Professional Documents
Culture Documents
قانون ئيدارى بۆ امتيحان
قانون ئيدارى بۆ امتيحان
زانكۆى سۆران
فاكهلتى ياساو زانسته سياسييهكان و بهرێوهبردن
بهشى ياسا
قۆناغى دووهم – كۆرسى يهكهم
2020-2021
وانةى يةكةم
1
ناساندنى قانون ئيدارى و طرنطييةكةى
لة دةستثيَكدا ،وةك دةروازةيةك بؤ ضوونة نيَو ضةمك و ثيَناسةى قانون ئيدارى ،ثيَويستة ضةمك و ثيَناسةى
قانون و جؤرةكانى خبةينةرِوو ،دواتر ضةمك و ثيَناسةى قانون ئيدارى دةخةينةرِوو:
➢ قانون (ياسا : )law -لة كورترين ثيَناسةيدا ،بريتيية لة كؤمةلَة بنةمايةكى قانونى عام و جمرد
و مولزةم كة لةاليةن دةسةالَتى ياسادانان دةردةضن بؤ ريَكخستنى سيَكتةرة جؤربةجؤرةكانى ذيان
لة كؤمةلَطةدا.
-قانون ثؤليَن دةكريَت بؤ دووبةشى سةرةكى :بةشى طشتى ،بةشى تايبةتى:
✓ قانونى عام (ياساى طشتى) :بةو ياسايانة دةطوتريَت ياساى طشتى كة مافى طشتييان تيَداية و
دةولَةت اليةن و تةرةفة لة ياساكةدا ،هةروةها وةكو ئةصل ئةحكامةكانى ياساى طشتى لة نيزامى
عامن و نابيَت تاكةكانى كؤمةلَطة ريَككبكةون لةسةر سةرثيَضى كردنيانيان ،وةك قانونى جينائي،
قانونى ئيدارى و دةستور و دةوىل.
✓ قانونى خاص (ياساى تايبةتى) :بةو ياسايانة دةطوتريَت ياسا تايبةتيةكان كة ثةيوةندييةكانى
نيَوان تاكةكان ريَكدةخات و وةكو ئةصلَ دةولَةت اليةن و تةرةف نيية تيايدا و تاكةكان دةتوانن
ريَككةوتن بكةن لةسةر سةرثيَضى كردنيان ،وةكو ياساى بارى كةسيةتى (زةواج -مارةيى) ياخود
ياساى مةدةنى (طريَبةستةكان -العقد شريعة املتعاقدين).
فروع القانون
قانون ئيداري لقيَكة لة لقةكاني قانوني عام كة لة كؤمةلَة قاعيدةيةكي قانوني ثيَكديَت كة بوارةكاني
ثةيوةنديدار بة دةسةلَاتة ئيداريةةكان ريَكدةخات ،بة تايبةتي كاروبارة ئيدارييةكاني دةسةلَاتي
جيَبةجيَكردن (السلطة التنفيذية).
ياساناسي فةرةنسي (ظالني) ثيَناسةي ياساي كارطيَري دةكات بةوةي :بريتيية لة كؤمةلَة قاعيدةيةكي
قانوني كة ضوارضيَوةي دامةزراوة ئيدارييةكان و كةسة ئيدارييةكان دياري دةكات (كةسي سروشيت وةك
مؤزةف ،كةسي مةعنةوي) هةروةها دةسةلَات و سنووري كاركردنيان.
دةتوانني بليَن ياساي كارطيَري (قانونى ئيدارى) :بريتيية لة لقيَك لة لقةكاني ياساي طشيت و كؤمةلَيَك ريَساي
ياسايي (القواعد القانونية) لةخؤ دةطريَت كة حوكمي ئيداري طشيت دةكات لةرِووي :ريَكخسنت (التنظيم)،
ضاالكي (النشاط) و ضاوديَريكردنةوة (الرقابة).
قانون ئيدارى وةك كؤمةلَيَك ياسا و ريَنمايي زياتر ئيش و كارة ئيدارييةكانى دةسةالَتى جيَبةجيَكردن
ريَكدةخات ،وةكو ثةيوةندى فةرمانبةر بة دةولَةت ،ياساو ريَنماييةكانى ريَكخستنى كاروبارى ئيدارى،
دامةزراند و تةعينكردنى فةرمانبةر و تةرقيةو ثلة بةرزكردنةوة ...هيرت.
3
وةزيفة و طرنطي قانوني ئيداري
-دةتوانني وةزيفةو ئةهمييةتى قانون ئيدارى لةم خاالَنةى خوارةوة كورت بكةينةوة:
-1دانانى سيستةمى ريَكخستنى ئيدارى وةكو مةركةزيةت ياخود المةركةزيةت ،هةروةها ريَكخسنت و
دياريكرني ئةرك و دةسةلَاتة ياساييةكاني دامةزراوة طشتيةكان و وةزارةتةكان ،ئةمةش لة ريَطةي داناني
قاعيدةي و بنةماي ياسايي لة ريَطةي ياسا و ريَنماييةكان ،وةك :دةركردني ياسا بؤ دياريكردني
دةسةلَاتةكاني ثاريَزطار ،ياخود دةركردني ريَنمايي بؤ ريَكخستنى كاروبارى ئيدارى..هيرت.
-2ثالن دانان و ضاوديَريكردني كاروباري يةكة ئيدارييةكان ،وةكو كاروباري ناحية و قةزاكان لةاليةن
ليَذنةكاني بالَا ،ضاوديَريكردني كاروبارةكاني فةرمانطةكان لةاليةن وةزارةتة ثةيوةنديدارةكان.
-3داناني سيستةمي دارايي ،ضونكة يةكيَك لة تايبةمتةندييةكاني كةسايةتي مةعنةوي بووني سيستةمي
دارايية ،ئةمةش لةريَطةي دةركردني ياساي تايبةت وةك بوودجةي وةزارةتةكان ،ريَنمايي تايبةت بة
داهاتةكان...هيرت.
-4دامةزراندني فةرمانبةران ض بةشيَوةيةكي ميالك و هةميشةيي بيَت ،يانيش بةشيَوةي طريَبةست بيَت
هةروةها دياريكردني ئةرك و مافةكانيان لةرِووي ثابةندبوون بة كاتةكاني دةوامكردن و ثاراستين شكؤي
وةزيفة ،دياريكردني مووضة و ثلة بةرزكردنةوة ،سزاداني فةرمانبةر لةكاتي سةرثيَضيدا.
-6دةركردنى برِيارى كارطيَرى (القرارات االدارية) و طريَبةستة كارطيَرييةكان (العقود االدارية) بؤ باشرت
بةريَوةبردنى يةكة ئيدارييةكان.
4
وانةى دووةم
5
بةرةوثيَشضوونى كاروبارى ئيدارى ،سيستةمى دامةزراندنى قانون و قةزاى ئيدارى لة فةرةنسا بة
ضةندين قؤناغى جياجيا تيَثةرى تاوةكو دامةزراندنى مةجليسي دةولةى فةرةنسى (ئةجنوومةنى
دةولَةتى فةرةنسى) ( )conseil dEtatلة سالَى 1799كة لةسةدةمى ناثلؤين ثؤناثرت يةكةمني
بةردى بناغةى دادطاى كارطيَرى دانرا ،واتة يةكةم دامةزراندنى يةكةم دادطاى كارطيَرى بؤ سالَى
.1799
-قةزاى ئيدارى لة عيَراق و كوردستان :لة عيَراقدا لة سالَي 1979ياساي ذمارة 65تايبةت بة
ئةجنوومةني شوراي دةولَةت دةركرا كة تيايدا برياردرا بة دامةزراندني يةكةم دادطاي كارطيَري لة
عيَراق لة بةغدادي ثايتةخت .لة هةريَمي كوردستان :ياساي ئةجنوومةني شوراي هةريَمي كوردستان
دةرضووبة ذمارة 14لة سالَي 2008و ئةجنوومةني شورا بؤ راويَذكاري ئيداري و دادطاي كارطيَري
دامةزريَنرا.
يةكةم :ياساي كارطيَري ياساييةكي تازة ثةيدابووة (القانون االداري قانون حديث النشاة):
ياساي كارطيَري لة فةرةنسا سةريهةلَدا كة ميَذوويةكةي بؤ دواي شؤرشي فةرةنسي سالَي 1789
دةطةرِيَتةوة .بةتايبةتى دواى دامةزراندنى ئةجنوومةنى دةولَةتى فةرةنسى كة ئةركى راويَذكارى هةبوو لة
دانانى ياساكان و هةروةها دواى دانانى دادطاى كارطيَرى لةسةردةمى ناثليؤن لة سالَى .1799
6
دووةم :ياساي كارطيَري ياسايةكي قةزايية (القانون االداري قانون قضائية او من صنع القضاء):
دادطاى ئيداري وةك دادطا مةدةني و سزاييةكان بة قةزايةكي جيَبةجيَكار دانانريَت ،بةلَكوو قةزايةكي
دروستكةرة (مونشئ)ة ،واتة هةلَدةسيتَ بة دؤزينةوةي ضارةسةري طوجناو بؤ كيَشةو ناكؤكيية ئيدارييةكان
ئةطةر قاعيدةو ياساييةكي دياريكراويشي لةبةر دةست نةبيَت ،بؤية دادطاي كارطيَري رؤلَي هةية لة هيَنانةدي
بنةماو قاعيدةي قانوني .بؤية ئةطةر بابةتيَك لة سةرضاوةكانى قانون ئيدارى ريَكنةخرابيَت ،ئةوا دادطا
دةتوانيَت حوكم و قرارى قةزايى دةربكات و ئةم حوكم و قرارانةش دةبنة سةرضاوةو سابيقةى قةزاى طرنط
بؤ دؤسيية و دةعواكانى ديكةى ئيدارى.
سيَيةم :ياساي كارطيَري ياساييةكة بة تةواوي نةنووسراوةتةوة (القانون االداري قانون غري مقنن تقنيناً
كامالً):
مةبةست لة نووسينةوة (تقنني) واتة كؤكردنةوةي هةموو قاعيدةو حوكمة ياساييةكان لة يةك مةتندا وةك
قانونةكاني مةدةني و جينائي ،بةلَام بنةماو قعيدةكاني قانون ئيداري لة يةك مةتندا كؤنةكراوةتةوة ،ئةمةش
بؤ ضةند هؤكاريَك دةطةرِيَتةوة:
-1ياساي كارطيَري ياساييةكي تازة ثةيدابووة ،بةشيَوةيةكي هيَواش و ثلةبةند طةشةي كردووةو
سةريهةلَداوة.
-2ياساي كارطيَري ياسايةكة هةميشة لة ثيَشكةوتن و نويَطةريداية ،بةهؤي ثيَكشتين تةكنةلؤجياو بة بة
جيهانطريى ( )globalizationبووني دونيا .بةلَام لةطةلَ ئةوةشدا ضةندين ياساي تايبةت بة ريَكخستين
كاروباري كارطيَري دةركراون ،لةوانة :ياساي رِاذةي شارستاني ،ياساي بةرزةفتكردني فةرمانبةران ،ياساي
ثاريَزطاكان...هيرت).
7
ضوارةم :قاعيدةكانى قانونى ئيدارى لة نيزامى طشتني (تعلق قواعد القانون اإلداري بالنظام العام)
بنةماو قاعيدةكانى قانونى ئيدارى لة نيزامى طشتني و دةولَةت اليةن و تةرةفة لة ياساكانى ثةيوةست بة
وةزيفةى طشتى هةروةها تاكةكان بؤيان نيية اتفاق بكةن لةسةر ثيَشيَلكردنى بنةماكانى ئةم قانونة ،هةر
بؤية قانون ئيدارى بة قانونةكانى لقي ياساى طشتى دادةنريَن.
وانةى سيَةم
سةرضاوةكانى قانون ئيدارى
أوالً :التشريع :ثرؤسةى ياسادانان ،بةو دةقة ياساييانة دةطوتريَت (تةشريع) كة لةاليةن دةسةالَتة
تايبةمتةندةكان دةنووسريَنةوة ،ئةم دةقانةش خؤيان لةمانةى خوارةوة دةبيننةوة:
-1الدستور :دةستوور كؤمةلَة بنةمايةكى ياسايية كة بة بة بةرزترين دةقى ياسايى دادةنريَت لة
هةرةمى دةولَةتدا و نابيَت هيض دةقيَكى ياسايى ثيَضةوانةى دةقةكانى دةستوورى بيَت ،لة
دةستووردا دةسةالَت و ثسثؤرييةكانى هةريةكة لة دةسةالَتةكانى ياسادانان و جيَبةجيَكردن و
دادوةرى ديارى دةكات ،لةطةلَ دةست نيشانكردنى ماف و ئازاديية طشتييةكان.
لة زؤربةى دةستوورى والَتان و دةستوورى عيَراقي سالَى 2005هةندىَ ماددةى دةستوورى هةن كة
بابةتة ئيدارييةكان ريَكدةخةن ،وةك بابةتةكانى مةركةزييةت و المةركةزى ئيدارى..هيرت .هةر كاتيَك
بابةتيَكى ئيدارى لة دةستوور ريَكخرابوو ،ئةوا دةستوور دةبيَتة سةرضاوةى يةكةمى قانون ئيدارى ،ضونكة
دةستور لة ئةجنامى ئريادةى طشتى طةل سةرضاوة دةطريَت و بة رِاثرسى طشتى هاوالتيان دةنطى لةسةر
دةدةن.
-2القانون العادى :مةبةست لة ياسا ئاساييةكان ئةو ياساييانةن كة لةاليةن دةسةالَتى ياسادانانةوة
(واتة ثةرلةمان) دةردةضن بؤ ريَكخستنى سيَكتةرة جؤربةجؤرةكانى ذيان .هةر ياساييةك لة
ثةرلةمان دةربضيَت كاروبارى ئيدارى ريَكبخات دةبيَتة سةرضاوةى قانون ئيدارى و لة كاتى
8
دروستبوونى كيَشةو ناكؤكى ئيدارى ،دادوةرى دادطا ئيدارييةكان بؤ ضارةسةركردنى كيشةمة ثشت
بةو ياسايانة دةبةسنت .وةكو ياساى ثاريَزطاكانى هةريَم ،ياساى خانةنشينى فةرمانبةران ،ياساى
بةرزةفتكردنى فةرمانبةران ..هيرت.
-3التعليمات (ريَنماييةكان) :ريَنماييةكان كؤمةلَة دةقيَكى ياساين كة ثرؤسةيةكى وزارى يان ئيدارى
ريَكدةخةن ،وةكو ئةصل ريَنماييةكان لةاليةن وةزارةتةكانةوة دةردةضن بؤ ريَكخستنى كاروبارة
ئيدارييةكان ،وةكو :ريَنمايى وةزارةتى دارايى سةبارةت بة دامةزراندنى فةرمانبةرانى حكومى بة
طريَبةست و دياريكردنى ئةرك و مافةكانيان ،ريَنمايي وةزارةتى ناوةخؤ سةبارةت قةدةغةكردن
بةكارهيَنانى ضةك ،ريَنمايى وةزارةتى خويَندنى باالَى تايبةت بة خويَندنى ماستةر و دكتؤرا...هيرت.
9
زؤر دووبارة دةبنةوة دةبنة عوريف ئيدارى بؤية دةكريَت وةك سةرضاوة ثشتى ثيَ ببةسرتيَت ،بةالَم لةبةر
ئةوةى نووسراو نيية هيَزي ياسايى كةمرتة لة سةرضاوةكانى تر.
رابعاً :مبادئ القانون الطبيعيّ وقواعد العدالة (بنةماكانى ياساى سروشتى و ريَساكانى دادثةروةرى):
بنةماكانى ياساى سروشتى و دادثةروةرى بة سةرضاوةيةكى طرنكى قانون دادةنريَن كة دادوةرى بؤ
بةهيَزكردنى قةناعةت و ويذدانى خؤي ثشتى ثيَدةبةستى ،واتة كاتيَك هيض دةقيَكى ياساي نابيَت بؤ
حةمسكردن و ضارةسةركردنى كيَشةكان ،ئةوا دادوةر ثشت بة ويذدانى دادوةرى و روحى قانون دةبةستيَت،
بنةماكانى قانونى سروشتى دادثوةرى وةكو :يةكسانى تاكةكان ،ريَزطرتن لة شكؤى مرؤظايةتى..هيرت.
10
ريَكخستنى ئيدارى
التنظيم االداري
مةبةست لة تةنزميي ئيداري ،بريتيية لة كؤمةلَيَك بنةما بؤ ثيَكهيَنان و دامةزراندني دةستة و دةزطا و يةكة
ئيدارييةكان كة وةزيفة و دابةشكردنى دةسةالَتى ئيداري لة دةولَةت ريَكدةخةن.
يةكةم :هؤكاري جوطرايف و سروشيت -العوامل اجلغرافية والطبيعية :ولَاتاني دونيا لةرِووي مةسافةي
جوطرايف لة يةكرت جياوازن ،بؤية سيستةمي سياسي و ريَكخستين ئيداريان جياوازة ،ئةو ولَاتانةي مةسافةي
جوطرافيان طةورةية زياتر مةيليان بؤ سيستةمي المةركةزي ئيدارى و دابةشكردني وةحدة ئيدارييةكان
دةضيَت ،ضونكة لةرِووي جوطرافييةوة ئاسان نيية كاروبارةكان لة يةك شويَن و لة دةستى يةك دةسةالَت
ريَكبخريَن .بةلَام ئةو ولَاتانة مةسافةي جوطرايف و سروشتيان بووكة زياتر مةيليان بؤ سيستةمي ئيداري
مةركةزي دةضيَت كة دةسةلَاتةكان لة حكومةتي ناوةني كؤدةكريَنةوة ضونكة ريَكخستين ئيداري لة ولَاتاني
بضووك ئاسانرتة.
دووةم :هؤكاري سياسي -العوامل السياسية :بووني ئايدؤلؤذيا و بريي سياسي جياواز كاريطةري هةية لةسةر
ريَكخستين ئيداري ،هةنديَ ولَات بة ولَاتي فرة ئاين و فرة نةتةوة دةناسريَنةوة بؤية سيستةمي سياسي و
ئيداريان جياوازة ،ئةو ولَاتانةي ئايدؤلؤذيا و نةتةوةي جياواز لةخؤ دةطرن زياتر مةيليان بؤ سيستةمي
المةركةزي ئيداري دةضيَت وةكو عيَراق كة فرة نةتةوةية وةكو كورد و عةرةب و ئاشوري و توركمان .هةنديَ
ولَات بةهؤي نةبووني دميوكراسي زياتر مةيليا بؤ مةركةزي دةضيت وةكو ئريان.
11
سيَيةم :هؤكاري تةكنةلؤجي -العوامل التكنلوجية :ثةرةسةندنى تةكنةلؤجيا كاريطةري طةورةو بةرضاوى
لةسةر سيستةمي ريَكخستين ئيداري هةية ،بة تايبةتي لةسةردةمي ئيَستا كة بةسةردةمي طلؤباليزةيشن
(عةولةمة )globalization -ناسراوةو بةهؤيةوة طؤي زةوي وةك طونديَكي بضووكي ليَهاتووةو
دةتوانريَت بةكةمرتين تيَضوون و بةخيَراترين و كةمرتين كات كاروبارةكان بةريَوةبضن .لة سيستةمي ئيداريدا
تةكنةلؤجيا كاريطةري زؤري هةية بةتايبةتي لة ولَاتاني ثيَشكةوتوو زؤربةي كاروبارة ئيدارييةكان بةشيَوةي
ئةلكرتؤني و ئؤنالين لةريَطةي ئةنرتنيَتةوة ئةجنام دةدريَن تاوةكو رؤتيناني ئيداري دروست نةبيَت و كارةكان
بة كوالييت باشرت بةريَوةبضن.
شيَوازةكاني ريَكخستين ئيداري بريتني لة كؤمةلَيَك قةواعيدي قانون ئيداري كة شيوازو هةيكةلي ئيداري
دةولَةت ريَكدةخات ،وةكو دياريكردني شيَوةي دةولَةت لةسةر ئاسيت دةستووري و ئيداري.
لة زؤربةي ولَاتاني دونيا سيستةمي ريَكخستين ئيداري بة دوو شيَوازة:
یەكەم :مەركەزیەتی ئیداری (المركزیە االداریە) Central Administrative
دووەم :المەزیەتی ئیداری Administrative Decentralization
12
شيَوازي يةكةم
مةركةزيةتي ئيداري (املركزية االدارية)
مةبةست لة شيَوازي مةركةزيةتي ئيداري واتة كؤكردنةوةي طشت صةالحيات و دةسةالَت و ثسثؤرييةكاني
ثةيوةنديدار بة وةزيفةي طشيت لة دةسيت يةك اليةني ئيداري كة بريتية لة حكومةتي مةركةزي (ناوةند
ياخود ثايتةخت).
لةم شيَوازة سيستةمة حكومةت ئيش و كارةكاني لةريَطةي خودي خؤي ياخود بةريَطةي فةرممانبةرةكاني
كارةكان ئةجنام دةدات كة دواجار ملكةضة بؤ دةسةالَتي سةرؤكايةتي لة حكومةتي مةركةزي ،واتة دةزطاو
دامةزراوةكاني تر شةخصيةي مةعنةويان نيية لةرِووي كاركردن و بواري دارايي سةربةخؤر نني بةلَكوو
سةربة دةسةالَتي مةركةزن.
-رِةطةزةكاني مةركةزي ئيداري (عناصر املركزية االدارية) :مةركةزيةتي ئيداري كؤمةلَيَك رِةطةزي
كة ثيَي دةناسريَتةوة ئةوانيش بريتني لة:
-1كؤكردنةوةي دةسةلَاتة ئيدارييةكان لة دةسيت دةسةلَاتي مةركةزي ،واتة دةسةلَاتةكان بؤ هةريَم و
ثاريَزطاكان دانابةزيَنريَن .وةكو دةسةلَاتي ئةمين و ديفاع و دامةزراندني فةرمانبةران.
-2دامةزراوةكاني تري ئيداري جطة لة ثايتةخت كة ناوةن و مةركةزي دةولَةتة نابنة خاوةني كةسايةتي
مةعنةوي بةلَكوو لةرِووي ئيداري دةبنة تابعي مةركةز.
13
-1الالمركزية السياسية (الفدرالية) :هةنديَ دةولَةت كار بة سيستةمى فيدراىل دةكةن بة تايبةتى ئةو
والَتانةى نةتةوةيى جياوازيان تيَداية بؤية دةولَةتةكة لة ضةند هةريَميَك ثيَكديَت و لةسةر بنةماى دةستوور
دةسةالَتةكان لة نيَوان حكومةتى مةركةزى و هةريَمةكان دابةش دةكريَن.
بؤ منوونةى سيستةمى سياسى عيَراق سيستةميَكى فيدرالية كة لة حكومةتى مةركةزى و هةريَمى كوردستان
ثيَكديَت ،هةريَمى كوردستان خاوةنى شةخصيةى مةعنةوية لةرِووى ئيدارى و داراييةوة سةربةخؤييةو هةر
سيَ دةسةالَتى تة شريعى و تةنفيزى و قةزاى هةية .بةالَم لة سيستةمة مةركةزييةكان هيض هةريَميَك نيية
وةكو سيستةمى سياسى ئريان ياخود توركيا ياخود سعودية.
-2سيستةمي المةركةزي مريفةقي (الالمركزية االدارية املصلحية (املرفقية) :ئةم شيَوازةش شيَوازيَكي
ئيداريية كة دةسةلَاتة ئيدارييةكان لةسةر ئاسيت وةزارةتةكان و شةخصية مةعنةوييةكاني تر دابةش
دةكريَن .وةكو دابةزاندني هةنديَ دةسةلَاتي وةزارةتي خويَندني بالَا بؤ زانكؤكان تاوةكو كارةكان بة خيَراتر
بةريَوة بضن .ياخود دابةزاندني دةسةلَات لة وةزارةتي ناوخؤ بؤ قةزاكان بؤ ريَكخستين كاروباري ئيداري
قةزاو ناحييةكان.
سيستةمى ريَكخستنى ئيدارى لة عيَراق بة دريَذايى ميَذوو سيستةميَكى المةركةزيبووة ،ضونكة سيستةمة
سياسييةكان دةسةالَتةكانيان لة حكومةتى ناوةند ضرِ دةكردنةوةو رؤلَ و ثيَطةيان بة ثاريَزطاو يةكة
ئيدارييةكانى تر نةدةدا ،بؤ منوونة لةسةردةمى رذيَمى بةعس هةريَمى كوردستان وةك ثاريَزطايةكى عيَراقى
سةير دةكرا ،بةالم لة سالَى 1969و دةرضوونى دةستوورى كاتى عيَراقى سالَى 1970اعرتاف بة ثيَكهاتةى
كورد كرا لة رِووى جوطرافى و زمان و نةتةوةو ئيدارييةوة كة كوردستان بوو بة حوكمى ئؤتؤنؤمى واتة
14
خؤبةريَوةبردن بةتايبةتى دواى دةرضوونى ياساى حوكمى ئؤتؤنؤمى ذمارةى 33ى سالَى ،1973كة ئةمةش
سيستةمى ئيدارى لة عيَراق لة مةركةزيةتى بةرةو المةركةزى طؤرى.
دواى طؤرانكارى لة سيستةمى سياسى عيَراق لة سالَى 2003و نووسينةوةى دةستوورى سالَى 2005
سيستةمى سياسى عيَراقى طؤرا بؤ سيستةمى دميوكراسى ،فيدراىل ،ثةرلةمانى ،بةو مانايةى عيَراق وةك
دةولَةتيَكى فيدرالَى اعرتاف بة هةريَمةكان و ثاريَزطاكان دةكات و دةسةالَتى ئيدارى فيعلى سةربةخؤي
ثيَبةخشني كة ئةمةش بة ثةيرةوكردنى سيستةمى ئيدارى المةركةزيى دادةنريَت.
لة ماددةي ( )1دةستوورى عيَراقى 2005دا هاتووة :كؤماري عيَراق دةولَةتيَكي فيدرِالَي يةكطرتووي
سةربةخؤي خاوةن سةروةرية ،رِذيَمي حوكمرِاني تيَيدا كؤماري نويَنةرايةتي (ثةرلةماني) دميوكراسية،
ئةم دةستورةش يةكثارضةيي عيَراق دةثاريَزيَت.
دةستوور بة سةرضاوةى يةكةمى قانون بةطشتى و قانونى ئيدارى بةتايبةتى دادةنريَت ،واتة هةر
بابةتيَكى ئيدارى لةدةستوور ريَكخرابيَت ئةوا دةبيَتة سةرضاوةى يةكةم ،بؤ منوونةى مادةي()116
دةستوورى عيَراق بة راشكاوانة ددان بة سيستةمى المةركةزى دةنيَت و لة دةقى ماددةكةدا هاتووة:
رِذيَمي فيدرالي لة عيَ راقدا ثيَكديَت لة ثايتةخت و هةريَمةكان و ثاريَزطا المةركةزيةكان و ئيدارة
ناوخؤييةكان .بة طويَرةى ئةم ماددةية لةرِووى ريَكخستنى ئيداريةوة عيَراق بة سيستةمى
المةركةزى ئيدارى وةرطرتووة.
هةروةها لة مادةي( )117اعرتاف بة هةريَمى كوردستان كراوة وةك كيانيَكى فيدراىل سةربةخؤ لةرِووى
سياسى و ئيدارى كة لة دةقى ماددةكةدا هاتووة:
يةكةم :ئةم دةستوورة لة بةرواري ثيادةكردنيةوة دان بة هةريَمي كوردستان و ئةو دةسةلَاتةي
ئيَستايدا دةهيَنيَت وةك هةريَميَكي فيدرالي.
دووةم :ئةم دةستوورة دان بةو هةريَمة نويَيانةدا دةنيَت كة بة طويَرةي برِطةكاني دةستوور
دادةمةزريَنريَن.
15
مادةي()110ى دةستوور جةخت دةكاتةوة لة دةسةالَتةوة لةسةر هةندىَ دةسةالَت كة بةشيَوةى
حةصركراو تةنها حكومةتى ناوةندى دةتوانيَت ئةو كاروبارانة بةريَوة ببات:
ئةم دةسةلَاتانةي خوارةوة تايبةتن بة حكومةتي فيدراليةوة وةك :سياسةتى خارجى و وةزارةتى
دةرةوة ،دةركردنى ثارةو دراو ،جنسية و ثاسثؤرت ،كاروبارى طومرط ،وةزارةتى بةرطرى ،وةزارةتى
بازرطانى.
مادةي( )114لة دةستووردا دةسةلَاتة هاوبةشةكاني نيَوان حكومةتي فيدرالي و حكومةتي هةريَمةكان
دةخاتةرِو كة ئةمانةن:
يةكةم :بةرِيَوةبردن و رِيَكخستين طومرط بةهةماهةنطي لةطةلَ حكومةتي هةريَمةكان و ئةو
ثاريَزطايانةي ناكةونة سنووري هيض هةريَميَكةوة.ئةمةش با ياسا رِيَكدةخريَت.
دووةم :رِيَكخسنت و دابةشكردني سةرضاوة سةرةكيةكاني وزةي كارةبا.
سيَيةم :رِةنطرِيَذي سياسةتي ذينطة بةمةبةسيت دلَنيابوون لة ثاراستين ذينطة لة ثيسبوون و
ثاريَزطاريكردن لة خاويَين بةهاوكاري لةطةلَ هةريَمةكان و ئةو ثاريَزطايانةي ناكةونة سنووري هيض
هةريَميَكةوة.
ضوارةم :رِةنطرِيَذكردني سياسةتةكاني طةشةثيَدان و ثالنداناني طشيت.
ثيَنجةم :رِةنطرِيَذكردني سياسةتي تةندروستيي طشيت بةهاوكاري لةطةلَ هةريَمةكان و و ئةو
ثاريَزطايانةي ناكةونة سنووري هيض هةريَميَكةوة.
شةشةم :رِةنطرِيَذكردني سياسةتي فيَركردن و ثةروةردةي طشيت بةرِاويَذ لةطةلَ هةريَمةكان و و ئةو
ثاريَزطايانةي ناكةونة سنووري هيض هةريَميَكةوة.
حةوتةم :رِةنطرِيَذكردني سياسةتي سامانة ئاويةكان و رِيَكخستنيان بة جؤريَك كة دادثةروةري
بهيَنيَتةديو ئةوةش بةياسا رِيَكدةخريَت.
مادةي( )115لة دةستوور رؤلَ دةداتة هةريَم و ثاريَزطاكان بؤريَكخستنى كاروبارى سياسى و ئيدارى بة
مةرجيَك لة ناكؤك نةبيَت لة دةسةالَتة فيدرالييةكان :هةرشتيَك لة سنوري دةسةلَاتة تايبةتةكاني
16
حكومةتي فيدراليدا ئاماذةي ثيَنةكرابيَت ،ئةوة دةبيَتة دةسةلَاتي هةريَمةكان و ئةو يَزطايانةي ناكةونة
سنووري هيض هةريَميَكةوة .ئةطةر ناكؤكي دروستبوو لةسةر دةسةلَاتة هاوبةشةكاني نيَوان حكومةتي
فيدرالي و حكومةتي هةريَمةكان ،ئةوا ثيَشينة بؤ ياساي هةريَمةكةية.
17
➢ يهكێك له بابهته گرنگهكانى قانون ئيدارى بريتييه له وهزيفهى گشتى و
فهرمانبهرى گشتى.
.1دامهزراندنى فهرمانبهران
.3ئهرك و مافهكانيان
18
.4سزاى ئيدارى فهرمانبهران
-1یاسای ڕاژەی شارستانیی (قانون الخدمة المدنية) :ژمارە) (24ی ساڵی 19٦0ی
هەمواركراو ،كە لە) (٧0ماددە پێكهاتووەو بەگشتیی باس لە دامەزراندن و
دەستلەكاركێشانەوەو گواستنەوەی ڕاژەو خواستن و مۆڵەتەكان و چەند بابەتێكی دیكە
دەكات.
- 2یاسای بەرزەفتكردنی فەرمانبەران (قانون انضباط الموظفين) :ژمارە ()14ی ساڵی
1991ی هەمواركراو ،كە لە ( )2٦ماددە پێكهاتووەو بەگشتیی باس لە ئەركەكانی
سەرشانی فەرمانبەرو سزا بەرزەفتكارییەكانی و چۆنێتی سەپاندنی سزاكان و
دەستپێكێشانەوە ...دەكات.
- 3یاسای مووچەی فەرمانبەران (قانون رواتب موظفي الدولة والقطاع العام رقم ()22
لسنة :)2008ژمارە ()22ی ساڵی 2008له ) 23ماددە پێكهاتووەو بەگشتیی باس لە
مووچەی بنەڕەتی و دەرماڵەكان و سەرەمووچەو پلەبەرزكردنەوە دەكات.
- 4یاسای میالك (قانون المالك) :ژمارە ()25ی ساڵی 19٦0ی هەمواركراو ،كە لە 14
ماددە پێكهاتووەو بەگشتیی باس لە ڕێكخستنی میالكاتی فەرمانبەران و گواستنەوەو
سڕینەوەی وەزیفە دەكات.
19
- 5یاسای خانەنشینی یەكگرتوو ،ژمارە ()2٧ی ساڵی ) 200٦ماددە پێكهاتووەو
بەگشتیی باس لە ڕێگاكانی خانەنشینبوون و ڕاژەی خانەنشینیی و دامەزراندنەوەی
خانەنشین و مووچەی خانەنشینیی و سندوقی خانەنشینیی و مووچەی وارسی
خانەنشین دەكات.
➢ تعريف الوظيفة العامة :عرف املادة 3من قانون إنضباط موظفي الدولة والقطاع العام لسنة 1991
املعدل :تكليف وطين وخدمة أجتماعية يستهدف القائم بها املصلحة العامة وخدمة املواطنني يف ضوء
القواعد القانونية النافذة.
20
-هةروةها قانوني خدمةي مةدةني عيَراقي ذمارة 24ي سالَي 1960ي هةمواركراو ثيَناسةي فةرمانبةري
كردووة بةوةي هةر كةسيَكة كة كار دةكات بةشيَوةي هةميشةيي لة ناو ميالكي دةولَةتي تايبةت بة
فةرمانبةران.
-ئةم دوو ثيَناسةية لةوةوة جياوازيان هةية كة قانوني خدمةي مةدةني بة مةرجي داناوة كة مةرمانبةر
بة سيفةتي دائيمي و هةميشةي لة وةزيفةدا كار بكات ،بةلَام قانوني انزباتي فةرمانبةران ئةو مةرجةي
دانةناوة بؤية حوكمةكاني قانون انزبات فةرمانبةري كاتي و فةرمانبةري مةشقثيَكراو (حتت جتربة)
دةطريَتةوة.
21
ئهركهكانى فهرمانبهرى گشتى
واجبات الموظف العام
➢ ياساى بهرزهفتى فهرمانبهران له بهشى دووهمى ياساكه و له ماددهى ()4دا
چهندين ئهركى فهرمانبهرى دياريكردوون كه بريتين لهمانهى خوارهوه:
-1ئهمانهت و دهستپاكى :پێويسته فهرمانبهر به شێوهيهكى ئهمين و دهست پاك و
ههستكردن به بهرپرسيارييهتى ئهركهكانى ئهنجام بدات.
-2پابهندبوون به كاتهكانى دهوام :پێويسته فهرمانبهر پابهند بێت به كاتهكانى
دهوامكردن و كاركردن ،لهكاتى ئامادهنهبوون پێويسته فهرمانبهر مۆڵهت وهربگرێت.
-3رێزگرتن له بهرپرس و بهرێوهبهرهكانى له چوارچێوهى ياساو ڕێنماييهكان:
رێزگرتنى سهرۆكى ئيدارى و پابهندبوون به ڕهوشت لهكاتى قسهكردن له گهڵيان و
گوێڕايهڵى فهرمانهكانيان كه پهيوهندى به جێبهجێكردنى ئهركهكانيهوه ههيه لهو
سنوورهى كه ياساو ڕێنماييهكان ڕێگهى پێداوه.
-4رێزگرتنى هاواڵتيان و ئاسانكارى بۆ جێبهجێكردنى كارهكانيان.
-5پارێزگارى كردن لهموڵك و ماڵى دهوڵهت و ئهوهى له ژێر دهستى دايه.
-٦پاراستنى نهێنى پيشهيى و كارهكهى :پاراستنى بهڵگهو ديكۆمێنتهكان كه بههۆى
كارهكهيهوه دهستى دهكهون تهنانهت دواى خانهنشين بوونيش.
-٧پاراستنى شكۆمهندى ئهركى گشتى و دووركهوتنهوه له ههر شتێك كه دهبێته هۆى
كهمكردنهوهى رێزى پێويست بۆ ئهركهكهى جا ئهوه لهكاتى بهجێهێنانى ئهركهكهى بێت
ياخود له دهرهوهى كاتى دهوامى فهرمى بێت.
-8دووركهوتنهوه له سوود وهرگرتن له كارى فهرمانبهرييهتى بۆ بهرژهوهندى تايبهتى
خۆى ياخود بۆ بهرژهوهندى و قازانجى خۆى.
-9گێڕانهوهى ئهو ئامێر و كهلوپهالنهى له ژێر دهستى دايه بۆ شوێنى دياريكراو دواى
كۆتايهاتنى كارى رۆژانهى جگه لهوهى ئهگهر سروشتى كارهكهى پێويستى نهدهكرد.
22
-10ڕهچاوكردنى ياسا و رێنماييهكانى تايبهت به پاراستنى تهندروستى گشتى و
سهالمهتى لهكار و پارێزگاريكردن له ئاگركهوتنهوه.
-11پابهندبوون به ئهنجامدانى ئهركهكهى له چوارچێوهى ياسا و رێنمايى و بڕياره
ئيدارييهكان.
23
-8هيچ لێداونێك ياخود بهياننامهيهك نهدات به دهزگاكانى ڕاگهياندن و باڵوكردنهوه كه
پهيوهندى به كارى فهرمانبهرييهتيهوه ههبێ ،جگه لهوهى ئهگهر لهاليهن سهرۆكهكهى
ڕێگهى پێدرابێت.
-8دووركهوتنهوه له ئهنجامدانى تاوانهكانى پهيوهست به وهزيفهى گشتى وهكو بهرتيل
و دزينى مولكى گشتى و تاوانى مهنفهعه و ههر تاوانێكى تر لهكاتى دهوامى فهرمى و
بهسيفهتى وهزيفهى گشتى ئهنجام بدات.
✓ به گوێرهى ماددهى ( )٧له ياساى بهرزهفتى فهرمانبهران (قانون انضباط موظفى
الدولة رقم 14لسنة )1991ئهگهر فهرمانبهر سهرپێچى كرد لهو ئهركانهى كه
بۆى دياريكراوه ياخود كارێكى ئهنجامدا كه ياسا رێگهى پێنهدابێت ،ئهوا لێژنهى
لێكۆڵينهوهى ئيدارى (التحقيق االداري) لهسهر پێك دههێنرێت و به يهكێك لهو ()8
سزايانهى ماددهى ( )8ياساكه سزا دهدرێت.
✓ ئهگهر هاتوو ئهو كارهى فهرمانبهر ئهنجامى داوه تاوانێكى لێكهوتبێتهوه ،وهكو
تاوانى بهرتيل ياخود دزى ياخود ههر تاوانێكى تر له كاتى دهوامى فهرمى و به
سيفهتى وهزيفهى گشتى ،ئهوا فهرمانبهرهكه احالهى دادگا دهكرێت و له دادگاى
سزايى لێكۆڵينهوهى لهگهڵ دهكرێت ،ئهگهر دهركهوت تاوانباره ،ئهوا به بهندكردن
ياخود غهرامه يان يهكێكيان سزا دهدرێت.
24
-3سهرمووچه -العالوة :برە پارەیەكە دەدرێتە فەرمانبەر وەكو عەالوەی دەوری
و سااڵنە و عەالوەی هاندان.
-5مۆڵەت -االجازات :وەكو مۆڵەتی ئاسایی رۆژانە یەك رۆژ لە هەر 10رۆژدا،
مۆڵەتی نەخۆشی ،مۆڵەتی دایكانە لەكاتی منداڵبوون (اجازە الحمل والوالدە) ،مۆڵەتی
خوێندن.
25
• سزای ئیدارییەكانی تایبەت بە فەرمانبەران:
يهكهم :ئەو كەسەی سزا دەدرێت به گوێرهى قانون انزبات دهبێت فەرمانبەر بێت و
لە كەرتی گشتی دەوڵەت كار بكات.
26
دووهم :دەبێتە فەرمانبەرەكە سەرپێچی یەكێك لەو ئەركانەی كردبێت كە لە یاسای
بەرزەفتی فەرمانبەران و یاساكانی تر بۆی دیاریكراوە ،یاخود كارێكی ئەنجام دەبێت
كە مەنعكرابێت لە ئەنجامدانی.
-2ئاگاداركردنهوه (االنذار).
-4سهرزهنشتكردن (التوبيخ).
-٧دهركردن (الفصل).
27
-8دوورخستنهوه (العزل).
28
مهوزوعييهوه هێزهكانى پێشمهرگه ياساى سهربازيان لهسهر جێبهجێ دهكرێت،
كارمهندانى ئاسايش له كوردستان ياساى دهزگاى ئاسايش ژماره 5ساڵى 2011
دهيانگرێتهوه.
-4القضاة وأعضاء االدعاء العام (دادوهران و ئهندامانى داواكارى گشتى) :كاتێك
دادوهرێك ياخود ئهندامێكى داواكارى گشتى سهرپێچييهكى ئيدارى ئهنجام دهدات،
ئهوا ياساى دهسهاڵتى دادوهرى ژماره 23ى ساڵى 200٧و ياساى داواكارى
گشتى ژمار 159ى ساڵى 19٧9ى ههموار كراويان لهسهر جێبهجێ دهبێت.
تێبينى :له ههموو ئهو خااڵنهى سهرهوه مهبهستمان سهرپێچى و مخالهفاتى ئيدارييه
و له چوارچێوهى كارى ئيدارى ياخود بههۆكارى ئيدارييهوه ،بهاڵم ئهگهر هاتوو ههر
يهكه له مانهى سهرهوه تاوان ئهنجام بدهن ئهوا به گوێرهى قانونى عقوباتى عێراقى
سزا دهدرێن تهنها ئهگهر ياساييهكى سزايى و نوێ و تايبهت ههبێت گوێرهى بنهماى
(الخاص يقيد العام).
-5به گوێرهى پهيڕهوى ناوهخۆيى پهرلهمانى كوردستان ساڵى ، 2018له ماددهى
5٧دا سزاى ئيدارى تايبهتى بۆ پهرلهمانتاران داناوه ،بهم شێوهيه:
29
-سزا بهرزهفتهكارييهكان و كاريگهريان لهسهر بارودۆخى وهزيفى فهرمانبهر:
يهكهم :سهرنج ڕاكێشان (لفت النظر) :ئهگهر فهرمانبهر سهرپێچى ئهنجامدا له ئهركهكهى
ئهوا بهشێوهى نووسين ئاگادار دهكرێتهوه به ئاراستهكردنى نووسراو ،سهپاندنى ئهم
سزايه دهبێته هۆى دواكهوتنى (بهرزكردنهوهى پله) و (سهرمووچه) بۆ ماوهى 3مانگ.
سێيهم :بڕينى مووچه (قطع الراتب) :ئهگهر فهرمانبهر سهرپێچييهكى ئهنجامدا ،ئهوا به
نووسراوێكى فهرمى جۆرى سهرپێچى و سزاكهى تيادا دهنووسرێت و ئهم سزايه
دهبێتههۆى دواكهوتنى پله بهرزكردنهوهو سهرمووچه بۆ ماوهى 5مانگ و بڕينى
مووچهى رۆژانهى به مهرجێك له 10رۆژ زياتر نهبێت.
پێنجهم :كهمكردنهوهى مووچه (إنقاص الراتب) :سهپاندنى ئهم سزايه لهسهر فهرمانبهر
به نووسراوى فهرمى دهبێت و دهبێته هۆى بڕێنى مووچهكهى بهڕێژهيهك كه له ()%10
مووچهى مانگانهى لێبرێنهكه بۆ ماوهيهك بێت كه له ٦مانگ كهمتر نهبێ و له 2ساڵ
زياتر نهبێت و ههروهها ئهم سزايه دهبێتههۆى دواكهوتنى بهرزكردنهوهى پله و
سهرمووچه بۆ ماوهى 2ساڵ.
30
شهشهم :هێنانهوهى خوارهوه پله (تنزيل الدرجة) :ئهم سزايهش هاوشێوهى سزاكانى تر
بهشێوهى نووسراو دهبێت و ئهو پلهيهى فهرمانبهر وهريگرتووهبه گوێرهى ياساو
ڕێنمايهكان دههێنرێته پلهى خوارتر.
-1ماوهى فهصلكردنى فهرمانبهر نابێت له ساڵێك كهمتر بێت و له سێ ساڵ زياتر بێت
ئهگهر فهرمانبهر دوو سزاى (سهرزهنشتكردن ،كهمكردنهوهى مووچه ،هێنانهخوارهوهى
پلهى)ى وهرگرتبێت ياخود دووجار به يهكێك لهو سزايانه سزا درابێت و جارى سێيهم
يهكێك لهو سزايانه بدرێتهوه.
-2ئهگهر فهرمانبهرێك تاوانێكى ئهنجام دابێت و به حوكمى دادگاى سزايى بهند كرابێت
و تاوانهكه پهيوهنديدار نهبێت به وهزيفه (جرائم مخله بالشرف) ئهوا ماوهى بهندكردن
له دهوامى فهرمى فهصل دهكرێت تاوهكو تهواوبوونى ماوهى بهندكردن.
31
-3ئهگهر فهرمانبهر سزا درابێت به سزاى فهصلكردن دواى گهڕانهوه بۆ وهزيفهكهى
جارێكى تر كردهوهيهكى ئهنجامدا شايهنى فهصلكردن بێت ئهوكات عهزل دهكرێت.
❖ حاڵهتى يهكهم :سحب اليدى وجوبى :ئهگهر هاتوو فهرمانبهر تاوانێكى جنح يان
جينايهتى ئهنجام دابوو ،لهو كاتەدا فەرمانبەرەكە ئاراستەی دادگای سزای
دەكرێت و ئەگەر هاتوو فەرمانبەر لەالیەن دادگا ڕاگیرا (تەوقیف كرا) ئەوا بە
گوێرەی ماددەی ( )1٦و ماددە ()1٧ى قانون انزبات بەشێوەی وجوبی دەبیت
سحب الیدی بۆ بكرێت تاوەكو لەلەیەن دادگا ئازاد دەكرێت.
❖ ئهگهر هاتوو فهرمانبهر تهوقيف كرا ،ئهوا سحب اليدى بۆ دهكرێت ،ئهگهر هاتوو
حوكمدرا به ئيدانه ئهوا فهصل يان عهزل دهكرێت.
32
ڕێكارهكانى سهپاندنى سزاى ئيدارى
چۆن ئهم سزايان لهسهر فهرمانبهر دهسهپێندرێن؟
بە گوێرەی ماددەی ( )10لە قانونی انزباتی فەرمانبەران ،پێویستە لەسەر وەزیر یاخود
سەرۆكی فەرمانگە ،لیژنەیەكی لێكۆلینەوە پێكبهێنێت كە لە سەرۆك و دوو ئەندام
پێكهاتبێت و كەسانی شارەزا بن لە بواری ئیداری و مەرجە یەكێك لە ئەندامەكان به
اليهنى كهم هەڵگری بڕوانامەی بەكالۆریۆس بێت لە یاسا.
كێن ئهوانهى دەسەاڵتی سەپاندنی ئەو 8سزا ئیدارییانەی هەیە بەسەر فەرمانبەران؟
بە گوێرەی یاسا دەبێ تەنها ئەو الینانە بریاری سزادانی فەرمانبەران دەربكەن كە لە
یاسادا دەسەاڵتیان پێدراوە ،بە پێچەوانەوە بریاری سزا بە پووچەڵ (باطل) دتادەنرێت
بەهۆی رووكنی (عیب عدم االختصاص) ،بۆیە تەنها ئەم الیانانەی خوارەوە بۆیان هەیە
بریاری سزادانی فەرمانبەر دەربكەن:
یەكەم :بە گوێرەی ماددەی 11بڕگەی یەكەم لە یاسای بەزەفتی فەرمانبەران ،وەزیر
و سەرۆكی الیەنی نەبەستراو بە وەزارەت كە پلەی وەزیریان هەیە وەكو سەرۆكی
دەستە سەربەخۆكان و سەرۆكی دیوان ،دەسەاڵتی سەپاندنی سزای هەر 8
سزاكانیان هەیە بەسەر فەرمانبەران.
33
دووەم :بە گوێرەی ماددەی 11بڕگەی دووەم ،سەرۆكی فەرمانگە (رئیس الدائرە) كە
ئەمانە دەگرێتەوە :بریكاری وەزارەت ،پارێزگار ،بەرێوەبەرە گشتییەكان ،هەر
فەرمانبەرێكی دیكە كە وەزیر دەسەاڵتی سەپاندنی سزای بەرزەفتكاری پێدا بێت ،ئەوا
بۆیان هەیە تەنها بریاری دەركردنی ئەو 4سزاسانەی خوارەوەیان هەیە:
يهكهم :كاتێك اليهنى ئيدارى بريارى سزادانى فهرمانبهر دهردهكات ،به ههمان خودى
اليهنى ئيدارى دهتوانيت بڕيارهكه ههڵوهشێنێتهوه لهسهر بنهماى تهزهلووم –
ستهمننامهى فهرمانبهر ئهگهر بڕيارهكه نا ياسايى بوو (الغاء العقوبة بناء على تظلم).
التظلم ياخود دادخوزاى :داواكارييهكه لهاليهن فهرمانبهر ئاراستهى ئهو كهس و اليهنه
دهكرێت كه بڕيارێكى ئيدارى داوهو بڕيارهكه يهكێك له ڕووكنهكانى بريارى ئيدارى تێدا
نييه و ستهم له فهرمانبهرهكه دهكات.
دووهم :وهزير بۆى ههيه ههريهكه له سزاكانى (لفت النظر ،االنذار ،قطع اراتب ،التوبيخ)
لهسهر فهرمانبهر ههڵوهشێنێتهوه ئهگهر ئهم سێ مهرجانهى خوارهوه هاتنهدى:
34
فهرمانبهرهكه لهماوهى ئهو ساڵهدا رهفتارى باش بووبێت و كارهكانى ب-
بهشێوهى زۆرباش ئهنجام دابێت.
له ماوهى ئهم ساڵهدا هيچ سزايهكى ديكهى ئيدارى وهرنهگرتبێت. ت-
چوارهم :اإللغاء القضائي من الجهة المختصة :ئهگهر هاتوو ئيداره بريارى سزادانى
فهرمانبهرى دهركرد و فهرمانبهر داواكارى تهزهلومى نووسى بهاڵم ئيداره بريارى خۆى
نهگۆڕى ،ئهوكات فهرمانبهر بۆى ههيه پهنا بباته بهر دادگاى ئيدارى و دادگاى
فهرمانبهران و داواى ياسايى تۆمار بكات ،ئهگهر بڕيارهكه نا ياسايى بوو ،ئهوا دادگا
بڕيارى سزادانهكه ههڵدهوهشێنێتهوه.
35
دووەم :كۆتایی هێنانی پەیوەندی فەرمانبەر بەهۆی نەبوونی مەرجی دامەزراندن بە
رێگەی (االقصاء عن الوظیفة):
چوارەم :كۆتایهێنان بە ڕاژەی فەرمانبەر بەهۆی دەوام نەكردن :ئەگەر هاتوو فەرمانبەر
لە وەزیفە دابڕەو دەوامی نەكرد بۆ ماوەی ( )30لەسەر یەك یاخود پچڕ پچر لە ماوەی
ساڵێكدا ،بە گوێرەی ماددەی یەكەم لە یاسای ژمارەی ()1ی ساڵی 2002ی پەرلەمان
كوردستان لە وەزیفە دووردەخرێتەوە.
36
حەوتەم :كۆتایهێنان بە وەزیفە لەرێگەی ئیستیقالەكردن لەالیەن خودی فەرمانبەرەكە:
فەرمانبەر بۆی هەیە داواكاری پێشەكەش بە فەرمانگەكەی بكات بۆ دەستەكاركێشانەوە
ئیستیقالەكردن لە وەزیفەكەی ،بە مەرجێك هیچ مەرجێكی یاسایی رێگر نەبێت لە
وازهێنانی لە وەزیفەی.
دهيهم :مردنى فهرمانبهر :خزمهتى فهرمانبهر بههۆى مردنهوه كۆتايى پێدێت له بهروارى
مردنى و وهزيفه وهكو ميرات بۆ ميراتگرهكانى ناگوازڕێتهوه تهنها مافى مووچهى
خانهنشينى دهدرێته ئهو مندااڵنهى كه قوتابين ياخود زهواجيان نهكردبێت.
37
اعمال االدارة العامة في الدولة -كارهكانى ئيدارهى گشتى دهوڵهت
-االعمال المادية – كاره ماددييةكان :بريتييه لهو كارانهى رۆژانه اليهنى ئيدارى
ئهنجام دهدات و ئاسهوارى قانوونى لێوهى دروست نابێت وهكو :وهكو خاوێن و
رێكخستنى دائيره و تێكدان و چاككردنهوهى ژوور و بينايه ...هيتر ،به مهرجێك
ئهو كارانه له نهتيجهى عهقد و قرارى ئيدارى نهبن ،واته اعمال ماددى ههموو
كارێكى ئيدارى دهگرێتهوه جگه له عهقد و قرارى ئيدارى.
-االعمال القانونية -كاره ياساييهكان :بريتييه لهو اعماالنهى كه ئاسهوارى قانونى
لێوه دروست دهبێت جا چ دروستكردنى پێگهيهكى نوێ بێت ياخود تهعديل و
گۆرانكارى ياخود ههڵوهشاندنهوه مهركهزێكى قانونى ،وهكو دامهزراندنى
فهرمانبهر كه مهركهزێكى جديده ،تهعديلى مهركهزى قانونى وهكو ئهنجامدانى
گرێبهستێك ،ههڵوهشاندنهوهى و الغاءكردنهوه وهكو فهصل و عهزلى فهرمانبهر.
38
يهكهم :القرار االدارى (بريارى كارگێرى).
• كما عرفه بعضهم بانه ( عمل قانوني تصدره جهة االدارة بارادتها المنفردة بغية
احداث تغيير في الوضع القانوني بانشاء مركز قانوني جديد او تعديل او الغاء
مركز قانوني قائم.
39
➢ یاساناسی فەرەنسی (فیدل) پێناسەی قراری ئیداری دەكات بەوەی ،تەصروفێكی
قانونیە بە ئیرادەی تاك الیەنانە لەالیەن ئیدارە دەردەچێت ،بە مەبەستی
گۆڕانكاری لە دۆخێكی فانونی لە رێگەی سەپاندنی ئەركێك یاخود بەخشینی
مافێك.
➢ دادگای بااڵی میصری پێناسەی قراری ئیداری كردووە بەوەی( :كارێكی یاسایی
تاك الیەنانەی ،الیەنی ئیداری دەریدەكات پاڵپشت بە یاسا و رێنماییەكان بەو
شێوەی كە لە یاسادا هاتووە ،بە ئامانجی دروستكردنی بارودۆخێكی قانونی
دیاریكراو لە پێناو بەرژەوەندی گشتی).
-1بريارى تاكى (قرارات فردية) :فهي تخص أشخاص أو حاالت معينة بذواتهم ،مثال:
قرار تعيين موظف.
-2بريارى گشتى (قرارات تنظيمية) :هو القرار الذي يتضمن قاعدة عامة ومجردة ،
وهكو قراراتى بهستنى ماسك لهاليهن وهزارهتى ناوهخۆ ،قرارى خوێندنى ئاوێته
لهاليهن وهزارهتى خوێندنى باال بۆ زانكۆكانى.
-بة خويَندنةوةى ثيَناسةكانى بريارى ئيدارى ،دةتوانني رِةطةزةكانى بريارى ئيدارى بةم شيَوةية
ديارى بكةين:
دووةم :قرار االداري يصدر من جهة االدارية معينة (بريارى ئيدارى لة اليةنيَكى ئيدارى دياريكراو
دةردةضيَت).
سيَيةم :االرادة المنفردة لقرار االداري (بريارى ئيدارى بة ئريادةى تاك اليانةى ئيدارة دةردةضيَت.
40
ضوارةم :تغير االوضاع والمراكز القانونیة (ئاماجنى خستنةوةى ئاسةوارى ياسايى دياريكراو و بارودؤخ
و ثيَطةى ياسايى).
-بريارى كارطيَرى ثيَنج رووكنى ئةساسى هةية ،ئةطةر هاتوو عةيبيَكى قانوونى لة يةكيَك لةو رووكنانة
هةبيَت ،ئةوا قرارةكة بة ثوضةلَ و باطل دادةنريَت:
)1االختصاص (تايبتمةندييةتى).
)2السبب (هؤكار).
)3الشكل (شيَوة).
)4احملل (ئاسةوار).
)5الغاية (مةبةست).
مةبةست لة اختصاص لة قرارى ئيدارى ،بريتيية لةو دةسةالَتة ياساييةى كة دةبةخشريَت بة دةستةيةكى
طشتى ياخود فةرمانبةريَك بة مةبةستى ئةجنامدانى كاريَكى ئيدارى دياريكراو بةو شيَوةى كة لة ياسا
سنوورى بؤ كيَشراوة.
ئةطةر هاتوو فةرمانبةريَك كاريَكى ئةجنامدا ياخود برِياريَكى ئيداريى دةركرد كة لةسنوورى دةسةالَتى ئةو
دانةبيَت ،ئةو بة بةهؤى بوونى عةيب عدم االختصاص بريارةكة شايستةى تانة ليَدان دةبيَت و
هةلَدةوةشيَندريَتةوة لةبةردةم دادطاى كارطيَرى لةريَطةى دةعواى (دعوى الغاْ القرار االداري).
سةرضاوةكانى ثيَدانى اختصاص بة يةكةى ئيدارى ياخود فةرمانبةر( :دةستوور -قانونى عادى و
تةعليمات و قرارى وزارى و ئيدارى) بؤ منوونة سةرؤكى حكومةت اختصاص لة دةستوور
41
وةردةطريَت ،وةزير لة ياسا وةردةطريَت ،بةريَوةبةرةكان و فةرمانبةران لة ياسا ياخود ريَنمايى و
َت وةرةطرن. بريار دةسةال
يةكةم :رِةطةزى كةسى (العنصر الشخصي) :مةبةست لةم رةطةزى كةسى بريتيية لة دةركردنى
َتى ثيَدراوة بة ياسا.
فةرمان و بريارى كارطيَرى لةاليةن خودى ئةو كةسةى كة دةسةال
دووهم :ڕهگهزى بابهتى (العنصر الموضوعي لالختصاص) :مهبهست لهم رهگهزه ،بريتيه
ئيختصاصى فهرمانبهرهكه بێت ،بۆ نموونه نابێت بهرێوهبهرى ناو وهزارهت بڕيارێكى
سێيهم :ڕهگهزى زهمهنى – كات (العنصر الزمني لالختصاص) :ئهم ڕهگهزه بهو مانايه
دێت كه مهرجه ئهو كاتهى فهرمانبهرێك بڕيارى ئيدارى دهردهكات ،لهڕووى كاتهوه
دهسهاڵتى پێدرابێت ،بۆ نموونه دهرچوونى بڕيارێكى ئيدارى لهاليهن قائيمقامى قهزاييهك
دهركردنى بريارى فهصل لهاليهن وهزيرێك پێش ئهوهى به فهرمى دهستبهكار بێت.
42
چوارهم :ڕهگهزى شوێن (العنصر المكانى لالختصاص) :به گوێرهى ئهم ڕهگهزه ،نابێت
فهرمانبهر فهرمانێك ياخود بڕيارێك دهربكات كه له دهرهوهى مهكانى خۆى بێت له
ڕووى جوگرافى و ئيقليمى ،بۆ نموونه نابێ وهزيرى ناوهخۆى عێراق بريارى ئيدارى
بۆ ههرێم دهربكات ،ياخود پارێزگاى ههولێر بريارى ئيدارى بۆ سلێمانى دهربكات.
مشرعی عێراقی لە قانونی مەجلیس دەولەی عێراقی ساڵی 19٧9و دواین هەمواری
ساڵی 201٧لە ماددەی ()٧ی یاساكەدا بە عەیبی عەدەم اختصاصی وەرگرتووە وەكو
هۆكارێك بۆ (طعن -تانهلێدان) لە ئەمر و قەراری ئیداری و لهدهقى ماددهكهدا هاتووه:
( دەركردنی فەرمان یاخود بریاری ئیداری قابیلی تانەلێدانن ئەگەر هاتوو پێچەوانەی
قەواعیدی اختصاص دەركرابن)...
بەاڵم موشەرعی كوردستانی لە قانونی مەجلیس شورای هەرێم ژمارە 14ی ساڵی 2008
باسی عەیب االختصاصی نەكردوو وەكو هۆكارێك بۆ (طعن -تانهلێدان) لە قراری
ئیداری ،ئەمەش كەموكورتییەكی تەشریعیە پێویستە موشهرعی كوردستانی قانونی
مەجلیس شورای هەرێم هەموار بكاتەوەو عیب اختصاص لە قانونەكە زياد بكات.
43
(عيب الشكل واالجراءات في القرار االداري):
• مهرجه برياره كارگێرييهكان به گوێرهى اجرئاتى ئيدارى بهرێوهبچن و رهچاوى
شكليهتى بڕيارهكان بكرێت.
• اجرئاته شكلييهكانى بريارى ئيدارى:
-1الكتابه (نووسين) :پێويسته برياره ئيدارييهكان به نووسين دهر بكرێن .بۆ نموونه
بريارى سزادانى فهرمانبهر كه به نووسراوێك ئاگادار دهكرێتهوه لهو سهرپێچيهى
ئهنجاميداوه ،يان ههر بريارێكى وزارى يان ئيدارى .چونكه نووسينى بريارى ئيدارى
دهبێته بهلگهو ديكۆمێنت و دهمێنێتهوه.
-2شێوازى پێكهێنانى لێژنهى لێكۆڵينهوهى انزباتى لهسهر فهرمانبهر پێويسته لهڕووى
شكلييهوه 3كهس بێت و يهكێكيان بهكالۆريۆسى له ياسا ههبێت.
نموونه :دادگاى فهرمانبهرانى عێراقى بريارى عهزلكردنى فهرمانبهرێكى
ههڵوهشاندنهوهو له حوكمى دادگاكهدا هاتووه :ال يجوز عزل الموظف دون اجراء تحقيق
االداري استنادا الى المادة ( )10من قانون انضباظ موظفى الدولة .قرار رقم
/51انضباط. 2012/
44
• شروط ركن السبب:
-1يجب أن يكون السبب موجوداً أو قائماً من تاريخ إصدار القرار.
-2يجب أن يكون سبب القرار صحیحاً ومشروعاً.
-3يجب أن يكون السبب محدداً في القرار اإلداري.
ههر برياريكى ئيدارى روكنى سببى تيادا نهبێت ،ئهوا بريارهكه قابيلى تانه لێدان و
ههڵوهشاندنهوه.
45
چوارهم :ركنى محل له قرارى ئيدارى (ئاسهوار):
46
✓ ئاسهوار له بريارى كارگێرى بريتييه لهوهى كه پێگهى ياسايى كهسێك يان
بارودۆخێك بگۆڕێت يان پێگهيهكى نوێ بێنێتهكايهوه يان بارودۆخێك تهعديل
بكات ياخود الغاء بكاتهوه .احداث تغيير في الوضع القانوني بانشاء مركز قانوني
جديد او تعديل او الغاء مركز قانوني قائم.
✓ محل له قرارى ئيدارى بريتيه له خودى قرار ئيدارى ،دهبێت محل له قرارى ئيدارى
ممكن (بهردهست) بێت و رێگهپێدراو (جائز) بێت.
✓ بۆ نموونه :نهگونجانى سزاى فهرمانبهر لهگهڵ ئهو سهرپێچييهى ئهنجامى داوه،
واته سزاكهى گهورهتر بێت له سهرپێچييهكه ،ياخود سزادانى فهرمانبهر به زياتر
له سزاييهك لهسهر يهك سهرپێچى.
✓ بۆ نموونه مهحكمهى فهرمانبهرانى عێراقى له بريارێكى دا گوتوويهتى :دهبێت
سزاى بهرزهفتكارى فهرمانبهر لهگهڵ جهسامهتى فعل و زهرهر گونجاو بێت ،به
پێچهوانهوه ئيداره به زێدهرۆكار و متعسف دادهنرێت له سزادانى فهرمانبهر و
بهمهش برياره ئيدارييهكه قابيلى ههڵوهشاندنهوه دهبێت.
-ثيَنجةم :روكنى مةبةست ياخود ئامانج لة بريارى كارطيَرى (ركن الغاية يف القرار االداري(:
✓ ئامانج له دهركردنى بريارى ئيدارى بريتييه له پاراستنى سيستهمى گشتى و
باشتر بهڕێوهبردنى ئيداره ،بۆيه ئهگهر دهركردنى فهرمان و بريارى ئيدارى
بهرهوهندى گشتى كۆمهڵگه الياندا ،ئهوا بريار و فهرمانهكه عهيبدار دهبێت به
روكنى ئامانج (غايه) له قرارى ئيدارى.
✓ خراپ بهكارهێنانى دهسهاڵت و زێدهڕۆيكردن له بهكارهێنانى دهسهاڵت لهاليهن
ئيداره بهكارێكى نا مهشروع دادهنرێت.
✓ بۆيه نابێت بريارى ئيدارى بۆ تۆڵهسهندنهوه بێت ياخود بۆ بهديهێنانى
بهرژهوهندى تايبهتى بێت .
✓ بۆ نموونه بريارى سزادانى فهرمانبهر ئامانجهكهى ئهوهيه كه فهرمانبهرهكه
رهفتاريى پيشهيى چاكبات و زيان ه بهرژهوهندى گشتى نهگهيهنێت ،خۆ ئهگهر
47
بريارى سزادان بۆ تۆڵهسهندنهوهو سوكايهتيكردن بێت به فهرمانبهر ،ئهوا
بڕيارهكه بههۆى بوونى عيب له غايه شايهنى تانهلێدان و ههڵوهشاندنهوه دهبێت.
دووهم :هۆكارى ناسروشتى :الغاء القرار االداري من قبل القضاء االداري والمحكمة
الموظفين عن طريق دعوى الغاء القرار االداري.
48
49
االطار القانوني لعقد االداري
چوارچێوهى ياسايى گرێبهستى كارگێرى
✓ قهزاى ئيدارى وفوقههاكانى قانون ئيدارى پێناسهى عهقدى ئيدارى دهكهن ✓ عهقدى ئيدارى ههمان رووكنهكانى عهقدى
مهدهنى ههيه بهوهى بريتييه له ئهنجامدانى گرێبهست له نێوان كهسێكى مهعنهوى عام و
اليهنێكى تر جا چ كهسى ئاسايى بێت يان كهسى مهعنهوى و كهرتى تايبهت
بۆ ئامانجى هێنانهدى بهرژهوهندى گشتى و به گوێرهى ياسا بهركارهكان ✓ جياوازى نێوان عهقدى ئيدارى و عهقدى مهدهنى
چيه؟
معنوي من أ ا القانون ✓ يمكن تعري العقد اإلداري و العقد ال ي برم
سلو القانون العا قصد إدارة مرف عا مناسبة تسيير وأن ت هر نيت في ا
العا
50
نيه له سيفهتى شهخصى مهعنهوى ،بهڵكو خودى بابهتى گرێبهستهكه ههركات بابهتهكه
پهيوهنديداربوو به ميرفهق و دهزگاى گشتى ئهوا دهبێته عهقدى ئيدارى).
• اساليب أو طرق ابرام العقد االداري (شێوازو رێگاكانى ئهنجامدانى عهقدى ئيدارى):
يهكهم :المناقصة العامة :شێوازێكه له شێوازهكانى ئهنجامدانى عهقدى ئيدارى كه
بههۆيهوه ئيداره پابهند دهبێت به ههڵبژاردنى باشترين له نێوان ئهوانهى هاتونهتهپێش
51
بۆ ركابهرى ئازاد بهشێوهيهكى شهفاف بۆ ئهنجامدانى گرێبهست چ لهڕووى ماددى و
داراييهوه بێت چ له ڕووى كواليتى و خزمهتوگزارييهوه بێت .وهك له ماددهى 4له
رێنمايى جێبهجێكردنى گرێبهسته حكومييهكان ژماره 1ى ساڵى 2008هاتووه.
✓ موناقهصهى عام بهوه له موزيادهى عهلهنى جيادهكرێتهوه ،له موناقهصه ئيداره
دهوێت به كهمترين نرخ و بهباشترين كواليتى خزمهتگوزارى بهدهست بێنێت و
گرێبهست ئهنجام بدات.
✓ بهاڵم له موزيادهى عهلهنى ئيداره دهويت مولكێك يان كهل و پهلى ياخود
ئۆتۆمبێلى به نرخى بهرز بفرۆشێت يان بهكرێيان بدات گرێبهست ئهنجام بدات
لهگهڵ ئهو كهسهى زۆرترين نرخ دهخاتهڕوو.
دووهم :بانگهوازى ڕاستهوخۆ :يهكێكه له رێگاكانى ئهنجامدانى گرێبهستى ئيدارى كه
ڕاستهوخۆ اليهنى ئيدارى بانگهواز ئهنجامدانى گرێبهست دهكات لهگهڵ ( )5مقاول
ياخود كۆمپانيا يان دامهزراوهيهكى خاوهن متمان و كواليتى بهرز ،له حالهتى پێويست
و زهرور پهنا دهبردرێتهبهرئهم شێوازه گرێبهسته وهك :ئهگهر هاتوو ئامانجهكهى
بريتيى بێت له چارهسهركردنى حالهتێكى كتوپڕ و نهخوازراو وهكو كارهساته
سروشتييهكان و دابينكردنى پێداويستى پزيشكى بۆ رزگاركرنى گيانى خهلك.
52
دهسهاڵتى ئيداره له عهقده ئيدارييهكاندا
يهكهم :دهسهاڵتى ئيداره له چاودێكردن و ئاراستهكردن (الرقابة والتوجية).
دووهم :دهسهاڵتى ئيداره له ههمواركردن و تهعديلكردنى عهقدى ئيدارى.
سێيهم :دهسهاڵتى ئيداره له سهپاندنى سزاكان (عقوبات في العقد االداري):
-1عقوباتى دارايى :سزا ماددى و داراييهكان دوو جۆرن:
أ -قهرهبۆكردنهوه (التعويض)
پێبژاردنهكانى دواكهوتن (الغرامات التاخيريه). ب-
مصادره التأمينات ت-
-2سزا نا داراييهكان وهك :كرێن شتومهك لهسهر اليهنى گرێبهست ،دانانى بهڵيندهر
يان كۆمپانيا له ليستى ڕهش.
-3كۆتايهێنان به گرێبهست وهك سزايهك بۆ اليهنهكهى تر.
يهكهم :انهاء االعتياديه لعقد االداري (كۆتايى هاتنى ئاسايى عهقدى ئيدارى)
-1كۆتايهاتنى عهقدهكه به كۆتايهاتنى جێبهجێكردنى عهقدهكه.
-2كۆتايهاتنى عهقدهكه به كۆتايهاتنى ماوهى ئاسايى عهقدهكه.
دووهم :انهاء غير االعتيادى للعقد االداري (كۆتايهاتنى نا ئاسايى عهقدى ئيداري):
-1ههڵوهشاندنهوهى عهقدهكه به رێككهوتنى ههردوو اليهنى عهقدهكه (الفسخ
الرضائي).
-2ههڵوهشاندنهوه به حوكمى ياسا (الفسخ بحكم القانون).
-3ههڵوهشاندنهوهى قهزائي (الفسخ القضائي)
-4ههڵوهشاندنهوه لهرێگهى ئيداره.
53
➢ دادگاى تايبهتمهند به ديتنى داواكانى پهيوهنديدار به گرێبهستى كارگێرى (المحاكم
المختصة بالنظر لمنازعات و الدعاوي المتعلقة بالعقد االداري):
➢ له فهرهنسا و ميصر دادگاى كارگێرى سهيرى مونازهعات و دهعواكانى
پهيوهنديدار به عهقدى ئيدارى دهكات.
➢ له عێراق و ههرێمى كوردستان دادگاى مهدهنى (بهرايى) ناكۆكييهكانى عهقدى
ئيدارى يهكاليى دهكاتهوه.
➢ ڕهخنه له ياساى ئهنجوومهنى دهوڵهتى عێراق و ئهنجوومهنى شوارى ههرێمى
كوردستان گيراوه ،چونكه پسپۆريهتى دادگاى كارگێرى كورت كردۆتهوه له تهنها
الغاء كردنهوهى قرارى ئيدارى و دهعواى تهعويز له زيانهكانى قرارى ئيدارى،
ئهمهش نهقسێكى تهشريعيه.
54
55
دادگاى كارگێرى يهكێكه له گرنگترين ئامرازهكانى چاودێرى دسهاڵتهكانى
دهوڵهت
56
ثيَناسةى دادطاى كارطيَرى و طرنطييةكةى:
✓ دادگای كارگێری ،دادگایەكی تایبەتمەندە بە یەكالكردنەوەی ناكۆكییە
كارگێرییەكان كە لە نێوان دامەزراوە كارگێرییەكانی دەوڵەت و تاكەكانی كۆمەڵگە
یاخود لە نێوان دامەزراوە كارگێرییەكان خۆیاندا دروست دەبێت لە ئەنجامی
بەرێوەچوونی كاروباری دەزگا كارگێرییەكان جا چ بڕیاری كارگێری (القرار
االداری) بێت یاخود گرێبەستی كارگێری (العقد االداری) بێت.
✓ المحكمة اإلدارية محكمة تختص في قضايا القانون اإلداري وبالتحديد للنزاعات
التي تتعلق بالقرارات والعقود االدارية.
57
ڕهوتى مێژوويى دامهزراندنى دادگاى كارگێرى
تاريخ القضاء االداري
• دامهزراندنى دادگاى كارگێرى دهگهڕێتهوه بۆ فكرى فهرهنسا و دواى شۆرشى
فهرهنسى ساڵى 1٧89بۆ يهكهمين جار دادگاى كارگێرى له فهرهنسا دامهزرێنرا.
58
چهمك و پێناسهى دهعواى ئيدارى و جۆرهكانى
✓ به گوێرهى ماددهى 2له قانونى مهدهنى عێراقى ،دهعوا بريتييه له :داواكارى
كهسێك بۆ مافهكهى له دژى كهسێكى تر لهبهرامبهر دادگا.
✓ لقد عرف قانون المرافعات المدنية العراقي المرقم 83لسنة 19٦9في المادة ()2
منه :الدعوي بانها طلب شخص حقه من آخر امام القضاء.
✓ زۆرجار له بڕى دهستهواژهى (الدعوى االداري) دهستهواژهى (المنازعة االدارية)
بهكار دههێنرێت ،بهاڵم ههردووكيان مرادفن و جياوازيان نييه.
✓ دهعواى ئيدارى بهشێوهيهكى گشتى بريتييه له بهرزكردنهوهى داواكارى بۆ
بهردهم دادگاى كارگێرى بۆ ههڵوهشاندنهوهى بريارێكى كارگێرى (الغاء القرار
االداري) ياخود يهكالكردنهوهى ناكۆكى گرێبهستى كارگێرى ياخود داواى
قهرهبۆكردنهوه له زهرهرهكانى قرارى ئيدارى.
-1دعوى اإللغاء:
-دعاوى أخرى: -2دعوى القضاء الكامل:
ههڵوهشاندنهوهى بريار
داواى رهگهزنامه و تانهى تايبهت به دهعواى تهعويزكردنهوه له
و فهرمانى ئيدارى
ههڵبژاردنى دهسته خۆجێيهكان...هتد. قرارى ئيدارى عهيبدار
عهيبدار
59
دادگاكانى پهيوهنديدار به دهعواى ئيدارى
60
المحكمة االدارية العليا -دادگاى كارگێرى بااڵ
-5بريارى دادگاى كارگێرى بااڵ (المحكمة االدارية العليا ) بات و مولزهمن و قابيله تانه
لێدانين لهبهردهم هيچ دادگايهكى تر.
61
محكمة القضاء االداري -دادگاى كارگێرى
دووهم :هەمان حوكمی ئەمر و قراری ئیداری دەبێت ئەگەر فەرمانبەر یاخود وەزارەت
و دەزگایەكی كەرتی گشتی رەتیكردەوە یان خۆی بەردوور گرت لە دەركردنی فەرمان
یاخود بریارێكی ئیداری كە بە یاسا پێویست بوو لەسەری ئەنجامی بدات ،واتە ئەگەر
فەرمانبەر ياخود دامهزراوهيهكى گشتى رەفزی كرد یاخود امتیناعی كرد كە قرارێك
دەربكات كە بە یاسا واجبكرا بێت لەسەری ،ئەوا دەكرێت تانەی لێبدرێت لەبەردەم
دادگای كارگێری.
دووهم :خاوهن بهرژهوهندى ياخود ئهو كهسهى تانه له فهرمان و بريارى ئيدارى دهدات،
دهبێت له دهرهنجامى ئهو سهبهبانه بێت:
-1ئهگهر ئهمر یاخود قراره ئیدارییهكه بە پێچەوانەوەی یاسا یاخود رێنمایی یاخود
پهیرهوی ناوهخۆیی دهركرابێت و سەرپێی یاسا و رێنمایی كرا بێت.
62
-3ئەگەر فەرمانی ئیداری و قراری ئیداری لە دەرەنجامی جێبەجێكردنی یاسا و رێنمایی
بە هەڵە دەركرابێت یاخود تعسف لە بەكارهێنانی دەسەاڵتی ئیداری و خراپ بەكارهێنانی
دەسەاڵت دەركرابێت.
چوارهم :مهرجه پێش ئەوەی دەعوای الغاوكردنەوەی قراری ئیداری یاخود دەعوای
قەرەبۆكردنەوە بەرز بكرێتەوە بۆ دادگای كارگێری ،خاوەن ماف داواكاری تەزەلوم
(التظلم) پێشكەشی الیەنی ئیداری بكات بۆ هەڵوەشاندنەوەو گۆرینی فەرمان و قرارە
ئیدارییەكە لە ماوەی ( )30رۆژ لە رێكەوتی تەبلیغ و ئاگاداربوون بەو قرارە ئیدارییە،
ئەگەر هاتوو الیەنی ئیداری وەاڵمی تەزەلوومی نەداوە یاخود رەفزیكردەوە ،ئەوا خاوەن
ماف دەبێت لە ماوەی ( )٦0لە مێژووی ئاگاداربوون بە رەفزكردنەوە تەزەلووم ،تانە لە
قرارە ئیدارییەكە بدات و دەعوا بۆ بەردەم دادگای كارگێری بەرز بكاتەوە.
پێنجەم :دادگای كارگێری بۆی هەیە دەعوایەكە قبول بكات و بۆشی هەیە دەعوایەكە
رەت بكاتەوە ،هەروەها بۆی هەیە قرارە ئیدارییە تانە لێدراوەكە تەعدیل بكات و بۆشی
هەیە لەسەر داوای خاوەن ماف قەرەبۆی زیانپێگەیشتوو بكاتەوە ئەگەر دەركەوت زیانی
پێگەیشتووە.
63
محكمة قضاء الموظفين -دادگاى دادوهريى فهرمانبهرانى عێراق
-4خاوهن ماف بۆى ههيه له ماوهى ( )30تانه له بريارى دادگاى كارگێرى و دادگاى
فهرمانبهران بدات له بهردهم دادگاى بااڵى كارگێرى ،واته ئهگهر فهرمانبهر به حوكم و
بريارى دادگاى كارگێرى و دادگاى فهرمانبهران ڕازى نهبوو يان ههستى كرد دادگاش
زولمى لكردووه ،ئهوا دادگاى بااڵى كارگێرى دهبێته چاودێر و خاوهن دهتوانى تانه له
حوكم و بريارهكه بدات و دادگاى بااڵش پێداچوونهوه به بريار و حوكمى دادگا دهكات.
64
له دواى ساڵى 2005گۆڕانى سيستهمى سياسى عێراق له سيستهمى تۆتاليتارى بۆ سيستهمى فيدرالى ،ياسادانهرى
كوردستانى بە گوێرهى ياساى ئهنجوومهنى شوراى ههرێم ژماره 14ى ساڵى 2008به سیستەمی قەزای مزدەوهجی
وەرگرت و ئهنجوومهنى شورا و دادگاى كارگێرى و دهستهى بهرزهفتكردنى دامهزراند ،له هۆيه پێويستييهكانى دهرچواندنى
ياساى ئهنجوومهنى شوراى ههرێمدا هاتووه:
65
ئهنجوومهنى شوراى ههرێمى كوردستان – مجلس شورى االقليم كوردستان
لە ماددەی) (2ی یاسای ئەنجوومەنی شورای هەرێمدا هاتووە ،لە هەرێمی كوردستان
ئەنجوومەنێك دادەمەزرێنرێت بەناوی (ئەنجوومەنی شورای هەرێمی كوردستان –
عێراق) ،لەڕووی كارگێرییەوە سەربە وەزیری دادە (وەزارەتی عەدل)ی هەرێم .
یە گوێرەی ماددەی) (3یەمی یاساكە ،ئەنجوومەنی شورا ئامانجی بریتيیە لە:
سەیركردنی كێشە كارگێرییەكان (منازعات االداری) ،زامنكردنی یەكێتی یاسادانان
(توحید التشریع) ،یەكگرتنەوەی بنچینەی دارشتنی یاسادانان و زاراوەو دەستەواژ
یاساییەكان لە هەرێمدا.
ئەنجوومەنی شورای هەرێم مختص دەبێت بەم ئەركانەی خوارەوە :
یەكەم :ئامادەكردن و داڕشتنی پرۆژە یاسا لەسەر داوای ئەنجوومەنی وەزیران و
دەستە و الیەنە نەبەستراوەكان به وهزارهت ،پێداچوونەوە بە پرۆژە یاساكانی وەزارەت
و دەستەكانەوە دارێژراون.
دووەم :بیروڕا دەبڕین و راوێژكاری یاسایی دەربارەی ئەو پرسانەی كە وەزارەتەكان
لەسەری ناكۆكن لە نێوان خۆیاندا ،ئەنجوومەنی وەكو ناوبژیوان بۆچوونی لەسەر
دەدات.
سێیەم :ڕوونكردنەوەی حوكمە یاساییەكان لەسەر داوای یەكێك لە وەزارەتەكان.
66
دهستهى گشتى ئهنجوومهنى شوراى ههرێم (دادگاى تهميزى ئيدار)
-دهستهی گشتی وهكو دادگای بااڵی عێراقی ئەركی پێداچوونەوەی حوكم و
بریارەكانی دادگای كارگێری و دەستەی بەرزەفتكردنی فەرمانبەرانە:
-لە ماددەی ) (19ی یاسای ئەنجوومەنی شورادا هاتووە:
67
دادگاى كارگێرى له ههرێمى كوردستان
-بە گوێرەی ماددەی ) (13لە یاسای ئەنجوومەنی شورای هەرێم ،دادگای كارگێری تایبەتمەندە بە
بینینی ئەم داوایانەی خوارەوە:
یەكەم :سەیركردنی راستی و دروستی (صحە صدور) ئەو قرار و ئەمرە ئیداریانەی كە فەرمانبەران
و دەستە و دەزگا حكومییەكان دەردەچن و هیچ سەرچاوەیەك بۆ تانە لێدانیان دەستنیشان نەكراوە،
ئەوەش لەسەر ئەو بنەمایەی تانەی هەر كەسێك كە بەرژەوەندی هەبێت لە داواكە یاخود زیانیان
بەركەوتبێت بەهۆی قرارەكە.
دووەم :یەكالكردنەوەی ئەو تانانەی( گعن )تایبەت بە هەڵبژاردنی دەستە خۆجێییەكان.
سێیەم :یەكالكردنەوەی ئەو داوایانەی كە لەالیەن دەستە و تاكەكانەوە پێشكەش دەكرێن بۆ
هەڵوەشاندنەوەی فەرمانە كارگێرییە كۆتاییەكان
چوارەم :داواكانی تایبەت بە ڕەگەزنامە.
پێنجەم :داواكردنی قەرەبۆكردنەوە بەهۆی ئەو زەرەر و زیانانەی كە لە ئەنجامی قرار و ئەمری
ئیدارییە عەیبدارەكان دەكەونەوە.
شەشەم :تانەلێدان لەو قرارە نیهائیانەی كە لە یەكە ئیدارییەكان دەردەچن سەبارەت كێشەكانی باج
و رسومات.
حەوتەم :تانەدان لە ڕەتكردنەوەی یان كارنەكردنی فەرمانبەر یان دەستەی فەرمانگەكان و
دامەزراوەكانی هەرێم لە دەركردنی بڕیارێك یاخود فەرمانێك كە یاسا پێویستی كردووە لەسەری
ئەنجامی بدات.
✓ بۆ تۆماركردنی داوا لەبەردەم دادگای كارگێری ،سەرەتا پێویست دەكات خاوەن ماف
داواكاری (تەزەلوم) پێشكەشی الیەنی ئیداری بكات كە بریارە كارگێرییەكەی دەركردووە،
لیرهدا مشرعی كوردستانی بە پێچەوانەی مشرعی عێراقی ماوەی تەبلیغ و ئاگاداربوونی
خاوەن مافی دیاری نەكردووە ،بەاڵم دەبێت الیەنی ئیداری لە ماوەی 15رۆژدا وەاڵمی
تەزەلوومەكە بداتەوە ،ئەگەر وەاڵمی تەزەلوومی دایەوە بە رەتكردنەوەی تەزەلوم یاخود
وەاڵمی نەدایەوە ،ئەوا خاوەن ماف بۆی هەیە لەماوەی 30رۆژدا دەعوای رەتكردنەوەی
قراری ئیداری یاخود دەعوای قەرەبۆكردنەوەی لە دادگای كارگێری هەرێمی كوردستان
تۆمار بكات.
68
✓ ئەگەر خاوەن ماف دەعوای لە دادگای كارگێری تۆمار كرد ،بەاڵم دادگا بریار یاخود
حوكمێكی دەركرد كە خاوەن ماف وا هەستبكات ستەمی لێكراوەو مافى خۆى
وهرنهگرتۆتهوه ،ئەوا بۆی هەیە تانە لە بریار و حوكمی دادگاى كارگێرى بدات لە ماوەی
30رۆژدا لەبەردەم دەستەی گشتی ئەنجوومەنی شورای هەرێم بۆ تەمییزكردنەوەو
پێداچوونەوە بە بریار و حوكمی دادگا.
69
70