ტრანსკრიფცია

ტრანსკრიფციის ფერმენტები და ცილოვანი ფაქტორები

ტრანსკრიფცია ეწოდება მექანიზმს, რომლის მეშვეობითაც დნმ–ში არსებული ერთ–ერთი
სტრუქტურული გენის ინფორმაცია გადაიწერება მის კომპლემენტარულ ინფორმაციული რნმ–ის
ნუკლეოტიდთა თანმიმდევრობაში. ამ პროცესს გენის ექსპრესიასაც უწოდებენ. ტრანსკრიფციაც,
ისევე როგორც რეპლიკაცია და ტრანსლაცია, სამ ეტაპად მიმდინარეობს: ინიციაცია, ელონგაცია
და ტერმინაცია.
რნმ-ის მოლეკულათა სინთეზი იწყება დნმ-ს გარკვეულ ნუკლეოტიდურ თანამიმდევრობებში
(საიტებში), რომლებსაც პრომოტორები ეწოდებათ და მთავრდება მატერმინირებელ
მონაკვეთებში (ტერმინატორებში). პრომოტორითა და ტერმინაციის საიტით შემოსაზღვრული
დნმ-ს მონაკვეთი წარმოადგენს ტრანსკრიპციის ერთეულს - ტრანსკრიპტონს. ეუკარიოტებში,
როგორც წესი, ტრანსკრიპტონის შემადგენლობაში შედის მხოლოდ ერთი გენი, პროკარიოტებში
კი - რამდენიმე. თითოეული ტრანსკრიტონის შემადგენლობაში შედის არაინფორმაციული ზონა
- ნუკლეოტიდთა სპეციფიკური თანამიმდევრობები, რომლებთანაც ურთიერთქმედებენ
რეგულატორული ტრანსკრიპციული ფაქტორები.
ტრანსკრიფციის ძირითადი ფერმენტია რნმ-პოლიმერაზა. რნმ-პოლიმერაზა მუშაობს
მატრიცული ძაფის 3-5 მიმართულებით და დნმ-პოლიმერაზასაგან განსხვავებით პრაიმერს არ
საჭიროებს. პტოკარიოტებში იგი ხუთი სუბერთეულისაგან შედგება, ერთ-ერთი მათგანი - σ-
სუბერთეული, ემსახურება ტრანსკრიფციის ინიციაციას, დანარჩენები - მის ელონგაციას.
ეუკარიოტებში აღმოჩენილია სამი ტიპის რნმ-პოლიმერაზა, რომელთა ლოკალიზაცია უჯრედში
და ფუნქციები განსხვავებულია. რნმ-პოლიმერაზა I შეინიშნება ბირთვაკში და პასუხისმგებელია
რიბოსომული რნმ-ს ტრანსკრიფციაზე; რნმ- პოლიმერაზა II გვხვდება ნუკლეოპლაზმაში და
უზრუნველყოფს ჰეტეროგენული ბირთვული რნმ-ს (ჰბ-რნმ-ის) - მ-რნმ-ს წინმორბედის
სინთეზს. რნმ-პოლიმერაზა III ლოკალიზებულია ნუკლეოპლაზმაში და ახორციელებს მცირე
ზომის ბირთვული რნმ-ების და სატრანსპორტო რნმ-ს სინთეზს.
ბაქტერიებში რნმ-პოლიმერაზა უშუaლოდ უკავშირდება პრომოტორს, ეუკარიოტებში კი
ამისათვის აუცილებელია დამატებითი ცილები. ცილებს, რომლებიც ეხმარებიან რნმ-
პოლიმერაზას პრომოტორის ამოცნობაში - ტრანსკრიფციის ფაქტორებს უწოდებენ.
ბაქტერიული რნმ-პოლიმერაზა შედგება ორი α-სუბერთეულისაგან (მცირე სუბერთეულები);
β და β‘-სუბერთეულისაგან (დიდი სუბერთეულები) და O-სუბერთეულისაგან. ისინი ერთად
წარმოქმნიან ე.წ. მინიმალურ ფერმენტს, ანუ კორ-ფერმენტს. კორ-ფერმენტს შეიძლება
მიუერთდეს σ-სუბერთეული, რომელიც აუცილებელია რნმ-ს სინთეზის დაწყების, ანუ -
ტრანსკრიპციის ინიციაციისათვის (როგორც ვიცით ეს პროცესიც სამეტაპიანია - ინიციაცია,
ელონგაცია და ტერმინაცია). σ -სუბერთეულს კორ-ფერმენტთან ერთად სრულ ფერმენტს, ანუ
ჰოლო-ფერმენტს უწოდებენ. σ-სუბერთეული დნმ-თან დაკავშირებისათვის საჭიროებს
აქტივაციას CYA-ც-ამფ კომპლექსის მიერ. σ-სუბერთეულის პრომოტორთან დაკავშირება
ინიცირებს ტრანსკრიპციის პროცესს (იხსნება დნმ-ს სპირალი და წარმოიქმნება ტრანსკრიპციის
ორკაპი). 8-10 ნუკლეოტიდის სინთეზის შემდეგ σ-სუბერთეული სცილდება კომპლექსს და
შემდგომ მუშაობას - ელონგაციას, აგრძელებს კორ-ფერმენტი. ამის შემდეგ ხდება ტერმინაცია,
კორ-ფერმენტი კი თავისუფლდება და მზად არის სინთეზის ახალი ციკლისათვის.

1
 ზოგადად ტრანსკრიფციის სქემა ყველა ეტაპის ჩათვლით შემდეგი სახით შეიძლება
წარმოვადგინოთ:

გენთა ექსპრესიის რეგულაცია პროკარიოტებში

2
 გენთა გადართვის რეგულაცია ყველაზე კარგად შესწავლილია ბაქტერიებში. კლასიკურ
მაგალითს წარმოადგენს ნაწლავის ჩხირის (E.coli) ლაქტოზის ოპერონი. გენთა ექსპრესიის
ძირითად ერთეულს პროკარიოტებში წარმოადგენს ოპერონი.
ოპერონი - ეს ბაქტერიული ქრომოსომის უბანია, რომელიც შეიცავს დნმ-ს შემდეგ
მონაკვეთებს: P - პრომოტორს; O - ოპერატორს, Z, Y, A - სტრუქტურულ გენებს, T - ტერმინატორს
(ზოგიერთი ოპერონის შემადგენლობაში შეიძლება 10-მდე ან მეტი სტრუქტურული გენი
შედიოდეს).
პრომოტორი - დნმ-ს რეგულატორული მონაკვეთია, რომელიც ემსახურება დნმ-
პოლიმერაზას მიერთებას დნმ-ს მოლეკულასთან. ლაქტოზის ოპერონში რნმ-პოლიმერაზას
მიერთება ხორციელდება CAP-cAMP კომპლექსის მეშვეობით (CAP -სპეციფიკური ცილაა,
რომელიც თავისუფaლი ფორმით არააქტიურ აქტივატორს წარმოადგენს; cAMP(ც-ამფ) -
ციკლოადენოზინმონოფოსფატი - ადენოზინ-მონოფოსფორმჟავას ციკლური ფორმაა).
ოპერატორი - დნმ-ს რეგულატორული ელემენტია, რომელსაც შეუძლია მიიერთოს lac-გენის
მიერ კოდირებული ცილა-რეპრესორი. როდესაც რეპრესორი ოპერატორთან არის მიერთებული
რნმ-პოლიმერაზას აღარ შეუძლია დნმ-ს მოლეკულის გასწვრივ გადაადგილება და მატრიცული
რნმ-ს სინთქზი.
სტრუქტურული გენები აკოდირებენ ლაქტოზის დათიშვისათვის (გალაქტოზად და
გლუკოზად) აუცილებელ სამ ფერმენტს. რძის შაქარი ლაქტოზა - გლუკოზასთან შედარებით
კვების ნაკლებად ფასეული პროდუქტია, ამიტომ გლუკოზის შემცველობისას ლაქტოზის
დათიშვა ბაქტერიისათვის არახელსაყრელია. მაგრამ გლუკოზის არარსებობისას ბაქტერია
იძულებულია გადავიდეს ლაქტოზით კვებაზე, რისთვისაც ასინთეზირებს შესაბამის ფერმენტებს
Z (β- გალაქტოზიდაზას - შლის ლაქტოზას გალაქტოზად და გლუკოზად), -Y-
(გალაქტოზიდპერმეაზას - უზრუნველყოფს არიდან ლაქტოზის მიზიდვას და შეღწევას
უჯრედში), A (თიოგალაქტოზიდტრანსაცეტილაზას).

სურ. ლაქტოზის ოპერონის სქემა

ტერმინატორი - დნმ-ს რეგულატორული მონაკვეთი, რომელიც ემსახურება მატრიცული რნმ-
ს სინთეზის დასრულების შემდეგ რნმ-პოლიმერაზას მოცილებას.

გენთა აქტივობის რეგულაციის ზოგადი პრინციპები ოპერონებში შეიმუშავეს ფ.ჟაკობმა და ჟ.

მონომ. მათი კონცეფციის თანახმად, გენთა აქტივობის რეგულაციის ერთეულს პროკარიოტებში
ოპერონი წარმოადგენს. ოპერონში შემავალ სტრუქტურულ გენთა ტრანსკრიფცია რეგულირდება
ორი ელემენტით - გენ-რეგულატორით და ოპერატორით. ოპერატორი ხშირად მდებარეობს

3
პრომოტორსა და სტრუქტურულ გენებს შორის; გენი-რეგულატორი შეიძლება ლოკალიზებული
იყოს ოპერონის გვერდით ან მისგან რამდენადმე დაცილებით. აღსანიშნავია, რომ
რეგულატორულ გენს, რომელიც ლაქტოზის ოპერონის შემთხვევაში რეპრესორს აკოდირებს,
ოპერატორი არ გააჩნია, მისი ტრანსკრიპცია მუდმივად შეიძლება მიმდინარეობდეს. ცილა
რეპრესორის მიერთება ოპერატორთან ბლოკავს სტრუქტურული გენების ტრანსკრიფციას,
რადგან ხელს უშლის რნმ-პოლიმერაზას დაკავშირებას პრომოტორთან. პირიქით, თუ ცილა-
რეგულატორს წარმოადგენს აქტიური აპოინდუქტორი, მისი მიერთება ოპერატორთან ქმნის
პირობებს ტრანსკრიფციის ინიციაციისათვის. ოპერატორების მუშაობის რეგულაციაში
მონაწილეობენ აგრეთვე დაბალმოლეკულური ნივთიერებები - ეფექტორები, რომლებიც
გვევლინებიან ოპერონის შემადგენლობაში შემავალი სტრუქტურული გენების ხან
ინდუქტორების, ხან კორეპრესორების როლში.
განასხვავებენ ინდუცირებად (ჩართვად) და რეპრესირებად (გამორთვად) ოპერონებს მათ
მუშაობაზე მოლეკულა-ეფექტორების გავლენის მიხედვით.
ოპერონის მუშაობის რეგულაციის ნეგატიური ტიპისას, ეფექტორი, რომელიც კორეპრესორს
წარმოადგენს, უკავშირდება არააქტიურ რეპრესორს და ააქტიურებს მას, რის შედეგადაც
რეპრესორი იძენს ოპერატორთან დაკავშირების უნარს და ბლოკავს ოპერონის ტრანსკრიფციას.
ოპერონის მუშაობის პოზიტიური კონტროლისას ეფექტორი უკავშირდება არა რეპრესორს,
არამედ აპოინდუქტორს, რაც ხელს უწყობს, ან პირიქით ბლოკავს ტრანსკრიფციას, იმის
მიხედვით, თუ როგორ ფორმას (აქტიურს ან არააქტიურს) შეიძენს აპოინდუქტორი ეფექტორთან
დაკავშირების შემდეგ.
Lac-ოპერონის მუშაობის რეგულაციისათვის აუცილებელია cya გენი, რომელიც აკოდირებს
CYA ცილას. იგი აკატალიზებს ატფ-დან ც-ამფ-ის წარმოქმნას. თუ უჯრედი შეიცავს გლუკოზას,
მაშინ CYA ცილა შედის მასთან რეაქციაში, გადადის არააქტიურ ფორმაში და კარგავს σ-
სუბერთეულთან დაკავშირების უნარს. ამრიგად, გლუკოზა ახდენა ც-ამფის სინთეზის
ბლოკირებას და შეუძლებელს ხდის პრომოტორთან რნმ-პოლიმერაზას დაკავშირებას.
შესაბამისად, გლუკოზა წარმოადგენს ლაქტოზის ოპერონის რეპრესორს.
მაგრამ, თუ უჯრედში არსებობს ლაქტოზა, იგი ურთიერთქმედებს ცილა-რეპრესორთან და
გადაჰყავს იგი არააქტიურ ფორმაში. ლაქტოზასთან დაკავშირებულ ცილა-რეპრესორს არ
შეუძლია მიუერთდეს ოპერატორს და, შესაბამისად, ვეღარ უღობავს გზას რნმ-პოლიმერაზას.
ამდენად, ლაქტოზა წარმოადგენს ლაქტოზური ოპერონის ინდუქტორს.
უჯრედში მხოლოდ გლუკოზის არსებობისას ცილა-რეპრესორი მიერთებულია
ოპერატორთან, რის გამოც რნმ-პოლიმერაზას არ შეუძლია პრომოტორთან დაკავშირება. ოპერონი
არ მუშაობს და სტრუქტურული გენები გამორთულია.
თუ უჯრედში ჩნდება ლაქტოზა, და ამავდროულად არსებობს გლუკოზაც, ცილა-რეპრესორი
სცილდება ოპერატორს და გზას უხსნის რნმ-პოლიმერაზას. მაგრამ რნმ-პოლიმერაზა ვერ
უკავშირდება პრომოტორს, რადგან გლუკოზა ახდენს ც-ამფ-ს სინთეზის ბლოკირებას. ოპერონი
კვლავ არ მუშაობს და სტრუქტურული გენები გამორთულია.

4
 სურ. ლაქტოზის ოპერონის მუშაობის სქემა

თუ უჯრედში მხოლოდ ლაქტოზაა (და გლუკოზა არ არის), ასეთ შემთხვევაში ცილა-

რეპრესორი უკავშირდება ლაქტოზას, სცილდება ოპერატორს და გზას უხსნის რნმ-
პოლიმერაზას,რადგან გლუკოზის არარსებობის პირობებში CYA ცილა აკატალიზებს ც-ამფ-ის
სინთეზს, შესაბამისად, რნმ-პოლიმერაზა σ-სუბერთეულის მეშვეობით უკავშირდება
პრომოტორს, სტრუქტურული გენები ჩაირთვება და რნმ-პოლიმერაზა ასინთეზირებს სამივე
სტრუქტურული გენის მატრიცაზე ერთიან მ-რნმ-ს. ამრიგად, ლაქტოზის ოპერონი
იმყოფება ინდუქტორის (ლაქტოზა) და რეპრესორის (გლუკოზა) ორმაგი კონტროლის ქვეშ.

4. ტრანსკრიფციის ტერმინაცია
ტრანსკრიფციის ტერმინაცია პროკარიოტებში შეიძლება განხორციელდეს ორი გზით:
1. Rho -დამოკიდებული ტერმინაცია, რომელიც კონტროლირდება Rho ცილით. Rhoფაქტორი
უკავშირდება რნმ-ს მზარდ ჯაჭვს და თითქოს მისდევს მას რნმ-ს სინთეზის პარალელურად. დნმ-
ს Rho-დამოკიდებული ტერმინაციის ადგილებში რნმ-პოლიმერაზა წყვეტს ელონგაციას. Rho
ცილა ახდენს წყალბადური ბმების დესტაბილიზაციას დნმ-მატრიცასა და მ-რნმ-ს შორის და
ათავისუფლებს მ-რნმ-ს.
2. Rho-დამოუკიდებელი ტერმინაცია - კონტროლირდება დნმ-მატრიცაში არსებული
გარკვეული თანამიმდევრობებით. რნმ-პოლიმერაზა მიდის დნმ-მატრიცის CG
თანამიმდევრობებით მდიდარ მონაკვეთამდე. სინთეზირებული რნმ-ს მოლეკულა წარმოქმნის
მარყუჟს, რომლის შემდეგაც განლაგებულია რამდენიმე ურაცილი, რაც იწვევს რნმ-ს მოლეკულის
მოცილებას დნმ-მატრიცისაგან.