Staliwo

Jest stopem żelaza z węglem (do około 2,1%) i ewentualnie z dodatkami stopowymi przeznaczonym na odlewy.
Klasyfikacja staliw niestopowych – dzieli się na dwie grupy:
- na podstawie własności mechanicznych (granica plastyczności, granica wytrzymałości na rozciąganie, udarność,
przewężenie, wydłużenie)
- na podstawie własności mechanicznych oraz składu chemicznego
Znak staliwa składa się z dwóch liczb określających wyrażone w MPa wartości minimalnej granicy plastyczności
oraz minimalnej wytrzymałości na rozciąganie (np. 200-400). Po liczbach może się znajdować litera oznaczająco
np. stan (wyżarzanie normalizujące +N) (ulepszanie cieplne +QT)
Głównymi składniami strukturalnymi staliw niestopowych jest ferryt i perlit
Staliwa stopowe to takie, do których celowo wprowadza się pierwiastki stopowe, aby nadać im wymagane
własności. Oznaczenie staliw stopowych rozpoczyna się od litery G lub L, a następujący po nich znak jest zgodny z
systemem oznaczania odpowiedniej grupy stali.
Staliwa stopowe dzielimy na: konstrukcyjne i maszynowe, stopowe narzędziowe, stopowe żaroodporne i
żarowytrzymałe, stopowe odporne na korozję
Staliwa stopowe żaroodporne i żarowytrzymałe
Głównym składnikiem staliw żaroodpornych jest chrom. Staliwa żaroodporne i żarowytrzymałe dzielimy na:
- wysokochromowe – stosowane na odlewy mało obciążone, pracujące w atmosferze utleniającej do 750-11500C
- chromowo – niklowe:
= ferrytyczno-austenityczne – stosowane na odlewy pracujące w atmosferze utleniającej do 1100 0C, odporne na
działanie kąpieli solnych
= austenityczne – stosowane na odlewy pracujące pod znacznym obciążeniem w atmosferze utleniającej do
900-11500C, staliwa wysokoniklowe są mało odporne na działanie gazów ze związkami siarki
Żeliwo
Żeliwo jest odlewniczym stopem żelaza z węglem o zawartości węgla od 2,1 do 4,3 %
W zależności od postaci węgla wyróżnia się żeliwa:
- białe – w których węgiel występuje w postaci cementytu
- szare – z grafitem, w których węgiel występuje jako grafit i częściowo związanej jako cementyt w perlicie.
Wyróżniamy żeliwo z grafitem płatkowym, sferoidalne i ciągliwe
- połowiczne (pstre) – węgiel w postaci cementytu i grafitu
Oznaczanie żeliw polega na zastosowaniu liter EN-GJ, które określają postać grafitu lub cementytu i jeśli to
konieczne następnej litery identyfikującej mikro lub makrostrukturę. Następne części znaku (oddzielone od siebie
kreskami) klasyfikuje żeliwo wg własności lub składu chemicznego. Następnie podawana jest wytrzymałość na
rozciąganie oraz ewentualnie przewężenie ( w przypadku żeliw sferoidalnych) np. EN-GJL-100 (żeliwo szare), EN-
GJS-350-22 (żeliwo sferoidalne)
Osnowa w żeliwach może być ferrytyczna, ferrytyczno-perlityczna i perlityczna
Wpływ grafitu na własności żeliw:
Grafit powoduje zmniejszenie własności wytrzymałościowych żeliwa i zmianę niektórych innych własności, a
szczególnie:
- działa jako karb wewnętrzny, stanowiąc nieciągłości w metalu, zmniejsza skurcz odlewniczy,
- polepsza skrawalność,
- zwiększa własności ślizgowe,
- sprzyja tłumieniu drgań
- powoduje zmniejszenie wytrzymałości zmęczeniowej
Krzem i fosfor ułatwiają grafityzacje. Mangan i siarka utrudniają
Żeliw stopowe
Żeliwa do których wprowadzane są dodatki stopowe wpływające znacznie na zwiększenie właściwości
wytrzymałościowych
Żeliwo ADI
Żeliwo sferoidalne hartowane izotermicznie stanowi część rodziny żeliw obrabianych termicznie. Hartowanie
izotermiczne przekształca żeliwo sferoidalne na żeliwo ausferrytyczne (ADI), które posiada odpowiednie
charakterystyki wytrzymałości, udarność oraz wytrzymałość zmęczeniową. ADI jest bardziej wytrzymałe na
jednostkę wagową niż aluminium i tak odporne na zużycie jak stal. Wartości wytrzymałości na rozciąganie oraz
granicy plastyczności są dwukrotnie wyższe od wartości standardowego żeliwa sferoidalnego. Wytrzymałość
zmęczeniowa jest o 50% wyższa i może być zwiększona przez śrutowanie lub walcowanie wyokrągleń.
Zastowanie:
Odlewy z ADI w coraz większym stopniu wypierają odkuwki i odlewy staliwne,
wyroby spawane, stal nawęgloną oraz aluminium, dzięki wyjątkowym właściwościom. Głównie znajdują
zastosowanie w przemyśle motoryzacyjnym, gdzie są stosowane w częściach zawieszenia oraz przeniesienia
napędu, itp. Są również wykorzystywane w przemyśle energetycznym i górnictwie oraz w sektorze maszynowym.
Staliwo Hadfielda należy do bardzo popularnych tworzyw odlewniczych, ze względu na połączenie dobrej
odporności na zużycie ścierne, w warunkach obciążeń dynamicznych, z atrakcyjną ceną tego tworzywa. Stop ten
posiada jednak skłonność do rozpuszczania znacznych ilości azotu, ze względu na dużą (>12%) zawartość
manganu. Ta zwiększona rozpuszczalność azotu, zmniejszająca się skokowo w czasie krzepnięcia, prowadzi do
powstania wad pochodzenia gazowego w odlewach. Źródłem azotu w technologii odlewniczej są przede wszystkim:
spoiwa i utwardzacze mas formierskich - wprowadzane ze złomem obiegowym, atmosfera (78% N2), a także
niektóre żelazostopy (Fe-Si, Fe-Mn). Dzięki zastosowaniu technologii odzyskowo-tlenowej w procesie wytapiania
tego staliwa, uzyskano zmniejszenie zawartości azotu już w czasie wytapiania. Dzięki zastosowaniu złożonego
sposobu odtleniania (Al+Fe-Ti) i obróbki pozapiecowej, polegającej na argonowaniu stali Hadfielda w kadzi pod
żużlem syntetycznym, ograniczono wtórne naazotowanie, a nawet uzyskano zmniejszenie zawartości azotu o 10
ppm z poziomu 329,2 +/- 39,5ppm do poziomu 317,2 +/-40,1ppm. Ostatecznie otrzymano zawartość azotu w
odlewach wynoszącą 283,9 +/-36,7ppm, co zapewnia odpowiedni margines bezpieczeństwa (pęcherze powstają
powyżej 400 ppm azotu). Należy podkreślić, że w drodze podwójnego odtleniania wytworzono wtrącenia tlenko-
siarczków, tlenków i azotków, które są usuwane w trakcie argonowania.
Stal Hadfielda ( w zależności od gatunku i normy danej stali ) zawiera 1,00 - 1,30% węgla oraz 11,00 - 14,00%
(czasami więcej) manganu, stosunek węgla do manganu wynosi średnio około 1:10.
Po nagrzaniu do około 950 - 1000oC i ochłodzeniu w powietrzu, ten rodzaj stali posiada strukturę austenitu z
wydzieleniami węglików.
Po przesyceniu z tych temperatur w wodzie powstaje struktura austenityczna o własnościach mechanicznych
( dotyczy gatunku 11G12):
Temperatury przeróbki plastycznej i obróbki cieplnej
Kucie przy temperaturze 1050-900oC,
Obróbka cieplna - przesycanie w temperaturze 950 - 1050oC, chłodzenie w wodzie, po obróbce cieplnej struktura
austenityczna.
Obróbka cieplna wyrobów odlanych lub kutych polega na przesycaniu od temperatury austenityzowania to jest:
1050oC - 1100oC w wodzie przez co zapobiega się wydzieleniu węglików i otrzymuje austenit trwały przy około
20oC. W czasie ścierania, któremy towarzyszy znaczny nacisk i uderzenia, austenit w warstwie
przypowierzchniowej wyrobu, bardzo umacnia się w wyniku tworzenia licznych tak zwanych mikrobliźniaków,
czego konsekwencją jest zwiększenie odporności na ścieranie.
Fazy:
Ferryt – jest międzywęzłowym roztworem stałym węgla w Fe-α o strukturze A2. Jest to faza bardzo miękka i
plastyczna o małej wytrzymałości na rozciąganie. Dzięki temu stopy ferrytyczne są podatne do obróbki plastycznej.
Na obrazie mikroskopowym ferryt ma wygląd równoosiowych ziarn o wyraźnych granicach (łatwo ulegają
trawieniu). Własności
mechaniczne feerytu: Rm = ok. 300 Mpa, 80 HB.
Austenit – jest międzywęzłowym roztworem stałym węgla w Fe-γ o strukturze A1. Jest to faza stosunkowo twarda,
o znacznej wytrzymałości na rozciąganie, a przy tym bardzo ciągliwa. Dzięki temu stopy austenityczne są podatne
do obróbki plastycznej, ale odznaczają się złą skrawalnością.
Perlit – jest mieszaniną eutektoidalną nasyconego ferrytu i cementytu wtórnego o zawartości 0,77%C powstającą
jako produkt rozpadu austenitu w temperaturze 727 [°C]. Ma on budowę płytkową (na przemian rozłożone płytki
ferrytu i cementytu o stosunku grubości 7:1).
Ledeburyt – jest mieszaniną eutektyczną nasyconego austenitu i cementytu pierwotnego o zawartości 4,3% C
krystalizującą w temperaturze 1148 [°C]. Ponadto pojawiają się w ledeburycie przemienionym drobne wydzielenia
cementytu trzeciorzędowego. Ledeburyt jest składnikiem strukturalnym twardym i kruchym, a w związku z tym
trudno skrawalnym.
Cementyt – odznacza się dużą kruchością i twardością oraz nieznacznie mniejszą gęstością oraz dużą odpornością
chemiczną. Cementyt jest fazą nietrwałą ulegającą w podwyższonych temperaturach rozkładowi. Odporność
chemiczna tej fazy powoduje, że odczynniki używane do trawienia stali nie atakują go. Z
Bainit: produktem przemiany jest mieszanina: niskowęglowego, częściowo przesyconego ferrytu o dużej gęstości
dyslokacji, tzw. ferrytu bainitycznego (osnowa) oraz cementytu w postaci drobnych, płytkowych wydzieleni.
Twardość bainitu: 40-58 HRC.
Martenzyt jest przesyconym węglem, zdefektowanym ferrytem o budowie listwowej lub płytkowej, o wysokiej
twardości zależnej od stopnia przesycenia. O twardości martenzytu decyduje: deformacja sieci spowodowana
obecnością węgla; tym większa im większy jest stopień tetragonalności martenzytu, - duża gęstość dyslokacji i/lub
bliźniaków, - duża powierzchnia granic ziaren.