მატრიცული სინთეზის რეაქციები ცოცხალ სისტემებში

1. დნმ-ს რეპლიკაცია
რეპლიკაცია ეწოდება დნმ-ს გაორმაგების პროცესს. რეპლიკაციის პრინციპული მექანიზმი
გამომდინარეობს თავად დნმ-ს მოლეკულის აგებულებიდან. იმისათვის, რომ აეხსნათ, როგორ
შეუძლია თავისი თავის აღწარმოება (რედუპლიცირება) ისეთ ჩაკეტილ სტრუქტურას, როგორც
დნმ-ს ორმაგი სპირალია, უოტსონმა და კრიკმა ივარაუდეს, რომ მის ძაფებს აქვთ გაშლის (ანუ
სპირალი შეიძლება გასწორდეს) და შემდგომი ნაწილობრივი დაცილების უნარი ფუძეთა
თითოეულ კომპლემენტარულ წყვილში წყალბადური ბმების გაწყვეტის შედეგად. დედისეულ
მოლეკულაში წარმოქმნილი ერთძაფიანი მონაკვეთები შეიძლება წარმოადგენდნენ მატრიცას,
რომელსაც, ფუძთა კომპლემენტარობის პრინციპით შეიძლება მიუერთდეს შესაბამისი
ნუკლეოტიდები. ეს ნუკლეოტიდები ერთმანეთს უკავშირდება ფოსფოდიეთერული ბმებით და
წარმოქმნიან მშობლისეული ძაფის კომპლემენტარულ ახალ ძაფს. იმდენად, რამდენადაც ეს
პროცესი მიმდინარეობს საწყისი მოლეკულის თითოეულ გამოცალკევებულ ძაფზე, შედეგად
მიიღება ორი ორძაფიანი მოლეკულა, რომლებიც მშობლისეული დნმ-ს მოლეკულის იდენტურია.
რეპლიკაციის ასეთ მექანიზმს ნახევრადკონსერვატული უწოდეს, რადგან თითოეულ
ახლადწარმოქმნილ დნმ-ს მოლეკულაში ერთი ძაფი ძველია (მშობლისეული), მეორე კი -
ახლადსინთეზირებული (შვილეული). ეს მექანიზმი უზრუნველყოფს დაყოფად უჯრედებს შორის
დნმ-ს ისეთ განაწილებას, რომლის შედეგადაც თითოეული შვილეული უჯრედი იღებს დნმ-ს
ჰიბრიდულ ორძაფიან მოლეკულას (შედგება დედისეულისა და ახლადსინთეზირებული
ძაფებისაგან).

დამოუკიდებლად იმისგან - უჯრედი შეიცავს მხოლოდ ერთ ქრომოსომას (როგორც

პროკარიოტებში) თუ ბევრს (როგორც ეუკარიოტებში), იმ პერიოდის განმავლობაში, რომელიც
შეესაბამება ერთ უჯრედულ გაყოფას, მთელი გენომი უნდა რეპლიცირდეს მხოლოდ ერთხელ.
რეპლიკაცია მიმდინარეობს უჯრედული ციკლის S-ფაზაში და მას თან სდევს პროკარიოტული თუ
ეუკარიოტული უჯრედის გაყოფა. რეპლიკაციის პროცესი შედგება სამი სტადიისაგან: ინიციაცია
(პროცესის დაწყება) ელონგაცია (საკუთრივ სინთეზი) და ტერმინაცია (პროცესის დასასრული).
ძირითადი მონაცემები დნმ-ს რეპლიკაციასთან დაკავშირებით მიღებულია SV- 40 ვირუსის დნმ-
ით ინფიცირებული ადამიანის in vitro კულტივირებულ უჯრედთა მოდელური სისტემის
გამოყენებით. ამ სისტემაში ვირუსული ცილა, რომელსაც T-ანტიგენი ეწოდება, ვირუსული დნმ-
ს რეპლიკაციისათვის აუცილებელ მრავალ ფუნქციას ასრულებს. პირველ რიგში, იგი
წარმოადგენს ცილა-ინიციატორს, რომელიც აუცილებელია რეპლიკაციის ინიციაციისათვის;
მეორე მხრივ, მას გააჩნია დნმ-ჰელიკაზური აქტივობა, ანუ ხსნის რეპლიცირებადი დნმ-ს ძაფებს
მომუშავე დნმ-პოლიმერაზას წინ, და მესამე - T-ანტიგენი აუცილებელია პრაიმერის

1
მასინთეზირებელი ფერმენტული კომპლექსის (პრაიმოსომის) ურთიერთქმედებისათვის დნმ-თან.
მიუხედავად ამისა, მხოლოდ T-ანტიგენი საკმარისი არ არის ვირუსის დნმ-ის
რეპლიკაციისათვის, იგი თავისი მცირე ზომის ქრომოსომის რეპლიკაციისათვის იყენებს
მასპინძელი უჯრედის მრავალ ცილას, ეს კი, ასეთ შედარებით მარტივ სისტემაში ადამიანის
უჯრედების რეპლიკაციური კომპლექსის ფუნქციონირების შესწავლის შესაძლებლობას იძლევა .
ეუკარიოტებში აღმოჩენილია ექვსი დნმ-პოლიმერაზა, სამი მათგანი - α, δ, და ε უშუალოდ
მონაწილეობს ქრომოსომული დნმ-ის რეპლიკაციაში. ამ სამი ფერმენტის ამინომჟავური
თანამიმდევრობები ერთმანეთის ჰომოლოგიურია.
ეუკარიოტული დნმ-პრაიმაზა, პროკარიოტების ანალოგიური ცილისაგან განსხვავებით, მედმივ
კომპლექსს წარმოქმნის დნმ-პოლიმერაზა α-სთან. ამ კომპლექსის როლი, როგორც ჩანს, დნმ-ის
ორივე ძაფის რეპლიკაციისათვის პრაიმერების სინთეზით შემოისაზღვრება.
PCNA-ცილა და რეპლიკაციის C-ფაქტორი (RFC) აგრეთვე წარმოქმნიან სტაბილურ კომპლექსს
დნმ-პოლიმერაზა δ-სთან, გარკვეულ პირობებში კი დნმ-პოლიმერაზ ε-ს აქტივობის
სტიმულაციასაც ახდენენ. მრავალი თვალსაზრისით PCNA ცილა და რეპლიკაციის C - ფაქტორი
წარმოადგენენ E.coli-ის β-ცილისა და γ-ცილის ფუნქციურ ანალოგს წარმოადგენენ, და მათი
როლი SV-40 ვირუსის დნმ-ს ლიდერი და ჩამორჩენილი ძაფების სინთეზში კარგად არის
ცნობილი.

დნმ-ს რეპლიკაციის მექანიზმები პროკარიოტებსა და ეუკარიოტებში მნიშვნელოვნად

განსხვავდება იმ თვალსაზრისით, რომ მეორე შემთხვევაში დნმ-ს ლიდერი და ჩამორჩენილი
ძაფების სინთეზს სხვადასხვა დნმ-პოლიმერაზები ახორციელებენ (α და δ, შესაბამისად) მაშინ,
როდესაც E.coli-ში დნმ-ს ორივე ძაფი დნმ-პოლიმერაზა III-ის დიმერით სინთეზირდება. დნმ-
პოლიმერაზა α ახდენს დნმ-ს ლიდერი ძაფის სინთეზს რეპლიკაციის საწყის წერტილებში, დნმ-
პოლიმერაზა δ კი ახორციელებს ოკაზაკის ფრაგმენტების სინთეზის რეიცინიაციას, როგორც ჩანს,
იგი ამოიცნობს ყოველ პრაიმერში 5’-ბოლო ნუკლეოტიდის არსებობას, ახდენს მატრიცული დნმ-
დან მის დისოცაიციას და სინთეზის რეიცინიციისათვის ოკაზაკის შემდგომი ფრაგმენტის
მიერთებას. ოკაზაკის ფრაგმენტების მომწიფება ეუკარიოტებში საჭიროებს რნმ-პრაიმერების
მოცილებას 5’-3’-ეგზონუკლეაზის (ცილოვანი ფაქტორები FEN-1 ან MF-1) და რნმ-აზა H-1-ის
მეშვეობით, და აგრეთვე, ფრაგმენტების კოვალენტურ მიერთებას დნმ-ლიგაზა-I-ის მეშვეობით.
დნმ-პოლიმერაზა ε-ს როლი ბოლომდე ცხადი არ არის. შესაძლოა ეს ფერმენტი უშუალოდ
მონაწილეობს რეპლიკაციაში, ან რეპლიკაციის თანმდევ დაზიანებული დნმ-ის რეპარაციის
პროცესში და, აგრეთვე უჯრედული ციკლის რეგულაციაში. დნმ-პოლიმერაზა ζ- აღმოჩენილია
1996 წელს საფუვრებში S.cerevisiae. Rev–3 და Rev-7 ცილების შესწავლისას, რომლებიც
აუცილებელია დნმ-ის დაზიანებების საპასუხოდ ინდუცირებული მუტაგენეზისათვის,
აღმოჩნდა, რომ ამ ცილების კომპლექსს გააჩნია დნმ-პოლიმერაზული აქტივობა - შეუძლია
ეფექტურად გამოიყენოს მატრიცის სახით ციკოლიბუთანის დიმერის შემცველი დნმ. ასეთ
პირობებში დნმ-პოლემერაზა α-ს აქტივობა დნმ-პოლიმერაზა ζ-ს აქტივობის მხოლოდ 1%-ს
შეადგენს. დნმ-პოლიმარაზა η-მონაწილეობს საფუვრებში SOS-პასუხის ფორმირებაში, რომელიც
გენოტოქსიკურ მოქმედებაზე ვითარდება. ეს პოლიმერაზა არეში
დეზოქსინუკლეოტიდტრიფოსფატების არსებობისას დნმ-ს მზარდ ძაფში თიმინის დიმერების
მოპრდაპირედ სწორი ნუკლეოტიდების (ა) ჩართვას ახდენს. iმდენად, რამდენადაც
ძუძუმწოვრების დნმ-პოლიმერაზებს არ გააჩნიათ 3’-5’ და 5’-3’-ეგზონუკლეაზური აქტივობები,

2
რომლებიც E.coli-ის ფერმენტებისთვის (პოლიმერზებისათვის) არის დამახასიათებელი,
გაუგებარია როგორ ხდება ამ ორგანიზმებში დნმ-ს რეპლიკაციის დროს შემთხვევით ჩართული
მცდარი ნუკლეოტიდების მოცილება.
რეპლიკაციის საწყისი წერტილები
Ori – ეს ათ- თანამიმდევრობებით მდიდარი , დაახლოებით 200ნ.წ. სიგრძის ადვილადლღობად
მონაკვეთებს წარმოადგენენ, ისინი, როგორც წესი განლაგებულია გენებს შორის, პრომოტორულ
უბნებში. ყველა ერთ უჯრედულ ციკლში ყოველთვის არ რეპლიცირდება.
რეპლიკაციის ორიჯინები შეიძლება განლაგებული იყოს ზოგიერთი გენის მაკოდირებელ
უბნებში, მაგალითად წიწილის ბეტა-გლობინის გენში, სულ ცოტა, რეპლიკაციის ოთხი ორიგინია,
ამასთან ნაჩვენებია, რომ გენების აქტივობა არ არის დაკავშირებული რეპლიკაციის დონესთან.
ორიჯინების არჩევაზე გავლენას ახდენს ჰისტონების აცეტილირება, თუმცა, ამ თვალსაზრისით,
მონაცემები წინააღმდეგოგობრივია. მაგალითად წიწილის ბეტა-გლობინის ლოკუსში რეპლიკაცია
არ ავლენას მგრძნობიარობას ჰისტონების არც აცეტილირების, არც დეაციტილირებისადმი.
თაგვის Hox B ლოკუსში ჰისტონების აცეტილირება უფრო მეტად არის ასოცირებული
ორიჯინების „მდუმარებასთნ“, ვიდრე მათ აქტივაციასთან.

რეპლიკაციის ინიციაცია
რეპლიკაციის ინიციაცია ეუკარიოტებში ნუკლეოტიდთა სპეციფიკურ მრავლობით
თანამიმდევრობებზე - რეპლიკატორებზე ხორციელდება. ყველაზე უკეთ შესწავლილია
საფუვრების - S.cerevisiae-ს რეპლიკატორები, ისინი პირველად იდენტიფიცირებული იყო
როგორც ავტონომიურად რეპლიცირებადი თანამიმდევრობები (ARS – autonomously replicating
sequewnce), რომლებსაც საფუვრის უჯრედებში პლაზმიდების არაქრომოსომული რეპლიკაციის
წარმართვის უნარი აქვთ. ARS–1-ის სტრუქტურის შესწავლით დადგინდა, რომ ეს ქრომოსომული
ელკემენტი შედგება რამდენიმე მოკლე რეგულატორული თანამიმდევრობისაგან. ანალოგიური
ორგანიზაცია არის დამახასიათებელი საფუვრების სხვა ARS-ისთვისაც. კერძოდ, ARS-307-ს
კანონიკური -ACS-თანამიმდევრობის გარდა, რომელიც საერთოა ყველა ARS -სთვის, გააჩნიათ
კიდევ ორი ელემენტი - B1 და B-2, რომლებიც აუცილებელია რეპლიკატორის მიერ თავისი
ფუნქციების შესასრულებლად in vivo. მიუხედავად იმისა, რომ ეს თანამიმდევრობები
სხვადასხვა რეპლიკატორებში მკაცრად კონსერვატული არ არის. ჯგუფების ში8გნით (B1, B2 და
სხვ.) ისნი ფუნქციურად ურთიერთშენაცვლებადია. ACS-სადმი მდგომარეობის ცვლილება ხელს
უშლის მათ ფუნქციონირებას.
რეპლიკაციის ინიციაციის პირველ ეტაპს საფუვრებში წარმოადგენს რეპლიკატორის
ურთიერთქმედება , სულ ცოტა, ექვს სხვადასხვა ცილასთან, რომლებიც რეპლიკაციის საწყისი
უბნის ამომცნობ ORC კომპლექსს (originrecognition complex) წარმოქმნიან. ARS განსაზღვრავს
რეპლიკაციის ინიციაციის ადგილს საფუვრის უჯრედებში ARS1-ის B3 ელემენტი
ურთიერთქმედებს abf1 ცილასთან რომელიც რეპლიკაციის სტიმულაციას ახდენს დომენით,
რომელიც დამახასიათებელია ტრანსკრიფციის აქტივატორი ცილებისათვის, მაშინ, როდესაც B1
ურთიერთქმედებს ORC-სთან. საფუვრებში რეპლიკაციის საწყისი უბნის დარჩენილი
რეგულატორული თანამიმდევრობები წარმოქმნიან ადრე უცნობ ელემენტს, რომელსაც დნმ-
გამხსნელი ელემენტი DUE (DNA-invinding element) ეწოდა, იგი, როგორც ვარაუდობენ, აადვილებს
დნმ-ს სპირალურად დახვეული ძაფების გახსნას რეპლიკაციის ინიციაციისას. წერტილოვანი
მუტაციები B2 ელემენტში გავლენას არ ახდენს რეპლიკატორის ფუნქციაზე, მაშინ, როდესაც

3
მუტაციები ACS, B1 და B3-ში არღვევენ რეპლიკაციის ინიციაციას, როგორც ეს მოსალოდნელი იყო
ნუკლეინის მჟავების რგულატორული ელემენტებისაგან, რომლმლებიც ცილებთან
ურთიერთქმედებენ.

რეპლიკატორების შესწავლამ საფუვრებში S.pombe გამოავლინა, რომ რეპლიაციის საწყისი უბანი

ura4 შეიცავს სამ ცალკეულ რეპლიკატორს, რომლებიც განლაგებულია 5ათნ.წ. სიგრძის დნმ-ს
მონაკვეთზე. ძუძუმწოვრებში რეპლიკაციის საწყისი უბნები ერთმანეთისაგან, დაახლოებით, 100
ათ.ნ.წ.-ით არის დაცილებული. დნმ-ს სინთეზი ცალკეულ რეპლიკონებში ორი მიმართულებით
ხორციელდება, ამასთან რეპოლიკაციური ჩანგლის გადაადგილება უპირატესად ერთი
მიმართულებით ხორციელდება, რომელიც შეიძლება იცვლებოდეს ორგანიზმის განვითარების
სტადიასა და მოცემული რეპლიკატორების შემცველი გენების ექსპრესიაზე დამოკიდებულებით.
ცალკეული რეპლიკატორების გამოყენების სიხშირე იცვლება ონტოგენეზში - მცირდება
ზრდასრული ორგანიზმის უჯრედებში. ეუკარიოტების ექვსი სხვადასხვა რეპლიკატორის
პირველადი სტრუქტურის შედარებამ აჩვენა, რომ ყველა ისინი შეიცავენ DUE ელემენტებს,
ბირთვულ მატრიქსთან მიმაგრების მონაკვეთებს (SAR/MAR), საფუვრების კანონიკურ ARS
თანამიმდევრობებს, პირიმიდინის ტრაქტებს, და ადრე უცნობ კანონიკურ თანამიმნდევრობას
WAWTTDDWWWDHWGWHMAWTT, სადაც W=A/T, D=A/C/T, H=A/C/T, M=A/C. გვხვდება
ცალკეული ცნობები იმის თაობაზე, რომ ცხოველების რეპლიკატორებში არსებობს პურინული
ტრაქტები, ტრანსკრიფციის ფაქტორებთან და რეპლიკაციური კომპლექსის ცილებთან
ურთიერთქმედი კანონიკური თანამიმდევრობები, ენხანსერული ოქტამერული მოტივი,
ონკოგენებთან დაკავშირების საიტები, ათ- მდიდარი თანამიმდევრობები და დნმ-ს
მოხრილობების (bent) მონაკვეთები. ბოლომდე კარგად არ არის ცნობილი, რა უშუალო კავშირი
აქვს ყველა ამ რეგულატორულ თანამიმდევრობას დნმ-ს რეპლიკაციის ინიციაციასთან.
ვარაუდობენ, რომ მრავალი მათგანი მონაწილეობს ტრანსკრიფციის რეგულაციაში (და,
შესაბამისად, გენთა ექსპრესიის რეგულაციაში), რადგან სადღეისოდ ცნობილი რეპლიკატორების
უმრავლესობა ლოკალიზებულია მოფუნქციე გენების 5’-დამაბოლოებელ თანამიმდევრობებში.

საბოლოოდ არ არისგარკვეული, თუ რა წარმოადგენს გამშვებ სიგნალს S-ფაზაში დნმ-ს

რეპლიკაციის დაწყებისათვის. მაინიცირებელი მოვლენა, რომლის შემდეგაც იწყება დნმ-ს
სინთეზი, ხდება გარკვეულ უბნებში, რომელთაც „რეპლიკაციის ჩანგლები“ ეწოდებათ. S ფაზაში
რეპლიკაციური ჩანგლების კლასტერები აქტივირდება ერთდროულად ყველა ქრომოსომაში.

გენებში რეპლიკაციის დაწყების უბნების მდგომარეობას შეიძლება დიდი ბიოლოგიური

მნიშვნელობა ჰქონდეს. ის ფაქტი, რომ ცხოველების ზოგიერთ ვირუსში რეპლიკაცია იწყება
გენომის გარკვეულ მონაკვეთებში, შესაძლებლობას გვაძლევს ვივარაუდოთ, რომ რეპლიკაციის
დასაწყისი ადგილები წარმოადგენენ წრომოსომული დნმ-ს სპეციელიზირებულ
თანამიმდევრობებს. რეპლიკაციის საწყის უბნებს შორის მანძილები შედარებადის ქრომატინის
მეზობელ მარყუჟებს შორის მანძილებთან. ამრიგად, შესაძლებელია, რომ ერთ მარყუჟს
რეპლიკაციის მხოლოდ ერთი საწყისი უბანი ჰქონდეს.

რეპლიკაციის ერთი საწყისი წერტილიდან ორი რეპლიკაციური ჩანგლის სხვადასხვა

მიმართულებით მოძრაობისას მშობლისეული ნუკლეოსომები დნმ-ს ორ განსხვავებულ შვილეულ

4
სპირალში მოხვდებიან. ასეთ შემთხვევაში რეპლიკაციის საწყისი წერტილის ზუსტი
მდებარეობისაგან ტრანსკრიფციულ ერთეულში იქნება დამოკიდებული მშობლისეული
ჰისტონების განაწილება ორ შვილეულ გენს შორის. ყველს ნუკეოსომა აბსოლუტურად ერთნაირი
არ არის - გენეტიკური მასალის სხვადასხვა უბანში ქრომატინის სტრუქტურა განსხვავებულია.
გენში რეპლიკაციის საწყისი უბნის ზუსტ მდებარეობას, ამდენად, შეიძლება დიდი ბიოლოგიური
მნიშვნელობა ჰქონდეს იმდენად, რამდენადაც უჯრედების შემდეგ თაობებში ამ გენის ქრომატინის
სტრუქტურის განმსაზღვრელი იქნებოდა.

დნმ-ს რეპლიკაციის გამშვები მექანიზმი აშკარად „სულ ან არაფერი“ პრინციპით მუშაობს,

იმდენად, რამდენადაც S-ფაზაში დაწყებული დნმ-ს რეპლიკაცია გრძელდება ამ პროცესის სრულ
დასრულებამდე. „სულ ან არაფერი“ პრინციპით მიმდინარე პროცესის კონტროლი შეიძლება
განხორციელდეს, სულ ცოტა, ორი გზით:

1) გარკვეულ ერთიან (ზოგად) სისტემას უნდა შეეძლოს სპეციფიკურად ამოიცნოს თვითეული

ქრომოსომული ზოლი (ბენდი), მოახდინოს მისი დეკონდენსაცია და ამით მისაწვდომი გახადოს
ერთდროულად რეპლიკაციის ყველა საწყისი წერტილი იმ ცილებისათვის, რომლებიც
პასუხისმგებელნი არიან რეპლიკაციური ბუშტუკების ფორმირებაზე;

2) რეპლიკაციურ ცილებს უნდა შეეძლოთ მოცემული ნაკრების მხოლოდ რამდენიმე რეპლიკაციის

საწყისი წერტილის ამოცნობა, რის შემდეგაც დაწყებული ლოკალური რეპლიკაცია დაიწყებს
რეპლიკაციური ერთეულის დანარჩენი ქრომატინის სტრუქტურის იმგვარ შეცვლას, რომ
შესაძლებელი გახდება რეპლიკაცია ყველა დანარჩენ საწყის წერტილებში

არსებობს ვარაუდი, რომ კრიტიკულ მომენტს იმ მოვლენათა ჯაჭვში, რომლებიც იწვევენ დნმ-ს
რეპლიკაციას, წარმოადგენს ცენტრიოლის გაორმაგების პროცესში გარკვეული სტადიის მიღწევა;
ცენტრიოლი მოქმედებს როგორც მიკრომილაკების ორგანიზაციის მნიშვნელოვანი ცენტრის
ნაწილიც, რომელიც მჭიდროდ არის დაკავშირებული ინტერფაზულ ბირთვთან, და როგორც
მიტოზის დროს თითისტარას თვითეული პოლუსის კომპონენტიც. როგორც ჩანს, ცენტრიოლი
ორმაგდება მატრიცული პროცესის გზით უჯრედული ციკლის განმავლობაში ერთხელ.

არ არსებობს ერთიანი თვალსაზრისი იმის თაობაზე, თუ რით არის განპირობებული

ქრომოსომული ზოლების (ბენდების) რეპლიკაციის ფიქსირებული თანამიმდევრობა. ასეთი
თანამიმდევრობის ასახსნელად შემოთავაზებულია ორი ჰიპოთეზა. ერთ-ერთი მათგანის
თანახმად, სხვადასხვა რეპლიკაციური ცილები, რომელთაგან თითოეული სპეციფიკურია
გარკვეულოი ტიპის ქრომოსომულ ზოლებთან მიმართებაში, S-ფაზაში სხვადასხვა დროს
სინთეზირდება. მეორე ჰიპითეზის თანახმად, რომელიც უფრო მართლზომიერი ჩანს,
რეპლიკაციის ცილები უბრალოდ მოქმედებს დნმ-ს იმ უბნებზე (მონაკვეთებზე), რომლებიც უფრო
მისაწვდომია; მაგალითად, S-ფაზის განმავლობაში შეიძლება ადგილი ჰქონდეს ქრომოსომების
უწყვეტ დეკონდენსაციას, და ქრომოსომული ზოლები შეიძლება ერთმანეთის თანამიმდევრობით
მისაწვდომი ხდებოდეს რეპლიკაციის ცილებისათვის

5
ერთეულს, რომლის მეშვეობითაც უჯრედი აკონტროლებს რეპლიკაციის ცალკეულ აქტებს, ეწოდა
რეპლიკონი. თითოეული რეპლიკონი თითოეულ უჯრედულ ციკლში აქტივირდება მხოლოდ
ერთხელ. იგი აუცილებლად უნდა შეიცავდეს რეპლიკაციისათვის საჭირო მაკონტროლებელ
ელემენტებს: საწყისი წერტილი (origin), რომელშიც ინიცირდება რეპლიკაცია, დასრულების
წერტილი (terminus), რომელშიც რეპლიკაცია ჩერდება.
რეპლიკაციის საწყის წერტილში იწყება დნმ-ს ძაფების დაცილება, წარმოიქმნება
რეპლიკაციის „თვალაკი“. წერტილს, რომელშიც იწყება რეპლიკაცია უწოდებენ რეპლიკაციის
ჩანგალს. რეპლიკაცია შეიძლება მიმდინარეობდეს ან ერთი, ან ორი მიმართულებით.
ერთმიმართული რეპლიკაციისას დნმ-ს გასწვრივ მოძრაობს ერთი რეპლიკაციური ჩანგალი.
ორმიმართული რეპლიკაციისას საწყისი წერტილიდან ერთმანეთის საწინააღმდეგოდ მიემართება
ორი რეპლიკაციური ჩანგალი. ბაქტერიული გენომი წარმოდგენილია მხოლოდ ერთი
რეპლიკონით. ეუკარიოტების ქრომოსომა წარმოდგენილია რეპლიკონების დიდი რაოდენობით,
შესაბამისად აქვს მრავალი რეპლიკაციის საწყისი წერტილი. ეს მნიშვნელოვნად ამცირებს
პროცესის ხანგრძლივობას. რეპლიკაციის პროცესის მსვლელობისას „თვალაკები“ თანდათანობით
ფართოვდებია და ერწყმიან ერთმანეთს.
რეპლიკაციის პროცესი ხორციელდება რთული ფერმენტული კომპლექსის მეშვეობით,
რომელიც 15-20 განსხვავებულ ფერმენტს შეიცავს.
ინიციაცია. რეპლიკაციის საწტყის წერტილებს დნმ-ში გააჩნიათ სპეციფიკური, ა-თ
წყვილებით მდიდარი ფუძეთა თანამიმდევრობა. პროცესი იწყება იმით, რომ თითოეულ ასეთ
თანამიმდევრობას უკავშირდება სპეციალური ამომცნობი ცილების რამდენიმე წყვილი
(პროკარიოტებში ეს DnaA ცილებია.

პირველი მოქმედებას იწყებს ფერმენტი ჰელიკაზა (helix -სპირალი) იგი უზრუნველყოფს

დნმ-ს მშობლისეული სპირალის გახსნას ნუკლეოტიდებს შორის არსებული წყალბადური ბმების

6
წყვეტის გზით. ეს საჭიროებს ატფ- ჰიდროლოზის ენერგიას - ერთი ნუკლეოტიდური
წყვილისათვის ორი მოლეკულა ატფ. ეუკარიოტებში (რადგან დნმ აქ კავშირშია ჰისტონებთან და
სხვა ცილებთან) ერთდროულად ხდება დნმ-ს ამ უბნის გამოთავისუფლება მისი კავშირიდან
ჰისტონებსა და სხვა ქრომოსომულ ცილებთან. მაგრამ ერთ რომელიმე მონაკვეთში სპირალის
გაშლა იწვევს სუპერსპირალიზაციას ამ მონაკვეთის წინ, რადგან დნმ-ს ყოველი მოლეკულა
გარკვეული უბნებით დაფიქსირებულია ბირთვულ მატრიქსზე. ამდენად, მას არ შეუძლია
თავისუფლად იბრუნოს რომელიმე თავისი მონაკვეთის ირგალივ. სწორედ ეს ოწვევს
სუპრსპირალიზაციას, რაც ხელს უშლის ჯაჭვის შემდგომ გახსნას.ამ პრობლემის გადაჭრა ხდება
ფერმენტ ტოპოიზომერაზების მეშვეობით. არსებობს ტოპოიზომერაზების ორი ტიპი.
ტოპოიზომერაზა I წყვეტს დნმ-ს ერთ-ერთ ძაფს, და მისი თავისუფალი ბოლო გადააქვს საკუთარ
თავზე. ეს საშუალებას აძლევს დნმ-ს მონაკვეთს გაშლის ადგილიდან გაწყვეტის ადგილამდე
იბრუნოს მთლიანი ჯაჭვის ირგვლივ, რაც ხელს უშლის სუპერხვეულების წარმოქმნას. შემდგომში
გაწყვეტილი ჯაჭვის ბოლოები კვლავ მთლიანდება. ტოპოიზომერაზა II წყვეტს დნმ-ს ორივე ძაფს
და გადააქვს შესაბამისი ბოლოები საკუთარ თავზე. ეს იძლევა დნმ-ს გაშლის დროს
სუპერსპირალიზაციის პრობლემის უფრო ეფექტურად გადაჭრის საშუალებას.

ჰელიკაზას მიერ დნმ-ს ორმაგი სპირალის გაშლის შემდეგ, თითოეულ ძაფს უკავშირდება
სპეციალური SSB-ცილები. მათ გააჩნიათ მაღალი შესაბამისობა დნმ-ს ერთძაფიან მონაკვეთებთან
და ახდენენ მათ სტაბილიზაციას ასეთ გაშლილ მდგომარეობაში. რეპლიკაციის ძირითადი
ფერმენტების - დნმ-პოლიმერაზების მოქმედების მექანიზმი იმგვარია, რომ ახალი
პოლინუკლეოტიდური ძაფის სინთეზი არ შეიძლება დაიწყოს მასში პირველი ნუკლეოტიდის
ჩართვის გზით. სინთეზი მიმდინარეობს მხოლოდ როგორც უკვე არსებული პოლინუკლეოტიდის
დაგრძელება, რომელიც მატრიცის კომპლემენტარულია და წარმოქმნის მასთან მატრიცა-საწყისი
პოლინუკლეოტიდის ორსპირალიან კომპლექსს. ყველა ცოცხალ სისტემაში ასეთ მცირე ზომის
საწყის პოლინუკლეოტიდს წარმოადგენს არა დნმ, არამედ მოკლე რნმ-ები. ასეთ საწყის რნმ-ს
ასინთეზირება ფერმენტი პრაიმაზა (ან რნმ-პოლიმერაზა).
ელონგაცია. ამ სტადიაზე ხორციელდება დნმ-ს ძაფების სინთეზი. თითოეული
ნუკლეოტიდი ძაფში ერთვება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ კომპლემენტარულია მატრიცის
შემადგენლობაში მოცემულ პოზიციაში არსებული ნუკლეოტიდისა. ფერმენტული კომპლექსი
ფუნქციონირებს ისე, რომ ერთ-ერთი ძაფი სინთეზირდება მეორეზე რამდენადმე სწრაფად.
შესაბამისად, პირველ ძაფს ეწოდება ლიდერი, მეორეს - დაყოვნებული. ძალიან მნიშვნელოვან
გარემოებას წარმოადგენს ის, რომ ლიდერი ძაფი წარმოიქმნება უწყვეტი ძალიან გრძელი
ფრაგმენტის სახით. დაყოვნებული ძაფი კი წარმოიქმნება შედარებით მოკლე - დაახლოებით 1500
ნუკლეოტიდის სიგრძის ფრაგმენტებისაგან. ეს ე.წ. ოკაზაკის ფრაგმენტებია. ოკაზაკის
ფრაგმენტების სახით სინთეზირდება ის ძაფი, რომლის წარმოქმნის მიმართულება შესაბამისი
რეპლიკაციური ჩანგლის მიმართულების საწინააღმდეგოა. დნმ-ს ძაფების ზრდა ხორციელდება
ფერმენტ დნმ-პოლიმერაზების მიერ. დნმ-ს ძაფის (ან მისი ცალკეული ფრაგმენტის) დაგრძელება
ყოველთვის ხორციელდება 5’-ბოლოდან 3’-ბოლოსკენ. ეს იმას ნიშნავს, რომ ყოველი მომდევნო
ნუკლეოტიდი უერთდება მზარდი ძაფის 3’-ბოლოს.
პროკარიოტებში ცნობილია სამი სახის დნმ-პოლიმარაზა: დნმ-პოლიმერაზა I, დნმ-
პოლიმერაზა II და დნმ-პოლიმერაზა III.

7
 დნმ-პოლიმერაზა III პროკარიოტებში წარმოადგენს ძირითად ფერმენტს. იგი
ახორციელებს ლიდერი ძაფისა და ოკაზაკის ფრაგმენტების სინთეზს საწყისი პატარა
პოლირიბონუკლეინის მოლეკულის (პრაიმერის) 3’-OH ბოლოდან სინთეზს 5’-3’ მიმართულებით.
დნმ-პოლიმერაზული აქტივობის გარდა დნმ-პოლიმერაზა III გააჩნია 3’-5’-ეკზონუკლეაზური
აქტივობაც. ეს უკანასკნელი ვლინდება იმ შემთხვევაში, როდესაც დაშვებულია შეცდომა და
მშენებარე ძაფში ჩართულია „არასწორი“ ნუკლეოტიდი. ამ დროს, ამოიცნობს რა ფუძეთა
დაწყვილების დეფექტს, ფერმენტი აჭრის მზარდი (3’-) ბოლოდან უკანასკნელ ნუკლეოტიდს, რის
შემდეგაც კვლავ აგრძელებს მუშაობას როგორც დნმ-პოლიმერაზა. ლიდერ ძაფზე დნმ-
პოლიმერაზა III მოძრაობს ჰელიკაზას კველდაკველ რეპლიკონის (ან მთელი მოლეკულის
ბოლომდე). დაყოვნებულ ძაფზე დნმ-პოლიმერაზა III მიდის წინა ოკაზაკის ფრაგმენტის რნმ-
პრაიმერამდე და სცილდება ძაფს. დნმ-პოლიმერაზა III-ს ენაცვლება დნმ-პოლიმერაზა I. ეს
დამხმარე ფერმენტი გაცილებით მცირე ზომისაა და გააჩნია სამი სახის ფერმენტული აქტივობა.
პირველი - ეს 5’-3’ ეკზონუკლეაზური აქტივობაა. მის ხარჯზე ხდება ნუკლეოტიდების
თანმიმდევრული „მოკვნეტა“ წინა ფრაგმენტის რნმ-პრაიმერის 5’-ბოლოდან.
გამოთავისუფლებულ ადგილზე ფერმენტი ჩართავს დეზოქსირიბონუკლეოტიდებს, მიაერთებს
რა მათ „თავისი“ ფრაგმენტის 3’-ბოლოს (დნმ-პოლიმერაზული აქტივობა). და ბოლოს, დნმ-
პოლიმერაზა III-ს მაგავსად დნმ-პოლიმერაზა I-საც შეუძლია საჭიროების შემთხვევაში
მოახდინოს საკუთარი მუშაობის კორექცია 3’-5--ეკზონუკლეაზური აქტივობის მეშვეობით. დნმ-
პოლიმერაზა I-ს მუშაობა სრულდება, როდესაც მზარდი ფრაგმენტი მჭიდროდ (უშუალოდ) მიდის
წინამდებარე ფრაგმენტთან.
რაც შეეხება ეუკარიოტებს, აქ პროკარიოტული დნმ-პოლიმერაზა III-ს ფუნქციურ
ანალოგებს, როგორც ჩანს, წარმოადგენენ დნმ-პოლიმარაზას α და δ კომპლექსები; ამასთან,
მაკორეგირებელი 3’-5’ ეკზონუკლეაზური აქტივობა ახასიათებს δ- დნმ-პოლიმარაზას. დნმ-
პოლიმერაზა I-ის ფუნქციებიც ასევე განაწილებულია ორ ფერმენტს შორის: 5’-3’
ეკზონუკლეაზური აქტივობა (რნმ-პრაიმერის მოცილება) ხორციელდება, როგორც ჩანს
სპეციალური ნუკლეაზით, ხოლო დნმ-პოლიმერაზული აქტივობა (ნაპრალების ამოშენება) β- დნმ-
პოლიმერაზით (მის მეორე ფუნქციას წარმოადგენს რეპარაცია).
რეპლიკაციის დასრულებისათვის (ტერმინაციისათვის) გამოიყენება ფერმენტები ლიგაზა
და ტელომერაზა.
წინამორბედი ფერმენტების მოქმედების შემდეგ ახლადსინთეზირებული ჩამორჩენილი
ძაფი შედგება ერთმანეთთან მჭიდროდ მიმდებარე ფრაგმენტებისაგან (გამონაკლისს რგოლოვანი
დნმ წარმოადგენს). მეზობელი ფრაგმენტების „მიკერებას“ ერთმანეთთან ახორციელებს ფერმენტი
დნმ-ლიგაზა (ფერმენტი წარმოქმნის ფოსფოდიეთერულ კავშირს). რეაქციის
განხორციელებისათვის საჭიროა ატფ-ს ჰიდროლიზი.
ტელომერული უბნების რეპლიკაცია
დნმ-პოლიმერაზული სისტემა დაურეპლიცირებელს ტოვებს დნმ-ს მშობლისეული
ძაფების 3’-ბოლოებს, ანუ - ახალი ძაფები მოკლდება 5’-ბოლოებიდან. ყოველ ახალ ძაფში 5’-
ბოლოსთან მდებარე ოკაზაკის ფრაგმენტი, ისევე როგორც ჩვეულებრივ, იწყება მოკლე რნმ-
პრაიმერიდან (ლიდერი ძაფის 5’- ბოლოსთანაც ასევე რნმ-პრაიმერია). რნმ-პრაიმერების
მოცილებას ახდენს სპეციალური ნუკლეაზა. მაგრამ წარმოქმნილ „ნაპრალს“ არ შეუძლია
ამოშენდეს დეზოქსირიბონუკლეოტიდებით იმდენად, რამდენადაც დნმ-პოლიმერაზებს არ
შეუძლიათ იმოქმედონ „ნულიდან“. ამიტომ გამოდის, რომ ახალი ძაფი ძველზე მოკლე უნდა იყოს.

8
ამ პრობლემის გადაჭრა ხდება ფერმენტ ტელომერაზას მეშვეობით. ტელომერაზა აგრძელებს არა
ახალ, დამოკლებულ ძაფს, არამედ ძველს, უფრო გრძელს. ძველი (მშობლისეული) ძაფის 3’-ბოლოს
ტელომერაზა თანმიმდევრულად მიაშენებს ნუკლეოტიდთა რამდენიმე ასეულ განმეორებად
თანამიმდევრობას. ამის შემდეგ, მნიშვნელოვნად დაგრძელებული ძველ ძაფს უნარი აქვს
შეასრულო მატრიცის როლი ახალი (დამოკლებული) ძაფის ოკაზაკის კიდევ ერთი ფრაგმენტის
წარმოსაქმნელად. ამრიგად აღდგება ტელომერული უბნის სიგრძე. არსებობს ტელომერების
დაგრძელების სხვა, ალტერნატიული მექანიზმებიც. ტელომერები ქრომოსომების
დამაბოლოებელი უბნებია, მათი მეშვეობით ქრომოსომები ფიქსირდება ბირთვულ მატრიქსზე,
რასაც მნიშვნელობა აქვს მეიოზისათვის. გარდა ამისა, ტელომერები იცავენ დნმ-ს გენეტიკურად
მნიშვნელოვან ნაწილებს დაურეპლიცირებლობისაგან. და ბოლოს, დნმ-ს ტელომერული უბნები
წარმოადგენენ ერთგვარ „საათს“, უჯრედის დაყოფათა რაოდენობის აღრიცხვისათვის, მას შემდეგ
რაც ტელომერაზული აქტივობა ქრება. უჯრედის ყოველი გაყოფა იწვევს ტელომერას დამოკლებას
50-65 ნუკლ.წყვილით (გარდა სასქესო უჯრედებისა, სადაც ტელომერაზული აქტივობა მაღალია).
გარდა აღწერილისა, ცნობილია დნმ-ს რეპლიკაციის კიდევ ერთი ტიპი - „მბრუნავი
რგოლით“. ასე რეპლიცირდება ზოგიერთი ფაგის, ვირუსის, მიტოქონდრიების, პლაზმიდების
რგოლოვანი დნმ-ს მოლეკულები. რეპლიკაციის ამ მეთოდის დროს საწყისი დნმ-ს ერთ-ერთ ძაფში
ხდება წყვეტა და გამოთავისუფლებული 5’-ბოლო უერთდება უჯრედულ მემბრანას.
გაუწყვეტელი ძაფის კომპლემენტარული მატრიცის 3’-ბოლოზე იწყება შვილეული ძაფის
სინთეზი. ამასთან ადგილი აქვს მშობლისეული მოლეკულის ბრუნვას, რაც უზრუნველყოფს
მისგან ახლადსინთეზირებული შვილეული ძაფის „ჩამოცოცებას“. ეს უკანასკნელი იჭრება დნმ-ს
საწყისი მოილეკულის სიგრძის შესაბამის ნაჭრებად. რეპლიკაციის ასეთი ხერხი განაპირობებს
დედისეული დნმს მრავალი ასლის წარმოქმნას.

რეპლიკაციის სივრცობრივი ორგანიზაცია

ძუძუმწოვრების ბირთვებში რეპლიკაციისა ვლინდება, დაახლოებით 150 რეპლიკაციის ცენტრი -
„რეპლიკაციური ფაბრიკები“ ან - რეპლისომები, რომლებიც დაახლოებით თანაბრად არის
დაცილებულიერთმანეთისაგან. დნმ-ს სინთეზის ინიციაციის დროს ამ ცენტრების ზომები მცირეა
და ისინი ვლინდება მცირე ზომის მკაფიოდ გამოხატული „წერტილების“ სახით, რომლებიც
თანდათანობით, დროთა განმავლობაში უფრო დიფუზური ხდება. რეპლიკაციის ამ ცენტრებში
ხდება დნმ-ს სინთეზში მონაწილე ცილების აკუმულაცია: დნმ-პოლიმერაზების, PCNA და RP-A,
აგრეთვე ისეთი მოლეკულების სახით, როგორიცაა ციკლინ A, cdk2 და RPA70. იმუნოქომიური
მეთოდებით და კოლოიდური ოქროს ნაწილაკების გამოყენებით ნაჩვენებია, რომ დნმ-ს მზარდი
ძაფები რეპლიკაციის ცენტრებიდან გამოდის. ეს შესაძლებლობას იძლევა ვივარაუდოთ, რომ
რეპლიკაციური სინთეზის დროს დნმ-ს ძაფები გადაადგილდება ბირთვის შიგნით ფიქსირებული
რეპლიკაციის აპარატის გავლით. დნმ-ს სინთეზის ასეთი ბირთვშიდა კომპარტმენტალიზაცია
შესაძლებლობას იძლევა მოხდეს რეპლიკაციასა და ქრომოსომათა სივრცობრივი სტრუქტურის
შენარჩუნებაში მონაწილე რეგულატორული, სტრუქტურული და ფერმენტული კომპონენტების
კონცენტრირება. ბირთვის მიკროკომპარტმენტებში ფუნქციურად აქტიური ელონგირებადი
კომპლექსების საფეხურებრივი აწყობა დიდ შესაძლებლობებს იძლევა დნმ-ს რეპლიკაციური
სინთეზის ინიციაციის რეგულაციისათვის.
ბირთვული სივრცობრივი სტრუქტურების როლი დნმ-ს ფუნქციური თავისებურებების
უზრუნველყოფაში შეიძლება განხილულ იქნას ქრომოსომების რეპლიკაციის მაგალითზე Xenopus

9
laevis-ის ოოციტებში. ოოციტებში პროკარიოტული დნმ-ს ინექციას ან მის დამატებას ოოციტების
ექსტრაქტებში თან სდევს ფსევდობირთვების წარმოქმნა, რომლებიც კომპეტენტურნი არიან დნმ-
ს რეპლიკაციის თვალსაზრისით. რეპლიკაცია ასეთ სიისტემებში სივრცობრივად
მოწესრიგებულია: იგი მიმდინარეობს დნმ-ს დისკრეტულ მონაკვეთებში, რომლებიც
რეპლიკაციის ჩანგლების კლასტერებს შეიცავენ. ამასთან, რეპლიკაციის ცენტრების რაოდენობა და
სივრცობრივი განაწილება ფსევდობირთვებში კორელაციაშია მათ რაოდენობასა და
განაწილებასთან S-ფაზაში მყოფ კულტივირებად უჯრედთა ბირთვებში. აქედან გამომდინარე,
რეპლიკაციის ინიციაციის უნარის მქონე ფუნქციური კომპლექსების აწყობა, მკეთრად არ არის
დამოკიდებული ქრომოსომების დნმ-ში ნუკლეოტიდთა თანამიმდევრობაზე, იგი გაცილებით
უფრო მეტი ხარისხითაა დამოკიდებული ბირთვის შიდა სივრცობრივ სტრუქტურაზე და
შეიძლება ეფექტურად მიმდინარეობდეს პროკარიოტულ დნმ-ზეც კი. ეს ნიშნავს, რომ ბირთვის
სივრცობრივ სტრუქტურას შეუძლია უშუალოდ გააკონტროლოს მისი ფუნქციები, ამ შემთხვევაში
- ქრომოსომების რეპლიკაციის ინიციაცია. მაგრამ მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ, რომ Xenopus-
ის განვითარების ადრეულ ემბრიონულ სტადიებზე რეპლიკაციის კონტროლი შესუსტებულია, და
რეპლიკაციის დასაწყისის ზონების რიცხვი მნიშვნელოვნად მეტია, ვიდრე სომატურ უჯრედებში.
რეპლიკაციის ნორმალური კონტროლი თავს იჩენს უჯრედული ციკლის ხანგრძლივობის
გაზრდის შემდეგ - შუა ბლასტულის სტადიაზე. ნორმალურ სომატურ უჯრედებში რეპლიკაციის
ყველა ცენტრი ერთდროულად არ იწყებს დნმ-ს სინთეზს. ზოგი მათგანი ფუნქციონირებს
ადრეულ, ნაწილი კი უჯრედული ციკლის გვიანდელ S-ფაზაში. ქრომოსომების ასეთი
დიფერენციული რეპლიკაცია წარმოადგენს მნიშვნელოვან რეგულატორულ მექანიზმს, რომელიც
უზრუნველყოფს ქრომატინის ლოკალურ ორგანიზაციას და გენთა აქტივობას. ანალოგიური
მოვლენა აღმოჩენილია საფუვრების უჯრედებში, სადაც რეპლიკაციის ცენტრების ფუნქციონირება
დროში დამოკიდებულია ქრომოსომების მდებარეობაზე ბირთვში.

10