кургова традиција, земјата — тие девет илјади клероси — да
се додели на Спартијатите — на секој по еден клерос. А бидејќи
-немаше толку Спартијати, спрема Агисовата уредба, тој број
требаше да се дополни со Периејци ц странци (ksenoi), така
што во класата на Спартијатите би се лримиле најдобрите
Периејци и странци, способни за оружје. Така со Агисовата
уредба би се репшл основниот огпптествен проблем, а држа-
вата би добкла доволек број добри војници, заинтересирани за
победата над непријателот. Агис се повикуваше на Лиеурго-
вите закони.
Спартанските маси со одушевување го прифатија Агисо-
виот законски предлог, особено хога Агис во народното собра-
1в* 24*
тгаѓ» изјави дека тој, неговата мајка и баба, најголемите соп-
ственици во државата, ја подаруваат на народот сета своја ’
земја. Му се спротивставија: Леонидас — вториот храл, мно-
злнството во герусијата и оеобено ефорите, претставниците. на
богатите олигарси. Агис со поткрепа на народвите маси го укина
ефоратот и лочна да гк спроведува своите реформи. М еѓувре-
мено Етолците навлегоа на Пелопонез и ги загрозија спартан-
ските интереси. Агис ја поведе војската на војна. Тоа него-
вите непријатели во Спарта го искористија. Тие ги укиназ
Агисовите реформи, го обвинија дека се стреми кон тиранидз
и го осудија на смрт. А ш с по враќањето од војната беше убиен
во Спарта во 241 година3).
Обид за довторно спроведување на Агисовите реформл
направи кралот Клеонен (235—221), син на Агиеовиот иротив-
ник Леонид, ученик на стоичкиот филозоф Сфаир од Борис-
•ген (Sphavros Borysthemtes). Клеомен го укина ефоратот и ге-
русијата, ја подели земјата, ги избриша долговите. Со војската,
зајакната со- нови Спартијати, тргна во војна на северен Пе-
стопонез, да победи војската на Ахајскиот сојуз и беше пред
воспоставуван»е спартанска хегемонија на Пелопонез. Арат,
стратег на Ахајскиот еојуз,.го повика на помош Етолскиот со-
јуз и македонскиот крал Антигон Досон. Сојузниците, на чело
со Антигон Д о с о н , ж естоко ја поразија Клеоменовата војска
хај Селесија, на границата на Аркадија и Лаконија (222 година).
Хлеомен побегна во Египет хај својот пријател Птолемеј Евер-
гет. Војската на Ахајците и Македонците влезе во Спарта. Уки-
нати: се Агисовите и Клеоменовите реформи. Власта им е да-
дена на.олигарсите к<ж владееја порано2). Селасија за Спартан-
ците беше покобна одошто Херонеја за Атин>аните.
Агис и Клеомеи, за своето време, го сторија најдоброто
и најнапредното што можеа. Ш то можеше да стори повеќе
кралот, богат Спартијат, при тогашната ситуација во Спарта
и надвор од неа, прк тогашните сфаќања за општествениот
живот? Независно од прашашето, да ли некои стоичхи ф и л о
зофи и Плутарх своите сфаќања ги припишаа на некои јунаци,
убавиот Плутархов роман за Агис и Клеомен покажува дека.
во елинистичЈрото и римсно време имало многу напредни мѕг-
слители3).
Околу 210 година нехој Макханидас, настојник на мало-
летниот спартански храл Пелоп, самоволно ја зеде власта во
Спарта и почва да спроведува извесни, за нас недоволно пог
знати, С015ијални реформи во Спарта. И веговите реформи ги
попречи војната. Махханидас загина кај Мантинеја, во борбата
со Ахајците. После смртта на Макханидас, во 204 година, На-
бис, синот Дамаратов, спартански крал од династијата на Ев-
рипонтидите, стана апсолутен господар на Спарта. Од 207 до
192 година Набис во Спарта беше тиран. Тој ги изведе најре-
волудионерните реформи кај Грците. Ја хонфискува земјата
и подвиасниот имот н а . сите богати политички противници;
образува го-лема војска од спартанските безземјаши — Спар-

244
тијатите, Периејци.те, Илотигге — и наемници, ко-и му дојдра
однадвор, најмногу од Крит, и им ја подели одземената земја
и другиот имот, иетерувајќи ги поранешните сопетвеници <Ѕд
Спарта. Им даде слобода на многу Илоти. Историчарот Полибиј,
угледен ахајски првенец, за Набис пишува најлошо, припишу-
вајќи му многу работи и што ги направил и што не ги напра-
вил. „Набис", пишува Полибиј, „угледните Спартанци ги про-
тера, а нивната земја и жените ги подели на своите првенци и
наемниците; а сите тие. беа убијци измамници, ноќни крадци,
провалници"*). „Ги ослободуваше. робовите на протераните
граѓани и ги зкенеше со жените и ќерните на господарите',ѕ).
Како к претходните социјални реформатори (Агис, Клео-
мрн, Макханид) Набис мораше да војува со надворешните не-
ггријатели на Спарта. Во тоа време Римјаните на Балкано?
всјуваа со македонскиот крал Филип V. Тој некое-време беше
Филипов сојузншс, па сојузник на Римјаните. Кога Римјаните
конечно го совладаа Филипа, удрија со Ахајците на Спарта
(на двапати, 195 и 192 година). Во 192 година Набис беше побе-
ден од Римјаните и Ахајците, а Спарта натерана да влезе ѕо
Ахајскиот сојуз. Набис таа година беше убиен на една воена
смотра6}.

3 АБЕЛ ЕШ КИ

1) ГЕлутарх в о б и о г р а ф и ја т а н а А ги с с е т о т о а го л р и к а ж у в а д р а м а -
ги ч н о. Е ѕ е н е к о л к у о д л о м ќ и : „Додека {ео Спарта) с е од р зеу в а ш е ут врдеп
број долакинства, к о и ги утврди Л икург и д о д е к а т с п с о т о н а синот му
осга ѕаш е к л ерос в о м а сл ед ств о, тој р в д и « д н а к в о с т — с е додека. постоеја
— ја спасуваа. државата о д др уги нееолјги Н о н ек ој ч овек , снлек, зол м
ipy6, n o sute Елптадес, когп стана еф ор , ск арувајќ и се с о а м о х , д он есе
закон спремл к о ј сек ој својата наследена зел ја и к л е р о с о т мож е да ги дава
и со ’ пораха да ја остави па х е г о са-ка. Т ој го д он есе о е о ј закон за 'да го
заЅовОли евојот б ес, а другит е тоа го приф агија за д с с е обтатат; и к о га
бео- н а еласт, го пропастија прекрасниот држ авен п ор едок . Моќните лазео-
Јло tu зафатија кмотите ист ерувајќи ги сопствеииците о ѓ наследехат а
зеж ја и « а с к о р о , х о г а -илотот д о јд е 6 0 рацете -на халцинсгвот о, во градот
зоѕл а деа сгсролаштија, к ојаш т о д он есе безгриж ност за.-оиа- ш т о . е убџ зо,
■НССОМ0 СТОЈЧОСТ, за едн о с о зависта и олразата х о н клотосстственицитеЅИле-
н о, бза осга н а т и е п о ееќ е о д седум cro T ttx « Спартијаги, а о д w ue ок ол у
гтотнна к о и илаа наследст во « к л ерос. Останатиот wspod во градот ж и -
еееш б н екако б е з имот « б ез чест. В о надварешлште воји и иародот жрзливо
и безгриж но се залагаш е и секогаш п р и с ак уваш е згода за да се направи
п реер аг. П оради тоа А ги с, с о добр а намера како добар човек , с е обиде
државста да доби е еднаквост и м ногу граѓами. М ладииаѕа п еачекувано
брзо се приврза к о н н его, станс храбра, с е осамостои менувајИи го н а ч и -
мот на ж и оеењ е онока шпсо ш т о се м енува облеката. Н о старнте повеќето,
к о ј кои р в си п а к о сг в бехие закорекета, сгр а хува а « с е плаш еа да н е бидат
доведен и назад к о к ЈТикург, тсахо б егалцч к а ј госп одар, п а г о .« апаѓаа А ги с,
кога с е звалеш е « а тогашната сост ојбс и теж нееше л« т и ек огаш пого д о сго -
«м е у в о на C napra" (Plut.. A g is, V - - I V , в о п р о д о л ж е н и е д р у г и п оеди вости ).

245
„ К р а л о г А ги с ја л ол еш е лајка ctt да се огкедасе о д б о г о г с г ѕ о г о , з а да с е
з б о б к е оо сл а е а . В елеш е, дек а тој н е л ож е по богатство д о се •натпревару-
е а со другите кралеви, Olli с л у т ге на сатрапите м слуаебе-кицше н а П т о л е -
л с е е и г е и С е л е е к о в и ге н в А е с к и ц « с е п о б о г а т о о д c u r e спаргам скгс кралеви
заедн о. А т о ј, а к о со разбра к о с т о , барем сливоега « еел и тсодуш и осга го
« а б е д и јш ѕн ото б о га гст в о , а к о восиостаеи еО н акѕост и з о в д н о д а н а и ж о-
ти ге к а / гр в £ ск и ге, ќе се здобие со гиле и с о сл а в а к а к о и а в и со д н а голел
б о с м е ј " ( P lu t , A g is, V II, в о п р о д о л ж е н и в з а б о га ти те и п ол и ти ч к и в л и ја -
хел н и те С п а р та н к и ; ѕа к р а л о т Л еови д, к о ј р а б о т е л д р о т и в А г и с о в и т е
ри ф ор м и ). Главн и т о ч к и н а А г и с о в и о т з а к о ѕ с в и п р ед л ог б е а :“ . . . н а ђол-
апшците да им се отпишат долговите; аемјата да се подели така што од
■фолината к о ј П елена до Тајгет, М алеја и Селасија да tuta 4.500 клероси,
а од зелјата -наОвор о д тоа да се к а п р а ѕ а г 25.000 к л ер о си, ш т о ќе им се
дадат на Периејците сп о со б и и d a н о са г о р у а с је ; зел ја га вчатре 60 тие
ЛЈЈаници да сг даде на самите Спартијаг и ; б р о јо т н а Спорхијатчтв, д а сџ
дополни со П ери ејци и страпци « о и се послобо&но воспитани, телесно сп о -
с о б к и и е о зр а сн и — да с е р а сп о д е л а т в о петпаесет фидчтии., по ч е г и р и
аот ини и no д е е сге , n a da сп р о в е д у е а а г живот он а к ов каков што г о п р о -
ш ѓш ал е д е д о е ц «г е “ (P lu t, A p is, VIII. В иди го о ст а н а т о т о , са р . X I — X I X с о
о п и с н а д р а м а ти ч и ата с м р т н а А г и с и в е го в а т а м а јк а ).
2ј Н е к о л к у ф р а г и е н т и о д П л у т а р х (б к о гр а ф и ја т а в а К л е о м е н ): О т -
ѕкѕко ги п о гу б и е ф о р и т е в о С парта, К л е о м е н вак а м у г о в о р е ш е на н а р од от
с о б р а н и е т о : „К ога без-убиства би мозаел да го оелободал Л акеделон од
аошото — о д луксузот, долго8чте, л м х в а р ст р о го » о д уште постарите зла
— сиромаштијата и б о а а тств о го , ја с б и с е сж етал з а « а јс р е ќ ч и о т к р а л к ој
како л е х а р ja мз.лгчил држагата без каков ба бил б о л .. . Л икург делџм
почажа дека е г е ш к о da се промени драсавниот поредок без сила и застра-
хирвање. Јас со ови е средства се послуж ив многу ограчичено, тргнувајќи
'еи од еагиата среди-на о н и е х о и ja п р е ч е а сл о б о д а га ч а С п а р га (аф ор и те).
К а сите о с га н а ги и л даѕа^и земја на д ел ењ е; должниците ш ослободувал
сЈ долгови; првдлагам чвбор на странци; пОјдобрите о д н ие, земени Ѕо
ч о ш а та држава, со оруж је д а го б р а н а г гр а б о т, п а п овеќ е да н е гледаме
кичо Лаконија поради. мал број бранители е излолсека к а гр а б е ж л и в о сга
н а Ѕ гол ц м те и Клирците* (Plut., C leom ., X ). За А р а т , к о ј ју к а ч х и ги б р а -
а е л е л и н ск и те гр а д о в и о д М а к ед он ц и те, н о о д за в и с т к о н ' К л е о м е н о т се
зд р у ж и л с о -А н т и г о к Д о со н п р о т и в С п арта, П л у т а р х п и ш у в а : „Н и е тоа не
20 зборуваме за да го обвипиме Арат — оти. тој ч о е ек е о многу п рш оби
с е покааса какб Елин и голем, — т у к у жалејќи се на беднатф човешка
природа што ии кај окатеа тсрасни л у (е, сп о со б н и за големи подвизи, не
лож е да с е најдв добрина, а с о неа да, н ел а и з а в « с г “ (P lu t., C leom ., X V I ).
8) P lu t., A g is ; P lut., Q leom enes
<) P oly b ., X I I I , 6 — 8, c o р а з н и п р и к а зн и за Н а б и со в и т е н едобри н и.
») Polyb, XVI, 13
®) Polyb, I V , 81; Х Ш , 8 *q.; X V I , 13 и н а п о в е ќ е м е с т а ; L i v , X X X
Г—X X X V , р assim ; ш н е ш т о к а ј П а у са н и ј, П л у т а р х и Ј у с т и н ; в е к о и натпи си ,

•>

246
 3. ДОАГАЊЕТО Н А РИМЈАНИТЕ Н А Б А Л К А Н О Т

Јадраѕскнте Илмри, Грците и Римјаните. — Источното ја-

дранско приморје со соседните острови им припаѓа на Или-
Јрите уште од лочетокот на вториот милениум на ст. е., а мо-
зкеби и од порано. Минаа многу векови додека во културниог
антички свет се дозна и се забележи нешто за нив. Грците, кои
во првата половина на првиот милениум од ст,- е. почнаа да
пловат по Јадран, а од средината на истиот милениум почнаа
-тука. да -основаат колонии (види Гл. V, 2 и ХП, 3), ги воведоа
јадрнаските Илири во историјата. Таа историја до третиот век
на ст. e. е многу сиромашна.
Кон -средината на третиот век од ст. е. ва источниот брег
к зо позадината на јужниот Јадран постоеше држава на илир-
стгите АрдивЈЦи (тр. Ardiaioi). Ардиејскиот крал Агрон околу
230 година беше господар на јадранскиот брег од реката Цетина
(Nestos) до Егшр. Тој ги зазеде и соседните острови со грчки ко-
.лонии, освен островот и грчката колонија, Issa— Вис. Јазаплаши
лч Issa. После -неговата смрт (230 година) неговата жена, крали-
цата Тевта, ги продолжи неговите освојувачки акции. Во неј-
злио време илирските гусари, особено нејзините поданици,
Јтногу ги загрозуваа грчките и римските морнари-трговци, на-
паѓајќи ги и трабејќк ти по Јадран. Грците од Issa — Вис, за-
трозени на море од илиросите тусари и во страв Илирците да
^не им го ‘заземат-островот и традот, ги' замолија Римјаните за
помош. Римјаните се одзваа и така за прв пат со војска заче-
кори ја на источниог брег на Јадран. Точ беше во впемето по-
меѓу Првата и Втората пунска војна. Спрема Полибиз тоа се
случи во времето на Тевта. Спрема AroiiaH и Касиј Дион Исеј-
ците влегоа в о соЈуз со Римјаните кога Агрон ги -загрози1).
Римјаните на Тевта и пратија двајца пратеници, кои енер-
тично од неа барале, да им го забвани на своите поданини гуса-
рен>ето. Тевта вети деда Тсе го лрекине гусарењето од страна
у* но не се обврза дека ќе влијае на пое-
динпите. Кога римоките пратеници се вра"ќаа, беа нападнатк
■од морнарите на ^Гевта. Римскиот пратеник Лукит Корунканиј^
ној кон Тевта се држел смело, беше убиен. Тоа беше повоа за
„Првата илирска војна" ломеѓу Римјаните и Илирите ва Тевта
<230—-229). ВоЈната -се зодеше долж јужниот јадрански брег и

247
кај Issa. Римјаните ја победија Тевта. ја ослободија Коркира
(Крф), 'Епидамнос и некои друга грчки поседи, коишто- порано
ги имаа окутшрано Агрон и Тевта. Ја ослободија и Issa од илир-
ската опсада. Тевта бараше и доби мир. Мораше да’ се обврзи,
дека нејзините бродови нема да пловат појужно од Lissos-Љеш.
Римјаните власта над заземените ‘ краишта на источен
Јадрак му ја дадоа на својот вазал Деметриј Фарски, грчки
династ, кој порано како довереник на Агрон и Тевта управу-
ваше со островот Phoros-Хвар. .
Деметриј Фарски вешто тактизираше со Тевта и со Рим-
јаните. Тој во текот на неколку годига* стана господар на држа-
вата на Тевта> стана сојузшхк на македонскиот крал Антигок
Досон, се оттргна од Римјаните и почна да им лркоси праќајќи
ја морнарицата на југ, впркос на. римскиот договор со Тевта.
Освен тоа ги помагаше Ахајците и воопшто работеше лротив
интересите на Римјаните. Тоа доведе до „Втората илирска
војна“ која во 219 година Римјаните ја водеа со Деметриј
Фарски и неговите Илири. Борбата се водеше на оСтровог Хвар.
Римјаните победија. и го зазедоа градот Pharos. Деметриј ш>-
бегна во Македонија. Римјаните станаа господари на Средна
Далмација. Бвдејќи тогаш избувна Втората пунска војна, ве-
ројатно е дека Римјаните им дадоа автономија на сите свои
јадравски приврженици, оеобено на Иседциге2).
Рммјаните ја заземаат Македонкја и Грцнја. — Антигона
Досона го наследи Филил V, кој во Македаошда владееше од 222
до 179 година. *Ѓој учествуваше во таканаречената ,,Сојузничка
војна" (220—217), којашто ја водеа членовите на Етолскиот
сојуз против Ахајскиот сојуз, •Елида и Спарта. Им помогна на
Етолците да лобедат, а со мирот во Навпакт (217 година), со
хој таа.војна завршк, мзвлече најмногу корист. После тоа
Филип V влезе во судруватве со Римјаните со тоа што зазеде
нехои приморски епирски области со Епидамн и Аполонија; со
тоа што му пружи засолниште на Деметриј Фарски, а особено
оо тоа што во 215 година, една година -после поразот кај Кана,
ехдучи сојуз со Ханибал. Поради тоа изби „Првата македонска
војна“ , војната на Римјанитв со Македонија, којашто се водеше
од 215 до 205 г. Римјаните ја пратија флотата на епирскиот брег и
гонатераа Филипа да сеповлече. Потоа Римјаните, заземени со
тешки: борби во Италија со Ханибал, имоставија на своите со-
јузници (на илирскиот крал ГГлеврат, на Етолците, на Ели-
ѓаните, Масенците, Спартанците и на пергамонсќиот крал
Атал) да војуваат со Филипа и неговите сојузници (Ахајците,
ТесалцЈсте, Беотците, Бпиротите, Акарнанците и битинскиот
крал Прусија), кои се бореа поради свои интереси. Имаше разни
перипетии. Се заврши со мир склучеи од Римјаните со Филипа
во 205 годика во епирскиот град Фокнике. Сојузниците на ед-
ната и на другата страна. нитто особено не добија и не изгубија.
РѓоЈјаните тука го постигнаа тоа што Фллил, зафатен ва Бал-
канот, беше оневозможен да му помогне' на Ханибал, додека
тие сите свои сили ти управија против Картагинците. Филип,

248
стаако склучи мир, ја осигури позадината и непречено удри
на Трачаните, на егејските острови и ка Мала Азија, загрозу-
sajlbc ги интересите на Пергамон. Во сојуз со сирискиот крал
Атал Ш се готвеше да удри на Египет и да заземе некои вон-
ехипетски краишта на Птолемеидите-. Околу 201 годЈша Филип
беше на врвот на својата слава, „господар на копното и на мо-
рето“ , хегемок на балкакска Грција, господар на многу егејски
острови (Самос, некои Киклади) и на некои делови на Мала
Азија (Милет, некои градови на Пропонтида). То-гаш Атиња-
ните, кок дотогаш на се впуштаа во судрување со Фклипа, РбД-
ците и пергамонскиот крал Атан тк повмкаа на помош Римја-
ќите против Фиглила.
Римјаните во 202 година победоносно ја. завршија Вто-
рата лунска војна и беа слободни за ахцил на.исток, Тие се
одзваа на повихот на Атина, •Род и пергамонскиот храл, му по-
ставија на Филипа ултимативно барање да налушти се што ик
одзел на Грците и на ГГергамон; а кога Филип тоа го одби, му
лавестија војна. За Римјаните тоа беше „Втора македонска
војна“, којашто ее водеше од 200 до 197 година ка ст. е. Рим-
ската флота во заедница со родската и пергамонската ја кс-
фрли македонската од сите лаважни позиции на Егејското
Море. Есента ќга 200 годика римската војска под командата на
кокзулот Публиј Сулпициј Галба се истовари кај Аполовија
на источниот јадрански брег, па по Егнатиевскиот пат (Via
Egnatia) навлезе до Лихнидското (Охридското) езеро, оттука во
Линкестида (долината помеѓу денешна Биго-ла и Лерин), го
победи Филипа кај месгото Ottolobos близу до реката Еригон
(Црна), ги испљачка областите Линкестида, Елимиотида, Оре-
стида и по пределите јужно од Лихнидското езеро се врати
на јадранскиот брег. Во исто време римските сојузницк Дар-
данците удрија на Филипа од североисток и ја игспљачхаа.
Леонија. Кога римската војска се врати на Јадран, Филип ги
одби Дарданците лраќајки на нив војска со којашто коман-
дуваше неговиот сик Персеј.
Есента 199 годива римската зојска под командата на
ксвзулот П. Вилиј Тапул ггрезеде нова офанзива против Фи-
агала, којашто лобедоносно ја заврши конзуЅЕвг:-~-^ламзшин
(Titus Qinctius Flamininus), кој тргнувајќи лрол*б1%“ наг_198'Т4а-
дина од брегот на Јадран, кај устието на реката Аооѕ (Војуша),
го потисна Филипа во Тесалија и, заедко со повеќето балкан-
ски Грци, најпосле го совладеа. Конечната битка беше во Те-
салија, кај местсѓго ЕЈонхскефале (Kynoskephalai) во јуни 197
година. Многу придонесоа Илирите од север — илирските ди-
насти Плеѕврат и Батон — и другите ртагсии сојузници. По-
себен римски одред оперираше на југоисток, почнувај1си од
Атака. Ахајците, кои изненадно преминаа на страната на Рим-
јаните, ја победија Филиловата војска кај Коринт. Римските
и пергамонските трупк п* лобедија Филиловите во Мала Азија.
Филип, ?1оразен хај Киноскефале, склучи мир со Римјаните,
Мораше да плати илјада таленти, да ги предаде бродовите, да

249
 ѕк надушти скоро сите поседк во Мала Азија, па да ги повлече
•своите досади што ги имаше во Коринт, Халкида и во други
Јрадови на Балкакска Грдија.
Во 196 година конзулот Фламинин присусгвувај ќи на
Кстмиските игри на илјадите одушевени Елини им објави дека
Елада најпосле е слободиа земја; дека елихските градовд, кои
беа под македонската хегемонија, конечно се слободни3). Вој-
.ната со Филипа беше завршена. Балканските Грци продолжија
'со меѓусебните пресметки. Фламинин во 195 година /заедно со
•Ахајците, Етолците и со Филипа удри на спартанскиот тиран
.Иабис и го совладеа па се врати во Рим со големо богатство
хоешто, наводко, го пленил од Филипа. Тука имаше злато,
•срсбро, уметнички споменици собрани од Фламинин сехаде •
.по Грција4).
Во 192 година Римјаните се судрија со Антиох Ш, обновач
на царствого на Селевкидите. Антиох Ш од 200 година ја имаше
,проширено својата власт над поголемиот дел од Мала Азија,
загрозувајќи го особено Пергамон, па мина преку Хелеспонт
во Традшја. Во Ефес тогаш ее наоѓаше неговиот штитеник
Ханибал. Со Ханибала Антиох кроеше планови за напад ва
.Римјаните. Во 192 година Антиох, на покана ва Етолците, со
бродови ги префрли своите трупи на источниот брег на Грција
и почна да освојува разни подрачја на Тесалија. Против него
•ее образува коалиција на чело со Римјаните. Мету римските
•сојузници се истакнаа Ахајците и Филип Македонски. Рим-
ската војска (командант М. Acilius Glabrio) од Јадран (Алоло-
нија) преќу Македонија навлезе во Тесалија и дојде до Тер-
мопили, каде што со сојузниците го порази Антиох. После бит-
хата кај Термопили (193 ѓодина) Антиох се повлече во Мала
Азија, а Римј аните ги совладаа Етолците. Потоа Римјаните со
бродови дојдоа во Мала Азкја и го победија Антиох кај Маг-
незија (390 година).
После битката кај Киноскефале Филтш живееше уште
осумнаесет години, се уште самостојно владеејќи со држаѕата
и војувајќи со северните и иеточните соседи, Дарданци-
те и Трачаните- Имаше и сојузници (Одрисите, Бастарните
и галеките Скордлсци). Умре во 179 година. Го наследи
син му Персеј, последниот македонски крал. Персеј вла-
.дееше единаесет ■години (179—163). H ero-во 171 година го
нападнаа Римјаните и со него ја водеа тригодишната „Трета
македонсха војна" (171—168). РимЈаните со своите сојузници
;{Дарданците, Ахајскиот сојуз и другите) и во соработка со
Евиеноват.а и родската морнарица во Вгеј ското. Море ги совла-
.даа Персеевите одреди, хои беа многу големи. Конзулот Емилиј
Паул на Персеј му •го зададе конечниот удар во битката кај
Пидна во Македонија, на 22 јуни 169 година5). Персеј беше
заробен, однесен во Рим и воден во триумфот на Емилиј Паул.
Умре во 165 година како римски заробеник. Истата судбина
ја дожквеа илирскиот крал Гентиј, сојузникот ка Персеј, кого

•250
 Римјагогге го победија („Илирската војна") кај Скодра (Скадар)
во истата година кога и Персеј (апрдаг 168 година).
Освоената Македонија Римјаните ја поделија на четири
^автономнк области (тетради), чии главни градови беа: Амфи-
полис, ■Тесалоника (Солун) Пела и Пелагонија. Во тие области
-владееја локални фунхционери под римска контрола. Тие се
менуваа секоја година. На иатписите се споменува Synedrion,
рбласно македонско собрание. Освоената Гентиева илирска
теркторија Римјаните ја лоделија на три области.
Во 151 година во Македонија се појави некој Андрискос,
•човек од непознато потекло, кој се претставуѕаше како Филип,
син на Персеј. Тој „Лажен Филип" успеа привремено да ја
земе кралската власт во Пела и во 149 година да крене воста-
ние на Мзкедонците за ослободување од Римјаните. Востанието
пропадна. Римјаните во 148 година го совладаа „Лажниот
Филил"; им ја одзедоа на Македонците и она малку слобода,
.што ја имаа, па од Македонија, Епир и у т т е некои илирски
областиг образуваа нова провинција Македонија0).
Откако ја зазедоа Македонија, Римјаните се приготвија
да завладеат и со балканска Грција. Во тоа успеаја. Беа п о
рилни, а методот „Devide et impera* им ]'а олесни работата. Гр-
ците тогаш, како и секогаш, водеа меѓусебни борби. Ахајскиот
■сојуз во тоа време беше најголема грчка сила. Ахајските стра-
тези, особено Филипозшен, беа најзначајни личностји. во грчкиот
политички зкивот. Римјоните, кои порано го користеа Ахајскиот
сојуз во борбит^ со Македонија и во знак на благодарност ја
подржуваа неговата агресивна политика на Педопонез, сега, по
паѓан»ето на Антигонидите, им помагаа 'на Спартанците,
'Мееенците •и другите да се одбранат од Ахајците. Ситуа-
цијата се 'комшшдира. Во 146 година членовите на Ахај-
скиот сојуз, заедно со Тебанците, Халкиѓаните и другите со-
јузници кренаа востание против Римјаните, кои беа стварни
хосподари на Грција, иако слободата на Грците формалво ја
признаваа. Еорбите почнаа во Тесалија, каде што Ахајците ја
иападнаа Хераклеја, жоја имаше исталено од ниввиот сојуз и
премината кај Римданите. Потиснати од римските одреди од
ЈЛакедонија Ахајците се повлекоа на Пелопонѕз, зедоа во своите
редови дванаесет илјади робови, даватќи им слобода и вложија
се за да ги одбијат Рим:јаните. Ништо не помогна. Кај Левко-
петра, недалеку од Коринт, конзулот Луциј Мумиј жѕстоко
ги порази елинските борци, кои последен пат се бореа за сво-
јата слобода. Тоа беше во 146 година. Римјаните, победоносно
завршувајќи ја оваа „Ахајска војна", ја освоша целата бал-
канска Грција и да вклучкја во составот на својата провин-
дија Македонија. Со разните градови постапуваа различно. Нај-
ташко помина Коринт, кој беше центар на востанието, богат
прв на дофатот на легионарите, а опасен зконкурент на рим-
•ските трговци. Римјаш«те го оплачкаа, го срушида; Неговото
население делум го norySicia, а делум го лродадоа во попство.
"Беа порушени Теба, Халкида и уште некои градови. Најдобро

251
минаа Атина и Спарта, римски еојузнлци, коишто добија при-
вилегирала лоложба. Во основа сите .градовк ка балканскѕ
Грција добија извесна внатр&шна самоуправа, но секоја акција
иадвор, секое гтоврзуван»е во сојузи, секој позкачаен еконошски
потфат надвор од границите на градот им беа оневозможени.
Римскиот намесник во Македонија беше надлежен за сите
воени к позначајни судско-административни прашања на Гр-
ците. Сите грчки градови на Римјаните им плакаа годишен да-
нок. Во царско време Римјаните од балканска Грција формираа
посебна провинција Ахаја (Achaia)'').

3 АБЕЛ ЕШ КИ

l ) P o ly b ., II, p a ssim ;' А р р ., .R lyt., 7 ; Cassius D io Ir. 43

s) И з в о р и : П о л и б и ј, Л и зи ј, A n u ja u , Ф л ор , ЗЅвтропиј, К а с и ј Д и ок к
чруги. Види: G rg a N ovak, H var (B eogra d 1924), passim и Lisffiar, C m o Kor-
kira (S k o p je 1951), passim , к а д е ш т о e у к а ж а н о н а оста н а та та л и тер атур а.
3) П оеебн о е и р о г л а с е в о о сл о б о д у в а њ е т о н а Х о р ш п ', Ф о к и д а , Л окри да,
Е в б о ја , А х а ја Ф т и јск а , о б л а ст и т е л а М агн ети те, Т есал ц и те, П е р х е б и т е
(P olyb., X V IT I, 46: L iv . X X X , 32: p ] u t . Fiam ., 10),
<) P o ly b ., X V I — X X I X ; L iv . X X X I — X L V ; D iod., X X V I I I — X X X ; A p p ..
M akedonika, 4— 19' и S yriaka, 1— 44; Cassius D io , X V I3 I— X X (ц и ти р а н к а ј
З о н а р а ); Justinu s, X X X — Х Х Х Ж (сп рем а Т р о г П о м п е ј); П л у та р х , б и огр а ф и и
лл Ф л а м ш ш , ТЅхилнј П аул, Ф илолоимен, К а т о н Л о с т а р и о т ; н а тл и си , В јЈд и
н с И ст о р и и т е н а Р и м , н а п р и м е р к а ј D e S a n ctis. S toria d ei Rom ani, IV ,
parte I , -passim . За б о р б и т е : K ro m a y e r, A n tik e S ch lach tfeld er, П — и н т е -
р е с н и х и п о те з и з а п о л о ж б а т а н а O ttolohos и о ста и а т и т е л ок а л и т е т и в о
Л к н к ести да , н а к о и с е в о д е а б о р б и м с е д в н ж е ш е р и м ск а та в о јс к а в о
200— 199 година.
*) L iv ., X L I V , 37,8, астровгом ски датЈТ* (С п р о ти б о р б а т а и м ал о з а к р а -
ч у в а н л н а м есеч и н ата).
e) D io d ., X X X I , 40; X X X I I , 15; L iv ., per., 49 sq . 148 год и н а е „п о ч е т о к
в а м а к е д о н ск а та е р а " , п о к о ја с е д а ти р а ш е в о р и м ск а т а п р о в и к ц и ја М а к е -
д о и и ја . З а та а п р о в и н ц и ја в и д и п о д а то ц и (а р х е о л о ш к и м а тер и ја л и д р у г о )
к а ; G e y e r, Р . W . R. E., s. v . M akedonia.
т) P o ly b . X V I H — X X X I X , ф р а г м е н т а р н о ; сп и том н те и л е р и о х и т е н а
и згу бе н и те Л и ви евн к н и г и ; Раиѕ., V I I , 12 s q .; J u st (Т р о г ) X X X I V , 1— 2.

252
ji;
ir

РЕЛИГИЈА, КНИЖЕВНОСТ И НАУКА,

АРХИТЕКТУРА, СКУЛПТУРА,
СЛИКАРСТВО, КЕРАМИКА,
НУМИЗМАТИКА И ЕПИГРАФИЈА
 t

■>l

i.
 XVI

РЕЈШГИЈА

1. ОШИТ ДЕЛ

Религијата (лат. religio, гр. theosebeia), односот на луѓето>

кон замислените, •обоготворени натприродни сили, ја опфаќа
теологијата, митологијата, хултот и некои други. активности.
Старите Елини не се впуштаа многу во мрачни теолошки
фантазирања. Ttie го сакаа митот и го вршеа култот1).
Митот кај старите Елини е кародна приказна за боговите
и хероите; култот начин на изразување на верските чувства2).
Елините во митот и во култот^развија многу нешта примени
од религиите на другите народн. Многу што потекнува од да-
лечните времиња. Поради тоа историјата на старогрчката ре-
лигија е важен оддел на историјата на религијата воолшто.
Антропоморфизмот во класичната грчка религија прекрасно се
одрази во класичната грчка книжевност и ликоввата уметност.
Поради тоа изучувањето на старогрчката релитија, особено'
низ митот и култот, е важно за изучувањето на старогрчката
култура. Старогрчките верски идеолози не беа свештеници
туку филозофи. Во текстовите на старогрчките филозофт*
наоѓаме најразличии сфаќања за религијата. Тука има и многу
напредни атеистички поставки.
Како остаВнина од далечното минато во грчката религија
сочуван е и развиен анимизмот, верувањето во духови,’ веру-
вањето дека сите природни појави се дело на духовите, кои
се наоѓаат во нив; верувањето дека животните, растенијата
се што постои има душа (лат. animus, anima). Аѕимизмот осо-
беио се 'огледува во грчкиот мит. Потоците, реките, ветровите
и кногу друѓо во природата ја инспирираа фантазијата ѕа
грчките поети и раскажувачи. Во врска со анимизмот стон *г
појавата на демонизмот и полидемонизмот, замислување на.
природните сили во вид на демони (rp. daimon) и верување,
дека духовите можат да постојат и надвор од,лредметите штО'
тие ги одухотворуваат. Музите, Харитите, Сирените, Харпиите,.

255
Ериниите, Сатирите, Силените, Кентаврите, Паните и разни
други фантастични суштества, толку драги на грчките поети
и на ликовните уметници, изворно се делгонски замислени
природни сили. Во грчката народна фантазија живееја многу
безимени демони, на кои им се припишуваше посебна момен-
тална функција (демон на плугот, демоа ва житото, демон кој
ја помага родилката, апотропејски демони — кои го одврату-
ваат злото н друти). Сето тоа е оставнина од длабокото ани-
Мистичко мивато.
Посебнр место во анимизмот имаше веруваз>ето во чове-
ховата душа. За тоа сведочат сочуваните гробови -и предме-
ти-ге во нив. Верувањето во човековата душа, популарно кај
разни народи (не толку старо колку што тврдат идеалистите)
сгарите Грц» го развија .ва свој начин. Грците човеховата
душа ја замислуваа кли а) како нешто што има лих, а го прет-
сгавува сето она што кај човека е највредно (лат. genius) и
што со телото умира, или б) како идол (гр. eidolon, лик) ма-
лечка фигура, која после човековата смрг излегува од телото;
лета (во вид ва птица, пчела, некое друто крилесто суштество),
лдавее ронатаму со осббен живот, или в) каш> дух (rpi psyche,
лат. animus или anima), кој во последниот момент, со издивну-
вашето, го напушта- човековото тело и оди некаде во облаците,
или г) кахо сенка (ip. skia, лат. umbra),'хоја после човековата
смрт има недофатлив и невидлив човечки лик, живее хако
двојник на човбкот; на. живите им се јавува на сон; може да
се првика. Во врска со тоа се сфаЗсањата за добрите и лошите
души на покојкиците. Во врска.со тоа се погребните обреди,
култот на покојникот, 'хултот на предедовците, хлансхите
херои. Сето тоа Грците го примиле од постарите и на свој ва-
чин го обработија и.го развија.
Долг 'беше патот од прастариот анимизам до хласичната
грчка религија. Мислењата за тоа. се разни. Прастарите Грци
ги обожавале природните сили во вид на животни (зоолатрија),
во вид ка растенија (дендролатрија, обожавање ва стеблата),
во вид ка разни предмети (хоплолатрија, обожавање на оруж-
.jtTo; обожаван»е на столбовите и т. н.). Многу од тоа Јиетори-
чарите на религијата го квалифицирале како фетишизам
(португ. feiti?o, лат. facticius, производ,.она што е изработено со
култна дел). Нешто од тоа е во врска со тогемизмот, со остав-
нината од кланската општествена старина, од времето кога
секој клан го почитуваше својот тотем (вазив од јазикот на
северноамериканското индијанско племе Ojbiva) — некое жи-
вотно, растение, илк некој друг објект, верувајќи дека во него
се наоѓа изворот на здравјето и напредокот.
За прастарото обожавал>е ка животните (зоолатрија) сзе-
дочат хомерските епитети: „волоока" за Хера, •„уткоока“ зд
Атина, ,^глушечки'‘ бог (smintheos) за Аполон. За тоа, сведочи
традиЈдгоналниот Аполанов прекар „Lykeios", волчешки. Во
грчкиот восг и култот особено место имаа*. змизата, волот,
коњот, срната, делфинот и вехои други животни. Грците на
 5ii' ,
'•V;‘л . своите богови и богинки најпосле им дадоа човешки лик (антро-
поморфизам). Тогаш. поранешните фетиши, тотеми, разните
обожавани животни, обожаваните предмети, станаа придруж-
ници, ахолити на боговите, руштества посветени на боговите
(утката на Атива, срната на Артемида, коњот ца Посејдон, дел- -
финот* на Афродита и т.н.).
- Прастарата дендролатрија. обожавањето на стеблата,
остави јасен траг во класичната грчка религија. Разни расте-
зшја се атрибу.ти. на класичните грчки богови или богинки.
Свети растенија беа: Зевсовиот даб во Додона, Аполоновиот
ловор во Делфи, Латонината маслинка на Делос и Атииината
во градот Атина, Латонината палма на Делос. Во врска со тоа
се и некои етиолошки легенди (на пример легендата за Елени-
Il ниот платан во Спарта): Кај разни народи се развија земјо-
делски култови.' Во врска со гие култови се вршеле обреди, со -
кои се сакало 'да се постигне, да се зголеми или да се забрза
нлодносга. Старите Грци од народнлте вултни аграрни обреди
постетхено сбздадоа драма и со- тоа релитијата ја управија во
'лајубав правец.
Во релитијата на ангичките Грци, покрај споменатите, се
сочувале и многу други остатоци од разни религии. Народните
обреди за предизвихување на дожд, версхите ггроцедури при
лечењето, маскирааето, култните игри и некои друти верски
дејства во грчхата религија, како и во некои други релиѓии, се
остатоци од прастарага магија, процедура по волшебен пат да
се Постигне саханата дел. Системог ка забрани, таканаречените
табу (збор од јазикот намеланезијските островјани во смисла:
„света работа", sacrum), церемониите на чЈ«стен>е, принесуван>е
на жртви, мантиката и многу други култни дејства кај антич->
ките Грци, како и кај некои друѓи народи, се оставнина од
длабохата старива.
Минојската религија. — Во грчката класичма религија
сочувани се многу елементи од минојската, критската религија.
Во минојската религија карактеристични се овие култови:
кјглтог на светиот камен (најчесто столб), култот на сружјето
(hoplolatria) — особено култот на двојната секира, „ labrys"а) и
лултот на штитот; култот на некои жјшотни —» особ^ш ва
бккот, гулабицата и змијата; kjtitot на некои стебла, на
. некоц свети симболи — особено на восшвсккте ротови; култот
ва некоја богмнка -која е носител на разни функции, а ѕоја се
претставувала со разни антропомс^фни ликови и со разни
атрибути (можеби на повеќе богинки — богинка на плодноста,
богинка на кралскиот двор, богинка на ѕверсжите, богинка на
дашвкхг свет). Спрема сачуваните ликавнц споменици конста-
S I- тиран е минојскиот култ на -некое божество во вид на мало дете.
Некои од минојските култови имаат аналоши во релихии-
u те на предноазиските народи (култогг на врховната богинка, -
кј»лтот на сеќирата, гулабицата, бикот). Туха има непгто еги-
¥ •• метско (богмнка со змии, sistrum), а непгго од друти схрани.
Критј аните тоа го оформија иа свој начин, а класжчните Грци -
17'Исгорија на античките Грци ___

•Ss 1
Ш i
то развија понатаму4). Како и другите народи, носителите на
иинојската култура ѓи почитуваа своите покојници.
• Минојските култови јасно се илустрирани со две слики
ка керамичкиот саркофаг од Хагија Тријада. Тука гледаме
1обожуван1е иа рекое антропоморфно божество, честење на
секирата со две сечила, култ на покојникот, жртвување на вол,
принесуваље на други жртви — подароци. Тука' е светата шу-
мичха и едикулата. Тука се свештениците. — Откриени се
разни минојски култни места, светшшшта во пештерите, култ-
ни соби во палатите5).
Има многу споменици од минојската религија. Има КЈлногу
толкувања за нив.8)
Микенската и ѕсомерската религија. — Носителите на ми-
кенската култура во својата религија имаа грчки и негрчки
елементи. Тешко е тука да се разликува, што на кога му припаѓа.
Микенскиот култ на Зевс и култот на домашното огниште се
сопственост на разни индоевропски народи. Ако Вентрисовото
читање на критско-михенското линеарно писмо „Б" е точно; ако
е исправна интерпретацијата на натписите од таблиците од Пи-
лос, што ја дадоа Вентрис и неговите следбеници (Chadwick,
Sundwall, Furumark и други), на таблиците од Пилос документи-
рани се култовите на Хера, Атина, Посејдон, Хермес, Дион**с,
'Илитија, па некое женско божество, чие име (Дива) одговара
на класното Див, Deus1).
Класичните Грци многу што наследија од носителите на
михенската култура; па и во религијата. Во Атана, Аргос, на
Егина, Самос и на некои други места храмот ка градската бо-
гинка, заштитничката на класичниот полис, изграден’е врз
темелите на градби од микенската епоха. Критско-микенската
богинка на ѕверовите, документирана со ликовните споменици,
која одговара на хомерската „potnia theron"*), се разви во
»ласичната. Артемида8).. Критско-микенската богинка на плод-
'носта и земјоделието, „Големата Мајка" во предноазиските
хултови, се разви во класичната Деметра.
Во Илијада и Одисеја, каде што поетски е сврзано пре-
кикенското со михенекото и помикенското, на олимписките
богови им е даден социјалниот поредок од михенеката епоха.
Во светот на хомерските богови над сите е Зевс, како Агамемт
нон во Мхкена, или Пријам во Троја. Охолу Зевс се останатите
богсви-, кахо хомерсхите првенци околу главниот басшгеј.

Божествата ■и другите натприродни супггества

во религијата на историските Грцк
Херрдот вели дека Хомер и Хесиод на Елините им ја
изработле■теогонијата к на секој бог му дале кме, улога п лик10).
• Спрема Хомерските песни, спрема Хесиод и другите извсн-
ри во замислекиот мптски свет иа елинските богови и другите
надчовешхи суштества постојатг "•

258'
 I. Богови ва небото
А. Врховии богови: Зевс, Хера, Атина Палада, Аполов,
Артемида, Арес, Хефест, Хермес, Афродита, Хестиа, Деметра.
Б. Небески божества од втор ред: 1. Обоготворените не-
бески тела и суштества: Хелиос — Сонце, Селене — Месечина,.
Хеос — Зора, Астра — ѕвезди, Ветрови; 2. Придружници и
службеници на небеските богови: Музите, Харитите» Темида,
Хори, Нике — Победа, Ирис — Божилак, Хебе — Младост,
Ганинед, Ерос — ЈБубов, Деветте Музи: Klio (историја), Kaliope
(en), Urania (астроиоагија), Thalia (драма), Terpsichore (игра)
Erato (љубовна поезија), Euterpe (музика), Melpomene (траге-
дија), Polymnia (Лирска поезија); 3. БоЅсества на раѓањето и
здравјето: Илитија, Асклепиј; 4. Божества на судбината: Moirai
(лат. Parcae), Nemesis, Tyche (лат. Fortuna), Agato Demon (лат..
Bonus Eventus).

II. Божества ва морето и водата

Посејдон, Океан (и неговата фамилија),. Понт (и неговата
фамилија: Нереј со Нереидкте, Тавмапт, Форкис и Кетос),
Амфктрита, Тритон (ги има повеќе), Протеј, Главкос Понтиос,.
Ино Леукотеа, Меликерта, Сирени.

Ш. Божества ла земјата и подземјето

Деметра, Гаја — Земја, Реа — Кибела илн „Големата
Мајка'*, Дионис, Нимфите, Сатирмте, Силен и Силените, Пан,
Приап, Переефона, Ад (Haid.es), Тартар, Еринии, Хеката, Tha-
natos — Смртта, Нурпоѕ — Сонот (и соништа под разни имиња).
Во класичната грчка религија особено се истакнуваат
дванаесетте главни богови. Тоа се споменатите врховни богови
на вебото, со нив Посејдон, богот на морето. Деметра спаѓа во
небесниците и божествата ’ од долниот свет. Помали божества,
кои невидливи хотвеат на земјата, во грчката митологија има-
ше многу:
„Тридесет хиљада има иа земљи, која пас храии,
бесмртних Зевсових богова, слртне што чувају људе.
' Они чувају правду и дјела која су добра'
Зраком заодјевени свуд се по земљи крећу“ .
(Хесиод, Дјела и дани, 250—253)

ЗАВЕЛЕШ КИ •

Ј) Латинскиот назив religio етнмолошки се доведува во врска со лат.

rdigere, relegere, во смисла „вршење со страѕопочит" (Cic. De natur*
deorum; П, 28 и Aul. GeL, NocL Att., IV, 9). што одговара на грчкото theo~
sebeia, богопочитување. Спрема други етимологии retigio е во врска со лат.

17*
25$
12, г '

religare, врзување — имање ѕрска со божество (Augustinus и други) или

со латинското relinquere, Вндн: Toutain кај Daremberg—Saglio, s.v. religio.
3) Види стр. 261 sq. и 264 sq.
3) Спрема Плутарх, Quaest. Ог^ 45, labrys e лидијски збор.
4) Toa ce гледа, ва пример, во еволуцијата ѕа култот на роговите: |
рагови, волсса глзва, вол, Минотаур, Зевс. Minotauros веројатио е тавто-
ј
лошка ковавица од Mino (manz „бик") и tauros „бик“, по Будимир.
6) Во мадата „капела на-двојната секира" на палатата во Квос (повр-
шина вкупно 1,5 х 1,5 м) сочувани се многу работи: жргвеаик, клупа, два
пара свети рогови, векопку идоли, вази. Во посебна соба на истата палаѕа
сочувана е „еакристија" со два големи камени сандаци, а во нив: крст
(ѕултен симбол ва мнох-у предхристијански религии), многу предмети од
фајанс — неѓу вив две женски фигури,' едната обвиткана со змии. така-
наречена „Змиска богинка", друтата со змија во раката. — Во тие сандаци
иајдени се 150 таблици со натписи ва линерното ^А" писмо.
e) NUssob, Ilie Minoan-mycenian religion and its survival in Greek
religion, Lund 1950; Picard, Les religions preheleniques, Paris 1946.
7) Ventris—Chadwick, Jamal af Helfemc Studies, LXXIH — 1955, 84—
105. Bo истото списааие, LXXVI — 1956,1—17, ce оспорува веродостојноста
na Вевтрисовото откритие. п\
•) „Господарка на $веров(ггеп, Илкјада, XXI, 470.
' •) Неѕ., s.v. Britomartis.
10) Her., II, 53/ За хомерските песви види Гл. IV, 2. !■■.
Хесиодовата Theogonia, еп соЈдадев во осммот век на ст.е., има 1022
хексамегри (крајот не е сочував). Содржина: Инвокација, пролог во чест
на Музите со химѕа на Музите; леѓенда за посгашксот на светот; легенда
зп постакохот на боговите # владеењето на боговите во три епохи, за Ура-
новата, за Хроновата и Зевсовата епоха; резкп епизоди (за раѓањето на
Афродита, за раѓањето наЗевс); химна. на Хеѕата; митот за ПрометеЈ; за
борбата ка Титаните (Titanomachia), опис на Тартар; други ,ммтови. —
Мвогу делови ке се изворно Хесиодови, туку нодоцна се вметнати зо Хе-
сиодовата Theogonia Некои Хесиодови легенди изворно се од месопотам-
схо, некои од егилетско или неѕое друго неелинско потекло. На натпискте
од Рас.Шамра (Угарит)ј во Сирија, во поново време .најдени се звачајни
г.отврди за ориенталното потвкло лв некои Хесиодови митови. Ч■'

•» ;
* •<
■ЗЈѕ
-1 V-
it
П

•Ѓ?
•Д:>■»

260

(
 I
МИТОЛОГИЈА

Митологијата!. е науха за митовите.- Со истото име попу-

ларно се наречуваат сите митови заедно кај едек или -кај
•ловеќе народи. .Мит (гр. mythos) е народна прихаска, со која се
сака да се објасни, хако со делувањето на боговитд, хероите или
нехои други замислени суштества настанала некоја појава во.при-
родата, некоја1општесгвена усѓанова, некој народен обкчај ш
нешто друго. Такви објаснувања на прво место дава етиолот-
киот мит (гр. aition, причина). Античката литература е лолна
со шшови. Богати литерарни извори за познавањето на трчката
митологија се Хомерските песни, античката драма, ^па делата
на лиричарите, истори^арите, филозофите и раскажувачите.
Во елинистичката епоха се појавија збирки. митовл, изработени
по уемената и литерарната традцција: Познати се од фраг-
менти. Во целост е сочувана „Библиотека'% која му се припи-
шува на Алолодор, богата со митови. Грчките писатели од рим-.
ската епоха и некои Римјани (на пример Hyginus) ја продол-
жија и ја дополнија работата на' лостарите грчки митографи.
Ликовните уметници прикажаа многу митови на свој начин,
држејЌи се кон усмената и литерарната традиција, а понекоташ
создавајќи и нови ликови. Покрај боговите во. митовите нај-
често се јавуваат херои, полулуте полубогови, чии татко е бог,'
а мајката смртна жена, или таткото смртник а мајката богинка.
Од литераршгге извори и од ликовните споменици лознати
се многу грчки митови. Стручњаците различно ги групираат.
Слрема.една ттппрЈта постојат: митови за прстанокот на светот
(kosmogonia), митови за лостанокот' на боговите (theogonia), ми«
тови за лостанокот на луѓето (аШтородотаа); за преобразувањата
’ (метаморфози), жгсши со кои - се симболизира' промената на
годишните времиња, денот и ноЈсга, митови за персонифицира-
ии природни суштества, за нзвонредни природни појави (на
лример за потопот), митови за херрите основачи на некои родови
или племиња, мјггови за боговите или хероите, кои на луѓето
)ш помогнале да дојдат до некое откритие, на- лример до откри-
тието на огаот (митот за Прометеј); митови заг хероите оснсшачи
на некои општествени установи (на пример за Ликург, спартан-
скиот захонодател), за борбата на боговите или хераите со
демоните (борба на доброто и злото), митави со историска т з а -

261
дина (на пример за Тпојанската -војна), или митографски изо-
пачени историски факти.
Спрема друга поделба постојат: митови за персони-
фицирани метсиролошки суштества (на рример за сонцето —
Faeton), митови за разни физички појави (на пример за потопот),
митови со кои се објаснуваат некои стари верски церемонии
(ва пример оргиите, митот за Дионис), ha историски или евхе-
мерски митови (по името на филозофот Евхемер, кој во IV век
ва ст.е. тврдеше дека сите грчки богови некогаш биле луѓе и
направиле големи дела), митовите што ги создадоа ликовните
уметници со. своите произволни претстави, митови со етичка
Сзодржина, сб морална поука, мистички и алегориски митови
(ва пример за Брос и Психа)1).
Многу митови старите Блини примиле од другите народи,
na ги развиле на свој начин. Од ориентално потекло кај Грците
се шгговите за постанокот ва светот, за постанокот на боговите
и луѓето, за борбата на титаните (Титаномахија), за Прометеј,
за Тартар2). Од ориентално потекло се митовите за „златното,
сребреного, бакарното и железното време" на светот3), за ло-
топот4), На ориенталните митови Грците им дадоа своја умет-
кичка форма. Нешто се оформило во Ахејско-микенската епо-
>:а. Могу од тоа своето потекло го влече од преткласната дла-
Бока старост, од времето кога примитивецот водеше тешка борба
СО' природните сили (легендите за чудовиштаЈ. Многу од мито-
ѕите никнале во класното општество и јасно зборуваат за
социјалните неправди, што ги подржуваат боговите и моќните
луѓе. Родовската аристократија пропагираше легенди за херој-
ствата на своите родоначалници. Народните маси во социјалните
борби Херакло го сметаа за свој заштитник. Класичните легенди
најчесто имаат елементи на разни општествени епохи.'
Регионалните легенди имаат најјасна историска јатха. Тие
претставуваат особена форма на традигопата за историските
настани. Меѓу рвгионалните л е ге н д и попознат* се овие:
Тесалските 'легенди: За Кентаврите и Лапитите, за Ад-
мет х Алехестида;
Беотско-тебансхите легенди: за Кадмос, Атеон, Ахтиопа
(и кејзиките синови Амфион к Зет);
Атичките легекда; за -Кехроп, за Ерехгеј (Ерлхгониос),
з& Тесеј;
Коринтсхите легенди: за Сизиф, Главк, Белерофонт;
Аргивските легенди: за Ио, за 'Данај и. Данакдите, за
Прет и Претидите, за Персеј;
Лаконските и месенските легенди: за Диоскурите;
Критските' легенди: за Мииос и Минотавр, за Тал;
Легендите од разни краишта за Херакло;
Легендите за заедничхите акции на хероиге од разѕи
храишта (подвигот нл Аргонаутите. ловот на Калидонсхиот ве-
пар); легендите од ..Тројанскиот циклус"; легендите од „Табан-
схиот 1џжлус“ (за Едип ц неговите потомци).

262
 Посебна грула претставуваат митовите за првите луѓе, по-
.топот и така натаму,, од ориентално потекло5).
„Хомеровиот еп и целата митологија — пишува Бнгелс —
ѕгоа е главното наследство што Грците то ггрезедоа од варвар-
ството во цивилизацијата1'6).

ЗАБЕЛЕШКИ

*) E. A . Gerdiner, Hastings Bncyclopaedia o / Religion and Ethics, s.v.

M ythology. I
2) Hes., Theogonia, каѕо ѕа стр. 260, заб. 10 и други помлади извори.
ЅЈ Неѕ., Ор., 90—201, варијанти кај Платов, Овидиј и други.
<) Акусилај и д р уги кај Ntlsson, 443.
в) G ru ppe, G ritchische M ythologie und R eligionsgeschichte,. I) 16 sq.
<преглед в а м и тови те n o к ул тн и те цевтри).
Engels, Потекло -ва семејсгвото, приватната сопственост и држа-
аата, гљ I, 2, 3.

263
 КУЛТОТ
Религаозниот хулт (лаг. 'cultus, од colere, негуваае, одгле-
дуѕан>е, почитување) е изразување на религиозно чувство,
,;стапување во врска со божество", преку разни актовк. Тие
ахтови можат да бидат чисто акустични (неартизсулисани гла-
сови, тонови, воздишхи, ѕикање, инструментални тонови). Тие
можат да бидат .збороаи (молитви, магични.фор?дули) ќли разни
телесни движен>а (ракување со. „светите" предмети, прибли-
жуван>е. кон „светите"' работи, бакнеж, поклон, движење во
литија, носе&е „свети" предмети, магии, „посветување" преку
„свети“ јадења, пиења итн.).
Старите Елинг-г своите верски чувства ги жѕразувале, го
вршеле култот, со молигви, песна, игра, сопривесуваше дарови
и жртви, со разни други обреди, — сето тоа на разни месга,
особено во храиовите, било саиси непосредно, било преку.по-
себни вршители на култот, преку свештеници или админи-
стратќвнк лица. Во старогрчкиот верски култ посебно место
имале мистериите, мантиката к фестаозалите.
Елинот му се молел на бога изутрина, по завршувањето
на јадењето, пред судското, заседание, пред борба, во разни
други случаи; обичнб croejlbi, со рацете и дланките свртени
кон местото на кое спрема верувањегѓо се наоѓало божеството.
Молитвите не биле утврдени. Се импровизирале. Се пееле-
хкмни, се свирело, се колнело и се проколнувало. Пред идолот
ре паѓало ничкум и се љубела земјата (proskynesis).
На боговите им се давале дарови, скромни или богаги.
Храмовите ги Краселе богати дарови (anathemata): статуи, ре-
лјефи, оружје, вази, разви други скапоцени предмети. Крај
i-.означајните храмови се граделе тесаври (ризници), во кои се
чувале даровите.
• На боговите им се принесувале жртви: а) бескрвни —
вино, млеко, вода со мед (sponde, залевање, иа пример при
тозба; исто и во чест на гкжојниците), слагки, лченица, овоштие;
б) крвни жртви —■волови (во епот хекатомба ,,’сто волови“, вооп-
што голем број волови), овци, кози (редовно овен и прч), свиаи,
петли. Животното се китело, се посипувало со жито и сол, се
 убивало со секира.iНеѓов ата гсрв се истурала ка олтарот; месото
се печело па им се делело на присутните; безвредвите делови
ги гореле.
Старите Елишг немале хиерархии, ниту на свештсниците
им давале особени: привилеши. Кај кив свештениксуг бил обичен
вршител на култот, чувар' на храмот. Понекаде свештеЈогаките
должности биле доживотни к наследни. Повеќето свештекиците
се избирале од поширркиот круг граѓани за една или повеќе
тодини. Некогаш басилејот бил врховен свештеник. Ирвосвеш-
теничката служба во Атина и некои друта ѓрадови ја наследн
„архонтот-басилеј", најнадлежниот за хултбт во градот, кој се
избирал секоја годива. Обредите во. чест на предедовците ги
правел домакинот на куќното огниште. На боговите им се да-
вала почест на местата каде пгго, спрема веруѕањето, се наоѓа-
ле (на .ридови, -во пештери, на плоштади, на раскрсници), осо-
бено bq храмовитеи пред нив. Туха се поставувал олтар (bomos).
Грчкиот храм не е Место за собирање на верниците, туку „бо-
жева хуќа", во која се наоѓал идолот. Светата земја околу хра-
мот (temenos) била обично оградена, а понекаде опфаќала света
шумичка falsos)1).
Спрема верувањето ва старите Елини богот ја вршел
сзојата.волја преку разни знаци, а ка разни начини давал про-
рочки одговори на специјални кеста. Свештеникот-врачот
(mantis) го толхувал пророчкиот. одговор (manteion, promanteiori).
На давањето на пророчхите одговори (мантиха) му се припи-
шувала голема важност. Имало многу лророчишта (manteion,
исти назив како к за пророчкиот одговор). Најзначајни елински
пророчишта биле: Зевсовото во Додона и Аполоновото во Делфи.
Бо Додона, спрема веруван>ето, божевата волја сеизвршуваЛа
со шушкањето на лисјата ва Зевсовиог даб, со ѕѕечење аа ким-
балите хои виселе на дабот и со шумењето на светиот поток.
Во Делфи свештеницата Питија, опијанета од парата, над тро-
ножецот изговарала несвесни зборови, кои свештеникот ги вер-
сифицирал. Често се добивал двосмислен одговор („ЌЕ •ОДИШ
КЕ СЕ ВРАТИШ НИКОГАШ ВО БОЈ ЌЕ ЗАГИНЕПГ' — сми-
слата .зависи'од интерпукциј ата). Елините и неелините од сите
страни доаѓале, или лраќале пратеници-, во Делфи за ,,да го
консултираат Аполон" — приватниците за професијата, за
женењето, патувањето и други работи; градовите за осковање
на холонии, за војни, за мир и други државни работи; стран-
ските владетели по разки прашања. Делфиското лророчиште
имало значајно влијание на елинскиот пр-питички, жпвот. 'По-
нехогаш делфисгште свештеници биле во служба ка извесни
политички грутш; во свое вреше во служба на Филип II Маке-
донски. „Питија филипизира", велеше Демостен.
Во Асклепиевиот храм .во Епидавр, на Кос и на некои
други 'места на болните во вид ва мантика им се давале совети
за оздравуваае. Службениците на/гаие храмови-лечилишта се
здобија со корисно искуство; На болните им препорачувале
капење,. .чистен>е, мачкаае со мелеми, различни хитиенски

365
 •посталки, престој во здрав, планински и климатски крај. Се
-собирале корисни искуства. Се истакнаа лекарите ва островот
Кос (Хипократ).
Смртта, породот, убиството, грдиот сон и многу друто,
-спрема верувањето на старите,- човека го обесчестува. Од тоа
треба ритуално да се исчистиш — со пран»е, со попрскување,
•со кадење, со лринесување на жртви. Катарзата (katharsis, чк-
стење) беше чест обред кај старите Елини.
Во некои култни центри Елините правеле мистерии (my­
steria), тајни обреди во чест на разни божества. Тке обреди ги
тршеле малумина „упатени" дуѓе. „Елевсинските мистерии" се
зршеле во Деметриниот и Персефониниот храм во Елевсина.
Тука се пропагирало учењето за наградува&ето н казнува-
н»ето на овој свет.
Кај разни народи многу се стари и популарни верските
церемонии со култни игри, со маекирање и други особеноети,
со кои се сакало маѓесно да се делува на плодноста. Познати
се, особено од стариот ориент, народните верски обичаи во вр-
ска со „разбудувањето" на природата на пролет. Елините тоа
вајмногу го поврзувале со култот на Дионис2).
Празници. — Елинските градови и другите елински кул-
турни центри имаа свои верски празници. Во Атига секоја го-
•' .дина се славеле Панатенеи (секоја четврта година „Големи ЈТа-
датенеи“, в. Гл. VIII, 4), Тесмофории (празник на зкените во чест
на Деметра) и Диокисии; поеебно: а) Големи Дионисии, б) Мали
Дионисии и тоа: во селата „селски", во градот „Ленејски"
(спрема името •на култното место Ленеион) или „Антестерии“
(по името на месецот антестерион во кој се славеле)3). Спар-
танците и некои други Дорци славеле Карнеи (Karneia), праз-
нихот на Аполон Ќарнејски, кој траел девет.дена. На сите
■страни во грчѕиот свет се славело и се празнувало. Некои ло-
кални празници, станале племенски (на пример „се]онскиот“
Носејдонов празншс во малоазисха Микала). Некои станаа се-
елински, панелински. Панелински беа: Зевсовиот празник во
•Олимпија, два Аполонови — еден во -Дклфи, д р у г на островот
‘Дел; Посејдоновиог на хоринтсхиот Истм, Х<=раклпвиот во
Немеја. На тие празкици доаѓале во светото место Елини од
•сите страни (павегирии, собирање на сите), се правеле хултни
обреди, поеле кои се приредувале разновидни, на прво место
атлетски,. натдреварувања, игри (agones). Со светска слава се
здобија Олимписките игри.
Олтигтаските шри. — Олимпија во Елида, во долината на
реката Алфеј, е место на'прастари култови (култот на „Богин-
■ката мајка", култот на Пелопс) и на локални народни.игри
•(микенска традиција), па главен центар на Зевсовиот култ и на
•сеелинските фестивали. Од осмиот век, спрема традицијата од
776 година, во летото' на секоја четврта година се приредувале
Олимписки игри, Олимпијади.

266
 Олгшписките свечености со игри траеле шест дена. Тоа
било од десетиот до петнаесетиот ден на оној месец во кој прв
лат се јавувала млада месечина после летната солистиција
(помеѓу крајот на јули и почетокот на септември). Тие денови
лресланувале неприЈателствата помеѓу грчхсите градови и спо-
ровите внатре во градовите. Елидските функционери (spando-
phoroi) го објавувале почетокот на свеченостите и почетсжот на •
светиот мир. Гхрвиот ден од празникот се правеле верски обре-
дк — жртви на Зевс, литии. Истиот ден настаиувале поетите,
говорниците и другите истакнати луѓе пред мнозинство слуг
шатели и посматрачи. Од вториот до шестиот ден се одржу-
вале гимнастички игои во стадионот и- хиподромот. Во стадионот
атлетите се натпреварувале во трчање, борење, тепање, фрла-
; » е копје, фрлања диск. Вс хиподромот се одржувале натпре-
вари на коли (двоколки со четири коња, лат. quadriga). Со
текот на времето се воведувале се потешки хатегории: двојни
трки (diaulos), долги трки (dolihos, дванаесет или повѕќе пати
околу стадионот), pentathlon или pentaethlon (пет дисциплини:
трчање, скокање, борење, фрлање диск, фрлање копје), пан-
кратион (борење и скохање), трчање под оруасје и други; во
четвртиот век петнаесет разни дисциплини. Натпреварувањето
•се вршело со систем на елиминирање (на пример во трките:
групи по четири, па нови групи по четири победници). Суделе
hellanodikai (елински судии). Да се победат cirre натправрувачи
во определена категорија беше најголема слава. На победни-
ците им се става ловоров венец на главата. Свечено се објаву-
ваат нивните идеиња и родното место. Следуваше: жртва во
храмот, гозба, свечено враќање во родниот град, семсекакви
лодароци, пофални песни (оди), славење без крај. Богатите по-
беднипи. или нивнкте родни градови, во светата шумичка
Алтис во Олимпија поставувале убави споменици, обично ста-
*гуи. За тоа добро не известува Павсаниас4). Со археолошки нао-
ѓања потврдена е веродостојноста на многу Павсанини пода-
тоци. Во Олимпија се најдени археолошки остатоци од стариот
Херин храм, прехрасниот Зевсов храм од петтиот век, тезаври
и спомен статуи (во Алтис).*)

ЗАВБЛЕШ КИ

*) З а х р а м о т ви д и гл. X V III, 2, А .
*) В и ди гл. X V II, 3
а) В и ди гл. X V I I , 3
■i) Paus., 'V— V I, passim .

267
 л

2) РЕЛИГИЈА — ПОСЕБЅН ДЕЛ

КЛАСИЧНИТЕ БОГОВИ.

Зевс. — Зевс е ;индоевропски бог'на светдината.и. на не-

ботсг), ‘ кој „ведри и облачи**; лут гриежоносец кој удира. со
молњи; добар бог кој дава дожд; Тој, сцрема Хесиод, е бог и
на гглодноста, земсни бог .(chthonios).
Во Хомерските песни Зевс, како бог на небото, зкивее на-
високите планини— на Олимп или аа критска Ида. Го почи-
туваат. Лел&згите, особено' во Додона. „Зевсе, ти, додонски,, пе-
.гашкц. кроле" му се моли Ахилеј2). Тој е „татко на луѓето и
на боговите"., бог на домот (herkeios, на куќната ограда), . кој
помага да се добие*имот (ktesios); милозлив,: спасител (soteri
заштитних;.да моралнибт поредок, Им дава помош на оние- шта
им .треба (hiketeus), особено. на оние im o бараат засолниште
(кѕегцоѕ, лат. hospitalis, гостинсша)3). ,Во врска со таквото веру-
вање с.е легендите кај Грците и'ќај некои други народи за бога
или. qa-неговите пратеници, •кои доаѓааг како непознати пат-
ници :Ср. цел да. m искусат, луѓето; ;па ги' казнуваат лошите и
ги наградуваат .гостољубивите. — Зевс-Хоркиос ја штито све-
тоста на заклетвата; се грижи за извршувањето на dike и therrds,
праЅдата.. Својата воља на. луѓето' им ја објааува со особени
прЈфоДни ггадави (гром, молља, бура); ш и о!ј лет на птш^ите/или
преку соништата. Лесно се~',,огласува‘‘ во свобто пророчиште
во’ Додона. .;
Грците имаа безброј митови за Зевс. Некои митови за
Зевс, за неговата жена Хера, за неговите либиња и нивните
дера4) се убави алегории. Слрема митот Зевс-денот и Латона-,
нокта го родиле Аполон-сондето и Артемида-месечината. Зевс-
дозкдот и Деметра-земјата ја дале Персефона-житсѓо. Плод на
Зевсовата љубов со Темида-правдата се Паркше-осветниците.
Со Евринома-складот Зевс ги. добил Харитоте-дражесностите; '
•со Мнемосина-паметењето, знаен>ето, Зевс ги дал Музите, раз-
иите културни' дејности. Дионис-лозата, виното, е син на Зевс .
и Семела; Херакле-јунаштвото е син наѕ Зевс и Алгалена-сна-
гата. Зевс и неговата законска жена Хера имаат два' сина: Хе-
фест-металургијата, индустријата и АреС^војната и две Зѕерки:
Хеба (Hebe) — возраета, младотса, надежта во подобри вре-

268
миња и Илитија (Eileithyia), богинка на породот. Атина, •мудро-
ста -и снагата, Јсжачила од главата на Зевс.
Зеве бил обожаван од сите Грци секаде, особено во Додова,
каде што се -'наоѓаше' неговото прастаро пророчиште, 'и во
Олимпија, каде што- се одржуваа чуените’ фестивали-одимпи-
јади. Зевс 'е воспеан од мвогу поети (Терпандар, Алкман, С и-'
монид, Пиндар и другк). Величествен е хомерскиот Кронион
(Зевс, Кронов син). Кога со намуртените веѓи ќе трепне и кога
амброзиската коса ќе му серастресе, се тресе големнот Олимп6).
Сликарите к скуЈПггорите го изработуваат неговиот лик. ’ Зевс
од Фидија во олимпискиот елидски храм *се сметаше за најзна-
чаен 'споменик на грчката скулптураГ
Хера. — Спрема митот Хера6 е најстарата Кронова Ќерка,
cecipa и жена на Зевс, мајка на Арес, Хефест, Хеба и Илитија.
Била обожавана секаде во' грчкиот свет, особено во'Аргос, Ми-
кена и Спарта7). Имаше многу култни и поетски ирекари. Во
Хомерските песни таа е „волоока“ и „аргивска". Заменила
кекое посгаро божество, ќое некогаш се обо-жавало во вид на
крава. Ги примила особините на некоја критска и некоја ми-
кенска богинка. ' ~
.Класичната Хера, жена на врховниот бог, е богикка на
вебото и заштитничка на бракот. . .
Во Хомерските пески Хера е прикажана кахо~ изразита
жена, горделива, верна/ но љубоморна и понекогаш пакосна,
особено кбга. ги прогонува љубовниците на Зевс. Во разните
иитови за Хера неќои .ѓледаат алегории. Аргос „ер сто очи'\
(ѕвездено небо) ја чува убавата Ио,' која ја сакаше Зевс, а Хера
ја прегвори во крава (месечината во вид на. роговл од крава).
. Во градовите на Хера се лодигаа нејзини храмови. Од по-
старите се споменува' Хераион (храм на Хера) помеѓу Аргос и
Микена, каде' што од петтиот век се наоѓа хр^зелентинската
Херина статуа, дело' ‘на' Полшслет. Чуен беше Херакон на
Самос.
Атина.' — , Атина е богинка со. предгрчко неиндоевропско
име, која со своите класични атрибути — змија, утха, маслинќа
— влече потекло од примитившгге фетиши. Потсетува на крит-
ската „змиска" богинка, на критската боѓинка со птлца, богин-
ката на домот к на кралска/га палата. Спрема литературниле и
класичнитв лиховни споменици Атина е богинка војственик8).
Таа е заштитничка на Мккеиа, Атина к многу градови, кои
хахо иа своја градска богикка (Polias, Pbliuchos) ii подигаа хра-
Мовк »а акрополите и: и ја .обожаЈваа сгазуата (Polladion). Ја за-
мислуваа како девојка — Parthenos. Ја наречуваа Палада
(Pallas). Таа е заштитничка на микенските' и други преткла-
'сични басилеи херои. Таа m штити Одисеј, Телемах, Диомед.
Живее.во домот на кралот.Ерехтеј. Сето тоа е спр^оа Хомер-
CKirre песни. Хотлерскиот епитет ii е „уткоока", а класичниот
аколит утка (особено на царгите)-, спрема некоташаиот фетипг,
хојшто и претходеше. Атина е симбол; на мудроста- Како таква,

269
раскажува Хесиод, се родила искочувајќи од главата на Зевс.
Вила почитувана во Тесалија, Беотида (како Итанија, Триго^-
генеа), -во Аркадија (како Ahejaj и на други места, а особено
во Атика. Некои сметаат, дека градот Атина е наречен спрема
нејзиното име (Ed. Меуег, Belcch, Nilsson); други дека богин-
ката е наречена спрема името на градот. (WUamowitz, Usener,.
Kretschmer). Веројатно дека имаат право првите (образложение
кај Нилсоа). Атињаните во својата богинка (тие обично ја
викаат само ,,богинка“) гледаа симбол на својот ексгномски и
културен живот, својата сила, генијот на градот.' Во Хомер-
ските песни Атина се претставува како носитед на занаетчи-
ството (бродоградбата, металургиј ата, златарството), особено на.
женската 'рачна работа. Bd Атина таа е покровителка на завае-
тнте, земјоделието, воопшто на работата („Егдапе" работница)-
Спрема легевдата. таа ја посадшга првата маслинка во- Атика,
го вовела плутот во Атика, прва ги прегнала коњите. Се хри—
жела за здравјето на жителите на Атика (Athenfl Hygieia). Ја
примила функцијата на разни божества. Приказната за борбата
на Атина со Посејдон за првенството во Атиха сведочи за неко-
гашната борба на носителмте на разви култови за оваа земја>
Секоја година во' Атина се славеле Панатинеи (Panathenaia),
ошптоатински празник, а секоја четврта (третата ‘ година од.
секоја Олишшјада) Големк Панатикеи. со гимнастичхи, музич-
ки и поетски натпревари, ср величествени поворки. и церемо-
h i ш . Партенон на атинската акропола и Фидгашата Атина.
Партенос беа најубавите споменици, што ги дала уметноста во-
служба на овој култ.
Гаја, Реа, Деметер и -ПерсефоВа. -— Грците, како и, дру-
гите народи, ја обожаваа „Мајката Земја“, „Црната Земја“,
земјата што не родила, што не храни, што ќе не привш. Спрема
Хесиодовата Теогонија Гаја-Земјата настанала од Хаос и го
промзвела Уран-Небото и Прнт-Морето. Хомерските Ахајци ја
почитуваат Гаја и во неа се колнат0). Класичните Елини ја на-
речуваат „најголема", „најдобра", ,,црна“10).' И даваат и многу
други прекари. И’ подигаат храмови.
Спрема Хесиод ќерка на Гаја и Уран е Реа (Кћеџ), богин-
ката која го одгледала детето Зевс на Крит11). Реа е „Мајката
Земја", која спреиа грчката нонцепција, во митот и култот,
одговара на малоазиската, особено фригијската, „Голема Мајка-
Кибела". Големата Мајка во* Фригија се замислуваше хако бо-
гинка на кола, којашто ја влечат лавови и пантери, придружу-
вана од свештеници Корибанти, кои што приредуваат оргии.
Преку сетотоа алегориски епретставека дивата стихија на ■при-
родата. Популарев беше алегорискиот 'мит за Кибела (земјата),
која ср^но живеела роубавиот Атис (вегетацијата), го изгубила
■(зиматаЈ,'Па спроти појавувањето 'на пролетта го барала со сво-
ите Корибанти. Тој мотив се јавува во митот за Осирис, во ми--
товите за Адбнис, за Дионис, за Персефона.
 Деметра, спрема Хесиод ќерха на гРеа.и Крсн, сестра на
13евс и-мајха на Персефона, е богинка’иа земјата12), земјоделието,
плодноста, во лрв ред богинха на житото18). Ги имала особизпгге
на египетската Исида, на фригиската Реа—Кибела и на некои-
други странски богинки к функциите на некое божество на
житото, чии култ. Грците веројатно го донеле на југ. Нејзинитв'
атрибути се: хлас, афион, бакља, змија, fealathos (кошничка-
овоштие и цвеќе) и други. Тие агрибути говорат за сломсеноста
на Деметриниот култ.
Во Елевсина, во сицилиската Henna и ка некои други
култни места Деметра ее почитуваше заедно со ќерката Персе-
фона-Кора. Спрема митот, на Деметра ќерката Персефона А
ја грабнал Ад (спрема друга верзија Плутон) и ]'а однел во дол-
ниот рвет, каде што Персефона проведувала еден дел од секоја
10дина, а од каде што во определено време секоја ѓодина се
вракала кај својата мајка'н). Тоа е варијанта на познатиот мит
во врска со претставата замената на годишните времиња; в о ‘
врска со претставата кај разни-народи за животот, умирањето
и „воскреснувањето" на растителниот свет секоја ѓодина15).
Чуени беа Елевеинските мистерии (dromena-свети акти, види
стр. 266), церемонии во чест на Деметра и Персефона. Во Елев-
сина со спом.енатите богинки се почитувал и Триптолем, атачхи-
у.ерој, изворно демон на вегетацијата. Омажените Атинтси по-
себно ја почитувале Деметра како богинка на плодноста, сла—
вејќи го секоја година нејзиниот празник на цвеќето (Anthes-
U r ia ).
Павсанијас ги сломенува прастарите Деметрини статутг'
во Грција16). Сочувани се претставите на Деметра, Кора и
Триптолем на архајските и класичните в.ази во Атиха и на Си-
дилмја. Чуен е милоликиот класичен релјеф од Елевеина со-
претставата на споменатите три елевсински божества. Спрема
сочуваните римски копии се смета дека во петтиот' век некој
грчки скулптор изработил величествена статуа на Деметра. Тоа.
се потврди за староста, траењето и значењето на ваквите
култови.
Аполон. — Аполон17), спрема митологиј ата син на Зевс л'
ЈЈатона, брат на Артемида, во.прв ред е бог ва светлоста, бо-
жествено сонце. Како тахов се бори против мрачните сили..
Поради тоа редовно го претставуваат со лах и стрели (зраци
ва светлоста). Аполон е бог на годишните времиња, особено
на летото. Тој ги чува посеѕите од штетоносци, добитокот од
волците. Оздравува, чисти, спасзгва, одвраќа од злото, но знае '
(хахо и Артемида) со своите лути стрели да нанесе болест ’и
смрт. Како носител на здравјето, крепкоста и убавината' идеал'
е ва младите атлети. Аполои е носител на просветата, бог на.
музихата,1водач на Музит®- кнспиратор на поетите. Како бог
на мантиката Алолон во Делфи и во многу други мантички,
лророчки места ја кажува идшшата. На земјодблците им го
претскажува времето. На болните им дава' совети за оздраву—

2Г1
вање. На градовиге им лропишува закони; дава долитички
улатства, кажува каде и хако да се основаат колонии. Како
носител ка споменатите и други фувкции Адолон имаше.разки
култни називиј' во поезизата семсекакви епитети, во митоЛо-
гијата и во култот значајно место. ’ Неговите атрибути се: лак
и сзрели.(често pharetra — торба за стрели), троног (кој му се
дарува „ex voto"), ловор (кој ивд се дава на победниците), волк
и друга18). •
Аполона го почитуваа ситс Грди. Во негова чест се лри-,
редуваа разни свечености со обреди. Некои од лив се од агра~
рен карактер. Такви . се Таргелиите (Thargelia) — атинсхиот
ггразник на- aprrocnoi во месецот таргелион;. Пеанопсии/ге — ,'атин-
скиот празвик ка леќата во месецот пеанопоиоа. Од аграрно к
сточарско значење беа лелононеските, на прво место спартад- ■
ските, Хијакинтш?. (Hyacinthia) и Карнеите (Karneia), како и
некои други празници во разни. грчхи краишта. Во Делфи се
славеа Аполоновиге^ Теофааии и Теоксении1,0); лразници .иа •
пролерта. Чуени се гоггијските свечености со сегрчките питиј-
ски игри во Делфи (третата година на секоја Олимпијада).
Празници и свечености сврзани со култот на Аполон гаааше*
мвогу.
Како што се гледа од хултог и од аштот, од култните .
имиња,. поетафте егштети ц ликовните споменици, ликот ва
власичниот Алолон во текот на вековите се. формирал со син-
теза на култовите од разно потекло20}. На Делос се почитувал
егејскиог Аполои, братот на •Артемида; 'во Делфи Дполон како .
хтонсхо божество. Грците им го предадоа Аполона на Римја-
ните во класична форма.
Аполон е.воспеан од многу'поети. Величествена е хомер-
ската химна на Аполон (можеби две,редаќгирани во една).
Плндаровите Питијски оди, Калимаховата Химна на Аполон
Делсхи, Хорациевиот Carmen seculare, Овидиевата легенда за •
Аиолон и Дафна и многу други песни го слазеа овој бог.
Аполон домивира во грчхата лиховна уметност. ОД старо-
архајската до елинистичхата и римската епоха изработени се
безброј Алолонови статуи. Алолонбвиот лик се.јавува на ре-
љефите, на вазите и на други споменкци и тоа агаогу често.
"Чуена беше архајската Аполонова статуа во •Дидимеон кај
•Милет, дело на Канахос. Се смета дека Прахсител и Скопас ги
изработиле најуспешните статуи на овој бог. Не е . сочуван ни
еден оригинал. Имадое многу римски аопии. Славни се: Аполон
Саурохтонос во Прахоителов стијт (во Ватихан), Аполон Муса-
гет-Китарод.во стилот ка Скопас'(во:Ватихан), Аполон „Belpe-.
dere“ (спрема Леохаресовиот? во Ватикаи). Нема клаеичен
ќаузеј без некој Аполон. ,; .. . - . -
Артеиида. =— Artem«'-— Артетлида21), Керка на Зевс к -
Латона, cecrja на Аполон22),:во -прв ред е господарба, на ѕв^ро-
вите33), богинха на дивечот, и -лѓвр$, хоја поетите, митогра-
фите и ликовните- уметници редовно ја претставуваат хахо
убава деврјка вооружена со-. лак и стрели и јтридружувава 6д

272
 •«рна. -Како таква Артемида одговара на критската боганка на
:Ѕверовоте (на . лшковните •спометдрЈ), ■на' една хгатггска ■богинка,
, на фригиската Реа-Кибела, на трачката Бендис и италската
.Дијана, Нејзини животни во прв ред се еленот, па дивата свин>а
:.х кучето. Со Аполон е обожавава, испеана и митографски
-обработена.
• На. Артемида ќ се пригшшуваа особцни на некоја туѓа
■богинка» на која & се принесувале човечки жртви,. а која ni
Јпретставувала злото, болеста, сасртга24). Во Хомерските песни
;вв повеКе места Артемида се спомевува како крволочна богин-
ка, која со лутите стрели праќа болест и емрт25). Таасо Аполон
ттк застрелала Ниобините деда2в). •
■Во' Спарта се почитувала Артемида Ортиај (Ort7iia87), заштит^
'ничха на праведноста, моралот л младешхата честитост. Пред
-вејзиниот олтар, ѕаде. што некогаш се принесувале човечки
•зкртви, церемонијалшо се тепалќ спартанските ефеби». возрас-
'Вите дечиња, Момчињата и девојките и принесувале жртви38).
Артемида ја, лримила •функцидата на разни фетшии и
'богинки на пладнрста- Посветени ќ се некои растенија (мирта,
кедар и .друти). Воврска со тоа наставати се некои етиолошки
. легенди за лидата кои Артедатда ги претворила во иекое ра-
•стение. Како богинка на пдодноаѓа Артемида била особено по~
читувана во Ефес -
Посејдов. — Досејдон, спрема митот син на Крон и Реа,
•брат на.Зевс и Плутон, маж на Амфитрита, татко на многу
■чудовишта е божество; на земјата и водата28). Атрибутите му
»се тризаб, коњ,риба, бор и други.
Како госпрдар на земјата Посејдон со тризабот'ја потко-
.лува и ја образува земјата,-- предизвикува земјотреси, создава '
лјови . планини и долини, ѓо конфигурира теренот. Како таков
•осебено беше почитуван во Тесалија и во Веотија. Прастарите
Грци обожаваа потоди и реки, па како жртви' им принесуваа
волови и коњи. Прсејдон ги примил рсобините на некои од тие
|божества. Тоа се гледа од легендите80). Преткласичиите Егејци
веруваа во секакви демони ва морето. За тоа сведочат лретста-
вите на минојските ликовни споменици. Многу од тие ликови
•влезени се во класичната грчка митологија под разни имиња
ѕаѕо дридружниш-: или сродници на ГГосеЈдок31). На Поеејдов
z$sy се' дадени и особини ва некои богови ѕои биле поЧитуванл
бд гфиморците од афричкиот и предноазискиот брег82). Од
.ашогубројните грчхк и неѓрчки митски ликови создаден е кла-'
-сЈгзниот грчки Посејдон, римокиот Нептун, кој при поделбата
гна светот со браКата Зевс и Длутон го добил морето; бог хој
ѕсивее во додморски дворци; бог кој со тризабот крева бура,
а со - еден збор ја стивнува; кој преку бравовите се вози со
колз., којашто ја 'тргаат бурни агањи; господар на ветровите,
^заштатник на рибарите^ морнарите и -патниците. Таквиот бог
.прекрасно .е претставен во Хомерските песни' и во Вергилие-
.вате Бвеида38). Позначајни ликовни споменици: на фризовите
даа Дартевон и Тесеион во Атива, фрагментарната сгатуа на
18 И ст о р и ја в а аи ти чк и те Г р ц и -
273
Посејдон ''од западаиот партенонски тимпанон; Посејдок од/.
Мчло^/ мраморна статуа во атинскиот Нар, музејѓ статуата нв*
Посејдон во Латеран во скопасовски стил (римска копија); прет-'
етави ва Посејдон ва атичките -вази. -
Хермес. — Хермес34) е бог ва сточарите, особено ка пело-г
понеските Аркадци; бог на плодноста; бог на ветрот и воздухот;:
како ветер и воздух гласник на боговите, иридружник на ду^-
шите (psichopompo*,. оној кој гк придружува душите во долвиог
свет); бог на патниците и трговшгге, како и римскиот Меркур*
(лат. та^гх, merces); поим на. снаодливоста, подвижноста; бог нах
сребата, ва среќвиот момент; некогаш демон- на- ваме&ата..
Функциите кои Хермес ги примаше од постарите грчки и не—
грчки божества се споменуваат во Хомерасите химни:
..»Херлеса .туееај ми Музо, Зеаса-.и Majade-cuwr, ' .<
ttoju Киленом влада и аркадсхол еточарскол зелљол;
Ј гласника богова, проналауача, ког роди Маја,
нилфа лјепокоса, која кѓо Зевсдва љубав занесе.

Он се ујутрр роди, у подие свираше цитру;

увече Аполону сгријелцу јр еолове •крао,,ѕ9) ■■
(Хомерска химна на'Х'ермес, 1-4' и 16-17)^
Во историјата на религијата занимлива е лојавата ва
хермите, столбовите — стели со главата на Хермес/ често со-
phallos во средината. Се поставуваа :за раскрсниците и се почи-г-
туваа, особено во Атина39). Се.мисли, дека- во. оваа смисла-*.
Хермес е некогашниот демон на катдењата.
Хермес секогаш се залшслувал и .се претставувал со глас-
нцчѕз! стап (гр. kerikeion, лат. caduceus), со патничка шатгќа-«
(гр. petasos) со крила на петиците и ва шапката. Хермес во--
Одисеја и Илијада често се јавува како гласник на 3-евс и дру--
гите богови. Во ликовната уметност Хермес зазема 'различнѕг
ликови. Хермес Kriophoros (кој носи овен) беше проготип на/
христија^скиот „Добар .пастир". Во.Олимпија е најден Прак-
сителов Хермес, веројатно 'оригинал. Римски. статуи на Хер-
мес, изработени слрема грчките оригинали, •има многу. Се-
истахнува бронзениот Хермес од Херкуланум, сега ва Неаиол—
скиот музеј.
Арсс. —■Агеѕ.ЈГЛи Areus, спрема митот сив на Зевс и Хера,.
'е бог на војната, бог на бесната ломамна борба, пероонифика—
ција на разурнувачхата. дејноет, изворно демок на.грубата сила,..
бурата, нездржливиот ураган. Во Илијада и Одисеја претста-
вен е како одвратен крволочен бог, кој не знае. за закон, често»
недоследен. „Најолразен бог од cure «a Олимп си ми ти“, м у
ѕели Зевс37). -Него го> прлдружуваат. Фобос и Деимос — стравот^.

274
 Сестра му е Ерида — Караницата. Со него настапува Енијв
(Епуо), воена богинѕа. Enyalios му e alter ego. Спрема. зсомер-
ската традиција Арес е трачки бог. Тој се бори на страната на
Тројанците.. Тој е варварЈ наспроти. ахајсхата Атика, мудра
војственица* Татко е ќа трачхите Амазонкк. Има разни легенди
за него88). Во Хомерсхата химна на Арес овој бог е достојно
претставен кахо „заштитншс на Олимпм, “татко на праведната
. победа", „помошник на .правдата", „тиран на непријателите, а
водач на најправедните".
Италскиот Марс, хој Изворно е бог на земјоделието и плод-
носта, „Матѕ pater" , . постепено кај воинствените •Римјанц m
прими' Аресовите особини. Придрузкници му. станаа Bellona (гр.
Enyo), Metus и Pallor (Deimos и Phobos).
Арее беше многу почитуван во Тракија.' Мктот го сврзува
со Теба.'Во Атина имаше светшгиште. Можеби во врска со кул^
Ѓрот на овој бог е името ка Атинското ритче Ареопаг59). Аресови
светилишта во Грција имаше малху. Култот на ово] бог беше
ледоволно оформен. Аресови .симболи ‘се копје, лак, куче и не^'
кои' други. Ликовни споменици: претставите на црнофигурнитв
вази40) и рељефната фигура на партеноискиот фриз. Имало и
добри грчки статуи. За тоа сведочат римстште копли: Ares Ваг~
ghese. во Лувр, од Полихлетов тип (или Алкаменесов); Ares Ludo-
uisi во рилѕскиот Museo delle Тегше, во Лисиповски стил; Ares-
во Латеракскиот музеј, во Полихлетов стил. '
Афродита. — Афродита (Aphrodite) е богинка на убавината-
и љубовта. Ја симболизира прИродната склоност на, луѓето, жи-
вотните и растениј ата да се плодат и да се размножуваат.
Боговите и смртните суштества не можат да и преодолеат,
велат старите Грци:

„TIjeeaj ли Музо о дјелима презлатне Афродите, ■

■ Кипарке, која је бози^ш. слатлу пожуду дала.
Она под своју власт је подвргла смртне људе,
небеске птице све и с 'њгиia дивље звијери,
, као и лноштво сво што земља храни и море
Caxut-a су дјела лчла Китерке вјенчане Aiijene".
(Хомерска химна на Афродита, 1—6)
Спрема Хомерските песни Афродита е ќерка на Зевс-и
•Диона (тесалска богинха), ахајско божество.' Спрема Хесиод
(Theog) Афродита се родила излегувајќ*! 'кај Кипар од морска-
јга пена, хако плод на Уран, чии генигалии Кронос ги отсекол и
ги фрлил во морето41). Елементи.од Хесиодовиот мит се наоѓаат .
во хититската. месопотамската и египетската митологаја. Ллкот
на класичната Афродита настанал со синкретизирање на грч-
ките и ориенталните култови и митови 'за сличните богинки.
А-фродита е сродна оо разни предноазииси богинхи на плодноста
.и сексуалниот живот. (понекргаш претставени во вид на месе-
чива). Посебно е сродна со. феничката Астарта, вавилонската
18*
275
Иштар. Афродитиниот епитет „Уранија" (небеска) има ориен-
«гелно астрално значење. Како и феничката Астарта Афродита
е богинка на морето (Pelagi*, Ohqlassia, Marina). Симбол и е
делфинот. Војствениот лик на Афродита, кој се истакнува
понекаде во Хомерските песни, е од ориентално потекло. Од
малоазиско потекло е митот ѕа љубовта' на Афродита (земјата)
со убаЕИОт Адонис (вегетацијата), варијавта на познагите леген-
ди за Осирис, Тамуз, Атис, Персефона, Дионис. Од малоазиско
потекло е митот за Венера и Адасиз и нивниот син Енеј. Од
ориентално потекло е развратниот култ на Афродита во
Коринт4*).
Афродита ја почлтувале Грците од сите краишта, особено
на Кипар и Китера (епитетите „Кипарка",. „Китерка"), многу
на Ралкрнот, во Мала Азија.на Сицилија и во други краишта
(особено Мелос и Лесбос). Нејзини аколити се: Бросот, гулаб,
делфин, врабед. Посветеиа ќ е мирта. Во фантазијата наелин-
ските поети оформен е ликот на класичната убавица Афроди-
та. богикгса со слатка васмепка, блескави сјајви очи, уста пако
лрендафилов пупунец, прекрасен врат и гради, •богинка која
Хорите и Харитите ја китат со хијакинт, ружи, сињолички,
лилјанм. нарписи: лнк на богинка, хоја ттгго ја придружуваат
Ерос (љубовта), ТЗотос, Химерос (љубовната желност) и Химег
Веј (бракот). Афродита. вали шггот, ќ ги даде сите дражесности
на Пандора (pan, ce; doron, дар), на првата жева. Афродита е
инспиратор на љубовните згоди и незгоди, кои трагедиографите
и другите поети и раскажувачи ги овековечија. Со нејзина по-
•мош Парис ја заведе Елена, Јасон Медеја, Тезеј Аријадна. Таа
направи Тетида да биде. удостоена со смртниот Пелеј; Федра
да се излаже по Хилолит. И таа самата го љубела Арес, Хер-
1лес, Анхиз, Адонис, покрај грдиот законски маж Хефест. Таа е
Моира — досуденица, (нарачнжта) на која елинските девојки и
се молеа за среќа. — Филозофите ја сфатија на свој начин.
Спрема Платон Афродита Уранија е симбол на чистата идеална
jf>v 6ob, а Афродита Пандемос симбол на вулгарната и грешната.
На елинската Афродита и одговара римската Венера. (Venus).
Најреална е Афродита во ликбвната уметност. Како таква таа
до денеска ништо не- изгубила. Богинката која се разви во кла-
сичната Афродита ја почитуваат к ја претставуваат народите
почнувајќи од постарите предисториски епохи48). Ликот на оваа
богинка се среќава секаде по ориентот. Во критскиге, микен-
ските и старогрчките архајски оставштини ја наоѓаме таа бо-
ткнка, безимена и типолошки уште неоформена. Сепак тоа е
таа. Појасно ја гледаме на вазите*4). На партенонскиот фриз го
јдобква класичниот лих. Павсанијас споменува постари статук
иа Афродита, коишто ги изработиле Гитијадес, Канахос, Дио-
вис од Аргос и Каламис45). Од Павсанијас дознаваме, дека Фи-
дија Афродита' ја претставиЛ гола ва Зевсовиот трон во Олим-
Сија48), дека Фидија ја изработил хризелефантинската Афро-
дита за Елида47), едва за нехој ативсхи храм4в). Литерарно се

276
документирави Афродитите што ги изработиле Агорахрит,
Алкаменес, Поликлет, Праксител, Схопас4*). Од сите тие не
е сочувана ни една. Ја имаме Афродита од Милос, прекрасен •
оригинал од елинистичката епоха, сега во Париз (Лувр). О о
танатите' грчки оригхнали се изгубени. Но, многу римски хопии
се многу убави. Со чудна убавина се: Вевера во Берлинсхиот
№узеј, во Фидијски стил; Венера Frejus во Лувр, којашто ја
доведуваат во врска со Алхаменесовата „Aphrodite en Kepois”;
Афродита од Арлес во Праксителов с т и л ј Ватиканската и
една минхенсха Венера-копии од Праксителовата Афродита
Книдска (спрема парите); неколху Афродитини торѕо во Рим
(Museo delle Тетте), во Неапол и во Орвието во Праксителовски
стил;, Капитолинската . Венера (во Museo Capitolino), Венера
Medici, Киренската Венера. (Рим Museo, delle Terme) — сите
три како варијанти ка Венера Книдска; Афродита „КаШрудоѕ"
во Неапол, Афродита во .сиракушкиот музеј и други. .Најчуена
од сите е Афродита Милска во Лувр. Најубава е. Кон тоа грчхи
оригинал. Меѓу релјефите особено се истакнува претставата
„Раѓањето на Афродита" на таканаречениот Trono Ludowst
(Museo nazonale Romano). Афродитини — Венерини фигури од
помала вредност доса безброј многу (иа пари, како дршки на
огледала, семоекакви бронзени, камени, коскени и други
фигури).
Хефест. — Хефест (Hephaistos), син на 'Зевс и Хера, &
„куциот“ бог на огнот и ховачкиот закает50). Одговара на инди-
схиот Агни-Оган, да италскиог Вулкан и на други божества на
огнот. Изворво Хефест е демои на огнот. чии лик (во фантази-
јата на празноверниот) трепери кривулесто кревадќи се од
пламенот. Затоа во митот и на ликовите е претставен -(архај-
ските вази) со закостенети нозе, сакат на двете нозе, или на
едната. Хефест е сивоним за огнот51). Како бог на огнот многу
живо е персонифициран во Илијада (XXI, 330 sq.).'-^ Грците
ја проширија дејноста на богот на огнот и Хефест ѓо направија '•
нослтел на занаетите, кои се реализираат со користење на оган.
Хефест стана божествен ковач. Во Илијада и Одисеја се спо-
менуваат многу работи што ш исковал Хефест (Зевсовата
егида и скиптарот, Нептуновиот триза£, Херакловиот штит,
Ахиловото оружје, вази, триподи и тн.), коишто ги изградил
(дворците на боговите н друго), коишто уметнички ухрасил.
Многу реалистичкк во Илијада е опишана Хефестовата ко-
вачка работилнкца52). Во тие митолошки слики наоѓаме многу
ивдиректни податоци- за најстарото грчко занаетчиство, сто-
панството воопшто и за ошптеството. Особено богата со такви
податоци е хомерсхата епизода за Хефестовата изработка на
Ахиловиот штитбЅ). Духовите се алегориските приказни за
фест. Зевс во лутива го сђрлил Хефеста-молнл-Од небото на
земјата54). - Го негувала Тетида во пештерата под моретовѕ).
Тоа е алегориска претстава за делувањето на вулканот. Х е-
фест-огнот е сопруг на Афродита. Тој. вели Хесиод, го напра-
вил (eplasse, пластички го изведе) од земја и вода првиот маж

' 277
тл. првата жена — , Пандора (кахо египетскиот Птах, како из-
раилсхиот Господ, како месопотамските соѕдатели). Култот на
Хефест најизразит е во Мала Азија (Ликија), ѕа Лемнос,. на
ЈЈипари. и воопшто на вулканското подрачје55). Во балканска
Грција Хефест бил најмногу почитуваа од Атињаните, кои овој
бог заедно со Атина го сметаа за косител на напреднзто занает-
чиство. Тие му подигнаа храм . (Hephaisteion), олтар во Ерех-
теиок и славеја' „Хефестии“, празник со трхачки натпревари, на
ѕои се носеле бакли (лампадодромиа). Ликовни споменици нема
ашогу и безначајни се.
Дионис. — Дионис57) или Бакхос изворно е дембн во вид
ва гфч, бик, ијш дете, подоцна бог на вегетацијатај особено на
виновата лоза; бот.во чии што култ се сочуваа остатоци на не-
кои ррастари версксиѕаѓеснички работи. Меѓу. хомерските бо-
гови Дионисос има безначајно место. Тој малу се споменува во
Илијада и Одисеја08). Култот на Дионис во Грција е дојден од
Трахија и Ориентот (особено од Фригија и Лидија) и тоа во
разни облици. Особена ’ сродност со Дионис има трчхо-фриги-
скиот Сабасиос.
ЈСекоја трета година Грците во чест на Дионио приредуваа
,,оргии“. Околу зимскиот солистициј жените „бакханткинки"
£Менади, Ленеи, Тијади) ноќе се качуваа на планињето, особено
•на Парнас. Тука, овенчани, маскирани, носејќи бакла или тир-
Оос (накитен стап), оо заглушувачка музика на флејти, жим-
бали и тилтани схокаа, трчаа, играа. викаа, беснее1а (гр. mai-
nomai), до екстаза30), до ентусиазам01); јаделе еурово месо од
раепарчено зкивотно И го викале Бакх-Дионис. Класичните
Аггињани и другите поцивилизирани Грци оргиите ги приреду-
вале како традиционални верски тдеремонии, инеценирајќи го
сето тоа на поднослив начин. Во Трахија и на Отжентот тоа
било погрубо и 'поизворно. Поетитев?) и сликарите03) сето тоа
фантастично го претставија. Изворно оргиите се верско ма-
ѓеснички церемонии, со хои ттрипштивецот .сакал од божеството
да добие снага. Спрема верувањето тоа се постигнувало со игра,
викаае, маскирање и јапење месо од отепано животно. Маската
беше лшсот на богот. Убиеното животно е сампот бог}| со чив
feseco верникот се причестува за да се посвети. Во врска со тоа
е'„орги.1астичкиот“ хулт на Диогогс.
Познатиот ориентален мит за добриот бог (Осирис, Тамус,
Атис и други), кој дати и умира (зимата) па воскреснува, за
да им донесе. живот на растениЈата (пролеттаЈ, зсај Грците- се
јавува И во мктот за Дионис84).
Разните алегориски вѕитови за „страданијата на Дионис",
почитувањето на Дионис како бог ва плодвосга и како бог на
виното, хако и спсженатиот „ортијастичхи" ввд на Дионис мно-
хустраво се одразија во религијата, во фсшклорот и во висохо
развиеното уметничко творештво кај Грците. Ce lymuM Дио-
нисии, Диовисови празници. Хереутите, масв^фани во сатири,
Мграле и пееле околу Дионисовиот жртвеник дитирамб. (dithy­
rambos), хорска песна за Дионис. Се приредувал хомос, вревна

278
шиЈана aioBopsa, -антички -хѕрневал, -со фалофории ^phallophoria,
«од phallos, машхи,полов орган, симбол на плодноста —■и fero,
•даосам) во чест на богот на виното и плодноста. Од дитирамбот
ѕсе развиваат -•.трагедијата и сатирската игра. Од комос се
фазвива :комедијата ,-(в. гл. .XVII, 3). ,На поетите и раекажува-
чите Дионис им е најсаканиот бог. Тие му дале преку стотина
-епитети и култни називи. За него се пишуваше и се пееше по-
веке одошто за другите бо-гови. Од митот за страданијата на
..Дионис и слегувањето во долниот свет лугето склони кон ми-
••стицизам :развија фантастично теолошко учење за душата,
рознато како .јорфеизам" и „питагореизам", спрема митскиот
-основач Орфеј и пропагаторот филозофот Питагора. Тоа беше
днешто изолираио и туѓо ка грчките -народни маси, кои го о б о
зкаваа ведриот.Дионис.
Ликовни споменици: безбројни претстави ва Дионис, со
«брада, без -брада, облечен, гол, со животинска кожа, со разни
■атрибути (грозд, лозинха, бршлен, ловор, хантарос шш друга
гваза, тирсос); во придруѕкба на животни (прч, бик, лав, тигар);
-заедво со *сатирвте, Менадите, Бакхантките. Има безброј такви
претстави на грчките вази во разни варијанти. Значајни се
претставите на младиот 'Дионис на партенонскиот фриз, на
-фризот во таханаречениот Книдски тесавр во Делфи, на фри-
-зот иа 'Пергамонсхиот жртвеник, >-на помпејските фрески. Дра-
жесно е детето Дионис во прегратката на Праксителовиог Хер-
~мес во Олимпија. Сочувани се многу Дионисови статуи во рим-
ски копии, спрема изтубените грчки оригинали. Прииери: Дио-
-нис во Неаполскиот музеј, сличев на ватиканскиот „Сардана-
ѕпал**; Дионис во Лувр, во Капитолинскиот музеј во Рим и други.
Ал — Плутон и „Долниот свет“. — Ад или Аид, грчки
lAides или .Аг&жеиѕ^ЈЈневидлив")6*), спрема митог е син на Хро-
гнос и Реа, брат на Зевс, Хера и Посејдон, кому при поделбата
ва светот оо Зевс и Посејдон .му припадна подземието®8). Во
Хомерските песни прикажан е како бог на долниот. свет, вла-
.детел на мртвите, груб, нескротлив, „ва луѓето најомразнат
меѓу боговите"; „подземев .Зевс“, хој во долниот свет има
.дворци, држи скиптар и владее заедно со својата жена Пер-
«сефона. Кахо таков Ад малку се обработува во митовите и кај
Трците има мноту -ограничен ‘култ. 'Истиот бог се почитуваше
во класичното време, особено во Елевсина, како Плутон („оној
кој обогатува" -) бог ва внатрешноста на земјата; онаа земја
којашто ја помага плодноста и к-оја крие драгоцени металк.
~Како таков го сгтоменуваат атичките трагедиографи во петтиот
век. Симбол му е рогот ва изРбилието.
Со 1шето Ад — Аидес — старите Грци го наречуваа и дол-
виот свет, ,дарството на мртвите". Под влијанието на ориен-
‘талмите релнгии Грците создаваа и развиваа различни слихи
гза замислениот „долен свет‘‘, во кој, спрема верувањето, луѓето
лгосле смртта престојуваат како сенки*7). Во 'Илијада и во Оди-
=<сезав8) сочувана е најстарата лвтерарна, поетска претстава за Ад
- „долввот свет“. Таа слиха ја дополнија хомерските ѕзослвци,

279
Пивдар и други кај Грците; хај. Римјаните- особено" ВергилиЈј
{Luenda, VI); писателите на фантастичните Апокалипси; во>
средниот век Данте (Inferno). Во леттиот в,ек на ст.е. Полигнот
во книдската Лесхе во Делфи наслика глетки од долниот свет
врз основа на хомерските и похомерските традиции. Од описот
на тие рески, кои ни ги дава Иавсанијас.. (X,- 25—31), дозна^
ваме уште многу рѕботи што ја дополнуваат слихата на елик-
схиот „долен свет“. Во грчката фантазија беше создадена ваква-
слика: Покојникот во „долниот' свет“ го води Хермес („psicho- •
ротроѕ“, придружних на душите). Во долниот свет, хај Ад,\
длабоко под земјата, или некаде далеку на запад, душите цреку:
реката*Стикс ги превезува стариот возач Харон наллатувајќл
возарина. Поради тоа во устата на покојниците се ставаше обол,
пара. Адот е земја на мрахот, штамата и заборавот (Letho). Таму-
течат реките Стихс69, Кокитвоа), Пирилфегегон70) и Ахерот71).
На’ вратата чува стража триглавиот' пес Кербер, кој љубезно
пушта внатре, но не и надвор. Тука има разни чудовѓишта јјтн.
Слрема постарата традиција (Хомерските песии) во Адот за-
сите е еднакво', и за добрите и за лошите. Тука лиховите, ду—
пште, сенхите (eidola, skiai)' живеат во тиха тага:-
Г
„Ја бих радије био најамни пољски радник,
елужитељ беземљаша, који сиромашно асивп,
кего ли краљ мртваца, коуи са земље су дошли".
■ (Одисеја, XI, 488—490).
Исхлучително некои среќни хотвеат добро таму долу во-
Елисиј ‘(Elysion), во Елисиските полиња72), или некаде далеку •
ва запад, на „Островите на блазените"74} .. Нехои исклучително,,
хако Tantalos, Sisyphos, Tityos, Iksion, Danaidesj греавите ги иску-r
пуваат на особен начин. Посебно место е Тартар затвор на совла-
деаните гиганти — Титани"*). — Во похомерсхото, класичното
време разни мистичарц, особено во Елевсхна, го пропагираа уче-
в>ето за наградувдњето на гтраведиите и казнувањето на грешни-
те души во Адот. Спрета пресудата на Минос, Радамантис и дру-
та судии,- таму долу праведните (особено упатените во елевсин-
схите мистерии) .кмаат 'да- уживаат на Елисиските^ полиаа, а-
грешните (-„неуг1атенит,е") да одат во-Тартар,- каде ќе ги мачат'
Еринии и други чудовишта. Филозофите различно учеа за тоа.
Питагора, Платон и нехои други веруваат ѕо метемпсихоза;
(metempsychosis), во селеае на душата од-едно тело во друго78).
Ликовните уметници Ад го прикажувале на свој начин. Од^
ѕапазените лиховни претстави попознати се- оние од апул-
ските вази.
ЗА БЕ Л Е Ш К И 1
*3

1) Савскр. Ctraus Pitar, лат. .Jov' Pater—luptter, -од. индоеѕропскиот-

корев djeu »светлост*, ,дев“ d гр^ div, dives* лат. dies;- deus^
3) Илијада, XVI, 233.
 ®) « A pribjegarima Zeas i -tudm dm a osvetnik jeste;
onaj gostinski Zeus, Sto tudin.ce cestite prati “
(Odiseja, IX , 270—271);

„ T a ko m i Zettse i t a k o mi gostlnskog stola"

(O&isija, X IV , 158)
*) В а п ри м ер Илијада^ X I V , 317 sq.
в) Илијада, I, 528—530.
e) И м ето X e p a в е e д о в о л н о о б ја с в е т о . М о ж е б и т о а е ф е м и ѕи в у в г
ѕ а heros. __ 1
7) И лијада, IV , 50 sq.
— 8) Т о а е, велат, и стата ова а боги н к а . ч и и в о и н с т в е в лш с e п р етста—
в е в н а една м и к ен ска кам ен а плоча.
*) И лијада, IV , 104, 274 и др.
С о л о в х а ј А р и ст о те л , А ти н ск а политија, 12, а ти чк и те тр агеди --
огр а ф и и 'м а о г у други.
i* ) Н еѕ.,’ Theog. 454.
13) Деметер, гр. D e — G « „d e u ja "; m e te r „м а јк а “ . Д ем етр ив ото и м в'
е е ч ита на н атп и си те од П идоо.
18) И лијада, V , 489. ,
14) Х о м е р ск а х и м н а н а Д аметра; Х е с и о д ; Е врилид (Хелена, 1301 sq.).'.
О р ф и ч к и те х и м н и ; О вм диј (Fasti, 417 sq.) и д р у г и извори.
1Ѕ) С п ореди ги м и тови тв за О си ри с, Т ам у з, з а А ти с, А д он и с и Д ионис..
1в) Pous:, IX, 13 и V , 37..
1Т) Apollon, д о р ск и ApeZZon, те са л ск и A p lu n , .л а т и н а т A p o llo , cf..
етр у р ск и Aplu, ср о д в о на х и т и т ск о т о Apulv.no.
>в) А п о л о н о в и епитети c e : P h oib os, с в е т о л ; A rg y rotox os, с о ср ебр ен
л а х ; Sm intheus, оти ги ун ш п ту в а п о л ск и те ш тетон осц и (Sm inthos е п ол ск и
.гл у ш е ц ); Pythios, оти го у б и з м е о г П и т о н ; A le x ik a k os, к о ј о сл об од у в а од-.
алото; 'Iatros, л екар, л а т..‘ m ed icu s (Т о ј е та тк о А сќ л еп и ев ); L y k eios> Ли—.
ѕгејски, в о в р ск а с о L y k os, в о л к (у б и в а волци), и ли в о в р ск а с о к ор е н о т
1-Ј’к, св е т л о ст (С прем а W d a m o v iu L y k eios е л и х и јс к и о д зем ја та Ликија);*
Н } ‘a klnthios. спрем а с л и ч в о т о им е ва в е к о е п о ста р о п ел оп он еск о б о ж е с т в о .
С прем а легендата А п о л о н , несагсајќи, с о д и с х о т го уби л у б а в и т м ладич
Х и а к и н т (име в а ц в е з о т перуника). Т о а е ал егор и ја ; ж е ш к о т о летн о'
с о к ц е ги п еч е раствн ијата, илиг п р ол етта и м л адоста с е к р а тв от р а јв и .
Д руги еп и тети : D elphinios, в о ви д на д е л ф и а , к а к о б о г н а п о м о р ц и т »-
Т о ј к у л т е од х р и т ск о и в ооп ш то е г е јск о п отек ло (за тоа л егев ди ); M u sage-
tes, в о д а ч ва М у зи те ; K ithnrodos (од kithara и aoidos, пеач) и м в о г у д р у гљ
*9) Гр. theos, б о г ; phainom ai, с е п о ја в у в а м ; хеп оѕ. д ојд ев ец . •
20) Н е х о и м и сл ат дек а А п о л о н о в о т о им е е г р ч х о (K retsch m er, U sener
и други) и дек а и зв ар н о припаѓало н а н е к о ј урчки плем енски бог. С прем а.
W ija m ov itz ова им е к б о ж е с т в о е о д л и д и ск о п о те х л о. Н екои А п ол он а г о '
б&раат со н а т а м у в а и сток , п р е к у Х и т и т ч т е (A pulunas. на х и т и т с х и т е н а т -
писи) д у р и в о М есоп отам и ја (в о вр ск а с о в а в и д о в с к о т о A bulla, вр ата). Н аЈ-
ја с н и с е стар и те тр аги в а о в о ј б о г в о Т р о ја . С прем а Х о м е р ск и т е п е с т г
А п о л о н е б о г в а Т р ојан ц и те. Л атона (L eth o), м а јх а г а А п ол он ов а и А р т е -i
и и д и н а , в о гр ч к и о т к у л т безв ач а јн а , к а ј и а л о а зи ск о т о в а се л е в и е е з н а -
ч а јв о б о ж е с т в о . (W ilam ovitz, Z ielinsM , n a и д р у т и с е зал агаат з а чаввотои
сф а к а њ е . ЅШ ѕѕоп в а с е противи).
 * i) И м ето в е .е ја с в о . Н ек ои см ета а х д е ѕ а « о д ли д и ск ото п о ге ѕл о .
ш ) Неѕ^ Т Н&зд., и други.
23) „P o th n ia .theron", Ilija d a , X X I , 470.
*4) Кдиа тр ага н а та а боги н к а в о д и к о н с е ѕ е р к о н ск и тск а та Таврида.
.А х а јс к и т е ју и а ц и в о б е о т ск о т о п р и стан и ш те А вл и да, п р е д за ш ш у в а њ ето
а а Т р о ја , са к а л е н а А ртем и да д а Л ј а ж р т в у в а а т И ф игениза, ќерката н а
А там ем н оа. А ртем и да ј а сп а су в а И ф и ге н и ја и ј а н о си в о Т авр и да, 'да и
>6иде свеш тен и ч к а (За т о а в о х и х л и ч к и о т е п В Д р п в ; Е вр и п и д, Ифигепија
е о А ел ч дл и Ифигенија в о Т а вр и д а, х д р у г и ).
**) H a п р и м ф О д и сеја , V , 324; X I , 172.
2в)_ И ли јада, X X I V , 606.
Г р . orthon, и еп равв о.
М) О риентална о р и к а зн а з а ч е сн и о т н л а д и ч н ж е н а та заводн и чка
.(бв бл и ск а приказн а з а Ј о с и ф а ; ср о д н а еги п етск а о р и к а з к а и друти) има
■срсја паралел а в о м и тот з а Х и п о л и т, к о га го заш ти ти л а А ртем и да. И з гл е-
д а дек а вак вата кон ц еп ц ија з а А р те м и д а ј а д о н е л е Д орците. В о д ор ск и те
.краиш та к а ѕ о та&ва с е п оч и ту в а л а А р т е н и д а п о д ра зн и прекари.
' 2Ѕ) PoseJdon, Poteidan, .Poteidun, Poseidavon, Poseideon и д р уги ф орм и . '
.Е тгм ол оги и : 1. гр. p oti, posis „гогја л ок ", „в о д а “ ‘ и d o v , d os, deu s „Z etts";
зц а ч и : „З е в с б о г в а в о д и т е "; 2. гр . posis, p o t, са н ск р и тск и petis, , л ат.
ipotens „го сп о д а р " и гр . d o , ga „з е м ја '1, зн а ч и : „г о сп о д а р н а зем ја та ". О ви е
si д р уѓи ети м ологи и к а ј R oscher и в о разни. п ри р ачн и ц и . В е в г р и с П о с е ј-
.д ов ов ото им е го в а оѓа н а н а тп и си ге в о П и л о с и А си н а (P osedeo).
ѕо) П рим ар: легендата з а к р и л а ти от кои> И егос, си н о т н а П осејд он
■и М е д у з а ѓр е р о ѕо ѕ, гр, рвдѓ ии зв о р “ ).
81) Г л аук ос (м орск о синило), Т р и тон , П р о те ј, НереЈ и други. П отврди
:х а ј Х е с и о д и х в ј други.
83) Нег., II, .50; O vidius, Met., IV , 481 sq., п р и к а зв ата з а М еликерт.
*•) О ди сеја, V , 291 sq .; V erg., A en . 1, 140 sq.
8<) Hermes, Hermslas и .д р у ги ф о р м и . И м его e гр чк о, м ож еб и в о ѕ р с к а
>со Tieiro и mesasthai „п р о н а јд у в а љ е ". И ма п овеќ е егим ологии.
ѕѕ) С£. Horatius, Corm . I, 10. Т о а еа .алегории: Х е р м е с, велат, е ветар,
•сиз в а З ев с — Е тер и М а ја -Д ож д. С ви рен .ето в а ц и тра б и Ѕило брм чењ е
на в е тр б т; уд р а д е к и х р а в и : в ода ск ри ен а ѕ о облаците, к о ја ш т о ја тер а в е -
-трот. И ли: Х е р м е с е п рим рак; у к р а д ен и те в р ав и с е еон чеви (А долон ови )
•зраии ѕ о и о р и и р а ѕ о т ги ск р и л и т в . С е тс тоа го и м а в о ориеаталнит&
.митови. ;
3G) "Види Thuc^ V I , 8— 29 за Х ер м ок оп и д и те.
зт) И лијада, V , 889
38) Н а п ри м ер: О ди сеја, V H I, 266 sq., ш е го в и та еп и зода ѕ а А р есов а та
:ѕван тура с о А ф р од и та .
80) Сгфема П ау сан и ј, % 27, 6 , и м е то А реоп дгос е в о в р с в а с о името-
.А гш . к а к о ш т о с е в и к а л е Е вм енидите.
tO) Н а о р и и е р н а .^ ra n p o is в а з а “ , б р а д ести от А р е с к а к о к опли т.
41) О ттук а античката в а р о д н а е т ш о л о ш ја в а А ф р од и ти н ото и м е
■во .смисла мОпаа в о ја ш т о ивлегла о д пената*1 (afros, п е в а , Tiodites; к о ј оди.
К ггч к сћ ш ег тоа г о црина). О тту к а А ф р о д и т и н и о г е п и те т Anadiomene, пКоја
:взл егува ?.
« ) S trab.; 370, з а ил^адаза х и е р о д у л и — х е т е р и в о А ф р о д а га ш и о г
:х р а м в о К о р и в т.

:282
 4Ѕ) В и ди за к еол и тск и те ф и г у р и о д Т е с а л и ја и о д остр ов и те, Гл. I, з.
44) На прим ер в а „F ro n so is* в аза. -
■ « ) Раиѕ., III, 188; II, 10; V . 26; t, 23.
« ) Раиѕ., V , 11
47) Раиѕ., V I, 25
48) Раиѕ., I, 14
48) С4 к ај П авсави ас.
60) А н ти ч к а ети м ол оги ја : гр . h ep th a i »го р е њ е ", S ch ol. O dyss. V H , 297;
-старои н дискк S a b h ey ish ta „о г а н ", в . А . Н арр к а ј R osch er, ѕ. ▼. и M alten,
Р. W . R. Е.. ѕ. V.
Б1) И ли јада, П , 426; „С к т е л у*е о г н о т го в о к о а г Х е ф е c r “ , DiotL, V , 7 4 ;
„ v u l g o p ro igne ", S erv., A en. 1 , 174
• б2) ИлиЈвда, X V m , 469 aq.
' »») ИлиЈада Х Ш , 468 sq.
B4) Х е ф е с т падна н а Л ем п ос (И лијада, I , 590 sq.). С п р е м а д р у г а в е р -
'ЗиЈа,(ИлиЈада X X ГП, 395 sq.) Х е ф е с т а го ф р л и л а о д н ебото Х е р а . Х е ф е с т &
■Св освети н а м а јк а с и ; в р зу в а јќ и ја з а т р о н о т ј а н атерал д а то вр а т и н а
ОЛИМП (Flat., Rep. 378 и ф р е ск и ).
88) 'И лијада, X V III, 395 sq.
88) П р и к азн и те за Х е ф е с т о в и т е -В у л к а ѕ о в и т е к о в а ч к и работи л в и ц в.
:в о к о и р аботат К а б и р и и К и к л оп и .
В7) D ion ysos-D ios „ З е в с о в " и n yso^-nim ph os „д е т е ", „с и и ".
88) Л и ди ско нме, cf. л ат. B acchus.
Б9) И лијада, V I, 132; X I V , 325 (и н тер п ол а ц и ја ?); О д и сеја , X I , 325;
'X X I V , 74.
ѕо) Гр. ек , „о д " , stasis „с о с т о јб а “ — „ д а б и д еш в а д в о р од себ е” .
01) Гр. ѕп ,,во", theos „бОг“ ; u sis оД гр . e im i „д а б и д еш “ : к о га в о
Јнекого е бог.
; в2) Еврипид, B acch .
83) П ретстави н а вазита.
84) С прем а к и т о т детето Д иоешс од в а ј с е сп а си л о о д у тр об ат а на
•саојатв зал ал ека м а јк а Семела „з е м ја ". Р а зн и с е аа р и ја в ти те на ова а
при к азв а. В о тебан слата вари јлн та С ем ела е К ад м ова ќ е р ѕ а . ХХрихазните
•за Д и он ис и тр ач к и от ѕ р а л Л икург, з а Д ионис и ти тан и те и д р у г и им аат
•рѕзлично п стек л о.
°8). В о ан ти чк о вр ем е и д е в е с х а пове&е етиагологии: а „н е а и id
.».вид": „н е в и д л и в "; и ли aia-gaia „з е м ја “ ; и ли fteiuos, лат. saevus.
88) И ли јада и Н еѕ., Thsop.
• 87) „E xsan gu es sine co rp ore et ossibys u m b ra e",' O vid ., M etam ., I V , 443 sq
80) О собен о e o О ди сеја, X I — „Nefeyia*
88) S tyx , , ом раза.
88а) Kofcytos, л ел ек
fD) P yriphlegethon, к о ја ш т о гор и х а в о оган.
71) A ch eron , без дно,' или б о л к а ; сп р ем а н е е о и сем и тск о и м в с о зн а -
'ч е » е „з а п а д ” .
73) Одисеја,- IV , 581 sq.
78) „Makaron n esoi“ , Неѕ. О р., 167 sq.
74) Х е с и о д и други

283
 "' • ■
75) Во -метемлсихбза веруваа разни. ориевтални народи, Еѓипќаните,.
И ндијците и други. В о ионапредната грчка л и тер атура Адот е занимлиаа
тем а к о ја ш т о се обработува без особено верско стравопочитувај*е. За Адот
ед пишуваки духовити пародии (Аристофан, Жаби/ Вергил, Culex; Лукијав,.
Nekromantid и други).

Игтори. — А. Книжевни извори: Хомерските песни: Хесиод

(Theogonia и Opera); постарата лирска поезија, особено рели—
гиозните химни, Теогнисовите и Солоновите елегии (фраг—
менти); драмата; историските текстови, особено Херодотовата
Ксторија; философските текстови, особено ГСлатоновите; ретор-
ските текстови; поезијата ОД елинистичката епоха, особено
Ликофроновата Касаидра, Калимаховите' Химни, Апалониосов-
еп Аргонаутика; елишЈСтичките збирки . на .митови (Kykloi,
фрагм.) како и други елинистички техстови (автори: Теофраст,
Истрос, Клејдем, Хераклид од Понт, Сохрат од Кос, Аполодор-
Атин>анин, Херодор од Хераклеја, Евхемер), — сите познати
само фрагментарно од цитати. Од елинистичката епоха во це-
лина сочувана е Аполодоровата „Еиблиотека", богатА со пода-
тоди за религијата. Многу податоци за грчката религија нк
оставија грчките писатели од римсхата епоха; осо&ено .Стра-
бон, Плутарх, Павсаниас и Атенеј. Христијансхите' ггисатели,.
Климент Алексаадрински, Арнобиј, Фирмик, Евсевиј и Авгу—
стин, пишувајки против паганството забележија многу работи;
за грчката религија. Многу податоци даваат схолијастите, ко-
ментаторите ва старите. писатели. Богати се со податоци за
грчката религија схолиите на Хомерските лесни, схолиите на
Пиндар, Есхил, Еарипид, Аристофан, Теокрит. Корисен е и
Сервиевиот коментар на' Вергилиевата Енеида. Многу материјал
од изгубените грчки текстови ни сочувале византиските писа-
тели, особено лексихографите Харпократион, Хесихиј и Свидас^
хако и Тснтсис — коментатор на Ликофроновата „Касандра".
Б. Епиграфски извори, многубројни натписи. .
Б. Археолошхите споменици.

БИБЛИОГРАФИЈА

L Потесеа избор
Р.' М. Nilsson, Geschichte der grlechischen ReUgion (Handbuch der'
Altertumswissenschaft, V, 2), Mimchen, Band, I, 1841, BancL, II,' 1950. Co
baa e заменето старото дало ва истѕта збирка: О. Gruppe, Griechische-
Mytholoqie und Keligiosgeschichte, MUnchen, 1906;
A. П. Хаждан, Релпгпл it атеизл в -дреенек лире, Мосвва 1957.
W . Н . K oschert A usfShrliches L ex icon der. priechischen und rdm ischen..
Mvthologie, 1—IV , L eipzig 1884—1937;

.284
 XI. Избор

L РгеПег, G rie ch iich e Mythologie, B e rlin 1894 (ч етв р то п р ер а б отев о

и здан и в: p re E e r-E o b e rt, B e rlin 1926); J . G . F razer, The G oid en B ough, I— Х П ,
' т р е т о и здан и е L o n d o n 1911^—1915 и и зв о д в о ед ен то м L on d on 1922.
Ѕ . R einach, Cultes, mythes et religions, 1— IV , Paris 1904— 1924; P . Stengel,
Die grlechische Xultusaltertilir.er, тр ето издание (M ulier, Handb uch der Klass,
AhefUimswissenschaft, V , 3), M flnchen 1920; L. E. Farnell, C ult o / the greek
States, I— IV , L on d on 1896— 1907; U v o n W ilam awiLz-M oeLlendorf, D er Glaube
‘■der Hellenen, 1— II, B erlin 1931— 1932; O. K ern , D ie R eligion der G riechen,
I — IH , B.erlin 1926—1938; Б. R h ode, Psyche, ед и н аесетто издание L elp zlg 1929;
.A*. P . N ilsson, .Cullts, M yths, O rocfes and P olitics in A ncient G reece, Lund
1951; C. G . J u n g -K . X e re n y i, Einfiihrung in das W esen der M ythologie, Z u rich
'1951 (hobo и здан ле); R . Pettazzoni. La religione nella Grecia antica fino a&
.^ lessan d ro, T orino 1953 (второ издание);
Л и тература в а , р у с к и х а ј К а ж д а н , о . с., п а в о С ергеевата И стор и ја
в ѕ д р ев н а Г рц и ја и в о В сем и р ната и стор и ја , Т . I и II. О стан атата л и те-
р ату р а в о р а з в и и стор и и на а н ти чк а Г р ц и ја (в о Cambridge Ancient H irtory,
'I I , 602 sq и IV , 522 sq., к ај G lotz, Cohen, м н огу и сц рп н о к а ј D e Sanctis).
'Т у к а c e наоѓа* сп ец и јал ва .ли тература за к у л то а и те в а преди стор и ската
•Грција, за к р и гск а та и м и хен ск ата рел и ги ја, за л ок а л н и те к у л тов и на
класи ч на Грција, ѕа х ер ои те, аа п р ор очи ш гата, за мистерилте, з а ф е ст и -
.в а л и те и тн.
П ери оди ц и: A rch io flir R elip ionsw issensch cft, L eip zig 1889 s q .; Revue
'■de' Vhistoire des religions, P aris 1BS0 sq.;. S tiid i e m ateriali'di storia delle
•religioni, diretti d a R . Pettazzoni,. R o m a —B o lo g n a 1925 sq.
Е н ц и кл оп еди и-реч н лц и : R osch er, b . r o p e ; H astings, E ncyclopaedia af
■religion and Ethics, E dim burg 1808— 1926; P . G rim al, D to io n n a ir e d e Ia m yth o-
^4ogie grecqu e et rom aine, 1951. .
П одобр и си н тези ; G ru p p e в о су п л ем ен тот в а R oscheris L ex ik a n ;
F a rn e ll eo Hastings Е н ц и кл оп еди јата, s . v . G reek religioni O . K ern , O rpheus,
HJerlin 1920.
Л итературата за г р ч к а та р ел и ги ја е и зв о н р е д н о богаха.

285
> ;F

XVII
. \

КНИЖЕВНОСТ

1. Белешзш за јазикот, ттисмопј, првцте спстеници

и за ракописите .

Старогрчхиот јазик е еден од индоевропските јазици. Беше

разгранет на повеќе дијалекти. Лингвистите разликуваат чети-
ри главни дијалекатски групи: аркадсхо-кипарско-памфилиска-
та, јонско-атичката, еолската и дорската. Како и другите на-
роди, Елините прво имаа своја непишана книжевност, свои
кародни посни, раскази, незабележено народно богатство. Не
се знае поточно, кога Елините почнале да пишуваат. Хомер-
ската приказна за Белерофонт, кој од Арголида во Ликија
доиел „кобни знаци, напишани на штичин.а"1), сведочи дека
хшсмото на Елишгге им било одамна познато. Се смега
дека Грците евојот класичен алфабет го изработиле спрема
феничгсиот2). Бидејќи Феничаните не ги бележеа вокалите,
Грците за вокалите употребувале .некои фенички. консонлнт-
ски знаци, кои за нивниот .консонантизам не беа потребни.
1’рците воведоа и некои нови, за Фешгчаните непозпати, букви.
Спрема натписите разликуваме четири главни типоВи на
старогрчките а‘лфабстк: а) алфабетот на' Тера и некои други
острови,. б) јонски или ориентален алфабет, в) атичко-кикладски
и г) халклдски или западен. Со текот на времето сб се сведе
на два оодовни алфабети: на- јоиски и халхидски. Спрема хал-
кидскиот алфабет, хој беше во употрсба кај сицилиските и
јужноиталските Грци, Римјагогге изработија свој алфабет, шта
то наследија денешните западноевропски и многу други иароди.
Јонскиот или милетскиот алфабет постепено Ѓдо кра^от 'на V
век) беше усвоен од повеќето Грци (Види гл. XIX, 4)3).. •
Се пишувало на камен, на метал, на дрво, на вази и на
плочи од тгечена глина. Колсата и пагогрусот биле најпогодни,
па .брзо влегоа во употреба. Останагите изработки .за пишување,
На пример шхолските табли со восок л нивните пксалки св
помлади. Aico натписите на микенската споха се одделат како>
нешто посебно, најстари споменици на ст&рогрчкдта писменосг

286
кои се сочувади а со нив и изгубените за кои има Јштерарши
лодатоци од друга рака се рвие:
а) Натписите најдени на Кипар, составени ва притггивно'
ITOCMO од хиероглифско потекло, нгго инаку не се-јавува на
ируго место' во грчхио? свет. Потекнуваат од седмиот век или:'
се нешто постари.
б) Натписи на алфабетско писмо ад разни грчхи типови,
најдени на некои егејски острови (Тера, Мелос, Теос), од сед--
ашот век; еден атинсхи натлис од осмиот или од седмиот век;'
натписот врезкан од грчките Псаметикови наемници на ногата Ј
на една фараонска холосална статуа во Нубија од седмиот век
(ако се работи за наемниците на Псаметик I), или од почетокот-
на шестиот (ако го забележале наемницргге на Псаметих II);
натписот-договор за љгир помеѓу Елида и еден аркадски град; -
од шестиот век или помлад.
в) Стари изгубени натписи и други стари текстови, пгго-
ги споаденуваат класичните и похласичните ггисатели. Тука спа--
ѓаат: листи (списоци, пописи на -имиња) на спартански ефори,
Ѕа1ински епонимни архонти, на свештенички на Хериниот храм
во Аргос и на победници на Олимписките игри. За веродостој-
ни се сметаат оние делови на.тие спксоци, на кои се спомену-
ћаат лица (функционери, свештеници, атлети) •кои живееле-
во седмиот век ијти подоцна. Сгшсоците на ефорите и олимпи-.
ските победници, инаку, почнуваат со лица од осмиот век. Сите
тие списоци се цитираат во Евсевиевата Хроника. Плутарх ги
споменува старите лаконоки записи (Anagraphai) во кои се
лаоѓале имињата на кралевите, победниците на карнејските
игри и други славни луѓе4) и сикионските таблтши со имињата
на аршвските свештеници, поети и музиканти5). Не се датира-
ви. Се верува дека од осмиот век е текстот за обтавувањето на
светиот мир по повод олимписките игри, кој Елејците го напи-
шале на еден дискс). Зелевк и Дракон во седмиот вех ттаттптаа
закони7). Солон во почетотсот на шестиот век8).
Старогрчки книжевни споменици сочувани се во paxonrccir
(лат. manuscriptum, codex). Не е сочуван ни еден ракопис ди-
ректно од авторот. Смте се копии или копии од коптги. напишантг
на египетсхи папируе или на кожа-пергамент (diphthera Per­
gamena, оти најналред или најдобро се изработувани во Перга-
мон), или на своевидна хартија (,.charta bombycina", од X век
ва н.е.), или на платгго f„codices lintei", „ codices chartacei", од.
XIV век). Најстарите сочувани ракописи се од елинистичката
епоха, на папируси најнеди во Египет, со книжевна и адлтини-
стративна содржина. Најмногу ракописи сочувани се на перга-
менти. Најстарите пергаментог се од IV век на н.е. Во средно— .
вековните манастири, каде што ракописите на>многу се препи-
шуваа, понекогаш заради штедење се премачкувал антттчкиот
текст на стариот пергамент и преку него се гаппувал нов —
литуртискк или некот друг — текст. Тие пергаменти се наре-
чени палимпсести (palimpseston, гр. palin, повторно, рѕао, стру-
жам). Првиот п&Лимпсест го откри во кшнатиот'век Италијане-

287
 дот Angelo Mai. Co реставрирање на стариот текст на овие пер-
гаменти откриени се. многу порано непознати старогрчки кик-
жевки споменици (познати има уште повеќе).
Старите ракописи испишани се со разни типови букви:
унцијални, минускулни, курзивни. Унцијалното писмо (unciales
litterae) во ракописите е сјш чн о на камените и другите натписќ
(голеши или капитални букви, maiuscula). Минускула и ѕурзив
се развија со времето (од IX век на н.е.ј, во пракса при брзото'
прелшцување на ракописите. Лигатурите (лат. ligare, врзување)
групи букви напишани со еден потез на писалката , абре-_
вијатурите. (итал. abbreviatura, кратенка) и другите особености
на тие стари ракописи се предмет на посебна струка, на пале-
•ографијата (гр! paZaios, стар; grapho, пишувам). Спрема мајус-
тСулите и минускулите, кои најмногу беа во употреба во времето
на пронаоѓањето ‘на печатот, изработени се печатарските зна-
кови со .кои денеска се печатат античките,и други текстови. Од
потавата на ггрвите печатрни текстовк на античката книжевност
•(editio princeps; incunabula) 'до денеска приредеки се разновидни
печатени изданија. Оформени се три основни типа: а) критичко
издание,. кое се приредува врз освова на изучувааето на сите
ракописни варијанти на истиот текст; б) изданија со научен
.••коментар и в) посхромни школски изданија.
Библиотекугге во хои се чуваат ракогптсите на античтште
текстови ce: Bibliotheca Vaticana во Рим, Ambrosiana во Милан,
Laurentiana во Фиренца, Marciana во Венеција, Palatina во Хај-
.делберг, Bodleiana во Оксфорд, Cantdbrigensis во Кембриц и др.
Модерни изданија на антички текстови приредува b ib lio ­
theca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana“ во Лајп-
циг, која од минатиот вех до денеска издала многу хрчки и
латински книжевни. дела. Покрај споменатата добри се колек-
циите: „Scriptorum classicorum Bibliotheca Oxoniensis" (Окссборд);
колекциите „Didot“ и ,J3ude“ (двете во Париз) и други. Позна-
чајните посебни изданија ќе бидат цитирани ва посебно место,
В8 пример фрагменти од историчари, епичари, лиричари,
•филозофи.

2. ПОВЗИЈА

Еп. — .Уште Етаптјаните и нехои други ориентални народи

-пред Грците имаа своевиден еш Изгледа деха оваа лоезија ве
им била iyra ни на восителите ва критската и михенската кул-
тура. Во лочетокот на првиот милениум, а можеби и порано,
грчните аеди по дворците пееле со форминга, а во нешто помла-
ло време рапсодите на народот му рецитирале песни за хераите.
Епот се развиваше и добиваше се поуметнички облик. Народ^
ното богатство, кое се собираше со векови, најпосле се собра
зо- прекрасните Хомерски песни (види посебно' за нив Гл. IV, 2),

-288
iffOJf конечно ce редактирани и публикувани во шестиот век.
Млијада и 'Одисеја беа главни учебници на старите
Нехои ги знаеле напамет8).
- „Ср^бу ми б<)гињо пој Ахилеја Пглеју сина,
погубиу која -.Ахајцила безбројне зададе јпдеа
(Илијада, I, 1—2)

Хексаметрот стана егих на сите епски песни. — Илијада

и Одисеја, дополнети од песните на хомерсгсите киклици (в. Гд,
JV, 2), претставувааг само еден дел од елинсхата епска традиција.
•Одамна се пеело за .Аргонавтите, за Херакло, за Едип, за „се-
думтемина протиз Теба“, за разни други херои. Се јави рели-
гиозниот еп, дидахтичдоог; епот како одраз за целохупниот шг-
слен зкивот на својата епоха.
Во осАшот- век жив^еше побожниот селански иоет Хесиод,
•од беотска Аскра, по татхо од малоазиско еолсхо потекло, нај-
стариот, 'историски поднат елински поет. Сочувани се два негови
ena, Theogonia — за постанохот на боговите — и епот за работ-
ните луѓе под наслов Erga fcoi hemerai — „Работите и денови“.
'Теогониа е поетска синтеза на сите на Хесиод познати митови
од елинско и пределинско потекло, за нас важен извор за
.изучувањето на елинската реЈтигија10). „Работите и денови*'
имаат .извонредно историско социјално значење. За разлика
•од Хомерските песни, во кои басилеите се идеализирани, „Рабо^
•тите и денови" ни укажуваат на тешкиот лшвот ва експлоати-
рагагот работник,. немокната ситна птичка, којашто жално
•,претка во канџите на силниот сокол, како што тоа сликовито
јго прихажува Хесиод.
Елегија. — .Во седмиот век кај Грците се јавува елегијата
— патриотска или поучна, љубовна, тажно-сентиментална, во-
општо содржински разновидва песна, при која едно по друго
•се менуваат хексаметарот и певтаметарот:
„Ббрек се за дом свој у рѓду прволе п&сти,
жртвоват oicubot свбј, тб за јунака је чвст“
(Тиртеј)

Калинос од Е ф еси Тиртеј Атињанинот (акивее во Спарта)

:пеат „војнички елегии“, песни со кои сограѓаните ги поттик-
нуваат на борба- Мимнермо од Колофон (V3I—VI век) пее љу-
бовни сентиментални елегии. Солон Атињанинот (VII—VI век)
со елегија ги повиха ‘ сограѓаните на војна со Мегараните, а со
други елегиски дистиси ги објасни своите државни реформи
(гголитичка елегија). Теогнис.од Мегара (VI в.), поет на „гномич-
ки“ , сентенциозни елегии, злобен е претставникна аристократите
ж непријател на -демос. 'Оставинеколку икдиректни податоци за
•социјалните борби во Мегара во шестиот век (види Гл. VI). Ф о
дзишд од Милет и неговиот тормец Демарад од островот Лер
19 Историја ва античѕите Ѓрци
289
(VI вех) се исто таѕа гвомзгчки елегичари. Филозофсуг Ксенофакѕ
од Колофон (VI вех) сврето учење го изнесуваше во бтих, по-
некогаш во елегична форма (види ХУП, 5,4).
Јамб. — Во седмиот век кај Грците се јавува „јамбската
поезија'*. Јамбот е кетричка единица, стопа, хојашто се срстои'
од два слога од хои вториот е нагласен (има удар, ictus). Јамб-
ските стихови, составени од такви стопи, се погодни за поетски-
дијалог. Поради тоа влегоа во класичната драма.
Јамбската поезија ја застапуваа во прв ред Архилох, Си-
лтонид и Хипонакс. Архилох од островот Парос во почетокот-
на седмиот вех преку јамбот го изразува. своето незадоволство,
омразата, 'иронијата: *
„Ко хрбат. магарчев,
тај шулол диВАОм обрастао кочи се"
велк тој за своето сиромашно острово. Симонид од Аморг
(VII вех) ги исмева жените. Хипонакс од Ефес (VI: век) пее*
со гнев, каѕо Архилоое. — Од сите споменати Јпоетски творби со-
чувани се само малку фрагменти..
Лирика. — Псезијата се развиваше покрај музихата, му- .
зихатк покрај музичхите инструменти. .Старата аедска фор-
ѓлинга ја замени лирата, подобра гитара. Се јавува aidos, флејта.
Се јавуваат три дијатонски скали: дурска (мол), лидиска и:
фригиска (две дурски скали со полутонови и четврт тонови).
Во придружба на инструментите се пее и се игра.
Cq музиката особено се разви лирската поезија11). Лир-
ската поезија беше многу разновидна. Две главни. груди: инди—
видуална или меличка (melos, попевка) и хорска лирика. Во
седмиот и шестиот век на островот Лесбос живеат лиричарите
Алкеј и Сапфо. Алкеј пее оди и химни. Љубовта, омразата и
виното се негови теми. Поетесата Сапфо пее за љубовта и при-
јателството (,,лезбиската“ љубов на Сапфо кон прИателките).
Голем поет е исто таха и Анакреонт од Теос во Мала Азија.
(VI век). Тој пееше во дворците на тиранмте за љубовта, ви-
ното и ш славеше своите заштитници. За тие поети дознаваме
од фрагкенгите и, уште повеќе, од римските препеви (особено
прекуХорациј).
Хорската лирика беше многу разгранета. Иеан и хипор-
хем се хорски песни во чест на Аполон, дитирамб: хорска песна
иа Дионис, ттртехеј: песна на девојките, химна: хорска песна.
во чест на боговите или хероите, енколион: пофалбп за пор-
динци, било по повод победите на игрите (епиникион), било. над
гробовите (тренос). Портите: Талетас од критска Гортин^
(охолу 700 година), побт на пеанх и хипорхеми; Алхман од Сар-
дес (VII век), поет на партенеи; Ариов од Метима на ЈТесбос
(врајот .на VII вех) иаводно таорец на дитирамбот; Стесихор од
Хииера (V вех), автор на триадгг (песни со строфа, антистрофа-
и епода); Ибик од Регион (VI век), поет на енкомии; Симонид’

>290
од Кеос (VI—V век), многу плоден (—енкомии, елегии,. erot-
храми, дитирамби, пеани, хипорхеми); Бакхилид од Кеос (VI
V век); Ласос од Хермиона (VI вех); Тимокреон од Родос (VI
V век); Корина од Танагра (VI—V век); Тимотеј од Милетз'
(V вех) и други, познати од фрагменти. Најславниот е Пиндао,:
Беотјанец од околијата на Теба (521—441), „lyricorum princeps*г
вели Квинтилијан. Него особено го почитуваше Хорациј (Оди,
4,2). Пиндар пееше Епикикгш — „олимпијски", „пјггијски"
„истмијски" и „немејски" оди, во чест' на славните ттобедители
на сеелинбЈште народни игри. Покрај тоа пееше химни, пеаниг-
двтирамби, партенеи, тренеи, бнхомии. Нешто од тоа е сочу-
вано.12)
3. ДРАМСКАТА ПОЕЗИЈА

Постанокот ва драмата. Трагедијата. — Старогрчката драмаг

театарското дејство (гр. drao, работам), настана од народните
игри, кои се приредуваа во чест на Дионис-Бакх, генијот на.
вегетацијата, богот на виното. Првите почетоци на еето тоа .се'
наоѓаат во длабокото минато, коешто класичните Елшш не го
лознаваа во доволна мера. Во чест на Дионис, Бакх, од дамнеш-
јш врешља се пееше и се играше хорската песна дитирамбот
(dithyrambos). Играчите, хореутите, се претставувале кахо
сатири — се облекувале во кожи од прч — и го добија името
tragoi. (rp. tragos, прч). Нивната песна се наречувала трагедија
(tragodia, песна на прчовите). Корифејот '(koryphaios, оној хој е
иа врвот, ка чедо), водачот на хорот, почнува да ги рецитира
стиховите за Дионис, подоцна и за другите богови и херои, а-
другите во хорот го придружуваа со игра и го дополнуваа со
рег^пен. Се рапви дќјалогот помеѓу кориФејот и хорот. Дити-
рамбот како почетна форма на трагедијата се разви, спрема
гтреданието, во дорскитв градови Коринт и Мегара. Арион од
Коринт (околу 600 година на ст. е) прв, така велат, приготви
хор да игра во. кругот околу Дионисовиот жртвеник и да пее
пригодва дитирамбска ода. Класичната форма трагедијата ја
доби во Атина. Тука во/ VI век. во времето на ТТисистрат. лтк-
чхиот поет Теспис, од демата Икарија, дигирамбот го обраб.оти
во драма и го воведе првиот глумец (hypokritiis), кој менувајќи
ја облеката и маските, играше повеќе улоги со соработка на
хорот. Сериозната трагедија се оддели од примитивната сатир-
ска драма. Се правеа натпреварувања за изработка и изведу-
вање ва најдобри трагедтш и најдобри сатирски драми. Во VI
век и во почетокот на V век најзначаен трагедиограф беше
Атиаанинот Фриних (Phrynichos). Како автори на сатирски-
драми во тоа време се истакнуваа: Пратинас од Флиунт, син
му Аристијас и Атинецот Херил (Clioirilos).
Атина во V век даде тројца генијални драмски поетк,
Есхил, Софокле, Еврипид,' кои со своите трагедии постигнаа
светска слава. Трагедиите и друтите драмски дела на овие и
19 *
291-
други поети се прикажуваа во Атлна п о' повод празници на
Големите Дионисии (март-април) и на Ленеји (февруари), а
нешто се иѕведуваше во атичките села по повод „Селските
Дионисии" (декември). Уште во шестиот век во Атина се при-
редуваа натлреварувања со награди за најдобрата драма. Во
петтиот век беше влезено во обичај давањето награди за нај-
добра тетралогија (четири драми) и тоа за три трагедии (три-
логија) и- една сатирска-игра- од истиот писател. Посебна награда
се давала на најдобриот харег, кој го издржуваше и го веж-
баше хорот; лосебна награда на најдобриот'тгрогагокг«гг-првиот
глумец.- По повод Големите Дионисии драми се прикажуваа во
Атина на југаисточното подножје на Акрополата, прво во им-
Лровезиран театар, а од 330 година во камен театар, чии оста-
*гоци се сочувани до денеска13).
Класичната атичка трагедија, којашто ја познаваме преку
сочуваните Есхилови, Софоклови и Евриџидови дела, ш имаше
овие делови: prologos, parodos, прв episodion (epeisodion), прв
siasimon, втор episodion, втор stasimon, трет episodion, трет stasi-
f7io7i и exodos. — Лрологос (предговор), трите еписодиони и еќ-
Содос __(излегување на хорот) се чинови (пет чина), дијалози во
Јамбсхи трикетри. Парадосот (влегувааето на хорот) и четирите
З^гасими се 'хорски песни во многу сложен ритам.
Есхил (околу 525— 456), родум од Елевсина, многу при-.
донесе за усовршувањето на атичката трагедија. Воведе втор
глумец. Налишал околу осумдесет драми, од хои се сочувани
седум трагедии: Хикетиди, Персџјанци, Седмина против Теба, -
Окованиот Лролетеј, Агамељион, Хоефори и Еемепиди. Тритв
последни ја сочинуваат трилогијата „Орестијаи. -Есхиловата
трагедија е драматизирана народна легенда, во којанаоѓаме
длабока мисленост, силен заплет, занимливост и архајска уба-
вина. Есхилови мотиви се: зависта ва боговите, моќта на суд-
бината, неотповикливата освета за злочинот, наследуван>ето
проклетството од таткото на синот, силната-волја на напред-
ѕиот поедиѕец во судруван>ето со стихијата. Величествен е
Есхилоѕиот. Прометеј, „светец v. лаченик во филозофскиот
календар“ (Маркс).
Софокле (околу 496—405), родум од Колок кај Атина, во
трагедијата воведе трет глукец, го оживе дијалогот и аваа
уметност ја доведе до совршекост. Состав^д охолу 123 драми,
од кои се сочувани' седум трагедии: Ајаш, Антигона, Електра,
Трахинјанкп, Крал Едип (Едип тираног), Фплоктет u Edwn на
Колон. Се сочувани и фрагменти од сатирската драма Ichneutai.
Ссфохле е најдобриот грчки трагедиограф С,.poeta divinusa, Cice­
ro). Неговиот Ќрал Едип и жговата Антигона спаѓаат во најзна-
•чајните дела на светската литература. Моќта на судбината, тра-
гичните последици од родопоганството и ‘друтите елементи во
Крал Едип; силниот корален проблем на „напишаните и не-
Еалишаните закони" во Антигона и целокупната Софоклова
 т

тематика зборуваат за длабоката .млсленост, на. атичката драдта

во, времето ва дутеаето.. Прекрасни се Софоклевите зсоровја;
по содржина и по форма:

ЈГМ-ного је дивнога, дпвнгсје пак

■нтита од човјека- nitje..
(Антигона, 332—333}

Еврипид (охолу 480—406), Саламинец, напишал околу 9^

драши. Сочувани се' деветнаесет — осумнаесет трагедии и рдтта
сатирска игра (Киклоп). Позначајни се Еврипидовитв трагедии:
Ифигенија во Таврида, Ифигекија во Авлида, Алкестида, М ѕ-
деја и Хиполит. Еврипидовите јунаци се пореални и поувеЈ*-
ашви одошто Есхиловите и Софокловите. Неговата тематика ег
борбата» ва моралното и неморалното, љубовта од разни аспек-
ти-грешната љубов .(Федра-кон внукот Хиполиг), л>убомората
(Медеја), благородната љубов (Алкестида). Еврипид е богат со
.разновидност ва мотиви. Тој е напреден. Ја споменува рамно
правноста ва робовите и слободните. Во религијата е скегггак,
Освен Есхил, Софокле и Еврипид се истакнаа и други
трагедиографи во Атина и надвор од неа. Многумина се нату
преваруваа и победуваа. Меѓу нив се споменуваат синовите и
внуците на Есхил и Софокле, синовите ,на Еврипид, Атинецот
Агатон (V век), па дури и Дионисиј, сиракушкиот тиран.
За да не се прехине со чистата диониска традиција, по-
себно се пишуваа- и се прикажуваа сатирски игри, кои беа по-
блиску на она од што се разви драмата. На тој литературен
род припаѓаат на пример Софокловите Ichneutai jt Еврипидр*
виот Kyklops. -
Комедијата. — Од дамнешни времшва лакрдијашите. вр-
разни грчки краишта го забавуваа народот со шеговити на-
стапи, пеејќи шеговити песни, раскажувајќи. шеговити работи
со комични движења. Околу 570 година поетот Сузарион во
Мегара на тоа му даде извесна книжевна форма. Во тој правец
понатаму' отиде поетот Епихарм од Кос, кој во п еттот век во
Сиракуза напишћ многу шеговити театарски гшеси, од кои се
■сочувани само нехолку помали цитати. Ривал на Епихарм
беше Формос. Сирахузецот Софрон и неговиот син Ксенарх пи-
шуваа мими (mimos), шеговити пиеси во проза, кои' се читаа,
но ве се прикажуваа.
Во Атика, за време Дионисовите празници, покрај тоа пггр
се пееја дитирамби -(од ѕои се разви трагедијата), се прире-.
дуваше котоѕ, маскарада со вино. песна и врева. Маскиранит®
^чесници пееја. комедија (komoidia, гр. котпоѕ „огоеод", odS
„песна"). Од сето тоа со текот на времето се разви класичнатв
комедија, книжевен род, што атичките поети умегнички го
усовршија.
Во петгиот веѕ во Атниа дутеше „Старата комедија". По
форма Старата комедија беше блиска ва тратедијата. Имашв

293
•прологос, пародос, неколку еписодии и хорски песни, а на храјот
сксодос. Нешто посебно вокомедијата беше парабазата — рата-
bosis, низа хорски песни (kommation, porabosis, pnigos, ode, epi-
rema, antode, anteipirema) — ca чести. алапестички стопи. По
содржина старата комедија е лична и политичка сатира, со која
•се исмеваа поединци, установи, целиот народ; се напаѓаа разни
општествени појави, новите идеи; се правеше политичка про-
паганда. Најстари познати атички комедиографи се Хионид и
Магнес, по нив: Кратинос, Кратес, Ферекратес, Евполис и Фри-
вихос, сите од петгиот век, познати само од фрагменти. Се
смета дека Кратинос на старата атичка комедија и дал хонечен
рблик и политичка содржина. Главен претставник на старо-
атичкаТа комедиографија е Аристофан.
Аристофаа — Aristophanes — (охолу 445 — околу 385),
Атењанин, нашшга 44 комедли (чгпфите од нив некои му ги оспо-
руваат), од кои се сочувани П : АхаЈгнанци, Витезч. Облаш,
Оси, Мир, Птици, Лисистрата, Теслофрријазуси, Жаби, Екле-
сијазусм и Плутос. Аристофан своите комедии ги пишуваше.во
времето на Пелопонеската војна. Во своите комелии се зала-
гаше за мир (Мир, Ахарнанци, Лисистрата), то напаѓаше дема-
тогот Клеон (Оси, Витези), ја напаѓаше Сокватовата Филозо-
Јфија (Облаци), им се потсмевашб на жените (Еклесиазуси и др.),
го парадоташе трагедуотраЉот Еврипид (Жабч). ги жигоса а*г**н-
'Сккте среброљупии (Плутос). Во неговите комедии се олвази.
целокупниот општествен живот на Атина во времето на Пело-
зпонеските војни. *
Политичката сатира во Старата комедија беше извонредно
смела. Кон крајот на петтиот и во почетокот на четвртиот век,
кога атинската демократија беше во криза, со законски прописи
•беше ограничена политичката слобода на комедиографите во
пишуван.ето. Во врска со тоа, се разви „Средната атичка коме-
дчја", којашто беше главно алолитичка14). Поети на Средната
жомедија беа: спрема некои- пиеси самиот Аристофан, па Анти-
фан, Алексис, Александрид, Евбул, Еликрат и други. Тие ги
карикираа современите обичаи, измислуваа новк хомични фи-
гури, на пример „Сиромаштија", „Богатство" и други.' Средната
комедија немаше хор. Цутеше ков средината на четвртиот век.
Од втората половина на четвртиот век се гошхуваше, се
прикажуваше, а цутеше во текот на елинистичката епоха „Но~
вата атичка комедија", која се разви од Средната. Новата коме-
дија е комедија та карактери. Менандар, Филемон, Дифил, Апо-
лодор и други писатели на комедии од овој вид во своите
комедии духовито ги претставуваа особините, особено слабости-
*ге, кои им се Заеднхчки на луѓето од сите времиња. Љубовта,
омразата,.зависта, фалбаттиството, скржавоста и многу што чо-
вешко, кое не ќ б^ше туѓо ни на лостарата драма, во Новата
хомедија ѓо најде својот вистински израз. Не е- сбчувана во
целина ниедна грчка комедија од овој вид. Од сочуваките цитати
31 од римските имитации се гледа, дека многу од оригиналите
биле со висока уметничка вредност.

294
 Менандар — 'Menandros — (340—292) Атињанин, главен
:претставнлк на Новата атичка комедиографиј а, составил преку
стотина комедии. Ниедна и е е сочувана во целост. Сочувани се
шеколку фра.гменти(еденодпоголемитеодхомедијата Epitrepon­
tes). Сочувана е збирка Менандрови поговорки, или мислк
(Gnomai, sententiae)15).
МеНпндар е добро познат преху своите римски имитатори
;Плаут и'Теренциј,-хои о д 'Своја страна ти инепирираа Молиер и
друга комедиографи од поново време. Скржавецот, фалбаџиј&та,
паразитот и другите типови; љубовните заплети, разни шеговити
веспогодби {„qui pro guo‘‘) ја засмејуваа театарската публика
Ео времето ва Менандар, Плаут и Молиер. Сето тоадуховито е и
.денесха, оти е човешхо.
Старогрчката драма — трагедијата, сатиреката мгра, ко-
кедијата — добро е позната, иахо не сосем. Забележени се
зшињата на многу автори, имињата намонгу дела. Познати ни
-се по име многу глумци, свирачи (авлети, китароди), компози-
тгори, ќои во свое време се прославиле пред елинската публика.

ЗАБЕЛВШ КИ

•*).ИлиЈада, -VI, .168—169

•*) Нег., V , 58—61
8) K retschm er, M eillet, H oflm ann . T h um b, S ch w yzer, C hantraine и д р у га
^ЕЈП^ратура за ја з и к о т (види н а к р а јо т н а книгава).
<) PluL, A pes., 19 '
Ѕ) Plut., D e musica, 3
■6) Paus., V , 20, 1
' 7 ) В и д и т л . "VI и V III.
•8) В и дк 'ГЉ "V III. i
®):XeiL. S ym p. III, 5
ЈЗиди ја содржииата на Теогонија стр. 260, заб. 10.
И ) Спрема стар огрч ката поети к а, в о к о ја в о прв р е д е реш авачка
»ф орм ата, елегијата и јв м бск ата пеена не спаѓаат в о лириката.
12) И зд ав и ја : S ch rod er-B erg k , P oeta e ly r ic i G r a e c i, I- Ш , Leipyng (T eu b-
•лег) 1600, п е тто и здан и е; D iehl, A n th o lo g ia ly r ic a , L eip zig (B iblioth eca Teub*
snerian a'. 1922— 1925. В иди в о и сто р и и те в а стар огр ч ката гснижевност.
18) з а театарот х а к о ар х и тек тон ск и о б је к т в. гл . XVITI, 2. В . (стр . 332).
^Turpiter opticuit su blato iu re n o ce n d i", Н ог^ D e a r t e p o e tic a , 284.
10) Т у к а им а пам етии р а б о ти : „ Н и к о ј ч е с е н б р з о » е с е зб ога т и л *;
--vjtu : иДобриот к о њ с е н е г у е а п о г р и о а л и в о о д др у ги о т ; доброт о к уче с е цени
т о в е ќ е од лош от о, х р а бр и ог п егел поимакр с е х р а м и .. . н о добри от, благо-
■ р о д ен , ч е с е п ч о в е к н е л а п р ед н о ст ; Н а јд о б р о л и н у в а д о д в о р у в а ч о т , к л ев ет -
viiKOT, п ак осн ик от. Н од обр о e da б и д еш м а г а р е одош то' да гледаш како
т о л о ш и о д _тебе ж ивеат п о у б а в о " . И л и : „С п р е л а ф и л сз о ф и т е б о г о е и с е :
•аозЗухот. еодата, земјат а, огн ог, с о к ц е го и свет линат а; а ј а с в е л а л дека
-с е г а б о го е к с е : ср еб р от о и златото; а к о г и в п е се ш ѕ о св о ја т а к у Л а . . . к а ј
г с С е ќ е ила се\ имот, к у ќ и , ср ебр ек и посот к и, госгн , с л у г и , с в е д о ц и , гапио«
шгс. А к о дадеш п о а е ќ е ќ е те с л у ж а т и са л и те богови** (M enandros).

295
 4 . И С Т О Р И О Х ГА Ф И ЈЛ Г .

Со осврт на географијата, хронографијата и периегетиката:

Книжевната проза е помлада од поезијата. Народнаха.
песна, епот, дблго пред да биде забелелсака, одеше „од уста д »
уста". Во неа е сочувана и најстарата историска традиција. Око-
лу шестиот век Грците, под влијание на епот, •почнаа да ги пи-’
шуваат првите прозни историски текстови. Тие текстови по-
•содржина малку се разлихуваа од епот. Дури и.подоцна, во-
класичната епоха, кога историската проза беше добро развиена,
повремено се јавуваа епски поеми со историска содржина. Сво--
лте најстари историчари и прозаисти (и нехои помлади) класич-
ните Грци ги наречуваа логографи — logographoi' (гр. logos-
„ириказна", grapho „пишувам”)1)- Со тоа име денеска ги наречу-
ваме првите грчки историографи, шстарите од Херодот и некои-.
Херодотови современици.
, Логографите лшпуваа истории' и.митови, раскази за елин—
ското и варварското минато, особено за постанокот на поединл
елински градови. Пишуваа во проза, а во духот на епската.
поезија; даваа и патеписи- Митографските логографи во гене-
елошкиот еп и во митолошката традиција воопшто најдоа огром-
џа материја за своите текстови. Спрема традицијата најстар-
логограф е Кадмос од Милет, хој наводно пишувал за основа-
н.ето на Милет и делата Јошгја. Не се звае сигурно, дали тој е*
историска личност или' пак е измислен писател. •Најзначаен
логограф е Хеќатеј од Милет.
Хекатеј Милеќанецот (Hekataios ho Milesios) живееше кон-
крајот на шестиОт и почетовгот ва петтиот век и во Милет бил
појтитички 'аќтивен во времето на Јонското востание против
Дерсијанците.2) Напиша „Генеалогии“ — „Genealogi&“ — , при—
казни за 'родословието на боговите и хероите, и патеписот „G e s -
р eriodos" — ,,Пат околу светот“ .
Хекатеевите текстови не се сочувани во целост, но имаЈЈе-
,5многу фрагменти-цитати од нив Кај помладите (ваЈмногу кај-
(византиските) писатели8). Генеалогиите (веројатно во четири'
вниги), раскази за родословијата, на пример за- Хераклидите —
Херахловите потбмци-— имаа извесна рационалистична тенден-
ција: „Јас ова го пишувам", вели Хекатеј, „онака како пгго va/tr
се чини дека одговара на вистината; оти елински ггркказни има
мвету, но, би рекол, се смешни'*4). Од Хекатејовиот текст Ges=

296
 periodos, кој имаше два дела: (1. Европа, 2. Азија), сочувани се
331 фрагмеѕт. Тука има многу инфорнативни историско-геог-
графски, етѕографски и други податоди покрај аѓитографскЈггв.
Тука ина податоци и за нашата земја и нејзиното население ©д.
протоисториското време5).
Друш логографи и стари писатели, блискм на логаграфиге,.
се главно овие: •
Акусилај од Арг (веројатно крајот на шестиот ипрвата:
половЈша ва петтиот век), кој налитдал Генеалогии — Gettealogiai'
— с^рема Хесиодовата Теогонија;
Харон од Лавшсак (околу 525—450), автор на; Persiba и.
Horoi Lampsakenon — Историја на Персија и Летописи на Лам~'
сахците;
. Ксантос Лидецот (околу 500—440) автор ва: Lydidka —
Историја ва ЈГидија; '
Фереккд од Лер, кој живееше во Атина кон средината на
У век (треба да се разликува од филозофот Фереќид од Сир),
автор ва Истории — Historici — главно со митографска содржина;
Хеланих од Митилена (У век), мноѓу плоден писател. Поз-
нати се триесетина наслови на негови дела. Поѕажни се:
Lesbidka, Troika (локални истории), Рогогглѕ, Atlantis, Deukalonia
(генеалогии), Persika (историја на Персија), Atthis, Kameonikai.
и еден „Попис ка' Херините •свештеничхи во А рѓ’ (хронолошхи
текстови).„ Хеланиковата Atthis, Атида, е на најстарата поаката.
хроника на А-шха (в. долу за атидографите).
Меѓу лостарите своевидни историографи, кои се блиски. на
логографите, се споменуваат: Дионисиј Милеќанецот (дело:
Persika), Антиох Сиракузецот (Sikeliotis ѕупдгарНѓ — Историја.
иа Сицилија ’— и Italias oikismos — Коловизираљето на Италија);
Скилакс од Харијанда (дело: Periplus) и други®).
Делата; на догографите и сродните споменати ггисатели се
изгубени. Во свое време ги користеле класичните историографи'
и други помлади писатели. Многубројните сочувани фрагменти
(кзвадоци и цитати кај помладите гшсатели) сведочат дека таа
стара, за нас изгубена, протоисториска литература била многу
богата.

ЗАБЕДЕШКИ
г) Thuc., I, 21,. 1 ,, cf. Strabo I, 2, 6 и Dion' Halic., 3a Tym tdudoevor-
стил, 5.
' 2) Her„ V , 36 и 125.
3) Mulier, Fragmenta historicorum Graecorum I и Jacoby, Die Frag-
mente der griechischen Historiker, I.
*) Hec., fr. 332 Mulier.
5) Hec. fr. 64—75 MOIler; fr. 90—100, Jacoby.
*) Ги споменуваат: Диовисиј од Халикарнас (Зо Тукидидоѕшст с п и ,
‘ 5), Атенеј и друш . ’ '

297'
 Херодот
: :.... i
Херодот од Халикарнас (околу 484 — околу 424) с^рема
традицијата е првиот вистински историчар; „татко иа истори-
јата"1). Многу патувал. Бил ка Кипар, во Феникија, во Вавило-
иија, Асирија и подалечната Персија, во Египет и Киренаика, ва
Македонија и Пеонија. Ги посетил грчките колонии на Понт и
соседните варварски краишта. Престојувал во Атина. Ја пропа-
тувал Јужна Италија и Сицилија. Околу 444 тодина станал гра-
ганин на атинската колонија Турии (Thurioi), во Јужна Ита-
лмја. Не се знае ни каде ни кога умрел.
Херодот го напкша големото историско дело ,JHistories
apodeksis" — Прикажување на историјата — или ,JIistoricd“ —
Истории. Елинистичките филолози тоа дело „го поделија на
девет книги. Сехоја книга ја нарекоа со името ва една муза, а
сите книги заедво „Музи“, Jtfusai.
Содржината на Херодотовата „Histones apodeksis": Увод,
историјата на Лкдија во врска со 'елинската; историјата ва Ме-
дија, Персија, на малоазиска Грција к Вавилонија; Кировата
схспедиција во земјата ва Масагетите (кн. I „Klio"); историјата
ѕѕ Египет (кн. II, „Euterpe'1); за освојуван»ето ва Египет од страна
. на Персијанците; нешто од елинската историја — Поликрат, Пе-
ријандар; продолжение на историјата на Персија (кв. Ш, „Talia");
Дариевиот поход ва Скитија, .поединости за Скитите; историјата
Ва Либија, посебно на Кирена во врска со походот на Персијан-
дите во тие храишта (кн. IV, „Melpomene"); Јонското востание
и Грчко-персиските војни; неколку вметнати поглавија од елин-
ската историја од разни времиња (зог. V —IX, „Terpsichore",
„Erato", „Polymnia", „Urania", tope"). o
„Херодот од Халикарнас овде го раскажува опа што
^дознал дека луѓето го сториле, за да ме се заборави со времето
■и за да не ил потемни славата на голелпте и прекрасни дела,
коишто Елините или варварите ги •направгше, а особено' да пе
се забораеи што беше причината поради тсоја завојуваа едните
со другит еТоа го вели Херодот во уводот. Херодот има дадено
огромна маса податоци. Тука има многу неточни и наивни рабо-
ти, многу легенди, многу непроверено. Тука, се разбира, нема
директни податоци за стопанската и општествената ситуација.
Но Херодот е единствениог сочуван извор за изучувањето на
многу делови од античхата историја. Историските податоци во
воследните Херодотови книги (Грчко-персиските војни) во целост
се многу веродостојни, оти се добиени непосредно од очевидци.
Се дискутира за поединости. За постарата историја Херодот' го
користеше елот, лотографите, записите, натписите, усмената
традиција, легендите. Настојувал критички да се однесува ѕон

298
•своите извори. Наша работа е да'испитуваме, каде Херодот во
тоа успеал, 'каде не. Но без книгата на Херодот не е возможно да
•;се обработува постарата античка историј а2).

3 АБЕЛ ЕШ КИ

i) „...A pu d, Herodotum, patrem historiae", Cie., De legibus, I, 1, 5.

Иавсри за Херодот: Тукидид, Дионисиј од Халиѕарвас, Ци-
дерон, Страбон, Свидас и други, :саво и сдмото Херодотово дело. ■Види:
J h e o b y , Р. W. R. £ . , Suppi. II, ѕ. v. Herodotus. Види а о историите ѕа грч-
зтата ктпкевност.

Тукидкд

Тукидид — Thukydides — (околу 460—околу 395), син

•Олоров, богат атински аристократ од демата Халимунт, ученик
на филозофог Анаксагора и реторот Антифонт, како младич со
возбуда го слушал Херодот како пред Атињаните чита одломки
лд својата Историја и рано се посвети на историографијата. Уче-
ствуваше во првиот дел на Пелопонеската војна. Во 424 година
кахо атински стратег, командант ка еден помђрски одред на
северниот егејски брег, претрпе пораз. По повод тоа беше сменет,
иовикан на одговорност и протеран од Атина. Тукидид во про-
тонството (во Тракија, Италија, ка Сицилија и на други места)
ја пишуваше „Историјата на Пелопонеската војна", која по
Враќањето во Атина (404 година) ја продолжл. "Умре околу 395
тодина обработувајќи ја својата историја заклучно со вастани
од 411 година.
Недовршената Тукидидова „Историја на Пелопонесхите
јвојни“ денеска се дели на осум книги1). Туха се гледаат два
тлавни депа: првиот дел до 25. глава ва петтата книга со увод
и историја на настаните до Никиивиот мир (421 година); вто-
риот дел (со нов увод), од 26. глава на петтата книга до крајот
.ка осмата, настаните од 421—411 година. Првите дваесет глави
•ВД првата книга се наречуваат „Тукидидова археологија". Тука
како увод се дадени вуси податоци од најстарата историја на
Трцита
Тукидид вели, дека не саха да ги восхитува читателите со
убави приказни, туву дека цслта му е со едноставно раскажуваље
да ги прихазхе вистинските настани, што му се позиати како
на очевидец, или што ги дознал „ве од хого да било“ и ги про-
зерувал2). Тукидид, наспроти Херодот, го отфрлува митот и
религиозните предрасудоци. Неговата Tyche не е херодотовско
■божанско претскажување, туку судба, среќа и несреќа, во наша
смисла. Кај него нема анегдоти, ни географски ни етнографски
оабелешки. Тој пишува политичка историја. Знае за законито-
ста на историското настанување. Укажува на причкните и по-
■водот. На проблемите им приоѓа рационално. Иако е аристо-
зфат и од високо гледа на атинската маса8), им ги признава за-
 слугите на демократските дрвенци Перикле и (од постарите>>
ва Темистокде. Го цени Перикле како умерев демократ и Те-
рамен како умерен олигарх. Го ненавидува Клеона како ек-
стремен демократ.. Објективност гледа во „средното1'.
Тукидид, што е најважно, дава многу историски податоци,
хои ве се иознати од други извори. На многу места настаните стг
опишува во форма ва тевори; кои, наводно, ш одржале разни.
државници во разни случаи. Содржината на тие говрри, вели
тој, е веродостојна; формата прилатодена. Ж иво ш оцртува
важните подитички личности. -Извонредно ги прикажува мора-
лот ва своите сограѓани и човешката злоба, која најотворево
се покажала- во критичвкте воени ситуации4). Тука ја гледаме
страшната ошптествена стварност на сите времив»а. — Јазикот'
!му е староатички, стилот концизен5).
Тукидид е најголемиот автички исгориограф, основач на
историската критиха, предодник на модерниге историографи. Го-
цитираат со уважение и најналредните мислители6).
i
ЗАБЕЛЕШКИ

*) Античките редактори ја делеа аа осум, девет или тринаесег книги.

а) Thuc., 1, 22
®) „Каѕо што обѕгшо то прави толпата“ (—homiZos; ochlos, demos—)r
Thuc. П, 65, 4; IV, 28, 3; VX, 63, 2; V3U, 1, 4.
*) Thuc., III, 82— 83.
®) „ . . . densus et brevis“ (Quintilianus, X, 1, 73).
•). MapEC, Катапалот, I, Четвртаот оддел, гл. 12, заб. бр. 79—80; Енгелс^
Дотеклото на фалилијата, приѕозчихта еопствепост и државата, та. 4.

Други историографи

Ксенофонт. — Ксенофонт (окапу 430 — околу 355), атички

аристократ од демата Ерхија, Сократов ученик, автор е на исто-
риски, биографски, филозофски, стопански и други текстови.
Сочувани се петнаесетина1)..
Најважен Ксенофонтов историски текст е Елинеката исто-
рија Hellemka — историја на Елкните од 41X до 362 годогаа.
Тука Ксенофонт ја цродолжи Тукидидовата Историја и ги при-
кажд наставите до бит&ата кај Мантинеја. Иако тука ја нема
Тукидидовата продлабоченост, текстот е драгоцен, оти е главек
л по векогаш единствен извор за познавањето на историјата.
на споменатата елоха. Во текстог „Лакедемонска политија'*
Ксенофовт нзако симпатизер на аристократско-олигархискиот
општествен поредок чго идеализира слартанското политичко уре-
дување. Тука ика важни податбци од општествената историја2).
Ксенофод говите „филозофски" текстови главно се пофалби за
учиталот Сократ, пишувави популарно, без јГфетензик. *— Bt>

300
 -Неговите доброќудни текстови за стопанството^ за коњогојствотр
и други има по некој корисен лодаток. — Ксенофонта ниту го
фалат ниту го напаѓаат. Во историите на Грците сите мораат
да го користат. Тој е средношхолски клаеик, оти е лееен и
занишжв,
Под името •на Ксенофонт сочуван е трактатот „Атикстса
nojiv.Tuja1', напишан во антидемохратски, олигархиски дух, богат
со податоци од општествено политичката историја на Атина,
епохата ва Пелопонеските војни и од нешто помладото време.
Останати. ■— Херодот, Тукидид и Ксенофонт се тројца кла-
сични грчки историографи, хои во анткчката епоха вајмногу
се ценеа. Поради тоа нивните дела се добро еачувани. Со исто-
■рмографија се занимава и многу други грчки писатели од раз-
и и времиња. Поетот Ион од островот Хиј, покрај другото, во
петтиот •век рапиша „Хиџомнемата“ , своевидни мемоари, од
хои се сочуванЈ« неколку фрагменти8). Стесимброт од островот
Тас, кој во Атина живееше во времето на Перикле и покрај
другото .се занимаваше со „хомерското прашање“ (со својот
ученик поетот-'Антимах), аишувате за Темистокле и Перихле,
напаѓајЌи ги тие демохратски првекди хако аристократ. По-
•волно лишуваше за Тухидид, противникот на Перикле (треба
да се разлихува од - Тукидид историчарот). Сочувани се не-
колку 'негови фрагменти4). _ ' .
Кон крајот на V и лочето^от IV век историски и други
текстови пишуваа Ктесијас и Филист, а во IV век: Кратип,
Теоломп и Ефор, учени луѓе и плодни писатели. Нивните дела
се ттознати само .од цитати-фрагменти6). Меѓу папирусите нај-
дени во 1908 година во Оксиринх (Oryrhyuchos, cera Ел Бахнас
во Египет) се наоѓаат нехолку големи фрагменти од некоја
историја, ѕоја денеска се цитира како ,J3elleruka Oxyrhynchia*.
Непознатиот автор на ова дело (Кратип?, Ефор?, Теопошт?, не-
кој Друг?) тука дал историски поединости за Атина, Сларта и
Род од почетакот на четвртиот век (396—395 година).
Ктесијас од Книд (V и IV век), лекар на персискиот цар
Артаксеркс Мемнон, напиша Историја на Персија (Persika),
еден текст за Ивдија (Indika), едев Периплус и друто.
Филист (Philistos) од 'Сираѓкуза (V и IV век) напиша
Историја на Сицилија (ЅОсвИка) и друго.
Ефор (Ephoros) од малоазиската Кима (оисолу 363—300)
;нагшша Ошпта историја (Historie koinon ргахеоп) во триесет
книги, од „враќањето на Херакловците (Дорското селен>е) до
340 година. Во античко време тоа беше многу лопуларна исто-
рија, Ја користеле како извор помладите писатели6).
Теопомп (Theonompos) од островот Хи! (околу 380 — ?)
папиша ,Дзвод од Херодотавите истории" (Epitome tu Herodotu
hislorion), „Елинска историја" (Hellenika), Историја на Филип
МакедонсЕи (Рћтрргка) и други текстови. Со својата „Елинска
историја" го продолжи делото на Тукидид (настаните од 410
..до 394 година). Неговото главно дело Phttippika во педесет и
осум хниги беше многу богато со историска граѓа за Елините

301
и варварите од разни времиња. ИЗгубено, но позвато е од ци~
татите на помладите, особеко византиските писатели7).
Поеебна група грчкн исторлчари, претставуваат Атидо-
графите (Attkidographai), писателите на Атиди (Atthis, вл.
Atthides), аналистички истории на Атика. Надстариот познат
ѕтидограф е Хеланик (V и IV век, види горе). Во четвртиот век
се истакнуваат атидографите: - Клидем, Мелантиј, Фанодем,
Андротион и Деион. Во третиот век пишуваше еден од подо-
брите, Филохор (Phitochoros), од чија Атада (17 книги) се сочу-
ваки многу фрагмекти. Сите атидографи позкати се рамо фраг-
шентарно.
Во еликистичката епоха имаше мкогу историчари. Многу-
мина пишуваа за Александар Велихи. Некои nmnyfeaa истории;
ва разни земји, народи, епохи. Некои пишуваа „Општи исто-
рии". Меѓу позначајните историчари од тоа време спаѓа Тимеј
од Тавроменион на Сицилија (345—250), автор на Историјата-.
на Сицилија (ЅгкеИка), кој во своето дело обработи нешто и
од историјата на Италија, Елада и Картагина.
Значајни, се елинистичките историографи: Хиероним од
Кардија, аѕтор на „Историјата на Диадосите"; Дурис од Сам,
чии „Истории" (Historici) ѓи имаа одделите: „HeUenika" и „Ма-
Ttedonika"; вавилонскиот свеигтеник Беросос, автор на „Исто-
ријата на Вавилонија" (Babyloniaka) и епшетскиот свештешис
Манетон, кој напиша „Историјата на Египет" (Aigyptiaka)..
Делата на овие писатели ххозвати се само од цитати-фрагмен-
•ш. Најдобро сочувано историско дело од тоа време, и тоа фраг-
ментарно, е Полибиевото.
Полибиј (Polybios, 201—120) од аркадскиот Мегалополис
од 168—150 година на ст. е. престојуваше во Рим хако ахајсхи
заложних. Тогаш и- подоцна (по ослободувањето) по своја зкелба
се движеше во круг на најугледни Римјани, па имаше и ја исхо-
ристи можноста да ги проучува римските архивски документи.
Го лридружуваше Сципиона во Третата пунока војна. Ја за-
нозна Либија,-Шпанија и Галија. Тоа му овозможи да собере
граѓа и како талентиран историчар да ги напише своите „Исто-
рии‘* -(Historiai), обемна општа историја во четириесет книги,
па нехои други историски текстови (Жиѕогот на Филопомен,
Нуланциската војна) и други дела (Тактика). Од неговота
главно дело (Xv.cropv.au), кое ја опфаќа римската историја во
tepcxa со грчката, ориенталната и картагинската од Втората
пунсха војхв до битката кај Пидна, сбчувани се пет книги во
целост, а од другите книги само фрагменти. Полибиј своето
излагање го ааречува прагматичко (pragmatikos tropos), давајќи
јш предност на историските факти (pragmata), на настаните, не
впуштајќи се подетално во општествено економските проблеми
во потесната смисла. Тој е голем романофил и аристохрат. Но,
делото на овој добар ххознавач на настаните важно е како
историски изврр за она за што друш ве оставиле податоци ц
за проверување на познатото.

302
 Во римската епоха, во времето кога сиот елинсви и ели^
низиран свет беше под власта на Ринјаните (од 30 година во
ст. е. па понатаму) елинските и елинизираните книжевници во
разни краишта создаваа нови зѕ разновидни дела. Меѓу исто-
риографите од тоа време се истакнаа: Диодор Сикулски, Дио-
нисиј Халикарнашанецот, Страбон (историчар и географ), Јо-
сиф Флавиј, Плутарх, Аријан, Алијан, Касиј Дион и други.
Диодор Сикулски (Diodoros Sikeliotes, Diodorus Siculus)
од сицилијанскиот град Агириј (првиот век ва ст. е.) цапиша
..Историска библиотека" (Biblioiheke historike), општа историја
во четириесет книги, од митсхите времиња до 60-а година на
ст. е., од кои е сочуван дел- од уводот, книгите I-V („варвар-
ската ЈГ' митската историја"), XI—XX (од Ксерксовиот поход
на Грција до махедонсхиот крал Антигон) и фрагменти од нехои
други книги. Диодоровата „Библиотека" . е важен историски
извор во лрв ред поради тоа што во неа мкогу историски ка-
стани се датирани по олимпијадите, по грчките архонти (атин-
ските) и римските конзули, по некаде на сите три начина, nd'
нехаде на еден или два од 'нив. Диодор потсрпј другите користел
и нехои за нас непознати извори и забележал некои податоциг
хои иа друго место не ги наоѓаме.
Дионисиј Халихарнашанецот (првиот вех на ст. е.), кој
во Рим ср досели 30 голина ка ст. е.. ја напиша „Римска архе-
ологија" "(Romaike archaiologia), Историја на Рим во’ дваесет книг-
ги, од кои се сочувани првите десет и дел од единаесеттата.
Јосиф Флавиј (Iosephos), јудејски елинизиран писател од
Ерусалим (роден во 37 година на н. е.), учесник во Јудејското
востание, па романофил (го прими името на Тит Флавиј, кој
како на заробеник му даде слобода), ги напиша историските
текстови, „Јудејската војна" (против Римјаните), „Јудејска
археологија*1 (историја), автобиографија и текстот „Против
Апион“ со многу историски податоци. Во последниов се нао-
ѓаат важни податоци‘ од египетската историја.
Аријан (Arriano8) од битинската Нихомедија (вториот вех
на н.е.) напиша повеќе текстови (Periplus Pontu Eukseinu, Купе-.
getikos, Techne taktike, Indike, Bithyniaka, Parthika), кои не ce
сочувани. Сочувано e неговото многу информативно дело
„Александровата анабаза" (Auabasis Alexandra).
Апијан (Appianos) од Александрија (вториот век на н. е.)
ја напиша „Римската историја“ (Romaika, или Romedke historia),
во хоја е прикажано покорувањето на разни народи од страна
на Римјаните. Историската граѓа ја распоредил етнографскК
и територијално. Поодделли делови од неговата историја ги
зтосат насловите: Italike, Samnitike, Keltike, Sikelike 'kai nesio•
tike, Iberike, Annibalike, Libyke (Karchedoniake kai Nomadike),.
Makedonike kai Illyrike, Hellenike kai lonike. Syriake, Mithrida-
teios, Emphylion, Aigyption и тн. Апијановиот оддел Hlyrike e
многу важен извор за изучувањето на илирсклте старос^делци
во нашата земја.

303-
 Плутарх '(Plutarchos) од Херонеа (охолу 46 — околу 120
jg.e.) пишуваше биографии на славни луте и многу разновидни
расирави со реторско-морализаторска содржина. Многу од тоа
е сочувано. Во Плутарховата збирка „Н^порвдни 'животописи‘,;
(Bioi paralleloi) се наоѓаат „паралелни41 биографии на 23 Грци
и 23 Римјани. На секој Грк му одговара Римјанин од исто
историско звачење. На Тесеј му одговара Ромул, на Ликурв
Нума Помпилиј (повеќе дгегендарни. личности), ва. Алкибијад Ко-
риолан, на Алехсандар Велики (хој е третиран хако Грк) Јулиј •
Дезар, на Агис и Клеомен Тибериј и Гај Грах, на Демостен
Дицерон и тн. Бо истата збирка сочувани се и биотрафиите на
Артаксерхс, Арат, Галба и Отон, за кои нема паралели. Некои
'биографии- се изгубени. Иахо Плутарх е ретор, морализатор
и идеалист, неговите биографии, особено некои, се многу ин-.
■формативни, богати со историска граѓа. Плутарх цитира млогу
за нас изгубени извори.
БиографијаТа (bios) хако книжевен род кај Грците беше
•популарна 'од IV век понатаму. Освен Ксенофонтовиот Аге-
•силај постарите дела од тој вид не се сочувани. Нехок изгу-
бени ги цитира Плутарх.
. На историчарите им се блисхи периегетите, географите и
-хронографите. Периегетите (гр. peri egeomai „околу водам"),
писатели на периегези (гр. pertegeais „водич"), опишуваа разни
краишта и знамекитости, попатно давајќи податоци за. населе-
нието и локалнага историја. Елинистичхите периегети Полемон,
Калихсен и Алехсандар Полихистор слабо се познати. Сочу-
вани се неколху периегези од разни времиша, една од крајот на
старата ера во стихови (јамбски триметри) — таканаречената
„Псевдо Схимновата периегеза" — со многу географски и исто-
риски податоци,: изработена спрема Теопомп, Ефор, Тимеј и
други извори. Сочувана е ..ТТепиегезата на светот“ (Periegesis
tes oikumenes) од< Дионисиј’ Периегет (од Алексанцрија, II век
на н.е.). Најсодржајна од сочуваните периегези е Павсаниината.
Павсаниј (Pausanias), грчхи патеписец од вториот вех на н.е.,
за чии живот ништо не знаеме, ни остави „Периегеза (опис) на
Елада" — Periegesis tes Hellados — вз десет книги, кои ги носат.
насловит»: 2. Attika, 2. Korinthiaka, 3. Laknnika, 4, Messeniaka,
5. и 6. Eliaka, 7. Achaika, 8. Arkadika, 9. Boiotika, 10. Phokika.
Kaxo што ce гледа од. насловите, Иавсанијас ги отшшал грчките
области, најбогатите со класични споменици. Писателот тука
дал податохџ! за најзначајните културни споменици, кои во
негово време биле сочувани во разни крагаита' иа класична
Елада. Неговото дело, главен литерарен извор за познавањето
на тие споменици, со кој располагаме, богато е со разновидна
историска граѓа.
' Географијата, хоја хако посебна науха во третиот век на
,сг-е. ја основа алексаадрисжиот научник Ератостен (делата
изгубени), подобро ни е позната од два, во добар дел сочуваки*
текстови од римската епоха. Едниот е Страбонов, другиот
Птолемеов.

^04
 v » ' ' ' ; * :$ ђ .

Страбон -од Амазија (одолу 64 година ст. е. до 19 н. е.),

-■автор на историски^т текст „Hipomnemata historika", кој не 6
/сочуван, ни го остави делото „ Geographikaw во седумнаесет
•жниги, историска географија, богата со разновидна историска х
теографска граѓа. Во Страбоиовите Географики има и многу
*податоци за наШата земја и вејзиното население во антич-
жата епоха. ;
Птолемеј, ftolimaios, од Александрија (П век н.е), гео-
зраф и астроном, автор на многу текстови, ни го остави своето
,.Упатство во географијата" — Geographilce hyphegesis (дело-
•Јпично сочузано) со корисни податоци, кои историчарите денеска
•ти цитираат.
Хровографија. — Хекатеј од Милет (в. горе) историските.
цастани ги датираше по генерациите. Тукидид прв почна да
.дава појасни датуми. Ератостен во третиот век ја основа хро-
вографијата како посебна науха. Единствен сочуван грчки
тсронографски документ од старата ера е натписот познат под
името, ..Парска хсоника" или „Парски мрамор“ (Marmor Parium).
Т о ј ватпис е уклесан на голема мраморна плоча, хоја е-најдена
•ва островот 'Пар, пренесена во Смирна,. а оттаму (1627 година)
•во Охсфорд, каде што се наоѓа и денеска (на универзитетот).
'Парсхиот мрамор е хрониха напишана во времвто на атинскиот
архонт Диогнет (264—8 година од ст.е.). Тука се одбележани
адаогу грчки појштички настани, народни игри, дела ва чуени
луге и друш историски факти датирани назачки, така што за
'Хронолошката ера, за нултата година, се зема годината на спо-
кленатиот атински архонт. Споменикот е извовредно важен
-за изучувањето на историсхата хронологија на Грците и на .
•стариот век воопшто.
•Евсевиј — JSusebios — (околу 265—840 н.е.), епископ на
таалестивсхата зсезареја, ии го остави обемкото дело „Chronika"
бо два дела. Во првиот дел иа својата Хроника Евсевиј под
гнаслов „Chronographia'' дава ошпта историја на за него нозватите
лароди и времиња, а во вториот дел лод наслов „Chromkos
Жапоп" дава синхронички табеларен преглед на општата исто-
рија, датирајќи ги историските и митските настани по разни
•ери, — по годините ва асирските,. египетските, аргивеките и
спартансхите кралеви, по олимпијадите и по годините „од осно-
тван>ето на светот". Евсевиевата Хроника, деломично сочувана во
трчки оригинал, деломично во цитати кај подоцнежните писа-
тели (Si/TifceUosJ, целата во латински (Хиеронимов), арменски и
«сирски превод, е извонредно важен историско-хронографски
Ј-извор, иако оптеретен со библиски мистицизам. Тука се наоѓаат
гизвадоци од класичните грчки хроники, податоци за изгубени
'Списоци на грчките хралеви, архонти, ва спартансхите ефори,
20 И стор и ја н а аати ч к и те Г р д и
305
добедници ва олишшски игри, ексцерити од ,мнагу> за. нас изгу—
бени антички извори. По праша&ата на хрокологијата Евсевиј?
сс цитира често.
ЗАБЕЛ ЕШ КИ

К се н о ф о в т о в и те к ст о в и : H etfenika (И стори ја н а Е лините), Л акеде—

л о н ск а п олш иЈа, К и р о е а та акабаза, К ирупедкја, Спомеми н®. С ок р ог, С о —
«р в г о в а т а ап ологи ја, Гоѕба, Агесилај, Х м ерон , За до.сосЗитѕ,. За' Х и п а р г а г ».
За стоп л н сгвото, З а коњогојството, За ловот п н вввтекткчн ата Атвмекв-.
n o A tiT u ja .
2) з а К и р о в а та авабаза- в и д и гл . X I I , 1:
■ј F .H .G , II, 44—51.
« ) F J L G , U, 52— 58.
*) Г и п убл и к ува а МЈШег и Jecoby*
*) Диодор, Н ик ол а о д Д амсак, Т р о г ПомпеЈ, П л у та р х , К о р н е т т ј Henoq.*
к за н а с н еп озн ати от а в тор в а со ч у в а н и о т јн м б о к и : сп е в „П ериггаус” ——
таканаречен Псевдо Скимно..
К а к о в о за б . (L

306
 5. ФИЛОЗОФИЈА

Филозофијата („љубов кон мудроста", гр. philos, „љубител

-пријател", sophia ,,мудрост“) кај старите Грци ирво беше наука
во која се користеше сето постигнато сознание од разни абластк
со дел да се објасни постанокот и суштината на сзетот, светот
ео целост. Подоцна филозофијата, покрај тоа, ја опфати етл-
ката, политиката и друтите облаети.' Филозофијата — под тоа
цме — лрв од познатите ја споменува Питагора (ѕиди долу)ѕ-
кој прв себе се наречува филозоф, љубител, пријател на
мудроста1).
Лрвите грчки - филозофи се јавија меѓу - малоазискрггв-
ЅТонци, кои рано воспоставија врски со културниот и влијател-
ниот Ориент и имаа економсхи и.огшггествени услови за научна
работа. Првите грчки филозсфи, Јонците, беа природњаци. Цр-
вата трчка филозофија беше природњачка, оти се сведуваше
ва изучувањето на астрономијата, географијата, математиката,
природните науки од свој вид. Во епската поезија, која е поста-
ра од филозофијата, провејуваше примитиана филозофија,
проткаена со митологија. Епсхата теоговија и космогонија (види
стр. 289). го извршија своето влијание. Но, напредните јонскк
филозофи постепено се ослободија од митот и уверливо го
тгобиваа.
Најстарите грчки филозофи, јонски напредни мислители,
беа Талес, Анаксимандар м Анахсимен од Милет, претставници
Ка „Милетската" филозофска школа. За најстари, покрај, Ми-
леќаните, qe сметаат: ГТитагора од Сам. основач на грчката
идеалистичка филозофија, Хераллит од Ефес, претставник на
посебна школа, па претставииците на ,.Елеатската“ школа —
Ксенофан, Ларменид, Зенон и Мелисо. Покрај овие и некои
други. -
Тие постари грчкм филозофи, кои живееја пред времето
на Сохрат — „Претсократовци" — позпати ни се само преку
некои подоцнежни писатели; преку дитати-фрагменти2).
1. Мклетската пзкола. — Првите грчки филозофи, Тале-с»
Анаксимандар и Анаксимен, се родиле и делувале во Милет.
Милетска ја наречуваме нивната школа — нивното учеа>е, иив-
ниот филозофски правец.
Талес од Милет (околу 624 — околу 547) е најстариот по-
ѕнат грчки филозоф и восшшто назстар грчки научник — прв
20*
307
астроном, математичар, физичар. Тој на својот пат по ориентот
каучи многу нешта — најмногу во Египет — и го пренесе на
своите. Многу нешта создаде самиот. Своето учегве го изнесе
во стихови и во ѕуси прозни изреки. Ништо од тоа не е сочу-
вано. Спрема податоците на Аристотел,. Аетиј ii други Талес
тврдел деха основев елемент на сб е водата; деха материјата
ве пропаѓа, туку само деха добива разни облици; дека во мате-
ријата постои живот (хилозоизам, гр. hyle „граѓа, материја1*,
гоѓ, „живот"). Овој прв грчки научник го претскажа помра-
чувањето на сонцето коешто се случи во 585 година ка ст. е;3).
Годината ја делеше на 365 Дена. Утврди некои правила во
геометријата. Се убројуваше меѓу седумте мудреци — седумте
најмудри луѓе — на Грција. .Со својата лравилна поставка дека
материјата е основа на с£ Талес ни се претставува како прв
јфилозоф 'материјалист.' Спрема Енгелс, Талесовото уче&е е
лрвобитниот стихиски материј ализам.
Анаксимандар (околу 610 — охолу 547) Милеќанец, Тале-
сов ученик, е автор на прозниот тексг „За природата" (Peri
physeos). Од единствениот сочуван фрагмент од тој текст и од
•сведоштвата од втора рака се гледа дека Анаксимандар за осно-
,вен елемент сметал нешто неопределено — „ареггоп*. Учеше,
навистина наивно, за спротивностите и за движењето, на свој
начин навестувајќи дијалектички поглед на светот.
Анахсимек Миле^анецот (охолу 585 — околу -528), автор
на прозниот текст „За природата" (Peri physeos), кој е познат
од цитати, фрагменти, тврдел дека основен елемент ва ce е
воздухот ает, безграничната материја, хоја постојано се 'движи
и се преобразува. Имаше наивни претстави за земјата, сонцето
и другите ѕвезди.
Милетските филозофи, Талео, Анахсимандар и Анакси-
тлен, се напредни мислители, кои ги удрија темелите ва мате-
ријалистичката фолозофија.
.2. Питагора — Pithagoras — (охолу S71 — околу 497),
аристократ од островот Сам, живееше во Кротон, големогрчки
јужноиталски 1рад. Тука основа верско-политички сојуз (хе-
терија), преку' кој ја лропагираше својата 'филозофија и поли-
тика. Ништо не напишал. Неговото учен»е го изнесе во своиѓѓе
текстови следбеникот- Филолај во петтиот век. Го цитираат и
хо користат многумина, особено Платон. Питагора е политичхи
. кдеолог на аристспсратската класа и основач на грчката идеа-
•дистичха филозофија. Спрема Питагора осаова на ce е број от,
бројниот однос, пропорцијата. Таа во сушност правилна миела,
на која се базира Питагориното учење за односот ка 'тоновите,
поставха што подоцна уроди со корисни заклучоци за односот
па кваититегот и квалитетот, кај Питагора и неговите ученици
Питагорејгогге се изопачи во мистицизам и идеализам. Уче-
виот Питагора, кој дојде до многу значајни научни отхритија
(ка пример дека’ квадратот на хипотенузата е еднаков на зби-
рот ва квадратите на хатетитеХ- беше мкогу штетен со своите
верски и полктичхи поставки. Фантастично е учењето на Пита-

808
гора за селељето на душата4). Спрема Питагора хармонијата
е нешто спротивно од волјата на демосот; моралот е она што
аристократите го сметаат за исправнб; знаењето треба да се
готчини на религиј ата; потребно е ттокст^вање на господарите,.
крепоста е покорување. За ѕреме на зкивотот на Питагопа и
пс-сле неговата смрт по грчкмтз градови во јужна Италија и во;
Сицилија се-основаа питагорејски сојузи (хетерии), кои ги за-
стапуваа 'интересите на аристократите. Демократите ги исхо-
ренуваа со крвави-борби.
3. Хераклит — Herakleites од Ефес (околу 544 — околу-
475), аристогсрат, е многу оригинален филозоф, автор на 'тек-
стот „За природата" (Peri physeos), од кој се сочувани 137
фрагменти. Некои од тие фрагменги ве се автентични. Во
■Хераклмтовите фрагменти има антидемонратски изЈави м други
неиспраѕни забелешки (на пример против Хомер). Но тука mia
и прекрасни афоризми; извонредно напредни поставки. Хера-
клит вели: „Светот, единствен од сѓ, ne е создаден од никој
сд боговите, од никого од лу1ето, туку бил, е и ќе биде-вечно
жив оган, кој по определени закони се пали и по определени
•ѕгаконн гасне“; „Сѓ пастат/ва низ борба и по потреба"; „Се
тече“; „Во иста река не може да се влезе двапати'4; „Спро-
тивностите се ускладуваат м од 'спротивните тонови настанува,
најубавата хармокија14; „ Спротивните елементи го•сочинуваат
сдинството“ . Во тие и некои други Хераклитови афоризми •се
наоѓаат најстарите дијалектичхи поставки. Хераклит, во свое
време на многумина нејасен -{skoteinos ,,мрачен“), се смета за
едев од основачите на диј алектлката.
4. ЈЗлеатската школа. — К.сенофан, Парменид, Зенон
Мелксо, филозофи од посебен лравец, делуваа во јужноитал-
ската грчка колоиија Елеја. Нивната школа ја наречуваме
елеатска.
Ксенофан (околу 565 — околу 473), поет и филозоф одт
■Колофон, живееше во прогонство во разни грчки градови, каде
што васталуваше како рапсод. Најпосле се смести во Елеа, каде
што основа филозофска-елеатсха-школа. Ксенофан е автор ка
филозофскиот спев „За лриродата" {Peri physeos), на елегии и
разни сатирички песни (silici). Од тие дела сочувани се неколку
фрагаенти. Ксенофан ја исмејува грчхата религија, особено
(антропоморфизмот на боговите и политеизмот: „Луѓето лг(слат-
дека боговите се раѓаат, дѕка гишат облека, -глас, телесен облхм,
како rue. . . Етиопците велат дека боговите им се тапоноси. u
црнU, а Трачангиге дека се синеоки и русокоси. . . Кога воловитс,-
коњите и лавовите би ижале раце- и би можеле да прават ли-
кови, коњчте би ги претставувале боговите налик на хољи/
воловите како волови и 6ii ujh припишувале дела какви шта
има секој од нив(е; „Боговите се создале по човешкиот лик". —
КсенОфан инаку е монотеист. Но неговите духовити замерки
ва класичната грчка религија укажуваат на лр>>родрд ттзт кон;

ж ;.
 n

ѕатеизмот. 'Тој е мегафизичар; но во некои поставки материја-

лист; ВООШ1ГГО нехонсеквентен.
Парменид, аристохрат од Елеа (храјот на шестиот к поче- . 1'
токот на петтиот вех), поет филозоф, автор е на филозофскиот
алегориски спев „За природата". Ги потценува чулните _апер-
-цепцтш,. а ја цени интелектуалната интуиција. Расправа за
.иоимот „да бидеш" и „да. не бидеш,,. Во неговите поставки нао-
таме час метафизиха, час извесен пришггивен материјализам.
.Зенон од Елеа, ученик на Парменид (V век), постави духо-
вити теоретски претпоставки за- спротквностите во времето,
просторот и движењето — „апории“ (невозможности). Пишува-
.изе во лроза во форма на дијалог. Дела: ,,Апории“, „Објасне-
.ние на Емпедокловото учење", „Против филозофите", „За при-
родата". Сочувани се иеколку фрагменти.
Мелисо, (средината на .петтиот век) од Самос, ученик да
ТТарменид, ги продолзкува изучувањата на учителот. Текстови:
„За природата" и „За она што е“.
5. Оставати Претсократовци. — Еттихармо од Кос (втората
половина ’на шестиот век), хомедиограф, ни оставил неколку
•филозофски стихови во Хераклитов и Ксенофанов дух. По*
.добро се познати: Емпедсжле, Анахссагора и Демокрит.
Емпедокле од Акрагас (околу 484 — охолу .424), прве*-
■нец на демохратите во својот родек град, прмродонаучник, ле-
иар, поет и филозоф, 'учеше и пишуваше во духот на милет-
дтште материјалисти. Споменува чс-тири основни елементи:
земјата, воздухот, водата и огнот. Зборува за „вечно движѕн»е“.
Од неговиот филозофски спев „За природата" сочувани се мно-
гу стихови. Му се припишуваат и нехои други дела (наводно
„За персиските војни" и „Химни на Аттолон“).
Анаксагора од Клазомена (околу 500 — околу 428). Пертгк-
хов советних, тврдеше декг нема постапок пн пропатање; деха
-се се .состои од ситни делчиња (spermata „секе"), со чие различ-
но спојуваае и разделуваи»е настан^гва различен квалитет на
рабоќето. Атињаните судски го прогонуваа поради неговото
безбожнипггво. Перикле го спаси. Дело: прозниот текст „За
природата".
Левкип и Демокрит. — Левтсип и неговиот ученик Демо-
хрит се напредни-филозофи материј алисти, кои први ѓо конста-
тираа постоењето на атомите. Левкип, хој живееше во првата
иоловина и средината на петтиот век, познат е само преку
делата на сврјот ученик Демокрит. Демокритовата филозофија
се смета и за Левншшва.
Демокрит од Абдера (околу 460 — околу 360) со својот
учител Левкип е главен претставник на грчката материјалис-
<гичка филозофија. Напишал многу работи од подрачјето на
етиката,’ естетиката, физшсата, математиката, техниката, му-
ѕиката и филологијата, што деломично ни е познато од втора
раха, преку цитати — фрагменти. Демохрит учеше дека се се
состои од.атоми и празнини; дека атомите се вечни, дека ато-
ivurre го менуваат обликот, положбата, структурата и големи-

31 0
тиата; дртга»атѓшпт•е •материја •хојапгго се движи; дека квантите-
тот влијае на квалитетот; дека животот не го создале боговите
-луку механичките =сили на прнродата; дека во се постои-при-
‘тзина и нужност а не сдучајност; дека космосот е бесконечен;
^хека небеските -тела настанале механички; дека веруван»ето во
'ЦЗоговите настанало кај примитивците поради стравот од лрирод-
вите сиЈШ'.итн.‘Тие поетавки, —; иако сите не се добро форму-
Ј?ирани; иако се наоѓаат похрај други неправилни, — сведочат
.дета Демокрит е генијален мислител, хој без средствата со кои
зраслолагаше ние, тштумтивно дојде до големи отхритија. Де-
зионритовото учење е „најзрелиот и најдоследнмот датеријали-
ѕам во грчката -филозофија, спротивкосг на старогрчкиот џде-
■--алгсзсш". Она ш п од Демокритовата филозофија за нас е
■цеприфатиливо ее ирипишува на „состојбата ва општествениот
гразвитох и состојбата на наухата во времето на Демокрит".
'Сашо гевијален научних во она време можел да дојде до појмот
•за атомот. Демокрит беше тахов.
} Прекрасни се Демокритовите етички и други рефлексии,
-fea пример: „К ој очекува да му се врати добро дело, не го заслу-
.жува цмето добродетел"; „Тешко е да се најде добро, а злото
■само д о а ѓ а „ Среќата м несреќата се паоѓаат во пас самите**;
„Да се живее во злоба, незнаење, нечесност u нечистотија не е
-лош живот туку трајпо умирање"'; „Со прекрасен говор не ло-
■дое da се избрмше логиото дело, ниту доброто дело да се унигити.
-■со клевета
б .' Софистите. — Старите Грци софисти (гр. sophistes или
■•sophos „мудрец") ги наречуваа најстарите филозофигна прво
место седумте традиционални мудреци, потоа учените луѓе
.воопшто. Од петтиот век софисти се. наречуваа оние луѓе, кои
•ор разни страни доаѓаа во Атина, туха го излозхуваа своето фи-
-Јдозофсхо учење и за плата ти учеле младите по космологија,
•еуиха, реториха, граматика, митологија, поетика, историја, по-
литиха; ги упатува „како треба да се мисли, зборува и делува",
-Им објаснува што е тоа arete, врЛина. Постарите софисти —
'Протагора,, Горгија и други — беа демократи и заслузкни за
•јнапредокот на филологијата, говорништвото и филозофијата.
•Сохрат (види долу) ги напаѓаше, Платон во своите текстови ги
харихира. ГГомладите софисти — -повеќе од нив од четвртиот
*ѕек — повеќето беа политички реакционерни; ги застапуваа
'интересите- на олигарсите. Тие вештината •на' дискутирањето,
•еристихата, хоја постарите софисти ја негуваа, ја хзобличи^а
■■во несериозно надмудрување, во забавување на публкката со
ефектни парадохеи, двослтаслици, еофизми.
Протагора од Абдера (околу 481 околу 410) прв себеси св
-каречува софист, учител по наука и врлина. Беше демократ.
Во повеќе наврати делуваше во Атина, од каде што најпосле
•беше протеран хахо безбожник, оти во техстот „За боговите"г
ррвоано, из1авил деха не е утврдено дали има богови илц нема.
Шеговата изреха е: „Човехот е мерило ха нештата" (релативи-
ѕам). Тој и неговите техстови позкатЛ се преху Платон.

311
 Горгија од Леонтин (484 — иосле 384), Емпедоклов учених^
•повеќе пати престојувал во Атина, ѕаде што беше многу попу-
ларен. Тој е голем скептик. „Нема вишто", вели тој; „а ако-
нешто има, ние тоа не го анаеме; а ако го знаеме, не.можеме'
дг го обЈасетше". Беше одличен учител по говорништво. Сократ
и Платон го валаѓаат (види долу).
Хшигја — Hyppias — од Елида (втората половина на пет—
тиот век)- се истакна хако наставник по математика, реторика,
зраматика, историја, астрономија. Даѕа предност на она што*
постои „по природа", пред она што луѓето го озакониле. Платон
многу пишува за него.
Освен Хипија, повеќе софисти се занимаваа со проблемот I
ва законите кои не се во склад со човешката лрирода. Каликле
претера и застадуваше краен индивидуализам и анархнзам. Ли-
Еофон со право приговараше на озаконетите класни привиле—
гии на аристократите. Најнапреден беше Алкидамос, ученик на
Горгија, кој пишуваше против робовладетелството:. „Бог секого-’
. го создал слободен; природата никого не го направила роб,,Ј).
Сомалу значаен како софист е Критија, познат тиран, еден од:
„Триесе*ЈИната“.
Продик од островот Кеос (470 — ?), софист и филолог, ав-
тор е на познатиот алегориски расказ „Херакле на раскрсница"
)— за удобниот пат на гревот м трновитата патека на врлината.
чг
‘У.
:ТГfc*
ЗАБЕЛЕШ КИ

А) C lc. Tuse, disp., V , 3; D iog. Laert., I, 12 и v n i , 1 2 . Ф и л ософ и те ги=

спом ен ува и Х е р а к л и т, ф р . 35; „ф и л о с о ф и р а к л " : H erodot, I, 39.
2) Н. D iels, D ie Fragmente der Vorsokratiker, B d . .1— 11, B erlin 1951' ѓј:
— 1952, ш е сто издание.
8) Нег^ I , 74.
В иди в о од д е л о т з к П л а то е (стр . 314------ 315).
в) SchoL A ristot. R het., I, 13.

7. Сократ. -— Најпопуларкиот филозоф на стариот век е '5

Сократ (469—399), Атињанин од демата Хадимунт, син на скулп— .;I
торот Софрониск и бабицата Фанарета,' маж на „лошата“
Ксантипа. Живееше скоро без лрекид во Атина, каде што кака-
сиромашен граѓанин со необична телесна надворешност, учен,,
духовит, ги пропагираше своите фидозофски погледи дискути-
рајќи со секого на улица, во гимнасионот, на гозби и секаде.
Привлече кон себе многу атински младичи. Негови ученици беа.
Алкибијад, Федон и некои други атински аристократи. Во 399>
година како седумдесетгодишен старец бидува осудев од демо-
кратската Хелиеја на. смрт, наводно „оти не ги признавал др—
жавните богови, воведувал новм богови, и ја расипувал шлади—
ната". Спрема пресудата тој во завтор испи отров.

312 т
 Сократ шшгго нѕ H&irtffixa, Нѕговото учвње најмногу ни е%
познато од текстовите на Платон, од Ксенофонтовите „Спомени'
за Сократ", потоа преку Аристотел и други. Сократовата фило-
зофија е и ГГлатонова. (За веа види во одделот за Платон)! Раз-
л ј гч н о с е објаснуваат Сократовите непријателски истапЛ против
софистите, Сократовото • истахнување на делфиската девиза
„Познај се самиот свбе" и Сократовата изјава „Знам дека ништо
не знам".
Зошто Сократ беше осуден на смрт? Тој во времето кога
Атина беше изразито демохратска држава, во која спрема на—
предниот устав на ГГериклевото време владееше атинскиот демос,-
пропагираше антидемократска поллтика, којашто имаше и свој
верски аспект. Ги иронизираше демократскитв устаноѕи, го
фалеше’ аристократскиот поредок на Спарта, која тогаш, во
Лелопоиеската војна, на Атина и ванесе толкави пониженија.
То] е учител на предавнихот Алкибијад и тираиот Критија,
првенец на „Триесетмината". Порано, кога атинската демокра-
икја не беше во опасност, Сократовата пропаганда се сузбиваше
со друти средства. Аристофан во комедијата пОблаци" го кари-
кираше Сократа. Но после соборувањето на тиранијата на
Триесемината, кога олигарсиге готвеа нов удар, Сократ, идеоло-
сгот на реакцијата, плати со главата.
Платон во своите дијалози Сохрата го прикажа како извон-
редво вешт методичар. Чуени се Сохратовите методски постапки
иронија и мајеутиха. Иронија (eironeia, преправање): Сокраг,.
правејќи се невешт, бара поука од вообразениот противник; со-
систематски ххрашања го доведува во тесно,. го изобличува него-
вото незнаење и .дава захлучна реч. — Мајеутика (maieutike,
од maia, бабица): Сократ со бабичка постапка, стрпливо, во
дискусијата помага да дојде на сѕет „вистината". — Сето тоа ВО'
лнтерпретадија на Платон.
8. Филозофските правци во четвртиот век. — Во четвртиот
век грчката филозофија извонредно се развиваше. Нејзини но-
сители се срфистите, Питагорејците и Сохратовите ученици —
Сократовци —•, посебно Сократовиот ученик Платон и Платоно-'
виот ученихс Аристотел. Сократовите ученици основаа посеРнн
филозсфски школи—'мегарската, 'елидоеретријската, киничхата*
и киренската. Тие четири школи се наречуваат сократовсхи, иако-
прифаФија и извесни учен>а од други (на пример од софистите
или од Питагорејците).
Мегарската школа ја осиоѕа Евклид од Метара. Покрај
другите ќ припаѓаа: Евбулид и Стилпов. Оваа шхола засгапу-
ваше .нешто од Сократовата, а.нешто од елеатската филозофи-
ја. Од иеа подоцна се оддели стоичката. Елидско-еретријската
школа, којашто се вика по местата каде што делуваше, сродна
е на мегарската. Ја основа Федон во Елида. — Киничката школа:

313-
-ее н ар ечуваш е n o а ти н ск и от ги м н аси он К и н оса р г, к ад е ш т о
д р ед а в а ш е н ејзи н и от оен ов а ч А н ти сте н . Е а јч у е н к и н и к е Д иоген
сод С инопа, з а к о го с е соч ув а н и п ов еќ е а н егд оти О Д и оген и
А л ек сан д ар В ел и ки “ и д р у ги ), ф и л о зо ф , к о ј ц р в с е н а р еч е
косјиополит, граѓании н а св е тв т. К и н и ц и те г о н ен ави дуваа б о га т -
тствсгго, р а ск ош от, ч е ста , сл авата, с е к о ја ч у в ств е н а у го д н о ст и
б о л о т, ср ам от, п р и сто ј н оста , ф ам и л и јата , та тк ов и н а та . Ј а ц ен еа
за м и сл ен ата „в р л и н а “ , „м у д р о ст а ". — К и р ен ск а та ш к ол а ја
о сн о в а А р и сти п К и р ен ец от, С ок р атов у ч ен и к , ск л он к о н н ек ои
со ф и ст и . А р и сти п е ск е п ти к ( — н и ш то н е м о ж е д а с е за п озн ае
в о суш ти н ата — ) и х е д о н и с т . ( — Tiedone „уж и ва њ ето*1 е главна
ц е л — ). Н еговата ф и л о зо ф и ја п од оц н а н а с в о ј н ачи н да р а зви ја
Е вхем ер и Е п и кур.
9. Платон (428 шги 427—347). — Аристоклес, наречен Пла-
•тгон, богат атински аристократ,. Кратилов и Сократов ученик,
£ главен претставник на античката идеалистичка филозофија.
ЕВо младоста се сдушеѕуваше од лирсхата и од драмската поези-
ја и нешто даде на тоа поле. Од својата дваесетта година, кога
стана Сократов ученик, се посвети на филозофијата. После
омртта на Сократ (399) Платои патуваше по Египет, Киренаика,
Сицилија и- Италија, каде што се запозна со филозофските уче-
н»а од разни правци. Најмногу беше склон кон јужноиталските
Питагорејци. Озголу 387 година Платон во Атина основа своја
*филозофска школа, која подоцна се^нарече Академија по името
•на гимнастичхото вежбалиште (Akademeia), хаде што Платон во
прво време ш држеше свшгте предавања.
Сочувани се многубројни, веројатно сите, Платонови
ггехстови. Освен „Апологијата Сократова" (Сохратовата одбрана.
пред судот) сите Платонови дела налишани се во облик ва
дијалог. Во сите Платонови дијалози, освен во еден (Захони),
Сократ дискутира со разни лица и по разни прашања. Многу од
!?ие дијалози се наречуваат ло името на некого од дискутан-
тите1).
Основно во филозофијата на Платон е идеализмот, теори-
јата за идеите. Се што ние сметаме реален свет тоа за Платона
бледа слиха на вечни, непроменливи, објективни идеи. Плато-
иовата идеја (eidos, сллка, лик) е главно ока што ике то наре-
чуваме поим, со тоа што спрема Платон таа идеја објективно
постои. Платон на тоа фантастично суштеетво, идејата надвор
•од човекот, му даде соодзетни фантастични особини. Најголема
идеја, вели ГГлатон, е идејата иа доброто. Таа е блиска на бо-
рхество. Аристотел вели деха Платовизмот всушност е Питато-
реизам модифициран во Сократовата школа. Платон мвогу пгго
прими од Питагорејците. Неговото учен>е за броевите, за душата,-
•за металсихозата, неговиот мистицизам во ce е продолжение
'на питагорејското фантазирање.
Платон е политички идеолог на аристократите. Во трактатот
„За државата" (Politeia) тој ја застапува поделбата на граѓаноте
на три класи: на класа на филозофите кои управуваат, класа
на војниците ѕои ја бранат државата и ѕласа демиурзи — ра^

314
ботници к<ж 'првите две .класи ги^издрзкаваат. На чело на
државата би бил владетел — филозоф. Таквата идеална уто-
писка Платонова држава, пишува Маркс, претставува атинска
идеализација на египетската кастлвска држава8).
Платоновлот идеализам одамна е каггуштен. Но, Платоно-
вите текстови се богати со разновидна античка.граѓа, која исто-
ричарите мкогу ја користат. Преку Платоновитв цитати позна-
ти ни се многу податоци за постарите_ претсократовски фило-
зофски учења. Платоновите дијалози, "особено некои, се совр-
шени литературни уметнички дела.

ЗАБЕЛЕШ КИ

1) П латон оаи д и ја л о зи : K rito n (С ок р а тов р а ѕгов ор в о за т в о р о т пр ед

см ртта с о учен иц и те. „П отр ебн о е п о к о р у ѕа њ е и н а н еправедни за к о н и ");
Luthyphron (за п о б о ж н о ст а ); Chnrmidea (за м у д р оста — sqphrosine); „H ip pias
п о к а л и о т" (за п о и к о т н а „д о б р о т о "; и см е ју в а њ е н а и стои м ен и от с о ф и ст );
„H ippias п огол ем и от" (кагсо и в о и р е тх о д а и о т д и ја л о г!; L ach es (за ју н а ш т в о -
т о ); Io n (за п о е то т); М еп еѕеп оѕ (п ароди ја н а в а д гр об н и те гов ор и ); Prota­
goras (за врлинвта, го побива с о ф и с т о т П р ота гор а); M en on (за вр л и в а та );
Corgias (п ротл ѕ Г ор ги ја и ретори к ата, с о ѕ о ја се бран и н еправедвата р а -
б о т а ); Euthydemps (го н апаѓа и стои м ен и от со ф и с т ); K ra ty los (за }ази кот,
н ек ои етим ологии); Lysis (за п р и ја те л ств о т о ): S ym p osion (з а љ у б ов та ); P h a i-
d o n (за бесм ртноста н а душ ата, за м етем п си х оза та ); P h a id ros (п роти в с о .
ф м сти ч ката р етор и к а); Theaitetos (за п о и м о т н а у ч н ост — episiem e); P arm e­
n ides (за идеите, за е л еа тск ого у ч е њ е ); S ophistes (за со ф и ст о т , за п ои м от „д а
бицеш " и „да в е би деш ); Politikos (за д р ж а в п и к о т); P h ilebos (ш то е и а јг о -
лем о д о б р о ?); Timaios (питагоретската о х а з в а з а п о с т а н о с о т в а св е то т );
Krittas (за А тл ан ти да, м и тск а д р ж а в а на истоим енмот о ст р о в в а А тл а н -
сл и о т о к е а в ); AZkibinciea (за зн ае& ето); Potiteia (за д р ж а в а та ); Nomoi
(з ѕ г с о н и ).
а) М аркс, Капиталот, гл. I.

10. Арнстотел. — Аристотел (384—322) од Стагира ка Хал-

кидиха — S ta g ir ite s , Стагиранец, —- Платонов ученитс, учител
ва Алекеандар Велики, околу 335 година во атинскиот Ликеј,
гимнасионот на Аполон ЈТикејски, основа своја филозофска
ижола, која се нарече пертшатетичка, наводно затоа што учи-
телот својата каука ia излагал шетајќи (peripateo, обиколувам),
или затод што учеше во шеталиште, ѓрадиѕа (peripatos, шета-
лиште).
Аристотел наггишал многу. Негоѕите текстови се делеа на
ексотерични (Exoterikoi logoi, надворешни расправи) — попу-
ларни, ваменети за надворешната широка јавност; есотерични
(Esoterikoi logoi, внатрешни расправи) — намеиети на внатрешен,
затворен круг ученици — и белешки (Hypomnemata). Од првата
-и третата ѓрупа текстови познатк се многу наслови, ко сочували
се саѕао Ј«алку фрагменти. Во целост или во добар дел сочувани

315
се многу есотерични текстови. Тука спаѓаат: Логички текстави
или „Огдапоп“. Природонаучните текстови,,.Метафизика‘ Етич-
ки текстови, „Политика", Текстови за 'реториката. За поетиката^
„Атинскага политија", Писма, векои песни. Тука има автентични,
деломично автентични и неавтентични текстови3).
■Додека Платоновата филозофија во основа е идеадистичка,
иако во Платоновите текстови на места има многу вапредни
поставки, Аристотеловата филозофија во основа е материја-
листичка, макар што Аристотел не е доследен материјалист,
макар што Аристотел се колеба помеѓу Демокрит и Платон,
Задржувајќи многу идеалистичко. Аристотел се огради од својот
учител,' определувајќи се помеѓу двајца пријатели (Платов и
вистината) за вистииата; па го отфрли Платоновото учење за
идете и поѕаѕеа дека е примарно она што е конкретно и што е-
поединечно: „Аристотелоеата хритика на Платоновите udeu е
критика на идеализмот воопшто“ (Ленин). ^ристотел на места
сосел се приближи кон латеријализмот“ (Ленин). Христијан-
ските схоластичарски филозофи Аристотела го искористија на
свој начин, подвлекувајќи го неговиот идеализам, особено:
иоставката за бога, „гтрвиот подвижувач". Аристотел е „најуни-
верзалната глава“ меѓу грчхите филозофн (Енгелс), еден од
кајучените луѓе на сите времиња. Тој налрави синтеза на с4*
хлто до негово време се напиша. Основач е на логихата и теори-
јата на литературата. Даде темел на разни природни науки.
Неговите природонаучни текстови се користат како учебници
во текот на многу векови. Неговата ,Ј1олитг1ка“ е богат извор
з а познавање на сите огтштествени п о л и т и ч к к системи на ста-
рите Грци. Неговата „Атинска палитија" е прекрасен приказ
на долитичката историја на Атина* Аристотел ттаггиттта Политии
за 158 разви грчки градови-држави. Не се сочувани. Навистина,
Ѕзи овој големоумен човек не се ослободи од робовладетелските-
предрасудоци. За вего робовладетелството и огаптествената
нееднаквост се природни појави. ПоЕрај сето тоа Аристотел
беше генијалва личност за своето време. Тој е великан на сите-
времиња.
3 АБЕЛЕШ КИ

1) В о Л оги чки те те к ст о в и — Organon спаѓаВт: Категории (за хшимнте),

Апалитика преа и втотм (оснопи н а ф ор м а л н а та л оги ка), Topika и другл.
— П ри родон аучни т е к с г о в и : Phys ka, Za v e o ro , Sa n o c r e &«ro u nponai atte*
r o , Метеорологија, За ваешпшта, 3 a dytuara, За ѕсчвотните, 3 q дмогит е на
гкивотните, 3a o d o r v a животките, За ра^ањето и о жи?отните, За растенп‘ а -
та и др. — J tfe (a j:h y Чкв“ е т е к т , к о ј c e F a “ fa r a e бо с б о р н г к о т в а А р и ст оте—
л о в и те те к сто в и п о сл е (meta) „Physika". О т т у к а к м е то з а уч ењ ето, к о е А ри—
стотел го н а р еч уеаш е Л р в а ф и л о з о ф и ја " . — Е ти ч к и т е к с т о в и : Никомахо*
вата егика, Евдемовата етика (п о и м ш >ата в а и зд а в а ч и т е ) и Голелата етика.

316
 е. РЕТОРИХА

Старите Грци радо ги слушале добрите говорници. Леген-

дарен е хомерскиот Нестор, хому од зазикот му „течеле зборови
послатки од мед“ 1). Во класичното време, особено од петтиот
век, се јавуваа добри говорници во разни грчки градови. Голе-
•мите атински државници од петтдот век Темистокле и Перикле
се истакнаа 'к како блесхави говорници. Од сите' книжевни ро-
дови реториката најнепосредно се врежа во општествениот
живот. Демократијата на говорнииите им даде најмногу полет.
На Сицилија се јавија првите теоретичари и учлтели по
товорништво, по вештината на говорењето (techne rhetorike),
Корахс х неговиот ученик Тисија (Teisias), двајцата од Сиракуза
Сицилијанецот Горгиас од Леонтин (V век), софист и ретор, во
427 година дојде во Аткна како државен леонтински пратевик,
а потоа посети :разни грчки балкански градгви, каде што се
прослави со свеЧените говорн („П«тмјс1си0т“ говор во Делфи,
„Олимпијскиот" во Олимпија и други). Го пречекуваа со големо
хнтересиравве и добро му •пзгаќаа ~за поуките по говорништво.
•Сочувани се неколку фрагменти од неговите теоретски тексто-
ЕИ за реториката и од говорите; како и две, иаводно негови,
декламации (elogia, erikoinia) со сомнителна артентичност. Гор-
гија е чуен по својот реторски и воопшто книжеввиот стил
(горгиевски фигури). Многу е заслужен за усовртувааето на
хласичката грчќа к-нижевна проза.
•Ученици на Горгкја се Нолос од Акрагас и Алкидамас
од Елеја еолска. Самостоеи беше софистот и ретор Трасимах
сд Халкедон, хој во петтиот вех се истакна во Атива.
Атика даде десет славни говорници. Тие се: Антифонт,
Андокид, Лисија, Исед, Исократ, Ликург, Хиперид, Есхин, Ди-
иарх и Демостен.
Антифовт (роден околу 480 година) е автор на една Рас-
лрава за говорништвото, која не ни е сочувана "и на многу
ховори, од кои се сочувани петнаесет.
Андокид (роден околу 445 година) публикува неколку
текстови со различна содржина и повеќе говори. Од нив сочу-
вани се четири говори, од кои ецниог се смета за неавтентич^н.
Лисија (Lysias, роден околу 440 година) е автор на многу-
бројки говори (наводно 425, автентични наводно 233), од.кои се

317
 .1

сочувани 34 (пет неавтентичии, два со сомнителна автентич-

ност). Повеќето тоа се'судски говори, некои обвинителни, некои
одбранбени. Бден е политички. Сочувана е една одломка од
свечен „Олимписки говор". Се споменуваат седум книжевнл
лисма на Лисија.
Исеј (Isaios, првата половина на четвртиот век) беше Исо-
кратов ученик а Демостенов учител. Се споменуваат 64 негови
говори (50 автентични), Сочувани се, десет говори зв наслед-
ството (и фрагмент од единаесетти)'и фрагмент од говорот .,3а
Евфилет“ (за правото на граѓанство). Како адвокат бил полош
од Лисија: „Jlucuja уѕерливо докажуеаше и кога виковникот го>
бранеше, а Исеј беше сомнителен и кога ш застапувааде чес-
пите лу1е".
Исократ {436—338) напиша еден прирачник по говорниш-
т б о (не е сочуван), многу. говори (сочувани се 21) и нехолку
•книжевни лисма (сочуваки се осум; со сомнителна автентич-
нсст). Чуени се Исократовите свечени пригодни говори, особево-
неговиот Панегирик. Исократ е славен ретор, кого високо го
ценеа и то следеа. Особено Цицерон се восхитуваше од него.
ЈГикург, современик и политички соработних на Демостен,
објавил петнаесетина судски говори, од кои: е сочуван еден.
Хиперид (Hypereides, 389—322) напиша многу говори, на-
водно 77 (52 с,е сметаат за автентични), Неколку се сочувани —
еДен во целост (За Еексенип), останћтите во фрагменти (папи-
.. руси). Хиперид е Демостенов полмтички противншс.
Есхин (роден околу 390 година) е македонофил и голем
политички противник на Демостен (види стр. 199). Сочувани се;
три негови говори: „Против Ти.чарх“ . ,.3а кршењето на пра-
теничката должност", „Протиз Ктесифонт, и дванаесет писма.
Есхин беше силен говорник. Многу му еоздавал теп тли и
на Демостен.
Динарх (роден околу 360 година), иако родум од Коринт,.
спаѓа меѓу атичките говорници, затоа што делуваше во Атина.
Сочувани се три негови говори — едниот „Против Делосген".
Демостен (Demosthenes, 384—322) од атичкото са^о ЈТеани-
ја, син ва нехој фабрикант на оружје, учел „што треба да учи
Син од добра куќа,г2). се вежбал по говорништво‘ и настапил во
својата дваесетта година во парнлцата против свонте наиесхш-
ии, кои по татковата смрт му го пропастиле имотот, па хако
бравител или обвинител на- разни граѓани во приватво-правниг
илк политички парници. Бидејќи со долгртрајно и упорно веж-
бан>е се усоврши во ретариката, стапи во политичкиот живот
иа својот град кахо говорник во вародното собрание по внатреш-
ните — особено .финансиските — и надворешнополитичките
прашања. Сочувани се многу автентични, неавтентични, одржа-
ни или само напишани Демостенови говори, кано и други тек-
стови. Тука спаѓаат:
а) Говорите во атинското народно собрание против Фшпша.
it ѕа одбраната на атинсхите посрди на север: три, говора ,ДГро-
тив Филип“ жгли „Филипики", три говора за градот .Олинт —

318
^Олинтски." говори, говорот „За мират'*; „За ситуацијата Иа
ЈСерсонез“ и други;
б) говорите против македонофилите и другите политички.
противнлци, на пример „За кршењето на пратешчште долж-
«осгм“ (против Филократ и Есхин, затоа што, наводно, како-
атински пратеници биле лоткупеки од Филипа), или во одбра-
на на политичхите пријатели, на пример „За Ктеси.фокг —
За евмецог";
в) разни говори во судот против или во прилог на пое-
динци;
г) писма (повеќето неавтентични).
Демостен беше кесен родољубец, кој ги вложи сите свои
способности за одбраната на татковината. Неговата ви*»ч не е
што не успеа (в. стр. 199—200 л 212). Тој во прв ред е говордаис-
најголемиот говорник на стариот век.

ЗАБЕЛ ЕШ КИ

*) И лијада, I, 248—249.
2) Деиостен, З а венецот, 257.

319'
 7. ЕЛИНИСТИЧКА К Ш 1Ж ЕВН 0СТ

Елинистичката култура -на прво место ја -дретставуза кни-

жевноста. Јазикот на елинистичхите книжевници, на сите
•елиниетички интелектуалци и службениот јазгас во сите ели-
нистички држави беше јонско-атичкиот дијалект, прилагоден
.ва новите услови, наречев општ, заеднички дијалект {koine
.dialektos). Само поетите во некои поетски родови го задржаа
врадит^1пнад1Ш1пт јазик, или дијалектот, на пример хомерскиот
јазик во епот.
Дпмиимичиш^ поезија. — Елинисгичките повти ги вегувѕѕ
чгтарите, а воведуваа и нови noeram родови. Се направи обид со
драмата. Се истакна „Плејадата *, групата од седум трагичари
(позначаен претставник Ликофрон). Но елинистичката траге-
дија не можеше да се мери по вредност со класичната атичка.
Успеа комедијата. „Новгта атичка хомедија" цутеше токму во
елинистичката епоха. Претстазниии: Филемон и Менандар.
Лоетот Алолониј Родски (таха наречен бидејќи живееше во
3»од), родум Александринец (295—215), напиша голем en Агдо-
nautika (со четири пеења), за експедицијата на Аргонавтите. Тој
*еп, кој е сочуван, испеан е со хомерски јазик и во с4 покажува
стремеж кон она што е хомерско. Аполониј не го достигна Хо-
гмера. Но како учен поет ни остави љшогу граѓа, корисна за по-
Енаваљето на антиката.
Наместо драмата и епот, тешки поитски родови, елини-
•стичките поети повеќе негуваат полесна поезија, за каква што
беа дораснати. „Јас «е грдадѓ тоа & работа ха Зевс", вели Ка-
еден од подобрите. Се пееја елегии' (л»убовни и мито-
лошеси), химни (религиозни и профани), јамбски и други песни
со љубовна, поучна, сатирична, забавна и друга содржина.
«Сахани fog буколските или овчарските песни (гр. bufcolos,
овчар), со кои учените луѓе, во форма на дијдлог меѓу пастири,
алегориски ги изразуваа своите мисли. Многу беше сакан ми-
мот (mimos), духовит поетски монрлог или дијалог, во стих или
во проза. Популарен беше епиграмот (epigramma), краток поет-
чзеи состав. во форма на концизен натпис, со разновидна содр-
ЈЈгина; понекогаш многу духовита, поучна, забавна или сати-
ркчна. На цример: .

•320
 .,',Нек -вам "ce, шликари, одморе руке, спавајте .ммрно,
ма кукурикао пјетао у зору, колико хоке;
вашу је службу -М1лфака потока Дѕлетра дала"
(Непоз#а*г поет за воденицата)
'Најголеми елинистички поетл се Ќрлимзх и Теокрит.
Лобри се Херондас и Аполониј Родски. Се истакнаа и некои
.друти. '
Калимах — Kallimachos — (охолу 310—240) од Кирена,
;управник на александринската библиотека, имал околу 800
-свои дела во стих и во проза. Сочувани се неколку негови химви
гм неколку епиграии со завимлива содржина („На малите бо-
говите секогаш јлплкјј им даваат") ■Римскиот поет Кагѓул ја
шрепеа неговата „Вереничина коса".
Теокрит — Theokritos — (околу 310—245) од Сиракуза,
кој лшвееше на Кос, во Александрија и во Сиракуза, пееше
/пастирсхи и други' лирски песни, кои ги наречуваше „Идили"
(гр. eidyllion; сликичка). Составуваше епиграми, миии и-друго.
.Додека .другите елинистички поети повеќето се учени, Теокрот
•е талентиран лиричар, природен ѕистински Доет. Тоа се гледа
. од неѓовите сочувани фрашенти.
Бион и 'Мосхос (Moschos), двајцата Сиракужанк, се совре-
•меници и следбеници на Теокрит, од помал ранг. — Херондас
(третиот век на- ст. е.) од островот Кос е најдобриот елини-
'Стички поет на мими. Кон крајот ва минатиот век (1890) во
Египет беа најдени кеколку папируси ео -Љрагменти од Херон-
.довите „Мими". Тоа се духовити рабогги, убави сјшки од секој*
двевието: Загрижената мајка то моли педагогот да го скроти
вејзиниот малечок ииќаквец; брборливи женички се туркаат
Ф дуќан или во^храмот — -Такви- се Херондините мотиви.
Познати се по .името, по некои фрагменти, а најмногу
:преву рикскитб имитатори, многу елинисттгаки поети. Освен
■споменатите тука спаѓаат: Филетас, Хермесианкс,- Фанехлес
(елегичари); Леонидас, Асклепијадес, Антипатрос, Мелеагрос
^поети на епиграми); Аратос, Нихандрос (лретставници на ди-
.дактичката поезија; сочувани се два Никандров^ enat „Theriaka"
— за ѕверовите — и „Alexipharmaka,t — за лечењето на отруе1-
иите); Александар од Етолија (трагедии, елегии и епиграми);
Ринтон (флијадограф или хиларотрагедиограф, поет на лахр-
.дијашки песни, Флијачки „трагедии**); Сотадес, Тимон, Менип
(пародии, сатири). Сочувана е голема збирка на елиниѓтички
-елиграми: ,,'Anthologia Pilatma" (фалачка антологија, •ѓака на«
■речена, бидејќи се чува во Хајделберг, во Фалачка). -
Прадата. —1Елинистичката *проза беше Агвогу разновидна.
Се пишуваа раскази, романи. Се обработуваше своевидна беле-
-тристшса. Учените филолози, траматичари (grammatikoi), ги из-
даваа и ги коментираа Хомерските песнл, класичните драми
и другите прославени постари дела од елинската книжевност.
-Составуваа граматнки и лексикови. пишуваа ќнижевни ‘ кри-
21 Историја ва античкитв Грцк
321
 тики, објаѕуваа разновиднл аѕтологии. Калимах состави голема:
историја на грчката литература „Каталог ка истакнатитв-
писатели. .. u нивните дела“. Зенодот w Аристарх ги издадоа*.
Хомерските песни. Аристарховото издание беше подобро; плод;
RA критичхо испитување на разни ратсописи. Аристофак од
Виз&нт приреди такво издание на трагичарите и лиричарите. *
Елинисшчката проза покрггј тоа ги одфаќа делата на исто-
риографите, географите, хронографите, периегетите (види стр..
302—304), филозофите, реторите, математичарите, геолазите,.
космографите, астрономите, астролозите,' зоолозите, ботаничари-
те, медицинарите и друтите.
Филозофијата. — Елинистичката филозофија главно е атин-
ска. Во Атина делуваа главните филозофи ва тоа време; прет-
ставниците на разни филозофски екстеми, школи и правци.
ПлатоЛовите едномисленици тогаш понатаму ја развија науката
на својот учител, основачот на „Постарата академија", и осно-
ваа „Средна", па „Додоцнежна академија". Претставник на-
Средната академија е Архесилај, а на Лодоцнежната: Кар-
неад. Се истакнаа и други ахадемичари. — Следбениците на
Аристотел, Перипатетиците, во ова време се истакнаа на разни'
научни подрачја. Најславен од нив е Теофраст (околу 272—287),
автор на најразновидни текстови.' Се истакнаа: Аристоксен,
Дикеарх, Евдем, Стратон и други Перипатетици. — Филозофот*
- Зенон (331—264) своето учење гО излагаше во атинскмот трем
„Стоа поикиле" и ја основа својата „стоичка** филозофска'
шхола. Стоиците имаа многу привржекини меѓу елинистичкита-
интелехтуалци. Беа многу ценети ло Рим. Нивните етички ттрин-
иипи („Apstine et su stin e„V irtu s sibimetipsi merces“ и -тн.) св'
блиски на ранохристијанските. Епикурејците, следбеници на'
Епикур (341—270), напреден натурвлист, застранија во елини-
стичхата и римската епоха застапувајќи хедонизам, узкива-
»ето како единствено добро. Скептиците, чии основач е Пирон'
(365—275), сметаа дека не е возможно потполно спознаван>е на'
објективната вистина. — Киниците, следбеници на Антистен л
лопуларниот Диоген, ги ненавидуваа оттштествените конвен-
ционалности. Нивен приврженик е Ментт, елинистичхи roi-■
сател, автор на сатири (третиот век на ст. е.).
Рстопиката. — Дентри на елинисткчката ретодаха б*а:
Атина, Родос и некои градови во Мала Азија (Алабанда). Таму
делуваа чуените говорници. теоретичарќ и учители по рето—
рика. Атичхата реториха беше во духот на Демостен: одмерена.
и силна. Реторите „азијати" (на пример Хегесллас) сакаа китеч.
и блескав говор. Родската шхола (Аполоѕиј, Молон) претста-
вуваше среден пат помеѓу атчхата к. .^злјатсѕата. Сехаде ре-
ториката се учеше ѕако обемен теоретски предмет. Нејзшог
елементи беа граматичките правила.
Математиката и природните вауки. — Врз основа на она*
што го наследија од староегипетсхктв и црвите- елински матв—

322
матичари и физичари (на пример од Талес, Питагора, Теодор,
Евдокс) елинистичките математичари к физичари работеа по-
натаму и постигнаа прекрасви успеси.
Евклид (Eukleides, крајот на IV и почетокот на III век),
основач на александринската математичка школа- (во Мусеион)^
ја систематизира математичката и геометрискта материја поз-
ната до неговото време и ја изкесе во своето дело },Stoicheia"
—•Елементи — во 13 книги (кн. 1—СЈ Плакиметрија, 7—10 гео-
метриска алгебра, 11—13 стереометрија). Тоа дело, сочувано до
денеска, служеше како учебник вр текот на векови. И денеска
Евклидовите .аксиоми и теореми, разните поставки, неговата
терминологија и методика сб уште се на сила. Евклид е автор
и на други текстови (Дедомена — прилози за геометриската
днализа; Оптика).
Најголем антички математичар и физичар е Архимед
'(287—212), Сиракузец, ученик на александриската школа. Архи-
мед во математиката го воведе системот на знакови погодни за
означување на секој, дури и многу голем број. Приближно го
утврди одкосот на дијаметарот и обемот на кругот (подоцна
број ,.1*“)* ги постави темелите на стереометртејата на-сферич-
ните тела и ка статиката — посебно на хидростатиката; го пронај-
де („Хеурека!") законот за специфичната тежина на телата; ги
даде.основните поставки за техсиштето, за полугите („Казки ми
каде да се потпрам и ќе ја кренам земјата11), за стрмнината;
пронајде разни физички справи (макара, винтови и друго).
Свосто знаење го примени во воената техника (воени направи.
Се прикажува дека со големо конкавно огледало запалил римски
брод). Напиша расправи „За топката и валјакот“, „За коноидите
и сфероидите", „За мерен>ето на кругот“, „За рамнотежата на
рамните лихови", „За шшваљето на телата**, „Механички тео-
реми“.
Чуени се елинистичките математичари, односно физи-
чари: Аполониј од Перга (околу 200 година), кој се занимаваше
со проблемот во врска со секцијата на конусот; Херон од Алек-
сандрија (околу 100 год.), геометар, геодет, оптичар, кој успешно
се занииаваше со испитувггњето на атмосферскиот притисок и
својствата на.парата; Ктесивиј, пронаоѓач на Хидрауличните
оргуљи, хидрауличхиот часовник, пумпи; Аристохсен, хој ги
изучуваше музичхите тонови,
Мехашгката, акустиката и оптиката многу се изучуваа,
Вншугаљето на електрицитетот и кагнетизмот се нааѓа во првите
почетоци., Се изучуваше математичката географија и астрономи-
јата. Дикеарх се обидуваше, а Ератостен усиеа лриближно да го
пресмета обемот на земјата. Уште Питагорејците ја налуштија
теоцешричната теорија во хосмографијата, тврдејќи дека и
земјата и сонцето' се движат околу некое трего тело. Хераклит
од Понт утврди дека земјата се врти огсолу својата оска. Ари-
старх од Самос прв утврди дека земјата се врти околу сонцето
и со тоа беше претходшпс на Копервик и Галилеј, носител иа
отнритието за хелиоцентркчниот поредок. Регионалната гео-
 трафија во елиннстичката епоха силно напредуваше. Уште &>
IV век Pytheas од Масилија ја пропатува ееверна Европа н
ги опиша тие краишта. Од времето на Александар се истра-
лсуваа разки предели ва Предна Азија. Дикеарх во вториот
'<век » а -ст-е. го напиша првото поголемо дело од географија.
Големи ;беа географите Ератостен. (во географијата го воведе
системот на паралели и меридијани) и Хипарх. Геолозите, по-
крај другото, ги изучуваа вулханските појави (Посидониј од'
Род, првиот вех на ст. е.). Зоолозите и ботаничарите имаа од-
ЈЈЛчни услови за работа. Во Алехсандрија беше основана првата
зоолошка градина. Александар Велихи од исток ѕа Аристоте-
доѕиот 'институт во Атина му праќаше примероци на расте-
tejija,. коишто за Грците беа непознати или ретхи.. Теофраст
ги обработи. i
Медицината во елинистичхата епоха многу напредуваше.
Херофил од Кос и Ерасистрат од Книд ја основаа хаучвата
«катомија и физиологија. Се.утврди деха мозокот е центар ва
«ервниот систем. Се дознаа многу, работи за срцето, •артериите
и' вените; за варењето. Болниот коал Птолемеј Филаделф на
анатомите им даваше за изучување ке само лешеви туку и жи-
ви осуденици' за вивисехција. Разните ■медицински системи
Хдогмахмчки, емпириски, методичхи) ја усмерија елинистичката
аиедицина во разни правци. .
 XVHI

АРХЕОЛОШКИ СПОМЕНИЦИ
Избор од историјата па ликовпите' уметности

Дсл прв
L ПРЕГЛЕД
. Споменицитв на архитектурата, скулптурага, сликарсивото*
керамиката, уметничките занаети воопшто, ла нагписите л па-
рите на античките Грци ги доцолнлтеаат литерарните-рахопис-
ните-историски извори, а често -претставуваат единствен исто-
риски извор со кој се располага. Сиот тој материјал го изучу-
ваат класичните археолози. Мног.у од тоа на свој начив /о изу-
чуваат историчарите на уметноста.
.Уште во антачдо време се водеше евидекција за уметнич-
ките ликовни споменици, кои се чуваа во светилшпта, до те-*
заврите и на друти места. Полемон Париегет (вториот век на
ст.е.) ги препишуваше натпиеите и пишуваше за уметничките
епоменици, кои •се наоѓаа на атшгската Акропола, во делфи-'
ските тезаври и ва други шеста. Менодот ги похташа драгоцено-
стите на Херејон на Самос; Демокрит драгоценостите на ефе-
скиот Артемисион. Други автори забележаа други вредни
предмети од други хранови и збирки. Филохор пишуваше -за
надгробните споменици. Тоа беше во елинистичката епоха. Вб
александринскиот Мусеион исто така се работеше на тоа; Кога
Елада беше под римска власт, се пишуваа „водичи“ . Павсаниј-
во вториот век на в. е. напиша- „Периегеза на Елада", прекра-
сен патепие, богат со податоци за уметничките споменици на
балканска Грција (вклучувајќи ги спомениците на островот
Егина). Плиниј (Постариот) ни остави многу лодатоци- за' грч-
КЈ-Јте уметници (најмногу за сликавите и скулпторите) и- нив-
ните дела. Еитрувиј ии остави квнга за античѕата архитектура^.
многумина антички .автори разки попатни белешѕи.
Во средниот век многу грчки културни споменици настра-
даа. Многу добри мраморни скулптури од храмовите и другитѕ'
градби се вѕидани во средновековните цркви и градските твр-
дини. Кахо градежен материјал во средвиот век многу. се ко-

32&-
ристеа надгробните и вотивните стели. Варварски се сакатеа
спомениците на античката скулптура, иа пример партенонските
рељефи. Исклучително се јавуваа нехои културни луѓе, кои
се заземаа за спасувањето на тие споменици. Најпосле дојде ре-
иесансата. Културните споменици од стариот век пах се родија.
Сбразоваки луѓе ги посетуваат античхите хултурни цевтри, ги
евидентираат спомениците, ги попишуваат, ги копираат, ги
собираат. Cyriacus од Анкона (околу 1391—околу 1459) патува
по Елада и пишува за спомениците што таму ги задозна. Го
сиедат и други. Се напишаа многу изѕештаи, патеписи, беле-
плхи. Се изработија многу цртежи, скици, па фотографии1).
Таха на пример, непознатиот сликар во служба иа маркизот
De Nointel, француски амбасадор во Турција, во седумнаесет-
тиот вех изработи цртеж на пластичните декоративни делови
иа Дартенон. Тие цртежи се необично важни за тгознавањето
на партенонсќите статуи и рељефи, коишто пропаднаа (види
XVTTI, 2, 5 к 3, Б). Во XVIII век Винкелман (Winckelmaim)
ја објави првата историја на античката уметност2).
Во деветнаесеттиот и дваесеттиот век археологијата се
разви во потполна смисла. Се продолжи со евидентиран>ето на
најденита споменлци и со систематско собирање на случајно
кајдениот материјал, а се пристапи и кон интензивно ископу-
вање8). Во првата половина на XIX век се копаше на Егина
(J811), на атинската акропола (1833 и натаму), на повеќе места
•зо Мала Азија (1833 и ватаму). Во 1846 се пренесуваат делови
од халикарнашкиот Мавзолеј во Лоидон. Кон средината и во
вторвта половина на векот почнуваат археолошхи ископуван^а
на многу места: на Род (1858), на Кипар (1867), во Танагра (1870)
и на атинскиот Дипилон (1870). Шлиман нопа во -Хисарлик-
‘Троја (1871), во Микена (1874) и во Тиринс (1884). Други хопаат
во Олимпија (1875), во Пергамон (1878), на Дел (1879), во Епи-
давр (1881). Продолжува хопањето на атинската акропола
(1885); се прават археолгапки истражуван>а во внатрешноста
на Мала Азија (1895); се копа во Аргос (1892); во Делфи и Олик-
лија (1893), на Тера, во Ефес (1896). Работите, почнати во спо-
менатите. години, беа поодолжени подоина. Од 1900 година
'Еванс хопа во Кнос на Крит. Во наше време секогаш, кога вој-
ната не била пречка, се хопало на сите споменати места и на
(иногу други. Се копа без прекин и денеска. Ќе бмде преошиирно
ахо се сломенат сите наоѓалишта и сите наоѓања.
Збирки-Музеи. — Уште во ангачкото време систематски
ср собираа во збиррги vmstttothkmtp сгтоменици од разни страни.
РимЈаните донесоа во Италија, особено во Рим, многу уметнич-
ди дела од покорената Елада4). Куќите на богатите Римјаим беа
украсувани со грчки драгоцености — статуи, рељефи, посотки,
слики. Во Помпеи ' и Херкулануиг („Вилата на Пизоните“)
најдени се лосебни збирки грчки уметничтси предм.ети. Плиниј
споменува многу грчки статуи и сли*п, хои се наоѓале во рим-
свите храмови, палати. и градини. Во -четвртиот век на н. е.
опљачкани се најголемите елински светилишта за да се украси
Константинополие.
-326
 Во Средниот век се некавидуваа и се уништуваа спомени-
,1Ште од античката архитектура и склуптура, ко скапоцените
•антички посотЈси и накитот се собираа и се чуваа во дворовите
на феудалците. Во времето на ренесансата папите, кардиналите
и другите римски големци ги основаа бо своите палати првите
вбирки ( — antiquarium, musaeum, galleria — ) на античхи и
други уметнички споменици. По нив во подоцнежкото време
тгргнаа и другите богати луѓе во Рим. по градовите ка Италија
и вон неа. Се збогатија со антички споменици збирките на рим-
ските фамилии на големци: Albani, Aldobrandini, Barberini,
Borghese, Giustiniani, Ludovisi, Medici, Obizzi, Torlonla и други,
лако и збирките на другите богаташи по Италија, иа прлмер
абирката на фамилијата Medici во Фиренца, која од XVI век се
наречува „Galleria degli uffizzi", или на пр. Борбонската збирха
во Неапол, од која настана неаполскиот „Museo nazloriale" (ce
•збогати со споменици од Херкуланум и Помпеи). Во 1471 го- *
дина папа Сикст IV му „подари на римскиот народ" антички
-споменици собрани ва Капитолин и со тоа го основа првиот
јавен музеј, Кагогголискиот музеј. Од оетанатите папски збирки
во XVIII век се образува хомплексот на „Ватиканските музеи".
Подоцна, во XIX вех, основан е посебен папски музеј во Ла-
теран. В.о XVIII век во Лондон е основан „British Museum", кој
■ссобено се обогати со ахвизицијата на партенонските фрагменти
‘Од приватната збирка на лордот Елгин, а подоцна со друго ан-
. тички споМеници. Во XIX век во Париз беше формирав „Musee
(Iu Louvre" (од поранешните кралски збирки од Версај и Париз),
кој наскоро мвогу се збогати со грчки и други споменици. Во
жтиот век основана е минхенската „Глиптотека"; основани се
дворски музеи во Берлив, Виена, Петроград (Брмитаж), Цари-
град и многу други по Европа, Алгерика (Metropolitan Museum*
во Њујорк, музеите во Вашингтон, Бостон и на други места),
ѕзп азиските и африканските градови. Сите тие и многу други
Јмузеи и неброени приватпи збирки имаат многу антички спси
%ѕеници, меѓу кои се истакнуваат грчките, во оригинали или во
Ј31мски копии. Од минатиот век музеи се основаат и на класич-
ната елинска почва,. кои покрај спомениците сочувани in situ
гнајдобро ја претставуваат елинската актиха. НароднЛот музеј
во Атина е богат со споменици од разни храишта на Елада.
‘Во Олимпија, Делфи, Коринт, Теба, како и на многу други
•места по Грција, денеска се наоѓаат музеи со споменици од
•соодветниот храј. Атинската акропола има свој посебен музеј.
1И нашите југословенски музеи имаат значајни спомевици од
•елинската антика.
ЗАБЕЛЕШ КИ
1) Л и терату ра к а ј Ѕ1Ш, 'Arch&ologie d er Kunst, M O U ers H an dbu ch, ВЉ
“ V I, 101— 102.
2) Johann W inckeJm ann, Geschichte d er K u n st des A ltertu m s, D resdea
1704.
8) Bo Италија одамна ce sona. Од 1738 година ce откопува Херкула-
жј*мот; од 1748 годика се когта во Помпеи; од 1750 година во Paestum.
■*) Cic., I n V errem , IV , 14D.

327
 Ђ
b
•i
A

2. ДЕКИТЕКТУРА

A. Преглед. ;— Најстарите' стжевишг

> Микенската епоха даде прекрасни споменици ра архи—
тектурата (види за 'нив Гл.- Ш, 2). На грчката почва- не се сси-
чувани трагови од •гаонументална архитектура од времето*
помеѓу XII и VIII век на ст.е. Сочуваните глинени модели на
куки ни даваат извесна претстава за типовите на цивилните-
градби во осмиот век. Градските тврдини, водоводите, приста-
нишните инсталации, по некој јавец споменик, или некоја п©~
робра градска чешма беа главни споменици на цивилната грчка
архитектура од постаро време. Архитектите (тр. telctones, atchi-
tekiones, градители) од почетокот на првиот милениум на ст.е.
своите најдобри.сили ги ставаа во служба на религијата и гра-*
деа храмови. Бо грчките градови и на разни, култни места се-
градеа' храмови, се повеќе, се поголеми, сб побогати.
. Грчхиот храм, „куќа божева", стан на антропоморфнирт;
бог, re »iMaiue основниот ,лик на митсенскиот и тројанскиот ме-
гарон, правоаголна просторија со трем на влезната страна.
Храмот се развиваше. Templum in antis, како што го викаат
Римјанхте, е мегарон, чии трем, prodomos, од бочните страни е
ограничен со аглести столбови-г- antae. Таков мегарон со даа^
отолбови помеѓу антите-е најосковното што го имаше грчкиот.
храм. Главката просторија (лат. celia) постепено освен тремот
(prodomos) доби и позадина (opistodomos). Фасадата се украси
со виза столбови: се јави храмот prostilos. Двете потесни страни
се украсија со ред столбови. Таквиот храм се нарече amphiprqsti—
los. Се подиѓна еден ред столбови околу целиот мегарон. Така се-
јави најсаканиот тип грчки храм. Наречен e perivteros. Некош
богати јонски храмови имаа по два реда столбови околу мега-
ронот. Таквиот храм се иаречуваше dipteros. Се водеше сметка
за „пропорциите”, за односог за бројот на столбовите на лотес—
пите страни кон бројот на столбовмте на подолгите страни-
Класична пропорција беше n: 2n + 1, ва-пример б столбовина %'i'
потесните страни ќон 13 столбови на ■подолгите страни, .јегог •Л-'
(8 : 17. Раздалеченоста помеѓу столбовите ( — интерколум-
нии — ), односот помеѓу поедините делови на градбата ( — си—
гсетрии —•), складот на конструктивното и декоративното се-

328
проблеми кои грчките архитекти во.класичната епоха ги реша—
ваа вешто, врз оскоѕа ва искуствата на многу генерации.'
Главки делови на развиениот грчки храм се: а) скалеста
база крепидома:— (горната поврвшша. стилобат); б) наос — сеИаг
главнирт дел ва храмот; в) столбовитв околу cella; г) иад стол-
бовите архитрат или епистил — греди; д) на потесните страаи
над архитравот, посредно или непосредно: пшпанон (tyinpdnonj,
или фронтон, триаглеста поврвнина, којашто ја зафабаат двр кри—
ла, од покривот; е) покрив со венец (geison), слук (sima) и украсвл
предмети на аглите (акротерии). 1ие делови ги имаат сите
поразвиени храмови од сите стилови. Двата главни стила на
трчката архитектура, дорскиот и јонсклот (коринтскиот •е
псмлад и малку се ползуваше), имаат свои посебнк одлики,
што доаѓаа до израз особено во столбовите и архитравите.
Столбот е најкарактеристичниот дел на трчкиот храм, а
Кногу изразит дел и на некои други градби. Столбот од дорски
стил се состои од стебло и капител. Стеблото во дорски стил
(монолитно или од повеќе ггилиндрични делови) украсено е со
вертикални канелури, здлабнативи,' (кои се составуваат во
остер агол), а на врвот со хоризонтални црстенести здлабнатики
(annuli). Кагоггелот на дорсвиот ситл се состок од два дела, од
триалезен јастак — echinus — и четворната плоча — plinta. Стол-
бот ва јонсхиот стил.освен стеблото и кагштелот има уште и ба-
за. Стеблстз на јснскирт стил украсено е со вертикални канелури,
кои се одделени со поголема раздалеченосг. Јонскиот ќапител
го карактеризираат волути и други украси од различен вид,
на пример орнамент во вид ка астрагали. Капителот и базата на
јонскиот столб се обработуваат послободно. Две позабележани
варијанти: јонската (малоазиска)-и атичката. Еолскиот столб е
сроден со јонскиот.
Поредок е четѕртестиот .столб Тој обично се јавува како
пиластер, столб вграден. во ѕидот.. Редовно местото му е на
лицето на антите.
Понекаде грчхиот архитект наместо стеблата на столбо-
Ѕите поставил статуи на луѓе — каријатиди (женски фигури),
или атланти — теламони (малпси фигури).
Архитравот или епистилот е камена греда над столбовите.
Сехоја камена •„греда“ .при тоа е составена од повеќе делканици.
Составен дел на дорсхиот архитрав е низа „метопи*' и „тригли-
x".. над хамената греда. Јонските архитрави се поразновидни.
t а ј,побогатите јонсхи храмови гопниот дел на архитраВот е
јкрасен со фриз ит ро други орнаменти.
•Градежен материјал: дрво, керхшч, камен — во најдобриот
с , т Ј у ч а ј мрамор. Порано неотпорниот материјал се заштитуваше
со метална облога, а најчесто с о с л о ј глина.
Дехорација: обично бојосување, слшси во бои, пластика,
комбивирање ка разнхг техшиш ва декориран»е, на пример. со
бојосани релјефи. Бронзената лахларина се украсуваше тора-
утски.

329-
 Хроволошки преглед. — •Најетари документирани грчки
зсрамови се: храмот на Артемида Orthia во Спарта, од неопре-
делен стил, од трошен материјал и првиот дрвен Херејон (Херин
храм) на Самос; — двата изградени во осмиот век.
Во седмиот век Грцмте ги градат првите за нас познати
камени храмови. Од првата половина на седмиот век датираат
три едноставни храмови со .трем: двата во Крит (места: Дрерос
у. Приниас), третиот во Олимпија — Херајон. Во текот на сед-
Јитсот век се традат првите периптероси; новиот Херајон во
-О.тшмпија, Аполоновиот храм во Термос (Етолија), храмот од
еолски стил во Неандрија (Мала Азија) и некои други.
Во текот на шестиот век подигнати се озие храмови од
.дорохи стил (главно се споменуваат по хронолошкиот ред):
Артемидиниот во Корздара, Атининиот на атинската Акропола,
еден во Assos (Мала Азија), Аполоновиот во Коринт, уште еден
■ѕа атинската Акропола (Хекатомпедон), Аполоновиот во Делфи,
Афаиниот во Егина (довршен во почетокот на петтиот век),
Алолоновиот во Сирахуза, два храма во Пестум — Посејдонија
(Ј. Италија), два во Селинунт. Чуени се храмовите од јонски
стил во шестиот вех: Артемиеионот во Ефес, Херајонот во Са-
•мос и Дидимејонот — Алолоновиот храм во Дидима кај Милет,
— сите три диптероси. Во шестиот век почна да се гради вели-
чествениот Olympieion — храмот ва Зеве оликгписки во Атина
(лочнат во јонски стил).' Во текот на шестиот век лодигнати се
■Jvffiory тезаври (ризници), репрезентативни градби во вид на
минијатурни храмови, во Одимтпа и во ДелЛи. Тогаш се
■изградени тезаврите на Гела и Метапонт во Олимпија (двата
з о дорски стил), па тесаврите на Масалија и Сифнос во Доттфш
(јо н ски сти л ) .

Б. Архитектурата на V век
Во почетокот на петтиот век завршен е храмот на богин-
ката Афаја во Егина и Аполоновиот во Делфи, двата во дорски
•стил. Персиските војни им попречија на балканските Грци да
■Јрадат. ГГосле тие војчи Ативваните го изградија убавиот дор-
-схи тезавр во Делфи. Околу 470 година изградени се два го-
леми храмови на Зевс, едниот во Олимпија (види долу за Фи-
дииниот Зевс во овој храм), другиот во Ахрагас (еден од нај-
•толемите грчки храмови; украсен со теламони). Околу 450
година Пестум и Селинунт добиваат уште по еден голем храм.
Втората половина ва пеггиот век е златна епоха иа грчка-
•та архитектура. Тогаш Атин»аните на Акропол го изградија
Партенон, Пропилеи, Ерехтејон и малиот храм на.боѓинката
Ииха; под Акропол кај .Агора: Theseion или Hephaisteion: на
’ртот Сунион: Посејдоновнот храм; во Елевсина: Telesterion.
З с градот и вон него подигнаа повеќе значајни спомениии на
-пивилната архитектура, ва лример Одеион — тркалезна градба
:за музичхи натгтревари, булевтерион, еден реттрезентативен
•трем (Staa basRiki). Тогаш се изгради]‘а прекрасни зсрамови •и
,други лозначајни градбх на многу шеста во грчкиот свет, на

:330
ттример на Пелопонез (хралтот во Баса — 'Bassai — ка] Фигалија,
ловиот Хераион во Аргос), во Мала Азија (во Милет, Ксантос и
ва други места), на Сицилија (храмот во градот Локрои).
Атинската Акропола. — а) Партенон. — Иајзначаен атин-,
•ски спомеиик од времето на Перикле и еден од најславните
споменици на светската архитектура е Партенон, храмот на'
Атина.Партенос, изграден во времето од 447 до 438 година од
архитектите Иктинос и Каликратес. Тоа е дорски периптерос
акфипростилос (69,51 х 30,66 м), со по осум столбови на потес-
вите и по седумнаесет столбови ва подолгите страни (височина
ва столбовите: 10,43 м). Виатрешниот распоред: пронаос, cella,
„Партенон“ со статуата на Атина (дело на Фидија) и опистодо-
•јјос . Партенон, најхармогогчниот и најпропорционалннот грчки
храм (прв. пат осум столбови на фасадата), градба од дорски
стил со многу јонски елементи, се слави во прв ред поради
својата пластична декооашла. Партенонскиот Љриз на надво-
•решната страна на cella, фигурите ва партенонските тишта-
кови и некои партенонстси метопи, дела на Фидија и неговите
соработници (види долу), се споменици- од светско значење.
б) Прогшлеи, влезот иа Акропол, граден од 437 до 432 го-
дина, недовршен, се состои од два трема и три галерии со
•колонади. Тука архитектот Мнесиклес технички и уметнички
убаво го решил проблемот на пристапот ка. Акропол. Пропилеите
.се градени во дорски стил со примеса на јонски (јонски столбови
тсрај дореките).
в) Ерехтејон (Erechtheon, Еерхтеев храм) е многу сложена
традба од јонски стил. со кота архитехтот Филоклес олфати
неколку стари светилишта (Ерехтеевото, Пелоповото, Атини-
■ното, Посејдоновото!. Време на граден»ето: 421—406 година.
*Едно одделение. на Ерехтеионот — балконот, loggia со кари-
јатиди претставува нешто посебно, оригинално во грчката архи-
техтура.
г) Драткесен е малпот храм на богинката Ника, Јонсхи
»мфипростилос тетрастилос, подигнат охолу 420 година на
-цстахнато место странично од Пропилеите. Архитект: Кали-
тсратес.
Партенон Ерехтеион и храмот ва Киха на атинската
Ахропода; прекраснк споментши на архитектурата, значајни се
'Ѕо прЅ ред по својата пластична декорација (в, долу).

В. Архитептурата на IV век
Во четвртиот век грчкиге архитекти' почнаа да градат во
-д.оринтски стил. Не ги напуштија ни старите прославени сти-
лови, дорскиот и јонскиот. Понекаде на истата градба хомби-
нираа разни стилови. Се градеа нови храмови. Но особеко зна-
чење и се даде на профаната архитектура. Тогаш се изградени
првите камени театри. Тркалезните tholos градби беа на мода.
Позначвјни храмови: Асклешгеион — Асклепиевиот храм
« о Епидавр, Зевсовиот во Стратос (Акарнанија) и храмот на
.Атина Алеја во Тегеја, — сите три во дорски стил; новиот

331
 Аретмисион во Ефее, Атининиот храм во Приена, новиот Ди,-
димеион кај Милет, — сите три во. јонсхи стил.
Чуена гробкица од тоа време: Мавзолеот во Халикарнас,
величествена гробница, којашто во средината на четвртиот век-
кралицата Артемисија му ја подигна на својот мазк Мавзол. Ха~
лихарнашхиот Мавзолеј, едно од „седумте светски чуда“ , се сла7
ви поради својата пластична декорација (види дрлу).
Толос (thoZos), — Постари позвати- монументални црадби со-
тркалезна основа кај класичните Грци (види за ' мшсенските
толос гробници) се: Толос во Делфи, верој атно наменет за.
музички приредби (мали остатоци) и спарганската Скијас1).
•Тие се од шестиот век. Во петтиот век Перикла го подигна трха-
лезниот' атински Одеиоа2). Во четвртиот век беа подигнати три
величествени толоси; едкиот во Делфи, вториот во. Етгдавр,.
третиот (такаларечениот Philippeion) во чест ка Филил П Ма-
хедонсхи во Олимии.та. Епидаврскиот и олимпискиот тхолос ги
спомекува. ПаусаниЈас8). Од епидаврскиот и делфискиог толос:
сочувани се остатоци.
Театар (theatron). —• Драмите порано се прикажуваа во
импровизирани- театри од камен и дрвен материјал на падините
на бреговите. Првите постојани камени театри се градат во-
четвртиот век. Еден од постарите камени театри изграден е во
Сиракуза во времето на тиранот Диониеиј Постариот. Најубав
и најдобро сочуван е театарот во 'Епидавр, довршен охолу 330
гс-дина. Приближно од истото време е Дионисовиот театар.во-
Атина под Акропол.. Тие и други грчки класични театри нмаа
три главни делови: театар во дотесната смисла, орхестра к
‘стсено.. Тетар — theatron „гледалиште" — се состоегое од камени
седишта главно (освен почѕсните) изделкани во падината 'на некое
брдо. Тие седишта се распорздени во полукружни концентрич-
ни, или кружни редови, кои се поставени еден вад друг.
Редовите на седиштата на определено растојание се пресечени
со скали кои радијално водат нагоре и театарот го делат иа
сегменти (kerkides). Групите од по неколку редови •седѕшгга
одделени се со паралелни ходници (diazoma). Скената — locjeion-
— која настанала од пршштивната скена ѓсатор) во спомена-
тите театри од четвртиот век е камена платФорма, отворена кон
гледачите, затворена ол дрл»тите стоани, обично со ѕид, ко1 во-
централниог дел ја претставува фасадата на палатата.. Орхестра
(orchestra), место за хорст, е партер помеѓу театрон и скена. Пое-
дкни театри имаа свои особености. Театарот во Епидавр имаше
трхалеѕна с-рхестра со Дионисов жртвеник во ср^дината и.скена со
повеќе делови fprosfcenion, hyposkenion, paraskenion, ѕкепѓ).

Р. Елиннстмчката архитектура.
Урбанизмот, кому уште во петтиот век ку ги лоставува-
темелите Хиподам од Милет, до полн израз дојде во елинв,-
стичката епоха. Многу од новите елинистичхи. градови се гра-
д«а по утврдет план. Новите и стари реновирани гралови, како
Милет, Ефес, Приене, Сикион и друти, беа правилни, урбанистич-
 тси проектирани. Примерен елинистички град, како Нихеја во
Битизшја, имаше правилни улици, кои се сечеа под праз агол.
Дѕете главни улгици се сечеа во цектарот н? градот, каде што
се наоѓаше плоштадот —- атора (forum) со репрезентативни
градби. Секој град имаше свои особености. Литерарни податоци
-за тоа имаме многу, 'археолошхи потврди помалу. Алексаѕдрија
во 'Египет со кралската палата, Мусеионот, фортифнкационите
објекти, пристанишните инсталацил и светилникот на островот
Фар претставуваше нептто посебно. Лозната е само од литерар-
ните податоци. Дура Еврс1пос на Бвфрат ни ги остави урна-
тините на своЈГѓе градсхи тврдини, •ва своите храмови, терми и
други градби (некои се богато декорирани). Откопани се оста-
тоци на значајни елинистички градби од Атина, Елевсина, Пер-
гамон, Ефес, Милет—Дидика, Магнесија, Приена, Делос, Са-
мотраха и други градови. Елинистичката архитектура најјасно
ни ја претставуваат елинистиЧките делови на италскиот град
Иомпеи.Од втората половина на осумнаесеттиот век (од 1784) на
рудкната ка брдото Везув, над Неашхпскист Залив, се откопува '
овб] богат граД, кој во 79'година на н.е. е запретан од вулханот.
ЕлЈЈНистичхите делови на ГГомзеи — бзору^от, базилихата,
тлавниот храм, тгатрот, термите, палестрата, .блоховзгге ху&г,
■улиците — ни даваат јасна слшса за елинистичкиот цивилизиран
град во италските услови.- Знал^ни спомеиитти од елиниотичката
архитектура ни остави и Херкуланум:, кој ја. имаше истата.
судба како и соседните Помпеи.
Во еликистичката епоха беа подмгнати неколку прекрасни
хра^пви: Дидиме^он хаѓ Милет. започнат во претходната епо- •
ха, Олимпиеион—Зевсовиот храм во Атина, .(ни тогаш не завр-
птрк’). рмточхат уште гамка, горре^ето на Писистрат; Артемисион
во Магнесија и нехои други храмови, изградени во поранешни .
стилови, на хои елинистичката епоха им даде грандиозноег и •
€огатство. Arsind*hn, храм со цилиндр^чна основа, нодигнат на
Самотрака. (III век) од. кралицата Арсиное, беше прототип на
подоцнезхните римски ротонди. Тробнодниот храм на Кабириге
во Самотраха, со апсида, криггга и Други особеноста, може да се
смета за шрототип на подоцнежните христијански базилики.
Храмот во Дура Европос со ттрофани елементи и други храмоеи
се истакнураа со својата разновидкост. Меѓу другиге сахфални
објекти особено се истакнува ПергаЖЈНскиог жртвеншс, подигнат
ѓо вториот век во чест на Зрвс и Атина, по повод побе^ата ха
Пепгамонииуа кад Галатите. Тој величествен спомених, едно од
»седумте чуда“ на стариот свет; беше чуен во прв ред по својата
богата пластт-счна декоради1а (pBJiierbw, в. д о т г).
Елинистичките архитекти (чуегог беа Хермоген и Дино-
кратЧ HajwHorv се афиршграа.ео взградбата на величествените'
‘профани градски споменици. Оообен уквас на елинистичките
градови беа тремовите^гр. sion, лат. porticus), галерии на стол-
бови со еден или повеќе бродови, по неКаде на два хата, во кои
се собираа граѓаните (собири, трговија, забава). Истата намева
ја имаа базилихите (гр. stoa bari?i?c£; кралск^ трем), профани

333
монументални згради. Столбовите (дорски, ;јонсхи, најмногу-
коринтсхи,, сите во нови варијанти, па ориентални), кубињата.
и лаковите, кахо и другите делови на овие градби, богато деко-
рирани, овде се слејуваа во хармонична целина. Најдобро со»
чуван wMMPwnt од овој вид е базиликата во Помпеи.
Кралскиот двор и воопшто пиистакнатата богаташка куќа.
беше комплекс од згради, 'градини, дворови и разновидни од-
деленија. Богата помпејска куќа „Casa d4 Fauno“ има два
атриуми, два перистили, четпри триклинии, таблинум,' екседра
к многу други одделенија, -со нталска основа, но во условите
ва елинисткчката цивилизапија. Атриумот, главен дел на итал-
ската куќа, со централен отвор на покривбт (compluvium) м
соодветен базен под него (impluvium), во Помпеи доби елини-
стички сјај Перистил (двор окружен со сКзлбови), екседра.
(полукружна свечена просторија за состаноци), богати три-
кддониј (трпезарија) — тоа се одделенија хои во Помпеи прет-
ставуваат елинистички комфор, каков што имаше на исток.
Хронолошки преглед на' попознатите споменици. — Во
третиот век подигвати се: храмот на Атина Полијас во Пер~
гамон, тркалезниог Арсиноеон во Самотрата, Дидимеион хај
Ммлет ■—■ сите во почетокот на векот; stoa-тремот на Антигон
Гонат на Делос, тремот на кралицата Лаодика во Милет, хра-
мот на Диосхурите во’ Акрагас, — сите од средината на векот.
Споменици од вториот век: . пергамонските споменици (жрт-
вених, храмот на Атина Полијас, библкотеката, тремови к лро-
гшлонот на пергамонската ахропола), продолжениот атинскл
Олимпиеион, Белувтерион во Милет (се од Ѕтрвата половина
Н8 вториот век); Артемидиниот храм во Магнесија хај рехата
Меандр, Аталовиот трем хај атинската гора, агората во Приена,
новите споменици во Пергамон (еите од средината ха вториот
вех). Првиот век: осмоаголиата „Кула на ветровите" во Атина,.
иропилеите во Елевсина и друго.

З А Б Е Л Е Ш К И 1

1) Раиѕ., III, 12, 10.

*) Plut. Per., 13; Vitr., V. 9.
») Раиѕ., II, 27, 3 и V, 20, 9.

334
 3, СКУЛПТУРА

Co латинското име скулптура и грчкото пластика го наре-

чуваме изработувааето и учењето за изработување на статуи,
рељефи и на нив сродни нроизводи од хамен, метал, коска,.
глина, гипе, стакло и друг тврд материјал1). Во скулптурата.
на античките Грци спаѓаат овие споменицк:
а) статуи, рељефи и иа нив сродни работи, кои схулпто-
рите ги изделкале од хамен, дрво и друг материјал, погоден за
делкање. Тие работи спаѓаат ао скулптурата во потесна смисла;
б) статуи, рељефи и тн. искованл или излеани од метал,
нѕ прво место од бронза;
в) „пластични'* работи во потесна •смисда изработени па-
печени на сонце, или во посебни печки — производи од „печена
ѕемја", на прво место мали статуи, итал. „terracotta statuetteu.
Тука спаѓаат производи и од други пластични маси/на пример
од восок (ceroplastica), кои малгсу се споменуваат, оти малку се
сочувани;
г) тореутски производгг, изработени во метал — првен-
ствено во ламарина со техника на заковување (гр. toreutike);
д) . глиггшчки производи, геми и друти уметнички работи,
изведеки во тврд скаподев камен-
А. Грчката ахајска скулптура
После критско-микенската епоха (види Гл. II, 2 и Ш, 2)'
скулптурата на елинската територија почнува мкогу скромно.
Мали фигурички од печена земја (итал. terracotta statuette), фи-
гуричваг од бронза, да од коски, тоа се најстарите познати произ-
води на грчка скулптура од почетокот на првиот мклениум на
ст.е. Terracotta фигури од десеттиот век најдени се на атинскиот
Керамеккос (антропоморфни идоли и животинсхи ликови).
Терахоти од деветтиот век откопани се на повеќе места во Гр-
ција (Атина, Олимпија, Самос). ГГодоцнежен материјал од овој
вид најден е обилно. Постари бронзени фигурички откопани
се во Олимпија (IX век), во Атина, на Самос и на друпс места
(VIII век). Од осмиот век се статуетите од слонова коска од
атинскиот Керамеикос.

335
 Кок средината на седмиот век почнуваат да се израбо-
туваат поголеми статуи. Со тоа почнува грчката скулптура во
потесната смисла. Од тоа време се и постарите грчки поизра-
■зити рељефи. Ситната пластика, позната од порано, се разви-
ваше и се усовршуваше и понатаму..
Шестиот век е време кота таа стара уметност беше во
полн ек; ѕога се оформи во потпотгаа мера стилот во уметноста
наречен архајски, стар (гр. archaios, стар). Архајскп во попго-
рока смисла наречуваме се што е создадено во грчката ликовна
уметност во техот на првата половина на-првиог милениум.
Инаку, се архаизираше и подоцна.
С т а т у и . — Најстарите поголеми.статуи кај Грците се
.ксоака (гр. хоапоп), мвогу примитивни -ликови на боговх и бо-
гинки од дрво2). Некои од тие дрвени статуи имаа камена глава
(гр. akrolithos). Познати ни се од подоцнежни каМени копии.
•Од литерарните податоци се знае дека Грците барем од седмиот
век изработувале статуи' од бронзена ламарина со дрведа ћод-
лога. Бо времето на Поликрат (VI век на ст. e.) Rhoikos и.Тћео-
dt-ros, традиционални први грчки скулптури, лееле 'Статуи од
бг-отгза, тго египетски пример (во ггоглед на техниката на изра-
ботката;8),. Се изработувале големи статуи и од печена земја.
Статуите најмногу се изработувале од камен и од бронза.
Спрем^ литерарната традиција и сочуваните споменици се
смета дека првите грчки скулптори најмноху научиле во Египет. -
Критските (минојски) и микенските скулптори, колку што до-
•сега знаеме, ке изработувале. големи статуи, туку само статует-
ки. Најстарите. хрчки статуи се примитивни работи од архај-
сѕиот 1Срит (богинката од местото Лринијас), од Тегеја, Олим-
ntoj а, па една Артемкда „подарок на Никандра" (спрема натгги-
-сот) од Делос, во стилот на старите гсоани; — се од седмиот
вех на ст. е.
Кит о ѕ и коте. '— Во збирките трчки архајски статуи
добро се застапени типовите „курос" и „коре“ . На повеќе места
.во Атика и Беотија, "во Делфи и на други места најдени се
надгробни статуи на младичи (гр.. kuros, kuroi). Тие типизирани
фигури хои порано се наречуваа „Аполони" (Аполон од Тенеја,
Аполон од Орхомен к друти), претставуваат гол младич во
•стоечка полсжба: левата нога напред, рацете иуштенм виз те-
.лото, главата исправена — очите долгнавести, на устата на^-
смевка „архајска насмевка", стилизирана коса со симетрично
поставени плетенхи. Кај овој тип, кахо и кај -сите поизразити
ѓрчхи архајски ст&туи, важи „законот на фронталитетот"4), по
кој горниот дел на телот.о е симетричен .по линијата на носот
•и градите, а нема страничн.о превиванЈе. Сочуваните куроси
повеќето се од шестиот век. ГГримери: споменатите „Аполони*'.
-од Тенеја и Орхомен, Курос во њујоршкиот MetpbHonjitte
Музеј, групата „Клеобис и- Битон" во Делфтг.
»,Коре“ е тшшзирана фигура на облечена девојѓа 'во Ѕто* •
ечка положба, какви што на атинската акропола се исќопани
•многу, неколку во Делфи, Ќлазомена Дел и ѕа другк места.

.336
'Основките. особини на коре се како и на курос: стоечка по-
ложба и тоа по законот на фронталитетот; левата нога' напред,
долгнавести очи, архајска насмевка, -стилизирана коса со по^
долги симетрични плетенки. Посебни пддики и"се: облекаѓа во
-едво парче (peplos), или во две (хитон и химатиов) со симетрич-
ни стилизирани набори; во раката атрибут (ивеќе, птица' или
нешто друто); шароликост, сјај, кокетност. Такви фигури, се
поставуваа над гробовите и пред храмовите. Корите, откопан^ на
атинската Акропола, се од шестиот век. Персијанците во 480 '
година ги расфрлаа. Атињаните после Персисхите војни ги заксн
•паа. Од типот „коре" се и двете Каријатиди од тезаврот на Сиф?
вос во Делфи (средината на шестиот век).
Други ‘ типови архајски статуд: Носач на теле (Moscho»
,phoros) од атинската Акропола; во основа курос; фигури на
мажи во стоечки став, во долт хитон со стилизирани' набори;
^богови или достоинственпци на трои (пример: свештенихот
'Харес, едва од многубројните статуи од светиот пат кој водел во
Didymeion кај Милет); сфиНгата' на' ј онскиот стрлб воДелфи —
•подарок ка островјаните од Наксос; ,јНикв“ о д Делос во Атина
(Нар. музеј) — архајски обид да се прихаже движеље; идоли
во стилот- ка старите ксоани, на тгример „Хера од Самос"; ста*
*гук и полустатуи од тимпаноните на храмовите (види долу);
фитури на животни (кон>'И} лавови, лси; од фантастичните суш-
тества; сфинги, грифони). Грчките схуллтори тогаш првИ во
-светот претставуваат лик на ќоњаник на кон>'.
На ситната пластика и припаѓаат фитуричките од слонова
коска од Олимција (VII век), од Ефес (VI век) и други; бронзе-
:ните фигурички од разни типови (ва пример _од атинската Акро-
лола, од Олимпија, од Дел и друти, од VII век и мвоху од VI
зек); многу terracotta статуетки од сите страни.
* Р е л ј е ф и. Применената пластика. — Грчките скулптори
т*зработија безброј релјефи (гр. anaglypha)*). Најстарите работи
'Од авој вид од првиот милениум (за микенските види Гл. Ш, 2)
ce од седмиот век; повеќето примитивни работи0).
Грчката применена судптура најдобро се афирмира во
;декорацијата на.храмовите, па на вотивните и надгробните
стели. Во подоцнежната класична, а уште поѕеќе во елини-
стичката епоха грчките скулптори украсија голем број и други
•(профани) спомениди.
Ј^рчѕлот храм бил редовно уЈфасуван. После првите обиди
'(во седмиот век или порано) до шестиот век се устали класич-
jrfiior вачин на декорираше. Побогатите храмоѕи ги красеа тим-
лзанони (исполнети со релјефи или статуи), метопи и фриз.
Тимпанонот (фронтон), голема триаголна површина, бара-
•аие особена хомлозиција на украсни релјефи или статуи. Кла-
•сично решение: претстава на некоја борба спрема митот — во
22 И сто р и ја н а античкит е Грц и
337
средината богот, десно-и лево. борци; хон средината-кгаваници^
потаму пешаци во стоечки став, понатаму стрелец како клечи^'
во аголот аагинатиот јунак спрострен. Имало и други мотиви.
Примери: тимпановите на; двата. архајски храмови на атин—
ската Ахропола — постариот од трошек камен (порос) со ирет-
става ва тролик Тифон и други весмасии ликови; подоцнеж—
ниот мраморен, ео ѕретстава аа борба на гиганти — Giganto-
machia7). .•
Метопите, четвртести, често квадратинни- плочи, коиг
алтернираа со триглифите на дорсхиот храм, кај постарите л*
посхромните храмови беа едноставни, неукрасени, а кај некок"
храмови украсени со релјеф. Кај некои метопи гледаме само-
една релјефна фигура (сфинга, кентавр, Медузз), кај некоиг
групи (обично двајца борци, кентаур и Лапит или друго); Кај-
векои храдеови метопите со содржина се неповрзани; хај нехо^г
дадена е поврзана композиција, целосна слика изведена со
низа метопи. Една од темите: Херакловите јуначки дела8).
Фризот е голема релјефна композиција во вид на трака^
во архајското време почесто ва храмовите и тезаврите од још-
ски стил. За разлика од тимпаноните и метогогге, кои се грчки
специјалитет, фризот има постари аналогии од свој вид на-
исток — во Египет и Асирија. Тематиката е многу разноводна9)-
Многу од грчките архајски релјефи сочувани се на во-
тивните и на надгробните стели16) и ва друти вотивни и над—
гробни 'спом.еници. Многу вотиѕни архајски стели најдени се
во Атина (Ахрополата), неколху во Спарта и нејзината околија
(Chrysapha), иа островите (Парос и други) и на- црути места.
Најдени. се многу архајски 'надгробки стели со релјефи в о
Атина (Dipylon—Kerameikos), на островите (Тасос, Парос) и ка
други места. Интересни архајсхи релјеЉи има и- на другите’
типови вотивни и надгробни еноменици (базите на статуи; еден:
ос-.обен надгробен споменик од Ксантос во Лихија).
Споменици од архајска декоративна пластиха има многу.
Тешко е се да с'е датира. За датираае на нехои' малоазиски ра—
боти ги ползуваме. релјефите во фрагменти од долниот дел на-
столбовите на ефешкиот Артеиисион*1). Спрема Херодот (I, 92)
Крез ги подарил повеќето од тие столбови на ефесхиот храм.
Тоа значи дека споменатлте релјефи се од шестиот вех. Ре—
лјефи од ист спсл најдени се ва повеќе места по Мала Азија №
ва други места. Се заклучува деѕа и тие се од шестиот вех.
Во Хомерскхгте лесни сочувана е традицијата за уметнич—
хите дела од бронза, злато и сребро од прастаро време12). Инте-
ресна е архајсхата тореутиха, украсувалето на бронзената,
златната и сребрената ламарина. со ’ заковани - орнаменти13).
Постар историски дохументиран спбмених од овој вид е храмот*
на Атина Халкиојкос во Спарта, чии ѕидови во VII вех Гити-
јздес ги покри со тореутсхи ухрасена ламарина од бронза34).
Меѓу малубројните сочувани споменици од грчхата територијз

338
историчарите на -уметноста истакнуваат. еден- -примерок ои
Олишшја (сега во Атина) со хрилеста богинка и.други, глаано
ориентални, мотиви ковани на бронзена ламарина1*).
, ■Сочуваните споменици од грчката архајска плаетина по-
Еекето се дела на непознати'автори. Од друга -страна имаме
алтички литерарни податоци '•за многу уметници'и ниввите
дела. Спрема традицијата, Крит ги дал најстарите уметници.
Дедалос е легендарен уметник; неговите следбеници: Дедалиди.
Критските Дедалиди Дипојнос и Скилис се чуени скулптори ОД'
шестиот век, кои работеле на повеќе места по Пелопонез. ва
Атина и на други места и беа учители на многу мајстори1®}.

ЗАВЕЛЕШ КИ

Ј) Лат, sculptu ro о д ѕсгпро „д ел х а м п, scu lp tor „д ел к а ч и. Р и м ја н и те

о в о ј и зр аз го у п о тр е б у е а а п р в ен ствен о в о в р с к а с о и зр аботката н а м р а -
м ор н и етатуи . Гр. plastike, од plosso „м одел и рам ; и ли olypfce о д glypho,
вр еѕсувам glyptes „р е з а ч ". П оследн и от и зр аз ден еска кон вен ци он алво с е
зем а за озн ак а на п о се б в а граиа м а сх у л п ту р ата (в. долу).
2) D iod., IV , 76.
8) H er., IV , 152; Paus., V U I 14. .
*) С п рем а д а в с к и о т а р х е о л о г Ланге.
6) С е р а зл и к у в а : в и со к , ср еден и в и з о к р е л је ф (и т а н / a lto, niezztr,
basso nUevo). C o п осл ед н и от тер м и н — итал. basso rilievo; ф р а в ц . bas rei U f
— ч е с т о c e н а р е ч у в а р е л је ф о т влоп ш то.
*) П ри м ери : ф р а гм ен ти од ф р н з о т н а архајсгсиот х р а м в о С р и н и ја с
н а К р и т с о п ретстааа ѕ а п ан тари ге; ф р а гм е в ти о д р е л је ф о т од М и кен а;
р е л је ф н а та декорациЈа на каманите п о со тк и од К р и т, Р од ос, Т ен ос, о д
Б е о т и ја ; е д е ? керам и ч ки ф рагм ен т од АргоС (од Х ер а и он ); една п ласти чка
г а б о т а в о сл он ова к о с к а од урн ати к и те н а х р а м о т на А ртем ида О рти ја во
С п арта; н е к о и р а б о ти в о бр он за с д О лим пија и д р у г и наоѓалиш та (К ри т);
зл атн иот н аки т од Р од .
7) Д руги п ри м ер и ; а) ти м п авон и те н а А п о л он ов и от х р а м в о Д елф и
— и сто ч н и о т: А п о л о н на квадри га п ом еѓу б о р ц и ; зап адн и от: Г и ган том ахи ја;
б) ти м п ан он от на А р тем и ди н и от х р а м в о К о р ќ и р а — К р ф ; и в о г у п р и м и ти в-
н ата к ом п ози ц и ја в о ц ен тарот с о М е д у з а ; в ) ти м п а в он от н а м егар ски оз
те са в р в о О ли м п и ја: Г и гантом ахи ја. С е ш е ст и в е к .
в) П рим ери: а) м етоп и те к а х р а м о т в о А с о с (кентаври, сф и н ги , в о ј -
сгв ен и ц и ); б) м етоп и те на А ртем и ди н и от х р ам а а К р ф (тр ојан ск и ју н ац и );
в ) м етоп и те на х р ам ов и те в о С елинунт („Х е р а к л е и К е к р оп и те", „ПерсеЈ
и М ед у за “ , „Е вр оп а в а би к“ , и3 е в с и Х е р а ') ; г) м етоп и те н а си к и о н ск и о г
т сса у р ’ в о Д ел ф и (Д и оск у р и и друто). С е : ш е ст и век.
9) П ри м ерн : а) п р и м и тавн и от -плиток ф р и з о д -х р а м о т в о А с о с (едеи
о д в а јс та р и те ): гозба, Х е р а к л е и .тр и то н , д р у г о ; б) ф р и з о т оц а р х а јск и о т
х р а м ѕ а атинската А к р оп ол а (м ногу сиром аш ни оста тоц и : ф и гу р и на л а-
в ов и и пан тери ); ѕ ) ф р и зо в и » 8 разни м а л оа зи ски и о стр ов сх и х р ам ози
4iw фраггЈанти с е н аоѓаат в о Ц вриград и в о Л ондон (Britlsh M u seu m );

22*
339
т ) ф р и з о т в а т е са в р о т на С и ф н о с в о Д ел ф и : со б и р 'на богови , бор би те под
Т -ро> ; ТИ гаЈиомахија, „Г р а бн у в ањ ето 'н а Л е в ѕи п о в и те ќ ер к и “ . С е: ш е с -
•га аек.
10) С тела, гр. stali, оби чво' им а об л и к н а св и тл и в а плоча. В оти в н ч
(х.ат. votum) п оста вен н а саети м е с т а 'о д в е р ск и п обуди.
1Ј) „Columnae caelatae", P Iliu X X X V I , 21, 1.
13) О ди сеја, V Ji; 85 'sq., з з А лк и н оеви лт д в ор ец с о зл а тв а врата,
с р е б р е в надвратник, Сронзени ѕидови, зд а тн и п ср ебр ен и ф и гу р и (м и кен -
г ѕ а 'тр а д и ц и ја ).
' ,3 ) И за о в а им ам е хом ер ск а тр ади ц и ја (И лијада, XV71I, 428 sq., оп и сот
тл А х и л о в и о т ш тит).
« ) Раиѕ., Ш , 14, 7.
>*) П о бо га т м атеријал с е и а јд е в а т е р е н о т н а „варварсгса* Е вропа.
П ри м ери : б рон зен и п осотк и (са ту л и и ц и сти ) од „х а л ш т а тск и т е " наоѓали-
ш та (в о И га а и ја , А в ст р и ја , к а ј н а с в о С ловен и ја „С и т у л а о д В а ч е "); п о -
соп си о д Т р е б е н и ш т е -в о М а к е д о т г а . богати оредм ети о о В етер сф ел д во
Г ер и а н и ја (на п ри н ер ри ба о д зд а тч а лам арина); и м п ор т о д ра зв и ели н ски
жулту рни ц евтр и , н еш то и зр а ботен о и в о н о д Елада' п од елинските
ум ехни чки вли јан и ја.
1*) Спрем а П а в са в и ја с п о зн а ч а јн и а р х а јск и св у л п тор и c e : D ipoin os
н ЅкуШ ѕ (Раиѕ., П , 15, 1 ; V III, 53, 7 ; X X I I , 5, c t P lin . X X X V I , 9— 14. каде
џјто с е за б ел еж у в а дек а о в и е ум етници д е л у ѕа л е в о вр ем ето на педесеттата
Олимгтијада, о к о л у 580 година на .с т е .) и нивните у ч ен и ц и : H eey los' T h e o k -
les, D ontas, D oiy k leid a s (Paus. 5, П . i — 2 ; V I, 19, 8— 12), T ektaios, A ngeU on
(P a u i. II,’ 32, 5), K learch os (Paus. IT1, 17, 6). Смхе ти е ce „Д едвли ди". Т у к а
сп аѓаат и C h elrlsoph os (Paus. V III, 53, 7) и A rlstok les (Paus. V . 25. 11). —
Ч уен б еш е Gittades, x o i в о с е д м и о т -в е х г о д ек ори ра с о брон за*х рам от на
А ти и а Х а л к и о јк о с в о С парта и и зр аботи разни ста ту и (Paus. Ш , 14, 7 и
IV , 18, 2, — п о Paus. Iit, 18: вр ем ето о х о л у 14. 1 Олимпијада). Чуени беа:
A gelad as (Paus, V I, 8, 6 и 10, 6; X I X , 11. вр е м е то к а ш е ст и о г и петти от в е х );
A rlstok les ,-поѓтариот“ од К и д он и ја (Paus. V , 22. 11) A rlstok les „п ом л вди от"
« д С икион (Paus. V I, 24, 5): K ann chos од С ихион, лворец на ч уен и от А п ол он
Ф и л е си о с з а х р а м о т в о Дидима (P lin . N h „ X X X I V , 75, c l Paus. II, 10, 4 и
IX , 10, 2); S y n n on и P tolikos ОД' Егина, Sostratos и син м у Fontias од Х и ј
P a u s. V J , 3, 11): G orgias Л а к сдем оч ен от (P lin N. h. X X X I V . 49); A riston и
Telestae (Paus., V . 23, 7); M ed on (Paus., V , 17, 1); S yadras- и Chartas учи тели
н а E u cheiros (Paus., V I, 4, 4 ); R h o ik o s и T h eodoros ОД' Сам (в. стр . 338);
G laukos од Х и ј („к о ј прв од си те л у ѓ е г о измисли сп о ју в е њ е т о н а ж ел езот о4,
Нег. I, 25); D lyllos, А ш . klaios и Chtcnis — коринтсж и м а јстор и к о и работеа
во Д елф и (Paus., X , 13, 7);PeirasOS (Paus., I I 17, 5 и V I I I , 4Ѕ, 3); Eutjslidas и
Chrisothem ls (Paus., V I, 10, 4); E ndoios (Paus.. I, 26): Onatas од Егина
(Paus., V11X, 42, 8); K a llon о д Е гина (Paus., П , 32, 5 n н а д р уги места),
5hr.nis (P aus4 V II, 4, 4 ); E u b io s'H X en ok ritos, теб а н ск и сх у л п тор и (Paus.,
r x , n , 2 ); -Telephanes о д Ф о к е ја (Plin^ N. k , X X X I V , 68); M lld a d e s , си н м у
A rch erm os и вн у ц и тс B upalos к A then is, маЈСТОри н а о с т р о в о т ХиЈ (М и ки а -
д е с и А р х ^ ш о с с е си о к е н у в а а т к а к о а в то р и в а ста ту ага .Н и к е “ н а Делое.
Б упала и А тх е н и са ги напаѓа в о с в о и т е сти х о в и п о е тот -H ipponax в о с р е -
дм вата в а V I в е в ). Б и м о ж е д е д а с е .н а бсл е ж а т у ш те м н огу имиљ а.

430
 Б. Спулштурајта на V век
Во петтиот вен грчхата скулптура преку „зрелиот арха-ј
изам" вивна во „златната*' хласична уметност, „Аврига од
ДеЈјфи“, оригинална бронзева статуа, најдена во Делфи (сега
во делфискиот музеј), сочуван дел од поголема изгубена гр у -.
па1), е убав споменик аа грчката „зрела архајска" шгастика од
почетокот на петтиот век. Величествена е бронзената статуа
иа Зевс или Посејдон,- извадена во 1928 година од'морето кај
атичкиот ’рт Сунион (сега во атинсхиот Нар. музеј), споменик сб
елементи ка архаизам и понапредна уметкост. Похрај тие 'два
оригинала од првата половина на петтиот век треба да се спо-
мене . групата •„Tyrannoktonoi'' — „Хираноубици*4, дело на
екулпторите Критијас и Несиотес?), познато по римската копијз
(сега во Неапол). Сочувани оригинални дела има малку. Сочу-
ваните орга инали повеќето спаѓаат ѕо спомениците на примене^
тата, декоративната пластика. Подобри примери, иостари од
Партенон, се: статуите 'од источниот тимпанон на храмот на
богинката Афаја во Егина8), па полустатуите од тимпановот и
метопите од потесните страни на Зевсовиот храм во 'Олимпија4).
Сочувани се многу надгробни и веколку вотивни стели од лет-
тиот век со различна старост и различен квалитет.
Меѓу поистакнатите грчки скулптори од петтиот век спа-
ѓаат: Питагора, Агоракрит, Алкаменес, Каламис, Кресилас;
Стронгилион, Ликиос, Пеокиос, Навкидес, Калимахос. Посебна
место имаат: Мирон и Поликлет. Над сите е Фидијас. Плиниј ги
рабележал имињата на овие и на многу други грчки склуп-
тори6). За некои дава повеќе оодатоци0). Павсанијас (passim)
набројува кои нивни дела ги видел по Елада. Сите тие дела,-
освен нехои, се изгубени. Историчарите на уметносга многу
рцмски споменици прогласија за когши на литерарно лознати
грчки оригинали. Тешко е сето тоа да се прифати7).
Мирон од Елевтера8), ученик на Агеладес, беше многу
продухтивен, а тематсхи многу богат. Познати се неговите дела:
„Персеј со Медуза“ °), ,,Хеката“ 1П), панкратијастите и други
победници” ). Чуени се неговите фигури на животни, особено
една крава12). На атинската Акропола беше поставена неговата
група „Атина и Марсијас13), На римсхите копии од оваа група
ѕагласен е контрастот на идеализираното (Атина) и на грубото
(Марсијас). Карактеристично е Мироновото дело „Дискоболос*-*
— Фрлач на диск14), познато од римските копии. Мироновиот
Дискоболос е лих на млад атлета, кој замавнал со диск. Тоа е
најстариот успешен обид да се отстапи од „законот на фронта-?
литет" и од другите стари конвенционалности и да се даде
слободна човешха фигура.во двшкеље. Мирои со својот Дисксн
бол навести нова, попазвиена уметност. .
Поликлет — (Polykleites) — е име на двајца аргивски скул-с
дтори од петтиот век. Поликлет постариот, за хого овде. станува
збор, бил многу славен. Негови. главни дела се: хризелефанттн
ската Хера во аргивскиот Хераион16), бронзената Хеката ва
Аргос16), коринтскиот Херакле, во свое време пренесеѕ во Рим17),

341
вронзената Амазонка која се смета за најдобра од некогаш
мзложените во ефешкиот Артемисион1Ѕ), статуите на разни
иобедници во Олшптиските игри — поставени во Олимпија16).
Чуен беше Поликлетовиот „Дијадуме'нос“ — младич кој витха
■ѓраѕа околу челото20). Дијадуменос ни е познат од разни
вопии*1). Најзначајно е Поликлетовото дело „Дорифорос" —
Копјоносец, „кого уметниците го викаат Канон, повикувајќи
се на него како на некој закон во поглед на уметничките црти“
(Plin.)- Уште египетските кипари имаа некој ханон, со-кој се утвр-
дуваа дамензиите на еден дел на статуата спрвма димензиите на
делината и обратно. Поликлет, кој ваводно напишал теоретски
текст за пропорциите, наречен „Канон“ и со споменатата статуа
го илустрира своето учеае, го доведе до совршенство она на
кое работеа други пред него. Дорифорос — Канон познат ни е
само од римските копии. Најдобра е онаа од Помпеи, сега во
Неапол. Тоа е лик на млад безизразен’ гол атлета, со совршено
развиено тело, во мрамор1*), остварен идеал ва младешха фи-
зичка убавина, којашто ја карактеризира хармоничноста.

Фидија
Фидија (Pheidias), син Хармидов; роден во почетоког на V
век, е најголемиот елинрки и елен од иајголемите светски
склугггори на сите времиња. Неговиот живот е недоволно
познат. Се знае дека Фидија бил ученик на Агеладас и Xerniac,
‘дека ш изучил — најмногу на Пелопонез — сите скулпторски
,.т <*унлјги‘‘ на работа: работа со бронза, со мрамор, хризеле-
фантинската техника; дека бил одличен тореут, па и сликар; дека
бил близок соработник на Перикле — негов главен надгледник
ттри подигањето на прекрасните атински спомекицк, па дека
умрел компромитиран, наводно поради некои злоупотреби23).
Дела на Фидија:
I. Хризелефантински статуи: Зевс во Олимпија, Атина'
Иартенос во атинскиот Партенон2*). Атиаа во елидски_,т храм*5),
Атина со ахајскиот грзд Пелене20). Афродита Уранија „која
гази желка“ (во елидскиот хром)27), еден Зевс во Атина со
хризелефантинсха глава (останатото од друг материјал)-3).
П.* Разни Атини, освен споменатиге: големата бронзена
Атина оо позлатена острина на копје и позлатен врв на шле-
мот, на столбот на Акропол, наречена „Промахос", бронзената
Атина „Лемнија" ва атинската Акропола29), мраморната позла-
тена Атана Ареја во Платеја30): Атина „Убавата1'81).
ТТТ. Афродита Уранија од парски мрамор во Атина32) една
мраморна Атина со „оѕоЗева убавина"33), бронзениот Апзлон
„Парнопиос" на атинската Акропола, „Немесис“ во атичхиот
Рамнунт од парски мрамор34) „Хермес Пронаос“ во тебанскиот
Исменион35.), една го«левки трупа во Делфи, вотивен подарок
•на Атњаните36). „Анадуменос11 — момче кое во врвца ја врзува
главата — во Олимпија37) бронзената Амноонка во ефескиот
Артемисис®38); разни други, посебно тореутски и сликарски
!работи,в).

342
 Ништо од сето тоа не е сочуванр. — Фидииетгот „Зевс
<Ојшмписки“, .хризелефантинска статуа ва врховниот елински
бог во храмот во Олимпија, изработена помеѓу 452 и 448 година,
подоцна од Римјаните пренесена во Цариград и таму пропадната
•беше „чудо“ -на стариот век. ПавсанијАс ја опишал. Ја фалат
.многу писатели40). Седи бог на трон, пишува Павсанијас, од
ѕлато и слонова хоска. На главата има венец од маслинова
гранха; Во десната рака Нике — и таа од злато и слонова коска
•ро врвца и 'венец зза тлавата; Во левата божева рака скиптар
уврасен со драги камење. На скиптарот орел. Облеката и обу-
■вките на 'богот се златни итн41). Спретла Страбон (1. с.) Фиди-
иниот Зевс’ммал прти на страшен хомерски татко на боговите49),
Спрема Дион Хрчеостом48) тоа била блага, хумана фигура. ОвоЈ
-славен спомеш:х мозкеме само да го замислуваме, помагајќи си
-со претставите од елидсхите пари од времето на римската цар-
сха епоха,' со претставите на гемите (една во Лениадрад), да
•со разни елинистички и 'римсхи фигури на Зевс44).
Хризелефантската Атина Партенос, што Фидија ја изра-
■ботил на стари тодини (помеѓу 447—438), беше во стоечки став.
На главата шлем со сфинга помеѓу две чудовишни птици
(grypes); облеката „хитоњ подерес11* на градите Медузината
глава од слонова хоска; во едната рака Нихе од четири лакта,
во другата‘копје; до нрзете штит,' а хај штитот. дракон — Ерих-
•тониос; врз база претставата за раѓањето на Пандора итв.4П).
Сето тоа, како и во случајот на Зевс, можеме само да го зами-
слуваме. Сломеникот не е сочуван. Како нешто што би потсе-
ггувало на Фидиината Атина Партенос се споменуваат разни
споменици: мраморната Атина од Варвакион, сега во -Атина;
•малата мраморна Атина.од теренот на Херахлеја Линкестидска
(охолијата -на Битола), сега во Белград; некои елинистички
Атинини статуи од Мала' Азија, на пример една мраморна од
ГГергамон, сега во Берлин и друш статуи и статуетки, па бистл
Sia Атина и нејзините глави на пари (ва пример на сиракушките
-од петтиот век), на медаљоните (на пример на златните меда-
•Л-они од ‘Кул Об кај Керч, сега во ленингоадскиот Ермитаж),
ва гемите (чуената „Аспазиева тема" во Рим). — Таа мудра
традска богинка, војственичка, Фидија без сомнение ја прет-
ставил како прекрасна достоинствена млала жена. Уметничката
коврепција: идеализираност; општите особини: блескаво богат-
ство на материјалот и раскошна декорација.
Фидија со своите помошници ги изработи статуите на
>партенонските тимпанони, партевонските релјефни метопи и
партенонскиот фриз. Од тоа сочувани се само фрагменти. Но и
■тие фрагменти се драгоцени43). Тоа се оригинални дела на Фи-
.дија и неговите помошници. Во тоа не се сомнева никој, иако-
немаме ексшшцитни литерарни потврди.
Партенон имаше 29 метопи (секоја околу 1,27 х 1,20. м) со-
-разнк релјефни претстави — Гигавтомахија, Кентавромахија,
Амазономахија и мотиви од атичќите легенди. Сочуваните ме-
■*гопи — Кентавромахија — св со различни уметничвк вредностк.

343
 ' jv
StP* Хука има и архаизми, но кај некои метопи ce гледа зрела-
уметност, достојна за името на Фидија.
Партенонските .тимпанони (базата-на секој триаголник: 2&
ii. висината: 3,46 м) беа украсени со величествени групи статуи^
хои го претставувале „раѓањето ва Атина" -(источниот тившанон)'
к „борбата на Атина со Посејдоа“ за атичката земја (запад?-
ниот)47): Од сето тоа сочувани се десетина осакатеки фигури.
Тие се совршенк уметничши дела. Веднатиот „Дионисос" од
аголот на цсточниот тимпанон и таканаречениот ,.Илисос“
(персонификација на истоимената аткчка рекичка), веднатиот,
од аголот на заладниот тимпанон, спаѓаат меѓу најдобрите-
машки голи тела изделкани од аѕрамор. Тоа е „живо млако мес6“
(Lechat). Групата „Деметра' и Крре“ и особено групата „Tpit
• зкени" — наводно „Парки" ..— комотно завалени (од источниот
тимпанон) се фантастично убави. Тука се изведени контурите*
ва прекрасно женско тело под мека, би се рекло проѕирна, тка-
енина и тоа толку живо и дсгаадливо што гледачот заборава
дека е тоа камен. Немаме литерарни податоци за авторот, но-
викој не се сомнева дека тоа е дело ва генијалниот Фидија.
Фризот* изработен на надворепшата страна на партенон-
ската cella, на горниот дел на сите четири ѕида.долг 159, висок
1 метро, претставува нешто единетвено во декорацијата на
грчките храмови —т* со оглед на димензиите, содрисината И’
— композицијата. Тука е ггоетставена ,Данатенејската процесија“ ,
£о крја учествува целиот атински народ — на чело девојка и
момче кои на богинката и носат пеллос, па архонги, па девојки
(arrephOToi и ergastiiyai) , 1па разни раховодители, па музичари,
лз добитрк за зкртва воден од луѓе, ла метеци со вази (sifcapTie-
ph oroi, hydrlaphoToi), па дрстоинствени старци' со гранки (th a llo—
phoi-oi), па млади војственици кои се качуваат на бојна кола-.
(onabatai) или излегуваат од нив (apobatai); а кон крајот п р е -
красна атинска коааница. На тлавниот дел на фризот (фасада-
та, источната страка) олимписките богови седат (две божества
стојат), додеха народот им се приблизкува од двете страни.
Се тука е идеализирано: антропоморфните ббгови. луѓето, па
и ншвотните. Најмногу место на фризот зазема атинската ко-
њица; прекраснп млади, хоњаници, некои во галоп, Огшггиот
впечаток е величествен: 14. божества, 351 човешка фигура (143
коњаници), 210 кон»и, 17 животни за зкртва (14 волови, 3 овии),
20 квадрита итн. Тоа го изработиле разни мајстори под рако—
водство и по план на Фидија. Нешто изработил самиот Фидија.
Она што е најсовршено ва Партенон му се припишува на
Фидија. Фидиевско го каречуваме сето она што е ‘во тој стил.
Така во фидиевски* .стил се: релјефите на балаустрадата на.
храмот ва Ншса на Акропол со дражесни фигури на крилести.
Ники (една ја врзува сандалата). Во фидиевски стил се кари-
јатидите на Ерехтеион. .Во фидиевсхи стил се убавите релјефи.
на некои-атички стели, .на пример релјефот „Замислената
Атина" во атинскиот Народен музеј, или релјефот „Деметра—
Коре—Триптолем*' од Елевсина во Атинскиот музеј, па некон?

344
убави надгробни стели од атинсхиот Дипилон — .особено „сте-
лата Хегесо" во Неалолскиот музеј, па прекрасната релјефна.
композиција со претстава иа „раѓањето на АЉродита од мор-
ската пена" на таканаречениот. „Тгопо Ludovisi“ (Рим, Museo'
Nazionale, — странично унгге 'два релјефа, две женски фигури).
Фидија ја засенИ славата на многу мајстори од неговото време
во Атина и вон од веа. Со иеговото име.означуѕаме се што е
најубаво дадено од скулптурата во V век/Дел од славата заслу-
жиле и други познати, чии дела ие се сочувани и безимени,-
чми дела се сочувани.
ЗАБЕЛ ЕШ КК

Ј) Paus., V , 27, 1 sq.

*) Paus., I, 8, 4
8) Раиѕ., II, 30, 3
4) Cera во олимписѕиот музеј.
8) N. h., X X X I V , 19
в) О. с., passira
7) Лигературни податоци за позначајните скулптори и виввмте делаг
Питагора од Региов изрвботи статуи на многу атлети, победиици на
олимписките игри (Paus., VI, 4, 2; VI, Ѕ, 1 и 7; VI, 7. 70: VI, 13. 1 и попопама
rpyna: VI, 18, 1 ); „ t fic primus nervos e t venas expressit, capillumque diligen­
tius" (Plin., N. h., X X X IV , 19, 10 co други податоци). Плиниј (ib., 11) сп ом е-
аува и друг Питагора скулптор.
Агоракрит (Agorakritos) од Пар е ученик на Ф идија; Дела: боонзени
статуи ва Атина и Зевс во храмот на Атина Итонија во Беотија (Paus., ГХГ
34,1) и Аф родита „Н емесис" во Рам вувт (Plin., X X X V I, 4, 6).
Алкаменес, Атињанин, учевик ва Ф идија; Дела: .^kphrodite en kepois"'
ro Атина (Раиѕ^ I, 8, 4); ф игури на еден тимпанон во Зевсовиот храм во
Олш ш ија (Paus., V, 10, №; хризелефантски Дионис во храмот кај Дионисо-
бнот театар во Атива (Paus., I, 20,3); статуи ва разви богови по храмовите;
Da фигури ва атлети (Раиѕ^ I, 1, 5; I, 8, 4; II, 30, 2; V III, 9, 1; IX , 11, 6;
И т . , N. К X X X IV , 19. 1 и X X X V I. 4,5).
Каланис (Атињанив?, Беоќанец?, Аргивец?), еден од постарите скулп-
тори о д V век, чуен и вако тореут-caeletor. Статуи: „Аполон Алексикакос"'
ва атинската агора (Paus, I, 3, 4), „H erm es КпорН отоѕ" в о Танагра (Paus.,
I X 22, 1 ), статуи в а разни божества во разни места (Paus., '1, 23, 2; II, 10,'3
хризелефавтинска; V , 26; IX , 16, 1 и 20, 4); биги, квадриги и друти вотивни
епомеаици во Олимпија (Paus, V I,'12, 1; V, 25, 51 и Делфи (Paus„ X , 16, 4).
Н-гмал рамев во изработката фигура ва к оњ (РПп., N. h , X X X IV , 19, 22);-
»ореутски работи (РИп., N. 1и, Х Х Х Ш , 55, 2; X X X IV , 18, 7).
К реси ѕас од Кидонија на К рит пш кат е во прв ред к а ѕо автор на
портретвата статуа в а Перивле, К ресилас го идеализира Перикле: „N o b U e*
t>ircs nobiliores fecit" (Plin., N. Jt, X X X IV , 19, 24). 1.з,аб;»тил и една Амазонка
(Plin., N. h., X X X IV , 19, 4).
Стронгилиов (Strongvlion) изработи една Артемида (Paus., I, 40, 3),
веколку Музи (Paus., IX , 30, 1), бронзев ков> за атинската Акропола („Д р-
иен ков>“ , натпис), Амазошса „Евкнемос*' — с о убави к оаева — и друто-
(Plin., N. ћ„ X X X IV , 19, 32),

Ѕ45>
 Л икиј (L ykios), М и р о в о в си н и у ч е в и к , с е п р осл а в и с о ф и ту р а та в а
л ете в о е п о тп ал у ва о га в (Paus., 2, 23; P lin ., N. Iu, X X X I V , 19, 2 и 29 ib . за
гр упата А р гон аути ) и с о сп ом ен н ц и те к о и б е а и зл о ж ен и <во О лимпија
(Paus., V , 22, 3).
П еон и ј (P aionios) о д тр ач к а та М е н д а у к р а си ед ен ти м пан он в а З ев -
соп и от в р ам i o О лим пија (Paus* V , 10, 8). Н етова та Н и к е, к о ја с тоеш е в а .
-столбот в о О л и м п и ја (Paus., V , 26, 1), с е со ч у в а (ош тетена) в о оригинал
(cera в о ол и м п и ск и от м у з е ј).
Н а в в и д (Nankydes) А р г и в е ц о т, П ол и к л етов уч ен и к , ј а и зр аботи х р и -
зел еф ан ти н ск ата Х е б е з а а р ги в ск и от Х е р а и о н (Paus., П , 17, 5), б р он зев ата
Х е к а т а -за х р а м о т н а И л и ти ја в а ј М и к е в а (Paus., И , 22, 7), в е к о л к у атлети
за О ли м п и ја (Paus., V I , 6, 2 ; V I , 8, 4 ; V I , 9, 3). П л к н и ј г о спом ен ува в е г о -
л и о т Д и свобол, Х е р м е с и „Ч о в е к ѕ о ј ж р т в у в а о в е н " (P lin . ,N . h*
X X X I V , 19, 30).
К ал и м а х (Kallymachos), а ти в ск и ск у л п тор , т о р е у т и 'сликар, ја и зр а -
C-otH ста ту ата в а Х е р а за П л а теја (Paus* I X , 2, 7) и ед ен ск а п оц ев спом ен и к
к с А ти н а (Paus* I, 2 6 ,6 -и 7 — в о зл а то). Б и л м н о гу п ед а н тев ; в о с т о ја в о п о-
:ц ра в у в а л — „K a ta tex itech n os* (P lin * N. К , X X X I V , 19, 41, при м ер з а п е -
д а в тн о ста : н егови те С п артан ск и тан чар ки ). В и тр у в и ј (IV , 1, 9) м у го п р и - •
.пиш ува п р он ајду вањ ето н а к о р и в тск и о т сто л б. .
8) М е сто на границата п о м е ѓу А т и к а и Б е оти ја .
») Paus., I, 23, 7
50) Paus., II, 30, 2
55) Paus., V I, 2, 2; V I, 8, 4 И 5; V I; 13, 2 ; P lin., N/h., X X X I V , 19, 8
12) P lin., 2. с.
1а) P lin., 2. с.; Paus., I, 24, 1, без казн ачу вањ е в а авторот.
« ) P lin., 1. с.
18) Paus., II, 17, 4, опио. .П реѕставена е в а арги всви те пари.
“ ) Раиѕ., н , 22, 7 -
55) Plin., W. h., X X X I V , 19, 4
58) Plin., I. с.
19) Раиа., V I , 2, 7; V I , 4, 11; V I , 7, 10; V I, 9, 2; V I , 13, 6; P lin., 2. с.
2°) Plin., I. с.
21) Е дна тр ч к а к о п и ја о д Дел, сега в о А т и в а ; една. ри м ска, сега в о
З р и т а н с к и о т муаеЈ.
2Ѕ) О ри ги вал от б еш е в о бронза.
23) P lu t , Per., 13 и 31; P lin.. N.h. X X X I V , 19, 5 и в а д р у г и места, но
•само за делата; D io C hrisostom os, Or., 12, 55, 1 ; Suidas, s.u. и д р у г и ; в.
Lippold, P.W.R.E., s.v. Pheidiqs.
2-*) За н и в д о л у посебно.
2») Рвиѕ., V I, 26, 3.
*°) Paus., V I I / 27, 2.
27) Раиѕ., V I , 25, 1.
28) Раиѕ, I, 40, 4; сор аботу вал Т еок озм ос.
29) Paus., I, 28 2 (за А ти н а П р о м а х о с и за А ти н а Ламниа),
30) Раиѕ,, IX , 4, 1.
81) „Tam exim iae pulchritudinis, ut form ae cognomen accep erit", n p e-
несен а в о Р им , P lin * N.h. X X X I V , 19,5; У ш те една А ти н а прен есева в о Р и м ,
'Plin., 1.с.

1346
 32) Paus., I, 14, 7.
33) Пренесена во Рим, Plin., N.h. XXXIV, 4, 5.
34) Paus., I, 24, 8 (Аполон Парнопиос); I, 33, 3 (Немесис).
35) Paus., IX, 10, 2.
ѕѕ) Paus., X, 10, 2.
зт) Paus., VI, 11, 3; в. Paus., V, 11, Ѕ.ѕа уште една фигура на дете.
.88) Plin., XXXIV,. 19, 4.
ЅЗ) Plin, 1.С . и XXXV, 34, 1.
«0) Paus., V, 11, 1 sq, cf. 10, 2; РИп., N.h. XXXIV, 19, 5 и на други
иеста; Strab, VIII, 353 sq; Lucian, Dio Chiys., X I и други.
*l) Paus., V, 11, 1, eo лродолжение опис ва прекрасно тореутски укра-
саниот трон. За димензиите: Страбон, VIII, 353—354. Зевс на Фидија, пишува
Страбон, беше со „тахва големиаа, што иако хракот беше многу голеи
уметникот изгледа не ја најде ѕистинсеата пропорција; оти Зѕвса го поста-
ли така, да седи, а со главата да допира скоро до таванот; ако стзне, ќе
го' пробие храмот". Во стоечки став Зевс би бил висок (што се не се
пресметало?) 15 метра. Стварвата височтша: околу 10 метра.
42) Илијада, I, 528 sq.
43) Orat., 12, 55.
44) Зевс од Миласа — глава — (сега во Боетон); главите во Глипто-
техата во Ny Carlsberg во Копенхаген; бронзениот Зевс изваден од иорето
каЈ Хистиеја и Артемисион еега во Атина; мраморвата глава од Кирева
(во Кирена), Зевс во дрезденскиот музеј — стоечхи став, разни глави од
плдрачјето иа Галија, сега во Париз (Лувр и Нар. библиотека).
' 45) .Paus., I, 24, 5, со други поединости; е£. Plin., N.h., XXXVI, 4, 7,
други поединости, на пример за димевзиите: „дваесет и шест лагсти" висо-
-чина; Strab., IX , 396 и други.
4в) до 24.IX.1687 Партенон беше добро сочуван. На споменатиот дев
Бенецијанцитв од морето ја бомбардираа Атина, којашто ја држеа Тур-
иите. Една венецијанска бокба го погрди Лартенон, каде што се наоѓаше
барут и го упропасти овој славвн храм, оставајќи ни од вего жални оста-
тоци- Фрагменти од партенонските статуи и релјефи, коишто беа собрани
после споменатага катастрофа, кагсо в векои кои беа вандалски симнати
ОД самата зграда, во најголем дел се наоѓаат во Британсѕиот музеј (по
ѕаслуга на Лордот Елгин), еден дел во музејот на Акропол, некои мали
делови во Париз (Лувр), еден фрагмент во Вирцбург. Нешто се одржа ва
Партенов in .situ. За среќа сочувани се и цртежите на партенонските саулп-
тури од 1674 година, драгоцени за познавање состојбата- на Партенон во
рремето пред да биде разурнат. Тоа се цртежи на анонимен сликар, вој
го придружувал францускиот амбасадор во Турција маркизот Ноентел ва
патот преху Атина. Се наоѓаат- во Париз (во Националната библиотека).
Се утврди деха мвогу партенонски метопи драстично биле уништеви од
Христијаните во Средниот век.
47) Paus., I, 24, 5, без назначуван»е на авторот. Види го цртежот од
1674 година.

347
 В . С к у л п тур а та на I V в е к

Во грчката скулптура о'д четвртиот век доминираа три.

големи скулптори: Скогхас, Праксител и Лисип. Помали од нив,
а сепак големи скулптори од истиот век беа: Кефисодот По-
стариот (V и IV век), Тимотеј, Леохарес, Силанион, Кефисодог
Помладиот, Тимархос (IV и.ТП вех), сите родум од Атина;
Трасимедес од островот Парос, Бријахсид од Карија/ Евфрѕаиор
од Истм, Лисистрат (Лисипоз брат) и Лисиповите синови: Даи- 'r
пос, Воидас, Евтикратес — Сикионци кахо и таткото — ; Карес
Коринканецот, Фанидес, Евтихидес и други. Скоро сите о-ри-
ганални дела од овме схуллтори се изгубени. Меѓу ретките
. сочувани оригинали се наоѓа Лраксителовиот Хермес, најден
bg Олимпија (в. долу). За делата ѕа овие скулптори сочувави
се многу литерарни податоци, врз основа на кои, со поголема
лли со помала веројатност, мќоту статуи од римската епоха се
сметаат за колии на тие грчки оригинали. Сочувани се многу
оригиналви споменици на грчхата схулптура од .четвртиот-
век, за кои е тешко да се утврдат авторите. Тоа се повеќето
споменици од применетата уметност, пластични декоративни'
делови од храмови и други дсонументални згради, потоа статуи
и декорисани стели со различна вредност.
С х о п а с. — Скопас од Парос, славен скулптор, чија.
година на раѓањето не ни е позката, го удрасуваше, а можеби ;; I!
v, градеше уште како млад уметних охолу 390 година, храмот
нп Атина Алеја во Тегеја (Аркадија, Пелопонез). Потоа дел--
fi
'хаше и лееше бронзени статуи во Атика и Беотија и најпосле
рѕботеше *на островите и во разни малоазиски градови — во
Халихарнас (декорацијата на Мавзолејот, в. долу), во Ефес
(декорацијата на Артемиеионот) и на други места1).
’ За уметноста на Скопас карактеристичен е болот или
страсноста — „p a t h o s изразени во цртите на устата (горната
усна особено нагласена) и со длабоки очви дупки (со нагласени
линии на веѓите). Тоа се гледа на сочуваните глави од тимпа-'
нонот на храмот на Атина Алеја во Тегеја кој, спрема Пав—
санијас, го изградил лично Скопас (Paus., VIII, .45, 4). Врз основа
ва тоа во врска со уметноста на Скопас се доведуваат многу
грчки и римсхл фигури. Схопас е голем скулптор. Тој многу
влијаел на подоцнежните — елииистички иримски— уметници.
П р а к с и т е л . — Праксител (Praxiteles,) Атињакин, син
на Кефисодот- Постариот, роден во почетокогг на четвр-
тиот век, работел како скулптор во помладите години заедно
со татка си во аркадскиот Мегалополис; од околу 365 година
ѕо Атиха; хон средината на четвртиот век во Мала Азија (Кни-
дос, Халикарнасос и ѕајпосле пах во Атика и на Пвлзпонвзг).
Овој славен скулптор аозват' ни е од литературата, по
римските повеќе или помалху ђвтентични копии и по мрамор-
ната статуа на Хермес во Олнмпија за која (повеќето) се смета
дека е Праксителов орхгинал3).

348
 Праксител прв во грчката и светската скулптура совр-
длено го обработи голото женско тело. Ееговата Афродита, из-
работена за градот Квидос, беше чуена по своите непреодоливи
женски дражесноста. Велат дека биле прекрасни и другите
Праксителови женски фигури на богинки, херојски и обични
жени, на .пример на неговата сакана Фрина. На тој смел умет-
ш*к. Foi прв имаше смелост да соблече богинка, никој не му
ориговори. Неговата смелост ја запгтити висококвалитетната
у»*етност. На Праксител му се забележува што, обземен оц
убавината на женското тело, дури и на разни маштги фигури
—- Хермес, Аполон Сауроктон и друти (во римсвзгге копии) им
дал многу женственост. Рпанителите го подвлекуваат Прак-
сителовото настојување и успехот на боговите да им даде
младост и милоликост, којашто им недостигала во хгоранеш-
•Ната уметност. Праксителовската милоликост на •женското
тело, мекоста, „влажните очи:‘ и другите црти на Пракситело-
вата уметност' се гледаат во многу дела ва подоцнежните —
•елинистички и римски — /метпици. Праксител беше голем.
Ако римските копии на неговите богивки се толку убави м
допадливи, тогаш какви биле оригиналите?
Л и с и п. — Lysippos рд Сиќион, роден околу 370 година,
« најмлад од трите главни претставници иа грчката скулптура
■од четвртиот век. Бил многу плоден и оригинален. Изработувал
■статуи на богови, херои и чуени луѓе. Претставк многу пер-
•соѕифицирани г^игури од митот. Се истакна ’ како портретист
ва Александар Велики и неговите војводи4).
Лисиповиот прилог на грчката и светската скулптура: -
■усовршување на типот •на атлетот, многу смели пози на фи-
гурите, 'реалистичка обработка на коеата, типот на Херакло,
портретите. — За разлика од идеално п^опооционалниот По-
'лихлетос Дорифор, ЛиСиповиот Апоксиоменос, атлет кој си ј а .
чисти потта и прашината ад телото (римски копии), има свои
•посебни пропорции, елеганција, наочност. За разлика од пора-
•неттите ^ипгпи. во движење (почнува^ќи со Мироновиот Дис-
зсобол), „Хермес кој ја обува сандалата", „Хермес кој се од-
мара‘‘ и некои други римски фигури,. изработени во стилот ка
Лисип, имаат многу смела, тодка, но природна поза. Изразито.
лисиповска претстава на косата стручн.аците гледаат каЈ некои
•фигури на Александар Велики (една во Лувр).. Херакле, хој
:на поранешните споменици се •распознаваше п о . атрибутите
или по смислата на пелата претстава, од Лисипа доби свој ти»
полошки лик — џиновска муск^латура и огадти црти на кла-
•сичен херој. Лисип е „последно од големите имиња во грчхата
скулптура“ (Lechat). •
С оч ув а ни дела од н е п о з н а т и автор
Освек Праксителовиот Хермес (во Олишшја) не е сочувг
едно дело од ' познатите грчки скулптори од четвртиот векг
чија оригиналност* би била приближво докажана. Од друга.
страна, сочуван е убав број споменици на грчхата скулптура
од IV век, чии автори не можеме да ги утврдиме. Тука спаѓаагг
спомениците на применетата деѕоративна сќулптура — фраг-
менти од некои храмови и други градби; статуи или делови од
статуи5). Меѓу спомениците наЈ применетата, декоративната
пластика (се во фрагмевта) малку подобро се сочувани остато-
ците од Мавзолејот, гробницата на кралот Мавзол во Халикар-
нас. Спрема соошптувањето на античките автори на пласггич-
вата декорадија на Мавзолејот во Халихарнас учествувале
Скопас, Тимотеј, Лаохарес и Бријасид. Но ова што од тој
Мавзолеј е сочувано не е достајно за имињата на тие големи
скулптори- Во урнатините на Мавзолејот најдени се неколку
статуи, меѓу нив портретни статуи на кралот Мавзол и жена
му кралицата Артемизија (сега во British Museum). Тоа се ин-
тересви портрети. На кралот Мавзол дадени му ее карактери-
стичните црти на варвар, егзотичен ориенталец. Драгоцени се:
и други, глакар што слабо сочувани, остатоци на декоратив-
ната пластида од четвртиот век; фрагменти од храмот ва Атина
Алеја во Тегеја — две глави, наводно. дело на Скопос (види
горе) и релјефите од сголбовите на Артемисионот во Ефес
(в. горе),
Сочувани се многу грчки надгробни стели од •оваа епоха,
лајмногу во Атина.. Некои од релјефите на нив се со висока-
уметничка вредност. Ги има во Праксителов и во Скопасов'
сттг.

ЗАБЕЛЕШКИ

Ј) Делата на Скопас спрема ПавсаниЈ, Плиниј и други: Пластичната

докорација, наводно и градбата, на храмот на Атина Алеја во Тегеја-
(Раиѕ., VIII, 45, 5); дел од декорацијата на Мавзолејот во Халикарнас (Plin.,
N.h., XXXIV, 30 sq.; VItr., VII, 13); статуи и групи статуи: Атина во Книд'
(Plin., N. ћ., XXXVI, 22); Атина во Теба (Paus., IX, 10, 2); Аполон Китарод во
Рамнунт (Plin., N.h., XXXVI, 25);'Аполон Сминтеос во Хриза (Strab., ХШ,
504 и Eustath., Ad IZZ., I, 39); Латона со децата Аполон и Артемида на ра-
дете во Ортигија кај Ефес (Strab., XIV, 640); Артемис Евклеја ѕо'Т еба
(Гаиѕ., IX, 17, 1); Хеката в оА р гос (Paus., II, 22, 7); групата „Асгслепиј и
Хигиеја" во храмот ва Атина Алеја во Тегеја (Paus., V7TI; 47, 1); Арес во-
.■едечки став — колос статуа во Рим (Plin., N.h., XXXVI, 26); Дионис во
Книд (Plin., N.h., XXXVI, 32); Хестија — Веста во Рим (Plin., N.h., XXXVI,.
25); Афродита Пандемос на прч во Елида (Paus., VI, 25, 2); Афродита гола
во, Рим (Plin., N.h., XXXVI, 26); групата Aphradita, Pothos, Phaethon во-
Самотраха (Plin.. NA., XXXVI, 251; Хераклес во Сикион (Paus., II, 10, 1)р
Менада (Anthol. Palaih., IX, 774); Вахавтвгинка (Callistra оѕ и е:играми); Хер-
кес шш Херма (Anthol. Palath., XVI, 192); фигура на Кавефора во Рии.

350
(Plin., N. h., X X X V I , 25); голем а гр у п а в о ед ен р и м ск и х р ам c o П осејдон^
Т ети да, А х и л , Н ер еи д и и д р . ф и гу р и (Plin., N . Iu, X X X V I , 26); м еѓу п л а сти ч н »
ук р а се н и те сто л бо в и („co lu m n a e caelatae*1) н а А р тем и си он в о Е ф е с „u n a (a)
S co p a " (Plin., N.h., X X X V I , 95) и д р у го (Р ћп., N.h+ X X X I V , 90). Д елата на
С воп а с за к о и П л и н и ј б е л е ж и дек а с е наоѓале в о Р им, п рен есен и с е о д
р азн и гр ч к и к раи ш та. В и д и ; B ru nn , Geschichte der grieschischen KUnstler,
B rau n sch w eig 1853, I, 318 sq.f cf. L ip p o ld , P.W-K-E-, sv. Skopas.
s) Дела на Праксител: „Х ерм ес со детето Д иозис" во О лиш ш ја (Paus.,
V, 17, 1); Аф родита Книдска (Plin.,, X X X V I, ‘20) и други Аф родити (PliiL,
1.С., X X X IV , 6 9 ; една во градот Теспиаи (Paus., X I, 27, 3); едаа во кариска
Александрија (Steph. Вуги, s.v. A le x a n d r ia )', групата „Дванаесет богови" во
Мегара (Paus^ I, 40, 2,); групата Х ера в а трон, Атина и Х еба во Мантинеја
(Pans.j v m , 9, 1); Х ер а Телеја и Реја во Платеја (Paus.,.1, 2, 5); групата Д е-
метер, Персефона, И акхос во еден храм кај Атина (Paus., I, 2, 4); Аполон,
Артемида и Латона во Аполоновиот храм в о Мегара (Paus., I, 44, 2 и в »
Мантинеја (Paus„ v m , 9 ,1 ); Артемида Врауронска во Атина (Paus., I, 23, 9 )Г
Артемида во Антикира ф окидска (Paus., X , 37, 1); Тусће в о Мегара (Paus., I,
43, 6); Дионис во Елида (Paus., VI, 26, 1); Аполон Сауроктовос (Plin., N.h.,
X X X IV , 70); разни Сатири (Paus., I, 20, 1 — во Атина — и I, 43, 5 во
Мегара); мвогу работи ш то се превесени в о Рим (PliiL, NJi., X X X V I, 23
и 32 и passim — Менади, Силени и други митски ф игури; персонификации;
ликови „Bonus Eventus'1, „Fortuna" и други); веколсу Ероси (Lucianus),
херои (Paus., IX , 11, 4 ; Plin., N.h., X X X IV , 6 , 9 ) ; статуи на Праксителовата
љубовница Фрина (Paus., IX , 27, 4 к X .1 4 , 5; Plin., N.h,, X X X IV , 70); многу
други фигури (Plin., N. h ., X X X IV , passim и X X X V I, passim и други извори).
Види: Brunn, о.с., 1, 355 sq.
£) P icard, P fu h l, R lch te r и н екои д р у г и в е в ер у в а а т дек а Х е р м е с, н а ј-
ден в о О лим пија, е ори ги н алн о д ел о в а П р а к си тел (Лит. в а ј C ohen, о .с.,
340— 341).
4) Дела в а Л и си п : К ол оса л н а та З е в со в а ста ту а в о Т а р ан т (Plin., N.h.,
X X X I V ,. 40); З е в с в о С и кион (Paus., П , 9, 6); З ев с Н ем еи ос в о A p r (Paus., II,
Г0, 3); З ев с м М у з и т е в о M erapa (Paus., I, 43, 6); П о сејд он в о К о р и а т (Lue.,
Zcvs tragodos, 9); А п о л о н и Х е п м е с на Х е л и к о н (Paus., I X , 30, 1); квадри гата
с о „С о н ц е " в а Р о д (Plin., NJi„ X X X I V , 63); С атл р от в о А т и в а (P lin , NJu,
X X X I V , 64); Е р с о в о гр ад от Т есп и (Paus., I X , 27 3); К а и р о с — бож ество-
на ср ек н и от м ом ен т — в о С и кион (П осидип, К ал и стр ат, Х и м е р и ј, Т с етсес,
К е д р е н и д р уги и зв о р и ); н е к о л к у ста ту и н а Х е р а к л е : к ол оса л н и от Х е р а к л е
eo Т а р е в т, к о ј беш е п рен есен в о Р и м (Plin,, N.h., X X X I V , 40; S trab., V I, 278
и д р уги ); Х е р а к л е в о С и кион (Paus., II, 9, 7 ); Herdkles Epi trapezios (Statius,
Siluae, IV , 6; M artiaL, EX, 44— 45); „Д ел ата н а Х е р а к л о " за градот А л и з и ја
в с А к а р н а н и ја (Strab., X , 459); д р уги ф и гу р и н а Х е р а к л е (Lucian, о .с „ 12;
н а една стату а н а Х е р а к л е в о Ф иренца — ве р о ја тн о р и м ск а когш ја —
гр ч к и н атп и с: L y sip pou erpon); н е к о л к у ф и г у р и в а А л ек са н д а р В ел и к и
(P U n , N .h , X X X I V , 36); д р уги дела. В и д и : B ru nn , о .с „ I, 358 sq.
б) П ри м ерх : „Е в б у л о в а та " би ста о д Е л ев си н а (сега в о А ти н а );
у б а в а ж е н с ќ а глава о д Б у т р у н т в о А л б а н и ја (сега в о Р и и ); „Т аж чарки " во-
Д е л ф и ; Д еметра о д К н и д (Б р итан ск и от М у з е ј в о Л он дон ); глава н а б о г
(А ск л е п и ј?) о д М и л (Л ондон ); д р уги ста ту и и некои рел јеф и .

351
 Г. Елинистичката скулптура
Елинистичките скулптори беа под големо влијанме-.на
Толемите мајстори од четвртиот век, Праксител, Скопас и Ли-
•сгат. Некои работеа во стилот на Фидија. Некои духовито ар-
зсаизираа. Се бараше ново. Вогоште- и богинките добија нови
лихови. Серапис, бог на Лтолемејскиот Египет, добива 'црти
ва благородност и бол. Богинките се про&акизираа. Завладеаја
заводливите Праксителови Афродити. Познати ни се од рим-
•сѕите копии. ,,Афродата на капење", „Afrodite Landolina", ,Ab­
rodite Capitolina", „Afrodite Kallipigia", „ Venere dei Medici" и
други Венери-Афродити co фантастична убавина се познати
Претстѕвници на оваа уметкост. Елинистичките скулптори се
кеуморни во барањето на ново и занимливо. Се се обработувало:
детска нежност, старечка г^дос, болна деформираност, питан-
-ство, сон, смрт, реално и замислено. Се истакнуваат контрасти
Ј— детски спрема старечки, мртвс спрема живо, идеализирано
кон реалистичхо. Се прикажуваат расни црти; ликовите на
'Скити, Гали, Пеосијанци, лигсови на припадници на црнечки.
етнички групи. Тука е и васмевката,- која беше ретка на ус-
ните на класичниот бог или на смртниците на ликовните сло-
меници после епохата на „архајската насмевка".
' Позначајни споменици на елинистичката скулптура се
Афродита Милоска, Нике од Самотрака, Тихе од Антихија,
Лосејдоп од Милос, па некои споменици од „пергамонската**,
.,,азискатаи, „александринската“ и „родската" група.
Афродита МилосКа, мраморна статуа од островот Милое
‘(Мил), сега во Парис (Лувр), оригинал од непознат елинистички
•скулптор од правецот на Праксител, е 'едно од вајзначајките
дела ва светската уметвост.
„Нихе од Самотр£цса“, прехсрасна мраморна фигура на
.,,Победата'', оригинал, ѕотивен подарок на Деметриј Полиопкет
на храмот во Самотрака. на1дена во Самптрака. еега во Лувр,
:има, исто така, посебно место во светската уметкост.
„Антиохиската Тихе" (Tyche), мрамор. сега во Ватикан, е
•рттска копија на чуената Еатихидоѕа бронзена статуа, која
ј а ' претставуваиѓе градската богидка на АнтиохЋпа. престолни-
ната нѕ Селевкидиге, е карактеристичен елинистички спомених
ва Лисиповската шхола.
Помала уметничка вредност има бронзениот Посејдон,
•жзваден од морето кај островот Милос (сега во. Атина).
Пвргамов беше. украсен со веллчествени •сттоменици. Со-
Чувани се остатоии (фрагментЈ*! на два гплеми Фоиза од ТТер-
гамонсвиот жртвеник (сега во Верлин). Многу двуги пергамон-
-ски споменици познати се лреку римскмте копии. Главниот
фриз на Пергамонскиот жртвених ѓлолг око.лу 1*ч0, а висок
3.30 м) претставува Гигантомахи1а, борба на Гигантите со 3»вс
и 'неговите богови. Тоа е ве.тгичестврнч композиципа. .Фигурите
•ла овој фриз во длабок релјеф, изработени од разни мајстори,
се од различни уметнички вредности.' Тука има Фидиевски
 .ликови (Зеве)г Схоласови (кутнатиот Гигант со патетичен лзраз)'
3t друти. Воогаито: сиктеза на класичното и новото; како ком-
позиција големо достигнување, од светско значење. Вториот
«фриз на Пергамонсхиот жртвеник е илустрација на легендата
ѕа Телеф. Слецијалитет на овој релјеф (што "не наоѓаме во
'хрчката хласична 'Скулптура) е наративната композиција (при-
казна во продолженија) и претставата на питорескниот пејсаж
во позадината (куќи,, карпи, стебла). Сочувани се нехолху
■стели од Пергамон .и поблиските малоазиски наоѓалшпта со
•сродни пејсажи,- во истиот стлл. Бо римсхите копии познати се
многу спомениии- на пергаменската скулптура: групата „Аполон
тл Марсијас", „Гал на умирачха", „Гал со жена*', повеќе фи-
•тури на Тали. пн Персијанци, Скити, загинатн борци (џин, Ама-
•ѕонка, Гал, Персијанец), разни сатири и идилични фигури.
' Освен Пергамон со лиховни сломеници се збогатија и не-
кои други малоазиски градови. Малоазиската — „Азијатсхата"
Чжулптура ја претставуваат ва пример релјефите на некои
урамови1). Малоазиските скулптори, покрај другото, израбо-
туваа фигури на милолики деца, непри]атни старци и старици,
диви сатири; лихови од реалниот и имагинарниот свет. Примери
во римсхите копии: ,.Дете со гуска", ло оригиналот на Боитос
ол Халкедон (Рим, Museo . Capitolino); „Девојче со гулабица"
; „Ерос и Психе“ (ib.); „Пијана старица” (ib.); „Стар рибар“
*(Рим, еден во Ватикан, друт во Museo dei Palazzo dei Conserva-
•tori); „Fauno 'Barbermi** (во Минхен); „Аријадна" (во Рим, Вати-
ван); „Еринија Лудовиси" (Рим, Mus. naz.).
Александрија сигурно била богата и.-во овој поглед. Малу
е сочувано. Во ‘ Ватиханскиот музеј се наоѓа чуениот. „Нил“,
'Огромна мраморна фигура којашто претставува персонифика-
•ција на големата'афри1Ѕанска река. Нил, доброќуден старец, лежи!
..додека шеснаесет дечизва (16 лакти длабочина) се качуваат по
него. Тука е и Сфинга, па ротот на изобилието и разки симболи
на плодниот Египет. Тоа е успешна алегорија, ведор хумор со
хонстраети на детсхо и старечко; се.по некој александоинсхи
•оригинал. Александринските портретисти го обработија Хомера,
(слореди ја римсхата биста во Неапол, Mus. naz.) и некои друта
лиќови, многу реалистички. Некои уметници беа инспирирани
•од типови од алехсавдринските улици. Примери: мал црнец кој со
свирење и со пее»е ја забавува публиката (бронзена фигуричха во
'Лариз, Bibi. Nat.), продавачи на слатки (бронзена фиѓура од
Помпеи, сега ѕо Неапол, Mus. naz.) и други: Алехсандринците го
-сакаат реализмот, по малу и гротеската и хариѕатурата. Има
сочувани работи од тој вид (ловеќето копии). -
Родската скулптура.даде значајни дела. Плиниј (Nat. hist.,
'X X X VT, 34) ја споменува родсхата грула „Алолон и деветте
Музи", хоја беше пренесена -во Рим. Во врска со таа група се
^оведуваат разни Алолони и Музи, римски дела. Од родсќо
•Потекло се две прославени импозантни групи, „Лаокоонт4* и
^.Фарнескиот бик“. .
23 Историја ва античките Грци ~ .
 '. У - \ - -'.'O- ■■-.• ’ •.

Бо 1506 година во Рим (Есквилин) ископак е „Лаок6оиг‘%

зираморен споменик, дело на родскиот скулптор Агесандар и не-
говите синови Полидор и Атенодор, кое го споменува Плиниј
(N; h., XXXVI, 37)8). Делото е од рветски глас и денесќа, иако>
не се слави онака хако што се славеше порано.
Најголем сочуван' споменик на античката скуллтура,
спрема димензиите е „Фарнескиот бик“ , хомпозидија во мра—
кор; група којашто претставува „Казнување на Дирка". Бра-
ката Амфион и Зето ја врзуваат својата маштеа Дирка за коњиг
што треба да ја растргнат. Тој мотив овде' е многу драматично.-
приказхан. Делото е копија спрема елинистички оригинал. Га
споменува Плиниј (N. h., XXXVI, 4). Споменикот е откопан вр-
Рим, а ,сега се наоѓа во Неапол (некогаш во римската збирка
Farnese). .
На елинистичката или претходната, Праксителова »
Скопасова, епоха прилаѓаше оригиналот од големата 'група
„Нцоба и Ниобидите1', чија римска копија (еден дел) се наоѓа
во. Фиренца. Некој од Скопасовата шхола на оригиналот го-
претставил ликот на неереќната ш јха Ндоба, чии деца ги за-
.стрелале Аполон •и Артемида, — се спрема елинистичхата-
легенда.
З А .Б Е Л Е Ш К И

*) Фризот на храмот ва Артемида.во Приена со претстава на „гиган—

томахија"; фризот на Артемидиниот храм во Магнезија со- „амазономахија"'
и други.
ѕ) Сарема легендата (кај Еуфорион од Халкида и во Вергилиевата
Енеида) тројанскиот свештениЕ Лаокоонт ги предупредувал Тројанците-
да не го внесуваат во градот дрвевиот коњ. Поради тоа тој сосв ои те два-
сина, по в о јб з на боговите,' трагично заврши нападнат од' змии. Овде тој.
момент е . драматично претставен.

Д. ГЛИПТИКА И ТОРЕУТИКА-

Глиптиката (гр. glypho „врезку?ам“ј в вепгпша да се вре-

жуваат ситни орнаменти во цраги хамење .или во друг погоден
материјал. Глиптиха' или глиптографија- е и науха за про—
изводите од тој вид. Глиптички обработениот' камен го викаме
гема (лат gemma „нададеност")- Гема во потесна смиела е хамеет
обработен со технихата на длабење, италијански: inlaglio;
камен- со конхавен орнамент. Камеа (лат. cammeo, eminens
gemma) е камен co оркамент во вистински, конвекеен релјеф;
И гема во потесната смисла и камеа и сите производи од овој
Еид денес во археологијата к во историјата ва уметноста кон-
венционално се наречуваат геми. И „камен“ овде е к.онвенпио>
нално име за секој материјал што се обработува глилтички. Во-
античко време па и денеска глиптичхи се обработува-разновидеа

354
погоден материјал: слонова коска, корал, школки и друго од
животинскиот свет; кедровика, ебановина, сикомора и други
растителни материјали; килибар и др.уги битуминозни-смо-
лести супстании. хематит, малахит и други минерали, на прво
место 'камен, и тоа драгоцен камен. Во античкото време, како
и денеска, од драгите (драгоцени! камења се ценеггге: дnia-r
мант (ѓр. adamas) зафир (гр. sapheiros) или- lapis luzuli, топаз,
смарагд, аметист, аквамарин (berillos), гранат, хијакинт,
планинскиот кристал, што спаѓаат во „проѕирни** драги
камење, па опал, калцедон, хорниол, ахат (agate), оникс,
сардоникс и друти „полупроѕирни", па јаспис и други „вепро-
ѕирни'1. Овие и други драги камење по тие или други
Јшињ& познати ни се од античките тексгови. Сочувани
се многу антички, така и грчки, геми од драго камење и оц друг
Јнатеријал. Многу геми најдени се во •критските (минојскитеј
и микенските остави. Сите критско-микенски геми, како и
ориенталните, како и постарите од преткласкчна Грција, се
intaglio, дела со вдлабени ошаменти. Најстар литерарно познат
мѕјстор на сво1 занает е Теодорос, кој на Самое' на тираног
Поликрат му изработи прстен ,;со печат од смарагд" (Нег., ЈП,
41). Античките писатели споменуваат и други • мајстори кои
изработувале геми. Некои од уметниците на своето дело си го
сапишале и името. Na прекрасната гема со претстава на Фи-
диината Атина Партенос се потпишал Aspasios; на една друга
jXutyches Диоскуридов син од Егеја“.
Оваа уметност особено напредуваше во елиниетичката
споха. Познат е Пирготелес, олинистички уметник, кој го изра-
боти печатот на Александар Велики. За елинистичките дивасти
toopaa да се изработуваат многу глиптички работи. Вредноста
на уметничкото дело ]'а креваше и. самцот материјал. Ониксот,
драг камен со два разнобојни слоја, и сардониксот, драг камен
со повеќе разнобојни слоеви, на уметникот му овозможуваа да
изработи релјефни фигури со прехрасни хроматски преливи.
Елинистичките уметници изработуваа лрекрасни камеи од
овикс и сардовикс. Меѓу малубројните сочувани камеи најзна-
чајна е таканаречената „Тагга Farnese", тркалезен оникс (дија-
метар 20 см) во неаполскиот Народен Музеј (некогаш во колек-
иијата Гагпеѕе), глиптички обработен на двете страни. На едната
страна од оваа камеја изработена е горгона, а на другата але-
горичка претстава на Нил и плодноста на египетската земја.
Извонредно убав е сардониксот (9 слоја) со профил на некој
елинистички кралски пар (димензии: 115 х 113 мм), сега во Виена.
Многу од тоа е изгубено. Митридат Евпатор имал две илјади
купи полни со разни оникси. Римските богаташи брзо се оду-
шевија за овој вид елинистичка зтлетноет. Нехои нивни збирхси
ни се литерарно познати. ■Со антички, па така и ео грчки и
елинистичхи геми денесха се богати збирките во Ватикан. во
Фиренца (Galleria), во Неапол (Иар. музеј), во Париз (JIvbo),-
Лондон (British Миѕешл), во Виена (бившата царска збкока\
во Ленинград (Ермитаж) и други. На тие геми се .гледаат мито^
23*
'355
ѕјошќи мотивк, или сцени од секојдневниот живбт, портрети од
блинистичката, епоха и друго. Посебна грула претставуваат
гемите со верско маѓесничка содржина, со фантастичди ггрет-
стави, зависно од намената.
Гемите пбвеќето се прицврстувале на прстење. Некои од
нлв се лечаТи., Други се ставаа на обетки, на огрлици, на обле-г
ќа, ва обувќи, на -луксузни предмети од секаков вид, на пример
на вази. Извонредно скапоцени беа вазите од драг камен со
тлиптичЛи 'украс. •
■ Тореутика (гр. toreutike од toreuo, лат. caelatura :од caelare,
длабам, врежувам) е вештина на украсување на златна. сребре-
на, бронзена/ аЅелезна ’ ламарина, или кованица во друга форма
со теХника Разаќовување, жигосување, цизелирање или грави-
рање. Античките тореути ги вршеа оние фини занаетсхи работи,
ксои денесха ’ги вршат златарите и декоратерите на метални
пр&дмети. Тореутката добро ја познаваа старите Египќани,
АсирцИѓе, Феничаните и некои други на ориентот; па ноеите-
лите на минојската и доекенската .•култура. Старите искуства
беа пренесени лреѕсу генерациите до историските Елини,. кои
оѕаа вештина, каѕо и многу 'други, ја примија и ја усовршија.
Во Хомерските пе&ни, особено во хомерскиот опис на
Ахиловиот штит (Илијада, XVIII, 428 sq) сочувана е традииијата
за прекрасните достигања на тореутите во минојската и михен-
ската. епоха. Лвтерарната традиција д6 нехаде ја потврдуваат
ерхеолошките наоѓан>а. Во Микена, Мохлос, "Троја и нехои
друти наоѓалишта на' сломеници на егејската хултура вајдени
се многу .украсни предмети од злато и друг материјал со торе-
утски изработени украси, кои навистина не се онака идеални,
Јѕако бо епот, но сведочат за навистина големи достигнувања во
рваа епоха (Види Гл. II и 1П). Златгогге вази, чаши, пекторали^
дијадеми, маски, прстени, гривни, уќрасни плочки и друг скапо-
цен материјал од гробнициге на микенската епоха украсен е со
тореутски работи од поголема шги помала вредвост. Подобри
примери: чашите од Вафио.
Роикос и Теодорос, кои спрема традицијата први од Грци-
те на Самос лееле статуи' од. бронза, се први По кме познати
влатари и гравери — тореути (VII век). Литерарно е познат
Главкос од Хиј, исто така стар мајстор на тој занает. Теодорос
Помладиот изработи скапоцени златни вази и други пребогати
дарови, кои Крез му ги подари на делфиското светилиште.. Се
рломенуѕаат и други негови извонредни работи.
*■УметнициТе тореути. најдобро се покаѕаа кај античхите
Грци изработувајќи хризелефантлнски статуи, односно тореутски
. рекорирајки делови па тие статуи пгго беа оц златна ламаоина.
Во шестиот век Ендоиос изработи хризелефантонсха Атина Алеја
во Тегеја.' Во< петтиот век Псѓликлет изработи хрпзеаефантинска
Хера во Аргбс;- Фидија својот Зевс за храмот во Олимпија и
Атина' Партенос за ативсвиот Партенон. За статуата на Атина
Иартенос употребени се ‘не псжвлку од 1500 ktd злато. Туха
ималс тато да~ се обраб<гѓува. Спрема огтасот на Павсанијас ва

т
 тронот на Зевс, изработен и тореутски украсен од Фидија, се
гледа дека ова дело на Фидија •бшхо можеби врв на .успехот?
пгѓо го цостигна грчхата клаеична.тореутика. Во- IV "век. 'се
лстакна Бријаксис, уште еден голем тбреут. Споменатите дадоа^
и други дела. од овој вид. 4
Грчжите архајски и класични тореути освен статуи .изра»
ботуваа и украсуваа посотки и други луксузни предг/сети. Со*
чуѕани се постари и подоцнежни дримероци; постарите со .т о
реутски орнамевги, изработени под ориенталѕо влијание. При-т
мер: една алатва трака. .од VIII -век од Атинаг сега во Париз
(Лувр) со азијатски териоморфен мотив. Од истото- време са
предметите од овој вид од нехрополата вб Камир (Родос). Спо-
меници на класичната грчка тореутика не се најдени во при-
'Мерна количлна ка класична елинска земја. Најдени се во
краишта чил антички дивасти и други богаташи увезувале
грчхи производи; во Тосхана — старата Етрурија и во Јуаѕша
Русија, земјата на старите Скити. Такви споменици најдени се
и ва други места. И нашата'земја во тој поглед може да се
погордее, Најбогата збирха на грчхи драгоцености од овој вид
има ленинградскиот Ермитаж. Тука се .наоѓа богатството од
гробниците на стариот Пантихалејон на К^им (Керч). Тука има
злато во изобилие. Уметничката изработка совршена. На овие
Драгоцени предмети извонредно реалистички е изработено цве-
te, лисја, овоштие, човешки 'и .животински лихови. Особено
счудоневидуваат работите со гранулација.
Во елинистичката епоха Алехсандрија, Ефес, Пергамоа,
Кизих, Коринт и Родос беа чуени центри во кои работеа добри
златари чореути. Ментор, Мис; Боитос, Стратоникос се славни
доајстори 'на тоа време во овој уметнички занает (Plin., N. h.,
-ХХХ1П, 115). Декоративните мотиви со свокте дела им ги давале
големите скулптори и сликари. За двордате на елинистичките
династи и' другите богати луѓе се барале неограничени коли-
чини луксузни посотки и луксузен домашен прибор од секаков
вид, од злато и сребро, ухрасени со уметнички тореутски рабо-
ти. Римсвите богаташи брзо се полакомија по ваквото богатство.
Во нивните остави сочувани се прехрасни лмлоргирани ели-
нистички примероци. Во 1893 година во бунацот на Hexoia
античка вила од првиот век на ст.е. во Boscoreale кај Помпеи
пронајдена е остава со 102 примероци сребрени посотки и друр
прибор, богат сребрен севвис, тореутски прекрасво декорирац
(cera во Париз, Лувр). Меѓу подобрите примери се истакнува
патерата со претстава ва персонифицирана Александрија вб
-длабок рел]еф, дополнет со други орнаменти. Интересна е
сребрената посотка од истата остава (Boscoreale) со тореутски
взработена претстава на гозба, чии учесници, костзфите на слав-
ни лзгѓе (Софокле, Москион, Зенон, Епикур) со својата појава
им советуваат на живите да се насладуваат додека мсокат. Ту-
ка е и натписот: „Уживан.ето е најдоброто нешто“ . Тоа е начело
на елинистичката владеечка класа, во.чија служба беше и оваа
уметност.

357;
 Друга голема 'остава на сребрени, тореутски украсени по-
откриена е во шшатиот век во Hildesheim, во Ѓерманија.
fcOTKTi,
Најдобар примерок од оваа остава е сребрената патера со релјеф-
ћа фигура на Атина, врамена во орнамевт од лисје на акашус
и палмети (cera во Берлив). Еден сребрен сервис вајден е во
1929 гсдина во Помпеи (Via delT Abbondanza). Такви спокеници
најдени се и на други места. Повеќето тоа се римски имитации
на еликистички дела. Кај вас во гробовите на античката некро-
пола „Тр»ебениште—Горенди" и на други меета најдени се убави
споменици на елинсха тореутика од разни времиња.

•358
 XIX
4
АРХЕОЛОШКИ СПОМЕНИЦИ
Избор од историјата на ликовните уметности

Втор дел

1. Керамика
Кај старите Грци кетатоѕ е име за глина и за секој произ-
зод од „печена земја“, особено за глинените посотки; кегатеиѕ
-е грнчар; keramika (придавка): сб што се однесува на керамич-
хото. производство. Археолозите и историчарите на уметноста
Лвнеска керамика ја наречуваат онаа гранка на својата наука
дито ги изучува сочуваните стари производи од глина, на прво
Еместо преисторисвзгге и античките вази.
Сочувани се .огромни количини грчки антички кераштчки
•досотки. В6 Британскиот М узеј' има околу пет илјади грчки
ѕлази, во парискиот Лувр преку шест илјади. Секаде во поголе-
Јмите -музеи, па и во помалите збирки, има повеќе или помалку
'таков материјал.
При изучувагвето на грчката керамика, која е толку важна
•за историчарот; посебно за’ историчарот на уметноста, особено
•се има во предвид формата, декорацијата и техниката на изра-
-ботката. Kai сочуваните грчки вази гледаме семсекакви облици.
Е»е Witte утврди околу стотина форми, Heidemann сто и осум-
десет и пет. Се работи за многубројни варијанти на основните
•типови. Античките писатели ги' забележале имињата на многу
типови вази1). .Само за некои од- тие ттња утврдено е кои
форми им одговараат. За вазите од типот hydria, lekythos и
'куЧх имаме литерарна потврда со слиќа. Позначајни типови се:
Питос (сл. 1), голема валчеста посотка за чување теч-
ност, жито и друго. Може да има големина на возрасен човек
'-(Диогенов питос). Најдени се во избите на хуќите од сите епохи,
-од минојската до византинската; •
Амфора (сл. 2), (гр. amphiphoreus, amphoreus), класичен
‘‘гип на грчка и римсха ваза со две рачки. Деривати иа амфора
ce: Рelike (сл. 3) и ѕѓаттгоѕ (сл. 3).

359
 ! :
i:

Кратер, посотка во која се мешало вино ссу- вода или со»

Лед. Убави се формите на кратерот со волути (сл. 5) И'кратерот
во вид на ѕвоно (сл. 4);
Хидрија (гр. hydor ,,вода,Ј)^) посотќа со една голема рачка^
и две нали. Со хидријата се носела вода од чешма (сл. 6);

‘Л.
%
V

•ч
>
А

В о споменатите ■посотки се држеле поголеми количинј*'

течност. Се пиело од купи ^сл. 21), склфоси (сл. 10), кантароси (сл,
ритони (сл. 23) fkylix, skyphos, kantharos, rhytan) и Други мали
посотки. За прескшува&е на виното од кратерот или од друга-'
поголеми посотки во мали служела oinochoe (гр. oinoa, вино, cheo,.
сипам), посотка во вид на врчва (сл. 16), често со отвор (уста) во>

360
 видкатролист. Lekythos етенка високапосоткасотесно грлои со<-
рачка (сл. 7). Посотките за миризби имале погодни и вкусни обли~
-ЦИ. Тука спаѓаат: aryballos (сл. 26*27) и alabastron (сл. 25). Накигот
сечузал во пиксида (pyxis), кутија сокапаче (сл. 31). Аѕкдѕ (во-
обллк на -мешина) е луксузна посотка (сл. 30). Phiale е чинија
(сл. 12), lebes чинија-ќотле. Уште неколку тгакши: dinos (обично
иа подвижно постоље, сл. 14), $tam7ios, kelebe (сл. 13), kyatfios
(сл. 8), fcalp^s (сл. 17), olpe (сл. 18), kotyle (сл. 11), lekams (сл. 32),
psykter, lagynos, guttus (сл. 29). Варијавти има многу. Има и
комбинирани форми, на пример lekythos—aryballos (сл. 9). Lutro-
phoron се лолзуваше во култот (сл. 28)1
Техничката процедура за изработка на вазите се усовр-
тувала. Разните работилници во разни кратпта имале свои
посебви искуства, свои тајни. Во класичаата работилница
постапката била главно оваа: се чистела глнната од песоког
(со месег&е во вода), на вазата и се давала форма со. помош на
грнчарското тркало. Рачките и другите осетливи делови се изра-
ботувале одделно и се лепеле со специјална леплива смеса
(франц. barbotine). Вазата сотоа деломично се сушела на сонде-
или иа тивок оган, пак се мазвела (со дрво, со кожа). Потоа се
декорирала со боја и најпосле се лечела во печка. Откако ќе
се испечела, вазата се премачкувала со своевиден лак. Со мо-
дерно технолошко исгоггување адоже да се утврди составот на.
глината и бојата на сите тие вази. Но тешко е да се утврди
техничката процедура на поедини фабрики.
Вазите се украсувале со врежување (инцизија), со врежу-
вање и вметнување на разнобојни (обично бели) пасти во заре-
зите (инкрустација), со пдастични-релјефни-орнамевти, со алли-
ииранѕе на посебно (одделно) изработени иластични орнаменти,
а најмногу со бојосување. Често се комбинирале разии техники
ва декориран>е, на пример релјеф и бојосуваље.
Декоративни мотиви: прво линеарни, ла растителни, па
животински и чОвешки фигури, покрај другото. Новите мотпви
не ги исклучувале старите. Линеарните, геометриските декора-
тивни мотиви биде секогаш сакани, а во-Х, IX и VIII век доми-
нантни. Мотивите од растителниот свет, кои на критските и
ћшкенските вази многу често имаат главно место, во класичната
'керамичка орнаментадија се јавуваат како дополнение. На кла—
сичките хрчки вази гледаме стилизирано цвеќе, лисје, плодови,
најчесто лотосов цвет и палма. Животинсхите фигури, кои во ста-
рата керамичка орнаментика понекогаш можеа да Јшаат главно
место,. на класичните вази имаат второстелено значење. На
власичните вази лрвенствено се претставуваат човешки и
митски суштества. Класичшгге Атињани", а по нив другите
Грци, на вазите претставија безбројни сцени од својот реален
2КИВОТ и од митот.

36Г.
 Хронолошќи и типолошки преглед ва вазите
Вази од геолетрискиот стил (X, IX и VIII век). — Десеттиот,
леветтиот и осмиот век на ст.е. е време на геометрискиот стил
во грчката диковна уметност, посебно во керамиката. Во тоа
време грчките керамичари изработуваа вази со едноставни об-
Ј1ИДИ и ги украсуваа со точки, линии (прави, зик-зак, бранести
итн.}, со ќрстови (често ченгелести gamma крстови), со квадратк
во вид на шаховсќа табла, оо меандри, спирали и други едно-
ставни или послозкени геометриеки моташи, по кои и овој
стил се наречува „геометриски“ . -
Бази со орнаментика 'во геометрисни стил најдени се мно—
гу во Атика, особено на теренот на стариот атински хвартал
Херамеихос8). Во атичката керамичка -геометриска орнаментиха
човешки и животински геометрксхи стилизирани фигури за
врв пат се појавуваат во осмиот век. Вазите со таква орнамен-
тика и нивнизт стил -ги наречуваме „дипилонски", по името
ва атинската некропола Dipylon, на којапгго се најдени многу4).
Вази од геометриски стил најдени се и вон Атика, во разни
хрчки краишта. Посебно се одделуваат коринтските геомет-
риски вази, посебно лаконските, аргивските, беотските (сродни
»а атичките),’ кикладските, родските и кипарските. Сите тие
•се украсени со слихани орнаменти во црна боја (прво мат, по-
доцна сјајни силуети). Целата површина на вазата е поделена
иа паралелии хоризонтални зони со различна широчина, во кои
распоредени орнаментите. Тука има малу микенска тради-
ција. Иџтересна е шематизацијата на човешките и зкивотин-
'Ските фигури на. дипилонските вази: Човешката глава е круг,
градите триаголник, се останато прави лиќии.. Во таков стил се
иретставени и животните. Претставени сцени: захоп, наттрчу-
вање, поморство и другр.
Керамиката на седмиот век. Ориентализми. — Во текот
на седмиот век, хога Грците имаа значајни трговски врски со
•ориентот (Египет и Предна Аѕија), оркаментихата .на грчките
.посотхи прими многу ориенталво. На грчките вази од тоа време
тледаме ориевтални растенија, сфинги, крилести четириножни
.ЅЕерки и друга ориентални мотиви похрај домашните.
Групи грчки вази со ориентални мотиви, што повеќе се
истакнуваат се овие: а) атичка група ео гѓовеќе подгрупи;
<б) коринтска и аргивсха со подгрупи; в) родсха, милска, киклад-
ска (од островот Парос, Нахсос, Делос) и хритска5). Примери:
хидрија од Аиалатос (околијата на Атина), „Nessos" амфора од
.Атина (двете сега во.атинскиот Народен. музеј), па родските
-oinochoe.
Керамишта па шестиот век. Разни стилови. — Во шеетиот
век грчхите керамичари се многу самостојни. Во Атина, Коринт,
•по малоазисхите градави,'на островите и на други места во
разни грчхи производни центри се создаваат посебни, повеќе
гили помалку оригинални, стллови на вази. Атињаните ги дадоа
најквалтетните работи.

1362
 Во шестиот век. се изработуваа атички „црнофигурести*‘
јвази, со црни фигури-силуети — на светол фонд (природната
€оја .на глината). Најдобар примерок: „Frangens" ваза, црнофи-
гурест кратер од атички стил од првата половина на шестиот
лек, најден во Киуси, Италија, вр подрачјето на старата Етру-
•рија, која увезуваше грчка стока. Frangois ваза (сега во Фи-
ренца, Museo archeologico) е дело на грнчарот Ерготим и сли-
карот Клмтијас: „Ерготилос ме направи, а Клитијас ле.наслика",
се вели во катписот. Клитијас гЈелата кадворепгаа површина на
вазата ја подели на хоризонтални паралелни зони,'коишто ги
лсполни повеќето со митсхи мотиви. ■Туха гледаме (одозгора
надолу) „Лов' на калидонска дива свиња'*, „Натпревари со кола
'во чест на загинатиот Патрокло", „Свадбата на Пелеј и Тетида“ ,
хомерски епизоди за Ахил и Троилос ка,| чешмата, композици-
ја со сфинга, ѕверки и елени; борба на жер'ави и гштмеи и други
мотиви. Со палми, лотоси и други декоративни елементи допол-
нето е 6е што преостанало. Двеете и педесет човешки и животин-
■рки фигури, сто и дваесет и осум натписи* Сб прецизно, внима-
■телно изработено. Техничка новина: пр"етставуван>е на женското
тело со бела боја. Кај подоцнежните црнофигурести вазм тоа е
.редовна подава.
Сочувани се многу црнофигурести вази од шестиот век.
На нехои се поттаџнал сликарот или грнчарот. Позначајни сли-
кари Foxpai Клитијас: Фринос, Лидос, Амасис, Ексекијас, Анак-
лес, Никостенес.
Посебна .група црнофигуреети вази претставуваат Пана-
тепејските амфори со фигурата на Атина војственичката: Тие
-амфори се подарувале на атлетите, на победниците на панате-
нејсните натпреварувања.
Кон крајот на шестиот век во Атиха почнаа да се произ-
»едуваат ј,црвенофигурести“ вази — со светли фигури на темен
•фонд. Вази во овој стил. најмногу се изработуваа во петтиот
•Меѓу многубројните групи грчки вази од шестиот век,
-похрај атичѕите, се истакнуваат овие: коринтските, лаконските
или киреноште, источно^онските или малоазиските — на при-
мер клазоменските, родските, фикелурските (по топонимот
Filceluта на Самос), кикладските (се истахнуваат милските),
беотсхите, халхидичките и церетанските (по тоионимот Сеге во
Етрурија). Се оформија разпи стилови, кои понекаде изворно
гготекнуваат од постаро време (од седмиот век). Секаде околу
Медитеранот, каде што тргуваа Коринќаните, натдени се ко-
ринтски арибали, алабастрони (посогки за мириеи) и пихсиди
украсени со шарени фигури (чест мотив:. диви ѕверови хако
напаѓаат срни) на светложолт природен фонд од глина.- Убав
иримерок од групата . лаконсхи или киренски вази е ,>Археси-
.лаевата кугга,, со претстава на киренскиот храл Архесила^,
гако ги надгледува морнарите, кои на еден брод товарат и
мерат аитфион Ѓна1дена во Италија. Тоскана — Етоури1а, 'сега
во париската Народна библиотека).11) На фикелурските вази
■често се слика една централна црна фитура на предната и зад-

363
 ната сграна, а помеѓу фигурите расгителни орнаменти. Дере—
тамските вази се блиски на атмчките. Некои- од нив имаат богата.
декорација со митолошка содрзкина.
Кераммсата на петтиот и четвртиот век. Цреенофигурестит&
вази. — Во петтиот век Ата&аните го продолжија и го уеовр-
•шија производството на црвенофигурести вази, што беше почнато
£0 шестиот век. Не го напуштија сосем ни производството ва
вази со црни фигури. Техниката на црвенофигурестите вази на
сллкарот му овозможи полна .слобода. Додека во црните фи-
гури се оцртуваа сдмо деловите на-дицето, мускулите, драпе-
ријата -И некои други поединости со врежуван>е и со оживува-
н.ето на светлата боја на глината, кај' црв&нофигурестите вази
можеше да се даде цртеж по воља и со сите поединоети.
Црвенофигурестите вази се делат по својата декорација,
стилски и хронолошки, на три групи. Во првата група се ва-
ѕите во „строг1* или „архајски стил“, изработувани помеѓу 520
и 460 година. Украсени се со архајски с јш е и , ва кои често стои
забележено името на сликарот. Меѓу тие сликари се истакну-
ваат: Епиктетос, Евфрониос, Квтимидес, Хиерон, Дурис к нај-
добриот од нив Бригос.' Во втората група сааѓаат црвенофи—
хурестите вази во „слободен стил“, изработувави во средината
и во втората половина на аеттиот ■век (околу-460—400). Тука
потписите на сликарите се репш. Непознатите мајстори^ кои пг
декорирале овие вази, многу научиле од толемите сликари на
своето време, особено од Полигнот. Некои вази од овој стшг
ухрасени се со слихи, кои со добрата композиција, убавиот цр-*
теж а понекаде и со претстава на „душевен живот“, како што
велат, укажуваат на Лолигнотовата уметност. Се смета дека, на
пример, во стилот на Полигнот е мотивот „Ахил и амазонката
Лентезштеја" на една атичка купа ѕо Берлин. Се смета дека
некои слихарски работи на некои вази во „слободен стил" са
инспирирани од делата на големите скулптори од петтиот век.
Ѕа некои "фигури сд овие вази би се рекдо дека се одликуваат
со Фидиевска достоинственост и боиност. Пример: „Војственикот
се разделува од жена си при поаѓан.ето на војна“, на една ваза
-(стгшнос). во Минхен. Се разбира, послаби работи има многу
повеќе. •' •
Кон крајот на петтиот век и почетокот на четвртиот вех
декорадијата на атичките црвенофигурести вази го достигна
рвојот укетнички врв. Тоа е времето на. „цветниот стил" на
атичката црвенофигуреста керамика. Како подобар ггоиттерок
од групата вази на овој стил сѕ .споменува една хидри1а со
претстава на ,,Грабнувв»ето на Левкиповите ќерки" и со потпис-
на сликарот (производител?) Меидијас. Вазата се чува во Бри-
тансхиот музеј.
Во збирките. грчкЈ* вази од четвртиот век најдобро се ѕас^
тапени атичките црвенообигурести вази од атичките и вонатич-
ките наоѓалишта. Се истакнува групата црвенофигурести вази
од Крим (стил „Керч“), атичката експортирана роба. па кирен-
ската група. Вази од ист стил. Грците самостојно произведуваа
и во разви друхк храишта, на Род, во Кталија к на други места.
 Во техот на четвртиот век и подоцна јужноиталските Грци
-изработуваа црвенофигурести вази со своевидна орнаментика.
З о јужна Италија, вајмногу во Апулија, најдени се многу вази
•од овој стил. Покрај другите се истакнуваат кратерите и амфо-
■рите со големи димензии (до 1,47 м височина). Бекои од тие
вази се вренатрупани со сјшки. Поинтересни мотиви: сцени од
-театар к претстава на „долниот свет".
Во Адулија е прва забележена и најдобро застапена една
особена група елинистичхи вази од четвртиот, третиот, вториот
и првиот век, која името го доби по топонимот Gnathia (грчка
населба на адулскиот брег). „Gnathia" вазите често се укра-
сени со вертикални канелури, па со врежани и инкрустиоани
■орнамевти, а најредовво со сликани мотиви во светли бои (бело,
жолто, црвено) на црн или кафеав фонд. Вази од типот Gnathia
се најдоа во разаи краишта, на подрачјето на 'старите грчки
■колонли, па така и кај нас во Далмација (во грчките гробови).
Освен споменатите грутот грчки вази се истакнуваат и
■овие: црвенофигурестите вази со бел фонд, особево луксузните
атички купи и ледитосите од петтиот и четвртиот век; потоа
•елинистЈгчките, александринските хидрии со темни фигури ва
светло поле; па елинистичките вази со релјефна декорација и
■елинлстичките антропоморфви и зооморфни вази.
'Во »линистичката и римската епоха богатите луѓе се слу-
жат со сребрени и други метални посотки. Кон храјот ва пр-
виот век на ст.е. слинаната керамика малку се бараше. Тогаш
вејзиното масовно производство престанува. Нехои грнчари се
трудат на- глинените вази да ии ја дадат формата и пластич-
ната дакорадија од металните посотки. Уште порано, во кла-
сичното време, површивата на глинените вази понекаде се пре-
качкуваше со варочва патина за да се постигне бојата на мета-
лот. Оваа вроцедура („Bucchero" техгопга) многу се практику-
-ваше во Етрурија. По музеите има многу букеро вази од Италипа.
Terracotta статуети. — Постојано од критската и микен-
ската епоха на грчката територија се изработувани мали ста-
туи — „statuette" — од печена земја „ferra cotta“. Преткла-
сичните, ќласичните и елинистичките Грци ги изработуваа
terracotta statuette на богови, богинкк, херои, луѓе и животни.
Иногу такви фигури .најдени се во гробавите. Чуени се статуите
од печена земја од Танагра (Беотија) од разни епохи. Најубави
се оние од четвртиот век. Мотиви: кочоперни жени со тпатгго,
лепеза, накит, луѓе како се разонодуваат, карикатури и друго
(види гл. XVIII, 3).
З А Б Б Л Б Ш К И )i

i ) P o lu x ; A th en aeu s, D eq m osop h ista i, L X X 1 , 22— 100.

s) C e сп ом ен ува н а ед ен н а тп и с од- м и к ен ската е п ох а к а ќ о U ZO R O ,
•ct а а ш и в сЕ и ив е д р о и. Г .
ѕ. К л а си ф и к а ц и ја : а) Е а зи о д атнчѕш п р от огеом етр и ск п сти л ( Х 5 .
X в е к ); 6) в а зи од р а н и о т а ти ч к и геом етр и ск и сти л ( I X в е к ); в ) о д
 ” ’5 ^ Г

± :i л Л -v

r;v:-•._>.; t:c«1 *^
- , л
зрелиот геометриски етил (околу 800 — околу 750 и г) од доцнежмиот
геометриски стил (околу 750 — окслу 700).
4) Dipylon беша името ка атинската градска двојна капија во по-
драчЈето на Керамеиксс. Некрополата што се наоѓаше недалеку од таа
хаоија ја наречуваме со истото име.
в) Подгрупи на коринтскиге и аргивските вази: вази од Лротоко-
Гјјнгски стил. (700—625) и хоа од првиот цреофигурест стил (пгчетокот
вз VII век), од вториох ’ црнофигуресг стил (втората четвртина на VII
век), од доциежнио» протоЈСОриѕтеки и преодеа стил (третата четвртина
ва VII век), ранокоринтски вази (последната чегвртина ва VII век)г
аргиѕсѕи вази (средивата ва сепмиот век).
1 *) Силфион е афричко индустриско растение што го извезуваа
Киренците.

366
 2. СЈШ КАРСТВО

А. Преглед
За сликањето (цртање и бојосување) Грците имаат израз
graphein (како и за пишуваљетоЈ, zoographeln, zographein. Сли-
ката ја викаат graphe, gramma, zogramma; сликарот grapheusr
zagraphos; сликарската вештина teahne graphike (zographike,
zcgraphia)1). До крајот на. петтиот век грчките сликари всуш-
ност изработуваа цртежи, бојосани или иебојоеани. Да се слика
со боја за нив значи да се украсува цртежот (гр. poikillein). Се
разлихуваа обични' цртежи (graphai) и цртежи украсени со боја
(poikilmata). „Alexandros Athvnaios eyraphen“ (Александар Ати-
њанин сликал) — така редовно de потпишуваа сликарите н&
своите дела.
Грчките ученици се вежбаа да сликаат со врежување на
цртежи со остра писалка на восочни таблици. Сликарите своите
работи ги изведуваа на дрвени, керамички, камени или други-.
плочи, па на ѕидови. Инаку, занаетчиски се. бојосуваа најраз-
лични предмети, како и спомепиците на архитектурата. Нај-
многу се ценеа сликите на дрвеии табли (боровина, ариш)и
rNulla gloria, nisi, eorum qui tabulas p in x eru n tпишува Плиниј.
Античките народи не ја познавале 'техниката „а јтеѕсо"'.во ви-
стинската смисла. Тие ги бојоеувале ѕидовите на собите како и
ние денесха со основната боја, давајќи му на тој 'фонд посебна
дехорацијаа. Денеска обично и тие антички слики ги наречу-
ваме фрески. Долго време старите грчки сликари употребуваа.
само четири бои: црна,' бела, црвена и жолта, како и хомби-
нациите со нлв2). Боите беа давани декоративно, без -оглед на-
стварната боја на моделот. Дури од четвртиот век на ст. е.
грчките слИхари донекаде го решаваат проблемо-т на колоритот
и светлоста, а палетата ја обогатуваат со^нови тонови. Во хо-
мерските песни не се споменуваат делата на сликарите. Пав-
сакиј, кон крајот на античката епоха, набројувај]ѓи ги позна-
чајните елински споменици наведува многу статуи (наводно
1827), а релативно малу слики (малу повеќе од стотина). Скулп-
турата имаше предност. Најмногу литерарни податоци за грч-
roto сликарство ни остави Плиниј, . кој хористел постари из-
ворѓг8). Спрема . сочуваните споменици на грчзсото сликарство
Бознати ни се боите (правена е хемиска ацализа на нивниог

367
 состав) Проверувани се литературните податоци за технич-
ките постапки на старите сликари. Тешко е да се утврди во
:И1то всушност се состоела внхаустиката, што во текстовите се
■споменува како честа слихарска техничка процедура. Се работи
за употреба на раствор од восок и боја.
Критското, минојското сликарство претставува посебна
.уметнорт. „Фреските" и бојосаните релјефи (stuccatura) на крит-
ските палати, слшште на‘ саркофагот од Хагија Тријада и некои
други споменици на микојското еликарство се одликуваа со
свежа и жива полихромија, со .слободна композиција и репро*
.дукција на мотиви од природата. Микенското сликарство, исто
така, се одделува како нешто посебно, нешто што нема врска
со грчкото сликарство од архајсѕсата, класичната и' доцнеж-
ната епоха. Фреските на палатите во Тиринс, Микена и Орхо-
■мен, покрај некои слики на стелите, како и претставите на
вазите се полознати споменици на гдикенското еликарство4).
Во текот на четирите века, коишто изминаа од пропаста
:на критеко-микенската цивилизација, Грците во сликарството,
како и во другите гранки ка лиховната уметност, дадоа многу
схромни остварувааа. Декорацијата ка вазите во геометриски
•стил покажува, што можело да се даде, ако се сликало на ѕид,
на табла или на некоја друга подлога.
Од седљдаот век понатаму, во врекего на архајската умет^
ност, сликарството покажува напредок., Тоа се гледа по дексн
рациите ва вазите од тоа враме. Архајските храмови се укра-
■суваа со сЛихи во бои и со бојосани релјефи (метопи, тимпанони,
лснекаде дури и фриз). Пример: полихромните метопи од хра-
:јмот во етолскиот Термос (VI век). Некои храмови беа бојосу-
вагог и одвнатре. Можеби и нехои гробкици биле украсени со
„фрески". Остатоци на елинсхата територија немаме. Спрема
сочуваните фрески од етрурските гробници (најстарите се од
седмиот вех)'се прават претлоставки за. слични изгубени спо-
Јленици на- Грците. Сочуванм се неколху епоменици од грчкото
.архајско слихарство на вотивни и надгробни плочи. Тука спа-
ѓаат полнхромни слихи ка ѕотивни камени и глинени плочи
(pinakes) од Коринт, од седмиот и шестиот век. Од постарите
надгробни стели со слика во бота на1позната е „Стелата иа
.Лисијас*' од атичкото4 гробиште Velanidezza (од почетокот на V
век). Многу убаво и •разновидно се деколипани со полихромни
слики саркофазите од печена земја од шестиот век, најдени во
Клазомена и на островот Род (Камирос). На^бавите примероци •
од тие саркофази се чуваат во Лондок и во Берлин.
Меѓу најстарите грчки слихари Плиниј ги споменува оние
што изработувале „monochromata" (еднобојни слики), слиха»
рите: Hygiainon, Dinias, Chdrmades, чие време не е утврдено.
'Во времето охолу XVIII олимпијада, пишува Плиниј, работеше
славниот сликар Bularchos! Стари се: Евмарос Атињанинот к
■неговиот следбених Кимон од Клеона, кој знаел да изработи
профил (obliquas imagines) и лице свртено на разни страни6).
Се мисли дека Евмарос (на еден ватшхс Ептатеѕ) е сликар од
«средината':на.'Јпестиот век. Литерарни податоци за слихаритВ
•тша, 'сочувани оригинали нема. Сликите на вазите ,до некадв
.помагаат да си претставиме, што можеле да дадат тие стари
,'Сликари.

Б. Класичното и елинистичкото сливарство

П о л и г н о т . — Ба првата половина и ѕон средината на
шеттиот век на ст, е. делуваше големмот грчхи слихар Појеигнот
*(Polygnotos), од островот Тасос, син и ученик Аглаофонтов, •во
Кимоновото време атински граѓанин. Полигнот се тхрослави со
•лзработха на фрески. Главни негови дела се фресхите во книд-
•ската Lesche во Делфи, фреските или пинакес во Пинакотехата
ава атинската Ахропола (Прохжлеи), фресхите (барем по една)
:бо атинскиот трем „Стоа пошшле", во атинсккот храм на Диог
^скурите и во храмот на' богинката Атина во'Платеја. Во хнид-
.•ската Лесхе Полигнот го наслиха „Одисеевото слегуваље во
..долниот свет“в) и „Заземањето на -Илион"7). Во ахрополсхата
пивакотеха изложи шест слшси — похрај другите „Одисеј на
-чјстровот Скир“ и „Одисеј и Навсихаја"8). Во“ атихската Стоа
пошшле дохрај фреските на Михон и Плеистаинетос се каоѓаше
Полигнотовата фреска со содрхсхна •од Тројансхата војнвѕ). Се
-.ценеше и се копираше Полигнотсвата фресха „Грабнувањето
:ва Левкиповите £ерки", изработена во атинскиот храм на Дио-
схурите10), Полигнот често прикажуваше мотиви од Одисеја.
.Еден од нив даден е во Атининиот храм во Платеја (»Одисеј ги
:хазнува просците")11).
Полигнотовите. фрески беа тшогу ценети поради содр-
: 2гошата, хомпозицијата'.и цртежот. Дојшгнот, пишува Плиниј,
Л1рв на насликаните луѓе им ги отвори устите, ги покажа нив-
хште заби, им даде поприроден израз на лицата12). Работеше
-■eo четири бои, со бела, црна, црвеиа и жолта. Ја уналреди тех-
гниката ва приготвувааето на боите. Тој беше голем .уметник
'За своето време, уметник кој влијаеше на друтите. Но, ништо
-негово не е сочувало. Неговите мотиви и неговиот стил можат
_да се занислат спрема' сликите ва некои атички вази од петгиот
-век1Ѕ). Се смета дека Полигнот понешто придонел во решава-
:н>ето на проблемот на перспективата и колоритот. •
Други сликари od V век. — Полигнотов ссшременик и сла-
:вен уметник беше атинскиот сликар Микон, кој изработал една
ѕфреска во атинската „Стоа поикле“14)- Добар сликар беше и бра-
'тот или роднина на Фидија, 'Ианаивос18). Во времето на деведе-
^сеттата Олимпијада, пишува Пшшиј, на сида сликарите
Аглаофон, Кефисодорос, Херилос, Евенор, а во вретлето на деве-
^есет и третата Олимпијада .заблести Алолодор Атинецот, пред
:кого немаше слика „guae teneat oculos/"1*).
Зевксис. и Парасиј. — Кон крајот на петтипт и во 'лочето-
:хот на четвртиот век живееја славните сликари Зевксис од
1Хераклеја и Парасиј од Ефес. Зевксис, пишува Илиниј, ја до-
жесе до голема слава сликарсхата палета. Изработи мвогу.
24 И сторија а а автичките
369
Иногу се ценеа Зевксисовите деда „Зевс на трон; окружшг сп*
богови" и „Детето Дионисос дави змии“. Парасиј „прв дадаг
пропорционалност, изразност аа лицето, елеганција на ко—
сата, фина уста"17). Сликаше разни мотиви од митот и ствар—
носта. Плиниј бележи разни поедашости за Зевксис ќ Парасиј.
Позната е Плиниевата приказна за Зевксис; Kof со- сликата на*.
1розје ги подлажал птициге, и за Парасиј, кој со насликана за-
веса го залажувал самиот Зевксис18).
За овие големи сликари сочувани се многу ‘ литерарни по-
ратоци. Но „со зборови не можат ца се дефинираат ни ликот
ни бојата". Оригинални дела нема. Преостанува да им веруваме-
или да не веруваме на гтисателите, а да се задоволиме со по-
. скромните дела, со сликите на вазите, кои сепах ни- даваат' ,
некаква претстава за тоа какви можеле да бидат оригиналните-.-
дела.
Сликарството на IV еек. Апелес; — Спрема' традицијата..
најголем грчки сликар бил Апелес (Apelles) од островот Кос,
кој живеел во времето на Александар Велики и Дијадосите. Апе—
лес, пишува Плиниј, ги надмина сите сликари кои живееја
пред и после него, придонесе за сликарството повеќе одошта-
другите, пишуваше теоретски дела за сликарството; многу
наслкка; на своите фигури им даде дражесност („charis0), ед-
«оставност, положба; знаеше кога треба да се тргне раката од*
сликата („manum de tabula0); сликаше најразлични работи, гта-
и она што не мозке да се слика: грмотевица, молњи, секавици.
Плиниј ги набројува Апелесовите дела и раскажува анегдоти
за него19). Не е потребно сето тоа овде да се споменува, коуВ'
не е сочуван ниедев оригинал, нкедка подоверлива котгаја.
Најбројни, иако не најдобри, сочувани споменици на грчг-
кото сдикарство од четвртиот век се сликите на дрвенофигу-
рестите вази (види Гл. XIX, 1).
Стелите од Пагаса. — На подрачјето на стариот тесалски-
град Papassai (во елинистичтсо време Demetrias), кај денешното-
пристаниште Воло, најдени се повеќе сготини камени надгробни
стели, кои во подоцнежно време биле соѕидани во хулите. Окоду
двесте од тие стели имаат трагови на некогашни елики во бои.‘
На дваесетина од нив сликите се добро сочувани.'Некои се ОЦ
третиот, некои од вториот, некои од првиот век на ст. е. (Сега'
во музејот во Воло). Тука се гледаат мотмви познати од. атич-
ките релјефни надгробнк стели од последните векови на старата:
ера, на пример слики од фамилиј арниот живот, нехаде пејсаж..
Тоа се .скромни работи, но значајни кахо елинистички ориги—
нали. Не запознаа со сликарската техника на своего време,
Слични стели во помал број најдени се на Килар, во Сирија
и во Египет.
Помпејското сликарство. — За изгубеките подобри работи-
!на елинистичките слккари ни даваат претстава помпејските,
>:еркуланските и римските фрески; иуштаиии на елинистич-
хите оригмвали. Спрема истражувачот А. Мау разликуваме че—

370
тири стила на ггомпејското декоративно ѕидно сликарство: Прв
или „инкрустационен" од вториот и лрвиот век на ст. е., Втор
или „архитехтонски" од првиот век на ст.е., Трет ијш „орна-
кенталек" од почетокот на првиот век на' н. е. и Четврти или
,.римско-бар01сен“ од последните десетилетија на животот на
градот Помлеи.
Првиот стил на по-мпејските фрески (околу 150 — околу
БО година на ст. е.): Со штух и боја на фреските се имитира
разнобоеД мрамор, со ксИшто биле обложени елинистичхите (на
пример пергамонските) богати сали. Примери во „Casa dei Sal­
lustio и б о ,,Casa dei Fauno" (Помпеи).
Вториот стил (околу 80 ходина на ст. е. — 14 година на
н.е.): На ѕидовите се сликаат палати и други градби со стол-
бови, архитрави, тимпнони, фризови, ниши. Делумично пер-
слективата успешна. Целата кокгпозиција е пресметана' на х о
ризонтална и вертикална поделба. Оддолу нагоре се истакну-
ваат три дела: сохл, главниот ѕид и небото — понекаде втор ѕид
кој се наѕира зад предниот. Се истакнуваа гри дела и по вер-
тихалната подела: во центарот голема врамена слика и од
страните по една помала (ијтл п о повеќе). Примери во Casa di
Obellio Firmo”, во „Casa di Labirinto” , во ,,Gasa delle nozze d’ar-
gento“ , Bo „Villa dei misteri” ЈПомпеи). Bo истиот стил декори-
рани се ѕидовите на една villa -во Bascoreale кај ПомПеи и на
две палати во Рим („Casa di Livia!1 и „Casa deUa Famesina”).
Сликарите, кахо што се мисли, се инспирирале од архитектон-
скиге мотиви на елинистичхиот исток, особено во Антиохија на
Третиот стил (охолу 14 — околу 63 од н.е): Иа ѕидовите
се сликаат палати, но — за разлика од оние од вториот стил —
со статички невозможни пропорции, со слободно замислени
архитектонски делови (високи тенки столбови, необични архи-
трави и тн.). Вертикалната и хоризонталната поделба на три
дела. Доминира централната врамена слика. Констатирано е
александринсго в.ш-гјашге. ЈТримери во „Casa di Cecilio Giocondo"
и во „Casa di Spurio Messore".
Четвртиот стил (непосредво пред катастрофата на Пом-
пеи) ваетана од истата уметничка концепција како и Третиот
стил. Зградите претставени на фреските имаат сосема фанта-
стични ликови и пролорции- ГГоголем дел од површината зазе-
маат многубројни врамени слики. Овој стил најдобро е доху-
ментиран во Помпеи. Најдобри примери вс помпејската „Саѕа
dei Vettii" (одлично сочувани фрески) и во „Стабиевските терми"
во Помпеи (многу фантастичиа коптпозхшија). Боите кај сите
стилови се многу разновиднп. Во вториот стил претежно светли:
зелено, светло црвено, лилаво, жолто; во третиот стил претежно
сиво, дрно, зелено, лилаво; во четвртиот блескааа алева боЈа,
црвена, зколта, златна.
На фреските од вториот, третиот и четвргиот помпејски
стил сликарот грижливо обработил врамени композиции, во
вид на едикули, шгши, итѕ како декешното врамено платно,
сстанатата површина третирај^ѓи ја како основа, или позадина.
24*
т
Независно од споменатите стилови, врамените слики се копии.
•или оригинали на посебен тип. Тоа се разновидни, повеќето ми-
толошки, сцени. Примери: а) сценл од Дионисијските мисте»
рии во Villa.dei 'Misteri (на фреската од вториот стил). Во истиот
стил е митот за херојката „Јо“ во римската Casa di Livia и
„Нимфата го дои малиот Дионис“ во римската Casa della Far-
resina; б) „Љубовта ва Венера и'Марс“ , „Триумфот на Вакх",
„Нарцис*-, „Тесеј и Аријадна" во помпејската Casa di Lucrezio
Frontone (на фреските од третиот стил); в) ј,Напуштената Ари-
јадна“ , „Орест, Пилад и Ифигенија" во помпејсхата Casa dei
Vettii (чегвртиот стил). Во истата хуќа сочувани се мвогу дра-
зкесни сцени ва Amorim. ^ecei сдени: „Аморините Љолаат камен
на цел", „Аморини цвеќари“ , „Аморини произведуваат и про-
даваат миризби", „Аморини златари", „Аморини на трка“ ,
„Аморините бојосуваат ткаенини", „Аморините берат грозје“,
„Аморините продаваат вино"; „Аморините се зака!миваат со стб-
чарство", „Аморините слават Баханал".
‘Сликарите, кои во доцнежнорепубтгшсанското и раноцар-
ското време ги декорираа богатишките куќи во Помпеи, Хер-
куланум и Рим, во италските рѕмки ни оставија- многу работи
што ги копирале од елииистичките и хсласичните грчки ориги-
кали. Мегу сочуваните спомениди посебно место има сликарската
композиција на штук, најдена во Рим (Есквилин), сега во Париз,
која ја наречуваат „Алдобрандинсха свадба". j.Nozze-Aldobran-
blne", свадба по содржината на слитсата, а Алдобрандинска во
чест ка папа Клемент VJII — Aldobrandini, во чиб време * е
најдена.
Помпејско-римските имитации м литерарките потврди по-
кажуваат дека елинистичките сликари многу ги обработувале
аттолошките мотиви, ттотоа сцени од сенојдневниот зкивот,
често шеговити глетки, идилични лтоменти и понекоѓаш пејсаж.
Книжевниците влијаеле на сликарите. Епот, буколската поезија
(идилите), епитрамите, комедијата, мимот и друтите поетски
родови како што инспирирале многу јшковни уметкици, тава и
сликари. Елинистичките сликари беа м добрк портретисти. За
тоа' сведочат „Фајумските. портрети“, реалистичките портрети
од подоцнежно време (третиот век на н.е.) на дрво или на плат-
но, изработени во елинистичхата традиција, најдени во гроб-
ниците ва фајумската оаза, во Египет.

В. М ОЗАИК

Мозаикот е слика изработена со составување на разно-

бојнн каменчиња, нли парчиња стаѕлена паста, или друг разно-
боен чатеријал. Парчишата, од кои е компонирана слкката, се
врицврстуваат за подлогата на подот, на ѕидовите, на таван, на
столбови или на друго место. Античките грчхи писатели споме-
нуваат „psephosteta", „psephobolia“ . Римските писатели го спо-
ззенуваат трчвиот „lithostraton", na „pavimentum tesseris strue-
tum“ , „pavimentum tessellatum". Co тие и разни .други хшиња

372
означуваат разни, за нас недоволно јасни, начини на поплочу-
ваае-и украсување на душеме, Во третиот век на н.е. прв пат
»о литературата се споменува името „museum", пододна „агѕ
musiva" и мајсторот „musivarius". Византиските писатели
(Малалас) споменуваат „museion", „musion". 'Името не 'е ети-
иолошки јасно. Популарно се доведува во врска со. името на
Музите. •
Најстариот мозаик сочуван на грчка аериторија е една
примитивна работа од црн и бел чакал, од шестиот век на ет.е.
вајдена во Делфи. Најстариот развиен мозаик, што може при-
ближно да се датира, најдбн е во урнатините'на градот Мотија
во западна Сицилија. Не е помлад од. храјот на петтиот век,
оти градот е срушен во 397 година. Мозаици од четвртиот век
на ст.е. најдени се меѓу урнатините на Олинт и на поѕеќе
други места.
Елинистичката епоха е епоха на лласичниот мозаик. То-
гаш во изработката на мозаикот постигнати се големи технички
успеси. Салите на кралските палати и другите богати куќи од
елинистичкото време беа Украсувани со разновидни мозаици.
Тоа беше на теренот каде.што беше сочувана традицијата за
многу старите споменици од овој вид. Имеио, упгге некои сумер-
ски и староегипетсхи дворци беа украсувани со инкрустација
на материјалот со ефектен изглед.
Оригинални елинистичхи мозаици сочувани се релативно
малу,' и тоа во фрагменти. Од сочуваните примероци највредни
се најдените во Пергамон, од вториот век на ст.е. Се ценат моза-
шште што се сочувани во Приена, на Дед и некои други. Плиниј
(N.h., XXXVI, 184) бележи деќа Сосос, мајегорот иа овој занает,
во Пергамон го обработил мотивот- „Asarotos огкоѕ", несметена
куќа (остатоци од јадење на душемето после гозба) и мотивот
„Птици на работ ва ваза". Се споменуваат богатите мозаици на
куКата на Деметриј. Фалеронски, мозаиците ва луксузниот брод
ва Хиерон II Сиракуски, мозаиците на бродот на Птолемеј IV
и други. Немаме особени сломеници од исток. Во Помпеи се
сочувани убави мозаици, од кои некои, како што се мисли, се
пренесени од елинистичкиот исток, а некои изработени спрема
елинистичхи примероци, односно од «линистичките мајстори
во Италија. Најзначајниот еочуван антички мозаик откопан е
во Помлеји, во „Casa dei Fauno". Тоа е вајголемиот, а по содр-
зсина и уметничха^ обработка највреден антички споменик од
овој вид. Тука е прихажана битката на Алехсандар Велики со
Дариј, спрема делото на нехој позначаен елннистички сликар
(Филоксен од Еретрија?). Се смета дека овој споменик е доне-
сен во Помпеи нехаде од исток и тоа во вториот век на ст.е.
Сликарот овде дал одлична композиција со гјгавните лица во
центарот. Реалистички ги претставил ликовите. аа Александар
Велики, Дариј и возачот на -Дариј; успешно ги обработил раз-
хтте поединости. — Во истата помпејска. зграда најдени се и
други вредни мозаици од елинистички стил, покрај другите една

373.
.V-

,,мртва природа" (мотиви: дива мачха во лов, птици крај вода,

школкл, риби). Во помпејската „Villa dei Cicerone*' сочуван e
Јиозаихот со шеговит еликарски мотов (комедијанти, уличви
свирачи). Туѕа како автор е потпишан Диоскуридее од Самос.

ЅАВЕЛЕШ КИ

*) Р азл и вувам е п р т а а е (и т а л .. dissegno, ф р а н ц . dessetn, гер к . гпа-

le re i) и р&ботење с о б о ја ( ш л . pittura, ф ран ц . peintuxe, герм. lelch n u n g ).
*) 'F l l n , N. ћ„ X X X V , .32; C ia , B rutus, 18
>> PHn., NJi., X X X V . >
*) В иди гл. II, S и ITI, 2.
8) „Respicientem, suspicientes, d e sp icie n te s' P lin., IV. h., X X X V , 3 4 ,1 —4 .
®) Pausanias, X , 27— 31, опш ирен опис, в а в е а з а и стор и ја та в а
рел и ги јата
т) P a u s„ X , 25— 27
6) Paus, I, 22,6
° ) „П о сл е зазем ањ ето в а И л и он ", Paus., I, 15,2
” ) Paus., I, 18,1
*>) Paus., I X , 4,2
*2) Plin., N. h‘„ X X V , 35.1
13) В и д и стр . 364, за к уп а та с о мотие „ А х и л и П ен теси л еја ".
и ) Paus., I , 15, 2 ; P lin., о . с , X X X V , 35,1 и д р у т а деда.
1Б) P aus., V , 11,5 и 6 ; Plliu, о.с^ X X X V , 34,1 и X X X V I , 55,1
1в) P li n , л о , X X X V , 36,1
,7 ) Plliu, 0. 0 , X X X V , 36,7
м) P lin., о . с , X X X V , 36,5
Ie) „N e su to r ultra crepidam'’, P li n .,. N . K , X X X V , 36 sq. Н а n c t o r o
•иесто з а д р у г и сдикари.

374
 3 . НУМ ИЗМ АТИКА

А. Преглед. — Архајски пари

Метални пари (гр. numisma, лат. nummus „пара‘\ — Ну-
тзшзкатика: науха за парите) се коват од седмиот век на ст.е»
ТНајстарата трговија се водела со размена« Кај развиената тргов-
ска размена се јавува робниот еквивалент. Се плаќало со доби-
-ток (лат. pecus, добиток, оттука pecunia, пари), со метали и други
•вредностиЈ). На ориентот уште одамна, на пример во Месопо-
•тамија, се плаќало со метал (орудие, посотки, подоцна шипки),
'ШТО' при купувањето се мереше. Шекел во семитските јазици
■е име за „мерен>е“, за „цлаќање", подоцна и за пари. „Лиѓаните**,
лтишува Херодот, ,,први' почнаа да коваат и да употребуваат
•златни и сребрени пари"2). Лиѓаните, изгледа, први- на драгоце-
ниот метал, со којшто се кудуваше, му дадоа определен облик
•и на него втиснаа некаков знак. Тоа беше во седмиот век на
^ст.е. Малоазиските Грци под влијанието на Лиѓаните први меѓу
•Грците коваат пари. Тие први на парите им ја даваат класичната
•форма со уметнички "изработен печат. Малку подоцпа, исто во
.седмиот век, почнуваат да коваат пари и Грците во Европа.
■Веројатно дека првите грчки пари во Европа ги исковал аргив-
-скиот крал Фидоц, на островот Егина, во седмиот век*). Ати-
н.аните првите пари му ги припишуваат на Тесеј*).
Лиѓаните и некои грчки малоазиски градови (Кизик, Фо-
кеја) први ковеа пари од електрон, природна или вештачка
-скеша ка злато и сребро со различен сразмер. Тоа се гледа по
иајстарите сочувани примероци- Крез во Лидија воведе своИ
•пари, Кресеидп, од чисто злато и чисто сребро. По него пер-
•сисјсиот цар Дариј кове свои златни Дареики (грчко иие). Мало-
•азиските грчки градови брзо го вадуштаат електронот и коваат
сребрени пари.
Првите грчки пари во Европа беа од сребро. Воопшто
хрчките пари се повеќето од сребро. Помалу вредните грчки
пари се ковеа од бакар и од бронза. Само некои градови (Спарта,
Физантион) имаа железни пари. Кон крајот на петтиот век некои
традови, на пример Атина и Сиракуза, емитираа златна монета.
За разлипса од денешните пари, за чија вредност таравтира
државата, античките пари имаа вредност сами по себе, гго коли-
'Чината на материјалот од којшто се налравени. Тие пари имаа
;утврдева тежина. Со исто име се наречуваа парите и соответ-

375
лата тежина; паричната едишша и единидата мера за тежината^
Најголема единица за тежината бете талентот (talanton). Егин—
скиот талент, спрема денешното мерење, имаше околу 36 кило—
грами, евбејскиот талент околу 26,200 килограми. Иако, од!
разбирливи причики, не беа исковани пари од таа тежина, та-
лентот злато или талентот сребро претставуваа парична вредност.
Тоа важеше и за мината (mna), која' тежеше колку шеесетти
дел од еден талент. Редовни грчки пари: драхма (drachTne), cra-
тер и обол (obolos) се монети во вистинсќата смисла на зборот
и мери за теасина. Кај повеќето грчќи градови талентот се де-
леше на 60 мини, шшата на 100 драхми, драхмата на 6 оболи.
Сразмерата беше секаде иста, но тежината сразмерно поинаква-.
со оглед иа системот ва мерите5).
Се ѕовеа монети од една, две или, најчесто, четири драхмп-
(drachme, didrachmon, tetradrachmon), потем полудрахми (beini-
drachma), шести*дел од драхма или obolos, triobolon (половина.
драхма), diobolon (третина од драхма). Драхмите и другите спо-
менати единици врз база на драхмата се ковеа одсребро. Добро’
беше воведен статерот, редовно златна монета, во вредност на.
дидрахма, па тетрадрахтла. Поголеми едивици: distater, tetrastater,
hexastater (два, четири, шест статери). Помали единици: hemi-
staler (полустатер или златна драхма), trite и hekte (трет и шести
дел. од статер). Статер е воопшто име за златните пари, за.
Кресеидите, Дареиките, за Фидиповите и Александровите пари.
Тоа e chrysous „златних". Бронзената пара, помалу вредна, се-
наречувдтие со огпдтото име chalkous, од туч. Чинеше колку една-
осмина од сребрен обол. На Сицилија и во Јужна Италија името
ќ e Htra (cf. лат. libra). Златните пари кај Грците се реткост
л доцнежна појава (беа во промет персиските златници). Во
развојот ва грчките пари постоеше мономентализам, кован>е на
лари од еден метал-сребро (не сметајќи ги помалу вредните-
бронзени и бакарни пари). -Богатите ориенталци Крез, па Дариј^.
имаат биметализам (два метала — злато и сребро) и тримета- -
дизам (три метала ■ — злато, сребро, електрон).
Парите се ковеа на едноставен иачик. Постепено добија.
'форма на мал дискос. Различни им беа предната страна (аверс) -
и задната страна (реверс). Постарите и* воопшто попримитив-
ките пари на едната страна имаат печат, а на другата само He­
raтив од фигурата удрена на предната страна, или втисок нги
.четириаголна плочка. Подоцнежвите и подобрите пари - имаат
посебни печати на секоја страна.
Неколку типови грчки пари од архајсвата епоха: парите
ва грчките малоазиски градови во VII век од електрон со печат •
редовно само ва едната страна (на задната страна негатив илш
втисок на четириаголна плочка); повеќето анепиграфсѕи — без>
натписи; редовно со лретстава на животно кое симболизира бог* -
Ефес на своите шри има елен или пчела, Кизик риба, КлазО'
иена овен, Лампсак крилест кон>, Теос грифон; Самос бгас,
Хиос сфинга. Натписи се јавуваат многу ретко, ва цример на
ефеските пари (името на црвосвештеникот на Артемидинжгсг

376
храм). Во почетокот на шестиот век на парите се појавуваат
првите фигури на луѓе и фантастични антропоморфни суште-
ства. Постари примероци: Херакле ва милетските пари од елек-
трон; крилестиот бик со човешка глава на златните пари на
Милет. Од средината на шестиот век Хиос на парите има сфmi­
ra, Фокеја глава аа сатир, Кизик Ника со хрила и други фигу-
ри, Книдос Афродита (на реверсот лав) Се претставуваа жи-
вотни, растенија и друго. Родските градови (Лнндос, Иалисос,
Камеирос) на парите имаа орел, смоквин лист и друго; градот'
Фаселис брод (prora). Чести се натписите, на пример MATHYM-
NAIOS („метимнејска" пара — статер), TENEDOION („тенед-
ско" сребро), KNIDION (парите на Книдците).
Парите на грчките градови во Бвропа. — Во седмиот век
во промет беа парите на Егина со желка, на Халкида со орел,
»а Еретријасо главата иа Горгона (аверс) и воловска глава-
(реверс), па атинските — атичките — од пресолонската и солон-.-
ската епоха со утка, хоњ, ваза и други емблеми. Во почетокот
на шестиот век на едната страна на атинските пари с.е јавува
Согинката Атина со шлем, а на другата угка со натписот АТНЕ.
мНогу други градови ка балкѕнска Грција тогаш коваат пари.
На коринтските пари од тоа време ја гледаме богкнката Атина
со шлем (av.) и крилестиот хољ Иегаз cb натпис Q (K-orinthion);
»8 сикионските гледаме галабица, на‘ аргиВските волк, на разни
арнадски Зевс, Хера и друго, на елејсхите пари Зевс, грмонозхец.
и легендата OLYMPIKON (av.)» па орел (rev.); на беотските вол,
ва тесалските (од разни градови) разни херои и друто, на поти-
дејските Посејдон на кон>. Тоа се само неколку примери.
Градовите на егејските острови во оваа архајска епоха
коваат интересни типови пари. Пример: парите ва Тас со прет-
става на Менада која ја траби Силен. На крмтските пари гле-
даме Мивотавр. Јужноиталските и сицилијанските Грци, почну—
вајќи од шестиот век, емитираа разновидни архајски монега.
Во Јужна Италија Кума, Велија, Кротон, .Тарент, 'Металонт,
Сирие заедно со Пиксус, Сибарис, Лаос, Посејдонија, Пандо-
сија,- Каулонија и Регион коваат пари со различни емблеми, мно-
гу од нив во ист стил и со иста техника на изработка, под вли-
јание на метрополите. Пример: ларите на Сибарис од VI век:
бик на профилот и легендата SY, rev.) негатив на релјефот
од аверсот: парите (статерот) на Таревт: av.) Аполон со лира и
легендата TARAS, rev.) слична претставд без векои, деталди н:
без легекда; парите на Метапонт со житен хлас и легендата МЕТ
иа аверсот и негативот на релјефот од аверсот без легенда;
парите иа Кротон со троног-трипод и легендата QRO (KRO) на-
аверсот и негатив без легенда ва реверсот. Инкусија (лат. incu­
tere, „вковувам"), изработка на длабени фигури, е редовна
лојава на грчките јужноиталски архајски пари.
Од грчките градови на Сицилија први почнаа да ховаат
свои пари Занкле, Наксос и Хлмера., Тоа беше во шестиот век.
Во истиот вех, малку подоцна, почнаа да прават пари Селинунт,.
Ахрагас, Сирахуза, Леонткнои, Сегеста и Катана, сиге во ш ес-

37Г
-тиот век. Заикле прави пари со ликот на делфин ва аверсот,
а со негатив на истиот лик на реверсот (единствени сицилијан-
ски пари со инкусија). На парите на Наксос од тоа време гле-
даме Дионисова глава (av) и грозд од винова лоза со легендата
NAXION (rev.). Химерсхите пари на двете страни имаат петел.
Кон крајот на шестиот век Снракуза почнува да прави парк со
глава на вимфата Аретуза, ео делфини и со легендата SYRA-
1KOSION (av), na со бига или квадрига управувана од возач,
победник на трки. Над него Нике со венец (rev.). Тој тип сира-
куски пари, во почетокот со слабости од архајската епоха, со
текот на времето се усовршуваше, па кон храјот ва петтиот и
почетохот на четвртиот век на ст.е. претставуваше еден од вај-
•убавите примероцм грчки пари. — Сочуваии се многу архајски
пари од разни други грчки градови.
В. Класичните и елтшистичвитге пари
По архајската епоха од крајот на шестиот век, Грците се
•повеќе и се поусовршено ковеа пари. Најздрава монета во пет-
•тиот век беше Дарвихот, златна 'лара на персискиот цар. Ликот
«а персискиот цар на главните државки пари и ликовите на
■сатрапите на персиските провинцисхи пари се првите ликови
•ва „смртки" луѓе, историсхи личности на ларите воопшто. На
поранешните пари гледаме богови и други антропоморфни су~
шгества. Од грчхите пари во леттиот век најраширена беше
Втинската тетрадрахма, задолжителна за членовите на Дел-
ско-атичхата- симахија: av.) богинката- Атина со шлем, rev.)
утка и легендата АТНЕ — етар тип, уметнички усовршен.
Нумизматиката, низ која можеме да ја следиме историјата на
некои грчки градови, многу речито зборува за Атина и делско-
-атичкиот сојуз. Повеќето од вленовите на делско-атичкиот со-
јуз (многубројни градови) престанаа да коваат свои локални
•нари, освен поситни пари и тоа само понекаде. Само некои гра-
аови, членови на делско-атичката симахија, ковеа пари по
воља (Сазаос, Хиос, некои градови на трачкиот брег).. Тоа беа
лосилни и посамостојни градоЕИ. Кога Атина беше на врвот
ва својата моќ, атичката тетрадрахма бвше посилна од секоја
друга валута на источниот Медитеран. Кризата на атинската
моќ (413—412 година) и нејзиното паѓаље (404 година) беа при-
дружени од појавата на нови пари на атинските сојузници.
Грчките градови вон делско-атичкиот сојуз, противниците на
Лтина и неутралните, ковеа свои пари од стар и нов тип. Многу
трчки градови во петтиот век почдаа да коваат пари.. Други'
ггочнаа уметничхи да ги усовршуваат парите од лостар тип. Св
смета дека во епохата помеѓу 438 и 336 година се ковеа нају-
-бавите грчхи лари. Во поглед на уметничхата изработка нај-
многу се ценат сиранушките тетрадрахми со претстава на ним-
•фата Аретуза и' делфини на аверсот и победничката квадрига
:и .легенда на реверсот, — стариот тип уметнички извонредна.
.дотеран.

;378
 Интересно е што Атињаните во 407 година почнаа, поради
■економската криза, да коваат златни тзари- Неггријателите во
Иелопонеската војва им ја прекинаа врската со лаврионските
рудници на сребро. Во недостагок на сребро мораа да се пре-
топат златните фигури на Ника што да красеа акрополата и да
се исковаат пари. Во 406 годкна Атињаните почнуват да-коваат
^бакарни и' бронзени пари. Во тоа ги следеа другите, особено во
четвртиот век.
Во четвртиот век на сите страни се ковеа најразлични
грчки пари. Покрај старите обновени типови (пример: атинските
сребрени тетрадрахми и бакарната монета) се гсојавија пари
на сојузните градови, на пример парите на Сојузот на беот-
•ските градови, парите на Аркадскиот сојуз. Најубави приме-
•роци од тогашните пари и грчки пари воопшто се златните си-
ракушки тетрадрахми (в. горе).
Последните четири века на ст. е. мм припаѓаат на Маке-
донците. Филип II со својот златен статер ги потисна сите други!
грчки пари, а ги загрози и гтерсиските дареики. На Александро-
■вата златна тетрадрахма не можеа да и кошсурираат никакви
други пари.
Добрите златни ггари, чии да биле, сетсогаш' се барале.
Александар Велихи своите војници ги готаКате со.стари пер-
сиски дароики. Од седшгот век до елинистичката еттоха хова-
н-ето пари многу се распростратоги се усоврттта. Во еликистич-
хата епоха се правеа пари. на сите страни. Парите ма Алексан-
дар Велики се ковеа додека тој беше жив и долго лосле иего-
вата смрт (еден и пол век). Иа разните типови Апексанлрови
пари —• златни статери, златни тетрадрахш* и дрчгги единтти
— го гледаме Александровкот лјпс идеализиран тсли Херакло со
името на Алексанлар. или АлексанЈтар со роговите ка Амоковиот
овен ѓна египетските ттримероци). Редовно Александар Велтлси
на парите беше претставуван хако божество. Во достнежчото
елшшстичко и во римското впеме Александар на ларите беше
лретставгван како крал со дијалвма. и тогаш многу идеализи-
ран. — После Александровата смрт Филип Ajmnei во Матсело-
нија прави пари со ликот на Александар и со своето име. Ita
лостарите пат>и на Деметоит ГТолиортсет ia глепаме Нигса Са-
котрачка на брод (av.) и Посејдон со трозаб fret>.). На подоцнеж-
ните го гледаме Полиоркетовиот лих, дијадема и божестврни
атрибуги (рогови на божествен бик). На парите на Антигон
Гонат и Антигон Досон претставени се разни богови или маке-
донски ттит. Миогу се иенат парт-гге на Филип V и Персеј. оти
на нив се дадени уметнички портрети ка споменатите владе>
тели. СочуванЈ«! ое многу Ј1исш.тахови златни статери и тетра-
драхми со лихот на Алехсандар и името на Лисимах. Селевк
и неговите наследнт^пи на парите го улттраат својот деифициран
лик со рогови на боженствен. бик. Тука се гледаат и други
претстави;' хоњот Букефал, елонови. На нехои прхмероци
даден е реалистички лопгпрт на ов^ ттли oHoi Селевзсид, секо-
гаш со боженствени атрибути. — Сочувани се пари на многу

379-
елиниетички азиски династи, примероци од различен квалитег
и стил. Тука има прекрасни портрети, но и банални фигури.
Птолемеј Сотер, Александров дијадох во Египет, прво
правеше пари со Александрова ознака и своето име без кралп
ска титула, а од 306 година пари со cboiot портрет (крунисана
глава) и натпис PTOLEMAIU BASILEOS. Неговите наслед-
ници, разните Лтолемеи, праѕат различни пари со портрети.гг
божествени ознаки. Интересни се парите со ликовите на крал-
ските парови. Во Египет и во другите елинистички држгѓви се'
правеа и пари на разни градови или области.
Многубројните грчќи градови продолжија да коваат пари
и во еликистичката епоха. Атина, кога да наладна Деметриј
Полиоркет (296—294), наоѓајќи се. во неволја, го угготреби зла-
тото од Партенон, дури и делови од Фидиината хризелефан-
тинска Атина Партенос, за изработка' на златни пари, хако •би
мозкела да ја додмири платената војска.' Подоцна, хога кон
храјот на третиот век и се подобри положбата, ѓо емитира по-
следниот тип на своите сребрени „утки“ , кои беа во употреба
и во римско време. Преопширно би било кога би се споменале-
и останатите типови грчки пари што беа во лрохлет во ели-'
нистичката епоха.
З А Б Е Л Е Ш К И

1) В о х о м в р ск о то о п ш теств о с е п л аќ а с о в ол ов и , в . РТлијада, II, 449;:

V I,236; X X I , 79 и в а д р уги м е ст а ; О дцсеја, I, 431 — „ч е т и р и в од ов и ” , .
„ д е в е г в о л о в и " ,' „д в а е с е т в о л о в и ", „ с т о в о л о в и ".
*) H er., lf 94; c f. X en op h a n es tcaj P o llu x , I X , 83
а) Ephoros в а ј Strah., V III, 6, 16; P o llu x , I X , 83. K a j П о л у к с вер зи и
з а гр ч к и п рон аоѓачи в а пари.'
■*) Ф и л о х о р ѕ а ј П л у та р х , Thesn 25
б) П о с т о е ја д в а гл а в в и сис-геми н а тр ч к и те н е р и , д в а та о д о р и е н -
тал н о п о т е ѕ л о : е ги н ск и и евбејсхш . С п рем а еги н ск и от с и с т е и е д в а стоп а
(rp. роиѕ), единицата з а д ол ж и н а, и зн е су в аш е 330 м м. (н а ш ето н е р е в е ).
К у б н а та сто п а в о д а (стр а в а та 330 *км.) с с а 36 к г . Т о а е еги н ски та л е н т -
Е в б ејск а т а сто п а и м а ш е 297 м м ; к у б и ќ в о д а с о та к в а стр а н а с с а 26,200'
к г. Т о а е о в б е јс х и талент. Д вата си стем и н астан ати с е п о в а в и л о в сѕи
у гл ед . (Е ги н сѕа та ст о п а ѕ/ ѕ о д в а в и л он ск и л а к о т ; е в б е јс к а т а с т о о а 3/ ѕ о д '
в а в и л он ск и от лакот).- Е ги н ск и от и ли Ф и д о н о в и о т си стем и а мери и парн
г о п р и ф а ти ја си т е П елоп он еж ан и о д с в е в К ори н ќ ан и те, Д орц и те н а некои
остр ови , С еверна Г рц и ја. Е в б е јск и о т си сте м , осн ен Е в б ејц и те и нивните-
иолон и и, К ор и н ќ а н и те и н и ѕн н те колонки ; р азн и Ј ов ц и . А ти & а а и те д о
С о л оа г о д р ж е а е ги н сх и от си стем , а о д С о л о в е в б е јс х и , к о ј ст а в а егин—
с к о -а т и н с ѕ и .’ п а ати асхи .

38 0
 4. ЕШ ПТАФИЈА

Епкграфијата1) е наука за натписите (гр. epigraphi, или

■epigramma, натпис), за спомениците на монументалната лите-
ратура, сочувани на камен, метал, печена земја, коска, стакло,
ла потраен материјал2). Многу грчки натписи се сочувани иа
•спрмениците на архитектурата и скулптурата — на ѕидовите и
•столбовите ва храмовите, на тезаврите и другите верски и про-
-фани градби, на ■арите, хермите, статуите, саркофазите, ва ва--
зите, теракотите, на накитот, оружјето и тн.; најмногу на над-
тробните, почесните и вотивните камени стели..
Уште' античките историчари "и друтите учени луѓе ги ци-
тираа натпчсите. Херодот, Тукидид, Ксенофонт, па атичките
говорници, по нив додоцнежните литерати, го користат овој
изворен материјал8).
Атинецот Филохор, колку пгто знаеме, прв објави збирка
•натттоси; по него Кратер (двајцата кон крајот на четвртиот к
почетокот на третиот век ва ст. е.)> по нив подоцнежните ав-
'тори. Се споменуваат стари антологии на грчки натписи — Ме-
леагровата (првиот век на ст. е.), на Фклип од Тесалоника (вто-
риот век на н. е.), на Агатијас од Мирива (седмиот век на н. е.),
што не се сочувани, Сочувана е збирката епиграми на Констан-
тин Кефалас (десетги век), што се цитира како ,^Anthologia Pa­
latina*.
Од епохата на ренесансата грчхите, кахо и римоогге, нат-
ииси систематски се евидентираат, копираат, пренесуваат во
•збирки и ловремено се објавуваат. Во XV век Cyriacus Anconi-
"tanus издаде логолем број грчки натлиси. Во XVII и XVIII век
•се јавуваат разни публикации од овој вид (Грунтер и други).
•Од 1828 до 1877 година npvcxaTa Академија на науките во Бер-
Јшн издаде „Corpus inscriptionum Graecarum" во четири тоиа
(петтиот том: indices). Boeckh, основачот ва епиграфијата, ги из-
.даде сите четири тома; првиот том сам, вториот и третиот со
Franz, четѕртиот со Curtius (Indices од Roehl). Во тој корпус
(кратенка за цитирање: C-IG) обајвени се сите грчки ватписи
тито во свое време беа евидентирани во Пруската академија. Од
1904 годика Германската академкја ка науките во Берлин т -
дава нов корпус под наслов Inscriptiones Graeca« (IG). Излезеви
се петнаесет томови. Тука натписите се групирани спрема гео-

381
графската поделба, Во .првите три тома објавени се атичните-
натписи. во четвртиот том арголидските, во петтиот аркадските,
лаконските и месенските и тн. Излезени се и излегуваат помали
публикации: помала збирка на Германската академија „Editio
minor" IG2), разни избори, на пример Dittemberger, Ѕу11одѓ ins­
criptionum Graecarum, I—IV, трето издание, Leipzig 1924. Во
кногу археолошко-епиграфскп и други периодици и во разни
други публикации грчките натпиеи постојано се објавуваат.
Корисен e: Supplementum epigraphicum Graecum, Leiden 1923 sq.
(co нови натписи).
Натписите од минојсхата и микенската епоха претставу-
ѕаат вешто посебно поради своето посебно силабичко гшсмо (гл.
II, 2 и III, 2). Најстарите евидентирани грчки натписи се списр-
ците на победниците на одимписките и другите народни итри,
списоци ва свештениците на некои храмови, на спартанските-
кралеви, на атинските архонти и други магистрати (в. гл. XVII, 1),
па хронографските натписи на ѕидовите (в. гл. XVII, 4, за Парска-
та хроника). Најстарите сочувани грчки натписи (не сметајЕи ги
критско-микенските) се од еедмиот век на сг. е. Малу се еочу-
ваните натпиеи што се постари од петтиот век. Сочувани се
лшогу грчхи натписи од последните пет века на старата и пр-
Еите векови на новата ера. Ги има многу „in situ“. Најмногу ce
лренесени no музеите и по други збирки. Епиграфичарите ги
категоризираат во:
1. Јавни, државни натпиеи (acta publica). Тука спаѓаат за-
ѕони, меѓуградстси договори за мир, за сојуз, за трговија, град-
схи решенија—псефизми, на npjfMep одлутѓи на народното со-
брание или на советот (често на “ собранието и на советот"), на
функционери: поттиси клтт сш1Соци (на притани, победници на
игрите, дародатели, ефеби);
2. Почесни на.тгогси (некои сттаѓаат и во категоријата под
CL): во знак на благодарност ка градот или установата ков некој
заслужен поединец. На заслужениот човек му се давал златен
венец, ИЛи поскромен подарок. Се ттоставувала негова статуа;
Сгранепот се гтроглаеувал за гтрокеен. .му се давал лристап ВО
еклесијата, гозба во пританеЈ и тн. Сето тоа во почесниот нат-
пис се означувало.
3. Верски нптписи: попис на свештенишгге, свештенич-
хите; уредби за свештеничките права и должности; прописи за
култот: за администрацијата на храмот и храмскиот имот; за
предметите што се подарувале на храмот; за ослободувањето
на робовите.
4. Надгробни натписгг. До римско ѕреме биле многу кратки:
и едноставни (и»те, патронимик, граѓанска припадност). Подоцна
се поопшнрни, во римски сгил.
5. Приватни документи: 'за купопродажба, за ослободу—
вав>е на робови, дарувања, тестаментл.
6. Натггиси ва зградите, на гранидите и на меѓите; за соп-
ственост, за зпшотека. Ги има државии и приватни; градсхи к.
меѓуградски.

382
 7. Наттгоси на разни ттредмети: на мерите, ѕа вазите (кме
зта сопственикот, производителот, сликарот); посебно на фраг-
ментите од вази (острака) со кои се гласало.
Најстари и најмногубројни во сите времиња се вотивнито
и надгробните натписи. За историчарот особено се важни др-
•жавните, слузкбените натттиси-псефизмите. Со нив особено е
богата Атина. Ги имаат и многу други грчки краишта. Од за-
коните .кајдобро е сочуван (и тој деломично) захонот на градот
Гортика на Крит, во издамие од петтиот век на ст. е., напшпан
на таблици, соѕидани во една градба. Секој сочуваи натпис од
хоја да било категорија — а тие категории ги имаа многу —
&40Же да биде корисен историски извор.
П и с м о . — Послекритско-микенсгсотослоговношгсмо (види
Гл, II, 2 и Ш, 2) на грчката територија се одомадш фонетекото,.
алфабетското писмо од феничко потекло во разни ’ локални ва-
ријанти (види Гл. XVII, 1) Атинците во403 год., под архонтот
Евкјшд, службено го усвоија милетскиот алфебгт: A, В, Г, А,
Е, з, н, e, I. к, л, м, N, ѕ, о , п, р , т , Y, ф , х , % и, Со
текот на времето повеќето Грци ја усвоија оваа милетска форма
на алфабетот. Конзервативните Спартанци и некои други ги
чуваа своите епихорски знаци. Во разни краишта писарите по-
крај знаковитв од милетсхиот алфабет задржуваа понекој стар
туѓ знак; ги подржуваа своите индивидуални калиграфски осо-
бености, понекогаш го искривуваа службеното писмо. Некаде
на натписите се гледа на пример знакот Л за Л, А и Д анакот
Г за Г Е и П знакот I за I, Е, Г н Н; знакот = за Z, Е, и
Ѕ аглестите и тркалезните форми за истата буква.
Ва римското парсхо време понекогаш- во мода се стари,
одамна напуштени букви (в. примери под 1). Краците на некои
букви се продолжуваат (иб., 2). Се.одделуваат деловите ка иста
буква (иб., 3). Меѓу хапиталнхте бухви се воведуваат некои хур-
зивни знаци (иб., 4). Се јавуваат аглести и тркалезни форми (иб.,
5) . Од незнаење, или свесно, по вкус, се извртуваат буквите (иб.,
6) . Некој сака други поретки форми (иб., 7). Примери:
»)А.А=А; r^-N, $А-А.5)Е.Н.фО; <)Х-Л, JUL-M,eЕе€

О -0 ,0 0 , 0 - 0 , Ф-Ф, UIW=ft «S-Z. X -L .« А-А.ЛА

итн. Епиграфичарите главно ја имаат утврдено типологијата и
хронологијата на тие знаци; имаат дадено табеларен хроноло-
шки преглед, така што денеска по типот и стилот на буквите-
^шогу често може да се дагира натписот.
Натписите обично се пишувани без одделување на збо-
ровите (scriptio continua), без интерпукција, без спиритус, ак-
цент, дијакритички и други знацн за читан*е. Тие знаци се ја-
вуваат поретко, најмногу кај подоцнежните споменици.
За броевите во разни храишта и во •разнм времиња се-
употребувале разни знаци. .На^ атичките натлиси редовно брое-
вите од 1 до 4 се бележат со цртичхи — I, II, Ш, IUI; броевите

38i
•5, 10, 50, 100, 500 и 1000 со лочетната буква на зборот што го
означува тој број.
Најкарактеристичниот и конечио најраширениот систем
на броеви настана со конвенционалната употреба на алфабет-
ските букви 'за броеви, и. тоа со употребата на првите девет
букви на алфабетот од А до 9 (вклучувајќи го знакот [ * { ;
•старо стигма) за единиците; следните девет знаци (вклучително
•со Q копла) за десетиците; следните девет (со старото 7" сампи)
:за стотицит«. Се, значи, по декадниот систем:

А= 1 1 = 10 Р-100
В=2 К=20
Г= 3 Л=30 т-?оо
Д= 4 М -40« Y = ‘.00
Е .= 5 N -5 0 Ф—&\Л)
Н -6 0 Х -600
Z - 7 . 0 -7 0 V —700
Н- 8 П —80 Q -800
0=9 Q -9 0 t -9 0 0

Илјадите се означуваат со истите знаци, со ставаље на

гцрткчки лево од бројниот знак: ,А — 'А = 1000; ,В « 'В *
2000. Со комбкнирање. на тие знаци се пишуааат сите броеви,
ва пример: 1А = 11; 1E-— 15; KZ = 27; PNZ = 157; HNT = 353
т(не е утврдено местото за единииата, десетмцата и стотидата);
HXNE = 8655.
Некои епиграфски особености. — Прво се .пишувало од
.десно нп лево, па едниот ред од десната, а следниот од левата
•(bustrophedon), па најпосле од лево на десно. Повремено коеѓзи-
•стирале разни системи. Зборот бил шшѓуван вертикално —’
•буква лод буква. хоризонтално и попреку. Бил препорачуван
•начинот „stoichedon", буквите сд разни редови да бидат .една
•под друга. Кај истиот стил на писмо се гледаат разни кали-
■трафии. Нежои натлиси пишувани се убаво и внимателно, други
исо помалу внимание и ' незнаечки. Некои букви се покрупни,
.други поситни; некои длабоко вдлабени, други плитко, или само
.врежани или вховани. Во истиот натпис уводната формула или
.цекои други позначајни зборови напишани се со поголеми бухви.
На грчките, како и на латинските, натписи се јавуваат ли-
татури, абревијатури, компендии, монограми. Лигату^ите (лат.
ligare, врзувам) се сврзуаавдта на две или пов^ке букви:
<AV»MYi NE»ME)№-NC.i'E-TElN'*NTi iS»0V
.Принцип е да се сочува супѓгинскиот дел на знахот и да
ме се промени редот на буквите. Абревијатура (итал. abbre-
\iatura) е кратенка. Многу се стари и раширеии на парите, каде
IUTO со една буква или слог се означува градот на кој припа-
ѓаат парите: Q (Korinlhion). На постарите натписи кратенките
се ретки. Постепено се појавуваат се повеќе. Се скратуваат

.381
гетникони, 'демотсЕи имин.а, ознаката на служба, дични ишдалг
J1A1 = nAIANlEYS; Т«Н - * ТПНРАРХОХ. Во ркмскртр
тцарсво време 'Грците >на натписите 'бележат многу кратенкзЈ
в.о римски стил. Чести се кратешште римски. имин>а:
•Tl-KA - TIBEP102 KAAYAiOX; ФА «=Фл AYIOS; AYr - AYrEAiOS
Особени кратенки ce кррпендиите (Compendium). Toa ce обре-
вијатури кај кои буквите се напишани една во друга, или една
:ва друга: Најмногу ги има од римского- време.

^ ) '0 Y ГАТ-Н-Р; f r T T P E X B Y T E P O I j A * A O Y K I Q X .
— На грчките натписи од римското царско. време, особено
»а христијгнските ѕатписи, чесги се монограшгге, -помал број
_•букви со кои се означува некои особен поим:
М » М [А Р К 0 1 ] АУ-Р[НД101]; 0С’ 0 ЕО 1-, ХС - Х Р 1 П 0 1
Писарот понекаде грегттил, или изоставувал зборови и некои
•Сукви. На некои натписи гледаме деѕа грешките се исправу-
-вале, или се менувал текстот пелосно. Многу од ватписите со-
чувани се во л<ш состојба: или дел од споменикот е изгубен
Ti срчуван само еден или псгвеќе фрагменти, или буѕвите се
'^деломично избришани, излижани, «а поради тоа тешко читли-
ви. Овие и други особености на- натписпте ка епиграфичарот •
.денеска му даваат многу работа..
Нешто -за стилот на -елиграфските текстови. — Сите дат-
•пиеи се раздшсуваат по содржината, но. векои категории нат-
писк имаат непгго заедничко. Има многу вообичаеки формули
цггр често ш среќаваме ма натписите. Кај епиграфаште сллгж-
^бени и други важни документи одсите видови често наоѓаме увод-т
на побожна формула: Theoi или Agathai tychai (,,Богови“-, „Вр
името на боговите“ , „Со среќа“) и друти. Потоа обично следува из-
Јраз со кој се карактеризира документот: Psephisma, .дпоте, dogma
(решение). Потоа обичво се става датум —- ло архонтите (името
. ва архонтот од односната година), стратезите, свештенидите или
•други значајни лица, различно во разви краншта и разни епохи.
Потоа следува формула со хоја се санкдионира дехретот: „Реши
coprtot4* или .Ј е т к наролог", или „Советот и народот решија"
t(Edoxen tei 'bulei Tcoi tot demoi). Bo атичките декрети ce споЈле->
вува името на филата што ја имала лританијата; името на
■еекретарот на пританијата (grammateus), името на претседате-
лот на вародвото собрание (epistates), името на епонимшгот ар-
лонт, името на предлагачот. Потоа, понекзде, навусо се форму-
Јшра претходниот реферат: „откако № распраѕаше за . . Сле-
.дува главниот текст ва декретот — на ггримео кај почесните
..декрети мотивацијата за почеста („бидеј^и НН се покажа.
iay се дава венец; му се дава граѓанско право, нему и на потом-!
-дите" итн.). На крајот: вавршвата формула, на нример: ,;Оваа
исефнзма, решение, ipsa важност за сите времшва".
..Кај надгробните, вотивните и некои почесви натписи
Ј&аоѓаме посебна формуладија, посебен стил. Постарите, па к
25 ИсториЈа на античките Грци-
385;
хласичните надгробни споменици кај Грците имаат многу кра—
так' натпис. Кај ликовните претстави (тие тука се главни) кш
кое да било место забележено е името на погсојникот, некаде-
со уште некој податох (татковото име, потеклото, занимањето):
Покласичните, поразвиедагге грчки надгробни натписи,
особено надтробните натписи од римското дарско време* (многу-
се најдени во нашата земја) забележени се под релјефната или-
друга декорација, или помеѓу декоративните делови, на посебно-
иатписно поле. При таквите натписи обична. наоѓаме уводна-
формула © К. (Theois katacTithoniois, „на божествените покојни-
ци“), што одговара ва римсхата D М (Dis Manibus). Следува
името на покојникот; кај името често латронимиконот (татково-
то име); често кон тоа етникон (народноста и воопшто потекло-
то, родното место, филата), на пример: Apollodoros Diokleida Me­
gareus (Адолодор, ДиоХлов син, Мегаранип);- Кај имињата на
женските локојници ознака за сродството: ќерха, жена, сестра
Ѓна тој и тој); кај машките тоа е лоретко; Понекогаш титулата
или занимањето, на 'пример archon, oiftonomos, grammatikos;
често ознака на староста на покојникот, на лример: „умрел 'ВО'
тза и таа година (ethe К „дваесет години"); понекогаш причи-
иата за смртта; понекаде израз на зкалост или филозофски
сентенции, на пример за краткоста ка животот; или поздрав на*
покојникот: „Chaire" (здраво), или поздрав на покојнихот кон
минувачот, којшто го чита натписот: „Chaire ■parodita" (здраво-
минувачу). Често се. назначува хој го поставил споменикот (оин
на татко, жена на маж). Некои уште жхви си поставувале спо—
меници сагаи ка себеси, или на себеси и на роднините (Zon, zosa).
Тука се и разни фрази што се повторуваат, loci' communes:'
„тука лежи“. На крајот целта на поставувањето на споменихотг
„Мпетпеѕ charin* (Memoriae gratia), за спомен.
• Вотмвните и други натписи повеќето се разликуваат тто-
содржината, иако и кај вив се јавуваат многу Zoci communes:
Денеска во епиграфската пракса се вршат главво овиа
работи:
Се бараат уште неоткриени натписи; се евидентираат и св'
собираат случајно најдените (често ги наоѓаат селаните копајќи).
Натписите од оригиналот се хопираат со препишување, со'
правење) „факсимил" (цртеж, отисох, на- пример на хартија за-
попиваае), најмногу со фотографирање.
Се утврдува точниот текст. Треба да се утврди стилот на
писмото, неговото палеографско значење. Оштетените места-
треба да се дополнат, да се исполнат лакуните-лразнините; да-
се решат кратенките (многу од нив се јавуваат- често и се-
познати). Оштетените места на крајот или во средината се-
реконструираат обично со помошта на обичен* подобар речник;
кѕестата на почетокот на зборот со помошта на специјален реч—
ник составен по завршетоците. Констатираниот текст треба да
се исгоппе со мајускули и мивускули, кахо и другите печатенЈГ
текстови. Пополнетиот дел од текстот се означува со коввен-
ционални криткчхи знаци — аглеети и тркалезни загради: со*

286
знакот ] се означува дополнетото место на почетокот на редот;
со знахот [ се означува дополнетото место на крајот на редот;
помеѓу аглестите загради [ Ј се става реконсготираниот текст
(една или повеќе букви), или нејасните и сомнителните знаѕовиЈ
меѓу тркалезни загради ( ) се става дополнението на кратен-
ката, како и она што во оригиналот по .грешка е изоставено;
меѓу други загради < се ставаат греппште на сочуваниот
оригинал. Зборовите, се разбира, се одделуваат и интерпукти-
раат. На порано 'слабо прочитаниот тексѓ му се дава „vana
l e c t i o Секој петти ред се нумерира.
Натписот треба да се датира. Многу од натписите се сами
датирани. Останатите натписи се датираат спрема текстот, слре-
ма типот на писмото, спрема јазикот-наречјето, фразеологијата,
формулитб; особено спрема општите археолошки особености на
споменшсот на којшто е напишан.
, Натписот треба да се обработи критички-херменеутсхи.
Херменеутиката (толкуван>е) го опфаЈса јазично-граматичкота
толхува&е, историскиот коментар •.— почнувајќи со датирањето^
техничко-рецензентските забелешки и доуго.

ЗАБЕЛЕШ КИ

]) По Ренак п Ларфелд: Salomon Reinach, Traiti cT&pigraphle ртес-

Cue, Paris 1685; Wilhelm Larfeld, Griechlsche Epigraphik (Iw. Mulier, Hond-
buch, 1,5), трето издание, Munchen 1914.
2) К он вен ц и он ал н о c e разлиж уваат еп и гр а ф ск и те спом еници од
сп ом ен и ди те на „р а к о п и е н а та " л и тер атура (ѕ о и ш т о и зв ор н о с е соч у в а н и
в ѕ папируси, пергам енти, платно), и а к о в о н атпи си те има м н огу ш то би
спаѓало в о и сто р и ја та на к н и ж е ѕн о ста (на при м ер п оетск и те соста в и );
и а к о о д друга стр а в а , епиграм от, п о з в а т л и тер атур ен род, ст и х ск и 6 а
сса ѓа л во ел к гр аф и јата.
8) Her., V, 77 (натпис од Дглфи) и passim: Thoc., IV, 118; V , 18 н
passim; VIH 18 и passim (натписите од ативската акропода); V. 1, 3}
(иатписот за Антадкпдовио* мир|; Теоаоиа, Калмстев, Диил, Аристотед
и друти ѕај LarfeldL

15*
387
 /•

X
4’

Б И Б Д И О Г Р А Ф И ЈА

А . И сто р к ја та в а Г р ц и ја

Избор

I. П о ста р и и стор и и н а Г р ц и ја ш т о гн к ор и стел в а атори те н а понсн

■аите д ел а : V . D u ry, Histoire des Grecs, V o l. 1-П1, Paris 1631 n 1837; G,
G rote, History of Greece, V ol. i « V III,' L o n d o n 1846— 1855 и 1862; E. Curtius,
G riech isch e Geschichte, I -I I l, ; B eriin 1857s и п од оц и еж н и издан ија. Ce
ѕ о р и с т и п оради и с д р п в о - н ааеден и те ан ти чк и и зв о р и : 'G . B usolt, G rie­
ch ische Geschichte bis z u t Schlacht. bei Chaironeia, T . I-IV , G otha 1893— 1904.
IL E du ard M eyer, G eschichte des Allertums, V ol. 1-V , Stuttgart-B erlin,
d p 1893 д о 1933 год. чети ри и здак и ја, р а зн и 'то м о в и в о р а з ѕ о врем е;
E . Ј. B eloch , G riech ische G eschichte, V oL I— IV (се к о ј од чети ри
д|ела в.о д в е книги), S trassburg — B eriin 1912— 1927 (тр е то и зц аки е);
3. В . Bury, (ji. history o f G reece to ths d eoth o f A lexand er th e Great,
4hird E ditlon (revlsed by E ussel M eiggs). L on d on 1951;
T h e C a m bridpe A n cie n t Bistoiry, ed ited b y J . p ,- B u ry , S’. A . C ook,
F. .jEL. A d c o c k (сор а б оту в а л е м н о гу стр у ч ш а ц и ), T . 1—Х П (п осеб в и т о и о в и
и а илустрации), C am bridge 1923 sq .;
' 'G . G lotz, Histoire grecque (в то р д е л в а к о л е н д и ја та „H istoire gen£-
roIe',) ’ T . I— IV , P a ris 1925— 1939, п р в и т е т р и т о м а в о со р а б отк а в а В . C ohen,
ч етв р т и о т т о м : G lotz— Cohen—B o u s s e l (н о в о и здан и в: 1948);
G aetan o D e San ctis, Storia dei G reci dalle origini aR a fin e dei secolo
V , vpL I— II, Firenze, ч ети р и и зд а н и ја : 1939, 1940, 1943 и 1954;
'■ Н еп п а п л B en gtson , G riech isch e G esch ich te. M G nchen 1950 (кол екц и ја
f. M Oller—W a lter O tio, Hattdbuch' der AUertumswisseitschaft, D rH ts.A bteilu n g,
V ierter T e ii); H elm u t B erve, G riech isch e G eschichte, zw eite verbesserte
A u lla ge, F reibu rg, Erste H Slfte 1951, zw e ite H alfte 1952;
Ш . И д еол ош к и н а јд о в е р л и в о ; B . C . С ергеев, И сто р и л д р ев н еи Греции
(п од редак ц и # п р о ф . Н. А . М аш к и н а и п р о ф . A . В . М и м ул ива), М оск в а
1948; и : В сем и р н ад историл, М оски а, Т ом . I (1955), Т ом . П (1956). -

Б. — Ј а з и к — Л и т е р а » у р а
1) Ј а з и к
(И збор)
Р. K retsch m er, EinZeirunp in die Geschichte der grie ch ischen Sproehe,
GSttlngen 1896; K retsch m er к а ј G ercke— N orden, Einleitung in die A lte rfu m -
woiesenscfteft (Leipzig— B eriin ), I (1820), 131— 229; и други К р еч м ер ов и д е ѕ а ;

38 S
 A . M eillet,. AperfV ffu n e hi stoire d e la langue grecque, P aris ЈВзве*
M eilletl In trod u ction a Io grammaire com parie des langues in d oev rop ^ on n e^
Parig 19226; A . M eD let — Ji 'V a h d n e i, t r a h i d e grammaire com parie det
langues classiques, Paris 19283; .
K . Brugraann— S . D elbriick, G r u n d r f« d e r verglefohenden Gnzm m atik
•der irid bpern ieriiich e»' Sprechen,’ S trassbu rg 1897— isifc2;
W , W a ck ern a gel s a j : W ilam ow itz, Die јјНесШкИѓ £Ш е fatur u n i
■Sprache, L eip zig 19128;
C arn oy, Mariiiel d e Zinguiiiique grecqiie, L d u vain 1924;
E. K ieck ers, H isforisch e griechische Grdmmatiki B erlin... 192!r—1928}
E. S ch w izer, G riech isch e G rim m e tik , I—>111, M tlnchen 1939— 1993;
P.’ Chantraine, Morphologle histariqiie du prec, P a ris 1945; L e Jeuae»
T r a it i d e phonetiqiie grecque, P a ris 1947 и м н о гу б р ојн и д р у ти грамативзс
к л и к ејзи н и д ел ов и о д ра зн и а в т о р н ; ч
Д и ја л ек ти : H ofim an n , p i e griechische DiaUUte, I— III,- Gtfttingen,
1691— 1898; A . T h um b, H andbuch d e r griechischen Dialekte, H eid elb erg 1909;
F . B ech tei, D ie gHechUcke Didiekte, 1— i l i , B erlin 1921— 1923; др у ги ;
П и см о : K irch h o ff, S iu d ie n eur Geschichte des griechischen Alphabets,
G iltersloh 18874 и други.
' Л и н гви сти чки и ф и л о л о ш к и ревии, л ек си к он и и д р у г о ..

2) И сториЈа в а ст а р о гр ч к а в н и ж е в н о ст :

(И з б о р )

Ws S ch m id — 0 . Stahlin, Geschichte d e r griechischen IAterdtnrr

M iinchen 1929 sq. — BO д ѕ а дела; П р в д ел в о ш е с т т о м а : I (1929), 11 (1934^.
I I I (1940), I V (1947), V (19.48) — сб о д S ch m id , V I в о ххрипрема — о д Н . Н ег-
te r ; — В то р и о т д ел в о д в а то м а : 1 (1920), П (1924) — дв а та о д S ch m id *г
Stahlin. П р в и от дел е о б ја в е к к а к о сед м о и здави е, а в т о р и о т д е л к а к о
ш е сто и здан и е в а И сто р и ја в а гр ч к а та к а и в се в в о е т в о зби р к ат а M ulier—
Ptihlmann— W a lter O tto, H an dbu ch der,, klassischen. Altertumswissenschajtf
B d. V IL П р в о и здан и е: W . C hrist, G eschichte d e r griechischen Litteratur,
M iin chen 1888, в о .и ѓга зби р ка, в о е e застарен о.
A lfr e d et M au rice C roiset, Histoire de la' littirature grecq ue, I— V , Paris
i&87— 1899; т р е г о и здан и е: 1910— 1921/
И стор и л гр е ч е ск о в ли тер атурв!, п о д редакциеЛ С. М. С об ол ев ск ого
и Дрч Т . 1—1II, М оск в а — Л еки нград 1946— 1956 (изд. А кадемии в а у к С С С Р);
М н огу бр ојн и и стор и и ва' ста р огр ч к а та к н и ж е в н ост ва р а з ѕ и ја з и ц ^
П и сател и : W ilam ow itz (L eipzig 19072), M u rray (L on don 19072), F ow le r
(L on don 1923), AJy (L eipzig 1S25). G e ffck e n (H eidelberg 1928), Cessi (T orin q
1933), R ola n d o (1936), P errotta (M Uano 1946). S in cla ir (London 194S8) и мвр-
ly други;
, „ H a с р п ск о -х р в а т ск и : F r a n jo F etracic, Historija grSke literature, I— II,
Z a g re b 1897— 1898; -Aiigust M u sii, P o v je s t g rik e knjiievnosti, 1— II, Z ag reb
1893— 1900; Д -р М и лош H. Ђ ур кћ ,' И сго р и ја х е л е н ск е к њ д а сезн осги V а р е -
л е н у п о л и г и ч к ѓ саж остолн осги , Б е о гр а д I95i, к а д е с е (стр. 20— 23) в а в е -
д е в в ш ногу и стор и и в а г р ч г а ш к н и ж е в н о ст и ср о д н и дела.

889
 B) — Дрхеологија — Ликовна уметност со архитектура

Избор од литературата
1) Општо
Ј. O verbeck, D ie antifcen S eh rf/tq u elien zu r C eschichte der bildenden
K fln ste bei den Griechen, L eipzig 1668;
J. G . Frazer, Pausanias'* Deserlption o f G reece, I— V I , 1898;
i G . P e r r o li-C h . C hipiez, H istoire d e 1’crt, T . V I— X , P aris 1898— 1914;
Springer— M ichaelis— W olters. H andbueh der Kunstgeschischte, I, Die
Kunst des A ltertum s, L eipzig 192312 «
P . D ucati, L ’nrte ciossica, T o r in o 19262;
Lubke— P ern ice, G rundris* der Kunstgeschichte) T . I, EsslingeQ 192115;
A . D e R id er— W . D eonna, L*ort en G r4ce, Paris 1924;
R . H am ann, Grlechische K un st, M finchen 1949:
F. M atz, Ceschichte der griechischen Kun^i, I, F rankfurt 1950;
R . H am ann, Geschichte der K unst u on d e r Vorgeschichte b is zur SpS-
iantike, I— II, B eriin 1957 (Гр чк а: B d. l , 408—770);
B runn (1893 sq.)> L an ge (1899), L o e w y (1907), W in ter (1912), Curtius
(1913), C arpenter (1921) и S ch w eitzer (1925) bo Cambridge A ncient Htstory,
IV , 654; D eonna (1912, 1914 и 1923), F ougers (1911 и 1914), R ein a ch (1897 sq.)
и M arshall (1920) c e цитираат ttaj G lotz, o x ., I, стр . X V I : G . R oden w and t,
Kunst der Antike, bo Propilaen—Kunstgeschichte, Ш , B eriin Ш 4 Ј: Handbueh
d er Archdologie. noaette а в то р и в о зб и р к а та : I. M u lier— W . O tto, H andbueh
Aer Altertumswissenschaft, B d. V I, н а јн ов о и здан и е: M u n ch eo 1939 sq.,
г о в е ќ е книги, С таро и ѕдан и е в о и ста та зби рка, B d . V I : Sittt. A rch dolop ie
der K unst, M iinehen 1895;
FUnders P etrie, M elh ods ‘an d о!тпѕ in archaeolagy, L on d on 1904; Jean
d e M organ, Les recherches archAilogiqves, leur but et leur* p roced is, Paris
1905; A . M ichaelis, Sin Jahrhundert der Jeunstarchaelopischer E ntdeckungen,
190B14; W. D eonna, L 'arch eoiopte, sa valeu r, »es m ethod es, 1— III, P aris 1912;
H. B ulle, H andbueh der Archaologte, MUnchen 1913; F rledrlch K oepp , A rcha«
olcglc, I— IV , B eriin u nd L eip zig 1919— 19203 (Sam m lung „G osch en "); G .,
Bersu, D ie A u sgrabu n g vorg escb ich tlich er B efestigungen, B eriin und L efpzlg
1926; C om te D u M esnil du B uisson, T ech n iqu e des /o u ille s archiologiques,
Paris 1934: G otfred o B endinelli, Dottrlna deiVarcheologia e della storia
delVarte, M ila n o -G e n o v a — R om a— N a p oli 1938; A . B . А р ѕи х ов ск и и , В в е д е -
к и е в а рхеол огш о, М оск ва , 1947; Д-р М и лутин Гараш анин — Д -р д р а га
Гараш анин, П риручнм к з а археол ош ка огкопаѕанза, В еогр ад 1953,

2) А р х к т е к т у р а

L echat, L e tem ple grec, Paris 1902; A . C hoisy, Histoire de Varchitecture,

I, Par4» 1003; B orm ann, G eschichte der Baufeunsl, I A ltertum , L eipzig 1904;
A . M arquand, C reek Arehitecture, N e w -Y o rk 1909; J . Durm , D ie Baufcunrt
d er C rieehen, L eip zig 1910s ( в о збмрката Sehm idt, H andbueh der A rch i-
teklurf II ); F. N oack, Die Baufcunst des A ltertu m s, B eriin 1911; F. B enolt,
I/Arehitecture, 1, P aris 1911; Б B e ll, H eU enic A rehitecture, its genesis and
giow th, L o n d o n 1920; A . G erk an , Griechische Stddteanlagen, B eriin — L eip zig

390
3 5 2 4 ; P . L aved an, Histoire d e Varchitecture vrbaine, T . 1, P aris 1926; W . J.
•Anderson— R . P . S p iers— W . B . D in sm oor, T h e ArchitzcUire o f on cien t G reece;
'Ix -n don 1927 (n o S p iers, D ie ArchitektUT w m C r ie ch e n to td u n i R om ,
L eip zig 1905, и A n derson — S p iers The A rchitectare o f G reece and Rome,
19072, р евиди р ал и п рер аботи л D in srooor); D . S. R ob ertson , A . Handbuch o f
'G reek a n d R o m a « Architekture, C ain bridge 1943*; А р х и т е к т у р а д р еѕн его
ѕм ира (к ол ек ти в н о д е л о е о издан и е А к а д ем н ја та н а н а у к и те в а С С С Р),
М о с к в а 1944; W . B . D in sm oor, T h e Architectura o f A ncient G reece, L on d on
‘ 1950; Б огд ан H . Н есто р о в и ќ , A p xu т е х г у р а ста р о г век о, Б еогр а д 1952;
‘•Никола Д оброви ќ , У р б а ч и зо л х р о з векове, 2, С та р и ц е ѕ, Б еогр а д 1951. —
TvtRory богата сп ец и јал н а л и тер ату р а в о C am bridpe A n cien t НШогу, V ol.
-<IV у з C h ap ter 16, V o l. V у з Ch. 15, V o L V I у з CI* 17, V oL V I I I у з C h . 21.
"W . H eg e — G . R od en w a a d t, G riechische Tem pel, B e rlin 1941.

3) С к у д п т у р а

H . B runn, G eschichte d er grieghischen KUnstler, I , B rau nsch w elg 1B53

•(второ и здан и е 1889), II, S tuttgart 1859, в р з осн ова н а литерарни и зв ори ;
Ш . В гчп д — P . A rn d t, D en k m filer priechiseh er u « d rd m isch er Slduptur,
M im ch en 1888 s q .; A . F u rtw an gler, M eixterw erke der griechischen Plastik,
X e ip r ig — B erlin 1893; A . C ollig n on , H istoire d e la scu lptu re precqu e. I— П,
-iP a r is 1892— 1897; S . R ein ach , R epertoire d e la statuaire gre eque e t rom aine,
I-V , Paris 1897 sq. (нови и зд ан и ја 1906— 1924); S . R ein ech, R ecu eil de tetes
entigues ideales ou ИѓаИѕѓеѕ, Paris Ш З ; G . C. B ern oulli, G riech isch e Ikorw-
.■^raphie, I -II, M tinchen 1901; L echat, L a sculpture attigue ovant Phidias, Paris
1KI4; • W . D eonna, Les „ A p o llo n i" archaicques, G en ev e 1909; S. R einach,
R epertoire des reliefs дтесз et romalns, I -III, P a ris 1909-1917; R . B. R ich a rd -
ѕлп, A history of greek sculptu re, N e w -Y o rk 1911: IV I. C ollignon. L es statues
Juneraires dans Vart gre c, P aris 1911; E. LS w y, L a scultura g re ea, T orin o
1911; E. L 6w y, Die griechische Plastik, I-П , Lelpztg 19244; E, A Gardner,
iHandbook o f greek sculptu re, I— П , L o n d o n 19203; K . A . N eugebauer, A ntike
.Brom estatuetten, B erlin 1921; H . L ech a t, L a scu lp tu re precque, P aris 1922
(coli. P a y ot); R . K ek u le v o n S tradon itz, Die griechische Sfeulptur, B erlin
19223; H. B ulle, D e r schfine A fensch im A ltertum , M iinchen l922a ; G . Lippold,
iK o p ie n und V m bildu n pen priech isch er Stdtuen, M iinchen 1923; G . R od en -
w and t, Das Relief bei den G rfeehen, B erlin 1923; Ch. Picard, L a sculpture
•antique, l-I I , Paris 1923— 1928; Б. L an glotz, F rflhpriechische B ildheuerschulen,
1-П , N iim b e rg 1927; A . W . L a w ren ce, L ater greek Sculpture, L on d on 1927;
‘ W . D eonna, DSdale, ou la statue d e Ia GrSce archaique, I -II, 1930— 1931;
.A . D elia Seta, II n udo nelZ‘ arte, I, A rte antica, M ilan o e R om a 1930; G . M.
A R ich ter, T h e sculpture an d seulptors o f the Greeks, N ew H aven 1930*;
-G . M . A . R ichter, Animais tn greek sculpture, 1930; B . Д. ВлаватскиЛ, Г р е -
ч е с х м екулптура, М осгв а-Л ен и н гр а д , 1939: Ch. P icard, M anuel d'arch£o-
logie grecque, — La sculpture, r a r is , T . I, (1935), T . II. 1 и I I , 2, (1939), T.
‘ III, 1 и III, 2 (1948); E. H am ann-W edeking, Die Anfdnge der griechische n
•Grossplastik, B erlin 1930; G . M . A . R ich te r, T h ree critica! Periods in G reek
.sm lpture , O x fo rd 1951; F. G erk e, Griechische Plastik der archaischen und
^kiossischen Z eit, Z u rich -B erlin 1938.

391
 41 К е £ а 4 и о с» Ii- сѕиќарстП б-' '

P errot-ehJp iez, a e , Т , 6 8 4 — 732; V fc 893—943; V H , 154—228; I X , 291i

д о - к р а јо т ; X (ц ела к н и га);
P : DucaH , S to ria d e lla cetam ica grecd, 1Дђ. F lr e m e 1S22-J-W23;-
C b . D ogae, La ciraniique precqu e; P a ris 1924- (P a y o t );:
£ . B u ad io r, G riech isch e V a sen , M Q nchen 1841;
H . D iepold er, Griechische Vasen, B erlin' 1947;
„Corpus vasorum antiquorum", ed. U n io n A c a d e m iq u e - Internationale,..
Paris 1923 s q ;
E . P fu h l, M a le re i und Zeicknung d er G riecften,- Г—»ITT, M u n eh en 1923&-
(в а ји н о г у c e ц и ти р а); J . B : B eazley. et- B . A sh m loe, G reek sculptor and
painting to th e end o f th e hellenistic p eriod . C am bridge 1923"(по C. A . H .);:
B P ottier, t e dessein ch e z le s-G r e cs, Paris- 1925; М н о гу в о делата -за кер а—
н и к а та (в. гор е). З а ш ш о јс к о т о и и и к е н ск о т о е л и к а р сѕа о к а ј M ata, A g e is
-d. A reh . П , I). За п о м п е ја н ск о то сл и к а р ст в о: A l M au, G esch icW e *
.der dekorative n W andmalerei i n P om p ei, Berlin> 1882-:и во~ и стр р и к те ва *
р и м ск ата у м е ти о ст .
E . B u schor, Griechische Vasensnalerei, M u n eh en I9 2 iz ;
A . ' F u rtw an gler—K . ReicbDld, Griechisches Vasenmalereij M unehen;
1904^-1932;
P . H en n an n , DenkmQler der M dlerei -des Altertums■- M Qnchen.'
1994— 1931;
j. d . B eazley— P . Jacobstahl, B iiderhefte grieckischer V a sen , B e r lin i
1930 ЅЧ; • • • /
J . D . Beazley1, A ttic R edfigure Vosepalntm g, O x fo r d - 1 9 fi;
J ./B e a zle y , Grups of early attic blacfigure, „H esperia"- 1944,40 s q ;
J, Di B eazley, DeueZopement o f attic blacfigure, London-C aim bridge'1951;:
R ayet-C olllgn on , W alters, H e rfo rd и д р у г и 'в о н а ѕед еа и те и други-.
дела;

5. НукизмагиМ' - -
E .-B a b e lo n , ТтаНѓ des m orm pies precques e t romaines, Paris 1901 sq.j~
(три дела, се к о ј в о и е к о л в у том а); ‘
- E. B abelon, Les monnaies greegues, Paris 1921 (coli. tjp a y o t“ );-
B . V . H ead, H istoria nvmorum, O x fo rd ' 1911'*; .
K. R eglin g, Die antike Miirue ais- Kunsttuerfc, B e rlin 1924;
Th. R eln ach (1902), G . -F. НШ (1906), P . G ardn er (1918), B. F ic k ( Ш 2 ) ,.
F . G . M iln e (1931), Ch. Seltm an (1933), W . G ieseck e (1938) и другП,
,,Ѕу11одѓ nomorum G raecoru m ", 1 -Ш , Loridon 1932 sq.
К о р и ск и c e к атал ози те а а е б и р к и на гр ч к и пари, на пр.;
„C atalopu e o f G reek Coins i n . the British Museum", О д р е в и и т е :'
i,Wumismatieehe Zeitschrift ", W ie n T869 s q ; „Numismatic Chronicle", L o n d o iu
1P3B sq и други. А к ад ем и јата в а н а у к и те в о Б е р л и в и зд а ѕа „C orpu s*
n u m oru m " (излеЗЕни с е в е ѕ о л ѕ у тои а).
 в. Р а з в о
Г ем е: A . P u rtw S ngler, D ie antiken G em men, B erlin 1900;
G> L lp p o ld , G e m m e n « n d JCameen d es A ltertum s u n d der
N evzeit, S tuttgart (н ов о, б е з ва зн а к а в а год и в а );
Б р о а з а : "W. L a m b , G reek an d ттпап bronzes, L on d on 1920;
K . A . N eu gebau er, A n tlk e Bronsestatuetten, 1921;
T erra cotte; A . Kaster, G riechische Terrakotten, 1926;
J . S ch n eid er-L en g yel, G riech isch e Terrokotten, 1988;

Ѕ п и гр а ф п ја

S alom on Helnaich. T r a itr trepippaph ie greeque, P a ris 1855;

. D r. W ilh elm L a rfe ld , G riech isch e Epigraaphik т р е т о и зд а н и е: M im -
ch e n 1914 (npan - маааиие 1892. Г. в о МШ1ег*в H an d b u ch d e r fclassteschen:
A U eriu m sw issen sch fl/t, B d . I).

895
 КРАТЕН КИ

И и н њ а та в а гр ч к и те и р и м ск п те пнсател и
и кнвш гге д ел а

(в о л а ти н ск а ф о р и а )

A e l = A elia n u s (V. h . — Varias historiae)

A e s c h . = A esch yius
App. = A p p i a n u s , Historia R o m a n e (о д т о а д е а о c e ц и ти р а: IU. =
liip n e a ; S yr. s Syriaca)
A r . — A ristoph . — A ristoph an es
.A risL a A ristoteles (овле «-e ц и ти р а в а јм в о г у : A th. poL = Athenaion
Politeia; PoL ' = P olitica)
A i r . ' = A m a n u s (A n. ss Anabasis; Ind. — Indica)
A th . s? A then. = A thenaeus
C ic. a C icero
Curt. a Curtius R ufus
D em . = D em osth. ss D em osthenes
D lod . es D iod oru s S icu lu s ■' ’ I • ; ;
E phor. = Ephorus
■Eus. = Euseb. =5 Eusebius (Chronica)
Xust. = Eustathlus
'H ec. = H ecat. s H ecataeus 1
U e ll. = H eilan. a H ellanicus
H er. =■ H erod. a H erodotus
:Hes = H esiodus (Th. a T h eojj. ‘=s Theogonia; O a O p . a O p ero ef
dies =Erga a „Д ел а и д е н о а и * 4,
H esych. a H esyehius ’
H ora. » H om eru s (В и ди : IL и Od.) 1
•Hor. a H oratius (C erm . = C arm ino)
H yg. = H ygin us •
71. =* Луае = И ли јада •
.los. — loseph us Flavius (Arch. — Arohaeoiogla a A n tiq, a A n tiqu itates
- lu d a ica e ; C. A p . s C on tra A pionem J
Iu st = lostin u s
L lv . = Livius
L ys. s Lysias
O d. = O dyss. a O dyssea
P au s. s Pausanias
 F in d . « P in daru s (01. = O lym pia; P. P ythia)
P iat. = Plato
P lin . = P linius (N, h . s= N aturalis historia)
P lu t. = Plutarchus (Lye. = Lycurgus = L y cu rg i vitat Ages, ss A gesi­
laus = A gesilai v ita ; A le x , s A lex a n d er = A lex a n d ri M agn i vita;
C leom . = C leom enes = : 'C leom en is vita)
P o l. s P olyb. = P olybius
S ol. ss S olon is fragm enta
S teph . B yz. «■ S teph an i B yzan tini E thn icoru m qu ae supersunt
S trab. = S trabonis Geographica (ce цитираат параграф и, к ои ce
ѕа ст а в у в а а т б е з оВзир ка поДелата в а книгите)
S u id. ss S u idas = S u ;dae L ex icon
T h eop . = T h eopom pu s
T hiie. m T h ucydid es
T im , ss Tim aeus
T y rt. = T yrtaeus
V itr. = V itruvius
X e n . — X en op h . — X e n o p h o n (A n . s A n ab . ■= Anabarls? HelL ав H eile-
, ntea; O ec. = O e co n o m ica ; V e ri. = D e vectigalibu s).
Z o n . = Zonaras
Д РУ ГИ Х Р А Т Е Н К И

a)

П ов а ж н и и стор и и н а Г р ц и ја и и стор и и в а ста р и о т в ек . х о и с е

« а в е д е н и поѓоре, егсратено с е ц к ти р а а т с о прези м ето н а а в т о р о т на пр.
B en gtson = Н егш апп B engtson, G riech isch e G eschiehte. M unchen 1950;
К о л е к т и в н о д е л о „ T h e C am bridpe A n eien t H islo ry " c e ц и ти р а: C A H .
fi»
C I G = Corpus in scrip tion u m G raecaru m
I G = In scriptiones G raecae
F H G = МШЈег, Fragmenta historicorum Graecorum, I— V , Parisiis
1H41— 1884. П о к р а ј М и л е р о в о то и здан и е c e ц и ти ра за соотв етн ото м есто
•Jacoby — Р . Jacoby- D ie Fragm-mte der griechischen FTlstorifcer, B erlin 1923 sq.
D a r. — Saglio, DicL = Daremberg — SapB o, Dietionnalre des entiquites
greegues e t romaines d'aprbs les ter tes et- les m onum ents, V ol. 1— X . Paris
1873— 1919 (осн ивач D a rem b erg . продоллсиле: S a g lio, P ottier и L a fa y e).
P W K E . e Pauly’ s R eal E neyelopfidie d e r -classischen A lter tum stuissen-
echaft- N eu e B earbeitu n g herausg. v o n G . W lssow a п р одол ж и л K roll), Stuttgart
1894 sq . И стов р ем ен о т р и се р и и : п рва о д А , в тор а о д R a, тр ета Supplem enta.
В о в а јн о в о в р е м е н ов и и зд а в и ја и д оп олн ен и ја.
R osch er, M yth. L e x . в W . N. R osch er, Ausfuhrliches L ex ik on der
y tiech isch e n u nd rom lsch en M ytholoyie, Bd. 1— V I . L eip zlg 1884— 1927.
L u b k er, R e a llex ik on = F. Luhker, R e a lle x ik o n d es klassischen A ltertum *
( o c m o и здан и е п ри р еди л е J . G e ffck e n и E. Z iebarth ) . L eip zig 1914.
E b ert s M . E bert, R eaD exlkon d e r Vorgeschichte, 3 d . I— X V , B erlin
1924— 1932.
M Qller, Handbuch ss Iw an v o n M u lier, H andbuch d e r fctassisehen
-Altertumswissenschnft, M Qnchen; колекциЈа о д I X д ел а о д р а зк и лодрачЈа
ш а ан ти ката. П осл е M u lie r ред а к тор и н а к о л е ѕц и и c e : R . v o n Pdlm ann, n a

395
W a lt« Otto. Bo таа колекција eo излезени овие дела: Tom. i : Larf^M,
Griechische Epigraphik (трето издаѕие г. 1914); Tom. Ш г : Judelch, Tppogra-
flu e oon Athen (1905); T om , 1Џ, 4: FBhlmann, Gnmdriss der griechischen
Getchichte (петто. издание 1914); Tom. IV, 1, 1: Busolt, Dfe griechiscTir
Staats — and Rechtsaltertiimer (трето издание 1920);. Tom. IV, 1, 2: I. von.
Mttlier, Die griechische Privataiteftilmer и: Bauerj' Die griechieche KHegsoU
ienumer (второ издание 1893); Tom V, 2: Gruppe, Griechische Mythologie
ttnd Religiosgeschichte (два тома 1306) к: P. M. .Nllsson, Geschichte der
griechischen Religion (I Band 1941, II; Band .1950); Topi.V, 3: Stengel, Grie*
chische Kultusaltertiimer (трето издание 1920); Tom VII: W. Christ, Ge­
schichte der griechischen' Litterutnr(1888)u:W.Schmld— O.Stahlin, Geschi­
chte der griechischen Literatur (1929 и доватаму во два дела и повеќа
томови).
Hermarm, Lehr&ttch = К. Т, Hermann, Lehrbuch der griechischen
Antlqvltbten, колекција на дела на разнЈЈ соработници,' четири тома; Tom
I: Swoboda, Staatsaltertiimer (шесто издавие 1913). Оставатите томовк
ломалѕу се ѕористат, бидејќи се застарени.
' РЕГИСТАР .КОН КАЃТАТА НА АНТИЧКИТЕ ГРЦИ
гш — шопв, брдо; рг. ѕ promontorium, брежуљак и рт; i = Insula
острво; реп. = peninsula, оодуострво; t — flumen, реѕа
Abdera F, 2 Cephallenia (i.) В, 4
Abydus Н, 2
ACARNANIA B—C, 4 Chalcis Н, 4
Achelous (f,) C, 4' Chaeronea p, 4
AcFoceraunii (m.) A, 2 Chalcidice (penin.J D—f , 2-^3
Adramyttium I, 3 Chalcis E, 4
Aegina (i.) E, 5 .Chius (i) G — H, 4 -
Aenus H, 2 Chius H, 4
AEOLIS, Eolija H—I, j . ,Cimolus'(t) F, 6
AETOLIA, Etolija C—C 4 Clazomenae H,-4
Athos (ntn pr4 F, 2 ' Cnidus I, 6
.C n a s s u s G , 7
Alpheus (j) C, 5
Ambracia B—C, 3 Copais (t) E, 4
Corcyra (i) A, B, 9
Amphipolis E, 2 .Corcyra A, 3
-Amyclae D, S Cos (i) I, 6
Andrus ( i ) F 5 ‘ Cos. L 6
Aous (f.) A, 2 • - Colophon I, 4
Apollonia A, 2 Creta (i) .E—H, 7
Apsus (f.) A, 2 Cyclades fi.) P—G» 5 -6
ARCADIA C—D, ;5.
Cydonia F, 7
Argos D, 5 Cyme L 4
Artemisium (pr.) E, 3
Cythnus (i.) F, S
Asopus (J) E, 4
Cyzicus _I, 2
ATTICA E—F, 4
Athenae E, 5 , Pascylium I, 2
'Axius (f.) D, 1—2 Delphi D, 4
Delus (i.) G, 5
'Byzantium K, 1
Delus G, 5
Caicus tf.) I, 3—4
Dicte (m.) G, 7
Calchedon K, 2
Dodona.B, 3
Callipolis E, 2
Doriscus H, 2
-Camirus J, 6
DORIS D, 4; I—J, 5 -в
-CARIA I—J, S .
■Carpathus (i.) I, 7 Eion E, 2
=Caystros (f.) 1—J, 4 Eleusis E, 4
ELIS- C, 5
•Ceos (i.) P, 5
Elis C, 5
 E pidaurus E, 5 M egalopolis D , 5
Ephesus I, 5 M egara E, 4
E PIR U S A — C , 2— S M elus (i) F , 8
E retria E, 4 M esem bria G , 2
E rythrae H , 4 M essene C. 5— 8
EU B O E A (i.) E— F , 4 M ethon e D , 2
Eurotas (f.) D , в M iletus 1. 5
G ortyna G , 7 ’ M ycale (рг.) I, 9
Granicus (/.) I, 2 M ycenae D , 5
.Gythium D, 6 M yconus (i) G , 5
H aliacm on (/.) C — D , 2— 3 M ylasa -1, 5
H alicarnassus I, 5 M Y S IA I— J. 3
H ellespontus G — H, 2— 3 M y th ilen e H, 3
H elicon (m.) D , 4 N aupactus C, 4
H elos D , 8 NaupHa D . 5
H eraclea C, 1 N estus F . 1
H erm us 'f.) I— K , 4 N axu s (i) G , 5
CH ERSONESUS foentns.) H — I, 2 Oeta (m ' C— D , 4
H E ST IA E O T IS C— D , 2— 3 O lym pia C, 5
Icarus (i.) H, 5 O lynthus E. 2
Id a <m.l F , 7 ; H , 3 O rch om en us D , 5
Ilium H, 3 O ropus E, 4
IL L Y R IA B. 2 Ossa D , 3
Im brus ГП G . 2 P A E O N IA C— D , 1
Iolcus D—E, 3 • Pagasae E. 3
IO H IA 1— 4— 5 P angaeus fm) E— F , 12
Isthm us D— E, 5 P ariu m H , 2
Ithaka (0 B , 4 ' ; P a m o n (m ) D . 5
Tlhome (m) C , 5 Parnassus (m ) D , 4
Lam ia D . 4 P arus (i) G , 5
- Lam psacus H , 2 P atrae C, 4
Laurius (m ) Б— F , 8 PE L A SG TO T IS D , 3
L ebedus I, 4 P e lla D , 2
Lem nus (il G , 3 P eneus (f) D , 3
Lembus ' (i) G— H, 3 P eneus ff) C, 3
L eu kas (i) B , 4 P ergam u m I. 3
'L in d u s J, 8 F eneus ffl C, 5
LO C R IS D — E, 4 F haestus F. 7
LO C R IS O Z O L IS C, 4 P h era e D . 3
L ychnidus B . 1 PhUioni F— I, 2
LYDTA I— J, 4 Р Н О П Е D. 4
M A C E D O N IA C— E, 1— 2 P h th iotis D. 3
M adytus H. 2 PH OCAEA H. 4
M aeander If) I— J, 5 P H R Y G IA I— J, 2— 3
М агпеѕѓа I. 4 ; I, 5 P in d u s (m) B— C, 2— 3
M alea fpr.) E. 4 P iraeeu s E. 5
M antinea D. 5 pifttnoep E. 4
M arathon F . 4 PO N T U S E U X IN U S K , 1
M A R E C R E T T rU M F —G . 7 P roconn esu s <i> I. 2
M A R E M Y R T O U M E— F , 5— 8 p p o t ie n t is i_ j , 2
M aronia G , 2 P y d n a D, 2

398
 P y lu s C , 5; c , 8
E h odu s J , 6
C alam is (i) E, 5
S am oth race (i) G— 2
Sam us (i) I, 5
Sam us 1, 5
S ard es I. 4
Scam andrus (f) H , 3
S cio n e E. 3
S cy ru s (i) F, 4
S eriphu s (i) F , 5
Sestus H, 2 '
Sin. A m bracia cu s B — C, 4
*Г
S icy o n B , 4— 3
S in us A rg olicu s D— E , 4
S in u s Laconicus B — E, 6
S m u s T h erm aicus D— E , 2— 3:
S iphn us (i) F , 6'
S in us C orinthiacus D— E , 4
S m y rn a I, 4
S parta D, 5
Sphaeteria C, 6
S P O R A D E S C— H— Ij 4— 5— B'
S tagira E, 2
S ry m o n (f} E, 1— 2
S u n iu m (pr.) F, 5
399**