"Ludzie bezdomni"

Stefana Żeromskiego
Bohaterowie:
Doktor Tomasz Judym - młody chirurg, syn ubogiego, uzależnionego od alkoholu
warszawskiego szewca, idealista, człowiek posiadający niezłomną wolę i silny charakter,
stawiający na pierwszym miejscu dobro ludzi najuboższych, zawsze w pełni świadomy
swego statusu społecznego, który pomimo wykształcenia uzależniony jest od pochodzenia.
Mimo szlachetnych idei, Judym nie jest postacią w pełni pozytywną. Działa z powodu swego
kompleksu niższości, kompleksu człowieka ubogiego, który widzi możliwość zerwania z
własną sferą tylko poprzez jej całkowitą likwidację. To dlatego Judym chce za wszelką cenę
poprawić los ludzi żyjących w skrajnej nędzy. Kieruje się emocjami, a nie rozsądkiem - dla
fachowców-lekarzy nie jest partnerem w dyskusji, ale rozhisteryzowanym fanatykiem idei
poprawy losu biedoty. W rozmowie z kolegami-lekarzami w jednym z warszawskich salonów
Judym nie używa racjonalnych, konkretnych argumentów, nie umie być rzeczowy, zbyt się
angażuje osobiście, ujawnia swoją psychiczną słabość i dlatego nie jest traktowany
poważnie.
Mimo, że pochodzi z warstwy ubogich rzemieślników, bardzo się od nich oddalił. Z rodziną
brata nie łączą go właściwie żadne więzi uczuciowe. Chce działać sam, bez udziału samych
zainteresowanych w poprawie swego losu. Nie docenia siły, która tkwi w ludziach ubogich,
pragnących wyrwać się z nędzy.
Judym nie umie właściwie ocenić ani własnych atutów i możliwości, ani ograniczeń. Zdobył
za granicą cenne wykształcenie i doświadczenie, którego nie potrafi wykorzystać w pracy w
kraju. Załamują go już pierwsze niepowodzenia, ucieka z Cisów właśnie wtedy, kiedy byłby
tam najbardziej potrzebny. Nie walczy do końca. A wcześniej - przed walką - nie stara się
pozyskać sojuszników w ludziach, którzy mają możliwość podejmowania ważnych decyzji
(tak jest w przypadku jego stosunków z Węglichowskim i Krzywosądem).
Judym wyraźnie przecenia swe siły, kilkakrotnie udowadniając słabość i brak konsekwencji
działania. Opuszcza Warszawę, ponieważ nie potrafi pozyskać pacjentów - został odrzucony
przez środowisko lekarskie, a nie potrafił wiedzą i umiejętnościami udowodnić swej wartości.
Ucieka z Cisów, bo tu również jego działalność nie cieszyła się powodzeniem, mimo że
przecież przynosiła konkretne efekty (bardzo potrzebny szpital dla ubogich). W ostatniej
scenie Judym wygląda na człowieka zmęczonego i załamanego.
Bohater nie potrafi docenić nawet tak wielkiego szczęścia, jakim jest szczere uczucie Joasi.
Niszczy je, mając świadomość, że przyczynia się tym samym do tragedii dziewczyny, która
utraci nadzieję na dom i szczęśliwą rodzinę.
Prawdopodobnie powyższe cechy sprawiają, że przynajmniej w trakcie trwania akcji
powieści Judym nie odnosi sukcesów. Symbolem jego wnętrza w ostatniej scenie powieści
jest rozdarta sosna. Nie wiadomo, jaką drogę doktor wybierze i czy wyciągnie naukę z
dotychczasowych doświadczeń.
Joasia Podborska - “panna dwudziestokilkuletnia, ciemna brunetka z niebieskimi oczami,
prześliczna i zgrabna”, przyjaciółka Niewadzkiej, guwernantka panien Orszeńskich, szczera,
wrażliwa, bezpośrednia. Nie jest szczęśliwa. Wcześnie straciła rodziców i dom rodzinny.
Znała Stasię Bozowską (bohaterkę Siłaczki Żeromskiego), więc prawdopodobnie jest
zwolenniczką pozytywistycznych idei pracy organicznej i pracy u podstaw. Jest samodzielna,
podczas pobytu w Warszawie uczy córkę państwa Predygierów, co pozwala jej pomagać
bratu Henrykowi. Jej drugi brat, Wacław, umiera na wygnaniu (prawdopodobnie brał udział w
powstaniu). W Warszawie czuje się samotna i zagubiona. Nikt jej nie rozumie, nikt nie
otacza cieplejszym uczuciem, sama o sobie pisze w dzienniku: “Już sama nie wiem, czego
chcę. Tęsknię, a raczej usycham z tęsknoty. Chciałabym pójść, uciec...”.
Joasia Podborska jest wrażliwa, delikatna, bardzo kobieca. Przy tym to osoba wykształcona,
odznaczająca się smakiem artystycznym. W kontaktach z mężczyznami jest trochę
nieśmiała, choć to emancypantka i potrafi być dla mężczyzny partnerem w dyskusji (co
ujawnia w salonie panny Heleny). Obdarza Judyma szczerą, gorącą miłością, jest
spragniona czułości, opieki. Czuje się bezdomna, brak jej własnego miejsca w świecie.
Chociaż odwiedza rodzinne strony, nie potrafi odnaleźć tam swoich korzeni. Z Judymem
łączy marzenia o szczęśliwej przyszłości wypełnionej wspólną pracą, wzajemnym
zrozumieniem i miłością. Nie potrafi zrozumieć jego decyzji, ale się nie przeciwstawia. Po
ostatniej rozmowie z ukochanym odchodzi zupełnie zdruzgotana, załamana. Być może już
nigdy nie zdoła ułożyć sobie życia.
Korzecki - Znajomy Judyma. Wysoki, trzydziestokilkuletni brunet o smutnych oczach,
zadbany, starannie i modnie ubrany. Panowie poznali się w Paryżu. Razem byli w
Szwajcarii, gdzie inżynier leczył nerwy. Człowiek samotny, mający tylko najpotrzebniejsze
rzeczy, bardzo wrażliwy na ludzką krzywdę. Z największym trudem znosił panującą w
Zagłębiu nędzę, nieludzkie warunki pracy robotników i ich wyzysk. Pomagał
najbiedniejszym. Zapewne uczestniczył też w jakiejś nielegalnej działalności rewolucyjnej,
czego dowodem jest doręczona nocą paczka (z dużym prawdopodobieństwem zawierała
konspiracyjne druki). Korzecki marzył o pokonaniu strachu, wyzwoleniu się od cielesnych,
biologicznych uwarunkowań, pełnym ukształtowaniu swej woli. Bardzo mocno przeżywał lęki
egzystencjalne. W końcu popełnił samobójstwo - zawsze chciał umrzeć wtedy, gdy sam tego
zapragnie.
Pani Niewadzka - majętna wdowa, „dama niemałej wagi, wiekowa, z siwymi włosami i dużą
a jeszcze piękną twarzą”, nieco surowa w zachowaniu. Wdowa po Izydorze Niewadzkim
założycielu uzdrowiska w Cisach. Opiekunka panien Orszańskich. Pani stateczna, pragnąca
kontynuować poczynania męża. Lubi i ceni Judyma.
Natalia Orszeńska - Osierocona, opiekowała się nią babcia. Piękna "śniada blondynka o
ślicznych wargach", dziewczyna elegancka i świadoma swych wdzięków. Ta pełna
temperamentu siedemnastoletnia panna udawała nieśmiałą. Była zalotna, prowokowała
mężczyzn (w tym i Judyma). Zakochała się w Karbowskim, którego jej otoczenie uważało
(słusznie) za utracjusza, lekkoducha i szulera. Natalia zdecydowała się zlekceważyć normy
obyczajowe. Okazała swą niezależność i siłę charakteru, poślubiając Karbowskiego i
wyjeżdżając z nim za granicę.
Wanda Orszeńska - młodsza siostra Natalii, żywa i śmiała.
Wiktor Judym - Brat Tomasza; silny i wysoki, lecz blady i zaniedbany mężczyzna. Pracował
jako robotnik, zazdrościł bratu wykształcenia (choć jednocześnie był z niego dumny). Miał
żal do Tomasza za to, że ten przed laty niezbyt interesował się losem rodziny. Z kraju
wyjechał zapewne nie w poszukiwaniu lepszej pracy i zarobku, lecz w obawie przed
aresztowaniem i represjami ze strony carskiej policji, gdyż - co nie jest do końca jasne -
działał w jakiejś lewicowej organizacji robotniczej.
Jan Bogusław Krzywosąd Chobrzański - długoletni administrator zakładu w Cisach, “stary
kawaler, przystojny, wysokiego wzrostu i pięknej figury”, posiadający burzliwą przeszłość,
“przeszedł Europę wzdłuż i w poprzek”, potrafił rozmawiać o wszystkich chyba dziedzinach
sztuki i rzemiosła, pracowity, jego głównym zajęciem było “odnawianie” antyków i dzieł sztuki
oraz “fabrykowanie” takichże antyków z różnych historycznych i niehistorycznych szczątków,
“wśród najcięższych kolei losu dążył zawsze do sławy, wyniesienia, do znaczenia, do
wpływu i rozgłosu wśród swoich”.
Les Leszczykowski - syn “ubogiego szlachcica spod Cisów”, uczęszczał niegdyś do “sławnej
szkoły wojewódzkiej kieleckiej”, gdzie przyjaźnił się z Niewadzkim, Węglichowskim i
Krzywosądem, mieszkał w Bosforze, pracowity i twardy kupiec, posiadający nieugiętą wolę,
trzeźwy, chytry, jego jedyną pasją było wydawanie pieniędzy na wspomaganie młodych i
utalentowanych Polaków oraz na “ucywilizowanie jak najwyżej” swego rodzinnego Zagórza.
Obyty w świecie. Bywał w różnych krajach i imał się różnych zawodów: “Bywał tragarzem
okrętowym, zamiataczem ulic, roznosicielem dzienników europejskich, ajentem w pewnym
sklepie francuskim, subiektem, komiwojażerem, a wreszcie właścicielem ogromnych
magazynów, handlarzem dywanów, przemysłowcem itd”. Wytrwały, uparty, w głębi duszy
“marzyciel i asceta”, chętnie pomagał wszelkiego rodzaju fantastom, wynalazcom,
wszystkim, którzy zamierzali poprawiać świat i przyczyniać się do wspólnego dobra i
postępu. Marzył, że kiedyś uzdrowisko w Cisach będzie kurortem na światowym poziomie.
Węglichowski - Doktor, mężczyzna pięćdziesięcioletni, niski i chudy, ale wciąż pełen życia,
wyróżniający się przyjemną powierzchownością. Dyrektor zakładu dla kuracjuszy w Cisach.
Nade wszystko cenił sobie swą posadę i spokój, nic dziwnego więc, że drażniły go pomysły
Judyma chcącego zmieniać Cisy.
Zatrudnia Judyma jako lekarza i jest mu dość przychylny do czasu kiedy Tomasz nie
zaczyna domagać się likwidacji stawów. Dla Węglichowskiego ważniejszy jest interes
ekonomiczny (wpływy ze sprzedaży ryb) niż zdrowie chłopskich dzieci i kuracjuszy.
Wacław Podborski - brat Joasi, skazany na pobyt na Syberii za rewolucyjną działalność.
Dr Czernisz - był niezwykłym człowiekiem, mającym sławę znakomitego lekarza także poza
Warszawą. Pochodził z biednej rodziny, przez całą drogę życiową nikt mu nie pomagał
finansowo, ani w szkole, ani na studiach. Do wszystkiego, co osiągnął, doszedł ciężką pracą
i ambicją. Ożenił się dopiero po czterdziestce, gdy był już zamożnym człowiekiem na
stanowisku. Jego żona była piękną kobietą, w młodości emancypantką, która z uwagi na
obowiązki domowe i wychowywanie dzieci poświęciła się rodzinie.
Kalinowicz - dyrektor kopalni

Problematyka "Ludzi bezdomnych" :

1. Znaczenie tytułu:
I - dosłowne:
- bezdomni z warszawskiego proletariatu
- nędzarze z paryskiego domu noclegowego
- biedacy z Cisow ( wymyslali chorobe, zeby ogrzac sie w szpitalu)
II - metaforyczne:
- bezdomnośc ideowa (dr Judym poswieca sie idei niesienia pomocy potrzebujacym,
przekreśla szansę na założenie rodziny - "Nie mogę miec, ani ojca, ani matki, ani zony, ani
jednej rzeczy, ktora bym przycisnał do serca, dopoki z oblicza ziemi nie znikną te zmory.
Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę byc sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mnie
nie trzymał")
- bezdomność o podlozu ekonomicznym - Wiktor Judym wyrusza w swiat w poszukiwaniu
lepszego życia ("za chlebem"). Sugerowany jest w powieści rowniez społeczno-polityczny
aspekt jego emigracji (bezdomnośc narodowa)
- bezdomnośc społeczna - Joasia nie ma własnego domu (praca w Warszawie, posada
guwernantki)
- bezdomnośc polityczna - Leszczykowski ("burza wyrzuciła go z kraju"), Waclaw - brat Joasi
(jego śmierc po zesłaniu staje sie symbolem bezdomności powstańców i represji zaborcy po
upadku powstania
- bezdomnośc egzystencjalna ( duchowa) - Korzecki - dekadent zagubiony, nieradzący sobie
z problemami, popełnia samobójstwo
- Natalia wybiera bezdomność poprzez wyrzeczenie się domu i rodziny (ucieczka z
Karbowskim; powody hedoistyczne)
- śmierć pani Daszkowskiej
2. Konwencje literackie:
- naturalizm:
* opisy dzielnic nedzy w Warszawie i Sosnowcu; fabryka cygar; eksponowanie biologicznego
istnienia świata, problem z ludźmi chorymi psychicznie (brak pieniędzy na szpital)
* wygląd KJorzeckiego po samobójstwie
* fabryka cygar (warunki tam panujace - pył tytoniowy unoszący się w powietrzu, negatywny
wplyw na zdrowie)
* wyglad czworaków i chore na malarię dzieci
- impresjonizm:
* smugi świateł
* kolorystyczne plamy
* zapis ulotnego wrażenia (liryzacja prozy, czyli poetyckie fragmenty w powieściach)
* nastrój bohaterow ( wrażenia i nie raz sprzeczne ze sobą stany emocjonalne)
* kompozycja utworu (utwór zbudowany z pojedynczych punktów czasowych i odrębnych
scen nietworzących łańcucha przyczynowo-skutkowego)
- ekspresjonizm:
* gwałtowne kontrasty, np. przepych w domu Kalinowicza i obraz nędzarzy
* skłonność do karykatury
- symbolizm:
* rzeźba Wenus z Milo w paryskim muzeum - symbol urody i radości zycia
* kwiat tuberozy - symbol bezużytecznego piekna (postawa życia Karbowskiego)
* rozdarta sosna - symbol losów Judyma, Joasi, cierpień i rozterek
* tytuł utworu
* motyw krzyku pawia - symbol śmierci; bezradnośc doktora w obliczu zblizającej się śmierci
pani Daszkowskiej
* obraz "Rybak" Purisa de Charannene'a (symol ubóstwa, biedy, cierpienia, przerażenia,
symbol krzywdy społecznej)

Judym:
- jako Syzyf:
* jego pomysły były źle przyjmowane przez innych
* praca bezowocna, ale nie poddawał się
- jako Prometeusz:
* pomagał ludziom, poświęcal się
* odrzucil miłość Joasi, chce uszczęśliwić ludzi (pomóc warstwie najbiedniejszej), np. Konrad
z III cz. "Dziadow" (bunt przeciw Bogu)
- jako Hamlet:
* dylemat być, albo nie być

Drzewko decyzyjne:

Sytuacja wymagajaca podjęcia decyzji - Dr Tomasz Judym ma dylemat dotyczący dalszego

związku z Joasią Podborską
Możliwe rozwiązania:
- ślub z Joasią
- rozstanie
Skutki negatywne ślubu z Joasią - mniej czasu dla innych ludzi, pozytywne - rodzina,
szczęśliwe życie
Skutki negatywne rozstania z Joasią - tęsknota za ukochana i cierpienie wynikające z
podjęcia tej decyzji, pozytywne - możliwość całkowitego poświęcenia sie dla dobra innych
ludzi i pomoc najuboższym
Cele i wartości - Reagowanie na cierpienie innych, niesienie bezinteresownej pomocy,
postawa altruistyczna

Problemy narodowe, spoleczne i egzystencjalne w "Ludziach bezdomnych":

1. Emancypacja kobiet:
- moda kobieca - długie suknie
- obyczaje ( suknia do kostek, uciazliwośc w ich noszeniu)
- Joasia jako emancypanka: "Sucha kromka chleba, ale moja własna; niebogata przyszłośc,
ale urobiona wlasnymi rękami" (satysfakca, że zarabia na wlasne utrzymanie, pomoc dwóm
roznym bratom (Wacław byl zdolny, a Henryk mniej), jej najbliżsi, czyli ciotka Waleria i wujek
Hipolit dziwili się, że chce zarabia i pracować.
2. Antysemityzm ("Lalka" B. Prusa, "Mendel Gdański", "Ludzie bezdomni"):
- portret dr. Chmielnickiego
- opis dzielnicy żydowskiej
- krytyczne artykuły na temat zydow ("Wzywają do nienawiści, do tepienia żydow i to w imię
zasad Jezusa Chrystusa", bardzo przeżywal takie artykuły dr Chmielnicki)
3. Swawolny Dyzio:
Judym jedzie pociągiem, a w jego przedziale podróżuje również niesforny chłopiec z matką.
Nie pomaga zmiana przedziału, bowiem i tam po chwili ma Tomasz za towarzysza
niegrzecznego Dyzia. Kiedy doktor wysiada na stacji kolejowej i ma zamiar jechać dorożką
do Cisów okazuje się, że mama z chłopcem również się tam wybierają, tym samym
środkiem lokomocji. Doktor usiłuje zachować twarz i prowadzić konwersację z matką, nie
zwracając uwagi na zaczepki dziecka. W końcu jednak nie jest już w stanie dłużej
wytrzymać. Wysiada z chłopcem z powozu i sprawia mu lanie. Dalszą drogę kontynuuje
pieszo. We wsi wynajmuje chłopa, który ma go zawieść do Cisów. Jazda z pijanym woźnicą
kończy się wypadkiem. Ubłocony, ale cały i zdrowy Judym dociera wreszcie do uzdrowiska.
Mijają go, jadące konno, siostry Orszeńskie.
4. Odczyt dr. Judyma (lekarz dzisiejszy - to lekarz ludzi bogatych)
5. "Ludzie bezdomni" to:
- powieść społeczna - ukazuje panoramę społeczeństwa wspólczesnego autorowi, pełnego
kontrastow i konfliktów
- powieść psychologiczna - przedstawia myśli, uczucia bohaterów
- powieśc poruszajaca problemy filozoficzne (koncepcja człowieka otwartego na wielośc
uzupelniających się kierunkow humanizmu europejskiego)
- poglądy Nizchego (kult życia, siły i tężyzny biologicznej; Korzecki - człowiek jedyna miarą
dobra i zła)
- motywy sokratejskie (postać Korzeckiego) pojęcie Dajmoniona (głos wewnętrzny,
sumienie); Dajmonion - według greckiego filozofa Sokratesa (V w.p.n.e) glos wenętrzny
pochodzenia boskiego, powstrzymujący człowieka przed niewłasciwymi czynami
- motywy ewangeliczne (nakaz miłości bliźniego i apostołowania)
- poglądy Marksa (stosunki gospodarcze są czynnikiem regulujacym wszystkie procesy życia
społecznego; konflikt między klasą pracującą, a włascicielami fabryk, koniecznośc
społecznego przewrotu (wątek Wiktora)
Krotkie streszczenie
Bohater powieści, młody lekarz Tomasz Judym, odbywający praktykę lekarską w Paryżu,
poznaje tam turystki Polki - panią Niewadzką, jej wnuczki - Natalię Orszeńską i jej siostrę,
oraz ich opiekunkę i przyjaciółkę, Joannę Podborską. Odbywa z nimi wycieczkę do Wersalu,
a potem się rozstają.
Judym wraca do Warszawy, gdzie zamierza się poświęcić walce z nędzą i pomocy
najuboższym mieszkańcom. W tym celu podczas spotkania lekarzy w salonie doktora
Czernisza wygłasza płomienną mowę na temat uwłaczających ludzkiej godności warunków
życia biedoty i postuluje jako obowiązek lekarzy pracę charytatywną wśród potrzebujących.
Widząc brak zrozumienia i na skutek braku pacjentów w Warszawie, wyjeżdża do kurortu w
Cisach, gdzie obejmuje posadę lekarza sanatoryjnego. Tam ponownie styka się z panią
Niewadzką i zakochuje się w Joasi Podborskiej. Na skutek awantury z kierownictwem
sanatorium związanej z działalnością powodującą pogarszanie się warunków życia
okolicznych mieszkańców (zanieczyszczanie wody pitnej, co powoduje masowe
zachorowania na malarię) Judym opuszcza Cisy. Na dworcu przypadkowo spotyka dawnego
znajomego, inżyniera Korzeckiego (dekadenta) i wyjeżdża z nim do Zagłębia Dąbrowskiego.
Obserwując tragiczne warunki życia i pracy górników, postanawia pracować wśród nich.
Podejmuje też decyzję rozstania z kochającą go Joasią. Chce być sam w walce z nędzą.