You are on page 1of 70

‫وهزارهتى خوێندنى بااڵو توێژينهوهى زانستى‬

‫زانكۆى سۆران‬
‫فاكهلتى ياساو زانسته سياسييهكان و بهرێوهبردن‬
‫بهشى ياسا‬
‫قۆناغى دووهم – كۆرسى يهكهم‬

‫بنةماكانى طشتييةكانى ياساى كارطيَرى‬

‫مبادئ العامة للقانون االداري‬

‫‪The General Principles of Administrative Law‬‬

‫م‪.‬ى‪ .‬حهسهن مستهفا‬


‫م‪ .‬سهنار شهريف‬

‫‪2020-2021‬‬
‫وانةى يةكةم‬

‫‪1‬‬
‫ناساندنى قانون ئيدارى و طرنطييةكةى‬

‫يةكةم‪ :‬ضةمك و ثيَناسةى قانون ئيدارى (ياساى كارطيَرى)‪:‬‬

‫لة دةستثيَكدا‪ ،‬وةك دةروازةيةك بؤ ضوونة نيَو ضةمك و ثيَناسةى قانون ئيدارى‪ ،‬ثيَويستة ضةمك و ثيَناسةى‬
‫قانون و جؤرةكانى خبةينةرِوو‪ ،‬دواتر ضةمك و ثيَناسةى قانون ئيدارى دةخةينةرِوو‪:‬‬

‫➢ قانون (ياسا ‪ : )law -‬لة كورترين ثيَناسةيدا‪ ،‬بريتيية لة كؤمةلَة بنةمايةكى قانونى عام و جمرد‬
‫و مولزةم كة لةاليةن دةسةالَتى ياسادانان دةردةضن بؤ ريَكخستنى سيَكتةرة جؤربةجؤرةكانى ذيان‬
‫لة كؤمةلَطةدا‪.‬‬
‫‪ -‬قانون ثؤليَن دةكريَت بؤ دووبةشى سةرةكى‪ :‬بةشى طشتى ‪ ،‬بةشى تايبةتى‪:‬‬
‫✓ قانونى عام (ياساى طشتى)‪ :‬بةو ياسايانة دةطوتريَت ياساى طشتى كة مافى طشتييان تيَداية و‬
‫دةولَةت اليةن و تةرةفة لة ياساكةدا‪ ،‬هةروةها وةكو ئةصل ئةحكامةكانى ياساى طشتى لة نيزامى‬
‫عامن و نابيَت تاكةكانى كؤمةلَطة ريَككبكةون لةسةر سةرثيَضى كردنيانيان‪ ،‬وةك قانونى جينائي‪،‬‬
‫قانونى ئيدارى و دةستور و دةوىل‪.‬‬
‫✓ قانونى خاص (ياساى تايبةتى)‪ :‬بةو ياسايانة دةطوتريَت ياسا تايبةتيةكان كة ثةيوةندييةكانى‬
‫نيَوان تاكةكان ريَكدةخات و وةكو ئةصلَ دةولَةت اليةن و تةرةف نيية تيايدا و تاكةكان دةتوانن‬
‫ريَككةوتن بكةن لةسةر سةرثيَضى كردنيان‪ ،‬وةكو ياساى بارى كةسيةتى (زةواج ‪ -‬مارةيى) ياخود‬
‫ياساى مةدةنى (طريَبةستةكان ‪ -‬العقد شريعة املتعاقدين)‪.‬‬

‫فروع القانون‬

‫القانون المدنى‬ ‫القانون الدستورى‬


‫القانون االحوال‬ ‫القانون الدولى العام‬
‫الشخصي‬
‫القانون الجنائي‬
‫‪2‬‬
‫القانون الدولى الخاص‬
‫القانون االداري‬
‫القانون التجارى‬
‫‪ -‬ضةمك و ثيَناسةى قانون ئيدارى (ياساى كارطيَرى)‪:‬‬

‫قانون ئيداري لقيَكة لة لقةكاني قانوني عام كة لة كؤمةلَة قاعيدةيةكي قانوني ثيَكديَت كة بوارةكاني‬
‫ثةيوةنديدار بة دةسةلَاتة ئيداريةةكان ريَكدةخات‪ ،‬بة تايبةتي كاروبارة ئيدارييةكاني دةسةلَاتي‬
‫جيَبةجيَكردن (السلطة التنفيذية)‪.‬‬

‫ياساناسي فةرةنسي (ظالني) ثيَناسةي ياساي كارطيَري دةكات بةوةي‪ :‬بريتيية لة كؤمةلَة قاعيدةيةكي‬
‫قانوني كة ضوارضيَوةي دامةزراوة ئيدارييةكان و كةسة ئيدارييةكان دياري دةكات (كةسي سروشيت وةك‬
‫مؤزةف‪ ،‬كةسي مةعنةوي) هةروةها دةسةلَات و سنووري كاركردنيان‪.‬‬

‫دةتوانني بليَن ياساي كارطيَري (قانونى ئيدارى)‪ :‬بريتيية لة لقيَك لة لقةكاني ياساي طشيت و كؤمةلَيَك ريَساي‬
‫ياسايي (القواعد القانونية) لةخؤ دةطريَت كة حوكمي ئيداري طشيت دةكات لةرِووي ‪ :‬ريَكخسنت (التنظيم)‪،‬‬
‫ضاالكي (النشاط) و ضاوديَريكردنةوة (الرقابة)‪.‬‬

‫‪ -‬لة دةولَةتي قانونيدا ثيَويستة سيَ دةسةلَاتى سةرةكى هةبن‪:‬‬

‫‪ -1‬دةسةلَاتي ياسادانان (السلطة التشريعية ‪ -‬ثةرلةمان)‪ :‬دةسةالَتيَكة تايبةتة بة دةركردنى ياسا‪.‬‬

‫‪ -2‬دةسةلَاتي دادوةري‪-‬السلطة القضائية‪ :‬كة تايبةتة بة جيَبةجيَكردني ياساكاني دةرضوو لة دةسةلَاتي‬


‫ياسادانان‪.‬‬

‫‪ -3‬دةسةلَاتي جيَبةجيَكردن‪ -‬السلطة التنفيذية‪ :‬سةرؤكايةتى دةولَةت و ئةجنوومةنى وةزيران دةطريَتةوة‬


‫لة سيستةمي ثةرلةماني وةك عيَراق و بةريتانيا) هةروةها لة سيستةمى سياسى سةرؤكايةيدا‪ ،‬سةرؤك بة‬
‫تةنها سةرؤكى دةسةآلتى جيَبةجيَكردنة واتة سةرؤكى والَت و سةرؤكى حكومةتة وةكو ئةمريكا و ئيَران)‪.‬‬

‫قانون ئيدارى وةك كؤمةلَيَك ياسا و ريَنمايي زياتر ئيش و كارة ئيدارييةكانى دةسةالَتى جيَبةجيَكردن‬
‫ريَكدةخات‪ ،‬وةكو ثةيوةندى فةرمانبةر بة دةولَةت‪ ،‬ياساو ريَنماييةكانى ريَكخستنى كاروبارى ئيدارى‪،‬‬
‫دامةزراند و تةعينكردنى فةرمانبةر و تةرقيةو ثلة بةرزكردنةوة‪ ...‬هيرت‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫وةزيفة و طرنطي قانوني ئيداري‬

‫‪ -‬دةتوانني وةزيفةو ئةهمييةتى قانون ئيدارى لةم خاالَنةى خوارةوة كورت بكةينةوة‪:‬‬

‫‪ -1‬دانانى سيستةمى ريَكخستنى ئيدارى وةكو مةركةزيةت ياخود المةركةزيةت ‪ ،‬هةروةها ريَكخسنت و‬
‫دياريكرني ئةرك و دةسةلَاتة ياساييةكاني دامةزراوة طشتيةكان و وةزارةتةكان‪ ،‬ئةمةش لة ريَطةي داناني‬
‫قاعيدةي و بنةماي ياسايي لة ريَطةي ياسا و ريَنماييةكان‪ ،‬وةك‪ :‬دةركردني ياسا بؤ دياريكردني‬
‫دةسةلَاتةكاني ثاريَزطار‪ ،‬ياخود دةركردني ريَنمايي بؤ ريَكخستنى كاروبارى ئيدارى‪..‬هيرت‪.‬‬

‫‪ -2‬ثالن دانان و ضاوديَريكردني كاروباري يةكة ئيدارييةكان‪ ،‬وةكو كاروباري ناحية و قةزاكان لةاليةن‬
‫ليَذنةكاني بالَا‪ ،‬ضاوديَريكردني كاروبارةكاني فةرمانطةكان لةاليةن وةزارةتة ثةيوةنديدارةكان‪.‬‬

‫‪ -3‬داناني سيستةمي دارايي‪ ،‬ضونكة يةكيَك لة تايبةمتةندييةكاني كةسايةتي مةعنةوي بووني سيستةمي‬
‫دارايية‪ ،‬ئةمةش لةريَطةي دةركردني ياساي تايبةت وةك بوودجةي وةزارةتةكان‪ ،‬ريَنمايي تايبةت بة‬
‫داهاتةكان‪...‬هيرت‪.‬‬

‫‪ -4‬دامةزراندني فةرمانبةران ض بةشيَوةيةكي ميالك و هةميشةيي بيَت‪ ،‬يانيش بةشيَوةي طريَبةست بيَت‬
‫هةروةها دياريكردني ئةرك و مافةكانيان لةرِووي ثابةندبوون بة كاتةكاني دةوامكردن و ثاراستين شكؤي‬
‫وةزيفة ‪ ،‬دياريكردني مووضة و ثلة بةرزكردنةوة‪ ،‬سزاداني فةرمانبةر لةكاتي سةرثيَضيدا‪.‬‬

‫‪ -5‬شيكردنةوةي ي اسا و ريَنماييةكانةي كة دةبنة سةرضاوة بؤ دادطاي كارطيَري بؤ ضارةسةركردن و‬


‫يةكالكردنةوةي ناكؤكيية ئيدارييةكاني نيَوان دامةزراوةكاني حكومي و ناكؤكي نيَوان فةرمانبةر و‬
‫وةزارةتةكان‪.‬‬

‫‪ -6‬دةركردنى برِيارى كارطيَرى (القرارات االدارية) و طريَبةستة كارطيَرييةكان (العقود االدارية) بؤ باشرت‬
‫بةريَوةبردنى يةكة ئيدارييةكان‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫وانةى دووةم‬

‫ميَذووى سةرهةلَدانى قانونى ئيدارى و تايبةمتةندييةكانى‬

‫يةكةم‪ :‬رِةوتى ميَذوويى سةرهةلَدانى قانون و قةزاى ئيدارى‬


‫بريؤكةى سةرهةلَدانى قانونى ئيدارى دةطةريَتةوة بؤ فةرةنسا‪ ،‬بة تايبةتى دواى سةرهةلَدانى شؤرشى‬
‫فةرةنسى سالَى ‪ 1789‬كة بة يةكيَك لة طةورترين و كاريطةرترين رِووداوى سياسى و ياسايى دادةنريَت لة‬
‫ميَذووى مرؤظايةتى‪ ،‬ضونكة دواى شؤرش ثةمياننامةى مافةكانى مرؤظ و هاوالَتيبوون دةركرا كة وةك‬
‫دةستوور و ياساييةكى باالَ زؤريَك لة والَتان توانيان سوود لةم ثةمياننامة وةرطرن‪ .‬ثيَش شؤرشى فةرةنسى‪،‬‬
‫سيستةمى سياسى لة فةرةنسا ثادشايةتى رِةها (مةلةكيةى موتلةق) بوو‪ ،‬كةس مافى ليَثيَضينةوةو‬
‫ليَثرسينةوةى لة ثادشا نةبوو‪ ،‬دؤخي ياساو دادطاكان لة باريَكي خراثدابوو‪ ،‬مايف يةكساني و دادطةري‬
‫دادثةوةرانة بووني نةبوو‪ ،‬تاكةكان بةبيَ فةرماني دادطا و لةريَطةي نامة مؤركراوةكان ( ‪Letteres de‬‬
‫‪ )Cachet‬دةستطري دةكران‪ ،‬ئةم نامانة بريتيبوون لة فةرمانيَكي شاهانة‪ ،‬هةر كةسيَ دانةيةك لةم نامانةي‬
‫دةستكةوتاية‪ ،‬دةيتواني هةر كةسيَكي بيويستبا بةبيَ هيض ليَكؤلَينةوةو دادطايكردنةوة دةستطريي بكات و‬
‫بيخاتة بةندخيانة‪ ،‬هةروةها نةبووني ياسا بؤ دياريكردني تاوان و سزا‪ ،‬ثيَشيَلكردني بنةماي بيَتاواني مرؤظ‪،‬‬
‫دةستيَوةردان لة كاروباري دادطا‪...‬هيتد‪ .‬هةموو ئةمانة بوونة هؤي بةرثابووني شؤرشي فةرةنسي سالَي‬
‫‪ ،1789‬يةكيَك لة دةستكةوتة هةرة طرنطةكاني شؤرشي فةرةنسيش بريتيبوو لة رِاطةياندني جارنامةي‬
‫مافةكاني مرؤظ و هاولَاتيبوون لة ‪ 26‬ي ئابي ‪ 1789‬كة بة سوود وةرطرتن لة ديدو تيَرِوانينةكاني‬
‫فةيلووسووفاني بزوتنةوةي رؤشنطةري وةك (مؤنستكيؤ‪ ،‬جان جاك رؤسؤ‪ ،‬ظؤلتيَر) ضةند بنةماو‬
‫ثرةنسيَثيَكي سزايي ثةوةست بة ثاراستنى كةرامةتى ئينسان لة جارنامةي مافةكاني مرؤظ و هاولَاتيبوون‬
‫دةقنووسكران‪.‬‬
‫‪ -‬سةبارةت بة دؤخى قانونى ئيدارى ثيَش شؤرشى فةرةنسى‪ ،‬هةنديَك دادطا هةبوون بةناوى‬
‫ثةرلةمانةكان (‪ )parlements judiciaires‬كة وةك نويَنةرى ثادشا بوون لة وةزيفة و قةزاى‬
‫ئيداري كة بةشيَوةيةكى خراث مامةلَةيان لةطةلَ كيَشة ئيدارييةكان دةكرد و ببوونة كؤسث لةبةردةم‬

‫‪5‬‬
‫بةرةوثيَشضوونى كاروبارى ئيدارى‪ ،‬سيستةمى دامةزراندنى قانون و قةزاى ئيدارى لة فةرةنسا بة‬
‫ضةندين قؤناغى جياجيا تيَثةرى تاوةكو دامةزراندنى مةجليسي دةولةى فةرةنسى (ئةجنوومةنى‬
‫دةولَةتى فةرةنسى) (‪ )conseil dEtat‬لة سالَى ‪1799‬كة لةسةدةمى ناثلؤين ثؤناثرت يةكةمني‬
‫بةردى بناغةى دادطاى كارطيَرى دانرا‪ ،‬واتة يةكةم دامةزراندنى يةكةم دادطاى كارطيَرى بؤ سالَى‬
‫‪.1799‬‬
‫‪ -‬قةزاى ئيدارى لة عيَراق و كوردستان‪ :‬لة عيَراقدا لة سالَي ‪ 1979‬ياساي ذمارة ‪ 65‬تايبةت بة‬
‫ئةجنوومةني شوراي دةولَةت دةركرا كة تيايدا برياردرا بة دامةزراندني يةكةم دادطاي كارطيَري لة‬
‫عيَراق لة بةغدادي ثايتةخت‪ .‬لة هةريَمي كوردستان‪ :‬ياساي ئةجنوومةني شوراي هةريَمي كوردستان‬
‫دةرضووبة ذمارة ‪ 14‬لة سالَي ‪ 2008‬و ئةجنوومةني شورا بؤ راويَذكاري ئيداري و دادطاي كارطيَري‬
‫دامةزريَنرا‪.‬‬

‫تايبةمتةندييةكاني ياساي كارطيَري‬


‫خصائص القانون االداري‬
‫‪ -‬قانون ئيدارى ضةند تايبةمتةندييةكى هةية كة لة قانونةكانى ديكة جياى دةكاتةوة‪ ،‬بريتني‬
‫لة مانةى خوارةوة‪:‬‬

‫يةكةم‪ :‬ياساي كارطيَري ياساييةكي تازة ثةيدابووة (القانون االداري قانون حديث النشاة)‪:‬‬
‫ياساي كارطيَري لة فةرةنسا سةريهةلَدا كة ميَذوويةكةي بؤ دواي شؤرشي فةرةنسي سالَي ‪1789‬‬
‫دةطةرِيَتةوة‪ .‬بةتايبةتى دواى دامةزراندنى ئةجنوومةنى دةولَةتى فةرةنسى كة ئةركى راويَذكارى هةبوو لة‬
‫دانانى ياساكان و هةروةها دواى دانانى دادطاى كارطيَرى لةسةردةمى ناثليؤن لة سالَى ‪.1799‬‬

‫‪6‬‬
‫دووةم‪ :‬ياساي كارطيَري ياسايةكي قةزايية (القانون االداري قانون قضائية او من صنع القضاء)‪:‬‬
‫دادطاى ئيداري وةك دادطا مةدةني و سزاييةكان بة قةزايةكي جيَبةجيَكار دانانريَت‪ ،‬بةلَكوو قةزايةكي‬
‫دروستكةرة (مونشئ)ة‪ ،‬واتة هةلَدةسيتَ بة دؤزينةوةي ضارةسةري طوجناو بؤ كيَشةو ناكؤكيية ئيدارييةكان‬
‫ئةطةر قاعيدةو ياساييةكي دياريكراويشي لةبةر دةست نةبيَت‪ ،‬بؤية دادطاي كارطيَري رؤلَي هةية لة هيَنانةدي‬
‫بنةماو قاعيدةي قانوني‪ .‬بؤية ئةطةر بابةتيَك لة سةرضاوةكانى قانون ئيدارى ريَكنةخرابيَت‪ ،‬ئةوا دادطا‬
‫دةتوانيَت حوكم و قرارى قةزايى دةربكات و ئةم حوكم و قرارانةش دةبنة سةرضاوةو سابيقةى قةزاى طرنط‬
‫بؤ دؤسيية و دةعواكانى ديكةى ئيدارى‪.‬‬

‫سيَيةم‪ :‬ياساي كارطيَري ياساييةكة بة تةواوي نةنووسراوةتةوة (القانون االداري قانون غري مقنن تقنيناً‬
‫كامالً)‪:‬‬
‫مةبةست لة نووسينةوة (تقنني) واتة كؤكردنةوةي هةموو قاعيدةو حوكمة ياساييةكان لة يةك مةتندا وةك‬
‫قانونةكاني مةدةني و جينائي‪ ،‬بةلَام بنةماو قعيدةكاني قانون ئيداري لة يةك مةتندا كؤنةكراوةتةوة‪ ،‬ئةمةش‬
‫بؤ ضةند هؤكاريَك دةطةرِيَتةوة‪:‬‬
‫‪ -1‬ياساي كارطيَري ياساييةكي تازة ثةيدابووة‪ ،‬بةشيَوةيةكي هيَواش و ثلةبةند طةشةي كردووةو‬
‫سةريهةلَداوة‪.‬‬
‫‪ -2‬ياساي كارطيَري ياسايةكة هةميشة لة ثيَشكةوتن و نويَطةريداية‪ ،‬بةهؤي ثيَكشتين تةكنةلؤجياو بة بة‬
‫جيهانطريى (‪ )globalization‬بووني دونيا‪ .‬بةلَام لةطةلَ ئةوةشدا ضةندين ياساي تايبةت بة ريَكخستين‬
‫كاروباري كارطيَري دةركراون‪ ،‬لةوانة‪ :‬ياساي رِاذةي شارستاني‪ ،‬ياساي بةرزةفتكردني فةرمانبةران‪ ،‬ياساي‬
‫ثاريَزطاكان‪...‬هيرت)‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫ضوارةم‪ :‬قاعيدةكانى قانونى ئيدارى لة نيزامى طشتني (تعلق قواعد القانون اإلداري بالنظام العام)‬

‫بنةماو قاعيدةكانى قانونى ئيدارى لة نيزامى طشتني و دةولَةت اليةن و تةرةفة لة ياساكانى ثةيوةست بة‬
‫وةزيفةى طشتى هةروةها تاكةكان بؤيان نيية اتفاق بكةن لةسةر ثيَشيَلكردنى بنةماكانى ئةم قانونة‪ ،‬هةر‬
‫بؤية قانون ئيدارى بة قانونةكانى لقي ياساى طشتى دادةنريَن‪.‬‬

‫وانةى سيَةم‬
‫سةرضاوةكانى قانون ئيدارى‬

‫أوالً‪ :‬التشريع‪ :‬ثرؤسةى ياسادانان‪ ،‬بةو دةقة ياساييانة دةطوتريَت (تةشريع) كة لةاليةن دةسةالَتة‬
‫تايبةمتةندةكان دةنووسريَنةوة‪ ،‬ئةم دةقانةش خؤيان لةمانةى خوارةوة دةبيننةوة‪:‬‬
‫‪ -1‬الدستور ‪ :‬دةستوور كؤمةلَة بنةمايةكى ياسايية كة بة بة بةرزترين دةقى ياسايى دادةنريَت لة‬
‫هةرةمى دةولَةتدا و نابيَت هيض دةقيَكى ياسايى ثيَضةوانةى دةقةكانى دةستوورى بيَت‪ ،‬لة‬
‫دةستووردا دةسةالَت و ثسثؤرييةكانى هةريةكة لة دةسةالَتةكانى ياسادانان و جيَبةجيَكردن و‬
‫دادوةرى ديارى دةكات‪ ،‬لةطةلَ دةست نيشانكردنى ماف و ئازاديية طشتييةكان‪.‬‬
‫لة زؤربةى دةستوورى والَتان و دةستوورى عيَراقي سالَى ‪ 2005‬هةندىَ ماددةى دةستوورى هةن كة‬
‫بابةتة ئيدارييةكان ريَكدةخةن‪ ،‬وةك بابةتةكانى مةركةزييةت و المةركةزى ئيدارى‪..‬هيرت‪ .‬هةر كاتيَك‬
‫بابةتيَكى ئيدارى لة دةستوور ريَكخرابوو‪ ،‬ئةوا دةستوور دةبيَتة سةرضاوةى يةكةمى قانون ئيدارى‪ ،‬ضونكة‬
‫دةستور لة ئةجنامى ئريادةى طشتى طةل سةرضاوة دةطريَت و بة رِاثرسى طشتى هاوالتيان دةنطى لةسةر‬
‫دةدةن‪.‬‬
‫‪ -2‬القانون العادى‪ :‬مةبةست لة ياسا ئاساييةكان ئةو ياساييانةن كة لةاليةن دةسةالَتى ياسادانانةوة‬
‫(واتة ثةرلةمان) دةردةضن بؤ ريَكخستنى سيَكتةرة جؤربةجؤرةكانى ذيان‪ .‬هةر ياساييةك لة‬
‫ثةرلةمان دةربضيَت كاروبارى ئيدارى ريَكبخات دةبيَتة سةرضاوةى قانون ئيدارى و لة كاتى‬

‫‪8‬‬
‫دروستبوونى كيَشةو ناكؤكى ئيدارى‪ ،‬دادوةرى دادطا ئيدارييةكان بؤ ضارةسةركردنى كيشةمة ثشت‬
‫بةو ياسايانة دةبةسنت‪ .‬وةكو ياساى ثاريَزطاكانى هةريَم‪ ،‬ياساى خانةنشينى فةرمانبةران‪ ،‬ياساى‬
‫بةرزةفتكردنى فةرمانبةران‪ ..‬هيرت‪.‬‬
‫‪ -3‬التعليمات (ريَنماييةكان) ‪ :‬ريَنماييةكان كؤمةلَة دةقيَكى ياساين كة ثرؤسةيةكى وزارى يان ئيدارى‬
‫ريَكدةخةن‪ ،‬وةكو ئةصل ريَنماييةكان لةاليةن وةزارةتةكانةوة دةردةضن بؤ ريَكخستنى كاروبارة‬
‫ئيدارييةكان‪ ،‬وةكو ‪ :‬ريَنمايى وةزارةتى دارايى سةبارةت بة دامةزراندنى فةرمانبةرانى حكومى بة‬
‫طريَبةست و دياريكردنى ئةرك و مافةكانيان‪ ،‬ريَنمايي وةزارةتى ناوةخؤ سةبارةت قةدةغةكردن‬
‫بةكارهيَنانى ضةك‪ ،‬ريَنمايى وةزارةتى خويَندنى باالَى تايبةت بة خويَندنى ماستةر و دكتؤرا‪...‬هيرت‪.‬‬

‫ثانياً‪ :‬االحكام والقرارات القضاء اإلداري (حوكم و بريارةكانى دادطا كارطيَرييةكان)‪:‬‬


‫حوكم و بريارةكانى دادطا كارطيَرييةكان بة سةرضاوةيةكى طرنكى قانون ئيدارى دادةنريَن‪ ،‬ضونكة دادطاى‬
‫كارطيَرى دادطايةكى مونشية‪ ،‬واتة كاتيَك دادوةرى دادطاى كارطيَرى كةيسيَكى دةضيَتة بةردةم و حوكم‬
‫لةسةر بريارةكة دةردةكات ئةوا ئةم حوكمة دةبيَتة سةرضاوةو سابيقةى قةزاى‪.‬‬
‫دادطاى كارطيَرى ئةم دةعويانة دةبينيَت و بريار لةسةر ئةم حالةتانة دةدات‪:‬‬
‫‪ -1‬يةكالكردنةوةو ضارةسةركردنى ناكؤكية ئيدارييةكان (الفصل املنازعات االدارية)‪.‬‬
‫‪ -2‬شيكردنةوةى دةقة ياسايية ئيدارييةكان‪.‬‬
‫‪ -3‬جيَبةجيَكردنى دةقة قانونييةكان‪.‬‬

‫ثالثاً‪ :‬العرف اإلداري (داب و نةريتى ئيدارى)‪:‬‬


‫عورف سةرضاوةيةكة لة سةرضاوةى قانون كة نووسراو نيية‪ ،‬واتة وةكو تةشريع نةخراوتة نيَو مةتنيَكى‬
‫قانونى‪ .‬عورف كاتيَك دةبيَتة سةرضاوةى ياسا كة دوو رووكنى ليَ هاتةدى‪ :‬يةكةم‪ :‬رووكنى ماددى كة‬
‫بريتيية لة دووبارة كردنةوةى سلوكيَك بؤ ماوةيةكى زةمةنى دوور و دريَذ‪ .‬رووكنى مةعنةوى كة بريتيية لة‬
‫دروستبوونى هةستيَكى دةستةجةمعى كة ثيَوة ثابةند بنب‪ .‬هةنديَ سلوكى مرؤظ هةية لة كاروبارى ئيدارى‬

‫‪9‬‬
‫زؤر دووبارة دةبنةوة دةبنة عوريف ئيدارى بؤية دةكريَت وةك سةرضاوة ثشتى ثيَ ببةسرتيَت‪ ،‬بةالَم لةبةر‬
‫ئةوةى نووسراو نيية هيَزي ياسايى كةمرتة لة سةرضاوةكانى تر‪.‬‬

‫رابعاً‪ :‬مبادئ القانون الطبيعيّ وقواعد العدالة (بنةماكانى ياساى سروشتى و ريَساكانى دادثةروةرى)‪:‬‬

‫بنةماكانى ياساى سروشتى و دادثةروةرى بة سةرضاوةيةكى طرنكى قانون دادةنريَن كة دادوةرى بؤ‬
‫بةهيَزكردنى قةناعةت و ويذدانى خؤي ثشتى ثيَدةبةستى‪ ،‬واتة كاتيَك هيض دةقيَكى ياساي نابيَت بؤ‬
‫حةمسكردن و ضارةسةركردنى كيَشةكان‪ ،‬ئةوا دادوةر ثشت بة ويذدانى دادوةرى و روحى قانون دةبةستيَت‪،‬‬
‫بنةماكانى قانونى سروشتى دادثوةرى وةكو‪ :‬يةكسانى تاكةكان‪ ،‬ريَزطرتن لة شكؤى مرؤظايةتى‪..‬هيرت‪.‬‬

‫خامساً‪ :‬الفقه (بريو بؤضوونى ياساناسان)‪:‬‬


‫بريو بؤضوونى ياساناسان وةك دواين سةرضاوةى قانون دادةنريَت كة لةريَطةى كتيَب و تويَذينةوةكان بريو‬
‫تيؤرةكةكانيان دةخةنةرِوو‪ ،‬زؤرجار بؤ يةكالكردنةوةى كيَشةيةك دادوةر سوود لة سةرضاوةى ياساناسان‬
‫وةردةطريَت بؤ شرؤظةكردن و تيَطةيشتنى قولَرت لة بابةتةكان‪ ،‬ياساناسان لةسةر بوار كاردةكةن‪:‬‬
‫‪ ( -‬الشرح ‪ -‬شرؤظةكردنى دةقة ياساييةكان)‬
‫‪( -‬التفسري ‪ -‬رِاظةكردنى دةقة ياساييةكان)‬
‫‪( -‬النقد ‪-‬رةخنةطرتن لة دةقة ياساييةكان و حوكم و بريارى دادطاكان)‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫ريَكخستنى ئيدارى‬
‫التنظيم االداري‬

‫مةبةست لة تةنزميي ئيداري‪ ،‬بريتيية لة كؤمةلَيَك بنةما بؤ ثيَكهيَنان و دامةزراندني دةستة و دةزطا و يةكة‬
‫ئيدارييةكان كة وةزيفة و دابةشكردنى دةسةالَتى ئيداري لة دةولَةت ريَكدةخةن‪.‬‬

‫هؤكارةكاني ريَكخستين ئيداري لة ولَاتاندا‬


‫العوامل املؤثرة يف حتديد نوع التنظيم االداري‬

‫يةكةم‪ :‬هؤكاري جوطرايف و سروشيت ‪ -‬العوامل اجلغرافية والطبيعية‪ :‬ولَاتاني دونيا لةرِووي مةسافةي‬
‫جوطرايف لة يةكرت جياوازن‪ ،‬بؤية سيستةمي سياسي و ريَكخستين ئيداريان جياوازة‪ ،‬ئةو ولَاتانةي مةسافةي‬
‫جوطرافيان طةورةية زياتر مةيليان بؤ سيستةمي المةركةزي ئيدارى و دابةشكردني وةحدة ئيدارييةكان‬
‫دةضيَت‪ ،‬ضونكة لةرِووي جوطرافييةوة ئاسان نيية كاروبارةكان لة يةك شويَن و لة دةستى يةك دةسةالَت‬
‫ريَكبخريَن‪ .‬بةلَام ئةو ولَاتانة مةسافةي جوطرايف و سروشتيان بووكة زياتر مةيليان بؤ سيستةمي ئيداري‬
‫مةركةزي دةضيَت كة دةسةلَاتةكان لة حكومةتي ناوةني كؤدةكريَنةوة ضونكة ريَكخستين ئيداري لة ولَاتاني‬
‫بضووك ئاسانرتة‪.‬‬

‫دووةم‪ :‬هؤكاري سياسي ‪ -‬العوامل السياسية‪ :‬بووني ئايدؤلؤذيا و بريي سياسي جياواز كاريطةري هةية لةسةر‬
‫ريَكخستين ئيداري‪ ،‬هةنديَ ولَات بة ولَاتي فرة ئاين و فرة نةتةوة دةناسريَنةوة بؤية سيستةمي سياسي و‬
‫ئيداريان جياوازة‪ ،‬ئةو ولَاتانةي ئايدؤلؤذيا و نةتةوةي جياواز لةخؤ دةطرن زياتر مةيليان بؤ سيستةمي‬
‫المةركةزي ئيداري دةضيَت وةكو عيَراق كة فرة نةتةوةية وةكو كورد و عةرةب و ئاشوري و توركمان‪ .‬هةنديَ‬
‫ولَات بةهؤي نةبووني دميوكراسي زياتر مةيليا بؤ مةركةزي دةضيت وةكو ئريان‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫سيَيةم‪ :‬هؤكاري تةكنةلؤجي ‪ -‬العوامل التكنلوجية‪ :‬ثةرةسةندنى تةكنةلؤجيا كاريطةري طةورةو بةرضاوى‬
‫لةسةر سيستةمي ريَكخستين ئيداري هةية‪ ،‬بة تايبةتي لةسةردةمي ئيَستا كة بةسةردةمي طلؤباليزةيشن‬
‫(عةولةمة ‪ )globalization -‬ناسراوةو بةهؤيةوة طؤي زةوي وةك طونديَكي بضووكي ليَهاتووةو‬
‫دةتوانريَت بةكةمرتين تيَضوون و بةخيَراترين و كةمرتين كات كاروبارةكان بةريَوةبضن‪ .‬لة سيستةمي ئيداريدا‬
‫تةكنةلؤجيا كاريطةري زؤري هةية بةتايبةتي لة ولَاتاني ثيَشكةوتوو زؤربةي كاروبارة ئيدارييةكان بةشيَوةي‬
‫ئةلكرتؤني و ئؤنالين لةريَطةي ئةنرتنيَتةوة ئةجنام دةدريَن تاوةكو رؤتيناني ئيداري دروست نةبيَت و كارةكان‬
‫بة كوالييت باشرت بةريَوةبضن‪.‬‬

‫شيَوازةكاني ريَكخستين ئيداري‬


‫أساليب التنظيم االداري‬

‫شيَوازةكاني ريَكخستين ئيداري بريتني لة كؤمةلَيَك قةواعيدي قانون ئيداري كة شيوازو هةيكةلي ئيداري‬
‫دةولَةت ريَكدةخات‪ ،‬وةكو دياريكردني شيَوةي دةولَةت لةسةر ئاسيت دةستووري و ئيداري‪.‬‬
‫لة زؤربةي ولَاتاني دونيا سيستةمي ريَكخستين ئيداري بة دوو شيَوازة‪:‬‬
‫یەكەم‪ :‬مەركەزیەتی ئیداری (المركزیە االداریە) ‪Central Administrative‬‬
‫دووەم‪ :‬المەزیەتی ئیداری ‪Administrative Decentralization‬‬

‫‪12‬‬
‫شيَوازي يةكةم‬
‫مةركةزيةتي ئيداري (املركزية االدارية)‬
‫مةبةست لة شيَوازي مةركةزيةتي ئيداري واتة كؤكردنةوةي طشت صةالحيات و دةسةالَت و ثسثؤرييةكاني‬
‫ثةيوةنديدار بة وةزيفةي طشيت لة دةسيت يةك اليةني ئيداري كة بريتية لة حكومةتي مةركةزي (ناوةند‬
‫ياخود ثايتةخت)‪.‬‬
‫لةم شيَوازة سيستةمة حكومةت ئيش و كارةكاني لةريَطةي خودي خؤي ياخود بةريَطةي فةرممانبةرةكاني‬
‫كارةكان ئةجنام دةدات كة دواجار ملكةضة بؤ دةسةالَتي سةرؤكايةتي لة حكومةتي مةركةزي‪ ،‬واتة دةزطاو‬
‫دامةزراوةكاني تر شةخصيةي مةعنةويان نيية لةرِووي كاركردن و بواري دارايي سةربةخؤر نني بةلَكوو‬
‫سةربة دةسةالَتي مةركةزن‪.‬‬
‫‪ -‬رِةطةزةكاني مةركةزي ئيداري (عناصر املركزية االدارية)‪ :‬مةركةزيةتي ئيداري كؤمةلَيَك رِةطةزي‬
‫كة ثيَي دةناسريَتةوة ئةوانيش بريتني لة‪:‬‬
‫‪ -1‬كؤكردنةوةي دةسةلَاتة ئيدارييةكان لة دةسيت دةسةلَاتي مةركةزي‪ ،‬واتة دةسةلَاتةكان بؤ هةريَم و‬
‫ثاريَزطاكان دانابةزيَنريَن‪ .‬وةكو دةسةلَاتي ئةمين و ديفاع و دامةزراندني فةرمانبةران‪.‬‬
‫‪ -2‬دامةزراوةكاني تري ئيداري جطة لة ثايتةخت كة ناوةن و مةركةزي دةولَةتة نابنة خاوةني كةسايةتي‬
‫مةعنةوي بةلَكوو لةرِووي ئيداري دةبنة تابعي مةركةز‪.‬‬

‫شيَوازي دووةم‪ :‬المةزيةتي ئيداري‬


‫االسلوب الثاني‪ :‬الالمركزية االدارية‬
‫ئةم شيَوازة بة ثيَضةوانةي مةركةزيةتي ئيداري بريتيية لة دابةشكردني دةسةلَات و دابةزاندني دةسةلَات لة‬
‫حكومةتي ناوةندةوة بؤ هةريَمةكان و يةكة كارطيَرييةكان‪.‬‬

‫‪ -‬ئةم شيوازة ضةند جؤريَكي هةية‪:‬‬

‫‪13‬‬
‫‪ -1‬الالمركزية السياسية (الفدرالية)‪ :‬هةنديَ دةولَةت كار بة سيستةمى فيدراىل دةكةن بة تايبةتى ئةو‬
‫والَتانةى نةتةوةيى جياوازيان تيَداية بؤية دةولَةتةكة لة ضةند هةريَميَك ثيَكديَت و لةسةر بنةماى دةستوور‬
‫دةسةالَتةكان لة نيَوان حكومةتى مةركةزى و هةريَمةكان دابةش دةكريَن‪.‬‬
‫بؤ منوونةى سيستةمى سياسى عيَراق سيستةميَكى فيدرالية كة لة حكومةتى مةركةزى و هةريَمى كوردستان‬
‫ثيَكديَت‪ ،‬هةريَمى كوردستان خاوةنى شةخصيةى مةعنةوية لةرِووى ئيدارى و داراييةوة سةربةخؤييةو هةر‬
‫سيَ دةسةالَتى تة شريعى و تةنفيزى و قةزاى هةية‪ .‬بةالَم لة سيستةمة مةركةزييةكان هيض هةريَميَك نيية‬
‫وةكو سيستةمى سياسى ئريان ياخود توركيا ياخود سعودية‪.‬‬

‫‪ -2‬سيستةمي المةركةزي مريفةقي (الالمركزية االدارية املصلحية (املرفقية)‪ :‬ئةم شيَوازةش شيَوازيَكي‬
‫ئيداريية كة دةسةلَاتة ئيدارييةكان لةسةر ئاسيت وةزارةتةكان و شةخصية مةعنةوييةكاني تر دابةش‬
‫دةكريَن‪ .‬وةكو دابةزاندني هةنديَ دةسةلَاتي وةزارةتي خويَندني بالَا بؤ زانكؤكان تاوةكو كارةكان بة خيَراتر‬
‫بةريَوة بضن‪ .‬ياخود دابةزاندني دةسةلَات لة وةزارةتي ناوخؤ بؤ قةزاكان بؤ ريَكخستين كاروباري ئيداري‬
‫قةزاو ناحييةكان‪.‬‬

‫شيَوازى ريَكخستنى ئيدارى لة عيَراق ‪ -‬مةركةزيةت و المةركةزيةت لة عيَراق و كوردستان‬


‫التنظيم االداري يف العراق واقليم كوردستان‬

‫سيستةمى ريَكخستنى ئيدارى لة عيَراق بة دريَذايى ميَذوو سيستةميَكى المةركةزيبووة‪ ،‬ضونكة سيستةمة‬
‫سياسييةكان دةسةالَتةكانيان لة حكومةتى ناوةند ضرِ دةكردنةوةو رؤلَ و ثيَطةيان بة ثاريَزطاو يةكة‬
‫ئيدارييةكانى تر نةدةدا‪ ،‬بؤ منوونة لةسةردةمى رذيَمى بةعس هةريَمى كوردستان وةك ثاريَزطايةكى عيَراقى‬
‫سةير دةكرا‪ ،‬بةالم لة سالَى ‪ 1969‬و دةرضوونى دةستوورى كاتى عيَراقى سالَى ‪ 1970‬اعرتاف بة ثيَكهاتةى‬
‫كورد كرا لة رِووى جوطرافى و زمان و نةتةوةو ئيدارييةوة كة كوردستان بوو بة حوكمى ئؤتؤنؤمى واتة‬

‫‪14‬‬
‫خؤبةريَوةبردن بةتايبةتى دواى دةرضوونى ياساى حوكمى ئؤتؤنؤمى ذمارةى ‪ 33‬ى سالَى ‪ ،1973‬كة ئةمةش‬
‫سيستةمى ئيدارى لة عيَراق لة مةركةزيةتى بةرةو المةركةزى طؤرى‪.‬‬
‫دواى طؤرانكارى لة سيستةمى سياسى عيَراق لة سالَى ‪ 2003‬و نووسينةوةى دةستوورى سالَى ‪2005‬‬
‫سيستةمى سياسى عيَراقى طؤرا بؤ سيستةمى دميوكراسى‪ ،‬فيدراىل‪ ،‬ثةرلةمانى‪ ،‬بةو مانايةى عيَراق وةك‬
‫دةولَةتيَكى فيدرالَى اعرتاف بة هةريَمةكان و ثاريَزطاكان دةكات و دةسةالَتى ئيدارى فيعلى سةربةخؤي‬
‫ثيَبةخشني كة ئةمةش بة ثةيرةوكردنى سيستةمى ئيدارى المةركةزيى دادةنريَت‪.‬‬
‫لة ماددةي (‪ )1‬دةستوورى عيَراقى ‪ 2005‬دا هاتووة‪ :‬كؤماري عيَراق دةولَةتيَكي فيدرِالَي يةكطرتووي‬
‫سةربةخؤي خاوةن سةروةرية‪ ،‬رِذيَمي حوكمرِاني تيَيدا كؤماري نويَنةرايةتي (ثةرلةماني) دميوكراسية‪،‬‬
‫ئةم دةستورةش يةكثارضةيي عيَراق دةثاريَزيَت‪.‬‬
‫دةستوور بة سةرضاوةى يةكةمى قانون بةطشتى و قانونى ئيدارى بةتايبةتى دادةنريَت‪ ،‬واتة هةر‬
‫بابةتيَكى ئيدارى لةدةستوور ريَكخرابيَت ئةوا دةبيَتة سةرضاوةى يةكةم‪ ،‬بؤ منوونةى مادةي(‪)116‬‬
‫دةستوورى عيَراق بة راشكاوانة ددان بة سيستةمى المةركةزى دةنيَت و لة دةقى ماددةكةدا هاتووة‪:‬‬
‫رِذيَمي فيدرالي لة عيَ راقدا ثيَكديَت لة ثايتةخت و هةريَمةكان و ثاريَزطا المةركةزيةكان و ئيدارة‬
‫ناوخؤييةكان‪ .‬بة طويَرةى ئةم ماددةية لةرِووى ريَكخستنى ئيداريةوة عيَراق بة سيستةمى‬
‫المةركةزى ئيدارى وةرطرتووة‪.‬‬

‫هةروةها لة مادةي(‪ )117‬اعرتاف بة هةريَمى كوردستان كراوة وةك كيانيَكى فيدراىل سةربةخؤ لةرِووى‬
‫سياسى و ئيدارى كة لة دةقى ماددةكةدا هاتووة‪:‬‬
‫يةكةم‪ :‬ئةم دةستوورة لة بةرواري ثيادةكردنيةوة دان بة هةريَمي كوردستان و ئةو دةسةلَاتةي‬
‫ئيَستايدا دةهيَنيَت وةك هةريَميَكي فيدرالي‪.‬‬
‫دووةم‪ :‬ئةم دةستوورة دان بةو هةريَمة نويَيانةدا دةنيَت كة بة طويَرةي برِطةكاني دةستوور‬
‫دادةمةزريَنريَن‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫مادةي(‪)110‬ى دةستوور جةخت دةكاتةوة لة دةسةالَتةوة لةسةر هةندىَ دةسةالَت كة بةشيَوةى‬
‫حةصركراو تةنها حكومةتى ناوةندى دةتوانيَت ئةو كاروبارانة بةريَوة ببات‪:‬‬
‫ئةم دةسةلَاتانةي خوارةوة تايبةتن بة حكومةتي فيدراليةوة وةك‪ :‬سياسةتى خارجى و وةزارةتى‬
‫دةرةوة‪ ،‬دةركردنى ثارةو دراو‪ ،‬جنسية و ثاسثؤرت‪ ،‬كاروبارى طومرط‪ ،‬وةزارةتى بةرطرى‪ ،‬وةزارةتى‬
‫بازرطانى‪.‬‬
‫مادةي(‪ )114‬لة دةستووردا دةسةلَاتة هاوبةشةكاني نيَوان حكومةتي فيدرالي و حكومةتي هةريَمةكان‬
‫دةخاتةرِو كة ئةمانةن‪:‬‬
‫يةكةم‪ :‬بةرِيَوةبردن و رِيَكخستين طومرط بةهةماهةنطي لةطةلَ حكومةتي هةريَمةكان و ئةو‬
‫ثاريَزطايانةي ناكةونة سنووري هيض هةريَميَكةوة‪.‬ئةمةش با ياسا رِيَكدةخريَت‪.‬‬
‫دووةم‪ :‬رِيَكخسنت و دابةشكردني سةرضاوة سةرةكيةكاني وزةي كارةبا‪.‬‬
‫سيَيةم‪ :‬رِةنطرِيَذي سياسةتي ذينطة بةمةبةسيت دلَنيابوون لة ثاراستين ذينطة لة ثيسبوون و‬
‫ثاريَزطاريكردن لة خاويَين بةهاوكاري لةطةلَ هةريَمةكان و ئةو ثاريَزطايانةي ناكةونة سنووري هيض‬
‫هةريَميَكةوة‪.‬‬
‫ضوارةم‪ :‬رِةنطرِيَذكردني سياسةتةكاني طةشةثيَدان و ثالنداناني طشيت‪.‬‬
‫ثيَنجةم‪ :‬رِةنطرِيَذكردني سياسةتي تةندروستيي طشيت بةهاوكاري لةطةلَ هةريَمةكان و و ئةو‬
‫ثاريَزطايانةي ناكةونة سنووري هيض هةريَميَكةوة‪.‬‬
‫شةشةم‪ :‬رِةنطرِيَذكردني سياسةتي فيَركردن و ثةروةردةي طشيت بةرِاويَذ لةطةلَ هةريَمةكان و و ئةو‬
‫ثاريَزطايانةي ناكةونة سنووري هيض هةريَميَكةوة‪.‬‬
‫حةوتةم‪ :‬رِةنطرِيَذكردني سياسةتي سامانة ئاويةكان و رِيَكخستنيان بة جؤريَك كة دادثةروةري‬
‫بهيَنيَتةديو ئةوةش بةياسا رِيَكدةخريَت‪.‬‬

‫مادةي(‪ )115‬لة دةستوور رؤلَ دةداتة هةريَم و ثاريَزطاكان بؤريَكخستنى كاروبارى سياسى و ئيدارى بة‬
‫مةرجيَك لة ناكؤك نةبيَت لة دةسةالَتة فيدرالييةكان‪ :‬هةرشتيَك لة سنوري دةسةلَاتة تايبةتةكاني‬

‫‪16‬‬
‫حكومةتي فيدراليدا ئاماذةي ثيَنةكرابيَت‪ ،‬ئةوة دةبيَتة دةسةلَاتي هةريَمةكان و ئةو يَزطايانةي ناكةونة‬
‫سنووري هيض هةريَميَكةوة‪ .‬ئةطةر ناكؤكي دروستبوو لةسةر دةسةلَاتة هاوبةشةكاني نيَوان حكومةتي‬
‫فيدرالي و حكومةتي هةريَمةكان‪ ،‬ئةوا ثيَشينة بؤ ياساي هةريَمةكةية‪.‬‬

‫• شێوازی سیستەمی رێكخستنی ئیداری لە هەرێمی كوردستان‪:‬‬

‫• بە گوێرەی یاسای پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ژمارە (‪)3‬ی ساڵی ‪2009‬‬


‫دواین هەمواری ساڵی ‪: 2019‬‬

‫• بە گوێرەی ماددەی سێیەمی یاساكە‪ ،‬هەرێمی كوردستان لەڕووی كارگێرییەوە‬


‫دابەش دەكرێت بۆ پارێزگاكان و پارێزگاكانیش بۆ قەزا و ناحیە و هەریەك لە‬
‫یەكە كارگێرییەكان كەسایەتی مەعنەوی و زیمەی داراییان لە بودجەی‬
‫پارێزگادا دەبێت‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫➢ يهكێك له بابهته گرنگهكانى قانون ئيدارى بريتييه له وهزيفهى گشتى و‬
‫فهرمانبهرى گشتى‪.‬‬

‫➢ دواى رێكخستنى ئيدارهى دهوڵهت و بڕياردان لهسهر سيستهمى ئيدارهدان جا چ‬


‫سيستهمى مهركهزى بێت ياخود المهركهزى‪ ،‬دوو كۆڵهگهى گرنگ ههن كه‬
‫سيستهمهكه بهرێوه دهبهن‪ ،‬ئهوانيش‪:‬‬

‫‪ -1‬كادرى ئينسانى كه بريتييه له فهرمانبهرى گشتى‪.‬‬

‫‪ -2‬ياسا و رێنمايى و بڕيارى ئيدارى بۆ رێكخستنى سيستهمى ئيدارى واڵت به گشتى‪.‬‬

‫➢ قانون ئيدارى لهرێگهى چهند ياسايهك ئهم بابهتانهى پهيوهست به فهرمانبهران‬


‫و وهزيفهى گشتى رێكخستووه‪:‬‬

‫‪ .1‬دامهزراندنى فهرمانبهران‬

‫‪ .2‬پله بهرزكردنهوهو دهستلهكاركێشانهوه‬

‫‪ .3‬ئهرك و مافهكانيان‬

‫‪18‬‬
‫‪ .4‬سزاى ئيدارى فهرمانبهران‬

‫‪ .5‬كۆتايهاتنى پهيوهندى فهرمانبهر وهك خانهنشين بوونى فهرمانبهران‪.‬‬

‫ياساكانى پهيوهست به قانون ئيدارى و وهزيفهى گشتى‬

‫القوانين المتعلقه بالقانون االداري والوظيفة العامة‬

‫‪-1‬یاسای ڕاژەی شارستانیی (قانون الخدمة المدنية)‪ :‬ژمارە) ‪(24‬ی ساڵی ‪19٦0‬ی‬
‫هەمواركراو‪ ،‬كە لە) ‪(٧0‬ماددە پێكهاتووەو بەگشتیی باس لە دامەزراندن و‬
‫دەستلەكاركێشانەوەو گواستنەوەی ڕاژەو خواستن و مۆڵەتەكان و چەند بابەتێكی دیكە‬
‫دەكات‪.‬‬

‫‪- 2‬یاسای بەرزەفتكردنی فەرمانبەران (قانون انضباط الموظفين)‪ :‬ژمارە (‪)14‬ی ساڵی‬
‫‪ 1991‬ی هەمواركراو‪ ،‬كە لە (‪ )2٦‬ماددە پێكهاتووەو بەگشتیی باس لە ئەركەكانی‬
‫سەرشانی فەرمانبەرو سزا بەرزەفتكارییەكانی و چۆنێتی سەپاندنی سزاكان و‬
‫دەستپێكێشانەوە ‪ ...‬دەكات‪.‬‬

‫‪- 3‬یاسای مووچەی فەرمانبەران (قانون رواتب موظفي الدولة والقطاع العام رقم (‪)22‬‬
‫لسنة ‪ :)2008‬ژمارە (‪)22‬ی ساڵی ‪ 2008‬له ‪) 23‬ماددە پێكهاتووەو بەگشتیی باس لە‬
‫مووچەی بنەڕەتی و دەرماڵەكان و سەرەمووچەو پلەبەرزكردنەوە دەكات‪.‬‬

‫‪- 4‬یاسای میالك (قانون المالك)‪ :‬ژمارە (‪)25‬ی ساڵی ‪19٦0‬ی هەمواركراو‪ ،‬كە لە ‪14‬‬
‫ماددە پێكهاتووەو بەگشتیی باس لە ڕێكخستنی میالكاتی فەرمانبەران و گواستنەوەو‬
‫سڕینەوەی وەزیفە دەكات‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫‪- 5‬یاسای خانەنشینی یەكگرتوو‪ ،‬ژمارە (‪)2٧‬ی ساڵی ‪) 200٦‬ماددە پێكهاتووەو‬
‫بەگشتیی باس لە ڕێگاكانی خانەنشینبوون و ڕاژەی خانەنشینیی و دامەزراندنەوەی‬
‫خانەنشین و مووچەی خانەنشینیی و سندوقی خانەنشینیی و مووچەی وارسی‬
‫خانەنشین دەكات‪.‬‬

‫‪ -٦‬ياساى چاكسازى له مووچه و دهرماڵه و خانهنشينى ههرێمى كوردستان ژماره ‪2‬‬


‫ى ساڵى ‪.2020‬‬

‫➢ پێناسهى وهزيفهى گشتى – الوظيفة العامة – ‪Public Function‬‬


‫➢ به گوێرهى ماددهى ‪ 3‬له ياساى بهرزهفتى فهرمانبهران ژماره ‪14‬ى ساڵى ‪1991‬ى‬
‫ههمواركراو‪ ،‬وهزيفهى گشتى بريتييه له ئهركێكى گشتى و ئهمانهتێكى نيشتيمانى‬
‫و خزمهتێكى كۆمهاڵيهتى كه ئامانجى بهرژهوهندى گشتى و خزمهتكردنى‬
‫هاواڵتيانه له ژێر رۆشنايى ياسا بهركارهكان‪.‬‬

‫➢ تعريف الوظيفة العامة‪ :‬عرف املادة ‪ 3‬من قانون إنضباط موظفي الدولة والقطاع العام لسنة ‪1991‬‬
‫املعدل‪ :‬تكليف وطين وخدمة أجتماعية يستهدف القائم بها املصلحة العامة وخدمة املواطنني يف ضوء‬
‫القواعد القانونية النافذة‪.‬‬

‫فةرمانبةرى طشتى لة ضوارضيًوةى وةزيفةى طشتى‬


‫‪ -‬ثيًناسةى فةرمانبةرى طشتى‪:‬‬
‫‪ -‬بة طويَرةي ماددةي (‪ )1‬برِطةي (‪ )3‬لة قانون انزباتي فةرمانبةران ذمارة ‪ 14‬ي سالَي ‪ ،1991‬فةرمانبةري‬
‫طشيت بريتيية لة هةر كةسيَك كة كاريَكي ثيَ سثيَردراوبيَ لة ناو ميالكي وةزارةتي يان اليةني نةبةسرتاو بة‬
‫وةزارةت‪.‬‬

‫‪20‬‬
‫‪ -‬هةروةها قانوني خدمةي مةدةني عيَراقي ذمارة ‪ 24‬ي سالَي ‪ 1960‬ي هةمواركراو ثيَناسةي فةرمانبةري‬
‫كردووة بةوةي هةر كةسيَكة كة كار دةكات بةشيَوةي هةميشةيي لة ناو ميالكي دةولَةتي تايبةت بة‬
‫فةرمانبةران‪.‬‬
‫‪ -‬ئةم دوو ثيَناسةية لةوةوة جياوازيان هةية كة قانوني خدمةي مةدةني بة مةرجي داناوة كة مةرمانبةر‬
‫بة سيفةتي دائيمي و هةميشةي لة وةزيفةدا كار بكات‪ ،‬بةلَام قانوني انزباتي فةرمانبةران ئةو مةرجةي‬
‫دانةناوة بؤية حوكمةكاني قانون انزبات فةرمانبةري كاتي و فةرمانبةري مةشقثيَكراو (حتت جتربة)‬
‫دةطريَتةوة‪.‬‬

‫‪ -‬مةرجةكاني دامةزراندني فةرمانبةر لة عيَراق‪:‬‬


‫➢ نصت المادة )‪ (7‬من قانون الخدمة المدنية على عدة شروط يجب توفرها في‬
‫الشخص لكي يتولى او يحصل على الوظيفة العامة وهي‪:‬‬
‫يةكةم‪ :‬ثيَويستة كةسةكة عيَراقي بيَت و رِةطةزنامةي عيَراقي هةبيَت‪.‬‬
‫دووةم‪ :‬تةمةني ‪ 18‬سالَي تةواو كردبيَت‪.‬‬
‫سيَيةم‪ :‬لة ثشكنيين ثزيشكي دةربضيَت و هيض نةخؤشييةكي طوازرةوةو نةخؤشي عةقلي و جةستةيي نةبيَت‬
‫كة ريَطري بكات لةكاركردني‪.‬‬
‫ضوارةم‪ :‬ئةخالق و رةفتاري باش بيَت و سزا نةدرابيَت بة تاواني جيناية ياخود جنح ثةيوةنديدار بة وةزيفة‬
‫(جرائم خملة بالشرف) وةكو دزي ‪ ،‬دزيين مالَي دةولَةت‪ ،‬تةزوير ‪ ،‬ارهاب‪ ،‬خمدرات‪ ،‬احتيال‪.‬‬
‫ثيَنجةم‪ :‬هةلَطري بروانامةيةكي زانسيت اعرتاف ثيَكراو بيَت لة هةنديَ ثلةي وةزيفةدا‪ ،‬وةكو بروانامةي‬
‫ثزيشكي بؤ ثزيشك يان دةرمانسازي‪ ،‬يان ئةندازياري ‪..‬هيرت‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫ئهركهكانى فهرمانبهرى گشتى‬
‫واجبات الموظف العام‬
‫➢ ياساى بهرزهفتى فهرمانبهران له بهشى دووهمى ياساكه و له ماددهى (‪)4‬دا‬
‫چهندين ئهركى فهرمانبهرى دياريكردوون كه بريتين لهمانهى خوارهوه‪:‬‬
‫‪ -1‬ئهمانهت و دهستپاكى‪ :‬پێويسته فهرمانبهر به شێوهيهكى ئهمين و دهست پاك و‬
‫ههستكردن به بهرپرسيارييهتى ئهركهكانى ئهنجام بدات‪.‬‬
‫‪ -2‬پابهندبوون به كاتهكانى دهوام‪ :‬پێويسته فهرمانبهر پابهند بێت به كاتهكانى‬
‫دهوامكردن و كاركردن‪ ،‬لهكاتى ئامادهنهبوون پێويسته فهرمانبهر مۆڵهت وهربگرێت‪.‬‬
‫‪ -3‬رێزگرتن له بهرپرس و بهرێوهبهرهكانى له چوارچێوهى ياساو ڕێنماييهكان‪:‬‬
‫رێزگرتنى سهرۆكى ئيدارى و پابهندبوون به ڕهوشت لهكاتى قسهكردن له گهڵيان و‬
‫گوێڕايهڵى فهرمانهكانيان كه پهيوهندى به جێبهجێكردنى ئهركهكانيهوه ههيه لهو‬
‫سنوورهى كه ياساو ڕێنماييهكان ڕێگهى پێداوه‪.‬‬
‫‪ -4‬رێزگرتنى هاواڵتيان و ئاسانكارى بۆ جێبهجێكردنى كارهكانيان‪.‬‬
‫‪ -5‬پارێزگارى كردن لهموڵك و ماڵى دهوڵهت و ئهوهى له ژێر دهستى دايه‪.‬‬
‫‪ -٦‬پاراستنى نهێنى پيشهيى و كارهكهى‪ :‬پاراستنى بهڵگهو ديكۆمێنتهكان كه بههۆى‬
‫كارهكهيهوه دهستى دهكهون تهنانهت دواى خانهنشين بوونيش‪.‬‬
‫‪ -٧‬پاراستنى شكۆمهندى ئهركى گشتى و دووركهوتنهوه له ههر شتێك كه دهبێته هۆى‬
‫كهمكردنهوهى رێزى پێويست بۆ ئهركهكهى جا ئهوه لهكاتى بهجێهێنانى ئهركهكهى بێت‬
‫ياخود له دهرهوهى كاتى دهوامى فهرمى بێت‪.‬‬
‫‪ -8‬دووركهوتنهوه له سوود وهرگرتن له كارى فهرمانبهرييهتى بۆ بهرژهوهندى تايبهتى‬
‫خۆى ياخود بۆ بهرژهوهندى و قازانجى خۆى‪.‬‬
‫‪ -9‬گێڕانهوهى ئهو ئامێر و كهلوپهالنهى له ژێر دهستى دايه بۆ شوێنى دياريكراو دواى‬
‫كۆتايهاتنى كارى رۆژانهى جگه لهوهى ئهگهر سروشتى كارهكهى پێويستى نهدهكرد‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫‪ -10‬ڕهچاوكردنى ياسا و رێنماييهكانى تايبهت به پاراستنى تهندروستى گشتى و‬
‫سهالمهتى لهكار و پارێزگاريكردن له ئاگركهوتنهوه‪.‬‬
‫‪ -11‬پابهندبوون به ئهنجامدانى ئهركهكهى له چوارچێوهى ياسا و رێنمايى و بڕياره‬
‫ئيدارييهكان‪.‬‬

‫➢ واجبات السلبية للموظف العام‪:‬‬


‫‪ -‬نابێت فهرمانبهر ئهم كارانهى خوارهوه ئهنجام بدات‪ ،‬به پێچهوانهوه تووشى‬
‫بهرپرسيارييهتى و لێپێچينهوهى ئيدارى دهبێتهوه‪:‬‬
‫‪ -1‬كۆكردنهوهى دوو ئهرك و وهزيفه له يهك كاتدا رێگه پێدراو نييه تهنها به گوێرهى‬
‫ياسا نهبێت‪ ،‬بۆ نموونه نابێت كهسێك له يهك كاتدا فهرمانبهر و پارێزهر بێت‪ ...‬هتد‪.‬‬
‫‪ -2‬بازرگانيكردن و دامهزراندنى كۆمپانيا‪ ،‬جگه له كڕێنى پشك و هاوبهشيكردن له‬
‫كۆمپانيا‪.‬‬
‫‪ -3‬بهشداريكردن له كهمكردنهوه و زيادكردنهكانى مولك و ماڵى فهرمانگهكانى ئهگهر‬
‫ئهندام بوو له لێژنهكانى فرۆشتنى موڵك و ماڵى دهوڵهت‪.‬‬
‫‪ -4‬دووركهوتنهوه بهكارهێنانى ئامێر و كهل و پهل و ئامرازهكانى گواستنهوهى دهوڵهت‬
‫بۆ مهبهستى تايبهت‪.‬‬
‫‪ -5‬كهمتهرخهمى له كاتهكانى دهوامكردن و دواكهوتن له كاتى دهوام كه ببێته هۆى‬
‫پهكخستنى مامهڵهى هاواڵتيان‪.‬‬
‫‪ -٦‬هاتن بۆ شوێنى كار بهسهرخۆشى ياخود دهركهوتن بهسهرخۆشى بهشێوهى ديار‬
‫له شوێنى گشتى‪.‬‬
‫‪ -٧‬ههڵگرتنى ههر پهڕاو و بهڵگهيهكى فهرمى و هێنانهدهرهوهى پهڕاو و ديكۆمێنتهكان‬
‫و بهكارهێنانيان بۆ مهبهستێكى تر كه پهيوهندى به كارى فهرمانبهرييهوه نهبێت‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫‪ -8‬هيچ لێداونێك ياخود بهياننامهيهك نهدات به دهزگاكانى ڕاگهياندن و باڵوكردنهوه كه‬
‫پهيوهندى به كارى فهرمانبهرييهتيهوه ههبێ‪ ،‬جگه لهوهى ئهگهر لهاليهن سهرۆكهكهى‬
‫ڕێگهى پێدرابێت‪.‬‬
‫‪ -8‬دووركهوتنهوه له ئهنجامدانى تاوانهكانى پهيوهست به وهزيفهى گشتى وهكو بهرتيل‬
‫و دزينى مولكى گشتى و تاوانى مهنفهعه و ههر تاوانێكى تر لهكاتى دهوامى فهرمى و‬
‫بهسيفهتى وهزيفهى گشتى ئهنجام بدات‪.‬‬
‫✓ به گوێرهى ماددهى (‪ )٧‬له ياساى بهرزهفتى فهرمانبهران (قانون انضباط موظفى‬
‫الدولة رقم ‪ 14‬لسنة ‪ )1991‬ئهگهر فهرمانبهر سهرپێچى كرد لهو ئهركانهى كه‬
‫بۆى دياريكراوه ياخود كارێكى ئهنجامدا كه ياسا رێگهى پێنهدابێت‪ ،‬ئهوا لێژنهى‬
‫لێكۆڵينهوهى ئيدارى (التحقيق االداري) لهسهر پێك دههێنرێت و به يهكێك لهو (‪)8‬‬
‫سزايانهى ماددهى (‪ )8‬ياساكه سزا دهدرێت‪.‬‬
‫✓ ئهگهر هاتوو ئهو كارهى فهرمانبهر ئهنجامى داوه تاوانێكى لێكهوتبێتهوه‪ ،‬وهكو‬
‫تاوانى بهرتيل ياخود دزى ياخود ههر تاوانێكى تر له كاتى دهوامى فهرمى و به‬
‫سيفهتى وهزيفهى گشتى‪ ،‬ئهوا فهرمانبهرهكه احالهى دادگا دهكرێت و له دادگاى‬
‫سزايى لێكۆڵينهوهى لهگهڵ دهكرێت‪ ،‬ئهگهر دهركهوت تاوانباره‪ ،‬ئهوا به بهندكردن‬
‫ياخود غهرامه يان يهكێكيان سزا دهدرێت‪.‬‬

‫مافەكانی فەرمانبەرى گشتى – حقوق الموظف العام‬

‫‪ -1‬مووچە ‪ -‬راتب‪ :‬فەرمانبەر لە رۆژی دەستبەكاربوونی نەك لە رۆژی‬


‫دامەزراندنەوە شایستەی مووچەی یاسایی خۆی دەبێت بە گوێرەی یاسای مووچە‬
‫كە بروانامە و ساالنی خزمەت دەبنە پێوەر‪.‬‬

‫‪ -2‬مخصصات‪ :‬وەكو مخصصاتی بڕوانامە و شوێنی جوگرافی و مخصصاتی‬


‫مەترسی و ختورەی وەزیفی‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫‪ -3‬سهرمووچه ‪ -‬العالوة‪ :‬برە پارەیەكە دەدرێتە فەرمانبەر وەكو عەالوەی دەوری‬
‫و سااڵنە و عەالوەی هاندان‪.‬‬

‫‪ -4‬پلە بەرزكردنەوە ‪ -‬الترفیع‪ :‬بەرزكردنەوەی پلەی فەرمانبەر بۆ پلەی وەزیفی تر‬


‫وەكو یاسایی بۆ راوێژكاری یاسایی‪.‬‬

‫‪ -5‬مۆڵەت ‪ -‬االجازات‪ :‬وەكو مۆڵەتی ئاسایی رۆژانە یەك رۆژ لە هەر ‪ 10‬رۆژدا‪،‬‬
‫مۆڵەتی نەخۆشی‪ ،‬مۆڵەتی دایكانە لەكاتی منداڵبوون (اجازە الحمل والوالدە)‪ ،‬مۆڵەتی‬
‫خوێندن‪.‬‬

‫پاراستنى سزايى فهرمانبهرى گشتى‬

‫الحماية الجزائية للموظف العام‬

‫سزاى تاوانى ههڕهشهكردن و ئيهانهكردنى فهرمانبهران و كارمهندانى حكومى‪:‬‬


‫تعدل المادة ( ‪ ) 229‬من قانون العقوبات رقم ( ‪ ) 111‬لسنة ‪ 19٦9‬المعدل وتقرأ على الوجه االتي ‪:‬‬
‫‪ -‬المادة ‪ : 229‬يعاقب بالحبس كل من اهان او هدد موظفا او اي شخص مكلف بخدمة عامة او‬
‫مجلسا او هيئة رسمية او محكمة قضائية او ادارية اثناء تأدية واجباتهم او بسبب ذلك‪.‬‬
‫ماددهى ‪ 229‬له ياساى سزادانى عێراقي ههمواركراو‪( :‬سزا دهدرێت به حهپسكردن‪ ،‬ههر‬ ‫‪-‬‬
‫كهسێك سوكايهتى ياخود ههڕهشه بكات له فهرمانبهرێك ياخود ههر كهسێكى ترى‬
‫ڕاسپێردراو بۆ خزمهتى گشتى ياخود كارمهندانى ئهنجوومهنێك ياخود دهستهيهكى فهرمى‬
‫ياخود دادگايهكى دادوهر ياخود كارگێرى لهكاتى ئهنجامدانى ئهركهكهى ياخود بههۆكارى‬
‫كارهكهيهوه بێت)‪.‬‬
‫➢ بە گوێرەی ماددەی (‪ )3‬لە قانونی اصول محاكمات جەزائی عێراقی ژمارە ‪ 23‬ی ساڵی ‪19٧1‬‬
‫ی هەمواركراو‪ :‬ئیهانەكردن و هەڕەشەكردن لە فەرمانبەر و كارمەندانی گشتی لە مافی‬
‫گشتییە و داواكاری گشتی دەسەاڵتی جوالندنی داوای سزایی هەیە‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫• سزای ئیدارییەكانی تایبەت بە فەرمانبەران‪:‬‬

‫❖ چەمكی سزا (مفهوم العقوبة)‪ :‬بریتییە لەو سزاییەی كە قانون بۆ بەرژەوەندی‬


‫كۆمەڵگە بڕیاری لەسەر دەدات لەسەر كەسێك كە سەرپێچی دەقەكانی یاسا بكات‬
‫و دوای دەرچوونی بڕیار یاخود حوكمی دادگا یاخود الیەنی تایبەتمەند‪ ،‬ئەوا‬
‫سزاكە دەخرێتە وار جێبەجێكردن‪( .‬سزاى ئيدارى تايبهت به فهرمانبهران له عێراق‬
‫پێى دهگوترێت عقوباتى انضباطى و له ميصرى واڵتانى ترى عهرهبى پێ‬
‫دهگوترێت عقوباتى تأديبى)‪.‬‬

‫❖ مەرجەكانی دەركردنی بڕیاری سزادانی فەرمانبەر (شروط العقوبات االنضباطية‬


‫للموظف العام) ‪:‬‬

‫يهكهم‪ :‬ئەو كەسەی سزا دەدرێت به گوێرهى قانون انزبات دهبێت فەرمانبەر بێت و‬
‫لە كەرتی گشتی دەوڵەت كار بكات‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫دووهم‪ :‬دەبێتە فەرمانبەرەكە سەرپێچی یەكێك لەو ئەركانەی كردبێت كە لە یاسای‬
‫بەرزەفتی فەرمانبەران و یاساكانی تر بۆی دیاریكراوە‪ ،‬یاخود كارێكی ئەنجام دەبێت‬
‫كە مەنعكرابێت لە ئەنجامدانی‪.‬‬

‫پێويسته بڕيارى سزادانى فهرمانبهر پاڵپشت به پێشنيار (راسپارده ‪-‬‬ ‫سێيهم‪:‬‬


‫توصيه)ى لێژنهى لێكۆڵينهوهى ئيدارى (توصيه لجنه التحقيق االدارى) دهربچێت‪،‬‬
‫ليژنهكه به گوێرهى ياساش پێكهاتبێت‪ ،‬ئهگهرنا بهپێچهوانهوه ههر جۆره بڕيارێكى‬
‫سزادانى ئيدارى به پوچهڵ دادهنرێت و شياوى ههڵوهشاندنهوه دهبێ لهاليهن‬
‫مهحكهمهى ئيدارى بههۆى بوونى عهيب له روكنى شێوه (عيب في روكن الشكل)‪.‬‬

‫➢ به گوێرهى ماددهى ‪ ٧‬ى قانونى انزباتى فهرمانبهران‪ ،‬ئهگهر فهرمانبهر سهرپێچى‬


‫كرد له ئهرك و كارهكانى يان كارێكى ئهنجامدا كه رێگهى پێنهدرابوو‪ ،‬ئهوا سزا‬
‫دهدرێت به يهكێك لهو ‪ 8‬سزايانهى كه له بهشى سێهم و ماددهى ‪ 8‬ى ياساكهدا‬
‫هاتوون‪:‬‬

‫✓ سزاى تايبهت به فهرمانبهران له ماددهى (‪ )8‬دا على سبيل الحصر دياريكراون و‬


‫بريتين له مانهى خوارهوه‪:‬‬

‫‪ -1‬سهرنج ڕاكێشان (لفت النظر)‪.‬‬

‫‪ -2‬ئاگاداركردنهوه (االنذار)‪.‬‬

‫‪ -3‬بڕين مووچه (قطع الراتب)‪.‬‬

‫‪ -4‬سهرزهنشتكردن (التوبيخ)‪.‬‬

‫‪ -5‬كهمكردنهوهى مووچه (إنقاص الراتب)‪.‬‬

‫‪ -٦‬هێنانهوهى خوارهوه پله (تنزيل الدرجة)‪.‬‬

‫‪ -٧‬دهركردن (الفصل)‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫‪ -8‬دوورخستنهوه (العزل)‪.‬‬

‫‪ -‬من هم المشمولون بهذه العقوبات؟ كێن ئهوانهى ئهم سزايانه دهيانگرێتهوه؟‬

‫فەرمانبەری گشتی بە گوێرەی قانونی انزباتی فەرمانبەران‪ ،‬هەموو ئەو ئهوكهسانه‬


‫دەگرێتە كە لەكەرتی گشتی ( واته دامهزراوه حكومييهكان) كار و ئهگهر سهرپێچييهكى‬
‫ئيدارييان ئهنجام دا و پابهند نهبوون به ئهركهكان ئهوا ئهو ‪ 8‬سزايانهى ماددهى‬
‫ههشتيان لهسهر جێبهجێ دهبێت وهكو فهرمانبهرانى وهزارهتى پهروهرده و خوێندنى‬
‫بااڵ و شارهوانى تهندروستى ‪...‬هيتر‪ .‬جگە لەمانەی خوارەوە‪ ،‬واتە ئەم كارمەندانەی‬
‫خوارەوە یاسای انزباتی فەرمانەرانیان لەسەر جێبەجێ نابێت‪ ،‬چونكە یاسای سزايى‬
‫ئيدارى تايبهتيان ههيه‪ ،‬ئهوانيش بريتين له ‪:‬‬
‫‪ -1‬منتسبو القوات المسلحة (كارمهندانى هێزهكانى چهكدار)‪ :‬كارمهندانى هێزهكانى‬
‫چهكدار لهڕووى بابهتييهوه ملكهچ دهبن بۆ ياساى سزادانى سهربازى (قانون العقوبات‬
‫العسكري رقم (‪ )19‬لسنة ‪ )200٧‬و لهڕووى شێوهو ئيجرائاتهوهش ملكهچ دهبن بۆ ياساى‬
‫شێوازى دادگايكردنى سهبازى (قانون أصول المحاكمات الجزائية العسكري رقم (‪)30‬‬
‫لسنة ‪. ) 200٧‬‬
‫‪ -2‬منتسبو قوى األمن الداخلي (كارمهندانى هێزهكانى ناوهخۆ)‪ :‬كارمهندانى هێزهكانى‬
‫ناوهخۆ وهكو شورته و پۆليس و مرور لهڕووى سهرپێچى و مخالهفاتى وهزيفى ملكهچ‬
‫دهبن بۆ ياساى هێزهكانى ناوهخۆ (قانون عقوبات قوى األمن الداخلى رقم (‪ )14‬لسنة‬
‫‪ ) 2008‬لهڕووى شێوهو ئيجرئات و چۆنيهتى بهرێوهچوونى دادگايكردنهوه ملكهچ دهبن‬
‫بۆ ياساى شێوازهكانى دادگايكردنى سزايى (قانون أصول المحاكمات الجزائية لقوى‬
‫االمن الداخلى رقم (‪ )1٧‬لسنة ‪.)2008‬‬
‫‪ -3‬منتسبو جهاز المخابرات الوطني (كارمهندانى دهزگاى ههواڵگرى)‪ :‬كارمهندانى‬
‫دهزگاى ههواڵگرى عێراق لهڕووى سزا ئيدارييهكانهوه ياساى تايبهت و جياوازيان ههيه‪.‬‬
‫‪ -4‬منتسبو اآلسايش وقوات البيشمرگة في إقليم كوردستان‪ :‬كارمهندانى هێزهكانى‬
‫ئاسايش و پێشمهرگه له كوردستان‪ ،‬لهڕووى سزادان و سهرپێچى وهزيفى ياساى‬
‫تايبهت بهخۆيان ههيه و ياساى بهرزهفت فهرمانبهران ناينگرێتهوه‪ ،‬لهڕووى شكلى و‬

‫‪28‬‬
‫مهوزوعييهوه هێزهكانى پێشمهرگه ياساى سهربازيان لهسهر جێبهجێ دهكرێت‪،‬‬
‫كارمهندانى ئاسايش له كوردستان ياساى دهزگاى ئاسايش ژماره ‪ 5‬ساڵى ‪2011‬‬
‫دهيانگرێتهوه‪.‬‬
‫‪ -4‬القضاة وأعضاء االدعاء العام (دادوهران و ئهندامانى داواكارى گشتى)‪ :‬كاتێك‬
‫دادوهرێك ياخود ئهندامێكى داواكارى گشتى سهرپێچييهكى ئيدارى ئهنجام دهدات‪،‬‬
‫ئهوا ياساى دهسهاڵتى دادوهرى ژماره ‪ 23‬ى ساڵى ‪ 200٧‬و ياساى داواكارى‬
‫گشتى ژمار ‪ 159‬ى ساڵى ‪19٧9‬ى ههموار كراويان لهسهر جێبهجێ دهبێت‪.‬‬
‫تێبينى ‪ :‬له ههموو ئهو خااڵنهى سهرهوه مهبهستمان سهرپێچى و مخالهفاتى ئيدارييه‬
‫و له چوارچێوهى كارى ئيدارى ياخود بههۆكارى ئيدارييهوه‪ ،‬بهاڵم ئهگهر هاتوو ههر‬
‫يهكه له مانهى سهرهوه تاوان ئهنجام بدهن ئهوا به گوێرهى قانونى عقوباتى عێراقى‬
‫سزا دهدرێن تهنها ئهگهر ياساييهكى سزايى و نوێ و تايبهت ههبێت گوێرهى بنهماى‬
‫(الخاص يقيد العام)‪.‬‬
‫‪ -5‬به گوێرهى پهيڕهوى ناوهخۆيى پهرلهمانى كوردستان ساڵى ‪ ، 2018‬له ماددهى‬
‫‪ 5٧‬دا سزاى ئيدارى تايبهتى بۆ پهرلهمانتاران داناوه‪ ،‬بهم شێوهيه‪:‬‬

‫‪29‬‬
‫‪ -‬سزا بهرزهفتهكارييهكان و كاريگهريان لهسهر بارودۆخى وهزيفى فهرمانبهر‪:‬‬

‫يهكهم‪ :‬سهرنج ڕاكێشان (لفت النظر)‪ :‬ئهگهر فهرمانبهر سهرپێچى ئهنجامدا له ئهركهكهى‬
‫ئهوا بهشێوهى نووسين ئاگادار دهكرێتهوه به ئاراستهكردنى نووسراو‪ ،‬سهپاندنى ئهم‬
‫سزايه دهبێته هۆى دواكهوتنى (بهرزكردنهوهى پله) و (سهرمووچه) بۆ ماوهى ‪ 3‬مانگ‪.‬‬

‫دووهم‪ :‬ئاگاداركردنهوه (– االنذار)‪ :‬ئهم سزايه به ئاگاداركردنهوهى فهرمانبهر دهبێت به‬


‫ئاراستهكردنى نووسراو لهو سهرپێچيهى ئهنجامى داوهو ئاگادار دهكرێتهوه بهوهى له‬
‫داهاتوو كهمتهرخهم نهبێت‪ .‬سهپاندنى ئهم سزايه دهبێتههۆى دواكهوتنى (پله‬
‫بهرزكردنهوه) و (سهرمووچه) بۆ ماوهى ‪ ٦‬مانگ‪.‬‬

‫سێيهم‪ :‬بڕينى مووچه (قطع الراتب)‪ :‬ئهگهر فهرمانبهر سهرپێچييهكى ئهنجامدا‪ ،‬ئهوا به‬
‫نووسراوێكى فهرمى جۆرى سهرپێچى و سزاكهى تيادا دهنووسرێت و ئهم سزايه‬
‫دهبێتههۆى دواكهوتنى پله بهرزكردنهوهو سهرمووچه بۆ ماوهى ‪ 5‬مانگ و بڕينى‬
‫مووچهى رۆژانهى به مهرجێك له ‪ 10‬رۆژ زياتر نهبێت‪.‬‬

‫چوارهم‪ :‬سهرزهنشتكردن (التوبيخ)‪ :‬ئهم سزايه به ئاگاداركردنهوهى فهرمانبهر دهبێت‬


‫بهشێوهى نووسين لهو سهرپێچيهى ئهنجامى داوه‪ ،‬ئهم سزايه دهبێتههۆى دواكهوتنى‬
‫(پلهبهرزكردنهوه) و (سهرمووچه) بۆ ماوهى يهك ساڵ‪.‬‬

‫پێنجهم‪ :‬كهمكردنهوهى مووچه (إنقاص الراتب)‪ :‬سهپاندنى ئهم سزايه لهسهر فهرمانبهر‬
‫به نووسراوى فهرمى دهبێت و دهبێته هۆى بڕێنى مووچهكهى بهڕێژهيهك كه له (‪)%10‬‬
‫مووچهى مانگانهى لێبرێنهكه بۆ ماوهيهك بێت كه له ‪ ٦‬مانگ كهمتر نهبێ و له ‪ 2‬ساڵ‬
‫زياتر نهبێت و ههروهها ئهم سزايه دهبێتههۆى دواكهوتنى بهرزكردنهوهى پله و‬
‫سهرمووچه بۆ ماوهى ‪ 2‬ساڵ‪.‬‬

‫‪30‬‬
‫شهشهم‪ :‬هێنانهوهى خوارهوه پله (تنزيل الدرجة)‪ :‬ئهم سزايهش هاوشێوهى سزاكانى تر‬
‫بهشێوهى نووسراو دهبێت و ئهو پلهيهى فهرمانبهر وهريگرتووهبه گوێرهى ياساو‬
‫ڕێنمايهكان دههێنرێته پلهى خوارتر‪.‬‬

‫حهوتهم‪ :‬دهركردن (الفصل)‪ :‬ئهم سزايه به نووسراوى فهرمى دهبێت و دهبێتههۆى‬


‫فهصلكرنى فهرمانبهر بۆ ماوهيهكى دياريكراو ماوهكه له بڕيارهكه ديارى دهكرێت بهم‬
‫شێوهىيهى خوارهوه‪:‬‬

‫‪ -1‬ماوهى فهصلكردنى فهرمانبهر نابێت له ساڵێك كهمتر بێت و له سێ ساڵ زياتر بێت‬
‫ئهگهر فهرمانبهر دوو سزاى (سهرزهنشتكردن ‪ ،‬كهمكردنهوهى مووچه‪ ،‬هێنانهخوارهوهى‬
‫پلهى)ى وهرگرتبێت ياخود دووجار به يهكێك لهو سزايانه سزا درابێت و جارى سێيهم‬
‫يهكێك لهو سزايانه بدرێتهوه‪.‬‬

‫‪ -2‬ئهگهر فهرمانبهرێك تاوانێكى ئهنجام دابێت و به حوكمى دادگاى سزايى بهند كرابێت‬
‫و تاوانهكه پهيوهنديدار نهبێت به وهزيفه (جرائم مخله بالشرف) ئهوا ماوهى بهندكردن‬
‫له دهوامى فهرمى فهصل دهكرێت تاوهكو تهواوبوونى ماوهى بهندكردن‪.‬‬

‫ههشتهم‪ :‬دوورخستنهوه (العزل)‪ :‬ئهم سزا دهبێتههۆى دوورخستنهوهى فهرمانبهر له‬


‫وهزيفهى گشتى بهشێوهيهكى كۆتايى و نابێت جارێكى له هيچ دامهزراوهيهكى گشتى‬
‫دابمهزرێت‪ ،‬ئهم سزايه له يهكێك لهم حااڵتانهى خوارهوه بهسهر فهرمانبهر دهسهپێنرێت‪:‬‬

‫‪ -1‬ئهگهر سهلمێنرا فهرمانبهر كردهوهيهكى مهترسيدارى ئهنجام دا و مانهوهى له‬


‫وهزيفهى گشتى ببێتههۆى زيانگهياندن به بهرژهوهندى گشتى‪.‬‬

‫‪ -2‬ئهگهر به دادگاى سزايى حوكمى زيندانى بهسهردا سهپاند بههۆى ئهنجامدانى‬


‫تاوانێكى پهيوهنديدار به وهزيفهى گشتى (جريمة مخلة بالشرف) جا لهكاتى ئهنجامدانى‬
‫ئهركهكهى بێت ياخود له دهرهوهى ئهركهكهى بهاڵم به سهبهبى وهزيفهكى بوو‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫‪ -3‬ئهگهر فهرمانبهر سزا درابێت به سزاى فهصلكردن دواى گهڕانهوه بۆ وهزيفهكهى‬
‫جارێكى تر كردهوهيهكى ئهنجامدا شايهنى فهصلكردن بێت ئهوكات عهزل دهكرێت‪.‬‬

‫‪ -‬دەستپێلەكاركێشانەوەی فەرمانبەر (سحب الید)‪:‬‬

‫❖ دەستپێكێشانەوەی فەرمانبەر‪ :‬بریتییە لە ئيجرائاتێك لەالیەن ئیدارەوە‬


‫دەگیردرێتەبەر كاتێك فەرمانبەرێك تاوانێك لە تاوانەكانی یاسای سزای ئەنجام‬
‫دهدات‪ ،‬وەكو تاوانی دزی‪ ،‬كوشتن و هەر تاوانێكی تر ياخود ئهگهر هاتوو‬
‫مانهوهى فهرمانبهر له وهزيفه زهرهر به بهرژهوهندى گشتى بگهيهنێت‪.‬‬

‫❖ حاڵهتى يهكهم‪ :‬سحب اليدى وجوبى‪ :‬ئهگهر هاتوو فهرمانبهر تاوانێكى جنح يان‬
‫جينايهتى ئهنجام دابوو‪ ،‬لهو كاتەدا فەرمانبەرەكە ئاراستەی دادگای سزای‬
‫دەكرێت و ئەگەر هاتوو فەرمانبەر لەالیەن دادگا ڕاگیرا (تەوقیف كرا) ئەوا بە‬
‫گوێرەی ماددەی (‪ )1٦‬و ماددە (‪)1٧‬ى قانون انزبات بەشێوەی وجوبی دەبیت‬
‫سحب الیدی بۆ بكرێت تاوەكو لەلەیەن دادگا ئازاد دەكرێت‪.‬‬

‫❖ حاڵەتی دووەم سحب اليدى جهوازى‪ :‬ئەگەر فەرمانبەر خرابووە بەردەم‬


‫لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە جا چ لێكۆڵینەوەی سزایی بێت یاخود ئیداری و مانەوەی‬
‫فەرمانبەرەكە لە وەزیفەی زیانی بە بەرژەوەندی گشتی دەگەیاند‪ ،‬ئەوكات‬
‫جهوازيه اليهن ئيداره سحب الیدی بۆ بكرێت بەاڵم مەرجە نابێت لە ‪ ٦0‬رۆژ زیاتر‬
‫له وهزيفه داببڕێت‪.‬‬

‫❖ ئهگهر هاتوو فهرمانبهر تهوقيف كرا‪ ،‬ئهوا سحب اليدى بۆ دهكرێت‪ ،‬ئهگهر هاتوو‬
‫حوكمدرا به ئيدانه ئهوا فهصل يان عهزل دهكرێت‪.‬‬

‫‪32‬‬
‫ڕێكارهكانى سهپاندنى سزاى ئيدارى‬
‫چۆن ئهم سزايان لهسهر فهرمانبهر دهسهپێندرێن؟‬

‫بە گوێرەی ماددەی (‪ )10‬لە قانونی انزباتی فەرمانبەران‪ ،‬پێویستە لەسەر وەزیر یاخود‬
‫سەرۆكی فەرمانگە‪ ،‬لیژنەیەكی لێكۆلینەوە پێكبهێنێت كە لە سەرۆك و دوو ئەندام‬
‫پێكهاتبێت و كەسانی شارەزا بن لە بواری ئیداری و مەرجە یەكێك لە ئەندامەكان به‬
‫اليهنى كهم هەڵگری بڕوانامەی بەكالۆریۆس بێت لە یاسا‪.‬‬

‫ليژنهكه هاوشێوهى دادگا دهبێت به نووسين كارهكانى ئهنجام بدات و به ئامادهبوونى‬


‫فهرمانبهر گوته و شاهێدي و بهڵگهكان تۆمار بكات و دواى تهواوبوونى لێكۆڵينهوهى‬
‫(پێشنيار ياخود راسپارده ‪ -‬توصيه) بهرز بكاتهوه بۆ سهرۆكى فهرمانگه ياخود وهزير‬
‫جا پێشنيارهكه به داخستنى دۆسيهكه بێت ياخود به سزادانى فهرمانبهر بێت به يهكێك‬
‫لهو ‪ 8‬سزايه و پێشنيارهكه بۆ وهزير ياخود سهرۆكى فهرمانگه الزامى نييه‪.‬‬

‫دەسەاڵتی تایبەتمەند بە سزادانی فەرمانبەر‬

‫كێن ئهوانهى دەسەاڵتی سەپاندنی ئەو ‪ 8‬سزا ئیدارییانەی هەیە بەسەر فەرمانبەران؟‬

‫بە گوێرەی یاسا دەبێ تەنها ئەو الینانە بریاری سزادانی فەرمانبەران دەربكەن كە لە‬
‫یاسادا دەسەاڵتیان پێدراوە‪ ،‬بە پێچەوانەوە بریاری سزا بە پووچەڵ (باطل) دتادەنرێت‬
‫بەهۆی رووكنی (عیب عدم االختصاص)‪ ،‬بۆیە تەنها ئەم الیانانەی خوارەوە بۆیان هەیە‬
‫بریاری سزادانی فەرمانبەر دەربكەن‪:‬‬

‫یەكەم‪ :‬بە گوێرەی ماددەی ‪ 11‬بڕگەی یەكەم لە یاسای بەزەفتی فەرمانبەران‪ ،‬وەزیر‬
‫و سەرۆكی الیەنی نەبەستراو بە وەزارەت كە پلەی وەزیریان هەیە وەكو سەرۆكی‬
‫دەستە سەربەخۆكان و سەرۆكی دیوان‪ ،‬دەسەاڵتی سەپاندنی سزای هەر ‪8‬‬
‫سزاكانیان هەیە بەسەر فەرمانبەران‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫دووەم‪ :‬بە گوێرەی ماددەی ‪ 11‬بڕگەی دووەم‪ ،‬سەرۆكی فەرمانگە (رئیس الدائرە) كە‬
‫ئەمانە دەگرێتەوە‪ :‬بریكاری وەزارەت‪ ،‬پارێزگار‪ ،‬بەرێوەبەرە گشتییەكان‪ ،‬هەر‬
‫فەرمانبەرێكی دیكە كە وەزیر دەسەاڵتی سەپاندنی سزای بەرزەفتكاری پێدا بێت‪ ،‬ئەوا‬
‫بۆیان هەیە تەنها بریاری دەركردنی ئەو ‪ 4‬سزاسانەی خوارەوەیان هەیە‪:‬‬

‫‪ -‬سەرنجراكێشان (لفت النظر)‪.‬‬


‫‪ -‬ئاگاداركردنەوە (االنذار)‪.‬‬
‫‪ -‬مووچە بڕین (قطع الراتب)‪.‬‬
‫‪ -‬سەرزەنشتكردن (التوبيخ)‪.‬‬

‫الغاء العقوبة االدارية‬

‫‪ -‬لهم چوار حاڵهتهى خوارهوه‪ ،‬سزاى فهرمانبهر شياوى ههڵوهشاندنهوهيه‪:‬‬

‫يهكهم‪ :‬كاتێك اليهنى ئيدارى بريارى سزادانى فهرمانبهر دهردهكات‪ ،‬به ههمان خودى‬
‫اليهنى ئيدارى دهتوانيت بڕيارهكه ههڵوهشێنێتهوه لهسهر بنهماى تهزهلووم –‬
‫ستهمننامهى فهرمانبهر ئهگهر بڕيارهكه نا ياسايى بوو (الغاء العقوبة بناء على تظلم)‪.‬‬
‫التظلم ياخود دادخوزاى‪ :‬داواكارييهكه لهاليهن فهرمانبهر ئاراستهى ئهو كهس و اليهنه‬
‫دهكرێت كه بڕيارێكى ئيدارى داوهو بڕيارهكه يهكێك له ڕووكنهكانى بريارى ئيدارى تێدا‬
‫نييه و ستهم له فهرمانبهرهكه دهكات‪.‬‬

‫دووهم‪ :‬وهزير بۆى ههيه ههريهكه له سزاكانى (لفت النظر‪ ،‬االنذار‪ ،‬قطع اراتب‪ ،‬التوبيخ)‬
‫لهسهر فهرمانبهر ههڵوهشێنێتهوه ئهگهر ئهم سێ مهرجانهى خوارهوه هاتنهدى‪:‬‬

‫أ‪ -‬تێپهربوونى يهك بهسهر بريارى سهپاندنى سزا ئداريهكه‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫فهرمانبهرهكه لهماوهى ئهو ساڵهدا رهفتارى باش بووبێت و كارهكانى‬ ‫ب‪-‬‬
‫بهشێوهى زۆرباش ئهنجام دابێت‪.‬‬

‫له ماوهى ئهم ساڵهدا هيچ سزايهكى ديكهى ئيدارى وهرنهگرتبێت‪.‬‬ ‫ت‪-‬‬

‫سێيهم‪ :‬ئهگهر فهرمانبهر دواى سزا ئيدارييهكه كه (سوپاس و پێزانين)ى فهرمى‬


‫ئاراستهكرا‪ ،‬ئهوا يهك سوپاس و پێزانين سزاى (لفت النظر) ههڵدوهوشێنێتهوه‪ ،‬ههروهها‬
‫سزاى (اإلنذار)‬ ‫ئهگهر لهو ماوهيهدا دوو سوپاس و پێزانينى وهرگرت ئهوا‬
‫ههڵدوهشێنرێتهوه‪.‬‬

‫چوارهم‪ :‬اإللغاء القضائي من الجهة المختصة‪ :‬ئهگهر هاتوو ئيداره بريارى سزادانى‬
‫فهرمانبهرى دهركرد و فهرمانبهر داواكارى تهزهلومى نووسى بهاڵم ئيداره بريارى خۆى‬
‫نهگۆڕى‪ ،‬ئهوكات فهرمانبهر بۆى ههيه پهنا بباته بهر دادگاى ئيدارى و دادگاى‬
‫فهرمانبهران و داواى ياسايى تۆمار بكات‪ ،‬ئهگهر بڕيارهكه نا ياسايى بوو‪ ،‬ئهوا دادگا‬
‫بڕيارى سزادانهكه ههڵدهوهشێنێتهوه‪.‬‬

‫حاالت انتهاء الرابطة الوظيفية بين الموظف والوظيفة العامة في الدولة‬


‫حاڵهتهكانى كۆتایهاتنی پەیوەندی فەرمانبەر بە وەزیفەی گشتی دهوڵهت‬

‫یەكەم‪ :‬كۆتایهێنان بە ڕاژەی فەرمانبەری تازە دامەزراو بەرێگەی (االستغناء عن الوظیفة)‪:‬‬

‫كاتێك فەرمانبەر لە وەزیفەی گشتی دادەمەزرێت‪ ،‬ئەوا بۆ ماوەی ساڵێك لە ژێر‬


‫تەجروبەدا دەبێت‪ ،‬بە گوێرەی ماددەی ‪ 14‬لە یاسای راژەی شارستانی ژمارە ‪ 24‬ی‬
‫ساڵی ‪( 19٦0‬قانون خدمە المدنیە) ئەگەر فەرمانبەر سەركەوتوو نەبوو لە كارەكانی و‬
‫فەرمانگەكەی دڵنیابوو لەوەی كە ئەو كەسە بە كەلكی كاری ئیداری نایەت و ناتوانێت‬
‫ئەركەكانی ئەنجام بدات‪ ،‬دەتوانێت ئیستغناء بكات و بریاری جێگیربوونی بۆ دەرناكات‬
‫و كۆتایی بە ڕاژەكەی بهێنێت‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫دووەم‪ :‬كۆتایی هێنانی پەیوەندی فەرمانبەر بەهۆی نەبوونی مەرجی دامەزراندن بە‬
‫رێگەی (االقصاء عن الوظیفة)‪:‬‬

‫كاتێك فەرمانبەر لە وەزیفەی گشتی دادەمەزرێنرێت‪ ،‬پێویستە مەرجەكانی دامەزراندنی‬


‫تێدا‪ ،‬مەرجەكانیش لە ماددەی ‪ ٧‬و ‪ 8‬ی قانون خدمەی مەدەنیدا هاتوون و پێشتر باسمان‬
‫كردوون‪ ،‬ئەوا بە فەرمانی ئیداری لەالیەن دەسەاڵتی تایبەت بە دامەزراندنی فەرمانبەر‪،‬‬
‫لە وەزیفەی دووردەخرێتەوە‪.‬‬

‫سێیەم‪ :‬احالەكردنی فەرمانبەر بۆ خانەنشینی‪ :‬بە گوێرەی یاسای خانەنشینی‪ ،‬ئەگەر‬


‫هاتوو فەرمانبەر تەمەنی ‪ ٦3‬تەواوكرد‪ ،‬ئەوا ڕەوانەی بەرێوەبەرایەتی خانەنشینی‬
‫دەكرێت بۆ خانشین بوون و كۆتایهێنانی بەراژەو خزمەتی وەزیفی بەبێ لەبەرچاوگرتنی‬
‫خزمەتی وەزیفییەكەی‪.‬‬

‫چوارەم‪ :‬كۆتایهێنان بە ڕاژەی فەرمانبەر بەهۆی دەوام نەكردن‪ :‬ئەگەر هاتوو فەرمانبەر‬
‫لە وەزیفە دابڕەو دەوامی نەكرد بۆ ماوەی (‪ )30‬لەسەر یەك یاخود پچڕ پچر لە ماوەی‬
‫ساڵێكدا‪ ،‬بە گوێرەی ماددەی یەكەم لە یاسای ژمارەی (‪)1‬ی ساڵی ‪2002‬ی پەرلەمان‬
‫كوردستان لە وەزیفە دووردەخرێتەوە‪.‬‬

‫پێنجەم‪ :‬نهگهڕانهوهى فهرمانبهر بۆ وهزيفه دواى كۆتايهاتنى مۆڵهت‪ :‬كۆتایهێنان بە‬


‫ڕاژەی فەرمانبەر دوای ئەوەی مۆڵەتی وەرگرتووە و بەاڵم دوای كۆتایهاتنی مۆڵەتەكەی‬
‫بۆ ماوەی ‪ 10‬رۆژ بەسەر كۆتایهاتتی مۆڵەتەكەی نەگەرێتەوە وەزیفەكەی‪ ،‬بە گوێرەی‬
‫ماددەی ‪ 2‬لە قانونی خدمەی مەدەنی كۆتایی بە وەزیفەكەی دەهێنرێت‪.‬‬

‫شەشەم‪ :‬كۆتایهاتنی راژەی فەرمانبەر دوای گواستنەوەی ڕاژەكەی لە وەزارەتێكەوە بۆ‬


‫وەزارەتێكی تر بەاڵم دوای ئاگاداركردنەوەی پەیوەندی بەو فەرمانگەیەی ناكات كە‬
‫بۆی نەقلكراوە‪ ،‬بە گوێرەی ماددەی ‪ 3٧‬لە قانون خدمەی مەدەنی ئەگەر لە ماوەی ‪5‬‬
‫رۆژ جگە لە كاتەكانی سەفرو حالەتی دیكەی یاسایی پەیوەندی بە وەزارەتە نوێەوه‬
‫نەكرد‪ ،‬ئەوا كۆتایی بە وەزیفەكەی دادەنرێت‪.‬‬

‫‪36‬‬
‫حەوتەم‪ :‬كۆتایهێنان بە وەزیفە لەرێگەی ئیستیقالەكردن لەالیەن خودی فەرمانبەرەكە‪:‬‬
‫فەرمانبەر بۆی هەیە داواكاری پێشەكەش بە فەرمانگەكەی بكات بۆ دەستەكاركێشانەوە‬
‫ئیستیقالەكردن لە وەزیفەكەی‪ ،‬بە مەرجێك هیچ مەرجێكی یاسایی رێگر نەبێت لە‬
‫وازهێنانی لە وەزیفەی‪.‬‬

‫هەشتەم‪ :‬كۆتایهێنان بە راژەی فەرمانبەر بەهۆی سزای دوورخستنەوە (العزل عن‬


‫الوظیفە) بە گوێرەی قانون انزباتی فەرمانبەران‪.‬‬

‫نۆیەم‪ :‬كۆتایهاتنی پەیوەندی وەزیفی بەهۆی داواكردنی خانەنسشین بوون‪ :‬فەرمانبەر‬


‫بۆی هەیە بەشوەیەكی ئارەزوومەندانی داوای خانەنشین بوون بكات‪ ،‬بە گوێرەی قانونی‬
‫خزمەتی خانەنشینی یەكگرتوو ژمارە ‪ 2٧‬ساڵی ‪ 200٦‬و لە ماددەی یەكەمی‪ /‬بڕكەی‬
‫چوارەمی یاساكەدا هاتووە‪ :‬فەرمانبەر بۆی هەیە داوا بكات خانەنشین بكرێت ئەگەر‬
‫هاتوو تەمەنی (‪ )50‬ساڵی یان زیاتری تەواو كردبوو یان ‪ 25‬ساڵ خزمەتی وەزیفی‬
‫هەبوو‪.‬‬

‫دهيهم‪ :‬مردنى فهرمانبهر‪ :‬خزمهتى فهرمانبهر بههۆى مردنهوه كۆتايى پێدێت له بهروارى‬
‫مردنى و وهزيفه وهكو ميرات بۆ ميراتگرهكانى ناگوازڕێتهوه تهنها مافى مووچهى‬
‫خانهنشينى دهدرێته ئهو مندااڵنهى كه قوتابين ياخود زهواجيان نهكردبێت‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫اعمال االدارة العامة في الدولة ‪ -‬كارهكانى ئيدارهى گشتى دهوڵهت‬

‫‪ -‬االعمال المادية – كاره ماددييةكان‪ :‬بريتييه لهو كارانهى رۆژانه اليهنى ئيدارى‬
‫ئهنجام دهدات و ئاسهوارى قانوونى لێوهى دروست نابێت وهكو‪ :‬وهكو خاوێن و‬
‫رێكخستنى دائيره و تێكدان و چاككردنهوهى ژوور و بينايه‪ ...‬هيتر‪ ،‬به مهرجێك‬
‫ئهو كارانه له نهتيجهى عهقد و قرارى ئيدارى نهبن‪ ،‬واته اعمال ماددى ههموو‬
‫كارێكى ئيدارى دهگرێتهوه جگه له عهقد و قرارى ئيدارى‪.‬‬
‫‪ -‬االعمال القانونية ‪ -‬كاره ياساييهكان‪ :‬بريتييه لهو اعماالنهى كه ئاسهوارى قانونى‬
‫لێوه دروست دهبێت جا چ دروستكردنى پێگهيهكى نوێ بێت ياخود تهعديل و‬
‫گۆرانكارى ياخود ههڵوهشاندنهوه مهركهزێكى قانونى‪ ،‬وهكو دامهزراندنى‬
‫فهرمانبهر كه مهركهزێكى جديده‪ ،‬تهعديلى مهركهزى قانونى وهكو ئهنجامدانى‬
‫گرێبهستێك‪ ،‬ههڵوهشاندنهوهى و الغاءكردنهوه وهكو فهصل و عهزلى فهرمانبهر‪.‬‬

‫‪ -‬اعمالى قانونى دوو جۆره‪:‬‬

‫‪38‬‬
‫يهكهم‪ :‬القرار االدارى (بريارى كارگێرى)‪.‬‬

‫دووهم‪ :‬العقد االدارى (گرێبهستى كارگێرى)‪.‬‬

‫القرار االداري ‪administrative decision‬‬

‫بريارى كارگێرى ياخود فهرمانى كارگێرى‬

‫‪ -‬ضةمك و ثيَناسةى قرارى ئيدارى‪:‬‬


‫‪ -‬فوقةهةكانى فةرةنسى و ميصرى بةشيَوةيةكى جياواز ثيَناسةى بريارى ئيدارييان كردووة‪.‬‬
‫‪ -‬فوقةهاكانى عيَراقى لةوانةشة (شابا تؤما مةنسور) ثيَناسةى بريارى ئيدارى كردووة بةوةى‪:‬‬
‫عةمةلييةكى قانونية كة لةاليةن دةسةالَتى ئيدارى دةردةضيَت بةشيَوةيةكى تاك اليانةنانة‬
‫دةبيَتةهؤى دروستبوونى ئاسارى قانونى‪.‬‬

‫• كما عرفه بعضهم بانه ( عمل قانوني تصدره جهة االدارة بارادتها المنفردة بغية‬
‫احداث تغيير في الوضع القانوني بانشاء مركز قانوني جديد او تعديل او الغاء‬
‫مركز قانوني قائم‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫➢ یاساناسی فەرەنسی (فیدل) پێناسەی قراری ئیداری دەكات بەوەی‪ ،‬تەصروفێكی‬
‫قانونیە بە ئیرادەی تاك الیەنانە لەالیەن ئیدارە دەردەچێت‪ ،‬بە مەبەستی‬
‫گۆڕانكاری لە دۆخێكی فانونی لە رێگەی سەپاندنی ئەركێك یاخود بەخشینی‬
‫مافێك‪.‬‬

‫➢ دادگای بااڵی میصری پێناسەی قراری ئیداری كردووە بەوەی‪( :‬كارێكی یاسایی‬
‫تاك الیەنانەی‪ ،‬الیەنی ئیداری دەریدەكات پاڵپشت بە یاسا و رێنماییەكان بەو‬
‫شێوەی كە لە یاسادا هاتووە‪ ،‬بە ئامانجی دروستكردنی بارودۆخێكی قانونی‬
‫دیاریكراو لە پێناو بەرژەوەندی گشتی)‪.‬‬

‫‪ -‬قرارى ئيدار چهندين جۆرى ههيه‪ ،‬گرنگترينيان لهڕووى ياساييهوه‪:‬‬

‫‪ -1‬بريارى تاكى (قرارات فردية)‪ :‬فهي تخص أشخاص أو حاالت معينة بذواتهم‪ ،‬مثال‪:‬‬
‫قرار تعيين موظف‪.‬‬

‫‪ -2‬بريارى گشتى (قرارات تنظيمية)‪ :‬هو القرار الذي يتضمن قاعدة عامة ومجردة ‪،‬‬
‫وهكو قراراتى بهستنى ماسك لهاليهن وهزارهتى ناوهخۆ‪ ،‬قرارى خوێندنى ئاوێته‬
‫لهاليهن وهزارهتى خوێندنى باال بۆ زانكۆكانى‪.‬‬

‫عناصر القرار االداري – ڕهگهزهكانى قرارى ئيدارى‬

‫‪ -‬بة خويَندنةوةى ثيَناسةكانى بريارى ئيدارى‪ ،‬دةتوانني رِةطةزةكانى بريارى ئيدارى بةم شيَوةية‬
‫ديارى بكةين‪:‬‬

‫يةكةم‪ :‬القرار االداري عمل القانوني (بريارى ئيدارى كاريَكى ياسايية)‪.‬‬

‫دووةم‪ :‬قرار االداري يصدر من جهة االدارية معينة (بريارى ئيدارى لة اليةنيَكى ئيدارى دياريكراو‬
‫دةردةضيَت)‪.‬‬

‫سيَيةم‪ :‬االرادة المنفردة لقرار االداري (بريارى ئيدارى بة ئريادةى تاك اليانةى ئيدارة دةردةضيَت‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫ضوارةم‪ :‬تغير االوضاع والمراكز القانونیة (ئاماجنى خستنةوةى ئاسةوارى ياسايى دياريكراو و بارودؤخ‬
‫و ثيَطةى ياسايى)‪.‬‬

‫اركان القرار االدارى‬


‫رووكنةكانى بريارى ئيدارى‬

‫‪ -‬بريارى كارطيَرى ثيَنج رووكنى ئةساسى هةية ‪ ،‬ئةطةر هاتوو عةيبيَكى قانوونى لة يةكيَك لةو رووكنانة‬
‫هةبيَت‪ ،‬ئةوا قرارةكة بة ثوضةلَ و باطل دادةنريَت‪:‬‬

‫‪ )1‬االختصاص (تايبتمةندييةتى)‪.‬‬

‫‪ )2‬السبب (هؤكار)‪.‬‬

‫‪ )3‬الشكل (شيَوة)‪.‬‬

‫‪ )4‬احملل (ئاسةوار)‪.‬‬

‫‪ )5‬الغاية (مةبةست)‪.‬‬

‫يهكهم ‪ :‬ركن األختصاص في القرار االداري (رووكنى االختصاص ‪ -‬تايبةمتةندييةتى)‪:‬‬

‫مةبةست لة اختصاص لة قرارى ئيدارى‪ ،‬بريتيية لةو دةسةالَتة ياساييةى كة دةبةخشريَت بة دةستةيةكى‬
‫طشتى ياخود فةرمانبةريَك بة مةبةستى ئةجنامدانى كاريَكى ئيدارى دياريكراو بةو شيَوةى كة لة ياسا‬
‫سنوورى بؤ كيَشراوة‪.‬‬

‫ئةطةر هاتوو فةرمانبةريَك كاريَكى ئةجنامدا ياخود برِياريَكى ئيداريى دةركرد كة لةسنوورى دةسةالَتى ئةو‬
‫دانةبيَت‪ ،‬ئةو بة بةهؤى بوونى عةيب عدم االختصاص بريارةكة شايستةى تانة ليَدان دةبيَت و‬
‫هةلَدةوةشيَندريَتةوة لةبةردةم دادطاى كارطيَرى لةريَطةى دةعواى (دعوى الغاْ القرار االداري)‪.‬‬

‫سةرضاوةكانى ثيَدانى اختصاص بة يةكةى ئيدارى ياخود فةرمانبةر‪( :‬دةستوور ‪ -‬قانونى عادى و‬
‫تةعليمات و قرارى وزارى و ئيدارى) بؤ منوونة سةرؤكى حكومةت اختصاص لة دةستوور‬

‫‪41‬‬
‫وةردةطريَت‪ ،‬وةزير لة ياسا وةردةطريَت‪ ،‬بةريَوةبةرةكان و فةرمانبةران لة ياسا ياخود ريَنمايى و‬
‫َت وةرةطرن‪.‬‬ ‫بريار دةسةال‬

‫‪ -‬عناصرةكانى روكنى االختصاص‪:‬‬

‫يةكةم‪ :‬رِةطةزى كةسى (العنصر الشخصي)‪ :‬مةبةست لةم رةطةزى كةسى بريتيية لة دةركردنى‬
‫َتى ثيَدراوة بة ياسا‪.‬‬
‫فةرمان و بريارى كارطيَرى لةاليةن خودى ئةو كةسةى كة دةسةال‬

‫منوونة‪ :‬دةستةى بةرزةفتى فةرمانبةرانى هةريَم لة دةعواى ذمارة (‪/28‬بةرزةفتكردن‪ )2011/‬لة‬


‫َوةشاندنةوةى (بريارى سزاى دورخستنةوة ‪ -‬قرار عزل)ى‬ ‫‪ 2011/10/5‬برياريدا بة هةل‬
‫فةرمانبةريَك لة وةزارةتى ثةروةردةى هةريَم ضونكة سزاكة لةاليةن سةرؤكى ديوانى ئةجنوومةنى‬
‫وةزيرانةوة دةرضووة لة كاتيَكدا دةبوو برِيارةكة لةاليةن خودى وةزيرى ثةروةردة دةرضويَنرابا‪،‬‬
‫ئةطةرضى ئةو اليةنةى كة بريارةكةى دةركردةوة لةرِووى سولةمى ئيدارى لةسةرووى وةزيريشة‪.‬‬

‫دووهم‪ :‬ڕهگهزى بابهتى (العنصر الموضوعي لالختصاص) ‪ :‬مهبهست لهم رهگهزه‪ ،‬بريتيه‬

‫له دهرچوونى بريار و فهرمانى كارگێرى كه بابهتى بريارهكه له چوارچێوهى‬

‫ئيختصاصى فهرمانبهرهكه بێت‪ ،‬بۆ نموونه نابێت بهرێوهبهرى ناو وهزارهت بڕيارێكى‬

‫ياسايى دهربكات‪ ،‬چونكه بابهتى بڕيارهكه پهيوهندى به بهرێوهبهرايهتى داراييهوه نييه‪.‬‬

‫سێيهم‪ :‬ڕهگهزى زهمهنى – كات (العنصر الزمني لالختصاص)‪ :‬ئهم ڕهگهزه بهو مانايه‬

‫دێت كه مهرجه ئهو كاتهى فهرمانبهرێك بڕيارى ئيدارى دهردهكات‪ ،‬لهڕووى كاتهوه‬

‫دهسهاڵتى پێدرابێت‪ ،‬بۆ نموونه دهرچوونى بڕيارێكى ئيدارى لهاليهن قائيمقامى قهزاييهك‬

‫كه هێشتان فهرمانى دهستهبهكاربوونى اليهن اليهنى تايبهتمهند بۆ دهرنهچووبێت‪ .‬ياخود‬

‫دهركردنى بريارى فهصل لهاليهن وهزيرێك پێش ئهوهى به فهرمى دهستبهكار بێت‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫چوارهم‪ :‬ڕهگهزى شوێن (العنصر المكانى لالختصاص)‪ :‬به گوێرهى ئهم ڕهگهزه‪ ،‬نابێت‬

‫فهرمانبهر فهرمانێك ياخود بڕيارێك دهربكات كه له دهرهوهى مهكانى خۆى بێت له‬

‫ڕووى جوگرافى و ئيقليمى‪ ،‬بۆ نموونه نابێ وهزيرى ناوهخۆى عێراق بريارى ئيدارى‬

‫بۆ ههرێم دهربكات‪ ،‬ياخود پارێزگاى ههولێر بريارى ئيدارى بۆ سلێمانى دهربكات‪.‬‬

‫مشرعی عێراقی لە قانونی مەجلیس دەولەی عێراقی ساڵی ‪ 19٧9‬و دواین هەمواری‬
‫ساڵی ‪ 201٧‬لە ماددەی (‪)٧‬ی یاساكەدا بە عەیبی عەدەم اختصاصی وەرگرتووە وەكو‬
‫هۆكارێك بۆ (طعن ‪ -‬تانهلێدان) لە ئەمر و قەراری ئیداری و لهدهقى ماددهكهدا هاتووه‪:‬‬
‫( دەركردنی فەرمان یاخود بریاری ئیداری قابیلی تانەلێدانن ئەگەر هاتوو پێچەوانەی‬
‫قەواعیدی اختصاص دەركرابن‪)...‬‬
‫بەاڵم موشەرعی كوردستانی لە قانونی مەجلیس شورای هەرێم ژمارە ‪14‬ی ساڵی ‪2008‬‬
‫باسی عەیب االختصاصی نەكردوو وەكو هۆكارێك بۆ (طعن ‪ -‬تانهلێدان) لە قراری‬
‫ئیداری‪ ،‬ئەمەش كەموكورتییەكی تەشریعیە پێویستە موشهرعی كوردستانی قانونی‬
‫مەجلیس شورای هەرێم هەموار بكاتەوەو عیب اختصاص لە قانونەكە زياد بكات‪.‬‬

‫ئەگەرچی مشرعی كوردستانی باسی عەیبی اختصاص لە قراری ئیداری نەكردووە‪،‬‬


‫بەاڵم قەزای ئیداری لە كوردستان بەو عەیبى عدم االختصاصى وەرگرتووە وهكو‬
‫سهبهبێك بۆ الغاء قرارى ئيدارى‪ ،‬بۆیە لە بریارێكی دەستەی گشتی ئەنجوومەنی شورای‬
‫هەرێمدا هاتووە‪ ...( :‬دوای وردبینی لە بڕیاری دادگای كارگێری‪ ،‬دەركەوت بریاری دادگا‬
‫دروستە و موافقی قانونە‪ ،‬چونكە دەسەاڵتی پارێزگار تەنها كورت دەبێتەوە لە‬
‫گواستنەوەو تەنسیبكردنی فەرمانبەرانی دیوانی پارێزگاو قەزاو ناحییەكان نەك‬
‫فەرمانبەرانی دەرەوەی پارێزگا‪ ،‬بۆیە ئەم بریارە لەالیەن فەرمانبەرێكی غێر مختص‬
‫دەرچووە بەمەش بریارەكە عەیبدارە بە عەیبی عدم االختصاص و شیاوی‬
‫الغاءكردنەوەیە‪ ،‬بریاری ژمارە ‪ /8‬دەستەی گشتی‪ /‬انزباتی‪ 2015 /‬لە ‪.2015-1-2٦‬‬

‫دووهم‪ :‬رووكنى شكل واالجراءات له بريار و فهرمان كارگێرى‬

‫‪43‬‬
‫(عيب الشكل واالجراءات في القرار االداري)‪:‬‬
‫• مهرجه برياره كارگێرييهكان به گوێرهى اجرئاتى ئيدارى بهرێوهبچن و رهچاوى‬
‫شكليهتى بڕيارهكان بكرێت‪.‬‬
‫• اجرئاته شكلييهكانى بريارى ئيدارى‪:‬‬
‫‪ -1‬الكتابه (نووسين) ‪ :‬پێويسته برياره ئيدارييهكان به نووسين دهر بكرێن‪ .‬بۆ نموونه‬
‫بريارى سزادانى فهرمانبهر كه به نووسراوێك ئاگادار دهكرێتهوه لهو سهرپێچيهى‬
‫ئهنجاميداوه‪ ،‬يان ههر بريارێكى وزارى يان ئيدارى‪ .‬چونكه نووسينى بريارى ئيدارى‬
‫دهبێته بهلگهو ديكۆمێنت و دهمێنێتهوه‪.‬‬
‫‪ -2‬شێوازى پێكهێنانى لێژنهى لێكۆڵينهوهى انزباتى لهسهر فهرمانبهر پێويسته لهڕووى‬
‫شكلييهوه ‪ 3‬كهس بێت و يهكێكيان بهكالۆريۆسى له ياسا ههبێت‪.‬‬
‫نموونه‪ :‬دادگاى فهرمانبهرانى عێراقى بريارى عهزلكردنى فهرمانبهرێكى‬
‫ههڵوهشاندنهوهو له حوكمى دادگاكهدا هاتووه‪ :‬ال يجوز عزل الموظف دون اجراء تحقيق‬
‫االداري استنادا الى المادة (‪ )10‬من قانون انضباظ موظفى الدولة‪ .‬قرار رقم‬
‫‪/51‬انضباط‪. 2012/‬‬

‫سێيهم‪ :‬ركن السبب في القرار االداري (رووكنى هۆكار له قرارى ئيدارى)‪.‬‬


‫• يهكه ئيدارييهكان له خۆيانهوه بريارى ئيدارى دهرناكهن‪ ،‬بهبێ ههبوونى‬
‫هۆكارێكى جددى و راستهقينه‪ ،‬دهكرێت ئهو هۆكارهش واقيعهكى ماددى بێت يان‬
‫هۆكارى ياسايى بێت‪.‬‬
‫• ياساناسى فهرهنسى (ليۆ دوگى) پێناسهى بريتييه لهو دۆخه دهرهكييهى كه له‬
‫ناخى كهسى ئيداريدا دروست دهبێت‪ ،‬دهبێته پاساوێك بۆ دهركردنى بڕيارهكه‪.‬‬
‫• دكتۆر سلێمان طماوي پێناسهى هۆكارى بريارى ئيدارى دهكات بهوهى ‪ :‬بريتيي‬
‫له دۆخێكى ياسايى يان واقيعى كه پاڵ به دهسهاڵتى ئيداريهوه دهنێت بۆ‬
‫دهركردنى بريارى ئيدارى‪.‬‬
‫• بۆ نموونه‪ :‬هۆكارى سزادانى فهرمانبهر‪.‬‬
‫• هۆكارى دهستهلهكاركێشانهوهى دهسهاڵتداران ياخود فهرمانبهر‪.‬‬
‫• هۆكارى داخستنى دوكانێك ياخود بازارێك‪.‬‬

‫‪44‬‬
‫• شروط ركن السبب‪:‬‬
‫‪ -1‬يجب أن يكون السبب موجوداً أو قائماً من تاريخ إصدار القرار‪.‬‬
‫‪ -2‬يجب أن يكون سبب القرار صحیحاً ومشروعاً‪.‬‬
‫‪-3‬يجب أن يكون السبب محدداً في القرار اإلداري‪.‬‬
‫ههر برياريكى ئيدارى روكنى سببى تيادا نهبێت‪ ،‬ئهوا بريارهكه قابيلى تانه لێدان و‬
‫ههڵوهشاندنهوه‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫چوارهم‪ :‬ركنى محل له قرارى ئيدارى (ئاسهوار)‪:‬‬

‫‪46‬‬
‫✓ ئاسهوار له بريارى كارگێرى بريتييه لهوهى كه پێگهى ياسايى كهسێك يان‬
‫بارودۆخێك بگۆڕێت يان پێگهيهكى نوێ بێنێتهكايهوه يان بارودۆخێك تهعديل‬
‫بكات ياخود الغاء بكاتهوه‪ .‬احداث تغيير في الوضع القانوني بانشاء مركز قانوني‬
‫جديد او تعديل او الغاء مركز قانوني قائم‪.‬‬
‫✓ محل له قرارى ئيدارى بريتيه له خودى قرار ئيدارى‪ ،‬دهبێت محل له قرارى ئيدارى‬
‫ممكن (بهردهست) بێت و رێگهپێدراو (جائز) بێت‪.‬‬
‫✓ بۆ نموونه‪ :‬نهگونجانى سزاى فهرمانبهر لهگهڵ ئهو سهرپێچييهى ئهنجامى داوه‪،‬‬
‫واته سزاكهى گهورهتر بێت له سهرپێچييهكه‪ ،‬ياخود سزادانى فهرمانبهر به زياتر‬
‫له سزاييهك لهسهر يهك سهرپێچى‪.‬‬
‫✓ بۆ نموونه مهحكمهى فهرمانبهرانى عێراقى له بريارێكى دا گوتوويهتى‪ :‬دهبێت‬
‫سزاى بهرزهفتكارى فهرمانبهر لهگهڵ جهسامهتى فعل و زهرهر گونجاو بێت‪ ،‬به‬
‫پێچهوانهوه ئيداره به زێدهرۆكار و متعسف دادهنرێت له سزادانى فهرمانبهر و‬
‫بهمهش برياره ئيدارييهكه قابيلى ههڵوهشاندنهوه دهبێت‪.‬‬
‫‪ -‬ثيَنجةم‪ :‬روكنى مةبةست ياخود ئامانج لة بريارى كارطيَرى (ركن الغاية يف القرار االداري(‪:‬‬
‫✓ ئامانج له دهركردنى بريارى ئيدارى بريتييه له پاراستنى سيستهمى گشتى و‬
‫باشتر بهڕێوهبردنى ئيداره‪ ،‬بۆيه ئهگهر دهركردنى فهرمان و بريارى ئيدارى‬
‫بهرهوهندى گشتى كۆمهڵگه الياندا‪ ،‬ئهوا بريار و فهرمانهكه عهيبدار دهبێت به‬
‫روكنى ئامانج (غايه) له قرارى ئيدارى‪.‬‬
‫✓ خراپ بهكارهێنانى دهسهاڵت و زێدهڕۆيكردن له بهكارهێنانى دهسهاڵت لهاليهن‬
‫ئيداره بهكارێكى نا مهشروع دادهنرێت‪.‬‬
‫✓ بۆيه نابێت بريارى ئيدارى بۆ تۆڵهسهندنهوه بێت ياخود بۆ بهديهێنانى‬
‫بهرژهوهندى تايبهتى بێت ‪.‬‬
‫✓ بۆ نموونه بريارى سزادانى فهرمانبهر ئامانجهكهى ئهوهيه كه فهرمانبهرهكه‬
‫رهفتاريى پيشهيى چاكبات و زيان ه بهرژهوهندى گشتى نهگهيهنێت‪ ،‬خۆ ئهگهر‬

‫‪47‬‬
‫بريارى سزادان بۆ تۆڵهسهندنهوهو سوكايهتيكردن بێت به فهرمانبهر‪ ،‬ئهوا‬
‫بڕيارهكه بههۆى بوونى عيب له غايه شايهنى تانهلێدان و ههڵوهشاندنهوه دهبێت‪.‬‬

‫‪ -‬كۆتایهاتنی قراری ئیداری ‪ -‬متی ینتهی القرار االداری؟‬

‫یەكەم‪ :‬هۆكارە سروشتییەكانی كۆتایهاتنی قراری ئیداری‪:‬‬


‫‪ -1‬انتهاء القرار االداري بانتهاء المدة المحددة‪.‬‬
‫‪ -2‬انتهاء القرار االداري المقترن بشرط فاسخ بتحقيق الشرط الفاسخ‪.‬‬
‫‪ -3‬الغاء وسحب القرار االداري من قبل االدارة من تلقاء نفسه‪.‬‬

‫دووهم‪ :‬هۆكارى ناسروشتى‪ :‬الغاء القرار االداري من قبل القضاء االداري والمحكمة‬
‫الموظفين عن طريق دعوى الغاء القرار االداري‪.‬‬

‫‪48‬‬
49
‫االطار القانوني لعقد االداري‬
‫چوارچێوهى ياسايى گرێبهستى كارگێرى‬

‫يان زياتر بۆ پێكهێنانى‬ ‫✓ عهقد بريتييه له بهيهكگهيشتنى دوو ئيراده‬


‫ئهسهرێكى قانونى‬
‫✓ گرێبهستى ئيدارى شێوهيهكه له شێوهكانى چاالكى قانونى االنشاط القانوني‬
‫هاوشێوهى قرارى ئيدارى‪ ،‬دهسهاڵته ئيدارييهكان ئهنجامى دهدهن‬
‫✓ ئيدارهى گشتى بۆ هێنانهدى ئامانجهكانى بهرژهوهندى گشتى پهنا دهباته‬
‫❑ اركان العقد االداري‬ ‫بهر ئهنجامدانى عهقدى ئيدارى‬

‫✓ قهزاى ئيدارى وفوقههاكانى قانون ئيدارى پێناسهى عهقدى ئيدارى دهكهن ✓ عهقدى ئيدارى ههمان رووكنهكانى عهقدى‬
‫مهدهنى ههيه‬ ‫بهوهى بريتييه له ئهنجامدانى گرێبهست له نێوان كهسێكى مهعنهوى عام و‬
‫اليهنێكى تر جا چ كهسى ئاسايى بێت يان كهسى مهعنهوى و كهرتى تايبهت‬
‫بۆ ئامانجى هێنانهدى بهرژهوهندى گشتى و به گوێرهى ياسا بهركارهكان ✓ جياوازى نێوان عهقدى ئيدارى و عهقدى مهدهنى‬
‫چيه؟‬
‫معنوي من أ ا القانون‬ ‫✓ يمكن تعري العقد اإلداري و العقد ال ي برم‬
‫سلو القانون‬ ‫العا قصد إدارة مرف عا مناسبة تسيير وأن ت هر نيت في ا‬
‫العا‬

‫مهرج ياخود ڕهگهزهكانى گرێبهستى كارگێرى‬


‫شروط أو عناصر العقد االداري‬

‫يهكهم‪ :‬پێويسته يهكێك له اليهنهكانى گرێبهستهكه كهسێك بێت له كهسايهتييهكانى قانون‬


‫عام‪( :‬شخصى مهعنهوى)‪ :‬ئهشخاصى مهعنهوى وهك‪ :‬دهوڵهت‪ ،‬وهزارهتهكان‪ ،‬دهستهو‬
‫يهكه ئيدارييهكان‪ ،‬كۆمپانيا گشتييهكان‪.‬‬
‫دووهم‪ :‬پێويسته بابهت و مهوزوعى گرێبهستهكه بۆ ميرفهقى گشتى و ئيدارهى گشتى‬
‫بێت‪ :‬بۆ نموونه قهزاى ئيدارى ميصرى له ‪ 195٦-12-1٦‬له حوكمێكيدا دهڵێت‪ :‬پێوهرى‬
‫جياكهرهوهى عوقدى ئيدارى لهگهڵ عهقدهكانى ترى وهك عهقدى مهدهنى به تهنها بريتى‬

‫‪50‬‬
‫نيه له سيفهتى شهخصى مهعنهوى‪ ،‬بهڵكو خودى بابهتى گرێبهستهكه ههركات بابهتهكه‬
‫پهيوهنديداربوو به ميرفهق و دهزگاى گشتى ئهوا دهبێته عهقدى ئيدارى)‪.‬‬

‫سێيهم‪ :‬پێويسته عهقدهكه ههندێك مهرجى استسنائي لهخۆ بگرێت‪:‬‬


‫له گرێبهستى مهدهنى كه قانونى خاص حوكمى دهكات‪ ،‬قاعيدهيهك ههيه پێ دهگوترێت‪:‬‬
‫العقد شريعه المتعاقدين‪ ،‬واته اليهنهكانى گرێبهستهكه خۆيان مهرج و ياسا بۆخۆيان‬
‫دادهرێژن‪ ،‬بهاڵم له عهقدى ئيدارى ههميشه ئيداره زاڵتره و خاوهن ئيمتيازه و مهرجهكانى‬
‫لهسهر اليهنهكانى تر دهسهپێنێت‪ ،‬ئهو مهرجانهش وهك‪:‬‬
‫‪ -1‬دهسهاڵتى رهقابه و ئاراستهكردن‪.‬‬
‫‪ -2‬تهعديلكردنى گرێبهستهكه لهاليهن جههتى ئيدارى بهبێ ڕهزامهندى ئهو كهسهى‬
‫گرێبهستىى لهگهڵ كراوه‪.‬‬
‫‪ -3‬مهرجى اعادهى تهفاوز‪.‬‬
‫‪ -4‬مهرجى سهپاندنى سزا لهاليهن ئيداره بهسهر اليهنهكهى ترى گرێبهست ئهگهر هاتوو‬
‫پابهند نهبوو به ناوهرۆكى گرێبهستهكه‪.‬‬
‫‪ -5‬مهرجى فهسخكردن و ههڵوهشاندنهوهى گرێبهست‪.‬‬

‫طرق ابرام العقد االدارى‬


‫ڕێگاكانى ئهنجامدانى گرێبهستى ئيدارى‬

‫• اساليب أو طرق ابرام العقد االداري (شێوازو رێگاكانى ئهنجامدانى عهقدى ئيدارى)‪:‬‬
‫يهكهم‪ :‬المناقصة العامة‪ :‬شێوازێكه له شێوازهكانى ئهنجامدانى عهقدى ئيدارى كه‬
‫بههۆيهوه ئيداره پابهند دهبێت به ههڵبژاردنى باشترين له نێوان ئهوانهى هاتونهتهپێش‬

‫‪51‬‬
‫بۆ ركابهرى ئازاد بهشێوهيهكى شهفاف بۆ ئهنجامدانى گرێبهست چ لهڕووى ماددى و‬
‫داراييهوه بێت چ له ڕووى كواليتى و خزمهتوگزارييهوه بێت‪ .‬وهك له ماددهى ‪ 4‬له‬
‫رێنمايى جێبهجێكردنى گرێبهسته حكومييهكان ژماره ‪ 1‬ى ساڵى ‪ 2008‬هاتووه‪.‬‬
‫✓ موناقهصهى عام بهوه له موزيادهى عهلهنى جيادهكرێتهوه‪ ،‬له موناقهصه ئيداره‬
‫دهوێت به كهمترين نرخ و بهباشترين كواليتى خزمهتگوزارى بهدهست بێنێت و‬
‫گرێبهست ئهنجام بدات‪.‬‬
‫✓ بهاڵم له موزيادهى عهلهنى ئيداره دهويت مولكێك يان كهل و پهلى ياخود‬
‫ئۆتۆمبێلى به نرخى بهرز بفرۆشێت يان بهكرێيان بدات گرێبهست ئهنجام بدات‬
‫لهگهڵ ئهو كهسهى زۆرترين نرخ دهخاتهڕوو‪.‬‬
‫دووهم‪ :‬بانگهوازى ڕاستهوخۆ‪ :‬يهكێكه له رێگاكانى ئهنجامدانى گرێبهستى ئيدارى كه‬
‫ڕاستهوخۆ اليهنى ئيدارى بانگهواز ئهنجامدانى گرێبهست دهكات لهگهڵ (‪ )5‬مقاول‬
‫ياخود كۆمپانيا يان دامهزراوهيهكى خاوهن متمان و كواليتى بهرز‪ ،‬له حالهتى پێويست‬
‫و زهرور پهنا دهبردرێتهبهرئهم شێوازه گرێبهسته وهك‪ :‬ئهگهر هاتوو ئامانجهكهى‬
‫بريتيى بێت له چارهسهركردنى حالهتێكى كتوپڕ و نهخوازراو وهكو كارهساته‬
‫سروشتييهكان و دابينكردنى پێداويستى پزيشكى بۆ رزگاركرنى گيانى خهلك‪.‬‬

‫سێيهم‪ :‬شێوازى پێشكهشكردنى يهك نرخ‪.‬‬

‫چوارهم‪ :‬لێژنهى كڕين‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫دهسهاڵتى ئيداره له عهقده ئيدارييهكاندا‬
‫يهكهم‪ :‬دهسهاڵتى ئيداره له چاودێكردن و ئاراستهكردن (الرقابة والتوجية)‪.‬‬
‫دووهم‪ :‬دهسهاڵتى ئيداره له ههمواركردن و تهعديلكردنى عهقدى ئيدارى‪.‬‬
‫سێيهم‪ :‬دهسهاڵتى ئيداره له سهپاندنى سزاكان (عقوبات في العقد االداري)‪:‬‬
‫‪ -1‬عقوباتى دارايى ‪ :‬سزا ماددى و داراييهكان دوو جۆرن‪:‬‬
‫أ‪ -‬قهرهبۆكردنهوه (التعويض)‬
‫پێبژاردنهكانى دواكهوتن (الغرامات التاخيريه)‪.‬‬ ‫ب‪-‬‬
‫مصادره التأمينات‬ ‫ت‪-‬‬
‫‪ -2‬سزا نا داراييهكان وهك‪ :‬كرێن شتومهك لهسهر اليهنى گرێبهست‪ ،‬دانانى بهڵيندهر‬
‫يان كۆمپانيا له ليستى ڕهش‪.‬‬
‫‪ -3‬كۆتايهێنان به گرێبهست وهك سزايهك بۆ اليهنهكهى تر‪.‬‬

‫نهاية العقد االداري‬


‫كۆتايهێنان به عهقدى ئيدارى‬

‫يهكهم‪ :‬انهاء االعتياديه لعقد االداري (كۆتايى هاتنى ئاسايى عهقدى ئيدارى)‬
‫‪ -1‬كۆتايهاتنى عهقدهكه به كۆتايهاتنى جێبهجێكردنى عهقدهكه‪.‬‬
‫‪ -2‬كۆتايهاتنى عهقدهكه به كۆتايهاتنى ماوهى ئاسايى عهقدهكه‪.‬‬
‫دووهم‪ :‬انهاء غير االعتيادى للعقد االداري (كۆتايهاتنى نا ئاسايى عهقدى ئيداري)‪:‬‬
‫‪ -1‬ههڵوهشاندنهوهى عهقدهكه به رێككهوتنى ههردوو اليهنى عهقدهكه (الفسخ‬
‫الرضائي)‪.‬‬
‫‪ -2‬ههڵوهشاندنهوه به حوكمى ياسا (الفسخ بحكم القانون)‪.‬‬
‫‪ -3‬ههڵوهشاندنهوهى قهزائي (الفسخ القضائي)‬
‫‪ -4‬ههڵوهشاندنهوه لهرێگهى ئيداره‪.‬‬

‫‪53‬‬
‫➢ دادگاى تايبهتمهند به ديتنى داواكانى پهيوهنديدار به گرێبهستى كارگێرى (المحاكم‬
‫المختصة بالنظر لمنازعات و الدعاوي المتعلقة بالعقد االداري)‪:‬‬
‫➢ له فهرهنسا و ميصر دادگاى كارگێرى سهيرى مونازهعات و دهعواكانى‬
‫پهيوهنديدار به عهقدى ئيدارى دهكات‪.‬‬
‫➢ له عێراق و ههرێمى كوردستان دادگاى مهدهنى (بهرايى) ناكۆكييهكانى عهقدى‬
‫ئيدارى يهكاليى دهكاتهوه‪.‬‬
‫➢ ڕهخنه له ياساى ئهنجوومهنى دهوڵهتى عێراق و ئهنجوومهنى شوارى ههرێمى‬
‫كوردستان گيراوه‪ ،‬چونكه پسپۆريهتى دادگاى كارگێرى كورت كردۆتهوه له تهنها‬
‫الغاء كردنهوهى قرارى ئيدارى و دهعواى تهعويز له زيانهكانى قرارى ئيدارى‪،‬‬
‫ئهمهش نهقسێكى تهشريعيه‪.‬‬

‫‪54‬‬
55
‫دادگاى كارگێرى يهكێكه له گرنگترين ئامرازهكانى چاودێرى دسهاڵتهكانى‬
‫دهوڵهت‬

‫‪56‬‬
‫ثيَناسةى دادطاى كارطيَرى و طرنطييةكةى‪:‬‬
‫✓ دادگای كارگێری‪ ،‬دادگایەكی تایبەتمەندە بە یەكالكردنەوەی ناكۆكییە‬
‫كارگێرییەكان كە لە نێوان دامەزراوە كارگێرییەكانی دەوڵەت و تاكەكانی كۆمەڵگە‬
‫یاخود لە نێوان دامەزراوە كارگێرییەكان خۆیاندا دروست دەبێت لە ئەنجامی‬
‫بەرێوەچوونی كاروباری دەزگا كارگێرییەكان جا چ بڕیاری كارگێری (القرار‬
‫االداری) بێت یاخود گرێبەستی كارگێری (العقد االداری) بێت‪.‬‬
‫✓ المحكمة اإلدارية محكمة تختص في قضايا القانون اإلداري وبالتحديد للنزاعات‬
‫التي تتعلق بالقرارات والعقود االدارية‪.‬‬

‫✓ گرنگی دادگای كارگێری‪:‬‬


‫‪ -1‬دادگای كارگێریی رۆڵ و گرنگەیەكی بەرچاوی هەیە لە چاودێری كردنی‬
‫دەسەاڵتەكانی واڵت (الرقابة علی السلطات الدولة)‪.‬‬
‫‪ -2‬پراكتیزەكردنی پرەنسیپی مەشروعیەت و هینانەدی سەروەری ماف و یاسا (تطبیق‬
‫مبدا المشروعیة)‪.‬‬
‫‪ -3‬چارەسەركردنی ناكۆكی و مونازەعاتی پەیوەست بە بڕیاری كارگێری (القرار‬
‫االداری) بێت یاخود گرێبەستی كارگێری (العقد االداری)‪.‬‬

‫➢ مهبدهئي مهشروعيهت‪ ،‬واته‪ :‬سهروهرى ياسا‪ ،‬ياخود ملكهچبوونى ههموو كهس‬


‫و دهستهو و دهزگا دهستووريى و ياسايى و ئيدارييهكانى دهوڵهت بۆ ياساى‬
‫بهركار له دهوڵهتدا‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫ڕهوتى مێژوويى دامهزراندنى دادگاى كارگێرى‬
‫تاريخ القضاء االداري‬
‫• دامهزراندنى دادگاى كارگێرى دهگهڕێتهوه بۆ فكرى فهرهنسا و دواى شۆرشى‬
‫فهرهنسى ساڵى ‪ 1٧89‬بۆ يهكهمين جار دادگاى كارگێرى له فهرهنسا دامهزرێنرا‪.‬‬

‫‪ -‬بهشێوهيهكى گشتى دوو جۆرى سيستهمى قهزايى له واڵتان پهيڕهو دهكرێت‪:‬‬


‫يهكهم‪ :‬سیستەمی قەزای موحد (نظام القضاء الموحد) ‪ :‬بریتییە لەو سیستەمەی كە یەك‬
‫الیەنی قەزایی (جهة قضائية واحدة) پسپۆر دەبێت بە سەیركردنی مونازعاتەكان‪ ،‬جا‬
‫دەعوا و منازەعەتەكان مەدەنی بن یاخود ئیداری یاخود تیجاری‪ ،‬واتە یەك دادگا‬
‫سەیری ئەو قەزیانە دەكات‪ ،‬ئەم سیستەمە زیاتر لە واڵتانی ئەنگلۆسەكسۆنی‬
‫(‪ )common law‬پەیڕەو دەكرێت وهكو بهريتانيا ‪ ،‬ئوستراليا‪ ،‬نويزلهندا‪ ،‬ئهمريكا‪...‬هتد‪.‬‬
‫دووهم‪ :‬سیستەمی قەزای دوانیی یاخود مزدەوەج (نظام القضاء المزدوج) ‪ :‬ئەم‬
‫سیستەمە خۆی دەبینێتەوە لە بوونی دوو الیەنی ئیداری سەربەخۆ (جهتين قضائيتين‬
‫مستقلتين)‪ ،‬قەزای عادی كە سەیری منازعاتی نێوان تاكەكان دەكات وەكو منازەعاتی‬
‫مەدەنی لەسەر عەقدی فرۆشتن یاخود بەكرێگرتن‪ ،‬هەروەها قەزای ئیداری كە تایبەت‬
‫دەبێت بە سەیركردنی دەعوا و منازعاتی ئیداری‪ ،‬ئەم سیستەمە لە واڵتانی سیستەمی‬
‫التینی (‪ )civil law‬جێبەجێ دەكرێت وەكو فەرەنسا و بەلجیكا و میصر و عێراق و‬
‫كوردستان‪.‬‬
‫✓ ميصر له ساڵى ‪ 194٦‬له ڕێگهى قهزاى مزدهوهج (واته دادگاى ئيدارى سهربهخۆ)‬
‫دهعواى ئيدارى يهكاليى دهكردهوه‪.‬‬
‫✓ عێراق له ساڵى ‪ 1989‬له رێگهى سيستهمى قهزاى مزدهوج دهعواى ئيدارى‬
‫يهكاليى دهكردهوه‪.‬‬
‫✓ هةريَمي كوردستانيش بةدةرضووني ياساي ئةجنوومةني شوراي هةريَم ذماري (‪ )14‬ي سالَي ‪2008‬‬
‫ضووة ريَزي ئةو دةولَةتانةي كة ثةيرِةوي سيستةمي قةزايي دوانةيي دةكةن‬
‫(نظام القضاء المزدوج)‪ .‬ئةمةش بة دروستكردني دادطاي كارطيَري لةسةنتةري ثاريَزطاكاندا‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫چهمك و پێناسهى دهعواى ئيدارى و جۆرهكانى‬
‫✓ به گوێرهى ماددهى ‪ 2‬له قانونى مهدهنى عێراقى‪ ،‬دهعوا بريتييه له ‪ :‬داواكارى‬
‫كهسێك بۆ مافهكهى له دژى كهسێكى تر لهبهرامبهر دادگا‪.‬‬
‫✓ لقد عرف قانون المرافعات المدنية العراقي المرقم ‪ 83‬لسنة ‪ 19٦9‬في المادة (‪)2‬‬
‫منه‪ :‬الدعوي بانها طلب شخص حقه من آخر امام القضاء‪.‬‬
‫✓ زۆرجار له بڕى دهستهواژهى (الدعوى االداري) دهستهواژهى (المنازعة االدارية)‬
‫بهكار دههێنرێت‪ ،‬بهاڵم ههردووكيان مرادفن و جياوازيان نييه‪.‬‬
‫✓ دهعواى ئيدارى بهشێوهيهكى گشتى بريتييه له بهرزكردنهوهى داواكارى بۆ‬
‫بهردهم دادگاى كارگێرى بۆ ههڵوهشاندنهوهى بريارێكى كارگێرى (الغاء القرار‬
‫االداري) ياخود يهكالكردنهوهى ناكۆكى گرێبهستى كارگێرى ياخود داواى‬
‫قهرهبۆكردنهوه له زهرهرهكانى قرارى ئيدارى‪.‬‬

‫جۆرهكانى دهعواى ئيدارى له عێراق‬


‫و كوردستان‬

‫‪ -1‬دعوى اإللغاء‪:‬‬
‫‪ -‬دعاوى أخرى‪:‬‬ ‫‪ -2‬دعوى القضاء الكامل‪:‬‬
‫ههڵوهشاندنهوهى بريار‬
‫داواى رهگهزنامه و تانهى تايبهت به‬ ‫دهعواى تهعويزكردنهوه له‬
‫و فهرمانى ئيدارى‬
‫ههڵبژاردنى دهسته خۆجێيهكان‪...‬هتد‪.‬‬ ‫قرارى ئيدارى عهيبدار‬
‫عهيبدار‬

‫‪59‬‬
‫دادگاكانى پهيوهنديدار به دهعواى ئيدارى‬

‫له عێراق و ههرێمى كوردستان‬

‫‪60‬‬
‫المحكمة االدارية العليا ‪ -‬دادگاى كارگێرى بااڵ‬

‫‪ -‬دادگاى بااڵى كارگێرى عێراق ڕۆڵى دادگاى تهمييزيى دهبێنێت و‬


‫تايبهتمهنده به سهيركردنى ئهم دهعوايانه‪:‬‬

‫‪ -1‬تانه لێدان له قرار و حوكمهكانى دادگاى كارگێرى (محكمة القضاء االداري) و‬


‫مهحكمهى قهزاى فهرمانبهران (محكمة قضاء الموظفين)‪.‬‬

‫‪ -2‬يهكالكردنهوهى كێشهى ئيختيساسى سهيركردنى دهعوا له نێوان نێوان دادگاى‬


‫كارگێرى (محكمة القضاء االداري) و دادگاى فهرمانبهران (محكمة قضاء الموظفين)‪.‬‬

‫‪ -3‬يهكالكردنهوهى منازهعاتى نێوان دادگاى كارگێرى (محكمة القضاء االداري) و دادگاى‬


‫فهرمانبهران (محكمة قضاء الموظفين) سهبارهت به جبهجێكردنى دوو حوكمى دهرچوو‬
‫له ههر دووك دادگا‪.‬‬

‫‪ -4‬دهبێت له ماوهى ‪ 30‬رۆژدا له مێژووى تهبليغ به قرارى دادگاى كارگێرى و دادگاى‬


‫فهرمانبهران‪ ،‬خاوهن ماف تانه له بريارى ئهو دادگايه بدات لهبهردهم دادگاى بااڵى‬
‫كارگێرى‪.‬‬

‫‪ -5‬بريارى دادگاى كارگێرى بااڵ (المحكمة االدارية العليا ) بات و مولزهمن و قابيله تانه‬
‫لێدانين لهبهردهم هيچ دادگايهكى تر‪.‬‬

‫‪61‬‬
‫محكمة القضاء االداري ‪ -‬دادگاى كارگێرى‬

‫‪ -‬دادگاى كارگێرى له عێراق و تايبهتمهنده به سهيركردنى ئهم دهعوايانه‪:‬‬

‫يهكهم‪ :‬دادگاى كارگێرى له عێراق تايبهتمهنده به سهيركردن و يهكالكردنهوهى ئهو‬


‫دهعوايانهى كه پهيوهنديدارن به فهرمان و برياره كارگێرييهكان (صحة االوامر‬
‫والقرارات) جا فهرمان و بريارهكه چ فهردى بن چ جهماعى كه لهاليهن فهرمانبهران و‬
‫وهزارهتهكان و اليهنه نهبهستراوهكان به وهزارهت و كهرتى گشتى دهردهچن‪ ،‬ئهگهر‬
‫خاوهن ماف بهرژهوهندى لهو دهعوايه ههبێت يان فهرمان و بريارهكه زيانى پێگهياندووه‪،‬‬
‫بهاڵم مهرجه نابێت ياسا جيههتى قهزايى و ئيدارى ترى تايبهتمهند كردبێت به تانه لێدان‬
‫بهو فهرمان و بڕيارانه‪.‬‬

‫دووهم‪ :‬هەمان حوكمی ئەمر و قراری ئیداری دەبێت ئەگەر فەرمانبەر یاخود وەزارەت‬
‫و دەزگایەكی كەرتی گشتی رەتیكردەوە یان خۆی بەردوور گرت لە دەركردنی فەرمان‬
‫یاخود بریارێكی ئیداری كە بە یاسا پێویست بوو لەسەری ئەنجامی بدات‪ ،‬واتە ئەگەر‬
‫فەرمانبەر ياخود دامهزراوهيهكى گشتى رەفزی كرد یاخود امتیناعی كرد كە قرارێك‬
‫دەربكات كە بە یاسا واجبكرا بێت لەسەری‪ ،‬ئەوا دەكرێت تانەی لێبدرێت لەبەردەم‬
‫دادگای كارگێری‪.‬‬

‫دووهم‪ :‬خاوهن بهرژهوهندى ياخود ئهو كهسهى تانه له فهرمان و بريارى ئيدارى دهدات‪،‬‬
‫دهبێت له دهرهنجامى ئهو سهبهبانه بێت‪:‬‬

‫‪ -1‬ئهگهر ئهمر یاخود قراره ئیدارییهكه بە پێچەوانەوەی یاسا یاخود رێنمایی یاخود‬
‫پهیرهوی ناوهخۆیی دهركرابێت و سەرپێی یاسا و رێنمایی كرا بێت‪.‬‬

‫‪ -2‬ئەگەر فەرمانی ئیداری یاخود بریاری ئیداری بە پێچەوانەی قەواعیدی ئیختیصاص‬


‫دەركرابێت یاخود عەیبدار بێت لە ڕووكنی شكل یاخود محل و سەبەب‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫‪ -3‬ئەگەر فەرمانی ئیداری و قراری ئیداری لە دەرەنجامی جێبەجێكردنی یاسا و رێنمایی‬
‫بە هەڵە دەركرابێت یاخود تعسف لە بەكارهێنانی دەسەاڵتی ئیداری و خراپ بەكارهێنانی‬
‫دەسەاڵت دەركرابێت‪.‬‬

‫چوارهم‪ :‬مهرجه پێش ئەوەی دەعوای الغاوكردنەوەی قراری ئیداری یاخود دەعوای‬
‫قەرەبۆكردنەوە بەرز بكرێتەوە بۆ دادگای كارگێری‪ ،‬خاوەن ماف داواكاری تەزەلوم‬
‫(التظلم) پێشكەشی الیەنی ئیداری بكات بۆ هەڵوەشاندنەوەو گۆرینی فەرمان و قرارە‬
‫ئیدارییەكە لە ماوەی (‪ )30‬رۆژ لە رێكەوتی تەبلیغ و ئاگاداربوون بەو قرارە ئیدارییە‪،‬‬
‫ئەگەر هاتوو الیەنی ئیداری وەاڵمی تەزەلوومی نەداوە یاخود رەفزیكردەوە‪ ،‬ئەوا خاوەن‬
‫ماف دەبێت لە ماوەی (‪ )٦0‬لە مێژووی ئاگاداربوون بە رەفزكردنەوە تەزەلووم‪ ،‬تانە لە‬
‫قرارە ئیدارییەكە بدات و دەعوا بۆ بەردەم دادگای كارگێری بەرز بكاتەوە‪.‬‬

‫پێنجەم‪ :‬دادگای كارگێری بۆی هەیە دەعوایەكە قبول بكات و بۆشی هەیە دەعوایەكە‬
‫رەت بكاتەوە‪ ،‬هەروەها بۆی هەیە قرارە ئیدارییە تانە لێدراوەكە تەعدیل بكات و بۆشی‬
‫هەیە لەسەر داوای خاوەن ماف قەرەبۆی زیانپێگەیشتوو بكاتەوە ئەگەر دەركەوت زیانی‬
‫پێگەیشتووە‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫محكمة قضاء الموظفين ‪ -‬دادگاى دادوهريى فهرمانبهرانى عێراق‬

‫‪ -‬دادگای دادوەریی فەرمانبەرانی عێراق تایبەتمەندە بە دیتنی ئەم دەعوایانەی‬


‫خوارەوە‪:‬‬

‫‪ -1‬سەیركردنی ئەو دەعویانەی كە لەالیەن فەرمانبەرانی دائیرەكانی دەوڵەت و كەرتی‬


‫گشتی بەرزردەكرێنەوە لە دژی ئەو فەرمان و بریارە ئیداریانەی كە سەرپێچین بۆ‬
‫قانون خدمەی مەدەنی و قانون و رێنماییەكانی دیكە پەیوەندیدی نێوان فەرمانبەر و‬
‫ئەو شوێنەی كاری تیادا دەكات رێكدەخەن‪.‬‬

‫‪ -2‬ئەو دەعویانەی كە فەرمانبەری دەوڵەت و كەرتی گشتی دژ بە فەرمان و بریاری‬


‫عقوباتی انزباتی كە بە پێچەوانەی یاسا و رێنمایی یاخود عەیبدار بێت لە روكنەكانی‬
‫قراری عقوباتی انزباتی پاڵپشت بە قانون انزباتی فەرمانبەران ژمارە ‪ 14‬ی ساڵی‪.1991‬‬

‫‪ -3‬دەبێت فەرمانبەری خاوەن ماف و زیانپێگەیشتوو لە ماوەی ‪ 30‬رۆژ لە ڕيكهوتى‬


‫ئاگاداربوون بە فەرمان و قراری ئیداری‪ ،‬تانە لە قرارەكە بدات و داوا بەرز بكاتەوە بۆ‬
‫بەردەم دادگای فەرمانبەران‪ ،‬ئهگهر هاتوو فەرمانبەرەكه لە دەرەوەی عێراق بوو‪ ،‬ئەوا‬
‫بۆی هەیه لە ماوەی ‪ ٦0‬رۆژ دەعوا تۆمار بكات‪ ،‬بە پێچەوانەوە دوای ئەوە ماوەیە‬
‫دەعواكەی رەتدەكرێتەوە لەالیەن دادگای فەرمانبەران‪.‬‬

‫‪ -4‬خاوهن ماف بۆى ههيه له ماوهى (‪ )30‬تانه له بريارى دادگاى كارگێرى و دادگاى‬
‫فهرمانبهران بدات له بهردهم دادگاى بااڵى كارگێرى‪ ،‬واته ئهگهر فهرمانبهر به حوكم و‬
‫بريارى دادگاى كارگێرى و دادگاى فهرمانبهران ڕازى نهبوو يان ههستى كرد دادگاش‬
‫زولمى لكردووه‪ ،‬ئهوا دادگاى بااڵى كارگێرى دهبێته چاودێر و خاوهن دهتوانى تانه له‬
‫حوكم و بريارهكه بدات و دادگاى بااڵش پێداچوونهوه به بريار و حوكمى دادگا دهكات‪.‬‬

‫‪64‬‬
‫له دواى ساڵى ‪ 2005‬گۆڕانى سيستهمى سياسى عێراق له سيستهمى تۆتاليتارى بۆ سيستهمى فيدرالى‪ ،‬ياسادانهرى‬
‫كوردستانى بە گوێرهى ياساى ئهنجوومهنى شوراى ههرێم ژماره ‪ 14‬ى ساڵى ‪ 2008‬به سیستەمی قەزای مزدەوهجی‬
‫وەرگرت و ئهنجوومهنى شورا و دادگاى كارگێرى و دهستهى بهرزهفتكردنى دامهزراند‪ ،‬له هۆيه پێويستييهكانى دهرچواندنى‬
‫ياساى ئهنجوومهنى شوراى ههرێمدا هاتووه‪:‬‬

‫‪65‬‬
‫ئهنجوومهنى شوراى ههرێمى كوردستان – مجلس شورى االقليم كوردستان‬

‫لە ماددەی)‪ (2‬ی یاسای ئەنجوومەنی شورای هەرێمدا هاتووە‪ ،‬لە هەرێمی كوردستان‬
‫ئەنجوومەنێك دادەمەزرێنرێت بەناوی (ئەنجوومەنی شورای هەرێمی كوردستان –‬
‫عێراق)‪ ،‬لەڕووی كارگێرییەوە سەربە وەزیری دادە (وەزارەتی عەدل)ی هەرێم ‪.‬‬
‫یە گوێرەی ماددەی)‪ (3‬یەمی یاساكە‪ ،‬ئەنجوومەنی شورا ئامانجی بریتيیە لە‪:‬‬
‫سەیركردنی كێشە كارگێرییەكان (منازعات االداری)‪ ،‬زامنكردنی یەكێتی یاسادانان‬
‫(توحید التشریع)‪ ،‬یەكگرتنەوەی بنچینەی دارشتنی یاسادانان و زاراوەو دەستەواژ‬
‫یاساییەكان لە هەرێمدا‪.‬‬
‫ئەنجوومەنی شورای هەرێم مختص دەبێت بەم ئەركانەی خوارەوە ‪:‬‬
‫یەكەم‪ :‬ئامادەكردن و داڕشتنی پرۆژە یاسا لەسەر داوای ئەنجوومەنی وەزیران و‬
‫دەستە و الیەنە نەبەستراوەكان به وهزارهت‪ ،‬پێداچوونەوە بە پرۆژە یاساكانی وەزارەت‬
‫و دەستەكانەوە دارێژراون‪.‬‬
‫دووەم‪ :‬بیروڕا دەبڕین و راوێژكاری یاسایی دەربارەی ئەو پرسانەی كە وەزارەتەكان‬
‫لەسەری ناكۆكن لە نێوان خۆیاندا‪ ،‬ئەنجوومەنی وەكو ناوبژیوان بۆچوونی لەسەر‬
‫دەدات‪.‬‬
‫سێیەم‪ :‬ڕوونكردنەوەی حوكمە یاساییەكان لەسەر داوای یەكێك لە وەزارەتەكان‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫دهستهى گشتى ئهنجوومهنى شوراى ههرێم (دادگاى تهميزى ئيدار)‬
‫‪ -‬دهستهی گشتی وهكو دادگای بااڵی عێراقی ئەركی پێداچوونەوەی حوكم و‬
‫بریارەكانی دادگای كارگێری و دەستەی بەرزەفتكردنی فەرمانبەرانە‪:‬‬
‫‪ -‬لە ماددەی )‪ (19‬ی یاسای ئەنجوومەنی شورادا هاتووە‪:‬‬

‫‪ .1‬دەستەی گشتی ئەنجوومەنی شورای هەرێم هەمان ئیختیصانانەی هەیە كە‬


‫دادگای پێداچوونەوە (محكمە التمیز)ی هەرێم هەیەتی و پراكتیزەی دەكات بۆ‬
‫تانەلێدان و پێداچوونەوە بە بریار و حوكمەكانی دادگای كارگێری و دەستەی‬
‫بەرزەفتی فەرمانبەران‪.‬‬

‫‪ .2‬پێویستە لەسەر خاوەن ماف‪ ،‬لە ماوەی (‪ )30‬رۆژ و لە رێكەوتی پێڕاگەیاندندا‬


‫تانە لە حوكم و بریاری دادگای كارگێری و دەستەی بەرزەفتكردنی فەرمانبەران‬
‫بدات‪.‬‬

‫‪ .3‬بریاری دەستەی گشتی بنڕ و باتن و قابیلی تانە لێدان نین‪.‬‬

‫‪67‬‬
‫دادگاى كارگێرى له ههرێمى كوردستان‬
‫‪ -‬بە گوێرەی ماددەی )‪ (13‬لە یاسای ئەنجوومەنی شورای هەرێم‪ ،‬دادگای كارگێری تایبەتمەندە بە‬
‫بینینی ئەم داوایانەی خوارەوە‪:‬‬
‫یەكەم‪ :‬سەیركردنی راستی و دروستی (صحە صدور) ئەو قرار و ئەمرە ئیداریانەی كە فەرمانبەران‬
‫و دەستە و دەزگا حكومییەكان دەردەچن و هیچ سەرچاوەیەك بۆ تانە لێدانیان دەستنیشان نەكراوە‪،‬‬
‫ئەوەش لەسەر ئەو بنەمایەی تانەی هەر كەسێك كە بەرژەوەندی هەبێت لە داواكە یاخود زیانیان‬
‫بەركەوتبێت بەهۆی قرارەكە‪.‬‬
‫دووەم‪ :‬یەكالكردنەوەی ئەو تانانەی( گعن )تایبەت بە هەڵبژاردنی دەستە خۆجێییەكان‪.‬‬
‫سێیەم‪ :‬یەكالكردنەوەی ئەو داوایانەی كە لەالیەن دەستە و تاكەكانەوە پێشكەش دەكرێن بۆ‬
‫هەڵوەشاندنەوەی فەرمانە كارگێرییە كۆتاییەكان‬
‫چوارەم‪ :‬داواكانی تایبەت بە ڕەگەزنامە‪.‬‬
‫پێنجەم‪ :‬داواكردنی قەرەبۆكردنەوە بەهۆی ئەو زەرەر و زیانانەی كە لە ئەنجامی قرار و ئەمری‬
‫ئیدارییە عەیبدارەكان دەكەونەوە‪.‬‬
‫شەشەم‪ :‬تانەلێدان لەو قرارە نیهائیانەی كە لە یەكە ئیدارییەكان دەردەچن سەبارەت كێشەكانی باج‬
‫و رسومات‪.‬‬
‫حەوتەم‪ :‬تانەدان لە ڕەتكردنەوەی یان كارنەكردنی فەرمانبەر یان دەستەی فەرمانگەكان و‬
‫دامەزراوەكانی هەرێم لە دەركردنی بڕیارێك یاخود فەرمانێك كە یاسا پێویستی كردووە لەسەری‬
‫ئەنجامی بدات‪.‬‬

‫تهزهلوم و تانهلێدان له بريارى دادگاى كارگێرى له ههرێمى كوردستان‬

‫✓ بۆ تۆماركردنی داوا لەبەردەم دادگای كارگێری‪ ،‬سەرەتا پێویست دەكات خاوەن ماف‬
‫داواكاری (تەزەلوم) پێشكەشی الیەنی ئیداری بكات كە بریارە كارگێرییەكەی دەركردووە‪،‬‬
‫لیرهدا مشرعی كوردستانی بە پێچەوانەی مشرعی عێراقی ماوەی تەبلیغ و ئاگاداربوونی‬
‫خاوەن مافی دیاری نەكردووە‪ ،‬بەاڵم دەبێت الیەنی ئیداری لە ماوەی ‪ 15‬رۆژدا وەاڵمی‬
‫تەزەلوومەكە بداتەوە‪ ،‬ئەگەر وەاڵمی تەزەلوومی دایەوە بە رەتكردنەوەی تەزەلوم یاخود‬
‫وەاڵمی نەدایەوە‪ ،‬ئەوا خاوەن ماف بۆی هەیە لەماوەی ‪ 30‬رۆژدا دەعوای رەتكردنەوەی‬
‫قراری ئیداری یاخود دەعوای قەرەبۆكردنەوەی لە دادگای كارگێری هەرێمی كوردستان‬
‫تۆمار بكات‪.‬‬

‫‪68‬‬
‫✓ ئەگەر خاوەن ماف دەعوای لە دادگای كارگێری تۆمار كرد‪ ،‬بەاڵم دادگا بریار یاخود‬
‫حوكمێكی دەركرد كە خاوەن ماف وا هەستبكات ستەمی لێكراوەو مافى خۆى‬
‫وهرنهگرتۆتهوه‪ ،‬ئەوا بۆی هەیە تانە لە بریار و حوكمی دادگاى كارگێرى بدات لە ماوەی‬
‫‪ 30‬رۆژدا لەبەردەم دەستەی گشتی ئەنجوومەنی شورای هەرێم بۆ تەمییزكردنەوەو‬
‫پێداچوونەوە بە بریار و حوكمی دادگا‪.‬‬

‫‪69‬‬
70

You might also like