BACHARELATO

LINGUA GALEGA
E LITERATURA
A. Nieto Pazó, X. Troitiño Fraiz

1
 Esta serie de Lingua galega e Literatura foi creada por Anaya Educación para
Bacharelato. Na súa realización interviñeron:
Edición
Concha Martínez
Equipo técnico
Maquetación: Antonio Mateo
Deseño de cuberta e interiores
Miguel Ángel Pacheco e Javier Serrano
Tratamento infográfico do deseño
Patricia Gómez
Edición gráfica
José María Marcelino
Fotografías
Arquivo Anaya (Candel., C.; Canto, M.; Cosano, P.; Cruz, M.; Enriquez, S.;
Hernández Moya, B.; Leiva, Á.; Lezama, D.; Martin, Jh.; Muñoz, J. C.;
Ortega, Á.; Padura, S.; E.; Steel, M.; Ramón Ortega, P.-Fototeca de España;
Rico, J. J.; Ruiz, J. B.; Sanguinetti, J. A.-Fototeca de España; Rivera Jove, V.;
Valls, R.; Vázquez, A.; 6x6 RF), Album, Efe, Getty Images, Laure Rey Fernández,
Latin Stock/Alamy, Real Academia Galega, Thinkstock/Getty Images, 123 RF.

Agradecementos: Ana Paradinas, Claudia Ríos García, Obdulia Lestayo Martínez,

Mariña Monteagudo Lago, Pablo Monteagudo Lago, Alberto Cernadas Lago,
Martín Louro Pineiro, Mariña Rey Martínez.

As normas ortográficas e morfolóxicas seguidas neste libro son as establecida-

das pola Real Academia Galega e o Instituto da Lingua Galega na última edición
das Normas Ortográficas e Morfolóxicas do Idioma Galego, de 2003.

As nosas publicacións manteñen o rigor no uso e na selección dos contidos, nas

imaxes e na linguaxe para cumprir coa non discriminación por razón de xénero,
cultura ou opinión.

© Do texto: Agustín Nieto Pazó, Xosé Troitiño Fraiz, 2015.

© Do conxunto desta edición: GRUPO ANAYA, S.A., 2015 - Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid
ISBN: 978-84-678-2805-4 - Depósito Legal: M-9794-2015 - Printed in Spain.

Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que establece penas de prisión e/ou multas,
amais das correspondentes indemnizacións por perdas e danos, para quen reproduza, plaxie, distribúa ou comunique
publicamente, en todo ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación ou exe-
cución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.

ET018842/1E2I - 8461337
Índice
LINGUA
Unidade 1. Comunicación e linguaxe
1. A comunicación .....................................................................................................................................................................   11
2. A linguaxe humana ................................................................................................................................................................   12
3. Elementos do acto comunicativo ..........................................................................................................................................   13
4. O contorno da comunicación ...............................................................................................................................................   15
5. Ruído e redundancia...................................................................................................................................................................16
6. A intención comunicativa ..........................................................................................................................................................17
7. Os signos ....................................................................................................................................................................................20
Repaso da unidade.........................................................................................................................................................................22
Comentario de textos: A lectura e a comprensión do texto......................................................................................................24

Unidade 2. Tipoloxía textual

1. Comunicación oral e escrita ......................................................................................................................................................27
2. Tipoloxía textual..........................................................................................................................................................................28
3. O texto dialogado ......................................................................................................................................................................29
4. O texto descritivo .......................................................................................................................................................................32
5. O texto narrativo.........................................................................................................................................................................33
6. O texto expositivo ......................................................................................................................................................................38
7. O texto argumentativo ..............................................................................................................................................................40
8. As propiedades textuais ............................................................................................................................................................44
Repaso da unidade.........................................................................................................................................................................52
Comentario de textos: O resumo.................................................................................................................................................54
Unidade 3. O substantivo e o adxectivo

1. O substantivo .............................................................................................................................................................................57
2. O adxectivo cualificativo ...........................................................................................................................................................64
Repaso da unidade.........................................................................................................................................................................70
Comentario de textos: O título e o tema.....................................................................................................................................72

Unidade 4. O pronome persoal

1. Definición, morfoloxía e funcións..............................................................................................................................................75

2. Serie tónica..................................................................................................................................................................................76
3. Serie átona...................................................................................................................................................................................78
Repaso da unidade.........................................................................................................................................................................90
Comentario de textos: O esquema..............................................................................................................................................92

Unidade 5. Os determinantes e outros pronomes

1. O artigo .......................................................................................................................................................................................95
2. Os demostrativos........................................................................................................................................................................98
3. Os posesivos .............................................................................................................................................................................102
4. Os relativos................................................................................................................................................................................106
5. Os interrogativos e os exclamativos .......................................................................................................................................108
6. Os numerais ............................................................................................................................................................................. 109
7. Os indefinidos...........................................................................................................................................................................110
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................112
Comentario de textos: A estrutura ............................................................................................................................................114

Unidade 6. O verbo

1. Definición e estrutura ..............................................................................................................................................................117

2. As categorías verbais................................................................................................................................................................118
3. O sistema verbal do galego.....................................................................................................................................................121
4. Algúns valores dos modos e dos tempos ..............................................................................................................................129
5. Formas nominais ou amodo-temporais..................................................................................................................................131
6. As perífrases verbais.................................................................................................................................................................135
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................138
Comentario de textos: O comentario crítico: obxectivo e fases..............................................................................................140

Unidade 7. O adverbio, as preposicións e as conxuncións

1. O adverbio ............................................................................................................................................................................... 143

2. As preposicións.........................................................................................................................................................................149
3. As conxuncións..........................................................................................................................................................................151
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................154
Comentario de textos: O comentario crítico: introdución ......................................................................................................156
SOCIOLINGÜÍSTICA
Unidade 8. Historia da lingua: ata o século viii
1. Formación da lingua galega....................................................................................................................................................159
2. O período prerromano............................................................................................................................................................ 160
3. A romanización..........................................................................................................................................................................161
4. Do latín vulgar ao galego portugués......................................................................................................................................162
5. Formación histórica do léxico galego.....................................................................................................................................165
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................168
Comentario de textos: O comentario crítico: o corpo argumentativo....................................................................................170

Unidade 9. Historia da lingua: séculos ix a xix

1. A Baixa Idade Media: galego antigo.......................................................................................................................................173
2. A Idade Moderna: galego medio ...........................................................................................................................................178
3. A Idade Contemporánea: galego moderno...........................................................................................................................181
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................186
Comentario de textos: O comentario crítico: conclusión.........................................................................................................188

Unidade 10. A variación e a diversidade lingüística

1. Introdución................................................................................................................................................................................191
2. A variación intralingüística........................................................................................................................................................192
3. A diversidade lingüística..........................................................................................................................................................200
4. A realidade plurilingüe da Península.......................................................................................................................................204
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................210
Comentario de textos: O comentario crítico: finalidade..........................................................................................................212

LITERATURA
Unidade 11. A literatura galega medieval
1. Periodización da literatura galega...........................................................................................................................................215
2. Contexto da literatura galega medieval.................................................................................................................................217
3. A lírica medieval galego-portuguesa......................................................................................................................................220
4. A lírica profana..........................................................................................................................................................................221
5. A cantiga de amigo...................................................................................................................................................................226
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................236
Lecturas guiadas...........................................................................................................................................................................238
Comentario de textos: Os textos poéticos ...............................................................................................................................240

Unidade 12. A literatura galega medieval

1. A cantiga de amor ....................................................................................................................................................................243
2. Cantigas de escarnio e maldicir ..............................................................................................................................................248
3. Xéneros menores da lírica profana .........................................................................................................................................251
4. A lírica relixiosa: Cantigas de Santa María..............................................................................................................................253
5. Decadencia da lírica galego-portuguesa ...............................................................................................................................255
6. A prosa literaria medieval ........................................................................................................................................................256
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................264
Lecturas guiadas...........................................................................................................................................................................266
Comentario de textos: Os textos poéticos: a estrutura............................................................................................................268

Unidade 13. Dos Séculos Escuros ao prerrexurdimento

1. Os Séculos Escuros ..................................................................................................................................................................271
2. A literatura popular ..................................................................................................................................................................275
3. O prerrexurdimento .................................................................................................................................................................278
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................286
Lecturas guiadas...........................................................................................................................................................................288
Comentario de textos: Os textos poéticos: conclusión............................................................................................................290

Unidade 14. Rexurdimento: Rosalía de Castro

1. Caracterización e delimitación do Rexurdimento .................................................................................................................293
2. As causas do Rexurdimento: o galeguismo ...........................................................................................................................294
3. Os protagonistas do Rexurdimento .......................................................................................................................................295
4. Rosalía de Castro .....................................................................................................................................................................296
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................312
Lecturas guiadas...........................................................................................................................................................................314
Comentario de textos: Os textos dramáticos............................................................................................................................316

Unidade 15. Rexurdimento: Eduardo Pondal e Curros Enríquez

1. Eduardo Pondal ........................................................................................................................................................................319
2. Manuel Curros Enríquez ..........................................................................................................................................................324
3. Outros escritores. A prosa .......................................................................................................................................................330
4. A xeración «Antre dous séculos»: Antonio Noriega Varela e Ramón Cabanillas ...............................................................332
Repaso da unidade.......................................................................................................................................................................352
Lecturas guiadas...........................................................................................................................................................................354
Comentario de textos: Os textos dramáticos............................................................................................................................356

Estrutura do libro
2 A tipoloxía
textual
Carta a un mozo poeta
Pregúntasme se os teus versos son bos. Pregúntasmo
a min. Antes xa llelo preguntaches a outros. Envíalos
a revistas. Compáralos con outros poemas, e tremes
cando rexeitan os teus intentos.
Agora ben (posto que me permites o consello), prégo-
che que abandones todo iso. Mirar cara a fóra é algo
que non deberías facer agora. Ningúen pode aconse-
llarte nin axudarte, ninguén.
Só hai un único medio. Entra en ti mesmo. Examina
ese fundamento que chamas escribir; mira a ver se es-
tende as raíces ata o lugar máis profundo do teu co-
razón; sé consciente de que habías de morrer se te
privaran de escribir.
Na hora máis profunda da noite, pregúntate isto: Debo
escribir? Escava en ti mesmo, na procura dunha respos-
ta profunda. E se esta for de asentemento, se tiveses
que enfrontarte a esta grave pregunta cun sinxelo e
profundo debo, daquela constrúe a túa vida segundo
esa necesidade: a túa vida, desde o intre máis peque-
no, ha de ser un signo e un testemuño dese pulo. E
entón, achégate á natureza e intenta, coma se foses o
primeiro home, contar o que ves, o que experimentas,
o que amas e o que perdes.
Rainer María Rilke, Cartas a un mozo poeta (adapt.)
Sobre a lectura
1 Es capaz de expresarte escribindo?
2 Que tipos de textos manexas mellor? O relato, a
descrición, o diálogo, o ensaio...
3 Imaxina como debe ser o oficio de escritor.
4 Que tipo de escritor serías: dramaturgo, poeta, no-
velista, ensaísta, xornalista...?
26
5 Ruído e redudancia
Os dous elementos que poden perturbar a comunicación son o ruído e a re-
dundancia.
5.1 O ruído
O ruído é calquera perturbación que impide ou dificulta o acto comunicativo.
Aféctalle a calquera dos elementos da comunicación:
■ Emisor: dificultades articulatorias, deficiencias caligráficas, erros ou confusións
ortográficas, etc.
■ Receptor: dificultades auditivas, distraccións, etc.
■ Canle: problemas de acústica, deficiencias de impresión, de visualización, etc.
■ Mensaxe: ambigüidade, vaguidade, uso de linguaxes específicas, códigos ci-
frados, etc.
■ Código: coñecemento parcial do código, descoñecemento dos usos dialectais, etc.
■ Referente: falta de información sobre o tema, as causas, etc.
5.2 A redundancia
A redundancia é unha parte da mensaxe, prescindible para a interpretación, pero
necesaria para contrarrestar o ruído. Maniféstase nas repeticións que se dan en
calquera dos niveis lingüísticos como:
■ Os esixidos polo propio código, como a repetición dos morfemas de xénero e
número nos artigos e nos adxectivos:
as gatas brancas.
■ Os introducidos polo emisor como:
– a reiteración de palabras: unha cousa é unha cousa e outra cousa é outra cousa;
– a sinonimia: o que non pode ser é imposible;
– as aliteracións: unha señora, moi aseñorada, deulle unha risada e quedou sen
nada; etc.
A redundancia empregada en exceso, chega a converterse ela mesma en ruído,
por exemplo:
Os pais e as nais dos alumnos e alumnas deste centro deberán dirixirse aos pro-
fesores titores ou ás profesoras titoras dos seus fillos e das súas fillas.
A ctividades
6 Indica situacións nas que o ruído lles afecta aos elementos da comunicación,
como neste exemplo:
A distancia dificulta a comunicación entre dúas amigas que conversan de
balcón a balcón. O elemento da comunicación afectado é a canle.
7 Explica as redundancias destes enunciados:
– Podes baixar abaixo.
– De que morreu, publicáronlle as obras póstumas.
– Vino cos propios ollos.
16
Repaso da unidade
Lectura
Pola boca morre o peixe
Ao principio mercaba o peixe precociñado ou filetea-
do, que me resultaba máis cómodo. Pero eses sabores
comezaron a aburrirme. Iso levoume ás peixerías, onde
fun aprendendo algo terriblemente difícil: a mercar pei-
xe. A recoñecelo e a valoralo só cun golpe de vista. E
no peixe descubrín o universo. Desvelóuseme un mar
de sabores, amplos, diversos, compactos e, á vez, uni-
forme, porque todo é peixe. Por iso, me fascina. A miña
vida, fóra da aborrecible xornada laboral, está entre-
gada ao peixe: a mercalo, a cociñalo, a conservalo, a
gozalo, tanto que acabei converténdoo no símbolo dun
novo e orixinal estilo de vida.
A miña casa está decorada con motivos relacionados cos
peixes: os cadros, os adornos, as cortinas do baño, as
paredes e…, especialmente, o centro da mesa do salón,
sobre a que sempre hai un peixe, fermoso, relucente,
marcando terreo, advertindo de quen é a propiedade
do espazo. Por que motivo se algunha xente pon unha
cesta con froita no centro da mesa non podo poñer eu
unha cesta con peixe?
Cando comecei con ese difícil hábito –que novidosa e
singular idea se me ocorreu, seguramente envexa de mil
interioristas e decoradores, se o descubrisen– calque-
ra tipo de peixe me servía para cumprir esa finalidade
A ctividades
1 Que diferenzas hai entre a comunicación huma-
na e a comunicación animal?
2 Como se comunican algúns animais?
3 Por que as palabras xurelo, xarda, ollomol, sar-
go, linguado, rodaballo, meiga, faneca son sig-
nos lingüísticos?
4 Identificas os significados de cada unha das pa-
labras anteriores?
5 Sinala de que maneira se articulan as palabras
citadas no exercicio 3.
6 Analiza os elementos comunicativos deste texto:
22
A introdución e os contidos da unidade
2
Unidade
1 Comunicación oral e escrita
Cada tema iníciase cunha páxina de presentación
A comunicación oral, a forma máis natural de comunicación humana, é aquela
que se realiza a través da fala. É un sistema que permite representar, expresar
e comunicar ideas mediante signos sonoros.
A comunicación escrita é a que se realiza por medio da escritura. É un sistema
que permite representar e expresar ideas mediante signos visuais.
Durante moito tempo existiu a crenza de que a lingua escrita non era máis ca unha
transcrición da lingua oral. Hoxe sabemos que falar e escribir responden a dúas
modalidades distintas da linguaxe e obedecen a sistemas comunicativos diferen-
que contén unha imaxe evocadora e un texto eli-
tes, aínda que é evidente que a escritura non pode prescindir da oralidade.
A linguaxe escrita precisa dun período de aprendizaxe e dunha planificación, fron-
te ao carácter espontáneo da lingua oral. Na seguinte táboa amósanse as princi-
pais diferenzas entre ambas as dúas:
xido para iniciar os contidos do tema, de forma
amena e suxestiva.
Diferenzas entre comunicación oral e escrita
Comunicación oral Comunicación escrita
Canle acústica-oral. Canle visual.
Os contidos da unidade estrutúranse e desenvól-
Presenza de emisor e receptor. Ausencia de emisor ou receptor.
Instantánea. Non instantánea.
Espontánea. Planificada.
vense en varias epígrafes. Os conceptos fundamen-
Non perdurable no tempo. Perdurable no tempo.
Importancia do contexto extralingüístico. Pouca importancia do contexto fronte ao texto.
tais aparecen destacados en negra ou nunha caixa
Abundancia de códigos non verbais significativos (vestimenta, Menor presenza de códigos non verbais (marxes, tipo de letra,
proximidade física, xestos…). etc.).
Variedades dialectais. Lingua estándar.
Certa desorganización e imprecisión: repeticións, omisións,
de cor laranxa. O texto central compleméntase con:
Delimitación e organización máis precisa da información.
rodeos...
Sintaxe e puntuación ligada á entoación. Sintaxe coidada e uso preciso da puntuación.
1.1. A comunicación oral e escrita en Galicia
Todos os grupos sociais posúen unha lingua oral e unha tradición oral relaciona-
da, coa maneira de percibir a vida e coa experiencia. A lingua oral é fundamental
para que todas estas características poidan pervivir a través de xeracións. Os gale-
gos non somos unha excepción, e a nosa tradición está chea de contos, historias,
• Cadros e táboas, que recollen a información de
forma sintética e visual.
lendas, cantigas, costumes, etc., bagaxe que nos permite avanzar e termos unha
cultura de noso.
Tamén a escritura é un fenónemo transcendental para calquera cultura porque
permite almacenar información dun xeito moito máis eficaz que recorrendo exclu-
• Fotografías que axudan a comprender o tema.
sivamente á memoria e, ademais, parte desa información almacenada constitúe os
testemuños da historia desa cultura.
Afortunadamente, Galicia contou xa desde a época romana con textos escritos,
primeiro en latín, máis tarde en galego-portugués e posteriormente en galego.
• Actividades específicas para cada epígrafe de
Polo que sabemos ata o de agora, os primeiros textos redactados en galego
sitúanse a principios do século xiii.
contido.
27
Referencias á web Anaya
1
Unidade
6 A intención comunicativa
Nas marxes dalgunhas páxinas inclúense referen-
A comunicación é un acto volitivo intencionado e pode responder a diversas mo-
tivacións: informar, facerse entender, mostrar o estado de ánimo, expresar emo-
cións, persuadir, establecer relacións sociais, reprender, deleitar, etc.
Deste xeito, o proceso comunicativo vai máis aló da comprensión literal das men-
cias á web de Anaya sobre:
saxes (o que se di), e é imprescindible saber interpretar o seu sentido último (o
que se quere dicir) para que a comunicación sexa eficaz.
6.1. As funcións da linguaxe
A función principal da lingua é a comunicativa, e a ela subordínanse os diversos
• proxectos de traballo
fins do uso lingüístico.
As funcións da linguaxe refírense aos fins concretos da comunicación, isto é, aos
obxectivos que lles asignamos ás mensaxes cando as producimos. Así pois, é evi-
dente que hai unha correspondencia entre as funcións da linguaxe e a intención
• textos e enlaces de consulta e ampliación
da comunicación.
A cada un dos elementos da comunicación correspóndelle unha función da lin-
guaxe, tal e como podemos observar na seguinte táboa:
• animacións
Función da linguaxe Elementos do acto comunicativo
Representativa ou referencial Referente
Expresiva ou emotiva Emisor
Apelativa ou conativa
Fática ou de contacto
Receptor
Canle • audios
• galerías de imaxes
Na web Poética ou estética Mensaxe
Metalingüística Código
Proxecto de traballo. Elabora
un póster sobre a incidencia
do ruído nos elementos do As distintas funcións da linguaxe aparecen combinadas no discurso dependen-
• outros recursos dixitais
acto comunicativo.
do das intencións dos falantes e das condicións da comunicación.
A función fática e a estética
combínanse cando queremos
chamar a atención; isto é, cando
queremos facer publicidade,
como nestes anuncios.
17
Unidade 1 Repaso da unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.
Esquema
A comunicación
Nesta dobre páxina inclúense dous tipos de ma-
estética. De feito, poñía pescadas, xurelos, xardas, ollo-
teriais:
Definición A comunicación é un proceso social que ten como finalidade intercambiar información.
moles. E debo recoñecer que era moi curioso ver como A comunicación animal Algunhas especies animais comunícanse por medio de sistemas auditivos, visuais, táctiles ou olfactivos.
quedaba o salón presidido por por un xurelo ou unha
pescada. Pero a verdade é que cada vez me fun facendo A comunicación humana
• Actividades: comprende un traballo práctico
máis esixente e refinado e un ollomol ou unha xarda xa A comunicación humana establécese basicamente por medio da linguaxe verbal, pero pode empregar
non me valían. Non había nada igualable á beleza, por Definición sistemas non verbais. A linguaxe verbal é a capacidade que teñen os humanos para comunicarse por
exemplo, dun sargo, moito máis altivo e brillante, moito signos lingüísticos orais e escritos.
máis impoñente. lingüística Consiste na transmisión de mensaxes verbais por medio das ondas acústicas.
sobre os contidos vistos na unidade que xira
Logo, descubrín as especies supremas: nada se podía Tipos de comunicación paralingüística Complementa a expresión verbal por medio da entoación.
comparar ás formas discretas e aerodinámicas dun lin-
extralingüística Transmite a información por medio da expresión facial ou corporal.
guado, ao aspecto rotundo dun rodaballo, á indiscreta
A linguaxe verbal é unha capacidade unicamente humana que nos diferencia dos animais e que está
palidez dunha meiga ou, sobre todo, á señorial presenza Lingua e pensamento
arredor dun texto, elixido con criterio tipolóxico
dunha faneca, altiva e lixeira, suxestiva e maxestosa, con e relacionada co noso pensamento.
esa prolongada barbela tan sedutora, tan cativadora. Os elementos da comunicación
Non sei, sinto pola faneca un cariño que nunca sentín
Definición Son os elementos que configuran o acto comunicativo.
por nada nin por niguén. Non é que estea namorado
e ameno.
dunha faneca, nin moito menos, simplemente que a súa emisor Envía unha mensaxe previamente codificada.
presenza me parece subxugadora. A miña adoración por
receptor Recibe, descodifica e interpreta a mensaxe.
ela vén da forza salgada e profunda que me transmite
cando sento diante da súa figura, no sofá do salón. É mensaxe Conxunto de contidos transmitido.
Elementos da
un momento fascinante, enfeitizante. Se cadra é que no
• Esquema-resumo: pretende ofrecer de forma
comunicación referente Realidade extralingüística á que alude a mensaxe.
silencio abisal dos peixes atopei a amizade que nunca
canle Vía pola que se transmite a mensaxe.
me brindou ninguén.
Sistema de signos compartido polo emisor e o receptor que permite a construción
Fran Alonso, Ninguén código
e transmisión da mensaxe.
Ruído
Redundancia
Ruído e redundancia
Son perturbacións da comunicación que afectan a un ou a varios elementos do acto comunicativo.
Son os mecanismos da lingua nos seus distintos niveis para repetir e asegurar a eficacia comunicativa.
rápida e concisa a información básica da unida-
de.
As funcións lingüísticas
a) Quen é o emisor da mensaxe?
Definición Refírense aos obxectivos que lles asignamos as mensaxes.
b) Que código emprega?
representativa Transmite unha información de maneira obxectiva.
c) A través de que canle o emite?
expresiva Transmite a información de maneira subxectiva.
d) Cal é o seu contexto?
apelativa Apela ao receptor para influír no seu comportamento.
7 En que consiste a codificación e a descodifica- Funcións lingüísticas
fática Organiza o contacto entre o emisor e o receptor.
ción dunha mensaxe?
poética Centra a atención na forma da mensaxe.
8 Que función da linguaxe predomina no texto?
metalingüística Informa sobre as características do código lingüístico.
O signo lingüístico
Definición Signo é todo aquilo que percibimos polos sentidos e que significa algo.
Na web
significado Representación mental inmaterial.
Repasa os conceptos esenciais da unidade. Compoñentes
significante Imaxe acústica ou gráfica material.
23

Lecturas guiadas
Cantigas de amor
Bernal de Bonaval
Deste trobador galego do século xiii consérvanse 10
cantigas de amor con matices pretrobadorescos, que
se afastan un pouco da influencia provenzal e se ache-
gan á lírica autóctona.
A dona qu´eu amo e tenho por senhor
A dona que eu am’e tenho por senhor
amostrade-mi-a, Deus, se vos em prazer for,
se nom dade-mi-a morte.
A que tenh’eu por lume d’estes olhos meus
e por que choram sempre, amostrade-mi-a, Deus,
se nom dade-mi-a morte.
Essa que vós fezestes melhor parecer
de quantas sei, ai Deus!, fazede-mi-a veer,
se nom dade-mi-a morte.
Ai, Deus! qui mi-a fezestes mais ca mim amar,
mostrade-mi-a u possa com ela falar,
se nom dade-mi-a morte.
Análise
Esta cantiga de amor desenvolve os tópicos da coita
e da morte de amor (se nom dade-mi a morte). O tro-
bador prégalle a Deus que lle envíe a morte ante as
negativa da dama.
A senhor non aparece descrita, como é habitual nas
cantigas de amor, pois simplemente se fai referencia a
que é «a de melhor parecer de quantas sei», sen alusión
ningunha ás súas características físicas.
Formalmente é unha cantiga que ser achega aos mode-
los autóctonos.
Non segue os criterios da canço provenzal senón que é
unha cantiga de refrán (se nom dade-mi a morte), con
unha clara estrutura paralelística, tanto na estrofa (dísti-
cos) como no ritmo.
258
Comentario de textos
As mareas
Os gregos percatáronse xa das oscilacións mareais e
empeñaron moitas observacións en tratar de explicar a
súa razón. Para uns, era a respiración da Terra; e para
outros, todo un enigma que, segundo a lenda, levou á
desesperación e ao suicidio a Aristóteles, ante a impo-
sibilidade de darlle unha explicación satisfactoria.
Na actividade mareal hai dous tipos de oscilacións: a
marea baixa ou baixamar, cando o nivel de auga se ato-
pa no punto máis baixo, e a preamar ou marea alta,
cando o nivel da auga alcanza o nivel máis elevado. Na
nosa costa, as preamares (abalo) e as baixamares (deva-
lo) prodúcense cada 12 horas e 24 minutos aproxima-
damente.
As amplitudes entre a baixamar e a preamar que se
rexistran entre unhas zonas do planeta e outras son moi
variables. Deste xeito, mentres que no mar Mediterrá-
neo son duns poucos centímetros, no Monte S. Michel,
en Francia, chegan a rexistrarse ata 13 metros.
Nunha observación máis precisa pode observarse que
os máximos anuais de amplitude mareal danse durante
os equinoccios, e son as coñecidas como «lagarteiras»
24
Don Dinís
Don Dinís naceu en Lisboa en 1261 e morreu en 1325.
Foi autor de numerosas pezas poéticas e bo coñecedor
dos xéneros provenzais.
Cultivou case todos os subxéneros poéticos: cantiga de
amor, cantiga de amigo, cantiga de escarnio, pastore-
la...
A súa obra está amplamente representada nos Cancio-
neiros con máis de 120 composicións.
Quero eu en maneira de proençal
Quero eu en maneira de proençal
fazer agora un cantar de amor
e querrei muito í loar miña senhor
á que prez nen fremosura non fal
nen bondade; e mais vos direi én:
tanto a fez Deus comprida de ben
que máis que todas as do mundo val.
Ca miña señor quiso Deus fazer tal
quando a fez, que a fez sabedor
de todo ben e de mui gran valor,
e con todo esto é mui comunal
alí u debe, er deulle bon sen,
e des í non lle fez pouco de ben
quando non quis que lle outra fosse igual.
Ca en miña señor nunca Deus pos mal,
mais pos í prez e beldade e loor
e falar mui ben, e rir mellor
que outra moller; des í é leal
muito, e por isto non sei hoje eu quen
possa compridamente no seu ben
falar, ca non ha, tralo seu ben, al.
Análise
A intención do autor é facer unha canción de amor á
maneira provenzal. O máis singular da peza é que ex-
presa unha concepción do amor máis optimista do que
é habitual na lírica galego-portuguesa.
ou «cocas»; mentres que as amplitudes máis baixas
coinciden cos meses de solsticio.
Para facer máis complexo o fenómeno hai que enga-
dir que estas variacións cíclicas non se producen coa
mesma frecuencia en todas partes. No golfo de Tonkin,
a marea sobe e baixa unha vez cada 24 horas, mentres
que nas nosas costas prodúcense os mesmos fenóme-
nos dúas veces cada 24 horas.
Newton, no século xviii, identifica claramente as causas
que producen estas oscilacións e postula que o Sol e
a Lúa, ao exercer a súa atracción sobre a Terra, son os
que provocan estes movementos. O Sol suma a súa in-
fluencia á da Lúa, ou ben contrapona. Cando a Lúa, a
Terra e o Sol están aliñados, as forzas de atracción sú-
manse, dando lugar ás «mareas vivas», que acontecen
cada quince días e coinciden coa lúa nova ou coa lúa
chea. Pero se a Terra, a Lúa e o Sol se colocan en ángulo
recto, as forzas atractivas repártense e as mareas teñen
pouca amplitude; coinciden cos cuartos lunares e deno-
mínanse «mareas mortas».
L. M. Rodríguez, C. González, O. García:
Guía ecolóxica do litoral galego
A web do alumnado e da familia en anayaeducacion.es
Qué e? Un espazo cheo de recursos dixitais para mellorar a
túa aprendizaxe.
Como accedo? Rexístrate na nosa web e introduce o núme-
ro de licenza que encontrarás ao abrir este libro.
Cando
www.anayaeducacion.es dispós de recursos relacionados
co contido que estás estudando. E, por suposto, visita a web
sempre que queiras descubrir e aprender máis.
Cantigas de escarnio e maldizer
Afons´Eanes do Cotón
Afons´Eanes foi un segrel de orixe galega vinculado ás
cortes de Fernando III e Afonso X. A súa produción é
case toda burlesca, pois das vinte pezas que se conser-
van, trece son cantigas de escarnio ou sátiras.
Sueir´Eanes, un vosso cantar
Sueir´Eanes, un vosso cantar
nos veo ora un jograr dizer,
e todos foron polo desfazer,
e puinhei eu de vo-lo emparar;
e travaron en que era igual;
e dix´eu que cuidávades en al,
ca vos vi sempre daquesto guardar.
E outro trobador ar quis travar
en ua cobra; mais por voss´amor
emparei-vo-l´eu, non vistes melhor:
“que a cobra rimava en un lugar”;
e diss´el: –Pois por que rimou aqui?
Eu dix´eu: –De pran, non diss´el assi,
mais eu tenho que xa errou o jograr.
E, amigos, outra ren vos direi:
polo jograr a cantiga dizer
igual, non dev´o trobador a perder;
eu por Sueir´Eanes vo-lo ei:
ca dê-lo dia en que el trobou,
nunca cantar igual fez nen rimou,
ca todos os seus cantares eu sei.
Análise
Esta cantiga burlesca critica a obra doutro trobador,
Sueir´Eanes. A ironía consiste en atribuírlle ao xograr
que interpreta a peza os acertos da obra.
A primeira estrofa dá conta da crítica que fan os troba-
dores a unha obra de Sueiro: uns dicían que está ben
medida, el responde que Sueiro debía estar pensando
noutra cousa pois sempre evitara a perfección. Na se-
gunda, un trobador preguntou por que a cobra rima-
ba en determinado lugar, ao que lle responde que non
era cousa de Sueiro senón equivocación do xograr. Na
terceira, afirma que o trobador non debe desdeñar ao
xograr pois pode mellorar a súa obra. O poeta coñece
os cantares de Sueiro Eanes e afirma que nunca fixo nin
rimou ningunha ben.
A lectura e a comprensión do texto
Comentar un texto consiste en precisar a súa significa-
ción e organización, e ofrecer unha valoración persoal.
Esta é unha tarefa complexa que se debe levar a cabo
en varias fases e que se inicia cunha lectura efectiva da
información que transmite.
Lectura comprensiva
A lectura comprensiva implica coñecer o significa-
do de todas as palabras, expresións e referencias
culturais que o compoñen.
Para isto haberá que empregar diversas estratexias:
uso do dicionario, deducir o seu sentido a través do
contexto lingüístico, etc.
1 Busca no dicionario o significado das palabras subli-
ñadas.
2 Explica por que as palabras á, súa, máis, ás levan
acento.
3 Dá algún sinónimo de enigma, preciso e contrapo-
ñer.
4 Coñeces o nome de todas as rías galegas? Indícao.
5 Reflexiona sobre estas frases e tenta darlles unha ex-
plicación:
Lúa a saír, marea a subir.
Lúa posta, baixamar na costa.
Lúa nova tronada, trinta días mollada.
Lúa a de xaneiro, e cariño o primeiro.
6 Sinala o contido xeral do texto.
O subliñado
O subliñado permítenos recoñecer as ideas funda-
mentais e as palabras e as frases clave e constitúe a
base para elaborar un resumo ou esquema.
Adoita facerse parágrafo a parágrafo e permite rea-
lizar unha lectura rápida do texto centrando a aten-
ción no fundamental.
Convén:
■ Subliñar as ideas principais e as secundarias con
diferente cor para establecer unha xerarquización.
■ Destacar só o que interesa saber.
accedo? Cando a icona indique que en
Unidade 12 Lecturas guiadas
Cantiga de loor. Santa María Estrela
do Día (fragmento)
Nos temas de Literatura, inclúese unha dobre pá-
xina co apartado Lecturas guiadas sobre textos
Afonso X renovou e impulsou a cultura e a arte do seu
tempo. Foi tradutor, historiador, poeta, compilador...;
autor de cantigas de amor, escarnio, maldicir, e organi-
dos autores estudados na unidade.
zador das Cantigas de Santa María.
Santa Maria,
Strela do dia,
mostra-nos via
Con isto, os alumnos poden facer unha lectura di-
pera Deus e nos guia.
Ca veer faze-los errados
que perder foran per pecados
entender de que mui culpados
rixida e eficaz dalgunhas obras dos autores vistos
son; mais per ti son perdõados
da ousadia
que lles fazia
fazer folia
neste curso.
mais que non deveria.
Santa Maria...
Amostrar-nos deves carreira
por gãar en toda maneira
a sen par luz e verdadeira
que tu dar-nos podes senlleira;
ca Deus a ti a
outorgaria
e a querria
por ti dar e daria.
Santa Maria...
Guiar ben nos pod’ o teu siso
mais ca ren pera Parayso
u Deus ten senpre goy’ e riso
pora quen en el creer quiso;
e prazer-m-ia
se te prazia
que foss’ a mia
alm’ en tal compannia.
Análise
Este cancioneiro relixioso inclúe 420 composicións de-
dicadas á Virxe con notación musical. Cada dez canti-
gas inclúese unha cantiga de loor, que é unha versión
relixiosa das cantigas de amor.
259
Unidade 1 Comentario de textos
1
Unidade
O apartado de Comentarios de texto inclúese
nas quince unidades do libro.
■ Facer que a lectura das palabras ou frases subli-
ñadas teña sentido por si mesma.
■ Subliñar palabras clave (substantivos, adxectivos,
verbos…) e frases breves.
Pretenden ser unha guía eficaz para que os alum-
■ Evitar subliñar liñas ou parágrafos enteiros; nes-
tes casos é máis práctico acoutar a marxe cun
corchete ou unha chave.
■ Evitar o exceso de subliñado, pois dificulta a
nos poidan abordar un exercicio de comentario
identificación rápida de ideas.
Ideas principais e secundarias
crítico, poético ou dramático.
A idea principal contén a información máis xeral,
aquela que dá sentido ao resto; indica o máis im-
portante, o imprescindible.
En cada unidade vanse ofrecendo as pautas de
As ideas secundarias explican e desenvolven os
contidos da idea principal; compleméntana con
datos, detalles, exemplos, anécdotas, matices,
puntualizacións, etc.; en definitiva proporcionan ar-
gumentos para ratificar ou rectificar os contidos da
elaboración de forma coherente e progresiva.
idea principal.
7 Logo da segunda lectura, subliña e indica as ideas
principais e as secundarias.
Lectura analítica
Serve para confirmar ou corrixir o subliñado, pero
sobre todo para anotar o texto procurando estable-
cer unha xerarquización entre as ideas. Debe servir
tamén para comprender a estrutura interna do tex-
to e para interpretar e valorar o seu contido.
Unha vez realizadas as lecturas, estaremos en condi-
cións de interpretar o texto, relacionar informacións,
avaliar argumentos, emitir xuízos sobre os contidos
e situalo no seu contexto (autor, época, etc.).
8 Realiza unha terceira lectura e anota na marxe
opinións persoais, referencias culturais suxeridas,
características da linguaxe empregada e recursos
retóricos.
9 Apoiándote nas notas que tomaches, tenta dar
unha primeira impresión crítica sobre o contido do
texto.
25
 1 Comunicación
e linguaxe

A música
A música é un misterio. En Moito ruído e poucas no-
ces1, Benedick pregunta: «Non vos resulta estraño que
os intestinos das ovellas arrebaten as almas dos cor-
pos dos homes?»2. En todas as culturas, determinados
sons rítmicos dan a quen os escoitan un pracer intenso
e fortes emocións. Pero, que beneficio hai en dedicar
tempo e enerxía a elaborar e escoitar ruídos breves e
lixeiros?
Ata a data fixéronse moitas suxestións: a música une
o grupo social, coordina a acción, intensifica o ritual,
libera tensións; pero todas elas pasan de longo, sen
poder explicar o misterio.
A música parece ser unha exquisita tecnoloxía que va-
ría en complexidade dun lugar a outro e dunha época
a outra. Toma ingredientes da linguaxe, da audición,
da emoción, do hábitat e do sistema motor.
Por exemplo, a música pídelle prestado á linguaxe
algo do seu software mental: está construída a partir
dun inventario de notas e regras, así como os nosos
sons configuran as palabras, e as palabras se ordenan
en frases. Tamén emprega a entoación e a melodía
como reclamos emocionais, así como os nosos poetas
empregan as metáforas e demais recursos literarios.
Steven Pinker: Como funciona la mente (trad. e adapt.).

1
Obra de W. Shakespeare
2
Refírese aos instrumentos de corda (guitarra, arpa, violín) que
empregaban intestinos de ovella para as cordas.

Sobre a lectura

1 Cres que a música é unha forma de comunicación?

2 Que tipo de emocións pode transmitir a música?
3 Intenta «traducir» á linguaxe humana as sensacións
que che produce a túa melodía preferida.

10
 1
Unidade
1 A comunicación
Nun sistema social, hai intercambio e circulación de información entre os mem-
bros. Compartir, colaborar e participar son esixencias naturais da vida en grupo.
A palabra comunicación procede do latín communicatio, derivada esta do verbo
communicare co que se designaba a acción de compartir, de poñer algo en co-
mún, de participar en algo con alguén.

A comunicación é o proceso social que ten por finalidade intercambiar infor-

mación.

A comunicación non é un fenómeno exclusivamente humano; moitas especies

animais (abellas, golfiños…) dispoñen de sistemas para comunicarse cos seus se-
mellantes e mesmo poden recibir información doutras.
Por exemplo, as rechamantes cores de determinadas especies animais informan
aos posibles predadores do perigoso veleno que agochan, ou finxen agochar. Os
ouveos do lobo poden advertir dun perigo; e o movemento dunha abella ao dan-
zar, permítelles ás compañeiras determinar a que distancia se atopa o alimento e Na web
a súa calidade.
Consulta os textos sobre a
Pero, os seres humanos, ademais de ter comportamentos sociais complexos, po-
comunicación humana e as
den transmitir e recibir intelectual e sensorialmente información. Son os únicos que diferenzas coa comunicación
poden expresarse a través de símbolos, verbais e non verbais. animal.

1.1. A comunicación humana

A comunicación humana ten como forma fundamental a linguaxe verbal (oral e

escrita) e por iso se denomina comunicación lingüística.
Pero existen tamén sistemas non verbais que empregamos para transmitir informa-
ción, denominados paralingüísticos e extralingüísticos.
■■ A comunicación lingüística consiste, basicamente, na transmisión de mensaxes
verbais desde un individuo a outro por un determinado medio e servíndose do
código lingüístico.
–– A comunicación oral emprega a canle acústica para transmitir as mensaxes
orais.
–– A comunicación escrita non é unha simple tradución da lingua oral, pois esi-
xe un proceso de formación e práctica, e posúe regras específicas.
A comunicación oral e a comunicación escrita están determinadas polas circuns-
tancias de uso: a lingua oral emprégase para a comunicación inmediata, e a
lingua escrita para comunicármonos a través do tempo e do espazo.
Ademais, existen sistemas substitutivos que son «traducións» da linguaxe ver-
bal, por exemplo: o sistema braille, a linguaxe dos xordomudos, o sistema mor-
se ou os códigos de bandeiras empregados na aviación.
■■ A comunicación paralingüística establécese por medio de sinais orais que com-
plementan a expresión verbal, como son a calidade da voz, a entoación, etc.
Baséase, pois, no uso non lingüístico da canle oral.
■■ A comunicación extralingüística é a comunicación non verbal. Consiste na
transmisión de información mediante a expresión facial, os xestos, as posturas
corporais, etc.
Estes sinais poden acompañar unha mensaxe oral (estender os brazos mentres
se berra Ben!, por exemplo) ou transmitir unha información por si sós (aplaudir
ou mover a man para saudar).

11
 2 A linguaxe humana
A palabra «linguaxe» adoita ser definida como a facultade humana de comunica-
ción; é dicir, a capacidade que teñen os seres humanos para construír, aprender e
utilizar sistemas de comunicación de calquera tipo.
Esta complexidade dos sistemas de comunicacion humanos vén determinada pola
nosa intelixencia e a sofisticación da organización social.

O termo linguaxe, cun significado restrinxido, designa a capacidade dos seres

humanos para comunicarse por medio de signos lingüísticos orais e escritos
(linguaxe verbal).

A linguaxe sería, así, unha capacidade propiamente humana, universal, única e

común a toda a especie, que se manifestaría a través das linguas, diversas e parti-
culares, que identifican as distintas comunidades culturais.
Aínda que a linguaxe verbal é o máis perfecto dos sistemas de comunicación, non
é o único. Ademais dos códigos substitutivos empregados por cegos, xordomu-
dos, etc., existen tamén outros sistemas de moi diversa índole: a música, o cine, a
moda…
Convén diferenciarmos a linguaxe da lingua e da fala:
■■ A lingua é cada unha das manifestacións concretas da linguaxe que se sitúa nun Na web
tempo e nun lugar determinado.
Animación: Lingua e pensamen-
■■ A fala, é a utilización que cada membro dunha comunidade fai da súa lingua. to.
Consulta na web e amplía a in-
2.1. Linguaxe e pensamento formación sobre as diferenzas
entre lingua e fala.
Para algunhas escolas lingüísticas, a linguaxe é tamén a capacidade humana que
lle dá forma ao pensamento. É unha característica universal e común a todos os
humanos, de calquera cultura e época, que os distingue fronte aos demais seres
vivos.
Neste sentido, a linguaxe parece ser imprescindible para o pensamento racio-
nal ou lóxico. Algunhas das súas propiedades formais (orde sintáctica, disposición
sucesiva dos elementos ou linearidade…) constitúen o medio para estruturar e
manifestar os pensamentos cando contamos historias, solucionamos problemas,
planeamos estratexias, etc. A linguaxe conforma, en boa medida, a maneira en
que pensamos.

2.2. Características da linguaxe

A linguaxe verbal na súa manifestación oral ou falada é un sistema de comunica-

ción acústico; mentres que na súa forma escrita é un sistema visual.

A superioridade da linguaxe verbal sobre outros medio de comunicación baséase

en dúas condicións: a economía de medios e as enormes posibilidades expresivas.
Con poucos elementos podemos expresar unha infinita variedade de ideas, pen-
samentos, informacións e mensaxes.
Así, a partir dun reducido número de elementos mínimos (fonemas) combinados
convenientemente, obtéñense outras unidades maiores que transmiten informa-
ción (monemas); estas combínanse tamén formando construcións cada vez máis
complexas (palabras, frases, oracións, textos).

12
 1
Unidade
3 Elementos do acto comunicativo
O acto comunicativo prodúcese cando, nunha situación concreta, un emisor
envía unha mensaxe a un receptor e este a comprende. A mensaxe fai alusión
a un asunto determinado ou referente.
Para que isto sexa así, é imprescindible que emisor e receptor establezan con-
tacto a través dun medio ou canle, e que compartan un mesmo sistema de
comunicación ou código.

Referente

Canle Canle
Emisor Mensaxe Receptor

Código

■■ Emisor: emite e transmítelle ao receptor unha mensaxe previamente codificada. Na web

■■ Receptor: recibe, descodifica e interpreta, unha mensaxe enviada polo emisor.
Animación: Os elementos do
■■ Mensaxe: información transmitida. acto comunicativo.
■■ Canle: vía, conduto ou medio polo que se transmite unha mensaxe.
■■ Código: sistema de signos e regras combinatorias, compartidos polo emisor e
polo receptor, que facilitan a construción e a transmisión da mensaxe.
■■ Referente: realidade extralingüística á que alude a mensaxe.

A comunicación dixital xorde

como efecto das novas
tecnoloxías e permite incorporar
todos os media (imaxe, texto,
audio, vídeo) para transmitir
a información de xeito
hipertextual.

13
3.1. A reversibilidade no acto comunicativo

No acto comunicativo, os participantes van intercambiando os papeis, de xeito

que o emisor pasa a actuar como receptor, e este asume o papel de fonte da in-
formación.
Desta maneira, o diálogo vaise enriquecendo a través da áxil alternancia e da re-
versibilidade do proceso; é o que se chama comunicación interactiva.
Cando a comunicación se produce a distancia, sen que emisor e receptor se ato-
pen presentes nunha mesma situación comunicativa –como acontece decote na
linguaxe verbal escrita–, o normal é que a reversibilidade do proceso non poida
ser instantánea, chegando ás veces a facerse imposible a resposta do receptor.
Pensemos, por exemplo, nas emisións dos medios de comunicación sociais, na Na web
correspondencia privada ou mesmo na comunicación literaria.
Proxecto de traballo. Elabora
Polo contrario, nunha conversa telefónica ou telemática, aínda que a comunicación un póster sobre os elementos
se produce a distancia e a situación comunicativa non é exactamente a mesma do acto comunicativo e a rever-
para ambos os comunicantes, a reversibilidade segue a ser posible dado que a sibilidade.
canle facilita o contacto instantáneo.

Hai milenios que un emisor

deixou gravada na pedra
esta mensaxe. Pero, hoxe en
día, non hai reversibilidade:
os receptores non podemos
acceder á información porque
descoñecemos o código.

A ctividades
1 Imaxina diversos actos comunicativos (un faro, un semáforo en vermello,
un autor literario, unha emisora de radio, dous mozos que se ven desde
lonxe...) e analiza os elementos que interveñen.

2 Sinala os elementos que interveñen nos actos comunicativos representados

nas seguintes imaxes:

Imagen Imagen lgal1b_01_foto4b

lgal1b_01_
foto4a

14
 1
Unidade
4 O contorno da comunicación
A comunicación ten que situarse nun medio natural e social determinado.
O contorno da comunicación son as condicións nas que se produce un acto co-
municativo e que contribúen á interpretación da mensaxe. Se estas condicións son
lingüísticas, falamos de contexto; se son extralingüísticas, falamos de situación.

4.1 O contexto
Na web
O contexto é o contorno lingüístico da mensaxe, o conxunto de palabras que
rodean un termo dado e que aclaran o seu sentido e valor. Está constituído por Consulta o texto de ampliación
sobre o contexto literario.
todo o que se dixo antes e todo o que se di a continuación. Así, nos seguintes
enunciados é o contexto o que axuda a precisar o significado da palabra satélite:
A Lúa é un satélite da Terra.
O satélite xira e emite ondas de radio que se reciben na Terra.

4.2 A situación

A situación é o contorno extralingüístico (ambiental ou circunstancial) que rodea

o acto de comunicación e que axuda a interpretar correctamente unha mensaxe.
Está constituída polo lugar e o momento no que esta se emite, e os acontece-
mentos que rodean aos interlocutores.
Por exemplo, a expresión Vai bo tempo! terá diferentes sentidos segundo se pro-
nuncie na praia, nunha conversa entre bañistas ou nun diálogo entre esquiadores.

A ctividades
3 Dá unha definición clara dos conceptos situación e contexto referidos ao mun-
do da comunicación.

4 Un puño ergueito pódese interpretar de varias formas. Indica tres situacións

distintas nas que ese signo se interprete de maneira diferente.

5 Observa detidamente as imaxes e sinala, en cada caso, algúns trazos que de-
finan a situación da comunicación:

15
 5 Ruído e redudancia
Os dous elementos que poden perturbar a comunicación son o ruído e a re-
dundancia.

5.1 O ruído

O ruído é calquera perturbación que impide ou dificulta o acto comunicativo.

Aféctalle a calquera dos elementos da comunicación:
■■ Emisor: dificultades articulatorias, deficiencias caligráficas, erros ou confusións
ortográficas, etc.
■■ Receptor: dificultades auditivas, distraccións, etc.
■■ Canle: problemas de acústica, deficiencias de impresión, de visualización, etc.
■■ Mensaxe: ambigüidade, vaguidade, uso de linguaxes específicas, códigos ci-
frados, etc.
■■ Código: coñecemento parcial do código, descoñecemento dos usos dialectais, etc.
■■ Referente: falta de información sobre o tema, as causas, etc.

5.2 A redundancia

A redundancia é unha parte da mensaxe, prescindible para a interpretación, pero

necesaria para contrarrestar o ruído. Maniféstase nas repeticións que se dan en
calquera dos niveis lingüísticos como:
■■ Os esixidos polo propio código, como a repetición dos morfemas de xénero e
número nos artigos e nos adxectivos:
as gatas brancas.
■■ Os introducidos polo emisor como: Na web
– a reiteración de palabras: unha cousa é unha cousa e outra cousa é outra cousa; Proxecto de traballo. Elabora
– a sinonimia: o que non pode ser é imposible; un póster sobre a incidencia
do ruído nos elementos do
– as aliteracións: unha señora, moi aseñorada, deulle unha risada e quedou sen acto comunicativo.
nada; etc.
A redundancia empregada en exceso, chega a converterse ela mesma en ruído,
por exemplo:
Os pais e as nais dos alumnos e alumnas deste centro deberán dirixirse aos pro-
fesores titores ou ás profesoras titoras dos seus fillos e das súas fillas.

A ctividades
6 Indica situacións nas que o ruído lles afecta aos elementos da comunicación,
como neste exemplo:
A distancia dificulta a comunicación entre dúas amigas que conversan de
balcón a balcón. O elemento da comunicación afectado é a canle.

7 Explica as redundancias destes enunciados:

–– Podes baixar abaixo.
–– Desde que morreu, publicáronlle as obras póstumas.
–– Vino cos propios ollos.

16
 1
Unidade
6 A intención comunicativa
A comunicación é un acto volitivo intencionado e pode responder a diversas mo-
tivacións: informar, facerse entender, mostrar o estado de ánimo, expresar emo-
cións, persuadir, establecer relacións sociais, reprender, deleitar, etc.
Deste xeito, o proceso comunicativo vai máis aló da comprensión literal das men-
saxes (o que se di), e é imprescindible saber interpretar o seu sentido último (o
que se quere dicir) para que a comunicación sexa eficaz.

6.1. As funcións da linguaxe

A función principal da lingua é a comunicativa, e a ela subordínanse os diversos

fins do uso lingüístico.
As funcións da linguaxe refírense aos fins concretos da comunicación, isto é, aos
obxectivos que lles asignamos ás mensaxes cando as producimos. Así pois, é evi-
dente que hai unha correspondencia entre as funcións da linguaxe e a intención
da comunicación.
A cada un dos elementos da comunicación correspóndelle unha función da lin-
guaxe, tal e como podemos observar na seguinte táboa:

Función da linguaxe Elementos do acto comunicativo

Representativa ou referencial Referente

Expresiva ou emotiva Emisor

Apelativa ou conativa Receptor

Fática ou de contacto Canle

Poética ou estética Mensaxe

Metalingüística Código

As distintas funcións da linguaxe aparecen combinadas no discurso dependen-

do das intencións dos falantes e das condicións da comunicación.

A función fática e a estética

combínanse cando queremos
chamar a atención; isto é, cando
queremos facer publicidade,
como nestes anuncios.

17
 Función representativa ou referencial

É a principal e a máis usada, a función obxectiva por excelencia. O elemento no

que se centra a atención do emisor é o referente. Serve para expresar ideas ou
conceptos, enunciar datos e nomear as cousas, isto é, para transmitir unha infor-
mación de maneira obxectiva:
A vaca é un animal herbívoro ruminante.
Os participantes no acto recibiron unha fervorosa acollida.
Algúns tipos de textos nos que se pode apreciar a función representativa son os
informes, documentos e textos científicos.

Función expresiva ou emotiva

É eminentemente subxectiva; serve para manifestar os sentimentos do emisor,

que se converte no elemento predominante:
É conmovedor; estou francamente emocionada.
Non o aturo máis, desta volta imos rematar para sempre.
Os textos característicos desta función son: a carta, a conversa íntima, os textos
literarios e o xornalismo de opinión, nos que a mensaxe aparece a miúdo marcada
por elementos subxectivos (interxeccións, énfase...).

Función apelativa ou conativa

Serve para tentar chamar a atención do interlocutor e influír no seu comportamen-

to. O interese céntrase no receptor:
Esperade a vosa quenda e entrade un por un.
Non se permite a entrada de mascotas.
Constátase esta función nos textos da publicidade, nos textos doutrinais, etc. Ne-
les son frecuentes os vocativos, os imperativos, as interrogacións, etc.

Función fática ou de contacto

Serve para iniciar, manter ou suspender a comunicación sen engadir ningún dato.
Úsase para comprobar a operatividade da canle:
Si, si…; ola, ola…; probando.
A ver, vós os dous, vides ou non?

Función poética ou estética

Centra a atención na forma da mensaxe. É a función característica da lingua lite-

raria, pero non é exclusiva desta:
Club Atlético de Casasoá: abónate e medrarás.
A torre da derrota.
Na web
Función metalingüística
Proxecto de traballo. Fai un
Serve para informar sobre o código lingüístico ou sobre un compoñente; úsase o mapa mental cunha batería
código para falar del mesmo: de exemplos diversos sobre as
funcións comunicativas.
A palabra «can» é un substantivo masculino.
Os numerais son palabras que cuantifican a realidade.

18
 1
Unidade
Aínda que as funcións da linguaxe se dan habitualmente combinadas no discurso,
pode haber unha que predomine sobre as outras. Daquela, fálase de función do-
minante e de función ou funcións secundarias.

REFERENTE
Función representativa
ou referencial

EMISOR CANLE CANLE RECEPTOR

MENSAXE
Función Función Función Función
Función poética
expresiva fática ou de fática ou de apelativa
ou estética
ou emotiva contacto contacto ou conativa

CÓDIGO
Función
metalingüística

A ctividades
8 Indica cal é función da linguaxe dominante nos seguintes enunciados:
–– Escóitasme ben desde aí, Pedro?
–– Non me gusta nada que me comparen co meu irmán.
–– Podíasme axudar a facer o traballo de lingua.
–– Corcobico non ten bico nin bico nin cu nin come; o fillo de Corcobico tenche
bico, cu e come. Que é?
–– As funcións da linguaxe relaciónanse cos elementos da comunicación.
–– O outono veu enxoito este ano.
–– Dous átomos de hidróxeno e un de osíxeno fan unha molécula de auga.
–– A palabra «avogado» en galego escríbese con uve.
–– Ola que tal? Bos días.

9 Observa as imaxes e indica as funcións da linguaxe que manifestan.

19
 7 Os signos
Signo é todo aquilo perceptible polos sentidos (vista, oído, etc.) que represen-
ta ou evoca outra cousa; isto é, algo que ten significado para un receptor que
o interpreta.

A comunicación emprega signos e, segundo isto, son signos os sinais de tráfico,

o timbre dun colexio, as cores dunha equipaxe deportiva, as palabras dun idioma,
etc.
En todo signo atopamos sempre dous planos: o material e o mental.
■■ O plano material é a expresión, o que se percibe polos sentidos, o significante.
Por exemplo, un aceno, unhas luces, uns sons, etc.
■■ O plano mental é o contido, o que se representa ou evoca, o significado. Así,
os significados correspondentes aos significantes anteriores poderían ser: cari-
ño, prohibido pasar, hora de entrar na clase, etc.

7.1. O signo lingüístico

Os signos da linguaxe verbal, ou signos lingüísticos, son privativos do ser humano

e sobre eles fundaméntase a súa condición de animal racional.
Ferdinand de Saussure, no Cours de linguistique générale, foi quen definiu o sig-
no lingüístico como unha realidade psíquica con dúas caras: un concepto e unha
imaxe acústica.
Ambas as caras, inseparables, chámanse significado (o concepto) e significante (a
imaxe acústica). O signo é esencialmente a ligazón entre significante e significado.
Do signo está excluído o obxecto evocado, que se designa co termo de referente.
Así na palabra can, o signo está constituído por:
■■ O significado (concepto «can») que é o común a todas as posibles representa-
cións mentais ou ideais que respondan ao elemento «can».
■■ O significante (imaxe acústica /kan/) que é a marca psíquica dese son, a repre-
sentación que nos dan os nosos sentidos.

SIGNIFICADO

SIGNIFICANTE

20
 1
Unidade
Características específicas do signo lingüístico

■■ Desenvolvemento linear no tempo. Os signos aparecen nunha sucesión acústi-

ca que é a cadea falada. Na comunicación escrita, a linearidade pasa a realizarse
no espazo.
■■ Relación convencional e arbitraria entre o significante e o significado.
■■ Carácter social da relación, pois o signo non depende de ninguén en particular,
senón que pertence á comunidade de falantes. Na web
■■ Dobre articulación, xa que os signos poden dividirse en unidades menores. Na
primeira articulación divídense en unidades con significado ou monemas; na Consulta o texto de ampliación
sobre os signos.
segunda articulación divídense en unidades sen significado ou fonemas.
Animación: O signo lingüístico.
Así, no exemplo, Os neniños xogan, podemos distinguir estas unidades:
primeira articulación: o-s nen-iñ-o-s xog-a-n

segunda articulación: /o/ /s/ /n/ /e/ /n/ /i/ /ɲ/ /o/ /s/ /ʃ/ /ɔ/ /g/ /a/ /N/

A ctividades
10 Reflexionade e debatede: «Poden existir signos sen significado? E signifi-
cado sen signo?»

11 Le o seguinte texto e sintetiza o contido nunha frase.

A lingua é un sistema de signos que expresan ideas e, xa que logo, comparable
á escritura, ao alfabeto dos xordomudos, aos ritos simbólicos, ás formas de
cortesía ou aos sinais militares, etc. É posible concibir así unha ciencia que
estude a vida dos signos no seo da vida social. Chamarémoslle semioloxía (do
grego semeion, signo).

12 Explica o signo lingüístico coa palabra «árbore» como exemplo.

13 Le o seguinte texto e fai un breve comentario.
O signo lingüístico
Na teoría de Peirce, o signo é unha relación triádica que se establece entre
un obxecto, o seu representante e o interpretador. O interpretador, para este
lingüista, é unha especie de base sobre a cal instaura a relación obxecto-signo
e corresponde á idea no sentido platónico do termo. Porque o signo non repre-
senta todo o obxecto senón unicamente unha idea deste, ou como diría Sapir,
o concepto dese obxecto.
Teoricamente, pódese afirmar que os signos lingüísticos son a «orixe» de cal-
quera símbolo: que o primeiro acto de simbolización é a simbolización en e
mediante a linguaxe. Isto non exclúe que unha diversidade de signos estea
presente nos distintos dominios da praxe humana. Segundo a relación entre o
representante e o obxecto representado, Peirce clasificounos en tres categorías:
– A icona refírese ao obxecto polo seu parecido con el: por exemplo, o debuxo
dunha árbore que representa unha árbore real, o cal se parece a aquela, é
unha icona.
– O indicio non se asemella forzosamente ao obxecto, pero recibe unha in-
fluencia del e, por iso mesmo, ten algo en común co obxecto: un exemplo sería
o fume en tanto que indicio do lume.
– O símbolo refírese a un obxecto que designa por unha especie de lei, de con-
vención, a través da idea: tales son os signos lingüísticos.
Julia Kristeva: A linguaxe, esa descoñecida. Editorial Fundamentos

21
Repaso da unidade
Lectura
Pola boca morre o peixe
Ao principio mercaba o peixe precociñado ou filetea-
do, que me resultaba máis cómodo. Pero eses sabores
comezaron a aburrirme. Iso levoume ás peixerías, onde
fun aprendendo algo terriblemente difícil: a mercar pei-
xe. A recoñecelo e a valoralo só cun golpe de vista. E
no peixe descubrín o universo. Desvelóuseme un mar
de sabores, amplos, diversos, compactos e, á vez, uni-
forme, porque todo é peixe. Por iso, me fascina. A miña
vida, fóra da aborrecible xornada laboral, está entre-
gada ao peixe: a mercalo, a cociñalo, a conservalo, a
gozalo, tanto que acabei converténdoo no símbolo dun
novo e orixinal estilo de vida.
A miña casa está decorada con motivos relacionados cos
peixes: os cadros, os adornos, as cortinas do baño, as
paredes e…, especialmente, o centro da mesa do salón,
sobre a que sempre hai un peixe, fermoso, relucente,
marcando terreo, advertindo de quen é a propiedade
do espazo. Por que motivo se algunha xente pon unha
cesta con froita no centro da mesa non podo poñer eu
unha cesta con peixe?
Cando comecei con ese difícil hábito –que novidosa e
singular idea se me ocorreu, seguramente envexa de mil
interioristas e decoradores, se o descubrisen– calque-
ra tipo de peixe me servía para cumprir esa finalidade
A ctividades
1 Que diferenzas hai entre a comunicación huma-
na e a comunicación animal?
2 Como se comunican algúns animais?
3 Por que as palabras xurelo, xarda, ollomol, sar-
go, linguado, rodaballo, meiga, faneca son sig-
nos lingüísticos?
4 Identificas os significados de cada unha das pa-
labras anteriores?
5 Sinala de que maneira se articulan as palabras
citadas no exercicio 3. Na web
6 Analiza os elementos comunicativos deste texto:
22
estética. De feito, poñía pescadas, xurelos, xardas, ollo-
moles. E debo recoñecer que era moi curioso ver como
quedaba o salón presidido por por un xurelo ou unha
pescada. Pero a verdade é que cada vez me fun facendo
máis esixente e refinado e un ollomol ou unha xarda xa
non me valían. Non había nada igualable á beleza, por
exemplo, dun sargo, moito máis altivo e brillante, moito
máis impoñente.
Logo, descubrín as especies supremas: nada se podía
comparar ás formas discretas e aerodinámicas dun lin-
guado, ao aspecto rotundo dun rodaballo, á indiscreta
palidez dunha meiga ou, sobre todo, á señorial presenza
dunha faneca, altiva e lixeira, suxestiva e maxestosa, con
esa prolongada barbela tan sedutora, tan cativadora.
Non sei, sinto pola faneca un cariño que nunca sentín
por nada nin por niguén. Non é que estea namorado
dunha faneca, nin moito menos, simplemente que a súa
presenza me parece subxugadora. A miña adoración por
ela vén da forza salgada e profunda que me transmite
cando sento diante da súa figura, no sofá do salón. É
un momento fascinante, enfeitizante. Se cadra é que no
silencio abisal dos peixes atopei a amizade que nunca
me brindou ninguén.
Fran Alonso, Ninguén
a) Quen é o emisor da mensaxe?
b) Que código emprega?
c) A través de que canle o emite?
d) Cal é o seu contexto?
7 En que consiste a codificación e a descodifica-
ción dunha mensaxe?
8 Que función da linguaxe predomina no texto?
Repasa os conceptos esenciais da unidade.
 Unidade 1

En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
A comunicación
Definición A comunicación é un proceso social que ten como finalidade intercambiar información.

A comunicación animal Algunhas especies animais comunícanse por medio de sistemas auditivos, visuais, táctiles ou olfactivos.

A comunicación humana
A comunicación humana establécese basicamente por medio da linguaxe verbal, pero pode empregar
Definición sistemas non verbais. A linguaxe verbal é a capacidade que teñen os humanos para comunicarse por
signos lingüísticos orais e escritos.
Lingüística Consiste na transmisión de mensaxes verbais por medio das ondas acústicas.

Tipos de comunicación Paralingüística Complementa a expresión verbal por medio da entoación.

Extralingüística Transmite a información por medio da expresión facial ou corporal.

A linguaxe verbal é unha capacidade unicamente humana que nos diferencia dos animais que está
Lingua e pensamento
e relacionada co noso pensamento.

Os elementos da comunicación
Definición Son os elementos que configuran o acto comunicativo.

Emisor Envía unha mensaxe previamente codificada.

Receptor Recibe, descodifica e interpreta a mensaxe.

Mensaxe Conxunto de contidos transmitido.

Elementos da
comunicación Referente Realidade extralingüística á que alude a mensaxe.

Canle Vía pola que se transmite a mensaxe.

Sistema de signos compartido polo emisor e o receptor que permite a construción
Código
e transmisión da mensaxe.

Ruído e redundancia
Ruído Son perturbacións da comunicación que afectan a un ou a varios elementos do acto comunicativo.

Redundancia Son os mecanismos da lingua nos seus distintos niveis para repetir e asegurar a eficacia comunicativa.

As funcións lingüísticas
Definición Refírense aos obxectivos que lles asignamos ás mensaxes.

Representativa Transmite unha información de maneira obxectiva.

Expresiva Transmite a información de maneira subxectiva.

Apelativa Apela ao receptor para influír no seu comportamento.

Funcións lingüísticas
Fática Organiza o contacto entre o emisor e o receptor.

Poética Centra a atención na forma da mensaxe.

Metalingüística Informa sobre as características do código lingüístico.

O signo lingüístico
Definición Signo é todo aquilo que percibimos polos sentidos e que significa algo.

Significado Representación mental inmaterial.

Compoñentes
Significante Imaxe acústica ou gráfica material.

23
Comentario de textos
As mareas
Os gregos percatáronse xa das oscilacións mareais e
empeñaron moitas observacións en tratar de explicar a
súa razón. Para uns, era a respiración da Terra; e para
outros, todo un enigma que, segundo a lenda, levou á
desesperación e ao suicidio a Aristóteles, ante a impo-
sibilidade de darlle unha explicación satisfactoria.
Na actividade mareal hai dous tipos de oscilacións: a
marea baixa ou baixamar, cando o nivel de auga se ato-
pa no punto máis baixo, e a preamar ou marea alta,
cando o nivel da auga alcanza o nivel máis elevado. Na
nosa costa, as preamares (abalo) e as baixamares (deva-
lo) prodúcense cada 12 horas e 24 minutos aproxima-
damente.
As amplitudes entre a baixamar e a preamar que se
rexistran entre unhas zonas do planeta e outras son moi
variables. Deste xeito, mentres que no mar Mediterrá-
neo son duns poucos centímetros, no Monte S. Michel,
en Francia, chegan a rexistrarse ata 13 metros.
Nunha observación máis precisa pode observarse que
os máximos anuais de amplitude mareal danse durante
os equinoccios, e son as coñecidas como «lagarteiras»
24
ou «cocas»; mentres que as amplitudes máis baixas
coinciden cos meses de solsticio.
Para facer máis complexo o fenómeno hai que enga-
dir que estas variacións cíclicas non se producen coa
mesma frecuencia en todas partes. No golfo de Tonkin,
a marea sobe e baixa unha vez cada 24 horas, mentres
que nas nosas costas prodúcense os mesmos fenóme-
nos dúas veces cada 24 horas.
Newton, no século xviii, identifica claramente as causas
que producen estas oscilacións e postula que o Sol e
a Lúa, ao exercer a súa atracción sobre a Terra, son os
que provocan estes movementos. O Sol suma a súa in-
fluencia á da Lúa, ou ben contrapona. Cando a Lúa, a
Terra e o Sol están aliñados, as forzas de atracción sú-
manse, dando lugar ás «mareas vivas», que acontecen
cada quince días e coinciden coa lúa nova ou coa lúa
chea. Pero se a Terra, a Lúa e o Sol se colocan en ángulo
recto, as forzas atractivas repártense e as mareas teñen
pouca amplitude; coinciden cos cuartos lunares e deno-
mínanse «mareas mortas».
L. M. Rodríguez, C. González, O. García:
Guía ecolóxica do litoral galego

A lectura e a comprensión do texto
Comentar un texto consiste en precisar a súa significa-
ción e organización, e ofrecer unha valoración persoal.
Esta é unha tarefa complexa que se debe levar a cabo
en varias fases e que se inicia cunha lectura efectiva da
información que transmite.
Lectura comprensiva
A lectura comprensiva implica coñecer o significa-
do de todas as palabras, expresións e referencias
culturais que o compoñen.
Para isto haberá que empregar diversas estratexias:
uso do dicionario, deducir o seu sentido a través do
contexto lingüístico, etc.
1 Busca no dicionario o significado das palabras subli-
ñadas.
2 Explica por que as palabras á, súa, máis, ás levan
acento.
3 Dá algún sinónimo de enigma, preciso e contrapo-
ñer.
4 Coñeces o nome de todas as rías galegas? Indícao.
5 Reflexiona sobre estas frases e tenta darlles unha ex-
plicación:
Lúa a saír, marea a subir.
Lúa posta, baixamar na costa.
Lúa nova tronada, trinta días mollada.
Lúa a de xaneiro, e cariño o primeiro.
6 Sinala o contido xeral do texto.
O subliñado
O subliñado permítenos recoñecer as ideas funda-
mentais e as palabras e as frases clave e constitúe a
base para elaborar un resumo ou esquema.
Adoita facerse parágrafo a parágrafo e permite rea-
lizar unha lectura rápida do texto centrando a aten-
ción no fundamental.
Convén:
■■ Subliñar as ideas principais e as secundarias con
diferente cor para establecer unha xerarquización.
■■ Destacar só o que interesa saber.
Unidade 1
1
Unidade
■■ Facer que a lectura das palabras ou frases subli-
ñadas teña sentido por si mesma.
■■ Subliñar palabras clave (substantivos, adxectivos,
verbos…) e frases breves.
■■ Evitar subliñar liñas ou parágrafos enteiros; nes-
tes casos é máis práctico acoutar a marxe cun
corchete ou unha chave.
■■ Evitar o exceso de subliñado, pois dificulta a
identificación rápida de ideas.
Ideas principais e secundarias
A idea principal contén a información máis xeral,
aquela que dá sentido ao resto; indica o máis im-
portante, o imprescindible.
As ideas secundarias explican e desenvolven os
contidos da idea principal; compleméntana con
datos, detalles, exemplos, anécdotas, matices,
puntualizacións, etc.; en definitiva proporcionan ar-
gumentos para ratificar ou rectificar os contidos da
idea principal.
7 Logo da segunda lectura, subliña e indica as ideas
principais e as secundarias.
Lectura analítica
Serve para confirmar ou corrixir o subliñado, pero
sobre todo para anotar o texto procurando estable-
cer unha xerarquización entre as ideas. Debe servir
tamén para comprender a estrutura interna do tex-
to e para interpretar e valorar o seu contido.
Unha vez realizadas as lecturas, estaremos en condi-
cións de interpretar o texto, relacionar informacións,
avaliar argumentos, emitir xuízos sobre os contidos
e situalo no seu contexto (autor, época, etc.).
8 Realiza unha terceira lectura e anota na marxe
opinións persoais, referencias culturais suxeridas,
características da linguaxe empregada e recursos
retóricos.
9 Apoiándote nas notas que tomaches, tenta dar
unha primeira impresión crítica sobre o contido do
texto.
25
 2 A tipoloxía
textual

Carta a un mozo poeta

Pregúntasme se os teus versos son bos. Pregúntasmo
a min. Antes xa llelo preguntaches a outros. Envíalos
a revistas. Compáralos con outros poemas, e tremes
cando rexeitan os teus intentos.
Agora ben (posto que me permites o consello), prégo-
che que abandones todo iso. Mirar cara a fóra é algo
que non deberías facer agora. Ninguén pode aconse-
llarte nin axudarte, ninguén.
Só hai un único medio. Entra en ti mesmo. Examina
ese fundamento que chamas escribir; mira a ver se es-
tende as raíces ata o lugar máis profundo do teu co-
razón; sé consciente de que habías de morrer se te
privaran de escribir.
Na hora máis profunda da noite, pregúntate isto: Debo
escribir? Escava en ti mesmo, na procura dunha respos-
ta profunda. E se esta for de asentemento, se tiveses
que enfrontarte a esta grave pregunta cun sinxelo e
profundo debo, daquela constrúe a túa vida segundo
esa necesidade: a túa vida, desde o intre máis peque-
no, ha de ser un signo e un testemuño dese pulo. E
entón, achégate á natureza e intenta, coma se foses o
primeiro home, contar o que ves, o que experimentas,
o que amas e o que perdes.
Rainer María Rilke, Cartas a un mozo poeta (adapt.)

Sobre a lectura

1 Es capaz de expresarte escribindo?

2 Que tipos de textos manexas mellor? O relato, a
descrición, o diálogo, o ensaio...
3 Imaxina como debe ser o oficio de escritor.
4 Que tipo de escritor serías: dramaturgo, poeta, no-
velista, ensaísta, xornalista...?

26
 2
Unidade
1 O texto
A maior unidade de comunicación lingüística é o texto, e podémolo definir como
a secuencia discursiva que se presenta como unha unidade completamente aca-
bada, é dicir, non integrada noutra secuencia máis ampla.
Organízase arredor dun tema de referencia, de maneira que as oracións e os pa-
rágrafos que o integran están, coherentemente, ao servizo dese tema común e
aparecen como un conxunto cohesionado.
O texto é unha estrutura sintáctica, semántica e pragmática constituída por varios
niveis de organización, que van alén da cadea de oracións, frases ou palabras que
o constitúen.

Para un discurso ter categoría de texto cómpre que estea dotado dunha su-
perestrutura temática que lle dea coherencia [...]. Un conxunto de oracións que
carezan de tema, capaz de relacionar os seus significados, é un «non-texto»,
unha realidade discursiva que non pode recibir o nome de texto.
Manuel Cerezo Arriaza

A oración, o parágrafo e o texto constitúen unha serie de unidades lingüísticas

ordenadas segundo un criterio de progresiva complexidade formal. O habitual
é que as oracións se organicen en parágrafos, e que estes fagan o propio para
integraren textos; non obstante, o único requisito imprescindible para que unha
secuencia comunicativa se poida considerar texto é que sexa perfecta, isto é, que
estea rematada e non se integre noutra cadea superior.
Así, para que unha secuencia sexa considerada texto é preciso:
–– Que se trate dunha mensaxe completa.
–– Que sexa unha unidade pechada.
–– Que teña coherencia temática.
–– Que mostre cohesión interna entre as partes e o todo.
O texto non é unha unidade gramatical que deba axustarse a unha determinada
estrutura formal. A súa extensión vén determinada pola intención comunicativa do
emisor e polo que este comunique dun xeito total e unitario.
Unha interxección, unha palabra ou unha oración illadas poden ser analizadas
como textos; do mesmo xeito, tamén son distintos exemplos de textos: unha con-
versa entre amigos, unha conferencia-coloquio, un artigo xornalístico, unha clase
de matemáticas, A esmorga de Blanco Amor, a Gran Enciclopedia Galega, a Biblia,
etc.

O texto é a manifestación lingüística socialmente normal nos procesos de co-

municación; isto é, o texto é a unidade mínima de información, de comuni-
cación e de interacción social, e todo iso, conxunta e simultaneamente, pois
a información almacénase para ser transmitida a un organismo receptor que,
necesariamente, debe reaccionar a ela, xa sexa incorporándoa ao seu caudal
de coñecementos, xa sexa transformando a súa actitude ou o seu carácter.
Rafael Núñéz e Enrique Del Teso (trad.)

27
 2 Tipoloxía textual
O ser humano desenvolveu a escritura a medida que ía elaborando sociedades
máis complexas e con necesidades administrativas e económicas que sobrepasa-
ban o ámbito oral.
Xa na arte prehistórica se poden intuír os alicerces dos sistemas de representación
gráfica, pero, a escritura como tal xurdiu máis tarde e de xeito independente en
varias civilizacións antigas (Mesopotamia, China, Mesoamérica...).

A tipoloxía textual refírese á diversidade de textos que pode producir o ser

humano.

A clasificación tradicional distingue cinco tipos de textos: descrición, narración,

exposición, argumentación e diálogo. A descrición e a narración considéranse
formas de expresión literarias; mentres que a exposición e a argumentación pre-
tenden transmitir a información de forma obxectiva, se ben na argumentación hai
tamén un importante factor persuasivo.
En xeral, pódese dicir que non hai variedades illadas senón que nun mesmo texto
poden participar varios tipos.
Pero a gran variedade de textos tamén pode organizarse a partir de factores como
o contido, a situación, a estrutura ou o rexistro empregado, tal e como podemos
observar na táboa seguinte:

Segundo a intención comunicativa Na web

Informativo: informe, memoria, relato, noticia, descrición… Consulta na web e amplía a in-
formación sobre o uso das mo-
Explicativo: exposición didáctica, informe, artigo… dalidades discursivas básicas.
Persuasivo: anuncio publicitario, editorial, debate…
Instrutivo: receita de cociña, regras de xogo…
Conativo: diálogo, entrevista, coloquio, mesa redonda…
Estético: conto, novela, poema, chiste, adiviña…

Segundo a estrutura formal

Narrativo: conto, novela, noticia, relato, carta…

Descritivo: prosopografía, topografía, descrición de mecanismos…
Dialogado: conversa, entrevista, coloquio, foro…
Prescritivo: consigna, aviso, regras de xogo, contrato…
Expositivo: explicación, informe, artigo, instancia, exame, proba oral…
Argumentativo: artigo, editorial, carta de opinión, interpretación…

Segundo o lugar de interacción social

Pedagóxico: libro de texto, unidade didáctica, exposición didáctica…

Cultural: conferencia, mesa redonda, poema, novela…
Político: discurso electoral…
Económico: informe, conversa vendedor-cliente…
Xurídico-administrativo: sentenza, notificación, recurso…
Técnico-científico: traballo de investigación, exposición científica...

28
 2
Unidade
3 O texto dialogado
O diálogo é un proceso interactivo no que interveñen dous ou máis suxeitos
que tratan un tema.

O diálogo ten como finalidade intercambiar criterios, opinións, xuízos ou senti-

mentos sobre dun tema, suceso ou idea. As partes máis habituais nun diálogo son
o saúdo, a orientación (para introducir o tema), o desenvolvemento, a conclusión
e a despedida.

3.1. Características

A principal característica do diálogo é a interacción comunicativa directa e con-

tinua, que se manifesta na permuta constante dos papeis de emisor e receptor.
O diálogo, como intercambio de comunicación oral ou como texto escrito, pre-
senta diferenzas. O diálogo oral caracterízase pola espontaneidade e a ausencia
de planificación. O diálogo escrito é o compoñente principal dos textos teatrais,
e mestúrase coa narración e a descrición en novelas, relatos, etc. A seguir, podes
ver algunhas das súas características:
■■ Diálogo oral
–– Elementos de comunicación non verbal como a entoación e os xestos.
–– Apelacións directas ao oínte como: «atende», «mira», «escoita»…
–– Referencias ao contexto situacional por medio de demostrativos, adverbios, etc.
–– Referencias ao emisor e ao receptor a través de posesivos e pronomes persoais.
■■ Diálogo escrito
–– Interrogacións e exclamacións para opinar e incidir sobre algún aspecto.
–– Signos de puntuación que organizan o texto.
–– Adxectivos valorativos, substantivos e verbos con carga connotativa, para mos-
trar apreciacións positivas ou negativas.
–– Indicacións valorativas do que se está a dicir: «considero isto moi importante»,
«cómpre non esquecer».

O diálogo dramático é a máis

importante, pero non a única das
formas de comunicación verbal
do teatro.

29
 Tipos de diálogo: conversa, debate e entrevista
Hai varios tipos de diálogo que se dividen segundo sexa o seu carácter espontá-
neo ou planificado. Por exemplo: a conversa é un diálogo espontáneo, mentres
que o debate ou a entrevista son diálogos planificados. A seguir imos ver as ca-
racterísticas principais destes tipos de diálogo:
■■ A conversa é o tipo máis característico de diálogo e constitúe a forma habitual
de comunicación nas relacións persoais e sociais. Caracterízase pola esponta-
neidade e a ausencia de planificación.
É un tipo de diálogo eminentemente oral, aínda que se emprega tamén en tex-
tos literarios para que os personaxes reflictan o que o autor pretende representar.
Non ten un desenvolvemento determinado, senón que avanza por intervencións
e asociacións. Os interlocutores non necesitan argumentar seguido as súas opi-
nións, pois a finalidade da conversa non é profundar nos temas (que son varia-
dos), senón manter unha relación cordial entre os intervenientes, que toman a
palabra cantas veces queiran.
A participación dos falantes na conversa vén determinada por regras que se
Na web
respectan, permitindo que as intervencións se sucedan de forma ordenada. Es-
tas regras non son universais e varían dunha cultura a outra. No mundo occiden- Consulta na web e amplía a in-
tal as máis importantes son a cooperación e a cortesía. formación sobre a estrutura do
texto dialogado.
■■ O debate é un tipo de diálogo planificado no que un grupo de persoas discu-
te sobre un tema prefixado previamente. Está presidido por un moderador que
organiza as quendas de palabra.
■■ A entrevista é un diálogo planificado e formal entre dúas persoas que ten
como finalidade que un dos interlocutores ofreza información de interese. Parti-
cipan o entrevistador e o entrevistado.

O diálogo nos relatos e no teatro

O diálogo nos relatos pode realizarse en estilo directo, inserindo literalmente as
palabras dos personaxes, ou en estilo indirecto, cando é o narrador o que nos
conta o que din os personaxes.
—E o momio ese que «murgiflaba rantas»? —preguntou Alicia—. Paréceme que o
estou molestando con tantas preguntas.
—Ben, as «rantas» son unha especie de porco verde; pero respecto aos «momios»,
non estou seguro do que son; paréceme que a palabra vén de «monseñor con im-
somnio», en fin, un verdadeiro «momio».
—E que vén sendo iso de »murgiflaban»?
—Ben, «murgiflar» é algo asi como ouvear e asubiar, ao mesmo tempo, e cun es-
Na web
birro no medio; quizais o escoites ao pasar por aquel monte... e cando o escoites,
hache de chegar con facelo só unha vez. Consulta na web e amplía a in-
Lewis Carroll, Zanco Panco formación sobre o monólogo.

As señoritas Thorpe fixéronlle moitas louvanzas e expresaron o seu desexo de co-

ñecela mellor e de ser consideradas xa como verdadeiras amigas, pois xa o eran
pola amizade que unía aos seus irmáns. Catherine escoitou todo isto con dozura e
contestou con todas as delicadezas que ela tamén coñecía.
Jane Austen, A abadía de Northanger

O diálogo no teatro ponlle voz á historia a través dos personaxes, pois son eles
os que transmiten directamente a información. O discurso dramático baséase nos
diálogos, pero tamén podemos atopar monólogos ou soliloquios.

30
 2
Unidade
A ctividades
1 Por parellas, escollede algunhas das seguintes situacións e inventade unha
conversa. Despois tentade reproducir oralmente os diálogos.
–– Atopas na rúa a unha amiga que non vías desde hai máis de oito anos.
–– Vas ao hospital visitar un familiar que acaba de ser operado.
–– Estás namorado/a de alguén que non o sabe e, por casualidade, encón-
traste con el/ela nunha praia solitaria.
–– Teu avó vive na aldea; hoxe vénche facer unha visita e xa hai tempo que
non tedes ocasión de vervos e falar.

2 Elixe un compañeiro ou unha compañeira e tentade reproducir oralmente un

posible diálogo entre os personaxes das imaxes.

3 Pasa para o estilo indirecto o seguinte fragmento:

—Desculpe, homiño… se non é moito indagar, quen son eses malaventurados
que teñen espetados neses paos?
—Os das bandas son dous ladróns condenados a morte. O do medio disque é
Noso Señor.
—E ti, aquí para entre nós, cres que en verdade sexa Noso Señor?
—Creo!
—Noso Señor e déixase crucificar! Para min que é rara cousa… E ben, cando se
deixa será porque lle convén.
Rafael Dieste: Un conto vello remozado

4 Algúns escritores expresan o texto dialogado de forma diferente. Intenta

construír un diálogo en estilo directo a partir deste extracto do Memorial
do convento de José Saramago. Fíxate no emprego das maiúsculas e das
comas e intenta deducir cantos personaxes falan.
Baltasar di, Teño que procurar traballo, e Blimunda tamén ha de ir traballar,
non podemos quedar ás sopas, Para Blimunda non hai présa, quero que ela
quede aquí na casa por un tempo, quero coñecer a miña nova filla, Está ben, mi
madre, pero eu preciso buscar traballo, Con esa man de menos, que traballos
vas facer, Teño o gancho, padre, que é unha boa ferramenta cando se está afei-
to, Será pero non podes cavar nin sachar, Podo levar animais, Si, iso si podes
facelo, E tamén podo levar un carro, para asegurar as cordas basta o gancho
e a outra man pode facer o resto, Fillo, estou moi contento por volveres, Eu xa
debía ter volto, padre.

31
 4 O texto descritivo
Describir é representar os aspectos concretos ou abstractos da realidade (ex-
plicar como é un obxecto, que se ve nunha fotografía, as características dunha
persoa, dunha paisaxe…).

4.1. Características

Para realizar unha boa descrición é condición indispensable saber utilizar a lingua
de forma correcta e buscar as expresións máis axeitadas en cada caso. Os recursos
máis empregados son de dous tipos:
■■ Recursos lingüísticos: os máis utilizados son os adxectivos cualificativos (sobre
todo especificativos) e os verbos (presente e copretérito de indicativo).
■■ Recursos expresivos: úsanse procedementos literarios como a comparación
(A pota quedou limpa coma unha patena), a metáfora (Este rapaz é un lince),
a personificación (Vives nunha casa moi alegre), a metonimia (Unha cunca de
ribeiro).

4.2. Preparación dunha descrición Na web

No proceso de elaboración do texto descritivo cómpre seguir tres fases: observa- Consulta na web e amplía a
ción, selección e ordenación: información sobre os tipos de
descrición, atendendo á acti-
■■ Observación. Captación dos detalles e trazos definidores do obxecto. Será moi tude do narrador.
útil responder ás seguintes preguntas: como é?, onde está?, a quen pertence?,
que significa?, que valor ten?
Para describir unha torta de Santiago, por exemplo, observaremos a forma, as
cores, o volume (vista); se ten olor forte, aromático… (olfacto); se o seu sabor é
agradable, doce, salgado… (gusto).
■■ Selección. Delimitación, de acordo coa descrición que se queira realizar, dos
trazos máis salientables e despois, se cómpre, valoración deles.
■■ Ordenación. Disposición dos datos tendo en conta o tipo de descrición. Pódese Na web
efectuar de diversas formas: Consulta na web e amplía a
–– Do xeral ao particular, e á inversa. información sobre os tipos de
descrición, atendendo ao des-
–– Da forma ao contido, e á inversa. crito.
–– Do máis achegado ao máis lonxano (no tempo ou no espazo), e á inversa.
Por exemplo, para describir o corredor dunha casa pódese dar unha visión pa-
norámica, centrarse nalgún obxecto determinado, comezar polo máis próximo e
ir comentando o que se vai atopando a medida que avanza a vista…
O corredor da casa vella é longo e escuro. Ao fondo, unha luz difusa e gris ilumina
a parte final amosando un anaquiño da solaina. A ambos lados están as portas
dos cuartos e a medio camiño, un aparador antigo, onde o avó gardaba os libros
de astronomía entre caixas de sementes.

A ctividades
5 Fai, de viva voz, o retrato de calquera dos teus compañeiros de clase.

6 Describe oralmente e de forma minuciosa a túa paisaxe preferida.

32
 2
Unidade
5 O texto narrativo
A narración consiste na relación de sucesos reais ou imaxinarios que lle acon-
tecen a uns personaxes nunha situación espazo-temporal determinada.

Narrar é contar algo que sucedeu realmente ou que foi imaxinado por alguén. O
importante nunha narración son os feitos que constitúen a acción:
Na mañá do seis de outubro de 1885, Psekov denunciou ante o comisario o asasinato
de Mark Ivanovich Kliauzov, de quen era administrador. Inmediatamente, o comisario
e varios axentes desprazáronse á casa da vítima (...). O comisario entrou na casa. A
porta que daba ao cuarto de Kliauzov estaba pechada. A chave estaba posta por dentro.
Anton Chejov, O misto sueco

5.1. Tipos

Os textos narrativos poden ser orais ou escritos. Entre os primeiros cómpre salien-
tar o conto oral popular e a lenda; entre os escritos destacan a novela, o relato, a
carta, a noticia…

5.2. Características

■■ Aparición intercalada doutros tipos de texto como a descrición, a exposición,

a argumentación ou o diálogo.
■■ Uso relevante do verbo, que permite explicar as accións sucedidas. O tempo
máis usado é o pretérito, xunto co copretérito e o presente de indicativo.
■■ Importancia dos adverbios, nomeadamente os de lugar e tempo (onte, mañá,
aquí, preto…), que axudan a situar a acción.

5.3. Estrutura Na web

Consulta na web e amplía a

Historia e discurso información sobre a estrutura
narrativa.
O texto narrativo está organizado en dous niveis: a historia e o discurso.
■■ A historia fai referencia ao contido do texto cunha orde temporal e causal.
■■ O discurso refírese a como se presentan os acontecementos da obra. Pódense
distinguir dúas formas básicas de discurso:
–– Estilo directo: cando os personaxes se manifestan a través das propias pa-
labras. A modalidade máis habitual é o diálogo, pero tamén existen outras
como o monólogo e o soliloquio.
Chove en Vigo e non trouxen paraugas. Estoume empapando. Pero así o remuíño
e máis pequeño. Máis pequeño na cabeza, no estómago. Outro erro ao camiñar e
chof!, outro charco no que se mergulla o meu pé dereito que sae satisfeito acaba-
do de chegar da piscina, se tivera unha melena loira o meu pé podería facer un
anuncio deses da televisión onde sempre saen loiras que non existen, cun pelo que
non existe, dunha inexistente piscina…
Manuel Seixas, A velocidade do frío

–– Estilo indirecto: cando un narrador conta as accións dos personaxes, os diálo- Na web
gos, pensamentos, etc. Unha variante é o estilo indirecto libre.
Consulta na web e amplía a in-
Cando marcharon, Eva fechou a porta e desconectou o teléfono. Gústaballe ter a casa
formación sobre o estilo indi-
para ela soa. Foi de cuarto en cuarto limpando, arranxando e recollendo as cuncas recto libre.
e os vasos que o home e os fillos foran deixando polas distintas superficies.
Sue Townsend, A muller que viviu un ano na cama (trad.)

33
 Tipos de estrutura. A estrutura narrativa
A estrutura narrativa, tamén chamada narrativo-descritiva, responde á intención
de relatar feitos, sucesos ou acontecementos habitualmente organizados segundo
a liña cronolóxica e realizados esencialmente por persoas.
A narración adoita presentar os contidos nesta orde: presentación, desenvolve-
mento e conclusión. Esta estrutura é a máis habitual, e nela os acontecementos
aparecen ordenados cronoloxicamente (desenvolvemento linear).
Pero ás veces é máis interesante comezar polo desenlace para, a continuación,
narrar o resto da historia (estrutura retrospectiva), tal como aparece no seguinte
exemplo:
Fai dous anos que aconteceu a historia que vos vou contar e XL, o seu protagonista,
dado por morto en principio, leva dous meses encerrado nun Centro Psiquiátrico,
baixo control médico. Mais eu coido que XL non está tolo. E por iso vou narrar
a súa historia, tal coma el ma contou, para avisar aos terráqueos do perigo que
corremos.
No outono do 73…
Lois F. Marcos: Homes do espacio

■■ Outros tipos de estrutura son os seguintes:

–– Anticipativa: o narrador anticipa accións, adiántase ao tempo.
–– In media res: a narración carece de introdución e comeza polo conflito.
–– In extrema res: comeza a acción ao final da historia.
–– De contrapunto: entrecrúzanse varias historias ao longo da narración.
–– Circular: o texto comeza e remata do mesmo xeito.
–– Final aberto: renuncia ao desenlace para que o lector o imaxine.

A saga de Harry Potter, creada

por J.K. Rowling iníciase in media
res: o director de Hogwarts, Albus
Dumbledore, confía o pequeno
Harry Potter ao coidado da súa
familia muggle, despois de que
o Señor Escuro (Voldemort)
asasinase os seus pais e fose
derrotado ao tentar matalo.

34
 2
Unidade
5.4. Elementos básicos

Os elementos básicos que compoñen un texto narrativo adoitan ser os seguin-

tes: trama ou acción, narrador, espazo, tempo, personaxes.

A trama ou acción
A trama ou acción está formada polo conxunto de acontecementos e situacións
dunha historia ás que o autor deu forma.
Na historia, os acontecementos desenvólvense de xeito linear, mais o escritor
pode artellar unha trama para ordenalos e explicalos.
Na construción da trama o autor selecciona, transforma e organiza o material da
historia, converténdoa en trama; isto implica determinar:
–– O punto de vista desde o que se enfocan os feitos.
–– O tipo de narrador que nos conta a historia.
–– O tempo no que se organizan os acontecementos.
–– O espazo no que se desenvolven os sucesos.
–– A estrutura narrativa coas variantes vistas na subepígrafe 5.3 (descritiva, antici-
pativa, in media res, in extrema res, de contrapunto, circular, final aberto).

O narrador
O narrador é quen conta os feitos dunha historia, presenta os personaxes e si- Na web
túaos nun espazo e nun tempo, realiza descricións, etc., sempre desde unha pers-
pectiva determinada (punto de vista). É, pois, unha entidade creada polo autor Consulta na web e amplía a in-
coa intención de lle ceder a palabra. Pódense establecer varios tipos de narrador formación sobre o proceso de
segundo o grao de participación ou o coñecemento do narrado. elaboración do discurso por
parte do novelista.
■■ Segundo a participación na historia
–– Narrador externo ou heterodiexético: non pertence á historia que se conta.
A narración realízase en 3ª persoa.
–– Narrador interno ou homodiexético: forma parte da historia e participa como
testemuña (narrador-testemuña), como un personaxe (narrador-personaxe) ou
como protagonista (narrador-protagonista). A narración faise en 1ª persoa.
■■ Segundo o coñecemento do narrado
–– Narrador omnisciente: sabe todo sobre a historia e non ten ningún tipo de
restrición. Describe todo o que os personaxes ven, senten, oen, etc.
–– Narrador identificado: adoita identificarse cun personaxe, respecto do cal
mantén certa omnisciencia, mentres que dos demais só temos coñecemento a
través das súas relacións con eles.
–– Narrador obxectivista: unicamente rexistra aquilo que pode ser visto desde
fóra (xestos, accións, o que din os personaxes).
■■ Segundo a intervención no relato
Na web
–– Narrador subxectivo: intervén valorando e criticando o que sucede no rela-
to, coa intención de dirixir a interpretación do lector. O narrador omnisciente Consulta na web e amplía a in-
adoita ser un narrador subxectivo. formación sobre as diferenzas
entre autor, narrador e narra-
–– Narrador obxectivo: non realiza comentarios nin emite xuízos sobre o que tario.
sucede no relato. O narrador obxectivista é tamén un narrador obxectivo.

35
 O espazo
O espazo narrativo é un dos soportes da acción, xa que os feitos deben ocorrer
necesariamente nun ou varios lugares; ademais, dálle verosimilitude ao relato e
sitúa os personaxes.
Este espazo é ficticio aínda que substitutorio, en moitos casos, do mundo real.

Os personaxes
Os personaxes son os que levan a cabo a acción. Ademais de seren un dos Na web
elementos estruturais do texto narrativo, son entes de ficción que adoitan
estar formados con características tiradas do mundo real. Consulta na web e amplía a
información sobre os tipos de
Así, pois, preséntanse coma se fosen actores, sendo esta a súa principal misión personaxes na novela.
como factor da estrutura narrativa.
Os trazos básicos dos personaxes están definidos polas propias calidades, a con-
duta e as relacións que manteñen con outros personaxes.
Os tipos de personaxes poden ser variados, dependendo do punto de vista que
adopta o narrador.
En textos narrativos son frecuentes o uso de arquetipos, isto é, personaxes que
funcionan como exemplos dunha clase; por exemplo, Romeo e Xulieta son arque-
tipos do amor eterno e da historia de amor que fracasa.
Segundo a súa importancia dentro da obra, divídense en personaxes principais e
secundarios.

O tempo
Unido á categoría do espazo, o tempo é outro elemento básico dentro da estru-
tura dunha novela.
Toda narración sitúa os feitos no tempo, é dicir, desenvólvense de acordo cunha
orde ou cunha duración.
O tempo en que se desenvolven uns feitos dentro dun relato non se correspon-
de co tempo cronolóxico no que se suceden os fenómenos da realidade. Por iso
cómpre distinguir entre:
■■ Tempo da historia: aquel no que se sucederon, de acordo cunha orde cronoló-
xica, os acontecementos dunha historia na realidade.
■■ Tempo do discurso: aquel en que o narrador nos conta os sucesos.
A orde na que se presentan os feitos narrados pode variar segundo os intereses e
recursos que empregue o autor:
■■ Temporalización linear: cando a orde dos acontecementos no discurso coinci-
de coa da historia.
■■ Temporalización anacrónica ou anacronía narrativa: cando se producen dis-
cordancias ou desaxustes entre a orde de sucesión dos acontecementos no dis-
curso e na historia. Pode ser de dous tipos:
–– Analepse ou retrospección: cando desde o presente se fai referencia a feitos
anteriores.
–– Prolepse ou anticipación: cando se relata un acontecemento que, seguindo
unha orde lóxica, debería contarse despois.

36
 2
Unidade
A ctividades
7 Cóntalles aos compañeiros o argumento da última película que viches.

8 Le a novela O misterio do barco perdido, de Carlos González Reigosa, e

establece a diferente sucesión de acontecementos na historia e no dis-
curso. Despois analiza as distintas partes que compoñen a estrutura da
acción.

9 Indica que tipo de narrador aparece en cada un dos seguintes textos:

Texto 1
Asomouse á porta do local. Un foco na fachada, xusto enriba del, aluma un
semicirco de grava, detrás a negrura mesta dunha noite sen luar. Apoiou unha
man na parede, que cargado estaba, mecagonacona, dous cubatas e xa. Sem-
pre fora igual, xa nunca aturara ben o beber. Cando cos compañeiros, os de-
mais se puñan alegres, xa el tiña unha pea quinindiós. Cousas da circulación,
disque.
Suso de Toro, Land Rover
Texto 2
Pregunteille o seu nome e mais díxenlle o meu por elemental urbanidade, Na web
e tras dese xeito de presentación fíxose un tenso silencio entre nós, cheo de
ilusionada espectación pola miña banda e de renarteira desconfianza pola Proxecto de traballo. Elabora
súa. El decatábase ben do meu interese polas cereixas, pois que eu devecía un póster sobre a estrutura e
por elas sen disimulo ningún e non lles quitaba ollo… mais emporiso non me os elementos básicos do texto
convidaba. narrativo.
Manoel Riveiro Loureiro, As cereixas

10 Artella varios relatos curtos nos que aparezan diferentes tipos de narrador.

11 Tenta realizar un pequeno comentario sobre o personaxe principal do se-

guinte texto facendo referencia á súa caracterización, tipoloxía, forma de
presentación, etc.
—Son un xefe voso, mais ó dicir xefe voso non pensedes nunha persoa lonxa-
na. Xefes e nourienses temos unha tarefa común. Sempre é preciso que alguén
dirixa, pois todos non sabemos o mesmo. Eu son técnico da categoría C, que é
a terceira dos polígonos, por iso levo este distintivo. Sobre isto xa vos falarán
nas clases. Quero remachar que se eu domino a técnica das noras outros sa-
berán máis de Historia, Matemáticas, Construción, etc. Cada un ó seu. Para
conquerir o máximo rendemento é preciso grande interese, e co interese vai a
obediencia. Nesto serei fero. Tedes que obedecerme a min e ós que vos atendan
sen protesta de ningunha clase, cegamente, anque ás veces vos pareza que o
mandado foi parvo e sen razón. Somos fillos de moitas nais e se non queremos
follóns temos que ser disciplinados. Entendido?
—Si, entendido, contestaron.
—Pero ben entendido?
—Ben entendido, repetiron.
—Vaia! Xa aprendestes algo. A miña noraboa.
Lois Diéguez, Galou, Z 28. (adap.)

12 Procura dous textos breves de cada un dos tipos que existen segundo a
súa estrutura formal (narrativos, descritivos, dialogados...).

37
 6 O texto expositivo
A exposición é unha forma do discurso oral ou escrito que consiste na presen-
tación e explicación ordenada dun asunto ou tema perante un público.

A exposición ten unha finalidade informativa, por iso, a información debe ser
transmitida de forma imparcial e obxectiva: aínda que tamén se pode asociar con
argumentacións nas que se expoñen as ideas propias.

6.1. Características

Algunhas das características máis relevantes do texto expositivo son as que se

indican a seguir:
–– Utilización especial da sintaxe, coa presenza de oracións de carácter explicativo
ou aclaratorio: Como xa sabemos…; É o caso de…
–– Emprego dun léxico específico e con tecnicismos, exento de ambigüidades,
onde os termos son tomados no seu valor denotativo.
–– Orde coherente no desenvolvemento do texto e nas relacións entre as ideas
que se expoñen.
–– Claridade expresiva e corrección no uso da linguaxe.
–– Rigor e exactitude na información que deberá ser veraz e fiable.

6.2. Preparación dunha exposición

Os pasos que se deben seguir son os seguintes:

–– Documentación: consiste en recompilar información sobre un asunto. Esta debe
escribirse en fichas, para almacenar, clasificar e comparar a información recollida
e, máis adiante, organizar o material dun xeito cómodo.
–– Selección da información: consiste en ordenar a información por criterios de
relevancia e validez de acordo co obxectivo da exposición.
–– Elaboración dun guión: a súa finalidade é a de facilitar a ordenación do material
recollido. É o índice das cuestións que se van tratar.
––Redacción: aínda que a exposición sexa oral, cumprirá redactala primeiro por
escrito (desenvolvendo os diversos apartados do guión) e lela varias veces en
alto.
–– Elocución: para unha boa realización da exposición débese coidar a audición
(volume de voz, vocalización, entoación), a expresión corporal (xesticulación,
postura, mirada) e a duración da exposición (distribución axeitada en función do
tempo).

6.3. Estrutura

Unha exposición debe estruturarse nestas tres partes:

■■ Introdución: presentación dos motivos polos que interesa o tema, actualidade,
características xerais…
■■ Desenvolvemento: exposición propiamente dita. Sinalaranse as ideas princi-
pais, as ideas secundarias e incluiranse, se procede, citas, anécdotas ou exem-
plos ilustrativos.
■■ Conclusión: recapitulación dos puntos máis importantes, confirmación das ra-
zóns expostas, perspectivas sobre o tema…

38
 2
Unidade
6.4. Tipos de exposición

Unha exposición pode adoptar diversas formas: didáctica (unha clase, unha con-
ferencia…), xornalística (unha noticia, unha reportaxe...), científica (a exposición
dunha teoría científica…), política (un mítin, un discurso…), relixiosa (un sermón,
unha homilía…), etc.

Os textos expositivos son

maioritarios nos estudos
universitarios. Os alumnos deben
ser competentes á hora de
redactalos e comprendelos.

A ctividades
13 Enumera materiais ou recursos audiovisuais que coñezas e que se poidan
utilizar como complemento nunha exposición. Explica as vantaxes e incon-
venientes que poidan ter.

14 Elixe un dos seguintes temas e elabora un guión para, posteriormente,

realizar a súa exposición:
–– A lingua galega e as novas tecnoloxías.
–– O Camiño de Santiago.
–– Os xogos tradicionais.

15 Grava unha exposición feita nun programa de radio ou de televisión, ana-

liza o seu contido, a coherencia, a claridade expresiva e a fiabilidade da
información. Expón a túa opinión oralmente perante os teus compañeiros.

39
 7 O texto argumentativo
Argumentar é achegar razóns para defender ou refutar unha idea, tese ou
formulación.

A argumentación ten cada vez máis importancia na vida social, xa que todos os
días xustificamos o noso comportamento, intentamos convencer os demais ou tra- Na web
tamos de influír nos seus comportamentos.
Consulta na web e amplía a in-
A finalidade da argumentación é convencer ou persuadir mediante a confirma- formación sobre o método in-
ción ou negación dunha opinión. dutivo e o dedutivo.

A argumentación ten un carácter subxectivo. Aínda así, adoita iniciarse cunha

exposición, deste xeito, preséntanse uns feitos feitos e continúase coas razóns que
xustifican unha postura en relación con estes.

7.1. Características

O texto argumentativo caracterízase por presentar:

–– Abundancia de exemplos, para ilustrar as cuestións tratadas.
–– Emprego de termos técnicos ou terminoloxía científica, dependendo da disci-
plina de que se trate.
–– Presenza de incisos, para aclarar aspectos que apoien a idea fundamental.
–– Uso frecuente de nexos consecutivos, para consolidar a opinión do emisor:
Polo tanto… En consecuencia… Deste xeito…
Os argumentos, para que ofrezan fiabilidade, deberán ser coherentes, demostrables
e sen contradicións. Ademais, cando se trata de demostrar feitos, o mellor é achegar
datos ou probas que os acrediten (cifras, fotos, etc.).

«Quousque tandem, Catilina,

abutere patientia nostra?»
Até cando Catilina vas abusar da
nosa paciencia… Así comeza
un dos discursos máis coñecidos
de Cicerón no que denuncia a
conxura de Catilina para tomar o
poder.
Na imaxe, Cicerón denuncia a
Catilina, de Cesare Maccari.

40
 2
Unidade
7.2. Estrutura

A estrutura do texto argumentativo é semellante á do texto expositivo, é dicir

consta de:
■■ Introdución: presentación da tese, isto é, da idea fundamental que queremos
defender.
Galicia é un país de contrastes.
■■ Desenvolvemento: exposición de argumentos que apoian a tese inicial con ex-
plicacións e exemplos.
Na zona da costa as diferenzas de temperatura son menos perceptibles ca na
zona do interior.
A orografía é variada: chairas, montañas, vales, zonas de costa.
■■ Conclusión: síntese dos argumentos utilizados e ideas ás que conduciron.
A diversidade climática e orográfica son elementos básicos que confirman estas
afirmacións.

7.3. Tipos de argumentos

■■ Racionais. Son os argumentos que se asentan en verdades universais, isto é, naque- Na web
las que son admitidas por todas as persoas. Consulta na web e amplía a
Se queremos sustentar unha tese como «A humanidade ten capacidade para información sobre os tipos de
progresar», poderiamos empregar e desenvolver o argumento O home é un ser argumentación.
racional, xa que é unha verdade universal.
■■ Científicos. Son os argumentos que están baseados en probas cientificamente
comprobadas e asumidas como verdades.
Se queremos defender unha tese como «Debemos coidar a Natureza», pode-
mos utilizar e desenvolver convenientemente un argumento científico coma
este: O osíxeno permite a vida na Terra.
■■ Afectivos. Son argumentos que apelan aos sentimentos do auditorio para pro-
vocar unha reacción de simpatía ou rexeitamento. Pódese recorrer a frases fei-
tas, experiencias persoais ou slogans.
Por exemplo, son coñecidas as campañas contra o abandono animal nas que a
frase empregada é «El nunca o faría», que incide nos sentimentos de respon-
sabilidade do auditorio coa finalidade de evitar estas prácticas tan crueis cos
animais de compañía.
■■ De exemplificación. Son argumentos baseados en exemplos concretos que
axudan a sustentar a tese.
Por exemplo, se queremos sustentar unha tese como «A lingua galega sufriu
durante moitos séculos a presión do castelán», poderemos explicalo de forma
conveniente con exemplos coma este: Na época dos Reis Católicos, os postos
da Administración e da Igrexa pasan a ser ocupados por xente foránea que em-
prega exclusivamente o castelán.
■■ De autoridade. Inclúe os argumentos expresados por persoas de moito pres-
tixio en determinados ámbitos.
Por exemplo, para reafirmar a tese «O tema da emigración foi moi tratado na
literatura galega», podemos axudarnos de argumentos coma o seguinte: Tal
como dixo o profesor Alonso Montero: «Raro é o gran poeta galego que non
poetizou a dramática realidade da emigración».

41
7.4. Erros na argumentación

Non se debe botar man de argumentos que sexan incorrectos ou falsos nin tam-
pouco hai que deixarse enganar cando sexan formulados por outras persoas. Ve-
laquí algúns exemplos de argumentacións erróneas:
■■ Argumento de apelación á forza. Emprega a ameaza para tentar convencer:
A min ninguén me leva a contraria.
■■ Argumento ofensivo. Baséase na descualificación:
Non lle fagas caso, non sabe nada disto.
■■ Argumento de apelación á piedade. Tenta conmover o oínte:
Profesor, se non me aproba, meus pais non me deixarán saír máis.
■■ Argumento de falsa relación causa-efecto:
O home é un ser racional, polo tanto, sempre actúa razoadamente.
■■ Argumento de xeneralización. Eleva o particular á categoría de xeral:
Onte roubáronme a carteira; nesta cidade son todos ladróns.
■■ Argumento de apelación á autoridade. Apela a alguén como autoridade, can-
do non o é:
Isto non se fai así, porque mo dixo Manoliño da Perica.
■■ Argumento baseado en prexuízos. Emprega prexuízos sociais sen ética ou in-
morais.
A proba de que os negros son inferiores é que os brancos os venderon como
escravos.

Os erros na argumentación
son unha das principais causas
de rexeitamento nos procesos
xudiciais.

42
 2
Unidade
A ctividades
16 Que tipo de erros na argumentación detectas nos seguintes enunciados?
–– Non lle fagas caso; nunca estivo alí.
–– Deberíaslle facer caso porque é o cacique da parroquia.
–– Aos galegos encántanos a muiñeira.
–– Por favor, señor axente, non me multe e prométolle que non cometerei
outra imprudencia.

17 Elabora unha crítica sobre o programa de televisión que menos che guste.

18 Elabora argumentos que ratifiquen ou rectifiquen as seguintes premisas:

–– A lingua é o mellor e o peor que posúen os homes. (Anacarsis)
–– A mentira engana a quen a di. (D’Houdetot)
–– Para saber falar é preciso saber escoitar. (Plutarco)

19 Identifica e distingue os seguintes fragmentos discursivos indicando se son

unha narración, ou unha exposición:
Texto 1
Na web
Serían as cinco da tarde. Eu sangraba polo nariz e as pingas salferían as
puntas dos zapatos brancos. Sentei na beira do camiño, limpeime cun fento Proxecto de traballo. Fai un
e reflexionei que nesas condicións, e tan cedo, non podería volver á miña mapa mental sobre tipoloxía
casa, polo que me encamiñei, autómata, ata a esterqueira da cala do Outeiro textual.
Fechiño.
Alfonso A. Cáccamo, Contos mamíferos
Texto 2
Os inadaptados son, por definición, os insatisfeitos do mundo sensíbel, os ini-
migos da realidade cotiá, os que procuran fuxir do medio que os arrodea. De
aquí a conciencia da arte como evasión.
V. Risco, Nós, os inadaptados

20 Observa a imaxe desta pelexa de galos na Martinica. Por parellas, un dos

integrantes deberá buscar argumentos a favor e outro en contra. Logo fa-
cede unha exposición oral.

43
 8 As propiedades textuais
O texto como unidade superior da comunicación lingüística presenta as seguintes
propiedades características:
–– Adecuación á situación na que se produce a comunicación. Dela ocúpase a
Pragmática.
–– Coherencia dos contidos informativos que se pretenden transmitir. Garda rela-
ción coa Semántica.
–– Cohesión entre as distintas partes nas que se organiza. Ten que ver, sobre todo,
coa Sintaxe supraoracional.

8.1. Adecuación

A adecuación é a propiedade textual que permite unha correspondencia entre os

elementos participantes na comunicación (quen fala ou escribe e a quen se dirixe)
e a situación comunicativa concreta (onde e cando falan, como e por que falan...).
Un texto é adecuado cando é:
–– oportuno con respecto á situación na que se produce;
–– apropiado con relación aos seus destinatarios;
–– aceptable respecto á formalidade lingüística e á precisión terminolóxica.
Así pois, non resultaría oportuno utilizar expresións xocosas nun funeral; non resul-
taría apropiado dirixirse a unha persoa maior, coa que non temos moito trato, uti-
lizando apelativos cariñosos; ou non resultaría aceptable utilizar termos coloquiais
nunha disertación científica.
A esixencia da adecuación obriga ao emisor a escoller entre as diversas moda-
lidades idiomáticas (xeográficas, culturais, sociais, etc.) e a facer un uso espon-
táneo ou reflexionado da súa lingua segundo a situación na que se efectúe a
comunicación.

Factores que interveñen na adecuación

As condicións pragmáticas que determinan a adecuación dun texto e que poden
influír na interpretación da mensaxe son as seguintes.
■■ Interacción entre códigos
É necesaria unha equilibrada interacción entre os distintos códigos comunicativos:
o código lingüístico (lingua), os códigos extralingüísticos (xestos e movementos
corporais, posición e distancia entre os participantes, etc.) e os códigos paralin-
güísticos (modulación do ton de voz, entoación, etc.).
■■ Presenza de diferentes voces
O emisor pode mesmo ser múltiple, e isto incide na produción e mais na inter-
pretación do texto. Por exemplo, nun anuncio televisivo a produción da mensaxe
realízase sucesivamente nos seguintes niveis: a) o anunciante, b) a axencia publici-
taria, c) os publicistas concretos, d) os actores.
■■ Variación do uso lingüístico
A adecuación tamén está condicionada polas variacións no uso lingüístico habi-
tual; isto é, a variación xeográfica da lingua (bloques, áreas e subáreas lingüísti-
cas, dialectos e falares), a variación sociocultural (niveis de lingua: culto, medio,
popular e vulgar), a variación situacional (niveis de fala ou rexistros lingüísticos:
formal, linguaxe técnica e científica, coloquial, xergas, etc.).

44
 2
Unidade
■■ Diversidade de estruturas textuais
Débese lembrar a este respecto que a escolla dunha ou doutra estrutura textual Na web
está condicionada polo contido da mensaxe, a forma do discurso e a intención do
emisor que mellor se axeiten a cada circunstancia comunicativa concreta. Amplía a información sobre a
correccion.
A ctividades
21 Sinala e comenta os problemas de adecuación que se dan nos seguintes
supostos:
–– Comezar un exame oral saudando ao profesor cun «Que pasa, tronco!».
–– Pedir nun bar unha ración de «cefalópodos escaldados cun chisco de
cloruro sódico».
–– Cubrir unha instancia en verso.
–– Presentar a un conferenciante chamándoo polo seu hipocorístico familiar.

22 Velaquí tes tres series de sinónimos léxicos e fraseolóxicos:

–– Derramar, escarallar, botar a perder, estragar, merar, murchar, ir a pique,
malograr, podrecer, inutilizar, chafar, deteriorar, danar, arruinar, cascar.
–– Roubar, furtar, levar, mangar, rapinar, repañar, ratear, subtraer, expropiar,
usurpar, espoliar, levantar, limpar, botarlle a man.
–– Falar, manifestar, pronunciar, latricar, parolar, largar, charlar, conversar,
dialogar, baduar, esbardallar, fungar, barallar, expresar, expor, botar a lin-
gua a pacer.
Clasifícaos en función da variedade lingüística á que pertenzan.

Coloquial-vulgar Estándar Culta

Utilizando palabras de todas as series constrúe tres versións diferentes dun

mesmo texto breve, adecuando o léxico ao rexistro empregado.

45
8.3. Coherencia

Esta propiedade permite que sexa percibido como unha unidade comunicativa
comprensible.

Factores que interveñen na coherencia

■■ O tema
O tema é o núcleo informativo fundamental que percibe o oínte e sobre o que
Na web
se organizan as diferentes partes integrantes. Para determinar o tema dun texto
resulta de valiosa axuda resumilo axeitadamente. Amplía a información sobre o
■■ A selección da información resumo.

A información é aquilo que se di sobre o tema en cuestión. A selección e o desen-

volvemento da información debe ser equilibrado: nin escaso nin excesivo.
■■ A organización da información
A organización da información debe sustentarse nunha estrutura textual ade-
Na web
cuada. Así conséguese percibir a información con claridade e sen ambigüidade e
cumprir a intención comunicativa do emisor. Amplía a información sobre o
■■ A progresión temática tema.

A progresión temática consiste na ordenación xerárquica dos contidos, de modo

que vaia aparecendo gradualmente información coñecida (repetición) e informa-
ción nova (progresión).
Se toda a información é nova, o texto é incomprensible; e se toda a información é
coñecida, a comunicación resulta innecesaria.
■■ O tema e o rema
O tema é contén a información coñecida polo destinatario: aquilo do que o emisor Na web
quere falar e que sitúa ao comezo do enunciado.
O rema é o que se enuncia sobre o tema seleccionado; a información descoñecida Amplía a información sobre o
foco e os mecanismos de fo-
polo destinatario.
calización.
En xeral, na modalidade enunciativa o tema coincide co suxeito e o rema co pre-
dicado:
Os alumnos de Ourense obtiveron uns resultados satisfactorios.
–– tema: Os alumnos de Ourense
–– rema: obtiveron uns resultados satisfactorios.
A tematización é o proceso que sitúa como tema un constituínte que non asumiría
ese papel na estrutura oracional habitualmente esperada e que, habitualmente, se
despraza á posición inicial do enunciado:
Uns resultados satisfactorios, obtiveron os alumnos de Ourense.
–– tema marcado: uns resultados satisfactorios.
■■ A isotopía
Na web
A isotopía é a repetición de conceptos que contribúen a proporcionar coherencia
global ao texto. Os conceptos que se repiten son os que axudan a crear o núcleo Amplía a información sobre os
informativo fundamental que queda tras suprimir a información secundaria. mecanismos da isotopía.

46
 2
Unidade
Niveis de coherencia textual
A coherencia textual maniféstase nos distintos niveis de organización interna do
texto.
■■ Coherencia local
A coherencia local dáse no nivel da frase, no interior de cada oración. Está deter-
minada polas concordancias gramaticais e pola continuidade das ideas.
A flota de pesca permanece amarrada desde o mes pasado por causa da marea
negra que asola o litoral galaico.
■■ Coherencia linear
A coherencia linear ten lugar entre as oracións que constitúen os parágrafos. En
cada secuencia do texto trátase un subtema vinculado ao núcleo informativo fun-
damental.
A flota de pesca permanece amarrada desde o mes pasado por causa da marea
negra que asola o litoral galaico.
Mentres tanto, os mariñeiros reuníronse en asemblea permanente á espera das
novas que chegaban de Santiago, onde se reuniron representantes das confrarías
e autoridades pesqueiras do goberno autónomo. O obxectivo é tomar medidas
paliativas polas previsibles perdas que o amarre vai provocar nun sector xa tan
deteriorado nos últimos tempos.
■■ Coherencia global
A coherencia global integra o conxunto dos significados parciais proporcionándo-
lle unha totalidade significativa ao discurso.
A flota de pesca permanece amarrada desde o mes pasado por causa da marea
negra que asola o litoral galaico.
Mentres tanto, os mariñeiros reuníronse en asemblea permanente á espera das
novas que chegaban de Santiago, onde se reuniron representantes das confrarías
e autoridades pesqueiras do goberno autónomo. O obxectivo é tomar medidas
paliativas polas previsibles perdas que o amarre vai provocar nun sector xa tan
deteriorado nos últimos tempos.
Aos problemas xerados polo paro biolóxico e pola falta de acordo coas autorida-
des marroquinas engádeselle agora o do funesto vertido de fuel na área pesqueira
galega.

47
 Condicións da coherencia textual
Para que os contidos dun texto resulten coherentes entre si, deben cumprir as
Na web
seguintes condicións.
■■ Contidos non contraditorios Amplía a información sobre os
contidos contraditorios ou
Os contidos expresados non deben contradicirse, nin no que se refire á informa- non contraditorios.
ción explícita (o que se di) nin, tampouco, no que se refire á información implícita
(o que se deduce ou se sobreentende).
■■ Relación temática
Entre os contidos debe establecerse unha relación para que todos se subordinen a
unha tese ou asunto principal. Deste xeito atopamos os seguintes tipos de textos:
–– Textos con progresión de tema constante. Abórdase o mesmo tema en toda a
estrutura.
Información do tempo en Europa hoxe: hai unha borrasca moi forte situada sobre
as Illas Británicas, cunha fronte cálida sobre os Países Baixos e Alemaña.
Unha fronte fría achégase polo oeste a Italia. Outra borrasca estará entre As
Azores e Portugal.
–– Textos con progresión de temas derivados. Abórdanse progresivamente aspec-
tos diversos do tema.
A Fundación Martín de Xinzo convoca desde 1981 os seus premios; nesta ocasión
recaeron, entre outros, no escritor Gabriel Pennac e no espeleólogo Uxío Covas.
Estes galardóns ven medrar a súa reputación cada ano, ata atoparse entre os
mellor considerados do continente. Como vén sendo habitual, os servizos infor-
mativos de Euronews retransmitirán en directo ese importante evento desde o
teatro Blanco Amor de Ourense a partir das 17,50 h. de hoxe.
–– Textos con progresión de temas enlazados. Son aqueles nos que unha informa-
ción nova se converte en tema doutra parte consecutiva.
Se algo caracteriza ás modernas urbes europeas é a cantidade e a calidade dos
servizos que ofrecen aos seus habitantes. Entre eses servizos, tal vez sexa o trans-
porte público un dos que máis preocupan aos cidadáns, pois do seu bo funcio-
namento depende o éxito de moitas actividades do ámbito urbano. O que me-
llor valoración acada é o tren metropolitano subterráneo, o metro. Lástima que
en ningunha cidade galega haxa aínda nin sequera un proxecto de estudo para
a creación dunha liña de metro.

A ctividades
23 Indica os problemas de coherencia dos seguintes enunciados:
–– Pedro acababa de chegar da rúa; viña canso de estar encerrado na casa.
–– Como sei que non che gusta a crema do leite, debaixo da cama púxenche
un tixolo.
–– Os condutores europeos son os que presentan maior índice de alcohol no
sangue de toda España.
–– «Tes ti a miña colección de discos de jazz?» «Si, eu teño a miña colección
de discos de jazz.»
–– A irmá pequena de Maruxa xogaba na praia baixo a súa atenta vixilancia.
Entrementres, ela, deitada na súa habitación, laiábase de ser filla única.
–– Os seres humanos son conscientes dos seus actos. Por iso no pasado verán
o índice de precipitacións caeu por debaixo dos mínimos do século.
48
 2
Unidade
8.3. Cohesión

A cohesión proporciona ligazón sintáctico-semántica ao texto. Está constituída polos

mecanismos sintácticos e semánticos que indican as relacións entre as partes do
Na web
texto: frases, oracións simples, oracións compostas, grupos oracionais, parágrafos. Amplía a información sobre a
cohesión sintáctica e semán-
Mecanismos de cohesión tica.

Os principais mecanismos da cohesión textual son: a deíxe, a anáfora e a catáfora,

a cohesión léxica, a elipse e a conexión.
■■ Deíxe
A deíxe indica quen realiza a comunicación e onde e como se produce. Son deíc-
ticas as formas que sinalan as persoas e as cousas (pronomes persoais, posesivos e
demostrativos), o lugar (adverbios de lugar e demostrativos) e o tempo (adverbios
de tempo e demostrativos).
No autobús das doce, cheguei eu alí; e ti aínda non chegaras daquela.
As formas eu, alí, ti e daquela teñen unha función deíctica pois sinalan persoas,
lugares e momentos nunha situación comunicativa dada.
■■ Anafora e catáfora
A anáfora e a catáfora permiten relacionar o texto co contexto lingüístico. Son Na web
anafóricas as formas que se refiren a un elemento lingüístico mencionado antes; e
son catafóricas as que aluden a un elemento posterior. Amplía a información sobre os
deícticos.
As formas máis habituais nas funcións anafóricas e catafóricas son:
–– O pronome persoal de 3ª persoa: Maruxa e André son irmáns. Ela é loira, el non.
–– Os demostrativos, os posesivos e algúns indefinidos: Os nenos trouxeron cadan-
súa bicicleta; unhas de montaña e outras de paseo.
–– Os relativos e os interrogativos: De onde vén o avión que chega? Vén de Barcelona.
–– Certos adverbios: Imos para o parque; esperámoste alí.
■■ Cohesión léxica
A cohesión léxica determina unha relación anafórica entre dous elementos. Para
esta función son produtivos os substantivos de referencia xeneralizadora como:
Neno, rapaz, meniño, cativo, miúdo... para referirse a «humano novo».
Tema, problema, asunto, cuestión, feito, caso... para «acontecemento».
A cohesión léxica pode expresarse mediante:
–– Repetición: Acabo de coñecer un mozo. O mozo vive preto da miña casa.
–– Substitución por un...
–– sinónimo: Acabo de coñecer un mozo. O rapaz...
–– hiperónimo: Acabo de coñecer un mozo. É unha persoa moi educada.
–– hipónimo: Picoume un becho. Era un deses mosquitos de río.
–– metáfora: Aquel neno era tremendo. O bribón non quería ir á escola.
■■ Elipse
A elipse é a emisión de elementos do discurso xa coñecidos polo receptor. Segun-
do a categoría gramatical do elemento suprimido a elipse pode ser: Na web
–– Nominal: A paisaxe de Galicia é moi verde, a de Castela non tanto. Amplía a información sobre a
–– Verbal: Hoxe imos ao cine, mañá ao teatro. elipse.

–– Oracional: Vésme axudar a pintar o valo do xardín? De acordo, vou.

49
■■ Conexión
A conexión maniféstase a través de conectores e dase en dous niveis distintos:
–– Dentro da oración une os membros dunha oración composta.
–– Entre os parágrafos facilita a expresión das ideas.
Como conectores poden funcionar conxuncións (e, ou, mais, que...), adverbios
(ademais, entón, tamén...) e locucións (para rematar, ou sexa, polo contrario...).

Valores significativos dos conectores Na web

ben, home, isto... por iso, polo que, polo
Comezo Causalidade Amplía a información sobre a ou-
tanto, xa que, así pois...
tros mecanismos de cohesión.
con todo, pois ben, agora así pois, en definitiva,
Continuación Consecuencia
ben... polo tanto...
Remate por último, máis nada... Concesividade aínda que, con todo...
en primeiro lugar, en
si, por suposto, sen dúbida,
Afirmación Enumeración segundo lugar, por
vale...
último...
en calquera caso, ata certo
Atenuación Exemplificación isto é, por exemplo...
punto...
ou sexa, é dicir, isto é,
Dúbida quizais, tal vez, poida que... Explicación
mellor dito...
Intensificación aínda máis, é máis, mesmo... Digresión por certo, a propósito...
Énfase claro que, pois, si que... Oposición en cambio, aínda que...
non, tampouco, nin falar, en
Negación Restrición mais, agás, polo menos...
ningún caso...
mellor dito, ou sexa, quérese
Autocorrección Recapitulación en resumo, en definitiva...
dicir...
e, ademais, aínda máis, despois, antes, entón...
Adición Temporalidade
mesmo, por outro lado...
en canto a, polo que se
Advertencia atención!, escoita... Topicalización
refire a...

■■ Marcadores discursivos
Os marcadores discursivos orientan o receptor sobre o tema do discurso. Poden
Na web
ter de distinta función tal como se expón na seguinte táboa.
Amplía a información sobre os
Funcións dos marcardores discursivos marcadores conversacionais.
De introdución. Presentan o tema do Lembras aquel rapaz que estaba no instituto
discurso o ano pasado? Pois atopeino onte no cine
cunha moza que coñecemos...
De mantemento. Indican que se continúa co Aínda che direi máis, a ese rapaz do que me
mesmo tema. falas non é a primeira vez que o teño visto
con...
De reparación. Empréganse cando o Non sei de quen me falas; refíreste a aquel
enunciado non coincide coas expectativas do de 2º C que...?
receptor.
De recuperación. Recuperan temas Por certo que a película que ían ver, era
discursivos marxinais. unha desas americanadas horribles nas que
sempre...
De topicalización. Selecciónan un elemento Polo que a min respecta, impórtacheme
como tópico (en canto a, polo que se refire a, ben pouco con quen vaias ou veñas para o
no que respecta a, no concerninte a...). instituto...

50
 2
Unidade
A ctividades
24 Di que valores indican estes conectores e substitúeos por outros sinónimos:
–– «Ten moi bo corazón.» «Ten, pero é un vago.»
–– A guapísima moza de André ten, ademais, outras moitas virtudes.
–– O futuro da lingua galega presenta, en cambio, algúns signos esperanzadores.
25 O CARRIZO E O BOI
Andaba un día o carrizo a brinquiños na procura de herbiñas e bechos porun
campo adiante.
Un boi pacía de par do carrizo e, como o paxariño era tan pequecho, o boi non
o vía e por pouco non lle pon un pé enriba e o esmaga. O carrizo botouse a un
canto e pareceulle moi mal que o boi non o vise ou fixera menos del, e deixándo-
se levar pola carraxe —porque os paxariños tamén se encarraxan— plantouse
voando no espiñazo do boi, deulle dous couces cos seus peíños e díxolle furioso:
—Ei, ti! Seica queres que te rebente?
a) Indica os antecedentes das formas anafóricas subliñadas. O pronome ti
da última liña é un deíctico? Razoa a resposta.
b) Determina a función sintáctica dos pronomes subliñados e dos antecedentes.
c) Transforma o texto poñéndoo en boca do carrizo.

26 Indica os valores dos conectores textuais e substitúeos por sinónimos.

Podemos quedar o sábado, que non temos clase. Aínda que, pensándoo mellor,
non sei por que temos que ir todos se, por outro lado, ademais, moitos xa teñen o
seu traballo rematado. En cambio, os que aínda non o fixeron traballarían peor se
estamos todos xuntos. Así que o mellor será que veñan os que aínda non acabaran.

27 Localiza os conectores e os marcadores discursivos e comenta os valores

que achegan.
Texto 1
Sentarse para conversar non só é síntoma de boas maneiras senón tamén de
boa saúde. Así pois, séntense dunha definitiva vez, os representantes do ILG e
os críticos da normativa, polo de agora vixente.
Xosé Vázquez Pintor
Texto 2
Claro está que non todas as linguas naceron iguais. Pero direi delas o que
digo das persoas: todas teñen dereito a que se respecte a súa dignidade.
Amin Maalouf
Texto 3
Que intereses e beneficios presionan e fundamentan a ideoloxía que sustenta a
guerra preventiva? O profesor Vidal-Beneyto, en artigo espléndido, menciona-
ba catro gañadores. Un é a facción dura do exército americano, que logra así
aumentos no orzamento militar ata cifras extraordinarias. Outros beneficia-
rios son, loxicamente, os propietarios da industria militar e enerxética (…) polo
incremento de pedidos e axudas públicas e polas estratexias enerxéticas que
conlevan esas políticas. Un terceiro grupo, con ganancias diversas, son as or-
ganizacións fundamentalistas de corte relixioso. Estas organizacións inspiran
os discursos do presidente, xustifican a guerra e reforzan a moral tradicional.
Finalmente, estarían os beneficios do lobby xudeu que se concretan en lexiti-
mar as accións brutais de Ariel Sharon contra os palestinos.
Pero o custo desta obsesión é moi elevado. Debilítanse as garantías cidadás,
fraquea o Estado de dereito, afortálase a intoxicación consciente, aparece a
autocensura patriótica e a vida é en branco e negro.
La Voz de Galicia
51
Repaso da unidade
Lectura
Texto 1
Había dous tipos arredor da Lambretta. A mirala e remi-
rala. Un deles subiuse e imitou o motor coa voz. Se cadra
só estaban a xogar. Berreille e botouse abaixo. Ao ver-
me só, soltouna da guía e deixouna caer. Logo, os dous
viñeron cara a min. A modo. Non parecía que quixeran
guerrear.
—¡Tranquilo, ho! ¿É túa esta chulada?
Díxenlles a verdade. A moto era dun amigo.
—¿E ti de onde es? –preguntoume o outro.
—De Cousadelo –díxenlle, por non aclararlle máis.
¿De Cousadelo? Parecía estar consultando un mapa na
cabeza. Fun pouco aleuto. Non gardei distancias.
—¿E hai motos na montaña, pailán? Eu pensaba que
arrastrabades o cu polos toxos.
E foi na sorpresa, mentres eu pensaba nas toxeiras xusto
floridas neste tempo, cando me veu a cabezada que me
partiu o nariz.
Erguinme do chan. O ceo estrelado abaneaba ao son
dun dolorido reloxo.
Manuel Rivas, As chamadas perdidas
Texto 2
Quizais isto último che resulte un pouco difícil de dixe-
rir, Sofía. Comezo de novo: Sócrates pensaba que era
imposible ser feliz se un actúa en contra das súas convic-
A ctividades
1 Clasifica os textos anteriores.
2 Analiza a figura do narrador do texto 1.
3 Que dous estilos de diálogo aparecen no texto 1?
4 Intenta caracterizar os personaxes do texto 1.
5 Que tipo de argumentos se empregan no tex­
to 2?
6 Como está estruturado o texto 2?
52
cións. E o que saiba como se chega a ser un home feliz,
intentará selo.
Por iso, quen sabe o que está ben, tamén fará o ben,
pois ningunha persoa quererá ser infeliz, non?
Ti que cres, Sofía? Poderás vivir feliz se constantemente
fas cousas que no fondo sabes que non están ben? Hai
moitos que constantemente menten, e rouban, e falan
mal dos demais. De acordo! Seguramente saben que iso
non está ben, ou que non é xusto, se prefires. Pero cres
que iso os fai felices?
Sócrates non pensaba así.
Jostein Gaarder, O mundo de Sofía (trad.)
Texto 3
Rosalía de Castro é unha desas mulleres excepcionais
que nos deu o século XIX, pois neste período históri-
co confluíron unha serie de condicións que posibilitaron
certa liberdade de manifestación pública para o sexo fe-
minino. Moi significativamente é neste momento cando
se inicia o movemento feminista e cando ten lugar unha
considerábel incorporación da muller á creación litera-
ria. Lembremos a modo de exemplo nomes coma os
de Mary Wollstonecraft, Flora Tristan ou Louise Michel,
entre as feministas, e George Sand, Charlotte Brontë,
George Eliot, Karoline von Günderrode ou Fernán Ca-
ballero, entre as escritoras.
Carmen Blanco, Literatura galega da muller
7 Identifica cal é a finalidade do texto 3.
8 Indica as principais características da linguaxe
empregada no texto 3.
9 Escribe un artigo de opinión sobre o último li-
bro que liches. Que tipo de texto é?
Na web
Repasa os conceptos esenciais da unidade.
 Unidade 2

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
Tipoloxía textual
Definición Refírese á diversidade de textos que pode producir o ser humano.
Clasificación Diálogo, descrición, narración, exposición e argumentación.

O texto dialogado
Definición O diálogo é un proceso interactivo no que interveñen dous ou máis suxeitos que tratan un tema.
Tipos Conversa, debate, entrevista...
No teatro O discurso dramático baseáse nos diálogos.

Nos relatos Estilo directo (falan os personaxes) ou indirecto (fala o narrador).

O texto descritivo
Definición Describir é representar os aspectos concretos ou abstractos da realidade.
Recursos lingüísticos: adxectivos cualificativos, verbos, etc.
Características
Recursos expresivos: comparación, metáfora, personificación, etc.

O texto narrativo
Definición Relato de sucesos reais ou imaxinarios que lle acontecen a uns personaxes nun tempo e espazo.

Estrutura Presentación, desenvolvemento e conclusión.

Elementos Trama, narrador, espazo, personaxes e tempo.

O texto expositivo
Definición Expoñer consiste en presentar e explicar ordenadamente un tema.
Uso especial da sintaxe, emprego dun léxico específico, orde coherente, claridade expresiva,
Características
corrección, rigor e exactitude.
Estrutura Introdución, desenvolvemento e conclusión.
Tipos Didáctico, xornalístico, científico, político, etc.

O texto argumentativo
Definición Argumentar é achegar razóns para defender ou refutar unha idea.
Abundancia de exemplos, emprego de termos técnicos, presenza de incisos e uso frecuente de
Características
nexos consecutivos.
Estrutura Introdución, desenvolvemento e conclusión.

Propiedeades textuais
Permite unha correspondencia entre os elementos participantes na comunicación.
Adecuación Factores que interveñen: interacción entre códigos, presenza de diferentes voces, variación do uso
lingüístico, diversidade de estruturas textuais
Permite que o texto sexa percibido como unha unidade
comunicativa comprensible.
Factores que interveñen: o tema, a selección e organización da información, a progresión temática e
Coherencia
a isotopía.
Niveis de coherencia textual: local, linear e global.
Condicións de coherencia temática: non contradición e progresión temática.
Propiedade que proporciona a ligazón sintáctico-semántica do texto.
Cohesión
Mecanismos: deixe, anáfora e catáfora, cohesión léxica, elipse, conectores, marcadores discursivos...

53
Comentario de textos
Cristina Pato
Na música comezou case ao mesmo tempo que coa
palabra e medrou entre dúas linguaxes e dous mundos
que para ela nunca foron antagónicos: o mundo da gai-
ta e o mundo do piano clásico. Apenas adolescente, re-
matou a carreira de piano, e simultaneamente, gravou
e publicou o seu primeiro disco en solitario, co título de
Tolemia, agoiro dos tempos que seguiron. Unha mo-
cidade atípica e frenética, centos de ensaios, infinitas
horas de viaxes, prensa, radios e televisións. E foi quen
de manter os pés na terra, sempre tendo claro que hai
algo importante, máis importante que todas as cousas:
aprender. E nunca parou de aprender.
Con este obxectivo marchou a América para completar
o seu doutoramento en piano, máis nunca descolgou
a gaita do lombo. E entón aconteceu. Unha noite de
lúa descolorida, atopou a Rosalía nun recuncho daque-
les lares. E acordaron un desafío: ampliar o universo da
nosa gaita e espallar a semente da nosa cultura e da
nosa identidade por todo o mundo. Así, Cristina fixo
do mundo unha extensión de Galicia, xeográfica e cul-
tural, nunha viaxe centrífuga a lugares outrora insospei-
tados, traendo á súa Galicia un anaco do mundo que
percorre, en cada volta á casa sempre ansiada, nunha
viaxe centrípeta e chea de ilusións.
Xan Padrón, «Todas as Cristinas»,
en Cristina Pato, Galicia no fol.
O megalitismo en Galicia
O fenómeno megalítico aparece espallado por toda Ga-
licia desde a beiramar ata as altas montañas orientais,
con máis exemplares nunhas zonas ca noutras. Dentro
dos límites de Galicia sabemos que hai máis de 20 000
moimentos megalíticos, boa parte deles en terras altas,
desaproveitadas actualmente desde o punto de vista
agrícola, o que quizais facilitou a súa perduración.
O clima reinante ao longo do megalitismo, ocupa un
amplo período desde o cuarto milenio ata o segundo
milenio a. d. C. Caracterizouse por unha elevada tem-
peratura e humidade que favoreceu o desenvolvemen-
to da vexetación tipicamente oceánica: carballeiras, so-
breiras, ulmos, freixos, ameneiros, bidueiras e abelairas.
Esta situación propiciaría a ocupación das terras altas
por teren unha vexetación menos frondosa e unhas te-
rras menos duras, xa que os construtores dos megálitos
eran gandeiros e cultivadores.
Calo Lourido, F.: «Prehistoria e Idade Antiga»
en Historia xeral de Galicia.

54

O resumo
Resumir é condensar, nun texto breve, os contido
básicos doutro texto máis extenso.
Cómpre eliminar a información accesoria e non re-
levante e manter soamente as ideas principais, e
algunhas secundarias, caso de seren importantes.
Un bo resumo facilita a comprensión dun tema, me-
llora a capacidade de análise e síntese e aforra tem-
po e esforzo para memorizar e repasar.
Para realizar un bo resumo debemos comprender ben
o texto; por iso, antes de resumir imos realizar uns exer-
cicios que nos permitirán comprender correctamente o
contido dos textos.
Para o texto 1
1 Explica o significado das palabras subliñadas.
2 Tenta achegar algún sinónimo das palabras desta-
cadas en negriña.
3 Busca polo menos tres palabras pertencentes á
mesma familia léxica de gaita.
4 Nos textos aparecen palabras que se escriben con
v (gravou, viaxe, volta). Escribe ti agora cinco pala-
bras galegas con v.
5 Reflexiona sobre os coñecementos que tes de mú-
sica tradicional galega que te axuden a compren-
der e situar este texto.
Para o texto 2
6 Tenta achegar algún sinónimo das palabras desta-
cadas en negriña.
7 Explica o significado das palabras subliñadas.
8 Busca polo menos tres palabras pertencentes á
mesma familia léxica de agricultura.
9 Nos textos aparecen palabras que se escriben con
b (beiramar, sobreira, abelaira, bidueira). Escribe ti
agora cinco palabras galegas con b.
10 Localiza no texto as palabras «moimento» e
«ulmo». Busca información sobre elas e indica ca-
les son as formas normativas.
A seguir imos ver de forma esquemática cales son as
características que debe ter un esquema e as fases
que debemos seguir para realizar o traballo correcta-
mente.
Unidade 2
Características
■■ Brevidade e selección. Nun resumo deben apa-
recer só as ideas importantes e os datos impres-
cindibles. Cómpre facer un traballo previo de se-
lección e organización.
■■ Claridade e precisión. Tamén se debe usar unha
linguaxe clara e comprensible. O obxectivo dun
resumo é deducir rapidamente cales son as ideas
básicas dun texto.
■■ Orde. As ideas deben estar ordenadas, relacio-
nadas e redactadas e manter certa relación co
texto orixinal.
■■ Extensión. O resumo debe supoñer 1/3 ou 1/5
da extensión do texto orixinal.
De todos xeitos, a extensión do resumo depende
do tipo de texto co que se traballe: hai textos
curtos, pero complexos con moita información
e conceptos desenvolvidos, mentres que outros
máis longos pódense resumir de forma máis fácil
ao teren menos información básica.
Elaboración do resumo
■■ En primeiro lugar debemos facer unha lectura
comprensiva e subliñar as ideas principais e se-
cundarias.
■■ A seguir, redactaremos os enunciados de forma
breve e coherente, evitando que o resumo se
convirta nunha simple enumeración de ideas.
■■ É imprescindible coidar a ortografía, a expre-
sión e a presentación pois todo iso garante que
se cumpra o obxectivo final: chegar de forma
rápida e efectiva aos contidos fundamentais do
texto que estamos analizando.
Agora pon en práctica as indicacións que estudaches e
dálle resposta ás seguintes actividades sobre os textos
da páxina anterior.
11 Sinala cal é o contido xeral de cada texto.
12 Subliña as ideas principais e secundarias de cada
texto
13 Fai alusión ás referencias culturais que che suxire
cada un dos textos.
14 Realiza o resumo dos textos propostos.
55
 3 O substantivo
e o adxectivo

Tonas de laranxa
E coas palabras rimadas da cantiga, Oriana recupe-
ra o perfume a laranxas que envolveu sempre a vila.
Unha atmosfera fresca, evocadora de recendos cítricos
como en sitio ningún máis apercibiu. (...) É aroma, xa
se dixo, de orixe misteriosa. Cantos anos non había
que Amaro Oliveira deixara na canícula dun verán cen-
tos de veos de seda estendidos por diferentes lugares
da vila para ver de reter os mínimos orballos e vapores
da fragancia. Sendo, como era, asunto principal que lle
concernía ao Concello, o experimento foi promovido
por Valerio Pinto, en razón do seu cargo de alcalde.
Non serviu para moito. O único que se sabe desde
entón con seguranza é que o olor aumenta co soprar
dos ventos ávregos e que se vira aínda máis intenso
nos promontorios ferruxinosos de Mainar, pois aí foi
onde meirande número de minúsculas pingueiras re-
tiveron os delicados panos. Contáronse as bagullas
alaranxadas co microscopio do albeite Navaza e Ama-
ro concluíu que debería por forza proceder do mar,
quizais traído nun rebuldar de brisas desde submer-
sos laranxais. Ningunha outra conclusión se sacou en
claro daquel ensaio que converteu a vila por uns días
nun colorido tendal. Por falta de gana non había ser,
pois ata se chegou a deseñar un rudimentario batisca-
fo para descer ás profundidades da ría, alá onde aos
Alfarat lles parecera escoitar o bruído das mandas de
vacas ao chegaren, pero prevaleceu a sensatez e non
se fixeron prospeccións na procura de posibles poma-
res submarinos.
María Lorenzo e Manuel Lorenzo, Tonas de laranxa

Sobre a lectura

1 De que froita se fala no texto? Como intentan reter

o aroma?
2 Busca palabras cun significado similar a pomar, caní-
cula, albeite, rebuldar.
3 Observa con detemento o uso dos adxectivos neste
texto. Que impresión che causan?

56
 3
Unidade
1 O substantivo
1.1. Definición, morfoloxía e funcións

Os substantivos son palabras que designan seres ou entidades concretas ou

abstractas.

■■ Desde o punto de vista morfolóxico, están formados por un lexema e por mor-
femas gramaticais de xénero e número. Por exemplo, na palabra amigos:

Lexema: amig-

Lgal1b_03_foto 2
Morfema
de xénero: -o

Morfema
de número: -s

■■ Desde o punto de vista sintáctico, o substantivo ten como función esencial ser
suxeito da oración e constituír o núcleo do sintagma nominal.

1.2. Clasificación

Substantivo

Substantivos propios Substantivos comúns

Sinalan un determinado Designan xenericamente a todos os seres
ser entre os demais da súa dunha especie e tamén as abstraccións:
clase: Brais, Fisterra. cabalo, caridade.

Abstractos Concretos
Designan calidades accións Designan seres ou cousas que teñen unha
ou estados que só existen existencia real e son perceptibles polos
no pensamento: paz, idea. sentidos: sabugueiro, piano.

Non contables (de materia) Contables (xenéricos)

Non se poden contar, pero si medir Designan obxectos que se poden
ou pesar: sal, fariña. contar: libro, culler.

Individuais Colectivos
Refírense en singular Designan en singular un obxecto constituído
a un só obxecto: lapis, por un conxunto de entidades ou individuos
gravata. da mesma especie: rabaño, batallón.

57
 A ctividades
1 Indica de que clase ou clases son os substantivos seguintes:
Hadrián madeira enxoval prato beleza
Laracha caterva emoción insensatez manda

2 Procura tres substantivos de cada unha das clases vistas nesta unidade.

3 Pescuda a clase de individuos que constitúen estes substantivos colectivos:

souto coro recua alvariza
larada restra grea setestrelo

4 Pon os substantivos colectivos que corresponden a:

–– conxunto de barcos de guerra – cancións dun grupo musical
–– conxunto de santos – grupo de illas próximas entre si
–– grupo de montañas – conxunto de cincocentos folios

5 Observa as imaxes, asígnalles un ou varios substantivos aos elementos que

aparecen e indica de que clase son:

58
 3
Unidade
1.3. Xénero do substantivo
Na web
O xénero agrupa os substantivos en masculinos e femininos. Consulta o texto de ampliación
sobre o xénero e as árbores
O xénero non sempre marca unha diferenciación de sexo senón que pode estable- froiteiras.
cer outras distincións. Ás veces, establece unha distinción de forma e/ou tamaño
(cancelo/cancela; cesto/cesta) ou individual/colectivo (madeiro/madeira).
Os substantivos homónimos teñen significados diferentes segundo leven determi-
nantes masculinos ou femininos: o editorial/a editorial, o cólera/a cólera. Na web
Moitos substantivos teñen xénero propio e invariable: o guindastre, o dote, a Consulta o texto de ampliación
flor, a vítima. Cando non hai oposición de xénero, a adscrición ao masculino ou ao sobre a diferenza de xénero e
feminino prodúcese do seguinte xeito en galego: tamaño.

Son masculinos os rematados en:

-o o paxaro, o curro, o corvo, o fuso, o paradoxo. Excep.: a radio, a moto, a tribo.
Excep.: a cute, a marxe, a orde, a orixe, a ponte, a
-e o sangue, o couce, o cárcere, o leite, o cuspe, o ubre.
pube, a síncope, a apócope.
-ó, -í, é, ú o café, o chalé, o rubí, o amalló, o cu. Excep.: a fe, a sé, a mercé.

-ote o dote, o lote, o bote.

-me o legume, o lume, o friame, o raizame, o costume, o teitume. Excep.: a fame, a síndrome, a servidume.

-ao/-au o arao, o pardao, o pau, o bacallau.

-oi o boi, o bocoi.

o sal, o sinal, o erbedal, o curral, o bechamel, o fel, o mel, o
-l Excep.: a catedral, a reitoral, a pel, a col.
til, o mandil, o ollomol.
-s o lapis, o luns, o anís. Excep.: a lis, a sífilis.

-r o mar, o coador, o labor, o señor. Excep.: a dor, a cor, a calor, a suor, a flor…
Excep.: a actuación, a adhesión, a combustión, a
-n o serán, o edén, o dolmen, o capón, o pavillón, o xaxún.
doazón, a armazón, a traizón, a roibén, a rouquén.

Son femininos os rematados en:

a ábsida, a azouta, a pantasma, a sedela, a auga, a alma, a
-a Excep.: o mapa, o Papa, o profeta, o pixama, o samba.
plasma, a reuma.
-á a abelá, a pa, a campá, a ventá. Excep.: o sofá, o alalá, o maná.

-ei a lei, a grei. Excep.: o rei.

-axe a paisaxe, a mensaxe, a carruaxe. Excep.: o paxe, o traxe, o garaxe.

-uxe a feluxe, a viruxe.

-se a hipnose, a énfase, a paréntese, a eclipse, a análise. Excep.: o interese, o envase, o valse, o pase.

-ite a hepatite, a meninxite. Excep.: o convite, o satélite.

-ade a lealdade, a liberdade, a bondade, a señardade.

-z a paz, a vez, a raíz, a vellez, a palidez. Excep.: o nariz, o arroz, o xadrez, o xiz.

-ción a canción, a manifestación, a ordenación.

59
 Formación do feminino
A flexión de xénero en substantivos e adxectivos fórmase, na maior parte das pa-
labras, das seguintes maneiras:

Palabras rematadas en vogal

-o, -e átonos -a amo - ama, elefante - elefanta…

vogal tónica engaden -a avó - avoa, só - soa, cru - crúa, nu – núa…

Palabras rematadas en consoante

distinta de -n engaden -a rapaz - rapaza, doutor - doutora…

Palabras rematadas en -n
espadachín - espadachina, bailarín - bailarina,
-ín engaden -a
benxamín - benxamina…
león - leoa, anfitrión - anfitrioa, teutón - teutoa,
-oa
patrón - patroa…
-on
sufixo aumentativo ou despectivo: abusón - abusona,
-ona
acusón - acusona…
irmán - irmá, artesán - artesá,cidadán - cidadá,
musulmán - musulmá, san - sa, sultán - sultá,
-á gardián – gardiá…
xentilicios: arousán - arousá, catalán - catalá,
-án
castelán - castelá, coimbrán - coimbrá, alemán - alemá
caracterizadores pexorativos: brután - brutana,
engaden -a folgazán - folgazana, lordán - lordana, pailán - pailana,
pillabán - pillabana…
vacún - vacúa, cabrún - cabrúa…
-ún -úa
Excepción: euscaldún - euscalduna

Outras posibilidades de formación do feminino:

■■ Con heterónimos (palabras distintas) para masculino e feminino:
home/muller xinete/amazona
xenro/nora cabalo/egua

■■ Con morfemas derivativos:

heroe/heroína xograr/xograresa
tsar/tsarina profeta/profetisa
abade/abadesa sacerdote/sacerdotisa

■■ Con determinantes. Estes substantivos presentan sincretismo de xénero ou

xénero común, é dicir, teñen o mesmo morfo para o masculino e para o femini-
no, e só se diferencia o xénero polo artigo:
o/a artista o/a herexe
o/a cantante o/a soldado

■■ Coas palabras macho ou femia que se engaden ao substantivo. Estes substan-

tivos denomínanse epicenos:
leopardo macho/leopardo femia
paspallás macho/paspallás femia

60
 3
Unidade
A ctividades
6 Pon o artigo que lle corresponda a cada substantivo:
samba, alma, arte, reuma, erre, ananás, dínamo, valse, potaxe, énfase, ecce-
ma, zeta, sida, asma, labor, xénese, mar, ubre, cárcere, camuflaxe, legume,
orde, pantasma, apendicite, enclise, tonelaxe, friame, paréntese, chinche,
armazón, tatuaxe.

7 Forma o feminino de:

xuíz, capitán, vacún, campión, gardián, herexe, lampantín, burgalés, nu, ca-
balo, cónsul, sultán, cidadán, frade, rei, patrón, bode, interveniente, barón,
varón, grou, estudante, paspallás.

8 Explica as diferenzas de significado destas palabras:

o coma/a coma o clave/a clave
o carballo/a carballa o manto/a manta
o cuartillo/a cuartilla os lentes/as lentes
o trazo/a traza o pozo/a poza
o agro/a agra o pombo/a pomba
o palleiro/a palleira o coitelo/a coitela
o bico/a bica o testemuño/a testemuña
o madeiro/a madeira o cancelo/a cancela
o horto/a horta o ovo/a ova
o río/a ría o sacho/a sacha

A palabra madeira indica

o colectivo «conxunto de
madeiros».

61
1.4. Número do substantivo

■■ O cambio de número en moitos substantivos implica tamén un cambio de sig-

nificado: aire/aires, sobra/sobras, anteollo/anteollos, esposa/esposas, miolo/
miolos.
Non encetes o pan para coller o miolo.
A min non me gusta a tortilla de miolos.
Abre a ventá para que entre o aire e refresque o cuarto.
A túa curmá volveu á vila con moitos aires.

■■ A meirande parte dos substantivos poden aparecer en singular e en plural. Non

obstante, hai substantivos que se empregan só en singular (balor, plebe) e ou-
tros que se empregan só en plural (espaguetes, ouriños).
Enchéseuseme a froita de balor.
Se queres, podo preparar espaguetes para o xantar.
A plebe na Antiga Roma estaba formada polos cidadáns non patricios.

■■ Nalgúns casos, podemos empregar o singular dalgunhas palabras con significa-

do de pluralidade:
Hai moi pouca ameixa este ano.
Nesa cidade haiche moito que ver.
Nós tomamos un café todos os días.

Formación do plural en palabras simples

Palabras rematadas en vogal, ditongo, -n, -z, -s….

-vogal, -n ou -ditongo engaden -s rubí - rubís, elisión - elisións, rei - reis…

-r, -z engaden -es radar - radares, paz - paces…

Palabras rematadas en -s
siamés - siameses…
-s (agudas) engaden -es Excepción en grupo consonántico:
o luns/os luns

o martes - os martes, o lapis - os lapis,

-s (graves) invariables
o abrelatas - os abrelatas...

-s (esdrúxulas) invariables o mércores - os mércores…

-x [ks] invariables o fax - os fax, o télex - os télex…

Palabras rematadas en -l

monosílabos e compostos engaden -es sol - soles, parasol - parasoles…

polisílabos non agudos engaden -es túnel - túneles, cónsul - cónsules…

fiel - fieis, cruel - crueis,

perden o -l
polisílabos agudos esmeril - esmerís, enxoval - enxovais,
engaden -is
farol - farois, baúl - baúis...

Cultismos e estranxeirismos
club - clubs, sándwich - sándwichs,
outras consonantes engaden -s
anorak - anoraks…

62
 3
Unidade
Formación do plural en palabras compostas
As palabras compostas forman o plural de varias maneiras, dependendo do grao
de fusión dos seus elementos. Na seguinte táboa vémolo de xeito esquemático:

Palabras compostas
garda civil - gardas civís,
Os dous elementos
plural nos dous chave inglesa - chaves inglesas
separados:
porco teixo - porcos teixos
Os dous elementos
plural no segundo vagalume-vagalumes,
soldados ou
elemento galego-falante - galego-falantes
separados por guión:
Os dous elementos
plural no primeiro arco da vella - arcos da vella,
unidos por unha
elemento pita do monte - pitas do monte
preposición:

A ctividades
9 Forma o plural dos seguintes substantivos:
sapoconcho, xuíz, réptil, tirarrollas, baúl, ichó, control, cruel, chuchamel,
gasosa, baballón, campión, casa cuartel, slálom, aerosol, mísil, porco teixo,
adival, rubí, carril, esquí, xel, álbum, ril, salvavidas, hóspede, rei, somier,
fax, sándwich, cabalo do demo, tabú, virus, manequín. Na web
10 Sinala as diferenzas de significado que se dan entre o singular e o plural Elabora un mapa mental sobre
dos seguintes substantivos: a formación do xénero e do nú-
mero no substantivo.
o miolo/os miolos a letra/as letras a cera/as ceras
o valor/os valores o rei/os reis o fume/os fumes
o aire/os aires a sobra/as sobras a esposa/as esposas

«Non tivo sorte. Atopeino na

estrada de Ordes en dirección
a Carballo (...). Detiven o coche
e apunteille coas luces longas,
semellaba mergullado nun sono,
a piques de espertar. (...) Non
había dúbida era un porco teixo
(tamén chamado teixugo). A súa
fermosa pelaxe e o antefaz negro
debuxado na súa cabeza branca
son inconfundibles».
R. Vilar Landeira,
«Un porco teixo anónimo»

63
 2 O adxectivo cualificativo
2.1. Definición, morfoloxía e funcións

Os adxectivos cualificativos son palabras que expresan calidades do substanti-

vo, ao cal acompañan e co que concertan en xénero e número.

■■ Desde o punto de vista morfolóxico, están formados por un lexema e morfe-

mas gramaticais de xénero e número, tomados do substantivo.
■■ Desde o punto de vista sintáctico, funcionan esencialmente como modificado-
res do núcleo do sintagma nominal.

2.2. Clasificación

Pódense diferenciar dous tipos de adxectivos cualificativos:

■■ Explicativos (epítetos): Expresan unha calidade propia do substantivo, polo
que non lle engaden ningún trazo particularizador (luz clara; sangue vermello).
Poden aparecer pospostos ou antepostos ao substantivo.
■■ Especificativos: Indican unha calidade que pode ter ou non o substantivo, polo
cal restrinxen a extensión do significado deste (muller alta/feliz/guapa...). Adoi-
tan aparecer pospostos ao substantivo e, ás veces, tamén poden ir antepostos.
No seguinte texto podes ver subliñados os adxectivos especificativos, e en negriña
os explicativos ou epítetos:
... días antes desta nova partida, entre o rebumbio da xente amoreada en derredor
das caixas de madeiras exóticas nas que rebulían boqueando agónicos, dilatando as
galadas violetas denegridas nos postremeiros estertores, os peixes prateados aca-
bados de pescar, a Amir Alfarat pareceulle enxergar a figura lanzal de Sofía Costa.
María Lorenzo e Manuel Lorenzo: Tonas de laranxa

2.3. Xénero e número do adxectivo cualificativo

As categorías de xénero e número non son propias do adxectivo, senón que as

toma do substantivo ao que acompaña.
■■ En canto ao xénero, existen adxectivos cualificativos invariables (azul, breve,
difícil) e outros con flexión (bo/boa, amarelo/amarela). Estes últimos forman o
feminino igual que o substantivo.
■■ En canto ao número, a meirande parte dos adxectivos cualificativos presentan
flexión de número e forman o plural do mesmo xeito que o substantivo (inteli-
xente - intelixentes, hábil - hábiles).

2.4. Uso dalgúns adxectivos

■■ Santo/san. A forma santo emprégase ante nomes propios masculinos que co-
mezan por vogal (Santo Antón, Santo André) ou coa palabra Cristo (Santo Cristo
de Xende). A forma santa emprégase sempre na súa forma completa (Santa
Clara, Santa Uxía). A forma apocopada san úsase ante nomes que comezan por
consoante (San Tomé).
■■ Grande/gran. Úsase a forma plena grande, ante substantivos en singular que
comezan por vogal (grande atención, grande éxito). Emprégase a forma apoco-
pada ante substantivos en singular que comezan por consoante (gran sacrificio,
gran popularidade, gran satisfacción).

64
 3
Unidade
A ctividades
11 Utiliza as seguintes palabras, unhas veces como substantivos e outras como
adxectivos: vermello, galego, periódico, bonito

12 Explica, mediante unha oración de relativo, o significado destes adxectivos:

cosmopolita, cleptómano, andróxino, enxebre, loubán, iconoclasta, lanzal

13 Busca os adxectivos que correspondan ás seguintes definicións:

––Que non vai armado. – Que non se pode medir.
––Que non se pode borrar. – Que se pode tocar.
––Que non se pode evitar. – Que é moi fértil.
––Que non se pode pesar, medir nin precisar.

14 Ponlle a estes substantivos o maior número posible de adxectivos explica-

tivos (epítetos): neve, noite, auga, luz

15 Busca substantivos aos que lles poidas aplicar adxectivos explicativos e

especificativos e explica as diferenzas que implica empregar uns ou outros.

16 Sinala as diferenzas semánticas segundo a colocación do adxectivo:

––Un político pobre/Un pobre político.
––Unha grande escultura/Unha escultura grande.
––Un alto dirixente/Un dirixente alto.
––Unha masa rara/Unha rara masa.

Fernando Botero é un artista

colombiano que se caracteriza
pola volumetría que emprega nas
súas esculturas. As de Botero son
«grandes esculturas» e, asemade,
«esculturas grandes».
Na imaxe, escultura do Vixiante,
na Domus, A Coruña.

65
2.5. Graos do adxectivo

O adxectivo ten tres graos: positivo, comparativo e superlativo:

■■ Positivo: indica simplemente a calidade, sen ningún tipo de intensificación (ruín,
célebre).
■■ Comparativo: establece relación de calidade entre dous termos. Pode ser de
igualdade, de superioridade ou de inferioridade.
■■ Superlativo: expresa a calidade no seu grao máis alto.
Nestas páxinas imos analizar os recursos de formación do grao comparativo e
superlativo.

Grao comparativo. Procedementos de formación

O adxectivo en grao comparativo pode formarse de forma sintética (non nece-
sitan os adverbios máis ou menos) ou analítica (o adxectivo forma parte dunha
estrutura xunto cos adverbios máis, menos e a conxunción que ou como).
■■ Formas sintéticas
En galego existen algúns adxectivos que son comparativos en si mesmos e non
poden empregarse con outros cuantificadores de grao (* Este disco e máis mellor
ca o anterior). Correspóndense con determinadas formas positivas e son os se-
guintes:

Formas positivas Comparativos sintéticos

grande maior

pequeno menor

bo mellor

malo peor

alto superior

baixo inferior

A ctividades
17 Le os seguintes textos e localiza os adxectivos que aparecen. Indican en
que grao están:
Texto 1
Aquel non foi o mellor momento para chamar. Os músicos iniciaban, con
ritmo extenuante, a parte final da sinfonía. O público, concentradísimo, nun
silencio de adorada expectación. E a min só se me ocorre coller o teléfono para
preguntarlle a que hora viña.

Texto 2
–Mira que volvas rapidiño! A táboa de surf cóllea no estante superior e a
camiseta encarnada no caixón pequeno. Apura, que está a marea no mellor
momento!

18 Busca os comparativos sintéticos de alta, baixo, boa, grande, mala, peque-

no e elabora un breve texto empregando algúns deles.

66
 3
Unidade
■■ Formas analíticas
As estruturas comparativas analíticas constan de dous termos (o elemento que se
compara, denominado 1º termo; e o elemento co que se compara, chamado 2º
termo) e inclúen sempre morfemas correlativos.
– Igualdade: tan/tanto... coma/como
Houbo tanto vento coma nos peores días do inverno.
– Superioridade: máis... ca/que/do que
Penso que ese xersei custa máis do que pensas.
– Inferioridade: menos... ca/que/do que
Ao final, o exame era menos longo do que agardabamos.
Nas seguintes táboas indícanse, de forma esquemática, as normas de uso das
Na web
formas analíticas do comparativo:
Consulta o texto de ampliación
Usos do comparativo de igualdade sobre os usos da forma como.

Obrigatorio cando o segundo termo da comparación é:

– un pronome persoal: Fala coma ela.
– unha subordinada condicional: Fala coma se tivese algo na boca.
– unha subordinada temporal: Falamos coma cando tiñamos dez anos.
– unha subordinada de relativo: Falamos coma quen nos aprendeu.
Coma
Recomendable cando o segundo termo da comparación é calquera elemento
que non sexa verbo en forma conxugada:
Tiña tantos euros coma dólares.
É tan hábil coma rápido.
Quéroche tanto hoxe coma onte.

Obrigatorio cando o segundo termo da comparación é un verbo conxugado:

Como
É tan bo como parecía.

Usos do comparativo de superioridade e de inferioridade

Obrigatorio cando o segundo termo da comparación é:

– un pronome persoal: É máis/menos trangalleiro ca nós.

Recomendable cando o segundo termo da comparación é:

Ca – un substantivo: Tiña máis/menos euros ca dólares.
– un adxectivo: É máis/menos hábil ca rápido.
– un adverbio: Quéroche máis/menos hoxe ca onte.
– unha frase: Hai máis/menos tazas ca o ano pasado.
– unha forma verbal nominal: É máis/menos san estudar ca folgar.

Pode usarse naqueles casos en que é recomendable empregar ca.

Que Tiña máis/menos euros que dólares.
É máis/menos san estudar que folgar.

Obrigatorio cando o segundo termo da comparación é un verbo en forma

Do que conxugada.
É máis/menos alto do que parecía.

67
Cómpre non confundirmos a contracción de ca (conxunción) e con (preposición)
cos artigos, tal como vemos na seguinte táboa:

Contraccións de conxunción ca e artigo

Máis alta ca o teu irmán.
Ca o, ca as…
Máis grande ca a túa irmá.
Ca + o, a, os, as
Forma contracta: Máis alto có teu irmán.
Có, cá, cós, cás Máis grande cá túa irmá.

Contraccións de preposición con e artigo

Fun co teu irmán.
Con + o, a, os, as Co, coa, cos, coas…
Fíxeno coa man.

A ctividades
19 Forma frases comparativas de superioridade e de inferioridade enchendo
os espazos baleiros:
––Gústanme ... os mexillóns ... ameixas.
––Aquela porta está ... traballada ... estoutra.
––Henrique é ... loiro ... Xosé.
––As promesas son case sempre ... enganosas ... nos parece.
––Eu teño ... troitas ... ti porque son bo pescador.
––Depositou en min ... confianza ... nunca puiden imaxinar.
––Durante estes últimos anos fun ... veces ao Caribe ... ao Courel.
––Ti non es ... vello ... outros.
––Aseméllase ... ao pai ... á nai.
––Eu gozo ... agora ... cando era pequeno.

20 Forma frases comparativas de igualdade nos espazos do exercicio anterior.

68
 3
Unidade
Superlativo. Tipos e procedementos de formación
O superlativo ten dúas formas: o superlativo absoluto e o relativo. Cada unha delas
ten tipos e usos diferenciados.
■■ O superlativo absoluto expresa a calidade no seu grao máis alto, sen estable-
cer ningunha comparación.

Formación do superlativo absoluto

Adxectivo precedido do adverbio moi. Xurxo está moi contento.

Adxectivo modificado polo sufixo -ísimo/a. Xurxo está contentísimo.

Anteposición de adverbios rematados en -mente. Xurxo está extraordinariamente contento.

Anteposición dos prefixos super-, extra-, hiper-. Xurxo está supercontento.

Adición de sufixos como -ón, -iño, -echo, etc. Xurxo está contentiño.

Adxectivo + abondo. Xurxo está contento abondo.

Na web
Repetición do adxectivo. Xurxo está contento, contento.
Amplía a información sobre a
Anteposición do adverbio ben. Xurxo está ben contento. formación do superlativo.

■■ O superlativo relativo expresa a calidade no seu grao máis alto comparándoa

coa dun conxunto.

Formación do superlativo relativo

Artigo + máis/menos + adxectivo en grao Carme é a máis / menos medrosa da familia.

positivo + de + segundo termo.

■■ O superlativo sintético está formado sobre vocábulos que derivan directamen-

te do latín. Estas formas correspóndense cos mesmos positivos que os compa-
rativos sintéticos vistos anteriormente.

Formas positivas Comparativo sintéticos Superlativo sintético

pequeno maior máximo

grande menor mínimo

bo mellor óptimo

malo peor pésimo

alto superior supremo

baixo inferior ínfimo

A ctividades
21 Indica as posibilidades de formar o superlativo absoluto en antigo, sabio, ruín.

22 Di cal é a forma superlativa dos seguintes adxectivos servíndote unicamen-

te dos sufixos -ísimo ou -érrimo: pulcro, cruel, nobre, fiel, célebre, libre,
agre, áspero, magnífico, sagrado, íntegro, memorable.

69
Repaso da unidade
Lectura
Gramática: o substantivo
Desde o punto de vista funcional, sírvome do substan-
tivo para designar unha totalidade ou unha parte dos
seres, sen pensar na súa calidade ou na súa totalidade.
Podo aplicarcho a ti: e trátase entón dun substantivo
propio, que me liga ao que ti significas como parte desa
totalidade, desligándoa do espazo común
para integrarte nunha designación que te
fai específica.
É como se o substantivo adquirise
un corpo, e podo tocalo, cando o digo, sentindo
a materia do nome.
Mais se o obxecto é colectivo,
o que el designa integra todos os seres do mesmo
grupo, e os lobos corren por dentro da manda,
os viaxantes proseguen o camiño en caravana,
as persoas xúntanse en multitudes, sen que poida
distinguir, entre uns e outros,
o que teñen de propio.
E é por iso que prefiro o singular, onde te encontro.
Nuno Judice, A materia do poema (trad.)
A ctividades
1 De que tipo de substantivos fala o primeiro tex-
to? Que exemplos cita o autor?
2 Que tipo de substantivos prefire? Por que?
3 Cales son os substantivos colectivos dos se-
guintes animais: lobo, ovella, abella, cabalo,
ave/peixe?
4 A través de que imaxe presenta Nuno Judice
no segundo texto o tema dos adxectivos?
70
Gramática: o adxectivo
Cando collo un cesto de adxectivos escollo
os maiores, que son os superlativos; e deles aínda
o maior, que é o aumentativo. Despois, comezo
a descascalo co coitelo do adverbio, ate que el
fica restrinxido, e cabe na frase, onde se pega
ao substantivo para lle dar un carácter notable,
e distinguilo de todos os outros que non pasan
de comúns e xerais.
Gosto dos adxectivos
que case pasan por substantivos, e se
pasean por entre os nomes como se eles
os precisasen.
Son os adxectivos acertados
porque non lle dan nin lle quitan nada ao sustantivo,
nin aspiran a ser explicativos de nada, como
se xa souberamos todo sobre a cousa.
Porén, se cortamos o adxectivo, o substantivo queda
tan simple que cae desamparado, como
o pobre ao que lle rouban as muletas, e logo
digo: «Oh, pobre home!», e o home corrixe:
«Oh, home pobre!». E quedo sen saber cal
dos dous é el, mentres non volvo meter
todo no cesto, e fago do home un simple
substantivo, cuberto co substantivo simple.
Nuno Judice, A materia do poema (trad.)
5 De que tipos de adxectivos fala?
6 Que tipo de adxectivos prefire? Por que?
7 Indica cal é a diferenza de significado entre as
oracións «Oh, pobre home!» e «Oh, home po-
bre!». Pon outros exemplos similares.
Na web
Repasa os conceptos esenciais da unidade.
 Unidade 3

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
O substantivo
Definición Palabra que designa seres ou entidades concretas ou abstractas.

Morfoloxía Formado por un lexema e os morfemas de xénero e de número.

Sintaxe Núcleo do sintagma nominal.

Propios Sinalan un determinado ser entre os demais da súa clase (Brais).
Designan calidades, accións ou estados que só existen
Abstractos
no pensamento (paz, idea).
Clasificación
Comúns Non Contables sal, fariña, mel, azucre
Concretos Individuais ovella
Contables
Colectivos rabaño
Letras, números, ríos, cabos, montes, mares e océanos.
Masculino
Os rematados en: -o, -e, -ó, -í, -é, -ú, -ote, -me, -ao/-au, -oi, -l, -s, -r, -n
A maioría dos nomes de froitas e árbores froiteiras.
Xénero Feminino
Os rematados en: -a, -á, -ei, -axe, -uxe, -se, -ite, -ade, -z, -ción
Cambio de Algunhas palabras cambian de significado ao cambiar o morfema de xénero:
significado o madeiro/ a madeira, o cancelo/a cancela, o horto/a horta…
Vid. táboa das páxinas 54 e 55 onde se indican as regras de formación do plural
Formación
nas palabras simples e compostas.
Algunhas palabras empréganse só en singular: balor, plebe
Número Usos singulares
Algunhas palabras empréganse só en plural: espaguetes, ouriños.
Cambio de Algunhas palabras cambian de significado ao cambiar o morfema de número:
significado aire/aires, sobra/sobras, esposa/esposas, miolo/miolos…

O adxectivo cualificativo
Definición Palabra que expresa calidades do substantivo, ao cal acompaña e co que concerta en xénero e número.

Morfoloxía Formado por un lexema e morfemas de xénero e número tomados do substantivo.

Sintaxe Modificador do núcleo do sintagma nominal.

Explicativo
Expresa unha calidade propia do substantivo (neve branca).
Clasificación (epíteto)
Especificativo Indica unha calidade que pode ter ou non o substantivo (muller alta).

Positivo Indica a calidade, sen ningún tipo de intensificación (célebre)

Establece relación de calidade entre dous termos

de superioridade máis … ca/que/do que…

Comparativo de igualdade tan/tanto … coma/como …

de inferioridade menos … ca/que/do que…

Gradación
Sintético maior, menor, mellor, peor, superior, inferior.

Expresa a calidade no seu grao máis alto.

Absoluto moi contento/a, contentísimo/a …

Superlativo
Relativo o/a máis … de + segundo termo

Sintético máximo, mínimo, óptimo, pésimo, supremo, ínfimo

71
Comentario de textos
Texto 1
Nese mesmo lugar adquirira, seis meses antes, unha
PDA que, por certo, xa non usaba. Pero mercáraa su-
perbarata. O problema fora que, logo do entusiasmo
inicial, non sabía moi ben para que podía servirlle. Nin
sequera conseguira sincronizala co portátil, e a todas
aquelas funcións que ofrecía non lles vía uso ningún.
Se cadra, debía de volver intentalo agora co portátil
novo, que o anterior xa llo regalara á irmá, para os seus
sobriños. Desde que mercara o novo, que traía un sis-
tema operativo Windows máis avanzado, xa non quería
o vello (…). Así e todo, no tempo que levaba de vaca-
cións fartárase tamén do portátil. Para ser exactos de
Internet, que era o único que lle gustaba usar. Porque,
do resto do ordenador, que proveito sacas? Ás veces
metíase nos chats, case sempre con identidades falsas
e xogaba. (…) Pero aborrecera ese enredo. (…) De vez
en cando consultaba o seu correo de Yahoo no que só
recibía spam, porque non se relacionaba practicamente
con ninguén.
Fran Alonso, Ninguén
Texto 2
Londres é unha cidade difícil de explicar a quen non a
coñece. Esparexida sen xeito ao norte e ao sur do río,
e medrando sen tino por todos os extremos, nin os que
naceron aquí saben moitas veces onde comeza e onde
72
remata. Os Stobart din que Croydon non é Londres.
A min, en cambio, Tino engadoume desde o primei-
ro para vir a Londres, e en Londres estou, aínda que
aquí lle chamen Croydon. Londres é o único lugar que
coñezo de Inglaterra, e se cadra por iso, cando penso
en Londres, non podo evitar pensar tamén en Brighton
(…), como parte da mesma cidade, como a praia de
Londres.
Eva Moreda, A Veiga é como un tempo distinto
Texto 3
O queixo do Cebreiro é un dos queixos galegos con
Denominación de Orixe Protexida, xunto co Tetilla, o
San Simón da Costa ou o Arzúa-Ulloa. Elabórase na
zona do Cebreiro e foron os peregrinos que entraban
a Galicia polo Camiño de Santiago, os encargados de
dalo a coñecer.
É un queixo fresco de pasta branca, branda e graúda.
Elabórase con leite de gando vacún de raza Rubia Ga-
lega, Parda Alpina e Frisona. Ten unha forma moi carac-
terística, como de fungo ou de sombreiro de cociñeiro.
A zona de produción inclúe trece municipios da co-
marca oriental de Lugo: Pedrafita, O Courel, Cervan-
tes, Triacastela, As Nogais, Navia de Suarna, Becerreá,
Baralla, Baleira, Castroverde, A Fonsagrada, Láncara e
Samos.

O título
Un título é o enunciado do contido dun libro ou doutro
escrito, que se coloca ao comezo del. Debe presentar
de modo obxectivo, agradable e sintético a informa-
ción que vén no texto.
Características
■■ Breve, non debe ter máis de seis ou oito pala-
bras.
■■ Preciso e exacto en relación co contido esencial
do texto.
■■ Adecuado ao sentido e á intención do texto.
■■ Orixinal e atractivo.
Forma
Os títulos case sempre carecen de verbos e adoitan
presentar a idea central do texto ao que se refiren.
Os esquemas máis habituais son:
■■ Frase nominal cuxo núcleo é un substantivo abs-
tracto: A revolta irmandiña.
■■ Frase nominal, seguida dunha aposición explica-
tiva: A revolta irmandiña: xénese e desenvolve-
mento.
■■ Título bimembre: Xénese e desenvolvemento da
revolta irmandiña.
En calquera caso, cómpre deixar a elección do título para
o final, cando o texto estea perfectamente comprendi-
do. Para iso, debes facer unhas actividades previas:
1 Realiza unha lectura superficial e indica o contido xe-
ral de cada texto.
2 Explica o significado das palabras e expresións su-
bliñadas.
3 Dá algún sinónimo das palabras destacadas en ne-
griña.
4 Tenta resumir cada un dos textos.
5 Busca dous títulos diferentes para cada texto, expli-
ca cal che gusta máis e por que.
6 Facede unha posta en común dos títulos elixidos po-
los compañeiros e observade cales son as opcións
elixidas (frase nominal, frase nominal máis aposición
ou título bimembre). Elixide aqueles que vos pare-
zan máis acaídos e orixinais.
Unidade 3
O tema
O tema é a idea fundamental dun texto. Debemos
iden­tificalo de forma clara, breve e exacta.
Por iso, debemos ter coidado de non incluír contidos
anecdóticos ou ampliacións que pertencerían ao asun-
to ou argumento. Cómpre distinguirmos ben estes con-
ceptos (tema e argumento) para evitar comentarios de
texto confusos e repetitivos.
Para indicar o tema sérvennos dez ou quince palabras
coas que poidamos ofrecer unha primeira achega aos
contidos.
Discernir o tema
Para discernir o tema pódenos ser útil facernos al-
gunhas preguntas como: de que fala o texto? ou cal
é o obxecto do texto?
Ademais, debemos ter en conta o tipo de texto que
analizamos:
■■ Nos textos argumentativos, o tema adoita coin-
cidir coa tese que se pretende demostrar.
■■ Nos textos narrativos, o tema pode ser un resu-
mo moi breve e conciso.
Diferenciar tema e argumento
Como dixemos é fundamental distinguir eficazmente
entre tema e argumento. A seguir, indícanse algu­
nhas características definitorias de ambos os dous.
■■ O argumento selecciona as accións, acontece-
mentos ou ideas fundamentais do texto reducin-
do a extensión e conservando os detalles máis
importantes. O tema obtense eliminando todos
os detalles e definindo a intención do autor.
■■ O argumento dun texto pode desenvolverse nun
ou varios parágrafos, mentres que para indicar o
tema abondaría cunha frase.
7 Sinala o tema central de cada un dos textos que li-
ches.
8 Aínda que son extractos, fai un exercicio de imaxina-
ción, e intenta ver cal podería ser o argumento dos
textos 1 e 2.
9 Observa as diferenzas entre tema e argumento a
partir dos exercicios anteriores.
73
 4 O pronome
persoal

Un gato nun piso baleiro

Morrer, iso non se lle fai a un gato.
Porque, que pode facer un gato
nun piso baleiro?
Agatuñar polas paredes?
Refregarse contra os mobles?
Semella que nada mudou,
pero si pasou.
Que nada se moveu,
pero está descolocado.
E, pola noite, a lámpada non acende.

Hai algo aquí que non comeza

á hora de sempre.
Hai algo que non sucede
como debería.
Aquí había alguén que estaba e estaba
e, de repente, marchou
e insistentemente, non está.

Xa verá cando volva,

xa verá cando apareza.
Vaise enterar de que iso non se lle fai a un gato.
Hei de ir cara a el
coma se non quixera,
amodiño,
coas patiñas moi, moi ofendidas.
E, de entrada,
nada de saltiños nin de miañar.
Wislawa Szymborska, «Un gato nun piso baleiro»
(trad. e adapt.)

Sobre a lectura

1 Que sensación extraes do poema?

2 A quen agarda o gato?
3 Marca os pronome lle e el. A quen fan referencia?

74
 4
Unidade
1 Definición, morfoloxía e funcións
Os pronomes persoais sinalan os participantes no acto comunicativo: emisor,
receptor e obxecto do discurso.

As linguas do mundo desenvolveron distintas formas para indicar os participantes

no acto comunicativo. Por exemplo, en galego dicimos eu, tanto se somos homes
coma se somos mulleres; porén, en xaponés empregan watashi, se son mulleres
e boku se son homes. En galego temos un plural inclusivo, nosoutros, e un plural
non inclusivo, nós; pero, o cherokee ten varias formas para distinguir no plural «ti
e eu», «outra persoa e eu», «algunhas persoas e eu».
■■ Desde o punto de vista gramatical, os pronomes son morfemas gramaticais (sen
significado léxico) con valor deíctico.
O significado dos pronomes é, case sempre, contextual, pois depende do signi­
ficado dalgunha palabra presente no texto ou no contexto. Por exemplo, os
pronomes persoais ti e eu indican as persoas que interveñen no discurso.
Os pronomes átonos poden facer referencia anafórica a algo expresado ante­
riormente, ou unha referencia catafórica a algo que se expresará a continuación.

Lgal1b_04_foto 2

Ao escritor gústanlle os gatos. Morrer, iso non se lle fai a un gato.

anáfora catáfora

■■ Desde o punto de vista sintáctico, os pronomes desempeñan as mesmas fun­

cións ca o substantivo, ao cal substitúen e representan, normalmente, no sintag­
ma nominal.
Nos pronomes persoais distínguense dúas series, unha tónica e outra átona: os
pronomes tónicos poden funcionar como suxeito e complemento dun verbo, e
os pronomes átonos só poden funcionar como complemento do verbo e parte
dos verbos pronominais.

75
 2 Serie tónica
2ª persoa
1ª persoa 2ª persoa 3ª persoa
forma de cortesía
S P S P S P S P

nós vós
el eles
suxeito eu nosoutros ti vosoutros vostede vostedes
ela elas
nosoutras vosoutras

nós vós
termo de min nosoutros vosoutros el eles
ti, contigo vostede vostedes
prep. ou conx. comigo nosoutras vosoutras ela elas
connosco convosco

2.1 O pronome arcaico elo e os seus substitutos modernos el e iso

No galego antigo existía unha forma pronominal neutra e invariable en número

(elo) da que pervive algún vestixio na actualidade en expresións como estar a elo.
No galego actual esta forma é un arcaísmo e foi substituída por outras formas
pronominais ou polos demostrativos neutros. Así, expresións como *por elo, *elo é
que, *estamos nelo… deben evitarse e empregar expresións como por iso, o certo
é que, estamos niso…
En moitos casos, sobre todo nos rexistros coloquiais, o elo medieval foi substituído Na web
por un el invariable e pleonástico; por exemplo: El vai un frío horrible. Esta forma
pode aparecer cos seguintes valores: Amplía a información sobre os
conceptos de pleonástico, ex-
–– Pleonástico, con valor expresivo ou estilístico: El era unha cousa extraordinaria.
pletivo e fórico.
–– Reforzo de interrogación: El serán capaces de nos deixar aquí.
–– Marca de suxeito, en oracións impersoais: El vai un frío de neve.
–– Expletivo, como apoio á elocución: El eu diría que non.
–– Fórico, referido a un contexto que se dá a coñecer a seguir: Ter que facer todos
os días as mesmas cousas, el non che resulta unha rutina insoportable?

O pronome el invariable e
pleonástico pode aparecer en
oracións como:
El vai un frío horrible, merquemos
unhas castañas asadas para
quentar as mans.

76
 4
Unidade
2.2 Valores especiais dalgunhas formas

Algunhas formas tónicas do pronome persoal adquiren valores especiais, provocados

por un desprazamento de significación na relación coas persoas gramaticais. Podemos
observar estes cambios de significación en casos como os que se indican a seguir:
–– Plural de modestia (nós por eu). O emisor réstase importancia dando ao afirma­ Na web
do o carácter de colectivo:
Realizamos o traballo. = Realicei o traballo. Amplía a información sobre os
valores dalgunhas formas.
O noso obxectivo neste ensaio é analizar… = O meu obxectivo neste ensaio é
analizar…
–– Plural de maxestade (nós por eu). Forma utilizada polos xerarcas para emitir
mensaxes propias coma se o fosen tamén dos seus súbditos:
Nós, el Rei....
–– Nós complexivo (nós por ti). O emisor faise partícipe ou solidario co receptor:
Como estamos? = Como estás?
–– Plural sociativo (nós por eu). O emisor pretende compartir co interlocutor deter­
minadas opinións, inquedanzas ou proxectos:
Encontrámonos ben, grazas. = Encóntrome ben, grazas.
–– Ti por eu. O emisor presenta con certo distanciamento unha acción implicando
o interlocutor:
Cando non entendes, calas. = Cando non entendo, calo.
Chegas o primeiro día e non sabes como empezar. = Chego o primeiro día e
non sei como empezar.
–– El/ela por eu. Fórmula ritual empregada en textos xurídico-administrativos:
Xosé Veiga, maior de idade, con DNI: 33233323-S, expón (...).
Por todo o exposto, solicita….

A ctividades
1 Introduce os pronomes de cortesía no canto da forma subliñada:
–– Ti sempre fuches afeccionado ao tenis.
–– Vós sempre fostes afeccionados ao tenis.

2 Xustifica que un falante faga referencia a si mesmo empregando a segunda

persoa como ocorre en frases como: Cando espertas tarde, vas almorzar e
sempre pasa que ou che cae a torrada ou non hai azucre.

3 Comenta os casos de desprazamento de significación do pronome persoal:

–– Ola, Ana! Como imos de saúde?
–– Nós, bispo de Mondoñedo...
–– Si, porque cando saes da casa sempre pensas que che pode pasar algo.
–– Esta tese que tantos esforzos nos custou... (un só individuo).
–– Agora si que a fixemos boa! Pinchóuseme unha roda do coche.
–– Neste traballo a nosa intención é ser obxectivos. (unha soa persoa)
–– Señor Manuel, como imos?
–– Saes da casa con présa, e ves pasar o autobús por diante.

77
 3 Serie átona
1ª persoa 2ª persoa 3ª persoa
S P S P S P

o/lo/no os/los/nos
CD me nos te vos
a/la/na as/las/nas

CI me nos che vos lle lles

Algunhas particularidades dos pronomes átonos indícanse a seguir:

–– As formas átonas de pronome persoal escríbense como palabras separadas can­
do preceden ao verbo. Cando seguen ao verbo, forman con el unha soa palabra
composta:
Non lle estragou a lámpada. Estragoulle a lámpada.
–– Te funciona como CD e che como CI:
Onte vinte na festa. Xa che dixen que non foras.
–– A distinción entre as formas lle (singular) e lles (plural) debe observarse no gale­
go estándar:
Conteille (a el ou ela)/Conteilles (a eles ou elas).

3.1. Uso das formas de terceira persoa en CD

Na web
– Despois de formas verbais rematadas en -r, -s:
Facer cestos → Facelos. Amplía a información sobre os
– Detrás dos pronomes nos, vos, lles: usos das formas de terceira
lo/la/los/las persoa en CD.
Comerlles os peixes → Comérllelos
– Detrás do adverbio interrogativo u:
U-los cartos? → Ulos?
– Detrás de formas verbais rematadas en ditongo decrecente:
no/na/nos/nas
Bebeu a limoada → Bebeuna
– No resto dos casos:
o/a/os/as
Fixo o traballo → Fíxoo

A segunda forma do artigo co

adverbio u emprégase, por
exemplo, nesta frase:
U-la ra?

78
 4
Unidade
3.2 Dativos de solidariedade e interese

Os dativos de solidariedade e interese son dous usos expletivos dos prono­

mes átonos de complemento indirecto.

En realidade, estes pronomes non desempeñan ningunha función sintáctica rele­

vante, non reciben ningún «efecto» nin participan da acción verbal; de feito, se se
eliminan non se altera substancialmente o significado do enunciado.

Dativo de solidariedade
Serve para implicar o interlocutor no contido da enunciación procurando a súa
complicidade. Aparece só en rexistros coloquiais e denota certa afectividade.

Formas Un interlocutor Varios interlocutores Na web

tratamento de ti che vos Elabora un mapa mental sobre
as formas dos dativos de soli-
tratamento de cortesía lle lles
dariedade e interese. Emprega
exemplos para interiorizar as
diferenzas no uso.
–– Úsanse as formas de 2ª persoa, incluídas as de tratamento de cortesía:
Estache un día espléndido.
Évos unha oportunidade boísima.
Non lle sei se estará na casa.
Sonlles uns rapaces moi educados.

–– Ás veces poden aparecer dúas formas de solidariedade no mesmo enunciado;

delas, unha ten que ser che:
Échevos unha oportunidade boísima.
Non che lle sei se estará na casa.

–– Noutras ocasións, o pronome de solidariedade pode aparecer xunto co de

complemento indirecto:
A min non che me gusta moito o fútbol.

Dativo de interese
O dativo de interese serve para sinalar a persoa que resulta afectada pola acción
verbal ou interesada nela.
–– Presenta as formas átonas de CI en calquera persoa gramatical (me, nos; che,
vos; lle, lles):
Non me sexas mentireiro.
Cando lles vivían os pais estaban mellor.
–– Pode aparecer xunto co dativo de solidariedade:
Paríucheme a cadela onte á noite.
–– Tamén é frecuente a súa concorrencia cun pronome de complemento indirecto
ou con ambos os dous:
Ao meu fillo pequeno non lle me gusta nada o peixe.
Ao meu fillo pequeno non che lle me gusta nada o peixe.

79
3.3. Dativo e acusativo

Algúns verbos en galego admiten construcións con pronomes átonos de CD

ou CI.

–– Algúns verbos admiten un complemento de persoa e outro de cousa, como:

aconsellar, aprender, avisar, axudar, morder, perdoar, roubar, tocar…
Aconselloulle que non fose.
Aconsellouno ben.

–– Nalgúns verbos a escolla entre dativo e acusativo implica unha diferenza de

significado: bater, chamar, ensinar, imitar, pegar, querer, servir…
Imítalle («parécese a el/ela»).
Imítao («fai coma el»).

O verbo imitar xunto co pronome

dativo significa «parecerse». Por
exemplo nesta frase: Un irmán
imítalle ao outro.

Contraccións
Os pronomes persoais átonos de CI contraen coas formas de CD de 3ª persoa, do
seguinte xeito:

o/lo a/la os/los as/las

me mo ma mos mas
che cho cha chos chas
lle llo lla llos llas
nos nolo nola nolos nolas
vos volo vola volos volas
lles llelo llela llelos llelas

80
 4
Unidade
A ctividades
4 Substitúe o pronome persoal átono de 1ª persoa (me) polo de 2ª persoa (te,
che):
–– Moito me gustou que me felicitases polo meu aniversario.
–– Cando me dixeron o que me custaba, boteime a rir.
–– Chamáronme por teléfono para me dicir que hoxe non había clase.
–– Afonso presentoume unha rapaza que me levou a tomar un café.
–– Onte meu pai levoume a pescar; nunca me vin tan feliz.

5 Responde afirmativa e negativamente as preguntas, substituíndo os ele­

mentos subliñados polos pronomes persoais correspondentes:
–– Viches a escultura dos cabalos?
–– Foron ver o partido?
–– Roubáronnos os cartos?
–– Vas comer castañas con leite?
–– Roubaron os cartos?
–– Abriches a fiestra?

6 Contesta con imperativo afirmativo, e cambia os complementos por prono­

mes:
–– Prepároche o almorzo?
–– Resérvolles (a eles) unha habitación?
–– Doulle cita a esta señora?
–– Chamo a Elvira?
–– Resérvolles (a vostedes) unha habitación?
–– Coméntolles o problema aos inquilinos?

7 Substitúe o CD e o CI polos pronomes correspondentes:

–– Colleron as mazás ao Aquilino.
–– Enchín o burato de lama.
–– Hoxe tes que facer ti as camas.
–– Leva as carpetas aos compañeiros.
–– Non nos van facer caso.
–– Gastou todos os cartos.
–– Non interromperemos a intervención ao conferenciante.
–– Aínda non trouxestes os aparellos que vos encarguei?

8 Introduce o pronome de solidariedade nos seguintes enunciados:

–– As luras están a bo prezo.
–– Aquí hai alguén que quere falar.
–– O ser humano non é tan bo como parece.

9 Constrúe enunciados empregando as parellas seguintes:

laváronte/laváronche vinte/vinche
chámate/chámache preséntante/preséntanche

81
3.4. Formas reflexivas

A reflexividade é unha característica semántica que posúen algunhas formas

do pronome persoal, e ocorre cando este representa a mesma persoa do suxei­
to; isto é, que o suxeito e o pronome teñen o mesmo referente.

1ª persoa 2ª persoa 3ª persoa

Pronome reflexivo
S P S P SeP

sen preposición me nos te vos se

min nós ti vós si

con preposición
comigo connosco contigo convosco consigo

Algunhas particularidades
–– Non son posibles en galego construcións reflexivas nas que a acción se exerza
só sobre unha parte do suxeito: *Laveime as mans, no canto de Lavei as mans.
–– Nalgúns verbos admitir ou non a forma reflexiva implica diferenza de significado:
afogar(se), comportar(se), dar(se), despedir(se), fixar(se), laiar(se), manifestar(se),
ocorrer(se), parecer(se), ter(se)….
Os científicos non saben cando ocorrerá unha nova erupción solar. / A teu cur-
mán ocorréuselle marchar para a festa e marchou sen nós.
–– Os verbos pronominais só se poden construír coa forma reflexiva: arrepentirse,
atreverse, axeonllarse, inmutarse, queixarse, suicidarse…
–– Algúns verbos que en castelán son reflexivos, non o son en galego: adormecer,
calar, caer, casar, espertar, ficar, marchar, morrer, parar, recordar, romper…
O meniño adormeceu en seguida. Sempre esperto ás sete da mañá.
–– Hai verbos que moi raramente se poden usar en galego como reflexivos: durmir,
enfermar, murchar, quedar, sentar, sorrir…

A ctividades
10 Localiza e corrixe os erros nas seguintes frases:
–– Hoxe erguinme cedo e laveime o pelo.
–– A avoa adormeceuse a carón do lume.
–– Non lembraba o día no que se casou.
–– Bateu a porta e marchouse para sempre.
–– Vaia, rompeuse a xerriña do leite!
–– Os rapaces do campamento espertáronse cedo.

11 Le e comenta os diferentes significados dos verbos nestas frases:

–– A Anxo non lle pareceu ben o cambio. /Dixéronlle que se parecía a seu
curmán.
–– As novas normas comportan sancións. /Non se comportaron ben no co-
medor.
–– Nin se despediu de nós. /A empresa despediu algúns traballadores.
–– Fixa ben os enganches á parede. /Fíxate no enunciado das cuestións.

82
 4
Unidade
Valores gramaticais de SE
■■ Se reflexivo
A reflexividade dáse cando o suxeito e o CD teñen o mesmo referente:
El peitéase (a si mesmo).
Co valor reflexivo o pronome se desempeña funcións de CD:
Xoán vestiuse (CD) Eu vestinme (CD)
■■ Se recíproco
A reciprocidade dáse cando dúas ou máis persoas ou cousas realizan a acción e a
reciben mutuamente:
Ana escribe a Pepe. Pepe escribe a ana = Ana e Pepe escríbense. Ana e Pepe
escríbense cartas.
Co valor recíproco, o pronome se desempeña funcións de CD e CI (igual que os
pronomes me, te, nos, os, co mesmo valor):
Eles bícanse (CD)
Eles danse (CI) bicos
■■ Compoñente dun verbo pronominal ou pronominalizado
En ocasións, o pronome se e os demais pronomes átonos correspondentes (me,
te, nos, vos) convértense en compoñentes inseparables do verbo e forman con el
o que se chama verbo pronominal (arrepentirse, queixarse, fugarse…) ou prono-
minalizado, sen valor reflexivo: (irse, axeonllarse, despedirse...).
Nestes casos, o pronome non desempeña ningunha función sintáctica, e tam­
pouco é separable do verbo pois forma con el o núcleo do predicado.

Uso de se con valor recíproco:

O fotógrafo e o can axéxanse
con curiosidade.

83
■■ Marca de pasiva reflexa
Na pasiva reflexa e nas oracions impersoais, o pronome se funciona como un «en­
cubridor» dun «actor»; é dicir, encobre o verdadeiro axente, o que realiza a
acción verbal.
As pasivas reflexas resultan de aplicar un se encubridor do suxeito a unha estrutura
transitiva cuxo complemento directo non ten preposición.
O resultado é a eliminación do suxeito e a conversión do antigo CD en suxeito. Por
exemplo, nesta frase: Léronse varios libros.
Os alumnos leron varios libros > Léronse varios libros = Foron lidos varios libros
O sintagma «varios libros» desempeña a función de suxeito paciente na oración;
o verdadeiro axente está encuberto.
Lembra que os suxeitos pacientes son propios das oracións pasivas e que, se as
pasas a activa, nelas terán a función de CD.
As oracións de pasiva reflexa poden ser substituídas facilmente por unha oración
pasiva equivalente.

■■ Marca de oracións sintacticamente impersoais

As oracións impersoais resultan de aplicar un se encubridor do suxeito a estruturas
intransitivas ou a secuencias transitivas coa preposición a.
Por exemplo, nesta frase: Recibiuse con asubíos aos xogadores, o se é impersoal
porque non se fai referencia explícita á persoa que realiza a acción.

■■ Marca de modalidade media-interna

As estruturas de modalidade media-interna están moi próximas ás pasivas re-
flexas. Nelas, o proceso verbal expresa unha acción sen intervención dun axente
externo, unha acción na que o suxeito é un mero experimentador (non paciente)
dun acontecemento presentado coma se ocorrese espontaneamente. Por exemplo:
A neve derreteuse, a porta pechouse, os nenos curáronse do mal…
Este tipo de oracións, que presentan un se «cuase-reflexo», teñen a miúdo como
suxeito un substantivo [-humano] e describen un proceso interno ocorrido no su­
xeito de forma natural.

A ctividades
12 Coloca, sempre que sexa posible, o pronome reflexivo no lugar conveniente:
–– Xesús ... arrepentiu... de ter ido á romería.
–– ... lavei... a cara e ... marchei... traballar.
–– ... morreu... por conducir a demasiada velocidade.
–– ... marcho... para a casa, que ... teño... que ... coidar... moito esta semana.

13 Introduce o pronome se no lugar adecuado, se cómpre:

–– Seica ... che ... foron as mozas.
–– Un home ... caeu... ao mar onte.
–– Os noivos ... casaron... polo civil.
–– O reo ... declarou... inocente.
–– Ergueu... cedo, lavou... a cara e marchou... para a clase.

84
 4
Unidade
3.5. Colocación do pronome átono

O pronome átono nunca vai en posición inicial absoluta e está vinculado a

Na web
unha forma verbal, coa que integra unha unidade acentual ou grupo de inten­
sidade. Amplía a información sobre os
Como regra xeral, o pronome aparece posposto ou enclítico con relación ao clíticos.
verbo. Dadas determinadas circunstancias, pode aparecer anteposto ou pro-
clítico.
As regras de colocación do pronome átono difiren se este depende dunha forma
verbal finita ou dunha forma verbal infinita, tal como veremos a continuación.

Pronome átono con formas verbais finitas

■■ Colocación do pronome átono en oracións simples

Nas oracións simples ou cando vai co verbo da oración principal o pronome átono
Na web
sempre vai posposto ao verbo: Chámome Pedro. Diríxanse a esa porta.
Pero determinados elementos (indefinidos, adverbios) e circunstancias (entoación, Amplía a información sobre a
alteracións, negación...) poden provocar a anteposición do pronome, tal e como colocación do pronome en
enunciados negativos.
vemos na seguinte táboa:

Anteposición (proclise)
Con entoación enfática. Tres veces cho dixemos!

Con entoación desiderativa. Deus cho pague.

Con alteración da orde sintáctica. Danos colaterais lles chaman agora.

En enunciados negativos, se a negación vai antes do verbo. Non me chamo Inés.

Con pausa tras a negación. Non chas quero.

Con pronome ou adverbio exclamativo antes do verbo. Como me doe!

Con indefinidos como ninguén, nada, ningún, algo, alguén, ambos, bastante, calquera, Ninguén che falou.
entrambos, mesmo, todos, sempre hai anteposición. Nada me sabe mellor.
Con outros indefinidos (algún, outro, un, os máis, os demais, moito, moi, tal, tanto, tan, Ningún me serve.
máis, menos e demasiado) só hai anteposición en enunciados con entoación enfática. Máis necesidades che pasamos nós.

Con adverbios como acaso, ata, case, disque, eis, igual, incluso, mesmo, quizais, seica, Igual che custou un disparate.
si, velaquí, velaí e xa Seica che deron as vacacións.

Aínda me lembro.
Cos adverbios aínda, axiña, en seguida, sempre, só, mal, ben e tamén antes do verbo.
Tamén cho digo.

Con adverbios de dúbida (quizais, seica, disque…), de cantidade (algo, ben, bastante,
Quizais non cho digan.
demasiado, nada, pouco…) e presentativos de lugar (eis, velaquí, velaí).

Os adverbios aquí, aí, alí, aló, alá, acó, acá, acolá e o adverbio así, poden provocar ou Alí falouse de todo iso.
non a proclise. Alí se falou de todo.

Logo cho conto = Axiña cho conto.

Os adverbios logo e agora só obrigan á anteposición cando significan «axiña».
Logo cóntocho = Cóntocho despois.

Os adverbios en -mente provocan a proclise cando van integrados no predicado, pero Probablemente te equivocas.
non cando funcionan como un inciso. Definitivamente, equivócaste.

85
■■ Colocación do pronome átono en grupos oracionais coordinados
Os grupos oracionais formados por coordinación compórtanse como oracións sim­
ples:
Non sabía onde estaba, pero atopeina enseguida.
Cheguei axiña e entregueille os teus mandandos.
Un caso á parte constitúeno as disxuntivas con ou. Nelas, cando ambos os elemen­
tos se exclúen, o pronome aparece anteposto:
Ou vés connosco ou te pos a estudar.
Ou recolles a mesa ou te pos a fregar a louza.
Pero, se a disxunción presenta unha igualación, melloría ou rectificación da idea,
vai posposto:
Resultou caro ou pareceuvos barato?
Vides connosco ao cine ou preferides irvos canda eles?
■■ Colocación do pronome átono en oracións subordinadas
En xeral, nas oracións subordinadas o pronome átono sempre vai anteposto ao
verbo:
Se me dixeras quen foi...
Cando a chames, dille que irei.
Pero determinados elementos (nexos) e circunstancias (pausas...) poden provocar
a posposición do pronome, tal e como vemos na seguinte táboa:

Posposición do pronome átono en oracións subordinadas

Dixo que os participantes que cheguen

Cando hai unha pausa ou a excesiva
separación entre o verbo subordinado e o
nexo subordinante.
antes de que remate o tempo estipulado
clasificaríanse (se clasificarían) para a
seguinte fase.
O encargado de persoal indicou que os
solicitantes que tivesen as condicións
requiridas contrataríanse (se contratarían) no
vindeiro mes.

Cando o pronome átono é pleonástico e Decidiuse que a carta gardarala ti.

a forma tónica se atopa entre o nexo e o Mirade que a vós deixáronvos a pista ata as
verbo. oito.

Non me fiaba nada del, pois ollábanos dun

xeito estraño.
Co nexo pois, que nunca provoca a proclise.
Fun pola porta de atrás, pois decateime de
que nos vixiaban.

Estabamos tan cansos que el confesoume

Co nexo que, con valor causal ou que lle daba todo igual
consecutivo. Chegamos tan tarde que ela deixounos
durmir ata as 10.

Ía moi mal tempo, así que abrigouse co

paraugas
Co nexo así que, con valor consecutivo.
Rematou axiña, así que entregounos todo o
traballo.

86
 4
Unidade
Pronome átono con formas verbais infinitas
■■ Infinitivo
En xeral, nas construcións con infinitivo é lícita a proclise e a enclise:
Viñeches só para me dicir/dicirme iso?
Se o infinitivo forma parte dunha perífrase verbal as posibilidades son diversas:
Hai que facelo. Hai que o facer. Haino que facer. Pero non sería posible
*Non haino que facer.
■■ Xerundio
Se o xerundio é o núcleo do sintagma verbal, o pronome vai sempre posposto:
Aínda falándolle así non che vai facer caso.
Salvo se o xerundio vai precedido de negación ou da preposición en, pois neses
dous casos pode darse a enclise ou a proclise:
Non se saíndo/saíndose da norma…
Coas perífrases de xerundio a situación é semellante á das de infinitivo:
Vai facéndoo. Vaino facendo. Non vai facéndoo. Non o vai facendo.
Pero tampouco sería posible: *Non vaino facendo.
■■ Participio
Na construción con participio o pronome non pode ir enclítico:
Téñoche dito que...
Se aparece despois desa forma infinita, non vai enclítico a ela, senón proclítico ao
verbo principal:
Sorprendido me deixaches…

Costureiriña bonita
dame unha agulla de prata
para sacar esta espiña
do corazón que me mata
–E non che quero
téñoche dito
que teño outro máis bonito
noutro sitio
Da canción «Desamores» (letra
tradicional) de Uxía Senlle.

87
3.6. Concorrencia de pronomes átonos

Nunha secuencia oracional poden aparecer varios pronomes átonos, tanto en

posición enclítica como proclítica cunha orde de aparición deterrminada.

Orde de concorrencia dos pronomes átonos

A forma se precede a todas as demais. Nótasechelle ben que está feliz.

Os pronomes de 2ª persoa anteceden aos de 1ª, agás Non che me dixo nada.
se os de segunda están en plural. Non me vos dixo nada.

As formas de 3ª persoa ocupan a última posición. Dixéronchelle cada cousa!

As formas de CI preceden ás de CD. Deixáronmo na casa.

Pronome de solidariedade:
Écheme tarde.
– En caso de enclise, sóldase aos outros e ao verbo.
Marcho, que che me é tarde.
– En caso de proclise, non se solda aos outros.
Séntamevos ben.
– Se está en plural, sitúase ao final.

Dativo de solidariedade + pronome átono de CI +

Deixáronchemo na casa.
pronome átono de CD.

Dativo de solidariedade + pronome átono de CI + Dixéronchelleme ao meu fillo que

dativo de interese. o levarían de viaxe.

3.7. As interpolacións

As interpolacións consisten na colocación de certos elementos entre o prono­ Na web

me persoal e o verbo.
Amplía a información sobre as
interpolacións.
Os elementos interpolados entre o pronome persoal e o verbo poden ser:
■■ Un pronome suxeito: O que che el conte non ten valor ningún.
■■ Un adverbio ou elementos con función de CC: Se che nunca deran o carné!
■■ A partícula non: Se me non contaran nada, estaría mellor.
■■ Varios elementos: Nestes tempos xa se un non pode fiar.

Chámanme pito cairo,

porque nacín en xaneiro,
se me o raposo non come
hei de ir cantar ao poleiro.
Nesta cantiga popular aparece
interpolada a particula non
entre o pronome e o verbo.

88
 4
Unidade
A ctividades
14 Xustifica a colocación dos pronomes persoais átonos e indica máis posibi­
lidades:
–– Téñome que asegurar do funcionamento correcto desta máquina.
–– Onte fómoslle facer unha visita a Helena.
–– Aos meus anos eu xa vos non podo loitar moito.
–– Sempre me gustaron os gatos porque lle fan moita compañía á xente.
–– Tiveron moito tempo para falarlles.
–– Houbéroncheme meter un bo susto.
–– Sempre se che lle deron ben as matemáticas.
–– Non me gustaron nunca as alturas.
–– Hainos que atender ben para que volvan ao noso restaurante.

15 Introduce no lugar axeitado o pronome que vai entre parénteses. Xustifica

a colocación e, se hai varias posibilidades, sinálaas:
–– Contarei o que se dixo na asemblea. (lles)
–– Algúns deron caramelos dabondo. (vos)
–– Velaquí deixo o meu reloxo. (che)
–– Calquera pode axudar. (nos)
–– Sempre andaba queixando. (se)
–– Houbo que pedir unha suba de salario. (lle)
–– Dixo que contaría o sucedido. (che)
–– Distribúen o xornal cada día. (lles)
–– Algunhas amizades son boas porque aproveitas para contar o que pen-
sas. (che, lles)
–– Todos os anos traen unha torta de mazá e dan moitos agasallos. (me, me)
–– De cando en vez traen unha torta de mazá e dan moitos agasallos. (me, me)
–– Agora baixo os libros que teño. (che)
–– Non parece moi amable ese rapaz. (che, me)
–– Nunca fun quen de arranxar. (o)

16 Indica a función que desempeñan os pronomes persoais nestes enunciados:

–– Foi feliz mentres o seu fillo lle viviu.
–– Éche ben atractiva esa moza.
–– Fixéronchelleme moito mal ao meu sobriño.
–– Antón e María non se falan.
–– Ana sabe peitearse moi ben.

17 Corrixe todos os erros, referidos ao pronome persoal, que haxa.

–– Eu nunca estiven de acordo coelas.
–– Xa lle dixen aos profesores que o partido tiña que ser mañá.
–– Espertouse, ergueuse, lavouse as mans e xa foi traballar.
–– Se queredes vir conmigo, teredes que lle axudar primeiro a el.
–– Cho dixen moitas veces e nunca fixeches caso.

89
Repaso da unidade
Actividades
COLACAO
Boeno, disque eran mal levados. El disque lle daba malleiras, e claro... Non. Arrear, arreáballe, que dunha vez disque
a mandou ao hospital. E o conto é que ela fartouse. Pois non sei, el antes vendía o cupón, non sabes, pero dáballe
ao alpiste. Aí a eso das oito da tarde xa che estaba peneque. E ademais era faltón, que non penses ti que porque era
cego... collía de bastón e veña a bastonadas. Ai, tamén lle teñen arreado a el, tenas levado boas, que a min dáme
reparo sacudirlle a un cego, pero tamén se se pon chulo... Porque un tipo deses arréache unha bastonada, e que? Ai
si, ti falas moito pero queríate eu ver no sitio, non penses que era unha calcomanía, que era un tiparraco... Mira, como
aquel da gabardina azul, pero máis ancho. Si, o do periódico. Pero máis ancho. Érache unha mula de carallo. Botába­
che unha man e adiós muy buenas. Pois o tipo era mal levado con todo quisque. Estaba pelexado cos veciños, aos
fillos arreáballes cada chaquetilla de medo, e á muller, xa ti ves. Pois o jicho tiña un can deses pequenos, un marilín
deses, e disque lle quería coma se fose un fillo. Boeno, tes razón ti, coma un fillo quereríalle algo mellor. Pois o choio
é que para o can, todo veña aloumiños, a mellor comida, e á familia, hostias. E o caso foi ese, que a muller fartouse e,
hala. Poi si señor. Así mesmiño. O tipo chega pola mañá, senta na mesa a almorzar, vai a muller, ponlle diante, coma
sempre, unha cunca de colacao, así como temos nós aquí nestes vasos, e vai o tipo, bota man da cunca, bebe... Tan
tranquilo, oes, pero logo, vai, empeza a retorcerse e, pamba, espichouna. Á pataqueira. E vai ela e mandou o can de­
trás, meteulle o mesmo na comida. Se cadra, o animaliño ladroulle por facerlle mal ao amo ou así. Os animais, teñen
moito entendemento, téñenche moito instinto. O caso é que ela preparouno tamén. Non, caer, hanlle caer uns anos.
O malo é dos rapaces.

NADA POLA MAÑÁ

Quedara durmido. Quindou as mantas dun golpe e saíu disparado da cama. Menos dez. Vestiuse lixeiro, só tiña tempo
de lavar a cara. Non é que tivera moita clientela polo de agora, pero se empezaba así, ía perdela toda. Mollou a cara
e limpouna na toalla suxa, pasou lixeiro un cepillo polo pelo. Merda de vida. Papou un iogur de pé e guindou o vasiño
de plástico no lixo, que caía por fóra. Pasoulle unha ollada á cociña, tiña que facer limpeza un día destes. Xa habería
tres meses que o deixara Rosa. Puxo a bufanda e o chaquetón azul e abriu a porta.

Ficou parado e coa boca aberta. Non había paredes nin escaleiras nin nada. Só a nada. Sería a Nada? Saíu pechando
a porta.
Suso de Toro, Polaroid

A ctividades
1 Sinala os pronomes tónicos que aparecen nos 5 Comenta o valor gramatical dos pronomes se
textos e di que función sintáctica teñen nas que haxa no relato.
súas respectivas oracións.
6 Elimina a palabra disque e comproba se isto lle
2 Indica os dativos de solidariedade que atopes afecta á colocación do pronome.
no texto. A continuación, elimínaos das ora­
cións nas que se atopen e di se producen varia­ 7 Busca nos textos formas infinitas do verbo e di
cións no significado destas. se os pronomes que os acompañan se poden
cambiar de posición nesas oracións.
3 Busca no texto algunha oración que conteña
unha forma reflexiva. Atopaches algún verbo
pronominal?

4 Pon en terceira persoa de plural a seguinte ora­

Na web
ción: «Ai si, ti falas moito pero queríate eu ver Repasa os conceptos esenciais da unidade.
no sitio. »

90
 Unidade 4

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
O pronome persoal
Definición Palabra que sinala os participantes no acto comunicativo.
Morfoloxía Son morfemas gramaticais (sen significado léxico) con valor deíctico.
Ten as mesmas funcións ca o substantivo.
Sintaxe Tónicos: poden funcionar como suxeito e complemento dun verbo.
Átonos: só poden funcionar como complemento do verbo e parte dos verbos pronominais.

Serie tónica
Plural de modestia Uso de nós por eu: o emisor réstase importancia dentro do discurso.
Plural de maxestade Uso de nós por eu: fórmula utilizada polos xerarcas.
Plural sociativo Uso de nós por eu: fórmula empregada para compartir o que se expón co interlocutor.
Valores especiais
Nós complexivo Uso de nós por ti: o emisor faise solidario co receptor.
Distanciamento Uso de ti por eu para implicar o interlocutor e distanciarse da acción.
Usos xurídico-
Uso de el/ela por eu en textos xurídicos-administrativos par afastarse do exposto.
administrativos

Serie átona
Escríbense como palabras separadas cando preceden ao verbo e forman unha palabra separada cando
van despois del.
Particularidades
Te funciona como CD e Che, funciona como CI.
Débemos empregar e respectar a variación de número lle/lles.

Dativo de solidariedade De solidariedade Emprégase para implicar o interlocutor buscando a súa complicidade.
e interese De interese Emprégase para sinalar a persoa que resulta afectada pola acción verbal.
Determinados verbos admiten un complemento de persoa e outro de cousa: o can mordeuno/
Dativo e acusativo mordeulle unha perna.
Verbos que cambian de significado segundo vaian con acusativo ou dativo.
Formas reflexivas Non son posibles oracións do tipo Laveime os dentes*.
(suxeito e pronome Determinados verbos presentan diferenzas de significado: Afogarse/afogar
co mesmo referente) Algúns verbos son reflexivos en castelán pero non en galego: casar, caer, etc.
Compoñente dun verbo Marca de oracións sintacticamente
Valores gramaticias Se reflexivo.
pronominal ou pronominalizado. persoais.
de SE
Se recíproco. Marca de pasiva reflexa. Marca de modalidade media-interna.

Colocación do pronome átono

Nunca en posición inicial absoluta e xeralmente enclítico.
Normalmente posposto.
Oracións simples Anteposto en función de: entoación, alteracións sintácticas, pausas, enunciados
negativos, etc.
Con formas verbais Igual que as oracións simples.
finitas Coordinadas
Excepción en disxuntivas do tipo: Ou vés ou te pos a estudar.
Xeralmente anteposto.
Subordinadas
Anteposto: pronome átono pleonástico; nexos pois, que, así que.
Infinitivo: en xeral, próclise e énclise. En perífrases, varias posibilidades.
Formas verbais finitas Xerundio: sintagma verbal, posposto; negación: anteposto; perífrases, como no infinitivo
Participio: non enclítico; despois de participio, proclítico ao verbo principal.

91
Comentario de textos
Calendario abelleiro
Primavera
Na primavera, cando os campos están cheos de flores,
o salgueiro florece, e o clima é apacible e soleado, o
enxame desenvolve a súa máxima actividade. A nai apu­
ra a posta, nacerán moitas obreiras e algúns centos de
abázcaros. As abellas poden enxamear…
O apicultor pode aproveitar para facer reprodución ar­
tificial. Haberá que estar atentos e colocar novas alzas
en canto as necesiten para que teñan onde depositar o
néctar e o pole. Vixiar as doenzas e, neste caso, cambiar
o enxame de colmea ou eliminalo.
A saída do inverno e o comezo da primavera tamén é a
época da grande desaparición das abellas debido aos
pesticidas sistémicos neurotóxicos empregados nos no­
sos campos.
Verán
No verán, as abellas seguirán coa súa actividade, me­
tendo néctar nos alvéolos, quitándolle humidade e se­
lando o mel. O carrexo de néctar pode diminuír se hai
seca ou vai moita calor.
O apicultor, cando o mel está maduro, selado, escomeza a
esmelga. Pero, hai que lembrarse de deixarlle ao enxame
mel dabondo para pasar o inverno, uns 15 quilos de pro­
medio, e procurar que haxa auga limpa preto das colmeas.
92
Outono
As floracións decaen, a poboación de abellas diminúe,
producese a eliminación de abázcaros e as abellas liba­
doras visitan as derradeiras flores antes do inverno; o
érbedo, Arbutus unedo, é a última floración.
O apicultor dá por rematada a esmelga e prepara as
colmeas para pasar o inverno. As fracas é mellor xun­
talas con outras ou eliminalas, en caso de sospeita de
doenzas. Despois da esmelga procederemos ao control
da varroa e desparasitación.
Tamén é a época de desenvolver actividades de venda
e promoción dos meles producidos, feiras do mel…
Inverno
As abellas invernan por iso precisan ter comida nos pa­
nais para pasar o inverno. Non hai cría de abellas, a nai
cesa a súa posta, non hai abázcaros e as obreiras per­
manecen xuntiñas para darse calor.
Os apicultores, vixían o exterior das colmeas e os apia­
rios e non interveñen salvo emerxencia. Tamén é tempo
de comercializar o mel directamente, de preparar novos
asentamentos, adquirir ou reparar equipos e materiais,
programar o vindeiro ano…
Jesús Asorey, «Calendario abelleiro»
en http://apiculturagalega.es (adapt.)
 Unidade 4

O esquema
O esquema consiste en expresar graficamente a estru­
tura dun tema. Esquema de chaves
Permite observar a organización das ideas principais e No esquema de chaves, o título principal vai colo­
secundarias, axuda á comprensión e facilita a memori­ cado á esquerda e despois, mediante chaves, vanse
zación. incluíndo e xerarquizando os contidos.
Aspecto
Elaboración 1º detalle
1ª idea secundaria Aspecto
■■ Ler o texto de forma efectiva. 2º detalle
■■ Subliñar as ideas principais e secundarias.
Determinar os grandes apartados nos que se or­ Aspecto
■■ 1º detalle
ganiza. 2ª idea secundaria Aspecto
■■ Redactar as ideas e contidos de forma concisa 2º detalle
e clara.
Aspecto
■■ Dispoñer graficamente as ideas segundo a súa 1º detalle
3ª idea secundaria Aspecto
importancia.
2º detalle

Para iniciar o traballo, realiza os seguintes exercicios no

texto:
Modelo de esquema numérico
1 Explica o significado das palabras e expresións su­
bliñadas. 1. Idea principal.

2 Indica o contido xeral do texto. 1.1. P

3 Sinala e subliña as ideas principais e secundarias.
4 Indica o tema.
5 Fai un resumo do texto de non máis de 10 liñas.
6 Elixe, conforme as opcións estudadas no tema 3, va­
rios títulos novos para o texto.
Tipos de esquemas
Os esquemas máis empregados son o esquema de
chaves e o esquema numérico.
■■ No esquema de chaves, o título principal vai co­
locado á esquerda e despois, mediante chaves,
vanse incluíndo e xerarquizando os contidos.
■■ No esquema numérico, os dous números sepa­
rados por puntos indican a que apartado se fai
referencia, e a idea importante nese apartado.
O sangrado (separación da marxe esquerda) indica
a importancia das ideas: canto máis á esquerda, a
idea será máis importante e xeral; canto máis á de­
reita, menos importante e concreta.
 rimeira idea secundaria subordinada á prin­
cipal.
1.2. S
egunda idea secundaria subordinada á
principal.
1.2.1 Primeira idea terciaria (detalle).
1.2.2 Segunda idea terciaria (detalle).
1.3. T
 erceira idea secundaria subordinada á prin­
cipal.
1.3.1 Primeira idea terciaria (detalle).
2. Idea principal
2.1 P
 rimeira idea secundaria subordinada á prin­
cipal.
7 Representa os contidos básicos do texto mediante
un esquema de chaves.
8 Representa os contidos básicos do texto mediante
un esquema numérico.
9 Escolle un tema dalgunha materia que debas estu­
dar (Lingua e Literatura, Filosofía, Historia...) e repre­
senta esquematicamente o contido seguindo as
pautas vistas.

93
 5 Os
determinantes

Os fillos do mar
Non debían ser aínda nin as cinco menos cuarto, e eu
xa estaba atravesando a Porta do Sol. A esas horas aín-
da non había moito transeunte ávido de consumismo
voraz polas tendas que ateigan a rúa do Príncipe, e ás
cinco menos dez encarreiraba a rúa Urzaiz, unha lon-
ga gorxa que engulía todo o tráfico humano directo
ao centro da cidade. O número 17 quedaba na marxe
esquerda da rúa pero preferín subir pola beirarrúa dos
pares. Eu sabía que ese número estaba ocupado por
un dos edificios de Pacewicz.
Hoxe, calquera que teña unha pouca curiosidade pola
historia da cidade pode saber que Michel Pacewicz foi
un arquitecto francés, chegado a Vigo desde París a
fins do século dezanove. Calquera pode saber que el
foi o responsable de comezar a lle dar á cidade os seus
primeiros aires de europeidade, cando menos no que
á paisaxe urbana se refire. (...)
A rúa Urzaiz constituíra algo especial. De todos os edi-
ficios que había nesa rúa no tramo entre Colón e o
cruzamento con Lepanto e a Gran Vía, a porcentaxe
de obras asinadas polo arquitecto francés era tan alta
que, de feito, sempre pensei que, de non ser polo moi-
tísimo que o eminente político don Ángel Urzaiz fixera
pola cidade, o certo é que ese tramo de rúa debería
chamarse en realidade rúa de Michel Pacewicz.
Pedro Feijoo, Os fillos do mar

Sobre a lectura

1 Recoñeces neste texto a cidade de Vigo. Que sabes

desta cidade?
2 A arquitectura das nosas vilas e cidades mudou con-
siderablemente desde mediados do século pasado.
Reflexiona e comenta os cambios acaecidos na túa
vila ou cidade.
3 Neste tema imos estudar os determinantes (demos-
trativos, posesivos, indefinidos...). Localízaos no tex-
to anterior.

94
 5
Unidade
1 O artigo
O artigo é unha clase de palabras, carente de significado propio, que precede
sempre ao substantivo –ou a outra palabra ou sintagma substantivado– delimi­
tando o seu significado.

1.1. Formas

Os artigos poden ser determinados ou indeterminados dependendo de se a

entidade designada polo sintagma nominal é ou non identificable polo receptor.

Determinados Indeterminados Na web

S P S P Amplía a información sobre a
forma el.
masculino o (lo) os (los) un uns

feminino a (la) as (las) unha unhas

As segundas formas do artigo

As segundas formas do artigo poden non ser empregadas na escrita, mais cóm­
pre facelo na fala, pronunciando os elementos unidos:
Elaboramos o traballo [elaborámolo traballo].
Son de uso obrigatorio con guión depois do adverbio u (U-las ideas?) e sen guión
tras a preposición por (Pola tarde).

1.2. Contraccións

Os artigos determinados contraen coas preposicións a, con, de e en. Tamén exis­

te a posibilidade de realizar a contracción coa conxunción comparativa ca.
Foi ao/ó circo. Deulle co pé. Púxoo na porta. Vírono pola tarde. O meu coche é
mellor ca o/có teu.

Artigo determinado
o a os as

a ao/ó á aos/ós ás

prep. con co coa cos coas

de do da dos das

en no na nos nas

conx. ca ca o/có ca a/cá ca os/cós ca as/cás

Os artigos indeterminados contraen coas preposicións con, de, en.

Colleuno cunha vara. É a obra dun artista. Estaban nun cine.

Artigo indeterminado
un unha uns unhas

con cun cunha cuns cunhas

prep.
de dun dunha duns dunhas

en nun nunha nuns nunhas

95
1.3. Funcións do artigo

O artigo ten función de actualizador para restrinxir o significado do substan­tivo.

Tamén ten función substantivadora, facendo que un elemento que o segue (adxec­
tivo, numeral, verbo, adverbio, etc.) cumpra as funcións propias do substantivo:
O útil é participar. Eu quero os tres. O saber non ten cancelas.

1.4. Usos do artigo

O uso do artigo pode estar determinado polo contexto e polo tipo de palabras
Na web
ás que acompaña; estas poden determinar a súa presenza ou ausencia como se
indica nas táboas seguintes. Amplía a información sobre o
uso do artigo cos nomes de
Ausencia do artigo parentesco.
En vocativos e aposicións apreciativas. A ver, neno, ven aquí.

Cando hai un demostrativo ou un indefinido Esta moza é moi aguda.

diante dun substantivo. Algúns días chega tarde.

Presenza do artigo
Con substantivos que indican peso ou medida. Os pexegos están a 1,25 euros o quilo.

Con apelidos e alcumes. o Vilanova, o Paspallás

Con nomes de persoa. o Manolo, a Sabela

Con nomes propios de animais. a Toura, a Parrula

Con algúns nomes de comarcas, ríos e montes. O Deza, O Barbanza

Con algúns topónimos. A Coruña, O Carballiño, O Incio

Uso do artigo co posesivo

A regra xeral di que é obrigatoria a presenza do artigo ante o posesivo:
Na miña opinión; cos seus medios; esquecín a teu libro; para os seus; con toda
a súa forza...
Pero esa regra pode escusarse nos seguintes casos:
–– Cando o posesivo integra unha fórmula de tratamento ou unha expresión de
carácter relixioso:
Fálalles Súa Excelencia o Embaixador.
Noso Señor, Nosa Señora...
–– Cando o posesivo forma parte dun vocativo:
«Meu pobre, onde irás?» «Eh, meu! Espera por nós».
–– En certas expresións e frases feitas.
Meu dito, meu feito. Miña casiña, meu lar. Por miña vontade...
–– Cando o posesivo vai precedido dun demostrativo:
Este meu can é fino coma un allo. Ese teu silencio resulta moi expresivo.
–– En enunciados nos que aparece un distributivo. Nalgúns casos é admisible a
presenza, pero resulta redundante.
Foron pasando cada un con súa entrada.

96
 5
Unidade
A ctividades
1 Completa con artigos cando sexa necesario:
–– O mar, ... meu amigo, éche moi escravo.
–– Este ... meu home ás veces non ten rexo ningún!
–– Ser unha persoa discreta sempre foi ... miña grande ilusión.
–– O encargado do gardarroupa non sabía que o sombreiro era ... teu.
–– Déronlles a cada un ... seu bolígrafo e ... seu caderno.
–– ... noso agradecemento nunca vai estar á altura que merece ... teu labor.
–– ... miña nai está a falar con ... vosos tíos.
–– Sen novidade no posto, ... meu comandante.
–– Foron de romaría ao santuario de ... Santo André de Teixido.

2 Pon o artigo que corresponda a cada un dos substantivos seguintes:

hache, cor, acne, cute, árbore, arte, couce.

3 Indica cal das opcións presentadas é correcta (ten en conta que pode haber,
nalgúns casos, varias posibilidades):
–– Pasadomañá irei a A Coruña./Pasadomañá irei á Coruña./Pasadomañá irei
a Coruña.
–– Meu xenro chámase Manolo./O meu xenro chámase Manolo.
–– Po-la noite teño medo./Por a noite teño medo./Pola noite teño medo.
–– Miña noiva é moi guapa./A miña noiva é moi guapa.
–– Miña irmá é moi faladeira./A miña irmá é moi faladeira.
–– Fomos desde A Golada ata Carballiño./Fomos desde Golada ata Carballi-
ño./Fomos dende Agolada ata O Carballiño.
–– Todos os átomos son almacéns de enerxía./Todo-los átomos son almacéns
de enerxía./Tódolos átomos son almacéns de enerxía.
–– Agochouse tras a porta./Agochouse trala porta.
–– Gardamos o millo na tulla./Gardamo-lo millo na tulla./Gardámo-lo millo
na tulla.
–– Esta noite imos ir cear a O Freixo./Esta noite imos ir cear ó Freixo./Esta
noite imos ir cear Ó Freixo.

4 Indica a función que desempeña o nestas construcións:

–– O que che contei é a realidade.
–– Non fagas o parvo.
–– O de hoxe foi un bo xantar.

5 Indica por que nestas construcións non se emprega o artigo:

–– Esta miña filla traballa tanto que non ten tempo para nada.
–– Nosa Señora da Barca, acúdenos neste transo.
–– A costureira fíxolles a cada unha súa saia.
–– Ven onda min, miña meniña!
–– Déronlle a cada rapaz seu sombreiro.
–– Meu dito, meu feito.

97
 2 Os demostrativos
Os demostrativos sinalan as persoas ou cousas designadas polo nome, situán­
doas no espazo (Este libro) ou no tempo (Aquel verán). Teñen, polo tanto, un
valor deíctico.

■■ Desde o punto de vista morfolóxico, concertan co substantivo en xénero e nú­

mero (Esa casa é moi grande).
■■ Desde o punto de vista sintáctico, poden cumprir, dentro do grupo nominal,
varias funcións:
–– Actualizador: cando van diante do substantivo e son determinantes: Este
paraugas tapa moi ben.
–– Modificador: cando van detrás do substantivo: O rapaz ese é un artista.
–– Núcleo: cando son pronomes e non acompañan o substantivo: Este é un bo
xamón.

2.1. Formas

singular este ese aquel

masculino
plural estes eses aqueles

singular esta esa aquela

feminino
plural estas esas aquelas

pronome neutro isto iso aquilo

Algunhas particularidades
–– Os demostrativos masculinos e femininos, se non acompañan o substantivo, ac­
túan como pronomes:
Dáme ese libro. / Dáme ese.
–– Os demostrativos neutros sempre son pronomes:
Iso é o mellor que lle puido pasar.
–– Os demostrativos, como norma xeral, van diante do substantivo ao que acom­
pañan e non admiten o artigo:
Este home.
Aquela casa de alí.
Pero, por razóns de expresividade ou énfase, poden ir pospostos e, neste caso
si admiten o artigo:
O home este.
A casa aquela de alí.
––Entre o demostrativo e o substantivo pode intercalarse un adxectivo cualifica­
tivo:
Aquel feliz acontecemento.
–– Os demostrativos poden combinarse con:
• posesivos: Este meu neno é moi listo.
• numerais: Aquelas dúas mozas.
• indefinidos como moito, outro, pouco, todo...: Todo este ano choveu moito.

98
 5
Unidade
2.2. Formas contractas

–– Os demostrativos contraen coas preposicións de, en, dando lugar a: deste/a,

dese/a, daquel/a, neste/a, nese/a, naquel/a xunto cos seus plurais; e aos neutros
disto, diso, daquilo.
–– As formas do masculino e do feminino tamén contraen co indefinido outro, dan­
do lugar ás seguintes formas:

masculino feminino
singular plural singular plural

estoutro estoutros estoutra estoutras

esoutro esoutros esoutra esoutras

aqueloutro aqueloutros aqueloutra aqueloutras

–– Á súa vez, estas formas contraen coas preposicións de, en, orixinando for­
mas como: destoutro/a, desoutro/a, daqueloutro/a, nestoutro/a, nesoutro/a,
naqueloutro/a, e os seus plurais.
–– O demostrativo neutro non contrae co indefinido outro:
Repíteme aquilo outro que me dixeras.
Xa che dixen que diso outro eu non sei nada.

«Algunhas noites de verán

gústame deitarme na herba e
contemplar o ceo que nos cobre.
Sei que as estrelas que vexo
escintilar no firmamento son as
mesmas que viron nos tempos
antigos, as mesmas que tamén
fascinarán ás persoas do novo
milenio que nos agarda. Un ceo
amigo, que me leva a pensar
nesoutro ceo de palabras e de
libros que tamén comparte toda
a humanidade. E sinto entón que
a diversidade é o fío profundo
que nos une a todas as persoas
que vivimos neste vello planeta.
Un planeta que é a nosa gran
casa común, acubillada baixo
esoutra colcha inmensa que
polas noites se enche de estrelas
e nos acolle a todos.»
A. Fernández Paz,
Un mundo de palabras

99
 2.3. Usos e valores especiais

–– Ese, acompañando ou substituíndo un nome, especialmente de persoa, asume

un sentido despectivo. Iso tamén pode adquirir este mesmo valor pexorativo.
O neno ese é parvo. / Ese é parvo.
Iso non é unha autovía; é unha corredoira.
Na web
–– Algunhas formas expresan valores afectivos ou irónicos dependendo do con­
texto e da entoación: Amplía a información sobre os
Este Rafael...! Ai, que rapaza esta! usos de aquel e aquelar.
–– Aquel e aquela poden ser usados como substantivos, con significado non defi­
nido. Do mesmo xeito funcionan os verbos aquelar e aqueloutrar.
Entrou na adega, foi ao pipo e abriu a aquela (= billa).
Saíu da casa, pechou a aquela (= porta) e encamiñouse ao traballo.
Mañá vou ir aquelar o coche ao taller (= reparar).
–– Daquela pode funcionar como adverbio de tempo, significando «naquel tem­
po». E pode ter o valor dunha conxunción consecutiva co significado de «polo
tanto»:
Cando eu era rapaz, daquela poucos tiñan bicicleta.
Rematastes as actividades, daquela podedes saír da aula.
–– Nisto, niso, con isto, nestas, nesas, con estas admiten un uso adverbial cun
significado equivalente a «nese momento»:
Estabamos na clase de matemáticas e niso petaron á porta (= nese momento).
–– Iso é, iso si, iso xa adoitan empregarse para ratificar unha afirmación:
Non esquezas o molete de pan. Iso xa.

Sobre os demostrativos e as súas

contraccións cos indefinidos
formáronse os verbos aquelar
e aqueloutrar que teñen tamén
un significado impreciso e
determinado polo contexto. A
maior parte das construcións só
as comprenden os interlocutores
(Aquélame / «asústame» un
pouco mirar desde o alto da
ponte).

100
 5 Unidade
A ctividades
6 Distingue, nas seguintes citas, os demostrativos que actúan como pronomes
daqueles que o fan como determinantes:
–– «Cómpre facerse querer, porque os homes non son xustos agás con aque-
les a quen aman». (J. Joubert)
–– «Aquel que di canto pensa, pensa moi pouco o que di». (M. Aguiló)
–– «Ese home é home se pode dicir ‘son’; non é home o que só di: ‹Meu pai
era›». (Proverbio árabe)

7 Enche os ocos coas formas contractas ou compostas dos demostrativos:

–– ... policías dos que che falei estiveron onte de servizo.
–– Éche mellor este ca ... de aí.
–– Neste parque infantil estase ben mellor ca ... .
–– Se non escolles estas, terás que te decidir por ... ou ... .
–– Desta maneira podemos avanzar, ... nunca chegariamos.
–– Este non me gusta, prefiro .... de alí.
–– Naquela viaxe tivemos moito mellor tempo ca ... .
–– Non me fales .... outro; xa estou cansa de escoitar o mesmo.

8 Localiza nos enunciados seguintes as formas demostrativas con valor espe­

cial; di o valor e busca un significado sinónimo:
–– Co aquel da romaría non puiden pasar pola túa casa.
–– Home, iso xa, as guerras son malas para todos.
–– A eses non os quero ver nunca máis diante.
–– Colleu o coelliño con moita aquela.
–– Non queres que vaia? Daquela non irei.
–– A culpa non foi dos do cuarto, isto é, son inocentes.
–– Daquela nas industrias non había os avances técnicos de hoxe.
–– Paseaba ás doce da noite polo corredor e, nisto, petaron á porta.
–– Vaime buscar unha aquela que teño moito frío.
–– Daquela pasabamos as tardes todos xuntos.
–– Co aquel do traballo esquecín chamalo e agora seguro que se enfada con
nós.
–– Este teu fillo, non hai quen poida con el!

9 Sinala as incorreccións que, referidas ao uso dos demostrativos, detectes

nos seguintes exemplos. Explica as causas deses erros:
–– Estos avances tecnolóxicos de hoxe ás veces fracasan.
–– Aquelo outro que me dixeches non ten moito sentido.
–– En aquel momento non souben que dicir.
–– Iste que ves aquí é o meu mellor amigo e aquil outro é un veciño.
–– De ese auga non beberei.
–– Este di que si, ese outro que non. En esta oficina non hai quen se entenda.
–– Estes amortecedores son mellores ca estes outros.
–– Iste é o meu can.

101
 3 Os posesivos
Os posesivos indican unha relación con algunha das tres persoas gramaticais.
Esa relación pode concretarse en varios sentidos, entre eles o de posesión ou
pertenza.

■■ Morfoloxicamente, o posesivo concerta co substantivo en xénero e número; é

dicir, coa cousa posuída e non co posuidor.
■■ Sintacticamente, cumpre funcións de actualizador (O meu corpo é atlético),
modificador (Esa alumna túa é moi lista) ou atributo (Estes lapis son meus).

3.1. Formas

singular plural
1ª 2ª 3ª 1ª 2ª 3ª
persoa persoa persoa persoa persoa persoa
singular meu teu seu noso voso seu
masculino
plural meus teus seus nosos vosos seus

singular miña túa súa nosa vosa súa

feminino
plural miñas túas súas nosas vosas súas

Algunhas particularidades
–– As formas de respecto mi, tu, su, noso/a, voso/a só se usan acompañando a
padre, madre, tío, señor e amo. En plural só se usan co substantivo padres.
Mi padre sempre foi un home honrado e seguro de si mesmo.
Farei o que vostede mande, mi amo.
–– As formas de terceira persoa de singular e plural coinciden e poden producir am-
bigüidades. Para evitar isto, substitúese o posesivo por «de + pronome persoal»:
Velaquí o seu paraugas (del, dela, deles, delas, de vostede, de vostedes?).
Velaquí o paraugas dela.
–– Esta coincidencia tamén pode provocar ambigüidades na reflexividade. Neste
caso, engádese ao posesivo a palabra propio:
Ana entregoulle o premio ao seu propio fillo.

Mi padre explicoulle ao veciño

por onde vai o linde do terreo.

102
 5
Unidade
3.2. Posición

–– Como regra xeral, o posesivo anteponse ao substantivo e esixe a presenza do

artigo:
O meu amigo non veu.
Non atopei por ningures as túas cartas.
–– Non se esixe a presenza do artigo cos posesivos de respecto mi, tu, su, noso/a,
voso/a (E foron falar con mi padre) e naqueloutros casos indicados na epígrafe
«Uso do artigo co posesivo», da páxina 88.
–– O posesivo pode ir posposto ao substantivo nos seguintes casos:
• Cando vai precedido dun interrogativo: Cantos amigos nosos cres que irán á
romaría viquinga de Catoira?
• Cando vai precedido dun indefinido: Algúns amigos nosos estarán alí.
• Cando vai precedido dun artigo indeterminado: Uns amigos nosos contáron-
nos todo.
• Cando vai precedido dun demostrativo: Estes amigos nosos tamén irán.
• Por razóns de énfase: O amigo voso...

3.3. O posesivo de propiedade exclusiva

En galego existen construcións con «de + posesivo masculino singular» que mar­
Na web
can unha relación de propiedade exclusiva. Amplía a información sobre o
Estas formas analíticas poden asumir tamén o valor de «por si mesmo» ou «por usos do posesivo de propieda-
natureza» como vemos nos seguintes exemplos: de exclusiva.
Temos coche de noso.
Ela ten casa de seu.

1ª 2ª 3ª
singular plural singular plural singular plural

de meu de noso de teu de voso de seu de seu

3.4. O posesivo distributivo

A nosa lingua articulou tamén unhas formas específicas para expresar valores pose­
sivos e distributivos asemade. Estas formas equivalen á construción (a) cada un seu.
Comproulles cadanseu xeado aos fillos.
As alumnas entregaron cadansúas fichas.

masculino feminino
singular plural singular plural

cadanseu cadanseus cadansúa cadansúas

As formas do posesivo distributivo sempre aparecen diante do obxecto posuído;

pero nunca poden aparecer diante do posuidor:
As nenas levaban cadansúa bicicleta.
*Cadansúa nena levaba a bicicleta.

103
 3.5. Usos e valores expresivos do posesivo

Usos e valores
Relación de familiaridade e afecto. O noso Antón évos un rapaz moi agudo.
Valor aproximativo ou ponderativo, con
O automóbil custaríalle os seus vinte mil
numerais ou substantivos referidos a diñeiro,
euros.
anos, metros, etc.
Posesivo de modestia, con noso(s), nosa(s)
O noso traballo consta de...
por meu(s), miña(s).
Eu despois de xantar teño que tomar o meu
Significado de acción habitual nunha persoa.
café.
Os meus foron onte á praia (= A miña familia
Significado de A miña (a túa...) familia.
foi onte á praia).
Hoxe non debes conducir, que xa bebiches
Significado de bastante, boa cantidade.
o teu.
Significado de propio ou natural de alguén. O meu é a fabricación de mobles.
Significado do que adoita facer ou dicir
Xa andan os do lado a facer das súas.
alguén.
Significado do que lle corresponde a alguén. Agora seguide vós, que eu xa fixen o meu.

A ctividades
10 Di cando os posesivos indican posesión real e cando esta é figurada:
–– O teu veciño é moi atractivo.
–– Onde está teu pai?
–– Os nosos xoguetes son ben bonitos.
–– Déixasme o teu libro?

11 Sinala en que casos é redundante o uso do posesivo:

–– Vendín o teu chalé.
–– Vou para a túa casa.
–– Vou para a miña casa.
–– Rachoume a miña camisa.
–– A vosa idea parécenos moi interesante.

12 Substitúe as palabras subliñadas polo posesivo correspondente:

–– Estaba diante de ti e nin sequera o viches.
–– Helena estaba sentada xusto detrás de vós.
–– Xoán vive en fronte de min, na rúa Rianxo.
–– Botáronse encima de nós e comezaron a facernos cóxegas.

13 Pon o artigo diante do posesivo só nos casos onde sexa obrigatorio:

–– ... meu amigo, a música éche un bo medio de relaxación.
–– ... seu pai non chega ata a vindeira semana.
–– Fálalles ... Súa Excelencia.
–– ... nosos compañeiros foron de excursión.

104
 5 Unidade
A ctividades
14 Introduce nestas frases as formas de propiedade exclusiva dos posesivos:
–– Xa cumprimos os dezaoito anos e temos moto propia.
–– Por fin temos un barco propio para ir pescar.
–– O noso país ten, por natureza, unha beleza extraordinaria.
–– As persoas máis ricas do mundo son propietarias de moitas terras.
–– A casa derrubouse polo seu propio peso.
–– Sempre foi un rapaz especialmente tímido.
–– Aínda non teñen casa propia.
–– Este rapaz xa naceu intelixente.

15 Transforma os enunciados introducindo as formas dos posesivos distributi­

vos que consideres axeitadas:
–– Regalei a cada alumno un coche deportivo.
–– Comprei unha camiseta para as rapazas.
–– Os futbolistas dos equipos enfrontados saíron ao terreo de xogo lucindo
unha camiseta nova.
–– O arquitecto mercou tres cascos de seguridade para cada un dos alba-
neis que traballaban no edificio.
–– O avó mercou unha chaqueta a cada neto.
–– Fíxenvos un flan para cada un.

16 Indica os valores especiais que teñen os posesivos nestes enunciados:

–– O meu era reparar as fiestras; as portas é cousa vosa.
–– Os nosos marchan mañá para Madrid.
–– Saín da casa, dei o meu paseo e volvín con forzas renovadas.
–– Non te fíes del porque che pode facer das súas.
–– Déixao; agora está ben, está cos seus.
–– Hoxe vivo ben, pero durante aqueles anos paseiche as miñas.
–– Non creo que che poida arranxar o tractor porque o seu sonche os mo-
tores de gasolina.
–– O Avelino xa terá os seus trinta anos.
–– Os rapaces sonche listos de seu.

17 Nas seguintes oracións os posesivos poden estar usados indebidamente.

Realiza as correccións oportunas:
–– Os peliqueiros ían diante noso.
–– O home marchou para súa casa.
–– Cadanseus tiñan unha radio.
–– Súa nai prohibiulle ir á romaría.
–– Botou a correr tras meu, pero non me deu pillado.
–– Ir ás Bahamas sempre foi miña ilusión.
–– Cheguei á casa e lavei as miñas mans.
–– Meu queridiño, ven onda min.

105
 4 Os relativos
Os relativos son pronomes que fan referencia a un elemento anterior do dis­
curso, que pode estar explícito ou implícito, chamado antecedente.

■■ Desde o punto de vista morfolóxico poden ser variables ou invariables.

Eu non sei quen foron os culpables desta desfeita.
Dime xa cales son as túas preocupacións.
■■ Desde o punto de vista sintáctico actúan como nexos ou conectores na oración
subordinada de relativo e desempeñan nela as funcións sintácticas propias do
substantivo: suxeito, CD, CI, etc.
Os meniños que van de excursión saíron moi cedo.
Non che podo dicir cando te chamarei porque agora estou moi ocupada.

4.1. Formas e usos

Formas e usos

Forma invariable, referida a persoas ou a cousas. Pode levar artigo, o cal

concerta en xénero e número co antecedente:
O meu noivo, que é astronauta, hame de levar á lúa.
A miña irmá, á que quero moito, chega o luns.
Introduce oracións de relativo, que poden ser:
Que
– Explicativas. Van entre pausas e non restrinxen o significado do substantivo:
– Os alumnos, que foron á excursión, non terán clase mañá.
– Especificativas. Non van entre pausas e restrinxen o significado do
substantivo:
– Os alumnos que foron á excursión non terán clase mañá

Forma invariable, referida sempre a persoas.

Forma parte de varias expresións e frases feitas:
– «ser quen de», «ser quen a» = ser capaz de:
– Ti non es quen de me gañar. = Ti non es capaz de me gañar.
Quen
– «facer coma quen que» = finxir, aparentar:
– Fixo coma quen que non oía. = Finxiu que non oía.
– «de (a) quen quen», «(de) coma quen» = de mentira, inventado, falso:
– Esa televisión éche de coma quen. = Esa televisión éche de mentira.

Forma variable que vai precedida de artigo, o cal concorda en xénero

Cal e número co antecedente:
Antón regaloume un caravel, o cal era vermello.

Úsase sobre todo como correlato de todo e tanto:

Canto
Todo canto sei é que suspendín.

Cando Son relativos adverbiais. Na oración subordinada desempeñan funcións de CC:–

Recordo ben aquel tempo cando eramos mozos.–
Onde
Deixei o paquete no sitio onde me dixeron.
Como Non me gustou nada a maneira como me mirou.

É unha forma medieval (cujo) recuperada na actualidade. Ten flexión de número e

Cuxo xénero:
Os rapaces cuxos exames estean rematados, poden saír.

106
 5 Unidade
A ctividades
18 Substitúe o subliñado por unha forma usual do pronome relativo:
–– Ti nunca fuches capaz de contar a verdade.
–– Finxiu que non sabía nada do asunto.
–– Os que queiran ir ver o espectáculo, que paguen a entrada.
–– Non me gustan nada os aparellos de mentira.
–– Iso de aparentar nunca deu resultado.
–– As persoas que estudan melloran a súa cultura.
–– As casas cuio tellado sexa de lousa poden acollerse á subvención.
–– Os rapaces que aproben terán o verán libre.
–– Os executivos, cuios expedientes cómpre analizar, vanse presentar ao exa-
me.

19 Indica se as proposicións de relativo destas oracións son explicativas ou

especificativas:
–– Os exames, que foron anulados, haberá que revisalos.
–– Os emigrantes que teñen pasaporte poden embarcar.
–– As persoas que figuran na lista recibirán un premio.

A expresión «de coma quen»

significa tamén «algo de pouco
valor», tal como aparece nesta
construción para indicar que as
xoias si o teñen:
Estas non son xoias de coma
quen; son de prata e acibeche.

107
 5 Os interrogativos e os exclamativos
Os interrogativos constitúen o eixe das oracións interrogativas e as súas for­
mas son as mesmas ca as dos relativos.

Os exclamativos empréganse con valor admirativo, aínda que poden expresar

outros matices.

5.1. Formas e usos

Formas e usos
Pode funcionar como interrogativo ou como exclamativo. Como exclamativo
Que existe a expresión «que de» para ponderar o número ou cantidade de algo:
Que de xente había alí. = Había moita xente.

Úsase como interrogativo e como exclamativo e leva sempre o verbo en

singular (agás o verbo ser):
Quen Quen é o que anda aí? Quen son os que andan aí?
Emprégase moito en exclamacións desiderativas:
Quen me dera ser sabio!

Cal Úsase sobre todo como interrogativo.

Úsase como interrogativo e como exclamativo. O seu valor está próximo ao
Canto, como
adverbial.
Cando,
Úsanse só como interrogativo. O seu valor está próximo ao adverbial.
onde,

Úsase como interrogativo e equivale a «onde». Debe ir seguido do pronome

U persoal ou da segunda forma do artigo:
U-la chave? A chave, ula?

Vaia, mira Son outras formas de expresar a exclamación:

que... Vaia tipo! Mira que regar o millo chovendo!

A ctividades
20 Introduce, se e posible, o adverbio interrogativo:
–– Onde están as tesoiras?
–– Onde queres comer mañá?
–– E a lanterna que che emprestei, onde está?

21 Detecta as anomalías que aparecen nos seguintes enunciados indicando a

forma que sería recomendable:
–– Quenes queren ir de excursión a Lugo?
–– Por qué non andades máis ao xeito?
–– As persoas cuios apelidos comecen por R poden pasar.
–– O lugar en donde quedamos é marabilloso.
–– Dime porque os plátanos non teñen croia.
–– A dónde vas, Xaquín?
–– Conseguiu mercar unha bicicleta, con cuio medio de transporte perco-
rreu o mundo.

108
 5 Unidade
6 Os numerais
Os numerais son palabras que cuantifican a realidade dun xeito bastante pre­
ciso, é dicir, indican unha cantidade máis ou menos exacta.

■■ Morfoloxicamente forman un grupo heteroxéneo no que existen formas va-

riables (primeiro/primeira/primeiros/primeiras) e outras invariables (tres; catro).
■■ Sintacticamente, poden funcionar como actualizadores (Tres nenos), modifica-
dores (O primeiro escritor galego), ou pronomes (Só me cómpren dous).

6.1. Clasificación e algunhas formas

Formas
Indican unha cantidade exacta.
Un/unha, dous/dúas, …dezaseis, dezasete, …vinte e un/vinte e unha,
Cardinais vinte e dous/vinte e dúas, vinte e tres, …trinta e un/trinta e unha, …
corenta, …sesenta, …oitenta, …cento un/cento unha,
…cincocentos/-as (quiñentos/-as)…

Indican a situación ou a orde dos seres ou cousas nunha serie.

Ordinais  rimeiro/-a,segundo/-a, …sexto/-a, sétimo/-a, …undécimo/-a (décimo
P
primeiro/-a), duodécimo/-a (duodécimo/-a), décimo terceiro/-a, …
vixésimo/-a, …sesaxésimo/-a, …centésimo/-a…

Indican a fracción exacta dunha unidade.

Partitivos
Medio/-a, terzo/-a,, …sétimo/-a, …onceavo/-a, doceavo/-a…

Indican o resultado dunha multiplicación.

Multiplicativos
Dobre (duplo/-a), triplo/-a, cuádruplo/-a, …óctuplo/-a, nónuplo/-a...

Indican un conxunto cun número determinado de elementos.

Colectivos
Par, parella, decena, ducia, cento, milleiro…

A ctividades
22 Escribe en letras os seguintes números e cantidades:
222 849 gomas, 7º lugar, 1 121 223 libros, 66º lugar, 1/16, 723.

23 Corrixe os erros referidos aos numerais nos enunciados seguintes:

–– O primero paso xa está dado.
–– Temos máis de quinientas mil sinaturas recollidas.
–– Luís e Alberte chegaron en séptimo e octavo lugar, respectivamente.
–– Dazaseis é o doble de oito.

24 Distingue as clases de numerais que aparecen nestes exemplos:

–– «Máis quero buscar a morte dando tres pasos adiante,
que vivir un século dando un só cara atrás». (Gonzalo de Córdoba)
–– As dúas mozas mercaron unha ducia de bocadillos e un par de refrescos.
–– «Paga a metade quen confesa o débito». (Herrick)
–– Este é un negocio redondo: se me dás a metade, eu douche o dobre;
se me dás un onceavo, eu entrégoche o quíntuplo.

109
 7 Os indefinidos
Os indefinidos son palabras que indican indeterminación ou imprecisión refe­
rida a unha cantidade ou á identidade de algo ou alguén.

■■ Morfoloxicamente poden ser variables ou invariables.

■■ Sintacticamente adoitan funcionar como actualizadores, aínda que tamén
poden actuar como pronomes.
Na web
Algúns indefinidos como algo, nada, alguén, ninguén ou quenquera só poden
ser pronomes. Amplía a información sobre al-
gúns indefinidos.
7.1. Clasificación e formas

Desde o punto de vista semántico, os indefinidos poden clasificarse en:

■■ Cuantificadores. Designan un número ou cantidade indeterminada: algún, nin-
gún, algo, nada, alguén, ninguén, bastante, moito, pouco, abondo, demasiado,
varios...
■■ Identificadores. Fan referencia á semellanza ou diferenza de identidade: am-
bos, cada, calquera, certo, mesmo, outro, propio, tal...

Algunhas formas variables

Variable en xénero e número, indica unha cantidade ou un número
Abondo suficiente para cubrir necesidades:
Non tiña euros abondos para mercar o agasallo.
Formas correlativas, variables en xénero e número. Na web
Algún / ningún Nas oracións de modalidade negativa só pode aparecer ningún:
Nunca nos fixeron caso ningún, e non *Nunca nos fixeron caso algún. Amplía a información sobre al-
Forma variable en xénero, pode ser núcleo ou adxacente nunha frase
gúns usos dos indefinidos.
nominal.
Ambos
Cando funciona como adxacente debe ir seguida de artigo:
Ambos os nenos chegarán mañá.

Presenta flexión de xénero e número. Contrae coas preposicións de e

Outro
en, e coas formas masculinas do demostrativo (estoutro, estoutras…).

Forma variable en xénero e número. Expresa totalidade ou valor

distributivo se vai diante do substantivo e sen artigo.
Todo
Todos os días fago deporte.
Todo ser humano merece respecto.

Algunhas formas invariables

Só funciona como pronome e significa «cada persoa», «cada un».
Cadaquén
Cadaquén que solucione os seus problemas.

Sinala, de forma indeterminada, un membro dentro dun conxunto de

Calquera persoas ou cousas.
Calquera pode coller calquera libro.

É unha forma pronominal referida a persoas que funciona como

Ninguén correlato de alguén.
Tamén se usa en expresións como «ser alguén» ou «ser un ninguén».

Forma pronominal que só se usa no nivel culto de lingua co

Quenquera
significado de «calquera persoa».

110
 5Unidade
A ctividades
25 Distingue nestas oracións os indefinidos dos adverbios de cantidade:
–– Onte traballei moito.
–– A ensalada tiña pouco vinagre.
–– A conferencia estivo bastante ben.
–– Había demasiada xente alí.
–– Tivo tantos agasallos que se puxo moi contento.

26 Completa estas citas enchendo os ocos con indefinidos: Na web

–– «Os que saben moito admíranse de … cousas; e os que non saben … Elabora un mapa mental sobre
admíranse de …». (Séneca) os determinantes.
–– «Facédelle ben aos vosos amigos e inimigos, porque así conservaredes
uns e seravos posible atraer os …». (Cleóbulo)
–– «A maneira máis breve de facer … cousas é facer soamente unha ... vez».
(Smiles)
–– «O que non queiras que saiban moitos non llo digas a …». (Nieremberg)
–– «… cansa se se fai con boa vontade». (Jefferson)
–– «A constancia obtén as cousas difíciles en … tempo». (Franklin)
–– «A experiencia non ten valor ético … . É simplemente o nome que lle
damos aos nosos erros». (Oscar Wilde)

27 Substitúe o subliñado por un indefinido que lle acaia:

–– Hai quen nunca dá aprendido.
–– Cóntame o que queiras.
–– Cada persoa ten a súa maneira de ver a vida.
–– Fora quen fora, o caso é que nos roubaron a recadación.

Os indefinidos son moi habituais

en refráns e frases feitas como
«Cadaquén arrima a ascua á súa
sardiña» para expresar a procura
do beneficio propio.

111
 Repaso da unidade
Lectura
Instrucións para fritir pementos de Herbón
Eu sempre lle tiven moito respecto aos costumes culina­
rios da casa dos meus antepasados. Sempre coidei, e o
tempo non deixou de me dar a razón, que me frecían o
mellor que tiñan en cada momento, pois adoitaban tra­
tar a comida con moito coidado e dedicación. De sem­
pre na miña casa, e así se viña facendo de xeración e ne
xeración, os pementos foron «limpos» antes de os bo­
tar no aceite fervendo. Lembro que unha das tarefas de
miña bisavoa nos seus últimos anos (que coincidiron cos
meus primeiros) era precisamente a de lle quitar o rabo
ós pementos, operación que recibía o nome de «limpar
os pementos». Herdei esta tarefa cando a bisavoa mo­
rreu dunha apoplexía. En efecto, os meus antepasados
pensaban que os pementos co rabo estaban sucios e
non listos para ser fritidos.
A explicación deuma un día miña nai. Díxome simple­
mente: «se frites os pementos co rabo, o aceite, no que
é unha delicia facer sopas, vai ter un sabor amargo». Eu,
daquela, non cría no que non vía ou experimentaba con
outros sentidos máis secundarios en min, así que fixen a
proba. O resultado non deixa lugar a ningunha dúbida.
O aceite de fritir os pementos con rabo ten un sabor
marcadamente amargo, mentres que se se friten sen
rabo (como afortundamente é o «canon» na miña familia)
mollar o pan no aceite constitúe unha delicia adicional.
Xabier Queipo, 55 (extracto)
A ctividades
1 Repara na frase limpar os pementos. É posible
utilizar unha forma diferente do artigo?
2 Busca os demostrativos que hai no texto e, can­
do sexa posible, fainos contraer co indefinido
outro/a.
3 Valora se sería posible substituír con algunha
palabra ou frase a forma daquela como adver­
bio temporal.
112
Poesía no autobús
Cando entrou no autobús dixen: debe ser poeta.
Ao cabo, sacou do bolso de man un groso volume coa
correspondencia de Rainer Maria Rilke. Púxose a facer
notas nas marxes cun portaminas algo rústico. Os seus
calcetíns de rombos totalmente demodés marcaban, a
lume e ferro, o seu vivir noutro mundo. Era, definitiva­
mente, un poeta. Deseguida establecemos unha com­
plicidade distante.
Ollou para min e sorriu. Eu non lía, pero levaba sobre
as pernas unha edición de Omeros, de Derek Walcott.
Devolvinlle a ollada con intensidade crecente e sentín a
xelatina do tempo achegándonos moito. Tentei agochar
a ollada e non fun capaz.
Pensei e facer unha dieta de silencio, para compensar as
parvadas que falei.
Baixei na seguinte parada e non quixen mirar atrás, pero
souben, de certo, que me estaba mirando, que deixara
o portaminas a descansar sobre o libro. Souben tamén,
que nun recuncho da memoria agromaba un verso, que
logo escribiría ao chegar á casa.
Era definitivamente un poeta, un dos moitos que viaxan
no autobús.
Xabier Queipo, 55 (extracto
4 Di se é obrigatoria a presenza do artigo diante
de todos os posesivos que aparecen no relato.
Razoa a resposta.
5 Substitúe moito coidado por unha adverbio de
significado similar.
Na web
Repasa os conceptos esenciais da unidade.
 Unidade 5

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
Artigo
Definición Forma sen significado propio que precede o substantivo e limita o seu significado.
Funcións Actualizador, substantivador.
Formas Determinados ou indeterminados.
Ausencia Con vocativos e diante de demostrativos ou indefinidos.
Usos Regra xeral: presenza do artigo.
Uso co posesivo
Excepcións: fórmulas de tratamento, etc.

Demostrativos
Forma que sinala persoas ou cousas designadas polo nome, situándoas no espazo ou no tempo. Ten
Definición
valor deíctico.
Concertan co substantivo en xénero e número.
Características
A súa función sintáctica é a de actualizador, modificador ou núcleo.
Valores especiais Despectivo e/ou pexorativo. Afectivo ou irónico. Significado non definido: aquel, aquelar, aqueloutrar.

Posesivos
Definición Formas que indican relación de posesión ou pertenza.
Concertan co substantivo en xénero e número.
Características
A súa función sintáctica é a de actualizador, modificador ou atributo.
Regra xeral: anteposto e con artigo.
Non se esixe artigo ante mi, tu, su, noso/a, voso/a.
Posición
Posesivo Precedido dun interrogativo, indefinido, artigo indeterminado, demostrativo. Tamén
posposto por razón de énfase.

Relativos
Formas que fan referencia a un elemento anterior do discurso, que pode estar explícito ou implícito,
Definición
chamado antecedente.
Poden ser variables ou invariables.
Características A súa función sintáctica é a de nexos ou conectores na oración subordinada e función propias do
substantivo dentro da oración de relativo.
Formas Que, quen, cal, canto, cando, onde, como, cuxo.

Interrogativos e exclamativos
Definición Formas que constitúen o eixe das oracións interrogativas e as súas formas son as mesmas cás dos relativos.
Características Empréganse con valor admirativo, aínda que poden expresar outros matices.
Formas Que, quen, cal, canto, como, cando, onde, u, vaia, mira que…

Numerais
Definición Formas que cuantifican a realidade dun xeito bastante preciso.
Poden ser variables ou invariables.
Características
A súa función sintáctica é a de actualizadores, modificadores ou pronomes.
Clasificación Cardinais, ordinais, partitivos, multiplicativos, colectivos.

Indefinidos
Definición Formas que expresan a indeterminación na cantidade ou na identidade.
Poden ser variables ou invariables.
Características
A súa función sintáctica é a de actualizadores ou pronomes.
Clasificación Cuantificadores e identificadores.

113
 Comentario de textos
Escribimos desde o centro do mundo Quercus robur
Ás veces, a min e aos meus compañeiros de profesión, O xénero (Quercus) procede do nome romano desta ár­
chámannos «escritores periféricos», porque escribimos bore. E a especie (robur), do nome dado polos romanos
desde Galicia e en galego. Periféricos de quen? Eu co­ a certas árbores de madeira dura.
llo un globo terráqueo, xíroo ata colocar Galicia fronte a
Ten casca gris, fisurada en placas verticais. As follas son
min, e vexo que nós tamén somos o centro do mundo.
de 10 x 7 cm aproximadamente, con cinco ou sete pa­
Ben sei que vivo nunha Fisterra de Europa, mais non
res de lóbulos pouco marcados, con aurículas na base,
son periférico, un escritor nunca o é.
verde brillante na face e glaucas no envés, alternas e
Ao anterior únese a elección vital que supón escribir caducas.
na miña lingua, na lingua propia do meu país. Algu­
As flores masculinas aparecen en amentos colgantes
nhas persoas empéñanse en teimar que ao tomarmos
e as femininas en grupos de un ou tres, rodeadas por
unha opción así parecemos alleos á pluralidade de ma­
unha cuberta escamosa.
nifestacións culturais que hai no mundo. De nada vale
que a realidade desminta ese falso clixé, de nada vale O froito é en glande (landra), oblongo sobre un pedún­
que sexa evidente o noso interese por coñecer todo culo máis ou menos longo e con cúpula escamosa.
o que ocorre en calquera parte do planeta. Semellan É común en toda Galicia pero prefire as alturas menores
non comprender o que escribiu Octavio Paz: pódese de 800 m.
ser universal nunha aldea dos Andes, pódese ser pro­
vinciano no centro de Nova York. É unha especie en regresión por influencia humana,
pois foi substituída por outras especies arbóreas (piñei­
Porque, que é Macondo, senón unha aldea perdida de ro, eucalipto) de crecemento rápido. A madeira é dura,
Colombia? A miña novela Aire negro pasa, deliberada­ de boa calidade e difícil putrefacción, polo que é moi
mente, nunha aldea da Terra Chá, a miña comarca na­ habitual na carpintería de ribeira.
tal, pero iso non lles impide gozar do libro aos lectores
M. Castro, L. Freire, A. Prunell,
doutras linguas. Unha historia só pode aspirar a ser uni­ Guía das árbores de Galicia (adapt.)
versal se está encarnada nunha realidade concreta. Esa
é tarefa dos que escribimos, porque teño moi claro que
só se pode ser universal desde as propias raíces. Velaí o
reto: ser local para ser universal.
Agustín Fernández Paz, O rastro que deixamos (adapt.)

114

A estrutura
A estrutura é a organización dun texto en partes, entre
as que se establece unha orde ou xerarquía.
■■ A estrutura interna atende á distribución e xerarqui­
zación das ideas.
■■ A estrutura externa atende á organización do texto
en capítulos, apartados e parágrafos.
Polo xeral, os textos seguen un esquema de tres partes:
introdución, desenvolvemento e conclusión.
■■ Introdución. Formada por un ou varios parágrafos
coa tese que se vai expoñer.
O obxectivo é anunciar o tema e atraer a atención
do lector. Pode presentarse cunha afirmación, pre­
gunta, cita, anécdota, exemplos, etc.
■■ Desenvolvemento. Comprende o desenvolvemento
das ideas e conceptos. O habitual é expoñer unha
idea principal e reafirmala con ideas secundarias e
mesmo terciarias. O autor pódese valer de defini­
cións, enumeracións, comparacións, citas, etc.
■■ Conclusión. O parágrafo ou parágrafos de conclu­
sión adoitan resumir os puntos principais, aínda
que tamén poden conter prognósticos de futuro ou
interrogantes abertas en relación ao tema.
Estruturas segundo o tipo de texto
Narrativos
Relatan sucesos reais ou ficticios.
A estrutura básica é cronolóxica e responde á in­
tención de relatar feitos e acontecementos que se
producen no tempo.
Expositivos
Informan ou explican obxectivamente sobre un
tema. A estrutura pode ser:
■■ Causa-efecto. Analiza as causas e consecuencias
dun feito. Empréganse conectores de causa (por-
que, xa que, por mor de…) ou consecuencia (en
consecuencia, así que …).
■■ Problema-solución. Propia de textos onde se
achegan solucións a situacións adversas (enfer­
midade, crise, desastre…).
Unidade 5
Dialogados
Representan o intercambio verbal de dúas ou máis
persoas. A estrutura consta de: apertura ou saúdos,
introdución do tema, desenvolvemento, conclusión
e peche coas fórmulas de despedida.
Descritivos
Detallan as características de obxectos, persoas, ani­
mais, sentimentos, etc. Na estrutura predomina a
organización espacial, e distinguimos:
■■ Descrición típica. Expóñense as calidades dun
ser ou un obxecto. Aparecen conectores espa­
ciais (detrás, dentro, ao redor).
■■ Comparación/contraste. Reproducen semellan­
zas e diferenzas entre dous seres ou obxectos.
Empréganse conectores que manifestan parale­
lismo (así mesmo, igualmente…) ou contraste
(pola contra, non obstante…).
■■ Enumeración. Presentan seres, obxectos, etc.,
con características comuns. Usan conectores de
paralelismo, contraste e distributivos (por unha
parte, por outra…).
Argumentativos
Dan razóns para defender ou refutar unha idea, tese
ou formulación. A estrutura pode ser:
■■ Dedutiva. Parte dunha premisa xeral para extraer
unha conclusión concreta (do xeral ao particular).
■■ Indutiva. Parte dunha argumentación con feitos
concretos para chegar a unha norma xeral que os
explique (do particular ao xeral).
■■ Encadrada. Defende unha tese inicial e reafírmaa
coa conclusión final.
■■ Paralela. Presenta teses, que se van argumentan­
do ao mesmo tempo.
1 Subliña, fai un resumo e indica as ideas principais
e secundarias dos textos.
2 Sinala o tema dos textos e elabora un esquema
numérico para o 1 e un de chaves para o 2.
3 Analiza a que tipo de estrutura responde cada un.
115
 6 Clases
de palabras (4):
o verbo

A frutífera viaxe de Ruth

Matilda
Hai 70 anos saía da imprenta un libro fermosamente
encuadernado que, co paso dos anos, había de conver-
terse nunha fonte importante para coñecermos o pa-
sado. Unha obra que permite botar a vista atrás e ter
unha visión da Galicia de primeiros do século xx. Aquel
libro non se publicou na Coruña nin en Santiago. Viu a
luz en Nova York e viña escrito en inglés.
Titulábase Gallegan provinces. Pontevedra and La
Coruña, e asinábao a escritora e fotógrafa Ruth Ma-
tilda Anderson. A obra recolle en pouco máis de 400
páxinas preto de 500 fotografías. O libro é o froito da
viaxe que a fotógrafa fixo a Galicia –xunto co seu pai, o
tamén fotógrafo Alfred Anderson– entre 1924 e 1925.
Ruth Matilda emprendeu a viaxe a Galicia coas súas Lgal1b_05_foto 1
cámaras de fotos e disparoulle a todo o que atopou
no seu paso coa mirada curiosa e aberta do visitante
ilustrado.
Daquela viaxe naceu un tesouro que desde hai anos se
foi recuperando. Un tesouro de máis de 10 000 foto-
grafías, a maior parte feitas por ela, pero tamén com-
pradas a fotógrafos locais que configuran un dos ar-
quivos de imaxes sobre a Galicia do cambio de século
máis importante que se coñece.
Eduardo Eiroa, «La Voz de Galicia», 22/03/2009, edición
dixital, (trad. e adapt.)

Sobre a lectura

1 Sabes algo de Ruth Matilda Anderson?

2 Tes na casa fotografías antigas da familia e da contor-
na? Como percibes o tempo pasado a través delas?
3 Neste tema imos estudar o verbo, que serve para
concibirmos a realidade ben como un proceso, un
estado ou unha acción; sinala os verbos do texto e
organízaos nestes tres grandes grupos.

116
 6
Unidade
1 Definición e estrutura
O verbo é a clase de palabras que permite concibir a realidade como unha
acción (navegar, estudar, comer, discutir...), un proceso (medrar, madurecer,
quecer, existir...) ou un estado (estar, quedar, ser, parecer...) que se atribúe a un
suxeito.

■■ A función sintáctica esencial do verbo é constituír o predicado, que á súa vez é

o núcleo da oración gramatical:
Os nenos xogaban no xardín.

1.1. Estrutura morfolóxica

Ao tratarse dunha categoría moi «chea» de significado (léxico e gramatical), a súa

configuración formal tamén presenta certa complexidade.
■■ O lexema verbal vai seguido dos morfemas flexivos que achegan información
de tempo, modo, aspecto, número e persoa. Na web
■■ Entre o primeiro e os segundos atópase a vogal temática, morfema gramatical
Amplía a información sobre a
que permite clasificar os verbos en tres clases ou conxugacións.
estrutura do verbo.
■■ Eventualmente, o verbo pode presentar outros elementos facultativos en forma
de morfemas derivativos ou afixos, que se integran no radical xunto co lexema.
A estrutura morfolóxica das formas verbais responde, pois, á seguinte fórmula:
V = T (Rad + VT) + MMFF (MMT + MNP)
Onde cada elemento significa:
–V: forma verbal finita (todas menos infinitivo, xerundio e participio).
–T: tema verbal; composto de radical (Rad): cant-a-r, vend-e-r, part-i-r; e a
vogal temática (VT): cant-a-r, vend-e-r, part-i-r .
Así mesmo, o tema pode ser simple (vender), derivado (re-vender) ou com-
posto (mal-vender).
–Morfemas flexivos (MMFF) analizables en morfemas de modo e tempo (MMT):
cant-a-ba-n, vend-e-se-s, part-a; e morfema de número e persoa (MNP): cant-a-
ba-n, vend-e-se-s, part-a-Ø. Na web
Agás o radical, calquera dos outros constituíntes pode non aparecer ou, dito dou-
Amplía a información sobre a
tro xeito, pode presentar como alomorfo o morfema cero (Ø). voz pasiva.

A ctividades
1 Analiza morfoloxicamente as seguintes formas verbais:
canto volvían viviu amade
queimemos sucedese falarás falaras
saírmos ririades liches cremos
torceu sorrín navegabamos conduciras
contamos saen fuxían arderon
vendese salvemos fuxe mentiron
creas intentaría recorden saia

2 Escribe o paradigma completo dos verbos andar, crer e rir.

117
 2 As categorías verbais
Enténdese por categorías verbais as modificacións gramaticais que pode recibir o
verbo para expresar matices verbais, tales como o tempo, o modo, o aspecto e a
voz, ou compartidos con outras clases de palabras, como os de número e persoa.

Tempo
É a categoría que capacita o verbo para sinalar a relación entre o momento da enun-
ciación e o momento en que se produce a acción, o feito ou o proceso expresado.
■■ Tempos absolutos. Nos tempos absolutos, o instante da produción do discurso
é o punto de referencia; daquela, calquera acto simultáneo con relación a ese
punto esixirá un presente verbal (falo contigo); un pasado ou pretérito que ex-
prese a anterioridade (falei contigo), ou un futuro que indique a posterioridade
(falarei contigo).
■■ Tempos relativos ou formas referentes. Son as formas verbais que toman un
punto de referencia distinto do presente da enunciación. Nestes casos, a ante-
rioridade, simultaneidade ou posterioridade refírese a un momento do pasado
ou do futuro: antepretérito ou pretérito pluscuamperfecto, copretérito ou pre-
térito imperfecto, pospretérito ou futuro hipotético.
Díxenlle que non berrara tanto.
Dixo que o faría hoxe.
Atopeinos cando saían do cine.

Os tempos absolutos oriéntanse respecto do momento da enunciación; por exem-

plo, mudou, como pasado, na frase «A tenda mudou o escaparate para a nova
temporada».
Porén, os tempos relativos teñen unha ancoraxe distinta. Por exemplo, na frase «A
dependenta díxome que mudaran o escaparate para a nova temporada.» muda-
ran ancórase na liña temporal respecto a díxome, non respecto ao momento da
enunciación.

A tenda mudou o escaparate.

118
 6 Unidade
Aspecto
O aspecto alude á percepción que ten o emisor da acción verbal como algo re-
matado ou non.
■■ Aspecto perfectivo. Refírese á maneira en que o emisor percibe o transcurso da
acción verbal, como un proceso xa concluído: Lavei o coche.
■■ Aspecto imperfectivo ou durativo: refírese á percepción da acción verbal
como un proceso considerado no seu desenvolvemento, sen indicación do seu
remate: Lavaba o coche.

Modo
O modo refírese á actitude do emisor respecto ao expresado polo verbo como
algo real ou irreal.
■■ Modo indicativo. Alude á actitude do emisor con relación ao expresado polo
verbo e tamén á percepción da acción verbal como un acontecemento real, de
existencia obxectiva, efectivo:
Vou contigo ao cine.
Tiñan un paraugas vello.
■■ Modo subxuntivo. A percepción da acción verbal vese como algo irreal, subxec-
tivo, virtual:
Talvez vaia contigo ao cine.
Se tivesen un paraugas non se mollarían.
■■ Modo imperativo. É un modo verbal exhortativo para o mandato directo, que
só se conxuga en segunda persoa de presente:
Come.
Comprade un paraugas novo.
O verbo inclúe no seu significado nocións gramaticais expresadas nun mesmo
morfo (secuencia de fonemas con valor morfolóxico: canta-ba-s), que se manifiesta
nunha amálgama. Ese morfo denomínase morfema modo-temporal (MMT).

INDICATIVO SUBXUNTIVO IMPER.

MMT
Presente Pretérito Antepretérito Copretérito Pospretérito Futuro Presente Pretérito Futuro Presente

CI -ba- -e-
-re- -r-
Ø Ø -ra- -ría- -se- Ø
CII e -a- -rá- -a- -re-
CIII

Voz
A voz indícanos se o suxeito gramatical executa ou recibe a acción ou proceso
verbal.
■■ Voz activa. Neste caso o suxeito gramatical como axente:
Os turistas contemplan o monumento.
■■ Voz pasiva. Neste caso o suxeito gramatical como receptor da acción verbal:
O monumento é contemplado polos turistas.
■■ Voz media. Expresa un proceso no suxeito, sen ningunha acción:
Os turistas sorprendéronse.

119
 Número e persoa
Número e persoa non son categorías exclusivas do verbo e veñen condicionadas
pola concordancia co suxeito.
■■ Número. Indica se o suxeito é un (singular) ou varios (plural).
■■ Persoa Sinala a quen se atribúe a acción ou proceso verbal: ao falante ou
conxunto no que se inclúe o falante (1ª persoa: canto, cantamos), ao oínte ou
conxunto no que se inclúe o oínte (2ª persoa: cantas, cantades), a entidade dife-
rente destas (3ª persoa: canta, cantan).
Os morfemas de número e de persoa son tamén expresados nun único morfo,
coñecido como morfema número-persoal (MNP).

FORMAS ESPECÍFICAS

Formas Indicativo
MNP Indicativo pretérito Indicativo Imperativo
comúns
Presente Futuro Presente
CII
CI e CIII
P1 -Ø -o -i -n -i

P2 -s -ches -Ø

P3 -Ø -u
(Formas (Formas
P4 -mos (Forma común)
comúns) comúns)
P5 -des -stes -de

P6 -n -ron

Formas amodotemporais
Non todas as formas verbais do galego poden recibir os morfemas de modo e
tempo. As chamadas formas nominais —o infinitivo, o xerundio e o participio—
son amodotemporais; mostran, con todo, un morfema aspectual (MA). O infinitivo
e, nalgún caso esporádico, o xerundio poden tamén recibir morfemas de número
e persoa.

A ctividades
3 Analiza morfoloxicamente as seguintes formas verbais. Segméntaas nos
seus constituíntes e indica o valor de cada un deles:
traducistes ten
trouxer veña
dea fomos
estou sei
son predispuxesen
comiches andaron
repuxen adurmiñaron
bailastes navegarían
limparemos sufrirán

120
 6 Unidade
3 O sistema verbal do galego
3.1. A conxugación regular

Son verbos regulares aqueles nos que o radical non ofrece ningunha alteración
substancial en todo o paradigma, mantense invariable en toda a conxugación.

A vogal temática é un morfema gramatical que identifica a cal das tres conxuga- Na web
cións pertence o verbo. A primeira (CI) ten como VT -a; a segunda (CII), -e-, e a
terceira (CIII), -i-. Amplía a información sobre a
neutralización.
Algúns tempos e algunhas persoas son atemáticos e teñen como VT o morfema Ø.
Son a p1 do presente de indicativo e todas as persoas do presente de subxuntivo.

 nálise morfolóxica de tres modelos de conxugación regular:

A
cantar, deber, vivir
■■ Presente de indicativo

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

Ø o Ø Ø o Ø o

s s s
e
Ø Ø Ø
cant Ø deb viv Ø
a mos e mos mos
i
des des des

n n e n

■■ Pretérito (perfecto)

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

e i n n
i
a ches ches ches
Ø Ø i Ø
o u u u
cant deb e viv
a mos mos mos

stes stes stes

ron ron ron

■■ Antepretérito (pretérito pluscuamperfecto)

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

Ø Ø Ø

s s s

Ø Ø Ø
cant a ra deb e ra viv i ra
mos mos mos

des des des

n n n

121
 ■■ Copretérito (pretérito imperfecto)

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

Ø Ø Ø

s s s

Ø Ø Ø
cant a ba deb i a viv i a
mos mos mos

des des des

n n n

■■ Pospretérito (futuro hipotético)

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

Ø Ø Ø

ría s ría s ría s

Ø Ø Ø
cant a deb e viv i
mos mos mos
ria ria ria
des des des

ría n ría n ría n

■■ Futuro

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

re i re i re i

s s s
rá rá rá
Ø Ø Ø
cant a deb e viv i
mos mos mos
re re re
des des des

rá n rá n rá n

■■ Presente de subxuntivo

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

Ø Ø Ø

s s s

Ø Ø Ø
cant Ø e deb Ø a viv Ø a
mos mos mos

des des des

n n n

122
 6 Unidade
■■ Pretérito (pretérito imperfecto) de subxuntivo

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

Ø Ø Ø

s s s

Ø Ø Ø
cant a se deb e se viv i se
mos mos mos

des des des

n n n

■■ Futuro de subxuntivo

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

r Ø r Ø r Ø

re s re s re s

Ø Ø Ø
cant a deb e viv i
r mos r mos r mos

des des des

re n re n re n

■■ Imperativo

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

Ø Ø e Ø
cant a Ø deb e Ø viv Ø
de de i de

■■ Formas amodotemporais

Rad VT MA Rad VT MA Rad VT MA

Xerundio ndo e ndo ndo
Participio cant a do deb i do viv i do
Infinitivo
r e r r
invariable

■■ Infinitivo persoal

Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP Rad VT MMT MNP

r Ø r Ø r Ø

re s re s re s

Ø Ø Ø
cant a deb e viv i
r mos r mos r mos

des des des

re n re n re n

123
 3.2. Algunhas particularidades da conxugación

■■ Son rizotónicas aquelas formas que levan o acento no radical: p1, p2, p3, p6
dos dous presentes (indicativo e subxuntivo) e p2 do imperativo.
■■ Son arrizotónicas as que non levan o acento no radical (todas as demais).

Alternancias na vogal radical (VR)

A vogal radical é a vogal do lexema sobre a que recae o acento fónico en nove
formas verbais (nos presentes, todas as do singular e a terceira do plural; e no im-
perativo, a segunda do singular), concretamente naquelas que non o levan nin na
vogal temática nin no morfema modo-temporal.

1ª Conxugación (CI). Grupos con -e-, -o- como VR

Con alternancia: acordar, alegrar, almorzar, amolar, berrar,

chocar, colgar, espertar, entregar, fregar,
/ε/, /ɔ/ (abertos) nas formas rizotónicas
levar, medrar, pecar, pegar, probar, quebrar,
/e/, /o/ (pechados) nas arrizotónicas regar, serrar, tostar, xogar...

pechado: botar, cebar, chegar, contar, pesar,

Con timbre inalterado en todo o paradigma podar, torrar...
aberto: aboiar, obrar, quentar, votar...

2ª Conxugación (CII). Grupos da CII con -e-, -o- como VR

Con alternancia:
/ε/, /ɔ/ (abertos) nas p2, p3 e p6 do presente de ter, abster, deter, entreter, soster,
indicativo. obter...
/e/, /o/ (pechados) no resto do paradigma.

Excepcións:
– Crer, ler e deber teñen sempre timbre pechado.
– Quecer e esquecer, sempre aberto.
– Querer e poder (irregulares) levan timbre aberto nas rizotónicas e pechado nas
arrizotónicas.

3ª Conxugación (CIII). Grupos da CIII con -e-, -i- como VR

Con timbre inalterado. admitir, omitir, remitir, transmitir...

Con alternancia:
/i/ nas formas rizotónicas e nas arrizotónicas do adherir, advertir, agredir, espelir, espir,
presente de subxuntivo. reflectir...
/e/ (pechado) no resto do paradigma.

Con tripla alternancia:

/i/ na p1 do presente de indicativo, p2 do
imperativo e todo o presente de subxuntivo. ferir, mentir, seguir, sentir, servir e os
/ε/ (aberto) nas p2, p3, p6 do presente de derivados: proseguir, consentir...
indicativo.
/e/ (pechado) no resto do paradigma.

124
 6
Unidade
3ª Conxugación (CIII). Grupos da CIII con -u-, -o- como VR

Os de timbre inalterado. afundir, confundir, discutir...

acudir, bulir, cubrir, durmir, engulir, fundir

Con /ɔ/ (aberto) nas p2, p3, p6 do presente
(«render»), lucir, pulir, ruxir, acudir, subir, sufrir,
de indicativo e /u/ no resto do paradigma.
tusir, ulir, xurdir...

Os verbos acabados en -aer, -oer, -aír, -oír: caio, caia, caias...;

moio, moia, moias...;
Engaden un -i- sen valor morfolóxico no
saio, saia...;
radical na p1 do presente de indicativo e en
oio, oia, oias...
todo o presente de subxuntivo.
As p4 e p5 do pretérito imperfecto de presente de subxuntivo: caiamos, caiades;
indicativo destes verbos levan diérese no moiamos, moiades...
ï, para evitar confusións na escrita e na imperfecto de indicativo: caïamos, caïades;
pronuncia. moïamos, moïades...
Tamén afecta aos verbos en -uír, aínda que
non se confunda o presente de subxuntivo
(construamos) e o pretérito de subxuntivo
(construïamos).

Cos auriculares escoito música e

non oio o ruído dos coches.
Lembra que oír é un verbo da
terceira conxugación que engade
un –i- sen valor morfolóxico na
p1 do presente de indicativo e en
todo o presente de subxuntivo.

125
 3.3. A conxugación irregular

Son verbos irregulares os que se afastan dos modelos de conxugación vistos

no apartado 3.1. e que presentan modificacións no tema distintas das vistas no
apartado 3.2.
Con todo, non teñen un comportamento morfolóxico aleatorio, senón que mos-
tran entre eles certa solidariedade que permite establecer grupos concordantes.

Irregularidades que afectan a todo o tema verbal (Rad + VT)

Son irregularidades afectan ao tema verbal e onde podemos distinguir:
■■ Un tema de presente (T) para o presente (de indicativo), copretérito, imperati-
vo, presente de subxuntivo, futuro de indicativo e pospretérito.
■■ Un tema de perfecto (T’) para o pretérito de indicativo, o antepretérito, o pre-
térito de subxuntivo e o futuro de subxuntivo.

Irregularidades que afectan a formas rizotónicas e arrizotónicas

Entre as irregularidades que afectan ás formas rizotónicas e mais ás arrizotónicas
do presente de subxuntivo dalgúns verbos podemos distinguir:
■■ Un subtema (T’’) para as p2, p3, p6 do presente de indicativo (e, ás veces, a p1).
■■ Un tema modificado (T1) para o presente. de subxuntivo (incluídas as formas
arrizotónicas) e, nalgúns casos, a p1 do presente de indicativo. Tamén aparece
no copretérito dos verbos que o teñen rizotónico (ter, vir, pór).

Próugonos ben ir ver aquel

concerto.
Pracer é un verbo irregular que
que ten no perfecto a forma
prougo; no antepretérito,
prougera; no perfecto de
subxuntivo, prouguese; e no
futuro de subxuntivo, prouguer.

126
 6 Unidade
T T’ T” T1
Verbo
Rad VT Rad VT Rad VT Rad VT

do- (só na
dar d- -a- d- -e- -Ø- de- -Ø-
p 1)

ver v- -e- v- -i- vex-* -Ø-

facer fac- fa- -e-/-Ø- fix- -e-/-Ø- fa- -Ø-/-i- fag-* -Ø-

dicir dic- d- -i-/-i- dix- -e-/-Ø- d- -i- dig-* -Ø-

querer quer- -e- quix- -e-/-Ø- queir- -Ø-

po- pon poñ-* puñ-

poñer/pór poñ- po- -e-/-Ø- pux- -e-/-Ø- -Ø-/-e- -Ø-
poñ- **

traer tra- -e- troux- -e-/-Ø- trai-* -Ø-

pracer prac- -e- proug- -e-/-Ø-

ha- (na p 1
haber hab- -e- houb- -e-/-Ø- -Ø-/-i- hax- -Ø-
he-)

se- (só na
saber sab- -e- soub- -e-/-Ø- -Ø- saib- -Ø-
p 1)

caber cab- -e- coub- -e-/-Ø- caib-* -Ø-

esto- (só na
estar est- -a- estiv- -e-/-Ø- -Ø- este- -Ø-
p 1)

ter t- -e- tiv- -e-/-Ø- t- ten teñ- -e-/-Ø- teñ-* tiñ-** -Ø-

poder pod- -e- puid- -e-/-Ø- poid- -Ø-

ser s- -e- fu- fo- -Ø-/-i- so-/e- -Ø- sex- er-** -Ø-

va- (na p 1
ir i- -Ø- fu- fo- -Ø-/-i- -Ø-/-i- vai- -Ø-
vo-)

vir v- -i- v- viñ- -i-/-e- v- ven veñ- -e-/-Ø- veñ-* viñ-** -Ø-

parir par- -e-/-i- pair-

127
 A ctividades
4 Explica o tipo de irregularidade que afecta ás seguintes formas verbais e
constrúe enunciados nos que interveñan, como mínimo, dúas delas:
advirta, tiveran, dei, quixo, vin, vou, eras, traian, tosen, sirvo

5 Sinala o timbre da vogal radical das formas subliñadas. Explica as alternan-

cias vocálicas que se producen no paradigma do verbo:
–– O can sérvese do seu olfacto para seguir o rastro da lebre.
–– Os mozos soben pola escada para apañar a froita das árbores.
–– Se non almorzas nin comes, non sei como queres medrar.
–– Rexorden as modas antigas e vólvense sentir os ritmos dos anos vinte.
–– Repítocho outra vez: acordamos cubrir as pistas deportivas da escola.

6 Escribe o paradigma completo dos seguintes verbos irregulares:

facer, poñer, traer, saber, ter e vir

7 Conxuga todas as persoas dos seguintes tempos verbais:

–– Presente de indicativo de conducir.
–– Pretérito de indicativo de andar.
–– Copretérito de tremer.
–– Antepretérito de ver.
–– Futuro de indicativo de querer.
–– Pospretérito de ler.
–– Presente de subxuntivo de haber.
–– Pretérito de subxuntivo de soster.
–– Futuro de subxuntivo de ser.
–– Imperativo de fuxir.

8 Pon os seguintes enunciados en presente, pasado e futuro:

–– Ti non (bulir) ... máis porque non (dar) ... .
–– Ela nunca (vir) ... por aquí.
–– Ninguén (poder) ... facer o que non (saber) ... .

A lebre tremía ao sentir o can.

Estes dous verbos teñen
alternancia na vogal radical.

128
 6 Unidade
4 Algúns valores dos modos e tempos
É habitual que os tempos verbais expresen valores temporais ou modais distintos
dos propios. Por exemplo, cando queremos preguntar de forma educada empre-
gamos o pospretérito: Poderíame dicir onde queda a rúa Salgueiros?; ou podemos
utilizar o presente como imperativo, Agora mesmo fas os recados que che dixen.
Nestes casos dicimos que hai un uso desprazado do tempo verbal. Na seguinte
táboa, podes ver os máis habituais.

MODO INDICATIVO

TEMPO VALORES

Simultaneidade: Queda inaugurado o curso. Soa o teléfono.

Atemporal ou permanente: O Miño desemboca na Guarda.
Habitual: Os luns imos ao teatro. Tomo o café neste bar.
Presente
Con valor de futuro: A próxima vez non o fago.
Pasado histórico: Rosalía nace en Santiago no ano 1837.
Con valor imperativo (obrigativo): Fas o que che digo e calas.

Pretérito Anterioridade: Atopei a Pedro. Apagaches a luz?

(perfecto) Anterioridade no futuro: Cando veñas, seguro que acabou.

Posterioridade: Volveremos tarde. Choverá toda a semana.

Futuro Imperativo (obrigativo): Non matarás. Non roubarás.
Probabilidade, sorpresa: Serás pillo! Terá uns dez anos.

Simultaneidade no pasado: Chegou mentres almorzabamos.

Intemporalidade no pasado: Os fenicios eran bos comerciantes.
Futuro desde o pasado: Asegurou que o facía hoxe.
Copretérito Narrativo: Había unha vez un rapaz que vivía...
(Pretérito Irrealidade lúdica (linguaxe infantil): Eu era policía e ti ladrón.
imperfecto)
Exclamativo: Merecía algo mellor. Érache o que nos faltaba!
Cortesía: Podía dicirme que hora é?
Posibilidade irreal (apódose condicionais): Se me tocase o
premio, que bo era.

Anterioridade no pasado: Cando chegamos xa marchara.

Irrealidade no pasado (consello): Deberas ter falado con el.
Antepretérito Irrealidade futura desde o pasado: Díxome que buscara outra
(Pretérito moza.
pluscuamperfecto) Irrealidade no presente (desiderativo): Quen che dera.
Irrealidade (prótase condicionais): Se viñeras, gañariamos.
Cortesía (por presente): Quixera facerlle unha pregunta.

Futuro desde o pasado: Díxonos que non estaría na casa.

Desiderativo: Gustaríame falar con ela.
Pospretérito Probabilidade no pasado: Serían uns cincuenta homes.
(Futuro Irrealidade (apódose condicionais): Se viñeras, gañariamos.
hipotético) Cortesía: Sería tan amable de me acompañar?
Concesión irónica: Sería moi bo, pero non deu unha.
Irrealidade no pasado (consello): Deberías ter falado con el.

129
 MODO SUBXUNTIVO
TEMPO VALORES

Simultaneidade co presente (actual): O que digas agora depende de ti.

Posterioridade ao presente (futuro): O que digas mañá depende de ti.
Presente
Desiderativo: Oxalá chegue cedo.
Imperativo: Non o fagas. Que saian todos en orde.
Anterioridade (retrospectivo): Espero que non o vendese onte.
Na web
Simultaneidade (actual): Espero que non o vendesen aínda.
Pretérito Posterioridade (prospectivo): Espero que cando volvamos aínda non o Amplía a información sobre as
(pretérito vendesen. formas e usos de antepretéri-
imperfecto) Posterioridade desde o pasado: Recomendoume que buscase outra moza. to de indicativo e pretérito
Desiderativo: Oxalá me comprasen a moto.
de subxuntivo.
Na prótase das condicionais: Se viñeses comigo...

Futuro Linguaxe proverbial e frases feitas: Comer, segundo houber. Sexa como for.

A ctividades
9 Tenta explicar as diferenzas de significado e os distintos valores que se
manifestan entre os seguintes enunciados:
–– Fai o que teñas que facer./Fai o que tiñas que facer. /Fai o que tes que facer.
–– No ano 1972 a axitación social é moita./No ano 1972 a axitación social
era moita./No ano 1972 a axitación social fora moita.
–– Se cho dá, cólleo./Se cho dera, cólleo./Se cho dera, collíalo.
–– Dixo que cando estaba en Cuba, vivía mellor./Dixo que cando estivese
en Cuba, viviría mellor./Dixo que cando estea en Cuba, vivirá mellor.
–– Oxalá aprobe todo./Oxalá aprobase todo.

10 Indica se é posible substituír as formas do antepretérito (morfema -ra-) po-

las do pretérito de subxuntivo (morfema -se-) nestes enunciados:
–– Esa película xa a viramos hai moito tempo.
–– Aínda que mo xuraran, nunca o crería.
–– Anxo nunca tropezara naquela pedra.
–– Se o dixeras antes, gardábache a pedra que trouxeramos do Brasil.
–– Díxonos que traballaramos ata que acabaramos o que quedara sen facer.

11 Localiza as formas verbais necesarias para expresar estes valores e pon un

exemplo (no caso de haber varias posibilidades, emprégaas todas):
–– Anterioridade no futuro.
–– Intemporalidade no pasado.
–– Cortesía.
–– Irrealidade no presente.
–– Irrealidade no pasado.
–– Desiderativo.
–– Pasado histórico.
–– Presente con valor de futuro.

130
 6
Unidade
5 Formas nominais ou amodo-temporais
No sistema verbal galego existen unhas formas amodo-temporais, é dicir, que
non expresan valores modais nin temporais; trátase do infinitivo, o xerundio
e o participio.

■■ Desde o punto de vista morfolóxico, o infinitivo e, nalgún caso, o xerundio po-

den presentar os morfemas de número e de persoa.
Son chamadas formas nominais porque están a medio camiño entre a categoría
verbal e a nominal.

5.1. O infinitivo

Como verbo ten un aspecto imperfectivo. A marca morfolóxica ou morfema as-

pectual (MA) do infinitivo é a desinencia -r, que pode presentar o alomorfo -re- nal-
gunhas persoas do infinitivo conxugado.
Ademais de verbo, é un substantivo verbal de xénero masculino que admite a flexión
de número e pode desempeñar as funcións sintácticas propias dos substantivos:
Eses cantares aprendinos da miña avoa.
O falar non ten cancelas.

Infinitivo conxugado: estrutura formal e usos

O infinitivo persoal ou conxugado ten desinencias de número e persoa e só apa- Na web
rece nas linguas románicas da área galego-portuguesa. Amplía a información sobre o
Cando funciona como núcleo de predicado, sempre o fai no interior dunha ora- infinitivo conxugado.
ción subordinada, que depende dun verbo principal.

Morfema
Morfema
Tema verbal de número e persoa
aspectual (MA)
(MNP)

-r- -Ø P1

-re- -s P2
Radical -Ø P3
+
vogal temática -r- -mos P4

-des P5

-re- -n P6

Uso obligatorio do infinitivo conxugado conxugado

Saben que nós, ao chegarmos á Coruña,
sempre paramos na súa casa.
Se ten un suxeito expreso diferente do do
Meus pais pensan que aprendermos a nadar
verbo principal.
é fundamental se queremos facer o curso de
vela.

Vai ser difícil estarmos ás nove en Santiago.

Se ten un suxeito non expreso diferente do
Vai ser hora de saírmos para a feira se
do verbo principal e quérese expresar.
queremos mercar os queixos.

131
 Uso habitual do infinitivo conxugado

Tendo o mesmo suxeito, aparece antes ca o

verbo principal, sobre todo se vai introducido Ao saírdes, deixade todo ben pechado.
por preposición.

Tendo o mesmo suxeito e indo posposto,

Chegaches en boa hora, a punto para
vai a unha distancia suficiente para que non
comeres connosco.
quede claro cal é o seu suxeito.

Cando indica indeterminación do suxeito na

Ao non lle faceren caso, o home non volveu.
P6.

Nas construcións reflexivas e con verbos Fixemos un novo baño para duchármonos no
pronominais. verán.

Uso obligatorio do infinitivo invariable

Cando é verbo auxiliar de perífrase. Hai que vir cedo.

Cando non se refire a ningún suxeito. Comer e rañar todo é empezar.

Queres oír.
Cando está rexido por verbo modal (querer,
Podes dicir o que queiras.
poder, deber) co mesmo suxeito.
Debes facer o que che mando.

Cando ten o mesmo suxeito có verbo Prometeron vingarse de nós.

principal e van xuntos, ou separados só pola
preposición de réxime verbal. Lémbrate de chamar á casa.

Cando está rexido por verbo causativo

(mandar, facer, deixar, permitir) ou de Déixavos chegar tarde.
sentido (ver, oír, sentir) e vén despois del, ou Sempre nos manda calar.
separado polo seu suxeito, que é pronome Vímoste saír.
átono.

Esperamos verte.
Cando o infinitivo é CD do verbo principal.
Temo atopala.

Cando vai con verbo de movemento en

Viñeron para arranxar a antena.
construción con valor final.

Cando ten valor imperativo. A calar!

5.2. O xerundio

Como verbo, ten un aspecto imperfectivo e durativo. A marca morfolóxica ou Na web

morfema aspectual (MA) do xerundio é a desinencia -ndo.
Amplía a información sobre o
A construción a + infinitivo equivale ás veces a un xerundio e denomínase infiniti- xerundio.
vo xerundial.
Estamos a apañar mazás. = Estamos apañando mazás.
Ademais, o xerundio pode ter natureza adverbial e funcionar como complemento
circunstancial; e tamén pode admitir sufixos diminutivos:
Entrou chorando na escola. Facédeo correndiño.

124
 6 Unidade
5.3. O participio

Ten aspecto é perfectivo. A marca morfolóxica ou morfema aspectual (MA) do

participio, como verbo, é a da forma do masculino singular, isto é, -do. Como
adxectivo, admite as desinencias de masculino e feminino, singular e plural.
O participio é tamén un adxectivo verbal con morfemas de xénero e de número:
Estimada tía. Son unhas mozas moi asisadas.

Participios irregulares
Algúns verbos regulares teñen o participio irregular (abrir – aberto, escribir – es-
crito, morrer – morto); tamén hai verbos irregulares con participio irregular (dicir
– dito, facer – feito, poñer/pór – posto, ver – visto).

Participios dobres
Algúns verbos teñen dúas formas para o participio, unha regular e outra irregular.
Polo xeral, as formas regulares úsanse nas perífrases verbais como elemento auxiliado:
Con este tempo, non dá secado a roupa.
Mentres que as formas irregulares úsanse como atributo (está seco), como predi-
cativo (chegou canso) ou como adxacente dun nome (luz acesa).

Algúns verbos con dobre participio

Participio Participio Participio Participio Participio Participio

Verbo Verbo Verbo
regular irregular regular irregular regular irregular
acender acendido aceso gañar gañado gaño espertar espertado esperto

cansar cansado canso gastar gastado gasto fartar fartado farto

ceibar ceibado ceibo imprimir imprimido impreso fritir fritido frito

coller collido colleito nacer nacido nado suxeitar suxeitado suxeito

comer comido comesto pagar pagado pago toller tollido tolleito

enxugar enxugado enxoito soltar soltado solto torcer torcido torto

escorrer escorrido escorreito suspender suspendido suspenso prender prendido preso

A ctividades
12 Transforma os seguintes enunciados introducindo convenientemente os
infinitivos conxugados.
–– Os obxectivos do curso son proporcionarlles aos alumnos novas estra-
texias para mellorar os seus resultados académicos.
–– Hai demasiados condutores denunciados por conducir baixo os efectos
do alcohol.
–– Ás veces deixan pasar gratis aos cativos para dar ánimo aos xogadores.
–– Fan un traballo continuo cos cans para proporcionarlles a seguridade de
que non lles vai pasar nada e para adestrar o seu olfacto para detectar e
recoñecer os distintos tipos de drogas.

133
 A ctividades
–– Os xardíns estaban descoidados, e as rúas daban a impresión de estar
intransitables.
–– Nese equipo as desavinzas chegan ao extremo de estar os xogadores vi-
xiados pola directiva, e adestran mesmo os sábados, sen se poder negar.
–– Como se pode comprobar, Camos e A Ramallosa, malia pertencer ao
mesmo concello, son ben distintas.
–– Ao non entenderse ben entre eles, os rapaces decidiron dedicarse a ou-
tra cousa.
–– Sen chegar a desculpalos, entendemos que, por veces, é comprensible
a súa conduta.
–– Esas achegas son moi importantes, ao deixar de ser meras esmolas para
converterse en fontes sólidas de financiamento.
–– Para vir enfadada, mellor que quedaras na casa.
–– Por non coller as mazás en tempo, viñeron moitas estragadas.
–– Para chegar a tempo, tedes que saír cedo.

13 Indica que infinitivos son conxugables e cales non.

–– Chegou a dicirnos que non quería ser maleducado, pero que nos tiña-
mos que marchar.
–– Todo canto fagas non abonda para conseguir poñer a funcionar a máquina.
–– Desprezar o noso é poñer a semente da nosa propia alienación cultural.
–– Para marchar nunca teñen présa; de chegar vós un pouco antes, aínda os
habiades atopar aí sentados.
–– «Máis vale ter que desexar», dicía o home ao abrir ti a porta para deixar-
nos pasar á adega.
–– En Río de Xaneiro tivemos que subir moi alto para ver o Pão de Açucar.

14 Completa os enunciados coas formas do participio.

–– É unha moza moi ... (desenvolver), seguro que o dá ... (acender) ela soa.
–– Se o can anda ... (ceibar) é porque non o deron ... (prender).
–– Tes o pé ... (torcer) ou é que aínda non estás ... (espertar)?
–– Temos ... (comer) moitas veces aquí antes de que ti foras ... (nacer).
–– Podían ter ... (gastar) tantos cartos en galdrumadas como para quedar ...
(fartar) por unha boa tempada.

15 Conxuga, se é posible, os infinitivos dos seguintes enunciados:

–– Tivemos a tentación de deixar as vacas alí.
–– Fíxonos traballar todo o día.
–– Non debes crer todo o que che digan.
–– De confirmarse as acusacións, cumpriría tentar un achegamento.
–– Non queirades saber o que vos vai pasar cando cheguedes.
–– Este non vos é bo día para andar tan lonxe da vosa casa.
–– Ao fuxir, deixaron todo tirado.
–– Hai algúns veciños que queren marchar do barrio.

134
 6Unidade
6 As perífrases verbais
As perífrases verbais son formas verbais complexas que presentan unidade Na web
formal, significación conxunta e función única.
Amplía a información sobre as
perífrases.
As perífrases expresan modificacións da idea central do verbo que non poden ser
conseguidas por medio das formas normais da conxugación. Ocupan unha posi-
ción moi próxima ás formas do paradigma verbal e constan de:

verbo auxiliar
(elemento de relación)
Forma persoal que achega verbo auxiliado
indicacións xerais de número e
persoa e especiais de tempo,
+ Preposición ou conxunción.
Non é necesario en todas as + Forma non persoal que
achega o significado léxico.
perífrases.
modo, aspecto e voz.

6.1. Valores e formas

Perífrases temporais (expresan futuridade e inminencia)

Ir + infinitivo
Pode achegar tamén valor de intencionalidade, Vou dicir unha cousa.
disposición, orde ou mandato

Haber (de) + infinitivo Hoxe hei de pasar polo banco.

Co pretérito perfecto indica «acción que estivo Comeu uns cogomelos que non coñecía e
a punto de acontecer». houbo morrer envelenado.

Estar a/para + infinitivo O tren da Coruña está para chegar.

Querer + infinitivo
Esta construción só é perífrase cando ten valor
Parece que quere nevar.
de «acción a piques de acontecer»; adoita
aparecer con verbos referidos á meteoroloxía.

Perífrases modais (expresan obrigación, hipótese ou dúbida)

Haber que + infinitivo Hai que facelo.

Haber (de) + infinitivo Has de saber o que pasou.

Ter que + infinitivo Teño que pensalo.

Non se deben confundir as formas perifrásticas
ter/haber que + infinitivo con outras
construcións semellantes nas que ter e
haber son verbos transitivos plenos e levan
complemento directo:
Teño máis que facer. Teño que facer máis.
Hai algún obstáculo que superar. Hai que
superar algún obstáculo.

Ter (de) + infinitivo Tes de saber o que fixeron.

Deber (de) + infinitivo Deben de ser as oito.

Poder + infinitivo
Podían ser as seis da mañá.
Só é perífrase cando indica probabilidade.

135
 Perífrases aspectuais

Imperfectivas (expresan unha acción contemplada na súa duración)

Levar + xerundio Leva chovendo desde setembro.

Levar a + infinitivo Levamos a traballar dúas horas.

Estar + xerundio Están facendo unha autoestrada.

Estar a + infinitivo Están a facer unha autoestrada.

Seguir + xerundio Segue chovendo.

Seguir a + infinitivo Segue a chover.

Andar + xerundio Andan contando mentiras.

Andar a + infinitivo Andan a traballar na rúa.

Ir + xerundio Vai envolvendo os regalos.

Vir + xerundio Vide entrando por orde de lista.

Tamén pode ser terminativa Aquel home viña sendo tío meu.

Ser a + infinitivo Todos eran a dicir que non había clase.

Perfectivas (expresan unha acción como proceso concluído)

Acabar de + infinitivo Acabou de chover.

Rematar de + infinitivo Remata de falar.

Vir de + infinitivo Vén de comprar o peixe.

Deixar(se) de + infinitivo Deixa de protestar.

Dar + participio Non o dá feito.

Levar + participio Lévao dito tantas veces...

Ter + participio Téñoo dito tantas veces...

Estar + participio O partido está gañado.

Ir + participio O automóbil vai vencido para a dereita.

Perífrases incoativas (expresan un proceso no seu comezo)

Comezar a + infinitivo Comezou a chover.

Empezar a + infinitivo Empezaron a falar.

Botar(se) a + infinitivo Boteime a rir.

Poñer(se) a + infinitivo Puxémonos a chorar.

Dar en + infinitivo Deu en berrar coma un tolo.

Romper a + infinitivo Rompeu a chorar.

Pegar a + infinitivo Pegou a correr.

Saltar a + infinitivo Saltou a dicir que non era certo.

Brincar a + infinitivo Brincou a dicir que non era certo.

136
 6
Unidade
Perífrases reiterativas (expresan a reiteración dunha idea verbal)

Volver (a) + infinitivo Volveu dicir o mesmo.

Voltar (a) + infinitivo Voltou dicir o mesmo.

Ter + participio Téñocho dito moitas veces.

Perífrases terminativas (expresan unha acción que se achega ao seu termo) Na web
Chegar a + infinitivo O reo chegou a confesalo todo. Elabora un mapa mental sobre
os tipos de perífrases.
Vir (a) + infinitivo Ao final veuse a saber a verdade.

Acabar por + infinitivo Acabou por comprar os dous vestidos.

Vir + xerundio Entón, veñen sendo medias parentes túas.

Perífrase pasiva
Ser + participio (de verbo transitivo) A ponte do río Bibei foi construída entre o
114 e 119 d. C.

A ctividades
16 Sinala cando forman perífrase e cando non os verbos dos seguintes exem-
plos. Indica o valor das perífrases que atopes:
–– Quere saber se vai poder vir os sábados agora que deixou de traballar.
–– Hai que ter un detalle con eles. Deberiamos de ser máis xenerosos.
–– No arquivo parroquial hai gardados uns documentos antiquísimos.
–– Parece que quere cambiar o tempo. Mentres non dea en chover máis...
–– Así que Antía vén sendo sobriña nosa. Tíñache pensado moito nesa po-
sibilidade.
–– Daquela houben casar con ela, se dera atopado un traballo axeitado.

17 Indica o valor das seguintes perífrases

–– Puxémonos a traballar decontado.
–– Temos o traballo para rematar.
–– Segue a insistir no mesmo.
–– Has de facer o que debes.
–– Andan a meterse connosco.
–– E mais parece que non queren vir canda nós.
–– Leva dito iso tantas veces que xa non o cremos.
–– Brincou a falar coma un lareteiro.
–– Ao final as cousas sempre se veñen a saber.
–– Daquela, iso vén sendo a túa casa?
–– Andan a remexer nas caixas do faiado.
–– Non me amoles que teño máis que facer!

137
 Repaso da unidade
Lectura
Correr en Cambridge
Cambridge é unha cidade con moitos corredores e se cadra débese a que é a terra onde se celebra o Maratón de
Boston. Á beira do río Charles acondicionouse un camiño para corredores onde se pode correr a vontade até onde
se queira e cantas horas se queira. Non obstante, hai que ter coidado coas bicicletas que veñen dende atrás a moita
velocidade, porque é un camiño compartido cos ciclistas. Hai fendas no chan aquí e aló, polo que hai que estar atentos
para non tropezarmos. Ter que agardar diante dun semáforo lento tamén pode ser coma unha balde de auga fría. A
pesar diso, é unha ruta moi agradábel.

Cando corro, escoito sobre todo música rock. Ás veces tamén escoito jazz. Mais para compaxinar co ritmo da carrei-
ra, a música máis adecuada, a que máis me gusta, é o rock. Adoito escoitar cousas como os Red Hot Chili Peppers,
Gorillaz, Beck, ou algo máis vello, como Creedence Clearwater Revival ou os Beach Boys. Prefiro música que teña un
ritmo sinxelo. Hoxe en día hai moitos corredores que utilizan o iPod, mais eu prefiro o Mini-Disc, ao que estou afeito.
En comparación co iPod é un pouco grande e a capacidade da información é notabelmente menor, mais a min ché-
game ben. Polo de agora non quero mesturar a música coa informática, igual que non mesturo a amizade e o traballo
co sexo.

Como mencionei antes, en xullo corrín 310 km. Houbo dous días de chuvia e dous días nos que non puiden correr polo
traslado. E tamén houbo días de calor sufocante. Considerando todo isto, correr 310 km sería “correr rigorosamen-
te”. A medida que o traxecto aumentou, diminuíu o meu peso corporal. En dous meses e medio baixei catro quilos
e desapareceron as chichas que comezaban a amosarse ao redor da cintura. Imaxinade irdes á carnicería, mercardes
catro quilos de carne e voltardes á casa con iso na man. Creo que pode dar unha impresión real do peso. Ao pensar
que se estivo a vivir con ese peso no corpo, séntese algo complicado. Na miña vida en Boston non podo prescindir
dos quintos de cervexa (Summer Ale de Samuel Adams) nin dos Dunkin’ Donuts, mais o que prevalece ao final é o
exercicio tenaz de cada día.
Haruki Murakami, Do que estou falando cando falo de correr

A ctividades
1 Analiza morfoloxicamente e indica o valor de
cada un dos constituíntes do verbo en celebra,
acondicionou, utilizan, hai, mercardes.
2 Sinala a vogal temática en corro, escoito, quei-
ra. Sen modificar o tempo verbal, substitúe os
morfemas de persoa e número en corro, prefiro
e sente e explica as modificacións que se pro-
ducen na vogal radical. Estamos ante verbos
regulares ou irregulares?
sería «correr rigorosamente». Desapareceron
as chichas que comezaban a amosarse.
4 Repara nos infinitivos conxugados do texto
e indica se se trata de casos obrigatorios ou
usuais.
5 Busca as perífrases verbais que hai no texto e
explica o seu significado.

3 Identifica o tempo verbal e o valor das formas Na web

subliñadas: Prefiro música que teña un ritmo
sinxelo. Considerando todo isto, correr 310 km Repasa os conceptos esenciais da unidade.

138
 Unidade 6

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
O verbo
Clase de palabras que permite concibir a realidade como unha acción, un proceso ou un estado que se
Definición
atribúe a un suxeito.
Función sintáctica Constitúe o predicado.
Estrutura morfolóxica Tema (radical e vogal temática) + morfemas flexivos (tempo, modo, aspecto, número, persoa).

Categorías verbais
Tempos absolutos: presente, pretérito, futuro.
Indica a relación entre a enunciación e o momento da
Tempo Tempos relativos: antepretérito, copretérito,
acción, feito ou proceso expresado.
pospretérito.
Aspecto Percepción de rematado ou non rematado Perfectivo e Imperfectivo.
Actitude do emisor respecto ao expresado polo verbo
Modo Indicativo, Subxuntivo e Imperativo.
como algo real ou irreal
Indica se o suxeito gramatical executa ou recibe a
Voz Activa, Pasiva e Media.
acción ou proceso
Número Indica se o suxeito é un (singular) ou varios (plural).

Persoa Sinala a quen se atribúe a acción ou proceso verbal (falante, oínte ou outro).

O sistema verbal galego

Radical sen alteración substancial en todo o paradigma.
Vogal temática (VT) nas tres conxugacións. (CI): -a; (CII): -e-, (CIII): -i-.
VT morfema Ø na p1 do presente de indicativo e en todas as persoas do presente de subxuntivo.
Conxugación regular
Formas rizotónicas/arrizotónicas.

Particularidades Alternancias na vogal radical (vogal do lexema sobre a que recae o acento
fónico nos presentes, nas formas do singular e na terceira do plural; e no
im¬perativo, na segunda do singular).
Conxugación irregular Modificacións no tema e modelos diverxentes dos considerados regulares.

Formas nominais ou amodo-temporais

Ten aspecto imperfectivo.
Ademais de verbo, pode ser substantivo verbal.
Infinitivo Ten desinencias de número e persoa
O infinitivo conxugado É obrigatorio con suxeito expreso diferente do do verbo principal e suxeito
non expreso diferente do do verbo principal e se quere expresar.
Ten aspecto imperfectivo e durativo.
Xerundio Pode ter natureza adverbial e funcionar como complemento circunstancial.
Pode admitir sufixos diminutivos.
Aspecto perfectivo.
Participio Pode funcionar como adxectivo verbal
Participios irregulares (escrito). Participios dobres (secado/seco).

Perífrases verbais
Expresan modificacións da idea central do verbo.
Estrutura Verbo auxiliar + elemento de relación + verbo auxiliado
Temporais futuridade e inminencia.
Modais obrigación, hipótese, dúbida.
Valores e formas
Aspectuais imperfectivas, perfectivas, incoativas, reiterativas, terminativas.
Pasivas

139
 Comentario de textos
Galicia é máis caníbal
«Madrid escríbese con V de Vigo». Moitos recordarán
aquela iniciativa política do concello galego en 1986,
fletando un tren desde a capital cheo de xentes da
contracultura do momento, e que se considera como
o momento que marcou a defunción da Movida. Pasa-
ron case trinta anos, pero parece que no subconsciente
colectivo segue permanecendo a idea de que, dentro
do underground galego, non volveu a haber unha xera-
ción como aquela: a de Golpes Baixos, Os Resentidos,
Siniestro Total ou Aerolíneas Federales.
Con todo, o presente dentro das músicas máis ou me-
nos subterráneas, é máis saudable que nunca na zona
noroeste, de onde están agromando algúns dos grupos
máis interesantes do país: Triángulo de Amor Bizarro,
Novidades Carminha, Terbutalina, Unicornibot, Jane
Joyd, Disco Las Palmeras, When Nalda Became Punk...
Pero, a que se debe esta proliferación de grupos de tan
alta creatividade en Galicia?
«Eu creo que máis aló de que hai moita xente querendo
facer música, o poder gravarse a un mesmo baratamen-
te e distribuílo por internet é o que fixo que todo se dis-
parase», reflexiona Rodrigo Caamaño. «Non vai tanto
tempo, se querías gravar tiñas que pasar polas mans de
alguén. Isto reducía a experimentación e os intentos de
atopar o teu propio son. Agora, ao saír tantos grupos
da nada é cando se forma unha pequena infraestrutura
de salas, público e xente que traballa con poucos me-
dios pero que teñen o máis importante: tempo e certa
sensibilidade».
Jorge García alude ao valor da proximidade e ao «si
que se pode» cando afirma: «Nestes anos ves que te-
ñen éxito bandas que podes atopar na rúa ou coas que
compartes local de ensaio. Entón dis: ‹Se eles chegaron
arriba, por que non imos seguir o seu exemplo?›, e iso
tamén animou a moitas bandas locais».
140
Por suposto, non faltan alusións aos factores ambien-
tais. «O noventa por cento do tempo está chovendo,
así que pecharte nun local e facer ruído tampouco é
unha mala opción», afirma Alberto Martínez.
Toño Rodríguez manifesta que en Galicia «sempre hou-
bo iniciativa, supoñemos que por combinar isto dunha
poboación envellecida, o paro e a falta de futuro, coas
ganas de facer cousas» e engade que, «tamén hai moi-
to interese por crear espazos alternativos, lugares sub-
terráneos pero con moita curiosidade».
Pero isto non é algo exclusivo de Galicia, a cultura espa-
ñola estase repregando cara ás provincias. Pero operar
desde esa esquina da Península tamén arrastra inconve-
nientes. Prácticamente todos os artistas entrevistados
inciden nas dificultades económicas e de dispoñibilida-
de laboral que supón o ter que desprazarse para tocar
en Madrid, Barcelona ou zonas máis afastadas.
Outros, en cambio, atopan vantaxes no feito de crear
desde o illamento: «Podemos facer só o que nos gusta,
e sobre todo podemos facer o que queiramos ao noso
ritmo. Tamén nos libramos da sobreexposición dunha
cidade grande.» Diego Castro afirma que «a periferia
crea unha certa ansiedade por saír ao mundo».
En termos similares maniféstase Toño Rodríguez: «Mola
estar un pouco afastado das grandes cidades porque
alí vai todo moi rápido e as modas pasan voando. Aquí
cultivouse, grazas a moitas bandas e promotores heroi-
cos da pasada década, unha xeración de xente curiosa,
con ganas de ver o que vén de aí fóra. A desgraza é
que desde fai un par de anos todo o mundo ten que
marchar de aquí fuxindo da miseria. Hai que buscar a
receita para seguir facendo cousas interesantes desde
Galicia podendo comer todos os días. É todo un reto.
Pero ninguén dixo que fose fácil, non?».
David Saavedra, en www.metropoli.com (trad. e adapt.)

O comentario crítico: obxectivo e fases
O obxectivo fundamental do comentario crítico consis-
te en xulgar as ideas expostas nun texto polo autor e
elaborar unha valoración persoal razoada.
Trátase basicamente de expresar a nosa conformidade,
desconformidade ou de realizarmos as oportunas mati-
zacións acerca das ideas expresadas, así como destacar
a súa oportunidade, orixinalidade e/ou o seu interese.
Fases
■■ Facer un esquema ou borrador previo.
■■ Facer o resumo, indicar o tema e comprender a
estrutura.
■■ Utilizar a estrutura expositiva-argumentativa, pois
o comentario crítico é un texto orixinal do alumno;
en consecuencia, débese organizar nestas tres par-
tes: introdución, corpo argumentativo e conclusión.
■■ Evitar defectos de forma como a pobreza expre-
siva, reiteracións, faltas de ortografía, uso impro-
pio do rexistro idiomático, etc.
Nun comentario crítico debemos:
■■ Manifestar con orde os puntos de vista sobre o tema.
Unidade 6
■■ Contrastar os coñecementos do texto cos propios.
■■ Non utilizar o texto como pretexto para elaborar
un discurso alleo ao tema.
■■ Evitar o subxectivismo, desterrar os prexuízos e fuxir
da polémica gratuíta ou dos comentarios.
■■ Non confundir o comentario crítico cun comentario
literario ou lingüístico: as análises lingüísticas, lite-
rarias ou estruturais están de máis.
1 Resume o contido do texto.
2 Realiza un esquema das ideas expostas no texto or-
denándoas segundo o contido.
3 Ponlle outro título ao texto e indica a tese ou infor-
mación básica que se expón.
4 Explica que se entende por: contracultura, defunción,
subconsciente, agromar, experimentar, ambiental, al-
ternativo, repregar, periferia e reto.
5 Enumera os argumentos para explicar a proliferación
de bandas musicais en Galicia.
6 Elixe calquera dos argumentos expostos e intenta
amplialo con novas ideas e/ou matices.
141
 7 O adverbio,
a preposición
e a conxunción

Instituto de Monelos
O de Monelos foi o primeiro instituto mixto de Galicia,
nun barrio fronteirizo, onde os novos bloques de viven-
das sociais lindaban cos campos de maínzo.
Unha revolución. Un frenesí. Ás veces viñan en grupo
alumnos de colexios privados, relixiosos, para ver aquel
espectáculo. O de saírmos xuntos das aulas mozos e
mozas. Os pantalóns de campá, as primeiras minisaias.
Mais, sobre todo, a excitación de estarmos xuntos.
Trazar de súpeto unha conexión coa ollada, mentres o
profesor Caeiro explica o debate esencial que atrave-
sa a historia. Ou es Parménides. Todo permanece. Ou
es Heráclito. Todo flúe: nunca nos bañamos no mesmo
río.
Eu corría cara alí. Iría mesmo os domingos, se non o
pechasen. Pasei sete anos no instituto mixto, os seis
de bacharelato e o curso de orientación universitaria.
Estaba na ladeira do monte, entre prados e leiras, tras
a igrexa de Oza. Os primeiros anos pouco máis era que
un galpón, de paredes e tellado liviáns, sempre con
aire de pavillón provisorio, pero que loitaba bravamen-
te contra a tempestade. Que será de Heráclito, Parmé-
nides e da moza que se bañaba no río?
Manuel Rivas, As voces baixas, (extracto)

Sobre a lectura

1 Este texto fálanos da vida no Instituto de Monelos

hai máis de trinta anos. Como ves ti agora o teu ins-
tituto? Seguen sendo os centros educativos o xer-
molo do voso futuro?
2 Recoñeces no texto algún tema dos que estudas na
materia de Filosofía? Sabes quen son Parménides e
Heráclito?
3 Neste tema imos estudar o adverbio, as preposi-
cións e as conxuncións. Localiza no texto estas cla-
ses de palabras.

142
 7
1 O adverbio

Unidade
O adverbio é a clase de palabras que constitúe o núcleo da frase adverbial
cuxa función máis característica é a de complemento circunstancial.

■■ Desde o punto de vista léxico, o adverbio serve para achegar precisións espa-
ciais, temporais, de modo ou cantidade, conformidade, dúbida ou discordancia.
■■ Desde o punto de vista morfolóxico, o adverbio non ten variación de xénero
nin de número.
Certos adverbios, porén, poden admitir os graos diminutivo (vive cerquiña de
aquí) e superlativo (fixémolo rapidísimo).

1.1. Funcións do adverbio

Constituínte oracional
A función básica do adverbio é a de núcleo dunha FAdv. que funciona como com-
plemento circunstancial (CC) dentro da oración. Pode aparecer con preposición
(traballaron desde onte) ou sen ela (chegarán mañá).
A FAdv. na que se integra pode desempeñar estas funcións oracionais:

Funcións
Atributo (Atr.) O valado está moi ben.

Complemento predicativo (CPvo.) Fixo o traballo pracidamente.

Complemento preposicional (CPrep.) ou Non penses en mañá, pensa en hoxe.

Suplemento (Sup.)

Constituínte de frase
A un nivel inferior, o adverbio pode funcionar dentro doutra frase como modifi- Na web
cador (Mod.) do núcleo (N); é dicir, como complemento dun adxectivo, na frase
adxectiva; doutro adverbio, na frase adverbial; ou dun substantivo, na frase subs- Amplía a información sobre o
tativa. adverbio como modificador
oracional.
Funcións
unha estrelamar moi vermella
Mod. do N na FAdx. Mod N
Unha blusa estreita de máis
N Mod

Mod. do N na FAdv. Preto de casa

A FAdv. tamén pode ter modificadores, a miúdo adverbios N Mod
de cantidade: Moi cedo
Mod N

Mod. do N na FSubs. O vento de lonxe; o cine de

Adoita aparecer con preposición (agás as formas con a- agora; costa arriba; polo mar
direccional —abaixo, arriba, adiante...—) abaixo, homes así...

Modificador oracional ou de constituíntes oracionais

Non está na casa.
Certos adverbios de negación, afirmación e dúbida, poden
Connosco non fala, con ela si.
ser modificadores oracionais, sen función básica nin da
Quizais chova esta tarde...
oración nin da frase.

143
 1.2. Clasificación do adverbio

A clasificación dos adverbios pódese facer desde distintos puntos de vista. Así
podemos facer unha clasificación formal, atendendo á orixe ou semántica.

Clasificación formal

Formal Na web
Simples ben, máis, hoxe… Amplía a información sobre a
clasificación do adverbio.
Compostos antonte, outrora, debaixo...

a contramán, ao redor, a cada pouco, de

camiño, de momento, de raro en raro, pouco
Locucións adverbiais
a pouco, a medias, de repente, en balde, a
escape, de certo...

Clasificación atendendo á orixe

Atendendo á orixe

Adverbios primarios
aquí, alí, xa, agora...
Son adverbios desde as súas orixes.

– Formados a partir de adxectivos na forma

feminina singular e o sufixo -mente:
claramente, estupendamente...
– Formados a partir de adxectivos na forma
Adverbios secundarios
masculina singular: Fala claro, pasámolo
Son os que se forman a partir doutras clases
estupendo...
de palabras e son a maioría.
– As locucións adverbiais están constituídas
pola unión de dúas ou máis formas que
non chegan a soldarse nunha única
palabra: en fronte, a contramán, de balde...

Clasificación semántica

De lugar

aquí, aí, alí

acó, aló, acá, alá, acolá
dentro/fóra, cerca~preto/lonxe, derredor~arredor
arriba, enriba, derriba, encima/abaixo, embaixo, debaixo
adiante, diante, dediante/atrás, detrás… (avante, terminoloxía mariñeira)

Presentativos velaquí, velaí, eis

Interrogativos onde, u

Indefinidos algures, ningures, xalundes (en calquera outro sitio)

por riba, por cima, por baixo, de dentro, de fóra

Locucións a carón~ao carón, a rente(s)~ao rente, ao pé, ao lado, ao redor
adverbiais de fronte, en fronte, fronte por fronte
a desmán, a contramán

144
 7
Unidade
De tempo

antano, hogano
trasantonte, antonte, onte, hoxe, mañá, pasadomañá
antes, outrora, (antano), agora, arestora, despois, outrora
aínda, xa
mentres, namentres, entrementres
entón, daquela, antes, despois, logo, axiña, cedo, tarde

*Cedo e logo admiten o sufixo -iño con valor intensificador: Ata loguiño!

Indefinidos sempre, decote, nunca, xacando (naquel tempo)

Interrogativo cando

o outro antonte, antes de antonte

endoutro día, para o outro día~ao outro día, hoxe en día
deseguida, enseguida, decontado, de camiño, ao momento,
no momento, de momento
ao pouco, de alí a pouco, de aquí a pouco
Locucións a tempo, en tempo destempo, a deshora
adverbiais ás veces~por veces, de vez en cando~de cando en vez, de cando
en cando, ao raro, de raro en raro, de tempo en tempo
aos poucos, pouco e pouco~pouco a pouco
a diario, decotío, acotío, decontino (continuamente), a miúdo
*Algunhas locucións adverbiais poden intensificarse co sufixo -iño:
pouquiño a pouco, de contadiño.

Antes de antonte comecei o

curso de olería con Carmela.
Para indicar esta referencia
temporal tamén temos o
adverbio trasantonte e a locución
o outro antonte.

145
 De cantidade

tanto~tan
case~casemente, case que
ben, logo
abondo, algo, medio, bastante, canto, máis, menos, mesmo~mesmamente, moito~moi,
pouco, todo
só, xusto, xustamente, medio Na web
*Algúns adverbios acabados en -mente (escasamente...) manteñen certo valor modal. Amplía a información sobre
*Os adverbios mesmo, pouco, xusto admiten o sufixo -iño a distinción entre adverbios,
preposicións e conxuncións.
Locucións
de menos, de máis, de sobra, de todo, a medias, dabondo
adverbiais

De modo

así, como
paseniño, engorde
asemade (ao mesmo tempo)
ben, mellor, mal, peor
gratis, secasí (de calquera maneira)
rapidamente, fortemente, lentamente, mansamente, doadamente, lixeiramente...
talmente, outramente (doutro xeito/ por outra parte)

amodo, ao xeito, devagar, devagariño, ás presas, á presa

de sotaque, de socato, de súpeto, de repente, de golpe
a escape, a correr, ás carreiras...
a un tempo, ao tempo, ao mesmo tempo
a eito, (de) a feito (sen parar para escoller)
Locucións ao chou, a rumbo, ao azar
adverbiais arreo (continuamente, sen parar)
ás toas, á toa (sen reflexionar)
a treu (de calquera maneira; a diario)
a dereitas, ao dereito, ao revés, do revés
a propósito, de propósito
en balde, de balde

Modalizadores

acaso, quizais, igual,

posiblemente, probablemente, seguramente, disque, seica,
Dúbida
talvez, poida que~pode que, se cadra, se callar, ao mellor,
ao parecer, polo visto

Exclamativos case

Desiderativos así, oxalá

u *O adverbio u só aparece en interrogativas directas, acompañando

Interrogativos unha FN con artigo determinado: U-las chaves?; ou con pronome
acusativo átono de p3: Ulas?

146
 7Unidade
Outros
Numerais ordinais en -mente: primeiramente... ultimamente,
finalmente
O numeral «primeiro»: Primeiro faino, despois xa veremos.
De orde As formas logo e despois.
Locucións: ao primeiro, de primeiro~de primeiras, ao comezo,
ao principio, ao último, por último~por últimas, ao remate, ao Na web
final, ao cabo
Elabora un mapa mental sobre
Inclusivos mesmo, incluso, ata, tamén, ademais, só, soamente, a clasificación do adverbio.
e exclusivos unicamente, simplemente, fóra, enriba, encima.
Introducen un elemento
dunha serie Locucións: por riba, a maiores, de por parte

daquela, entón, logo, efectivamente, consecuentemente, así,

total, agora, certamente...
Conectores Locucións: por iso, xa que logo, a todo isto, despois de todo,
con todo, así e todo~así a todo, non obstante, agora ben, por
contra, polo contrario, por certo...

Presentadores velaquí, velaí, eis (culto e literario)

De afirmación si, outrosí, así mesmo, xaora (claro, por suposto)

e negación non, nin, endexamais, nunca, xamais, tampouco, (nin) sequera

sequera, polo menos, cando menos, como moito, máis ben,

De rectificación
ou mellor, mellor dito..., canto máis...

Particularizadores maiormente~mormente, especialmente, máxime, xusto,

ou identificadores exactamente, precisamente, sobre todo...

O labor dos abelleiros ha de

facerse amodo; se o fas ás toas
podes ter un disgusto e traballar
de balde.

147
 A ctividades
1 Substitúe as oracións subordinadas adverbiais por adverbios ou locucións
adverbiais sen modificar substancialmente o significado:
–– Fala coma se o perseguisen.
–– Chegamos cando xa rematara todo.
–– Iremos vela cando pasen dous días.
–– Fixo a lámina de debuxo como a faría meu irmán de dous anos.
–– Estivemos falando coma se non nos viramos desde hai moito tempo.
–– Entraron no momento en que comezaba a función.
–– Fala sen interrupción, chega a cansar de verdade.
–– Miña avoa todos os días dá o seu paseo.
–– Para rematar en xullo debes traballar de forma continuada.
–– Non debes coller a froita da árbore sen escoller.

2 Completa cos adverbios ou locucións adverbiais adecuados:

–– ... estivemos visitando o Museo; a verdade é que nos gustou ... .
–– Cando chegues ..., escríbenos. ... che esqueza.
–– ... deixastes as vosas chaquetas? ... as volvestes perder?
–– ... me gusta a crema de leite! Ademais, esta está ... boa.
–– Se me esperas ... ata que volva, ... lévote ata a casa no meu coche.
–– Baixei as escaleiras aos tombos e ... que bato coa veciña.
–– Podemos saír pasear e ... mercar o teu caderno.
–– ... veña con nós ao cine!
–– Sempre fai as cousas...

3 Clasifica e indica o significado e función dos adverbios:

NOMEN OMEN
Tiñan razón os antigos: o nome (dunha persoa) é un presaxio, un agoiro. De
aí o interese, onte coma hoxe, de bautizar axeitadamente: de poñer a un fillo
un nome determinado e non calquera outro, porque no fondo, temos a crenza
de que o nome (o «significante», para os lingüistas) ten que ver coa persoa de-
nominada e, dalgún xeito, defínea e, mesmo, prefigúraa, augúraa. En efecto, o
nome, nalgunha medida, é un agoiro, un presaxio, ou, como afirmaban os vellos
romanos, «nomen est omen».
Acontece, por conseguinte, que hai nomes de bo agoiro pero tamén de mal
agoiro, e son estes os que pais e padriños rexeitan para fillos e afillados. Sexa
máis certa ou menos certa a vella sentenza romana, cando decidimos impoñer
un nome a unha persoa, esa decisión é, case sempre, o resultado dunha seria
reflexión e dunha coidada escolleita entre varios nomes.
Ese acto, tan importante, esixe erudición: saber moitos nomes, coñecer o étimo
dalgúns, percibir as connotacións históricas da palabra preescolleita, prever
as relacións con outras voces (que poden ser positivas ou negativas), etcétera;
tamén cómpre, nese trance bautismal, afinar a nosa sensibilidade estética para
detectar a eufonía da palabra e esa aura de suxestión que nimba a cabeza (me-
tafórica) de certos nomes.
Xesús Alonso Montero, en “La Voz de Galicia”

148
 7Unidade
2 As preposicións
As preposicións son morfemas independentes invariables. A súa función é a
de servir de nexo de subordinación entre dous elementos dunha oración: un
antecedente e o seu complemento.

■■ Desde o punto de vista formal, distinguimos:

–– preposicións simples que constan dunha soa palabra: a, con, para, de...
–– locucións preposicionais ou prepositivas que constan de máis dunha palabra:
cara a, cabo de, encol de...

2.1. Funcións

A preposición serve para marcar a función sintáctica dalgúns constituíntes da frase

ou da oración:
un barco de vela (Mod. na FSubs)
Ela está da miña parte (Atr.)
Pedro viu a Xoán (CD)
Tróuxenlle un agasallo ás nenas (CI)
Tira con iso! (CPrep.)
O caso foi resolto polo investigador (CAx.)

En ocasións, a preposición perde o seu papel sintáctico propio ao integrarse nou-

tras formas gramaticais complexas. Así acontece en:
–– Perífrases verbais: houbo de naufragar, rematou por contar...
–– Locucións adverbiais: ao xeito, a cachón...
–– Locucións conxuntivas: polo tanto, porén, con todo...
–– Locucións preposicionais: cara a, xunta de, por mor de...
–– Sintagmas lexicalizados: cabalo de vapor, mando a distancia...

As augas termais de Galicia son

de excelente calidade minero-
medicinal. Estas propiedades
son coñecidas desde antes da
chegada dos romanos. Para
manter esta riqueza ao xeito,
cómpre protexer os acuíferos e
definir perímetros de protección
por mor de garantir a calidade.

149
 2.2. Formas e valores

As preposicións máis usuais son: a, agás, ante, ata, baixo, cabo, canda, con, con-
tra, de, deica, desde, en, entre, malia, para, perante, por, segundo, sen, so, sobre,
tras.
Tamén poden funcionar como preposición outras formas: canda, conforme, conson-
te, diante, durante, excepto, fóra, mediante, menos, onda, salvo, senón, tirante.

Valores semánticos das locucións adverbiais

Proximidade á beira de, a carón de, a rentes de, á par de, xunta de...

Causa co gallo de, co adaxo de...

Causal enfático a forza de, a poder de

Temporal antes de, despois de...

Exclusión bardante de, fóra de...

Finalidade a prol de, a favor de...

Aproximación acerca de, verbo de...

Dirección cara a...

Superioridade espacial encol de...

Oposición en fronte de, fronte a...

Substitución en troques de, no canto de, en vez de...

Causal por causa de, por mor de...

A ctividades
4 Sinala nestes enunciados todas as preposicións simples e as locucións pre-
posicionais.
–– Para volver tivemos que dar volta pois chovía a cachón.
–– Encol da mesa está o libro de María.
–– Non imos contigo por mor do meniño que ten un arrefriado.
–– Houben de caer coas présas.
–– Sempre é mellor facer de máis que de menos.
–– Faino secasí e logo xa o revisaremos.

5 Indica os valores semánticos das seguintes locucións adverbiais e fai unha

frase con cada unha delas:
–– A forza de...
–– Bardante de...
–– Encol de...
–– Por mor de...
–– A prol de...
–– En troques de...
–– Verbo de...

150
 7
Unidade
3 As conxuncións
As conxuncións son morfemas independentes invariables. Funcionan unica-
mente como nexo sintáctico de coordinación ou de subordinación entre dous
elementos da mesma oración ou dúas oracións.

3.1. Funcións

As conxuncións, as preposicións e os pronomes relativos constitúen o grupo dos

nexos gramaticais.
De entre eles, só as conxuncións poden funcionar como coordinantes, xa que
preposicións e relativos son sempre subordinantes.
Por medio de preposicións pódense establecer subordinacións entre frases ou en-
tre oracións con verbo en forma amodo-temporal:
Ao saíres, pecha o portal.
De telo sabido, non veño.
Por medio de conxuncións establécense conexións entre oracións modo-temporais:
Cando saias, pecha o portal.
Se o chego a saber, non veño.

Os bolos graníticos son moi

habituais no noso relevo. A
erosión dá lugar a estas formas
arredondadas e solitarias que
acenden a imaxinación. Nestas
penas viven as mouras e agochan
os seus tesouros.

151
 3.2. Valores

Valores das conxuncións coordinativas

Copulativas e, e mais, nin

Disxuntivas ou, ou... ou

Distributivas xa... xa, ben... ben, que... que, ora... ora Na web
mais, pero, senón (que), aínda que, aínda así, non obstante, así e Elabora un mapa mental sobre
Adversativas
todo, con todo os valores das preposicións e
das conxuncións.
Valores das conxuncións subordinativas
Completivas que, se

Finais para que, a fin de que, a que, que

Condicionais se, con tal que, conque, a non ser que, a menos que, agás que

porque, como, pois, xa que, posto que, por causa de que, por mor
Causais
de que

así que, conque, de xeito que, polo tanto, de maneira que, xa que
Consecutivas
logo, logo, tan... que, tanto... que

aínda que, mesmo que, a pesar de que, malia que, por máis que,
Concesivas
por moito que, ben que

Comparativas ca, coma, que, como

Locativas onde, onde queira que

antes que, despois que, apenas que, así que, logo que, sempre
Temporais que, desde que, cada vez que, ata que, cando, cando queira que,
entrementres, mentres tanto

como, segundo, tal (e) como, conforme, de modo que, de xeito que,
Modais
como queira que

Moito me gusta a bica! Este ano

hei de ir pola Pobra de Trives
ou por Mouruás, por Sas de
Penelas e Castro Caldelas para
probabalas todas. Aínda que
tamén me gorentan as que fan
en Avión con fariña de millo.

152
 7 Unidade
A ctividades
6 Indica os valores das preposicións e das conxuncións que aparecen nos se-
guintes enunciados.
–– Era unha culler de prata.
–– Viñeron comer todos á casa polo entroido agás o Roberto, que estaba na
Arxentina.
–– Cando chegaches ti, eu estaba no parque cos amigos.
–– Curros Enríquez naceu en Celanova en 1851.
–– Dixo que non quería saber máis de nós.
–– Se queres vir, avísanos con tempo; se non, podes quedar sen entrada.
–– Acollémonos naquel mosteiro en ruínas porque chovía con forza.
–– Ou ri como unha tola ou chora como unha madalena.
–– Desde que a vin actuar no Teatro Principal de Santiago non a podo sacar
da cabeza.
–– Deica mañá, foi o último que lle escoitei dicir; así que non creo que o ato-
pes nin na oficina nin no garaxe.
–– Sairei no barco aínda que teña que volver axiña porque se vai levantar
moito vento.
–– Antes de marchares, bótalle un ollo á caldeirada.
–– Sairemos todos xuntos conforme quedamos onte á noite.
–– Non podo saír por mor deste arrefriado.
–– Onde queira que vaias, heite de atopar.
–– Non puidemos entrar, malia que chegáramos só cinco minutos tarde.
–– Non me importa erguerme cedo, non obstante os sábados durmo un pou-
quiño máis.

7 Localiza no seguinte texto as preposicións e as conxuncións –tamén as lo-

cucións–. Indica que elementos conectan, que tipo de relación se estable-
ce entre eles –coordinación ou subordinación– e que valores significativos
achegan:
As plantas naturais poden conter todo tipo de toxinas e velenos letais. Pénsese
en setas como a Amanita Phalloides ou en velenos mortíferos como o curare,
usado por certos amerindios para empezoñar as puntas das frechas.
Tamén as novas variedades de plantas transxénicas artificiais poderían ter
efectos patóxenos, polo que deben ser sometidas ás probas habituais de inocui-
dade. De feito, non se coñece ningún caso de planta modificada xeneticamente
que supuxera un problema para a saúde humana.
O que si produciu graves e repetidos problemas foi a gandería abusiva, desde a
enfermidade das vacas tolas inglesas ata as dioxinas dos polos belgas. Pero ar-
gumentar a partir de aí contra as plantas e sementes transxénicas como comida
de Frankenstein é confundir a ximnasia coa magnesia.
Hai que evitar a crueldade cos animais, capaces de sufrir coma nosoutros, e
por iso hai que rexeitar os estábulos de concentración e as baterías de galiñas.
Porén, as plantas carecen de sistema nervioso e, polo tanto, non poden sufrir.
Desde este punto de vista da ética da compaixón, non hai límite ningún á crea-
ción de novas variedades de plantas por enxeñería xenética.
Xesús Mosterín

153
 Repaso da unidade
Lectura
New York la Nuit
Cometín o erro este sábado de saír polo East Village cunha camiseta que consiste nunha grande torre Eiffel que avanza
polo meu corpo, sinalando o colo, ou o queixelo, ou a cara. A xulgar polas reaccións dos americanos, o que sinalaba
era o meu indubidábel mal gusto. Primeiro, no metro, un home dixo algo mirando cara a min con moi mala cara, pero
non o entendín. Será un dos típicos raros neiorquinos, pensei, que xa me tardaba dar con algún. Despois, cando es-
tabamos tentando entrar nun local no que había unha cola interminábel, outro rapaz miroume con noxo e dixo (iso si
que o entendín): «French girls, puag!» Tiven que darme por aludida, sobre todo tendo en conta que aí a maior parte
da xente pensa que son francesa (pobres, non saben eles que os franceses aínda falan inglés peor ca min). Non hai
caso, dixen para min, hoxe non ligo nin pagando.

Desde logo, maldita sexa a miña sorte: levo media vida renegando de París, de Francia e dos franceses, criticándolles
ata o mínimo dos detalles que fixeron que aquel ano meu na cidade da luz fose por momentos un desastre e por
momentos, unha fantasía. E resulta que agora chego a Nova York, réndome aos seus pés, marabíllome con cada un
dos nomes das súas esquinas, exerzo de pro-newyorker tragando en inglés Sex and the city e Friends e lendo os dous
únicos sábados e domingos que estou aquí The New York Times, paseo por Central Park, falo inglés ata cos hispanos...
E todo para que me chamen francesa.

É tremendamente inxusto.

Pero tamén me aledo no fondo da alma de que a eses mesmos inxustos que dicían «French girls, puagh!» lles cobra-
sen douscentos dólares por entrar no local de moda no Village, mentres que eu e os meus amigos entramos gratis.
Por que? O segurata da porta, un negrazo alto con ollos verdes, era da Martinica. Mirou para os meus dous amigos,
mirou para min, mirou para a camiseta, sorriu e dixo en francés: «Binvenus à New York». E por unha vez na miña vida,
aledeime de que París me deixase no corpo un punto afrancesado. Sorrinlle ao tipo ao que eu e mais a miña camiseta
lle dabamos noxo, e pasei. Aproveitei a conxuntura para plantarlle ao segurata un indubidábel bico francés, que creo
que agradeceu horrores.

Aínda que dentro soaba, creo lembrar, David Bisbal, eu ía lembrando na miña cabeza aqueloutra noite de París, cando,
fartas da cidade e dos seus habitantes, tres tolas españolas fomos cantando por outros tantos quilómetros ao longo
do Senna, entre Saint-Michel e o Quai d’Orsay, New York, New York, para susto e noxo dos parisienses engreídos que
atopamos no camiño.
Inma López Silva, New York, New York

A ctividades
1 Analiza morfoloxicamente e indica o valor de
Busca os adverbios que hai no texto e clasifí-
caos desde o punto de vista formal, atendendo
á orixe e desde o punto de vista semántico.
5 Localiza no texto algunha locución preposicional.
6 Atopa tres conxuncións coordinativas e outras
tres subordinativas e sinala os seus valores.

2 Que función desempeña cada un deles na frase
ou na oración na que se insiren?
3 Substitúe no texto a palabra «gratis» por unha
locución adverbial.
4 Analiza sintácticamente a frase «moi mala cara».
7 Na primeira oración do último parágrafo, subs-
titúe «Aínda que» por outra palabra sen cam-
biar o significado.
Na web
Repasa os conceptos esenciais da unidade.

154
 Unidade 7

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
O adverbio
Definición O adverbio é o núcleo da frase adverbial e sintacticamente complemento circunstancial.
Achega precisións espaciais, temporais, de modo ou cantidade.
Características léxicas
Non ten variación de xénero e número.
e morfoloxicas
Algúns adverbios admiten gradación.
Complemento predicativo
Na oración Atributo
Complemento preposicional ou suplemento
Funcións
Modificador do núcleo da frase nominal, da frase adxectiva ou da
Na frase substantiva.
Modificador oracional
Simples: ben, máis, hoxe…
Formal Compostos: antonte, outrora, debaixo...
Locucións adverbiais: en fronte, a contramán, de balde...
Primarios: aquí, alí, xa, agora...
Segundo a orixe
Secundarios: claramente...
Clasificación Lugar: aquí, aí, alí...
Tempo: entón, daquela, antes, despois, logo, axiña...
Cantidade: abondo, algo, medio, bastante, canto...
Semántica
Modo: así, como, paseniño, engorde...
Modalizadores: acaso, quizais, ao parecer, polo visto...
Outros: mesmo, incluso, ata, tamén, ademais

As preposicións
Definición Son morfemas independentes variables.
Preposicións simples: a, con, para, de...
Forma
Locucións preposicionais: cara a, cabo de, encol de...
Empréganse como nexo de subordinación entre dous elementos da oración.
Funciona como marca dalgúns constituíntes da frase ou da oración: modificador, atributo, CD, CI, C.
Funcións Prep., C. Ax.
Pode perder o seu papel sintáctico e integrarse en perífrases, locucións adverbiais, locucións
conxuntivas, preposicionais, sintagmas lexicalizados.
Proximidade, causa, causal enfático, temporal, exclusión, aproximación, dirección, superioridade
Valores
espacial, oposición, substitución, causal.

As conxuncións
Definición Son formas independentes variables.

Funcións Funciona como nexo coordinante ou subordinante.

Coordinativo En oracións copulativas, disxuntivas, distributivas, adversativas.

Valores En oracións completivas, finais, condicionais, causáis, consecutivas,
Subordinativo
concesivas, comparativas, locativas, temporais, modais.

155
 Comentario de textos
A fraga de Cecebre
As árbores exercitan distracións; tan inocentes coma
elas mesmas, que non coñecen o mal. Especialmente
gústalles cantar, e cantan en coro as poucas cantigas
que lograron compoñer. Como todas as plantas aman
intensamente a auga e a gabala dedican as súas mello-
res sinfonías, que son dúas e podédelas oír en todos os
bosques do mundo: unha imita o ruído da chuvia sobre
a ramaxe e a outra copia o balbor dun mar distante.
Algunha vez, na penumbra dunha arboreda, sorprende-
ríavos o son dunha bategada que, distante ao principio,
vai achegándose ata pasar sobre a vosa cabeza; mira-
des ao ceo polos intersticios do verdor, e está limpo
e azul: nin unha pinga descende a humedecer a terra,
mais o son continúa e afástase e volve... se daquela ob-
servades as pólas, veredes follas estremecidas coma a
gorxa dun cantor.
W. Fernández Florez, O bosque animado
Dada
Dada nace da oposición ao expresionismo que co seu
culto sentimental da subxectividade e a súa linguaxe
formal dos sentimentos non rompe coa estética tradi-
cional como queren os artistas do Dada.
O movemento Dada tivo o punto de partida en Zurich,
en 1916, onde se enfrontan á ideoloxía académico-dog-
mática da pequena burguesía suíza, intelectuais emigra-
dos das máis diversas orixes, marcados polo destino da
primeira guerra mundial. Vanse expresar nas veladas da-
daístas do Cabaret Voltaire, que inicia o escritor Hugo
Ball xunto coa súa amiga Emmy Hennings, os pintores
Arp, Richter e Janco, e os poetas Huelsenbeck e Tzara.
K. Thomas, Hasta hoy, (trad. e adapt.)
O orfo
Edgar Allan Poe converteuse na imaxe mesma do poète
maudit, da alma maldita, do vagamundo. O seu foi un
destino moi duro, e a súa vida resultou case insoporta-
ble. Desde o momento do seu nacemento non deixa-
ron de choverlle golpes.
En certa ocasión dixo que «para revolucionar de repen-
te a esfera do pensamento humano universal», chegaba
con «escribir e publicar un libro moi breve. Con un título
moi sinxelo, unhas poucas palabras: ‘O meu corazón
espido’. Pero ese libro debía ser fiel ao seu título». Poe
non escribiu nunca tal libro, pero a súa vida aseme-
llouse bastante.
P. Ackroyd, Poe, Una vida truncada, (trad. e adapt.)
156
Os susbstratos móbiles
Os animais que se instalan nos niveis intermareal e in-
fralitoral utilizan para fixarse mecanismos e recursos
de ancoraxe moi variados. Van dende un notable des-
envolvemento do pé que adoita a función de áncora,
como no caso dos moluscos bivalvos, ata a formación
de estruturas máis ou menos ríxidas como os tubos dos
poliquetos, pasando pola capacidade escavadora de
moitos crustáceos.
A todo isto engádese que a auga aquí é un factor li-
mitante co que a capacidade de drenaxe dos distintos
tipos de area condiciona decididamente a colonización.
L. Rodríguez, C. González, O. García, :
Guía ecolóxica do litoral galego
O Cavaleiro da Saia Mal Tallada
Por estas novas que isso Glingain foi a reiña tan confor-
tada ca ben criia ela que llo non diria se non fosse ver-
dade, mais la fazenda de don Trista era en outra guisa
ca el dissera aa reiña. E a reiña se confortou muito, que
logo foi guarida e tornada en sua beldade toda.
Libro de Tristán
Sinbad
Sinbad é alto, apeitado, e ten andar de muita gravedá,
aínda que teña a perna dereita un chisco máis curta que
a esquerda; ten barba branca moi mesta e sin partir, e
cáse tódolos xoves coa navalla de pulso faille un arre-
dondo, e pra que se volva na punta pon polas noites
brizadoras de pausanto. Gasta sempre turbante de dril
tirando a marrón, i é mui encellado,e por debaixo da
silva pilosa amosa a i-alma pólos grandes ollos mouros.
A. Cunqueiro, Se o vello Sinbad vólvese ás illas
Little Galicia
Aurelia aprendera a coser na Terra Chá, coa Raiola de
Lanzós. Entón, o seu padriño regaloulle unha Singer
tras unha demostración na Escolástica.
Chegou a Londres nos 70 por mediación dun familiar.
Como moitas, púxose a traballar no servizo dun hotel.
Mais non tardou en conseguir que a súa agulla e a súa
alferga fosen habituais nas boutiques máis luxosas de
South Kensington; en meterlle un chisco na cintura a un
vestido de Lady Di, facerlle un chaleco a Rod Steward
ou arranxarlle un pantalón a Kate Moss.
Xaime Varela , “Little Galicia”, Revista Luzes, nº5

O comentario crítico: introdución
Na introdución débese identificar, localizar e tipificar
o texto.
Identificación do texto
Precisar se se trata dun texto oral ou escrito; litera-
rio (poesía ou prosa) ou non literario (xornalístico,
educativo, divulgativo...).
Así mesmo, tamén se debe indicar:
■■ Forma do discurso predominante: descrición,
narración, exposición, argumentación, diálo-
go...
■■ Expresión lingüística: enunciativa, interrogati-
va, exclamativa, imperativa, desiderativa, dubi-
tativa.
■■ Función lingüística que domina no texto que
imos analizar: representativa (ob­ xec­
tividade),
expresiva (subxectividade), apelativa (uso co-
loquial), poética (connotación), metalingüística
(obxectividade).
■■ Nivel de lingua: culto, medio, popular ou vulgar.
■■ Rexistro lingüístico: formal, coloquial.
■■ Tamaño: texto completo ou fragmentario.
Unidade 7
Localización do texto
■■ No tempo: a época, o movemento literario, obra
de mocidade ou de madurez, etc.
■■ No espazo: procedencia do autor e a influencia
na obra; trazos dialectais, etc.
Tipificación do texto
Nos textos ensaísticos, literarios e xornalísticos as
formas do discurso predominantes son a exposi-
ción e a argumentación. Os tipos de exposición
habituais son:
■■ Secuencial ou narrativa: organízase temporal-
mente ou conforme o proceso.
■■ Descritiva: ten organización espacial, lóxica (de-
dutiva / inductiva) ou comparativa-contrastiva.
■■ Argumentativa: combina a exposición e a argu-
mentación con explicacións, análises de causas,
consecuencias, posibles solucións, etc.
1 Identifica, localiza e tipifica, segundo as indicacións
vistas e da forma máis completa posible, os textos
da páxina anterior.
157
 8 Historia
da lingua:
2 ata o século viii
Malum arbor
O home aliméntase de mazás desde tempo inmemo-
rial, posto que apareceron restos identificables en vi-
vendas lacustres prehistóricas.
Coa forma malum, Dioscórides nomea moitas froitas:
o marmelo, o pexego, o melocotón e outros froitos
carnosos. Do mesmo xeito, Plinio trata de diferenciar
os distintos tipos de froita, malum, segundo o lugar
de procedencia. A mazá convértese así no punto de
referencia porque é a froita por excelencia, a primeira
de todas. As demais non son senón variedades que te-
ñen en común a carnosidade, e niso todas se parecén
á mazá.
A proba máis chamativa témola no modo co que Santo
Isidoro vai presentando as árbores froiteiras. Comeza
pola maceira, malum, e di que os gregos chamárona
así porque é o froito máis redondo de todos os que
existen, e de aí que as auténticas mazás sexan as total-
mente redondas. Segue co marmelo, Mala cydonia, o
granado, Malum punicum, o pexego, Malum persicum,
etc. É curioso observar como coa simple adición dun
adxectivo a mazá vaise convertendo en diferentes froi-
tas que nada teñen que ver con ela.
Rafael García Mahíques, «Malum arbor».
O código semiolóxico da mazá (trad. e adapt.)

Sobre a lectura

1 Coñecías esta curiosa historia sobre as mazás? Sa-

bes como se denominan en francés as patacas? Cres
que puido ser polo mesmo mecanismo?
2 O noso pexego deriva do latín persicum, e deu nas
linguas da nosa contorna: pêche en francés, peach
en inglés, préssec en catalán, pesca en italiano. Bus-
ca en internet as formas que deu nas linguas roman-
ces o nome latino pirum (pera).

158
 8
Unidade
1 Formacion da lingua galega
Toda lingua ten a súa orixe noutra anterior da que é unha variedade tópica ou
dialecto (do grego τοπικο′σ derivado de το′ποσ, «lugar»).
Así, o galego, o portugués, o castelán, o catalán, o francés, o provenzal, o italiano,
o romanés, etc., son dialectos románicos, romances ou neolatinos; é dicir, varie-
dades xeográficas do latín vulgar (latín falado). Este, á súa vez, é unha modalidade
de carácter coloquial ou familiar do latín, chamado polos romanos sermo vulgaris,
na que se incluían as variedades populares de uso cotián.
O galego é o resultado da evolución no noroeste da Península Ibérica do latín vul-
gar, traído polos colonizadores romanos nos séculos ii e i a. C. Para entendermos
a evolución do galego con relación á dos outros romances, hai que ter en conta:
■■ A distancia que separaba o noso territorio da metrópole (Roma).
■■ Os diferentes momentos na colonización e o grao de penetración.
■■ O nivel de instrución dos axentes da latinización (lexionarios, funcionarios...).
■■ Os estratos lingüísticos orixinados polos desprazamentos dos pobos coas súas
culturas e linguas.

1.1. Os estratos: substrato, adstrato e superestrato

Substrato Na web
Chamamos substrato á influencia dunha lingua nativa ou indíxena sobre outra Amplía a información sobre a
lingua implantada no mesmo territorio; así, o substrato lingüístico galego fórmano formación da lingua galega.
as linguas que se falaban en Galicia antes da chegada dos romanos, e que desapa-
receron coa implantación do latín.

Adstrato
Falamos de adstrato para referirnos á recíproca influencia entre linguas veciñas ou
que conviven nun mesmo territorio. Por exemplo, a influencia do castelán sobre a
fala galega e a do galego sobre o castelán que se fala en Galicia.

Superestrato
Chamamos superestrato á influencia exercida sobre unha lingua autóctona por
unha lingua invasora. Por exemplo, a influencia das linguas xermánicas ou árabes
sobre o latín vulgar de Galicia entre os séculos v e ix.

A ctividades
1 Fai un esquema das linguas faladas hoxe na Península, atendendo á orixe.

2 Debuxa un mapa da Península Ibérica e localiza xeograficamente as distintas

linguas que se falan nela.

3 Busca nun mapa de Galicia nomes de lugar que respondan a influencias

prerromanas, romanas, xermánicas e árabes. Catalógaos segundo a orixe.
Podes facer o mesmo con topónimos do teu concello. Resultarache de axu-
da consultar o Nomenclátor de Toponimia e outros estudos. Para os topó-
nimos que coinciden con nomes comúns pode abondar cun bo dicionario
de lingua.

159
 2 O período prerromano
Baixo o nome de período prerromano englóbanse os séculos previos á chegada
da cultura e da lingua latina, é dicir, o que vén ser a nosa prehistoria. Nesta eta-
pa, a imaxe que ofrecía Galicia era a dunha serie de pobos mesturados, ágrafos,
carentes de unidade lingüística e cultural, sen cohesión política e con frecuentes
enfrontamentos entre si. As súas linguas reciben o nome xenérico de linguas pre-
rromanas ou prerrománicas. Acerca destes pobos e das súas falas, é moito o que
ignoramos e moi pouco o que sabemos con certeza.
A chegada do latín á Península marca o comezo dun proceso de asimilación cul-
tural. O resultado máis salientable será a paulatina eliminación das linguas preexis-
tentes e a posterior unidade lingüística promovida pola imposición do latín.
O substrato prerromano, isto é, o conxunto de trazos que deixaron as linguas
autóctonas prerromanas, ía influír notablemente no peculiar «acento» do latín em-
pregado nas distintas zonas da Hispania. O romance galego parece manifestar un
acusado substrato celta, aínda que moitas voces célticas puideron chegar a nós
incorporadas xa no propio latín.
As linguas prerromanas deixaron vestixios fundamentalmente na toponimia e no
léxico común referido a certos aspectos materiais e a esferas elementais da vida
cotiá (nomes de plantas, accidentes orográficos, útiles rudimentarios...).
Constitúen trazos atribuíbles ao substrato prerromano: Na web
–– O mantemento da raíz carr-: carrapucho, carrasca...
Amplía a información sobre a
–– O mantemento da raíz mor-: amorodo, morote... influencia das linguas prerro-
–– O sufixo -asc-, -usc-: Tarasca, Viascón, Ledusco... mánicas na formación do ga-
lego.
–– O sufixo derivativo nominal -ego: galego, labrego...
–– Os topónimos rematados en -obre, -abre, -ebre: Baiobre, Laxobre, Alcabre, Ce-
cebre... parecen denotar orixe céltica.
–– Algunhas voces como: balsa, barro, cigarra, laxe, parra...
–– Ténselle atribuído orixe celta a voces como: baraza, beizo, berce, bidueiro, billa,
boroa, braña, bugallo, burato, callao, centola, colmo, croio, escombro, gancho,
rodaballo, tona, tranca...

A palabra carrasca emprégase

nalgunhas zonas de Galicia para
referirse a un arbusto baixo
con flores de cor lila, rosada ou
branca. Tamén se coñece como
queiroa ou uz.

160
 8 Unidade
3 A romanización
Chamamos romanización ou latinización ao proceso histórico de asimilación e
incorporación dos pobos ibéricos ao mundo cultural romano.
A romanización esténdese desde a chegada das lexións romanas, no transcurso
da segunda Guerra Púnica (séculos iii-ii a. C.), ata a desintegración do Imperio Ro-
mano (século v).
O conxunto de pobos que habitaba a Península Ibérica adoptou a cultura e a lin-
gua latina traída por lexionarios, colonos, comerciantes e funcionarios imperiais.
A romanización foi un proceso gradual e non simultáneo. A da Gallaecia produ-
ciuse desde a Baetica, onde a incorporación do latín fora anterior e máis intensa,
e onde se falaba unha lingua máis culta e arcaizante. Podemos recoñecer tres mo-
mentos no transcurso desta asimilación cultural:
■■ Ata fins do século i a. C.: Primeiro momento, caracterizado pola hostilidade
contra o pobo invasor por parte das tribos autóctonas.
■■ Desde o 29 a. C. ata o século iii da nosa era: A poboación indíxena comeza a
manifestar o seu desexo de aspirar á cidadanía romana. Nesta situación, o latín
é a lingua de prestixio e aparecen as primeiras inscricións latinas na Gallaecia.
■■ A partir do século iii: Imponse o latín vulgar como lingua oficial en todo o te-
rritorio, da que se orixinará o idioma galego. Comeza a decadencia Imperio e
xorde a palabra Romania para referirse ao conxunto de pobos vinculados pola
civilización latina.
Aínda que a romanización da Gallaecia parece ser serodia e estar relacionada coa
difusión e triunfo do cristianismo, é innegable que chegou a ser completa e que
borrou ou diluíu calquera vestixio lingüístico anterior.

A ctividades
4 Localiza no mapa físico de Europa as áreas xeográficas das linguas románicas.

O CÉ
ANO
O

G LA
NC

C IA L
ÁRT I C O
A

MAR B R
M AR DE
NO RU EG
A
O
C
T I
N

O
Á

IC
L

M AR
LT
T

DO NO RT
B

E
A

MAR DE R
IRLANDA MA
O
N
A
É
C
O

R
MA ZOV
A
DE
CAN MAR
TÁB
RIC
O
RO
NEG
M
AR

R
MAR MA
LIGUR
A

R
D

IÁ
TI
CO
MAR
TIRRENO
M A R MAR

M MAR XÓNICO EXEO

E
D
I T
E R R Á N E O

161
 4 Do latín vulgar ao galego portugués
A decadencia do Imperio Romano vese acentuada pola presión dos pobos xer-
mánicos sobre as súas fronteiras. A impotencia militar de Roma ante esa presión
facilita o espallamento dos pobos «bárbaros» polas antigas provincias romanas e
precipita a ruptura administrativa, cultural e lingüística.
O latín evolucionará dando orixe a dialectos que, á volta dos séculos, se conver-
terán nas linguas románicas. Dun deses dialectos, o romance galaico, xurdirá o
galego-portugués medieval, antecedente directo dos actuais galego e portugués.

Na etapa que vai desde o século v ata o século ix nacerán as actuais linguas pe-
ninsulares (agás a lingua vasca ou éuscaro). Nese intervalo de tempo, prodúcense
novas migracións que se traducirán en influencias lingüísticas; son os chamados
superestratos.

4.1. Superestrato xermánico

Lingüisticamente resulta difícil determinar a que lingua xermánica pertencen as

voces que conservamos destes pobos, dada a proximidade cultural que había
entre eles e o relativo descoñecemento que temos das súas linguas.
Para entender a relativa influencia das linguas xermánicas debemos ter en conta
varios aspectos: o número dos invasores xermánicos foi bastante reducido; o seu Na web
nivel cultural non superaba ao da poboación romanizada e a organización adminis-
trativa estaba por debaixo da romana. Amplía a información sobre os
pobos xermánicos.
Podemos atribuirlle ao superestrato xermánico os seguintes elementos:
■■ Antropónimos: Afonso, Luís, Elvira, Fernanda...
■■ Topónimos rematados en -ar: Gondomar, Tosar...; en -mil: Samil, Castromil...;
en -ende: Marcosende, Ermisende...; en -monde/ -mundi: Baamonde, Taramun-
di...; en -riz: Guitiriz, Sabarís...; en -ufe/-ulfe: Gondufe; en -xil: Faxilde...; e ou-
tros: Suevos, Godos, A Gudiña...
■■ Léxico común referente sobre todo á guerra e aos costumes: agasallar, helmo,
estaca, espía, roupa, sopa, banco, marca, escuma, xabón, roubar, gañar...
■■ De orixe sueva parecen ser tamén voces como laverca, lobio...

Os suevos foron o pobo

xermánico que se instalou na
Gallaecia; fundaron o reino
suevo do que foron reis Requila,
Requiario, Ariamiro, Teodomiro…
Na imaxe Ariamiro con san
Martiño de Dumio.

162
 8
Unidade
4.2. Superestrato árabe

A invasión árabe tivo un papel capital no desenvolvemento das linguas romances Na web
peninsulares, pois precipitou o proceso de diferenciación do latín vulgar.
O romance galego foi estendéndose cara ao sur conforme a «Reconquista» ía Amplía a información sobre o
superestrato árabe.
gañando terreo, e deste modo orixinouse o galego-portugués.
A cultura árabe comprendía saberes moi avanzados, tanto no eido artístico e no
agrícola, como no da técnica e no da ciencia; por iso, a achega léxica árabe foi moi
enriquecedora para os dialectos hispano-romances.
É probable que moitos dos vocábulos desa orixe que temos no galego chegasen á
nosa lingua a través das linguas veciñas, e non directamente desde o árabe.
Con todo, o léxico árabe no noso idioma é copioso. Vexamos algúns exemplos:
–– Agricultura e gandería: cenoria, albeitar, maquía...
–– Construción: alicerce, albanel, azotea, alicate, toldo...
–– Administración: alcalde, alcaide, alférez...
Na web
–– Ciencia: cifra, algoritmo, cénit, alquimia, xarope, álxebra, quintal, arroba...
–– Agricultura e gandería: arroz, albarda, alforxa, aceite, laranxa, albeite, acea, Elabora un póster sobre a orixe
e evolución da lingua galega
algodón, limón...
ata o século v.
–– Outros: xinete, regueifa, tambor, alfombra...
–– Topónimos: A Almuzara, A Mezquita, Sada...
–– Expresións e interxeccións: oxalá, de balde, ala!...

LINGUAS QUE CONFORMARON O GALEGO

SUBSTRATO

Mediterráneo (fins do paleolítico) Común a todo o O de Europa e N de África.

Preindoeuropeo
Hispano-caucásico (iii milenio a. C.) Sur de Europa, desde o Atlántico ao Cáucaso.
(Idade de Pedra)
Tirrénico (ii milenio a. C.) Galia, Hispania, Italia, N de África e Asia Menor.

Indoeuropeo
Preceltas (800 a. C.) De Polonia a Apulia; de Romanía ás fontes do Loira.
(i milenio a. C.)

Celtas (800 e 600 a. C.)

LATÍN VULGAR

Romanización (do séc. ii a. C. ao séc. iv)

Latín vulgar medieval (entre o séc. v e o viii)

SUPERESTRATO

Xermánico
Suevos (411 a 585)
(sécs. v a viii)
Influencia lingüística escasa; latinización.
Visigodos (585 a 711)

Árabe Presenza en Galicia case imperceptible.

(sécs. viii a xv) Legado léxico importante, moitas veces a través do castelán ou do portugués.

163
 A ctividades
5 Clasifica nomes dos teus compañeiros cun dicionario de nomes.

6 Busca os nomes dos teus antepasados (avós, bisavós, tataravós...) e com-

páraos cos dos teus pais, irmáns e amigos; fíxate como na antroponimia
tamén funciona a tradición e a moda. Clasifícaos agora en grupos segundo
a procedencia.

7 Le e declama este poema de Ferrín. A continuación, elabora un comentario

interpretativo do contido e repara no léxico común e nos topónimos que
inzan o texto.
COLOFÓN
Verba estirpe, marmaña, Sárdoma na Terra.
Eran estas as nocións: touza, carqueixa,
corga, Carnota. As gándaras do sentido, as poulas
nas que o ser se entorga: toutizos, coios.
Támega, Tamuxe, Tameiga, tal
coma brañas enchoupadas, Arnoia
que é escomincipio e a derradeira frouma do alentar de meu.
Visítame, Arousa, paúlo.
Deixa que che meta os dedos na boca, señora miña Arousa.
Un peirao na Barbanza que se chama Pondal.
E cabernas de arca, e cabernas de couso1.
Arteixo vira en cambas polos cotos herdados,
polas searas do esprito que nunca foi vencido.
Esposo mascato é, píllara tímida eu.
Dille berce ao inimigo, e veralo esmaciar.

En patria río hai que chega a ser chamado Eu, ou qué.

Deva devala en meras, por panasqueiras tenras,
polos biduídos dos bidos lonxanos.
Primeira cousa: a lousa, morte ao estranxeiro opresor.
Toxo esgrevio acódenos, arnal, por consolarnos na desfeita.
Lamas, Ulla, Limia, illó: carpazona, eih, coa virilla quente.
Ai, como tu es veiga pra min.
A túa crencha, prenda, teu buraco, teu buraquiño, bouza.
Cómo sodes, as senras, qué cabazo.
As cabanas de colmo a poboarnos a ánima esfragada
neses caborcos.
Os beizos, as várceas, a saudade.
Non esquenzas as verbas estirpe
que son morte pró estranxeiro opresor, elas nos lavan.
Sempre dirás: URCES.
Repite: os carballos.

1
Así no orixinal; talvez se trate dunha gralla de imprenta e debería lerse «E cadernas de arca, e ca-
dernas de couso» onde cadernas serían as pezas curvas de madeira, a xeito de costelas, que forman
a estrutura dun barco e arca e couso, estribor e babor respectivamente.

164
 8 Unidade
5 Formación histórica do léxico galego
O noso léxico procede fundamentalmente do latín vulgar. Non todas as palabras
foron introducidas na mesma época e, polo tanto, non todas sufriron a mesma
evolución. Segundo este criterio, distinguimos entre palabras patrimoniais, semi-
cultismos e cultismos.
Ademais das voces de procedencia latina, o léxico galego enriquécese con ache-
gas doutras linguas, os préstamos; e coa creación de novas palabras, os neoloxis-
mos.

5. 1. Palabras patrimoniais

As palabras patrimoniais son palabras procedentes do latín vulgar que evolucio-

naron totalmente ata chegar á forma actual. Estes vocábulos foron incorporados
na época da colonización romana, transmitíronse por vía oral, acadaron un uso
xeneralizado, experimentaron transformacións fonéticas importantes e constitúen
a maior parte do noso léxico. Por exemplo:
caelum > ceo
directum > dereito
causam > cousa
flammam > chama
subputare > chapodar
secare > segar.

Algunhas evolucións no léxico galego

populum > pobo
Sonorización das consoantes xordas latinas
natare > nadar
intervocálicas -p-, -t-, -c- (/k/) en -b, -d-, -g-.
amicum > amigo

Desaparición das consoantes latinas vedere > ver

intervocálicas -d-, -g-. legere > ler

factum > feito

Evolución do grupo consonántico latino -ct-
noctem > noite
(/kt/) ao galego -it-.
pectum > peito

Desaparición do -n- e do -l- intervocálicos tenere > ter

latinos. calentem > quente

aurum > ouro

Evolución do ditongo latino au a ou. taurum > touro
paucus > pouco

clamare > chamar

Palatalización dos grupos consonánticos
flagrare > cheirar
iniciais latinos cl-, fl-, pl- en ch.
plagam > chaga

5. 2. Semicultismos

Os semicultismos son palabras do latín que experimentaron cambios fonéticos,

pero non todos os que lles corresponderían. Evolucionaron menos ca as palabras
patrimoniais, máis cós cultismos:
delicatum > delicado
miraculum > milagre
flaccum > fraco

165
 5. 3. Cultismos

Os cultismos son palabras que, procedentes do latín escrito e do grego, conserva-

Na web
mos sen cambios relevantes porque se incorporaron tardiamente á lingua:
acuático, cátedra, hidróxeno, oftalmólogo, democracia, hipopótamo, colocar. Elabora un mapa mental sobre
a formación histórica do léxico
Os tecnicismos, son termos específicos das ciencias, das artes, da técnica, etc., galego.
que poden formarse:
–– Incorporando palabras gregas ou latinas: mecánica...
–– Creando novas palabras con elementos gregos e/ou latinos: encefalograma...
–– Tomando palabras de linguas modernas: disquete, chip...
Os latinismos manteñen a forma latina exacta: a priori, ídem, lapsus, ipso facto...

Cultismo Voz patrimonial Semicultismo

Presenza dos grupos consonánticos pr-,
Conservación dos grupos latinos pl-, cl-, Evolución destes grupos a ch-: chuvia,
br-, fr-, cr- procedentes de pl-, bl-, fl-, cl-:
fl: pluviómetro, clave, inflamable. chan, chama.
prata, branco, frouxo, cravo.
Presenza de ditongos crecentes (ie, ua,
Ausencia de ditongación: pedra, tempo.
ue, uo): audiencia.
Conservación dos grupos latinos qua
Redución destes grupos a ca, ga: catro,
(cua)
gardar.
e gua: cuaternario, guarismo.
Conservación do grupo latino -ct-: factor,
Evolución deste grupo a -it-: feito, leite.
lácteo.
Conservación de -l- ou -n-: escena, dolor. Perda de -l- e -n-: moer, cea, dor.

Conservación de -p-, -t-, -c-: popular,
estatal, acuoso.
Presenza dos diminutivos -icula, -iculo,
-oculo, etc.: partícula, monóculo.
Conservación dos grupos -ult-, -alt-:
multitude, altruísmo.
Evolución a -b-, -d-, -g-: pobo, estado,
auga.
Evolución a -illa, -ella, -illo, -ello, -ollo:
partilla, pontella, cortello, ollo.
Evolución destes grupos a -oit-, -out-:
moito, outro.

Terminación -ario, -aria: primaria. Terminación -eiro, -eira: ferreiro.

Conservación dos grupos mn, bs, cc, pc,

pt…: abstracción, opción, precepto.

Software é unha palabra inglesa

que significa «partes brandas» e
que se refire aos compoñentes
lóxicos dun sistema de
computación. En galego é un
tecnicismo adaptado xa á fala
cotiá.

166
 8 Unidade
Pares léxicos
Os pares léxicos son formas patrimoniais e cultas que derivan dun mesmo étimo
latino. Tamén pode suceder que dun mesmo étimo deriven unha forma patrimo-
nial, unha semiculta e unha culta, tal como vemos na táboa seguinte.

Latín Voz patrimonial Cultismo

conciliu concello concilio

collocare colgar colocar

calidu caldo cálido

Latín Voz patrimonial Semicultismo Cultismo

clavícula chavella caravilla clavícula

plena chea prea(mar) plena

regula rella regra regular

A ctividades
8 Clasifica os seguintes termos en:
a) voces patrimoniais
b) semicultismos
c) cultismos
chuvia crego artigo illa ínsua
artello capítulo computar glándula comer
branco segredo pleno perigo feito
prata chamar secreto gato cobra

9 Escribe os adxectivos cultos correspondentes aos seguintes substantivos

patrimoniais:
fígado garganta riles chumbo
aguia mestre ollo mandíbula
xofre cabalo chá chuvia

10 Precisa o significado das seguintes locucións latinas:

ex professo in medias res de iure ad litteram
hic et nunc rara avis de facto in situ
sine die honoris causa in albis motu proprio

11 Explica o significado destes tecnicismos, correspondentes ao ámbito...

económico: autarquía, investimento, inflación;
xurídico-administrativo: sumario, sub iudice, apelación;
sociopolítico: acracia, nepotismo, demagoxia;
psicolóxico: autismo, egocentrismo, introvertido;
filosófico: eclecticismo, pragmatismo, siloxismo.

167
 Repaso da unidade
Lectura
Morgún
Aquel exército ensanguentado noso, sen bandeiras nin cornos de combate que nos anunciasen, unicamente prece-
dido polo cheiro a bravú e a carnificina, atravesou o país de lado a lado, desde as altas montañas do leste até a gran
chaira, desde o mar dos Britóns até a terra enxoita do sur cruzando os grandes ríos. Cabalgamos e estendemos sangue
sobre a neve silenciosa e sobre a auga da ribeira do mar estrondoso.

Eu, ademais das artes da guerra, xa usaba das artes da astucia e miraba de facerlles ver a conveniencia de atacar aque-
las fortalezas que eran aliadas do usurpador, pois a miña intención era facerlle todo mal. E así atacamos e incendiamos
o castro de Viladonga, o de Castrelos, o de Lug e o de Castromao.

A nosa sona sanguenta camiñaba no vento diante nosa, así que cando chegamos ao de Barcelos saíronnos ao paso,
para amansar a nosa furia, emisarios con xoias, cervexas e viandas sabedoiras que nos detiveron no camiño. Os emi-
sarios viron a nosa alegría e apartáronse a contemplar o noso gozo infantil. Mais, logo que comemos e bebemos e
folgamos, eu vin que a nosa hoste era vencida con aquelas mañas, os guerreiros deitados bébedos baixo os carballos,
as armas abandonadas. Morgún durmía con sono pesado como un rapaz, aquel rapaz que seguía a ser no seu corazón.

E comprendín que aquilo era a perdición da nosa hoste, estabamos a mercé dos inimigos se querían atacarnos. Así
que fun xunta os emisarios que acampaban perto e agardaban a noite, e coa miña espada degoleinos. A un que esca-
paba dacabalo para alertar ao castro alanceino cunha frecha que o deixou cravado contra un ameneiro espernexado.

Velei o campamento. Cando os guerreiros foron espertando, falei con Morgún, expliqueille o que pasara e entón el
fixo acordar a patadas os que aínda durmían e montou dacabalo o primeiro sen darnos tempo a seguirlle o paso.

Cabalgamos detrás do seu cabalo pálido, da súa figura enorme e brillante de furia. Vino falarlle á espada e logo, dun
golpe no peito da súa montura xigantesca, derrubou o portal de madeira e ferranchos e cun só golpe a súa espada
poderosa torou as cabezas dos trinta gardas. Cando chegamos onda el era tanta a mortaldade que corría o sangue
a rego polo chan. Sen baixar do cabalo subiu o rueiro principal entre as pallozas até o alto do castro e o pazo real e
entrou na sala do trono, onde sorprendeu ao rei cando estaba a armarse para saír ao combate. Xa tiña a espada levan-
tada sobre a cabeza real cando eu detiven o golpe coas palabras máxicas que me aprendera miña nai.
Suso de Toro, Morgún

A ctividades
1 En que período da formación da lingua galega 6 Investiga a etimoloxía de carballo, cervexa, cas-
situarías as escenas que recolle o texto? Razóao. tro e guerra e asígnaas a cada un dos estratos
da lingua galega.
2 Aínda que está escrito en galego, que lingua
cres que falarían os personaxes do relato? 7 Pazo é unha voz patrimonial do galego. Qué
cultismo forma un par léxico con esta palabra?
3 Como foi a relación dos pobos castrexos cos
invasores romanos?. 8 Que tipo de palabra é emisario se temos en
conta a súa evolución desde o latín. E chaira?
4 Explica a influencia das linguas de substrato na
formación da lingua galega

5 Observa os campos semánticos das palabras

de orixe xermánica e árabe e di que diferenzas Na web
atopas entre eles. A que cres que se deben es-
Repasa os conceptos esenciais da unidade.
tas diferenzas?

168
 Unidade 8

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
Historia da lingua (1) ata o século VII
Formación da lingua O galego, o portugués, o castelán, o francés, etc., son dialectos románicos: variedades xeográficas do
galega latín vulgar (latín falado).
Substrato linguas que se falaban en Galicia antes da chegada dos romanos.
influencia recíproca entre linguas veciñas ou que conviven nun mesmo
Adstrato
Estratos territorio.
influencia exercida sobre unha lingua autóctona por
Superestrato
unha lingua invasora.

Período prerromano
Comprende os séculos previos á chegada da cultura e a lingua latina.
As linguas prerrománicas eran as linguas faladas polos pobos que habitaban Galicia antes da chegada
Contextualización
dos romanos.
O proceso de asimilación implica a desaparición das linguas prerrománicas.
Raíz carr-.
Raíz mor-
Sufixo -asc-, -usc-.
Influencia do substrato
Sufixo derivativo nominal -ego
sobre o latín
Topónimos rematados en -obre, -abre, -ebre.
Balsa, barro, cigarra, laxe, parra...
Posible orixe céltica de: baraza, beizo, etc.

Romanización
Proceso histórico de asimilación e incorporación dos pobos ibéricos ao mundo cultural romano. Desde
Definición
os séc. II-III a.C. ao séc. V.
Ata fins do século I a. C. caracterízase pola hostilidade contra o pobo invasor.

Fases Desde o 29 a. C. ata o século III da nosa era, o latín convértese na lingua de prestixio.

A partir do século III, imponse o latín vulgar como lingua oficial en todo o territorio.

Do latín vulgar ao galego-portugués

Antropónimos, como Afonso, Luís, etc.
Topónimos rematados en -ar, -mil, -ende, -monde, -riz, -ulfe,-xil.
Superestrato xermánico
Léxico da guerra e dos costumes.
Voces de orixe sueva: laverca, lobio,etc.
A invasión árabe e reconquista foron feitos clave na evolución do latín vulgar.
A cultura árabe era moi avanzada en relación cos demais pobos.
Superestrato árabe
Incorpórase ao galego léxico agrícola, técnico e da ciencia.
Moitas palabras árabes entraron a través do castelán ou do portugués.

Formación histórica do léxico galego

Evolución total.
Palabras patrimoniais Transmisión por vía oral.
Incorporados na época da colonización romana.
Semicultismos Non experimentaron todos os cambios fonéticos.
Incorporados tardíamente.
Cultismos
Non evolucionaron da forma latina.

169
 Comentario de textos
O vello que sabía os segredos do mar Ía saltando de tema en tema cunha axilidade mental
e cunha deriva nos razoamentes que só as mentes en
Boas tardes. Cando isto escribo, o dez de abril do 2007,
exercicio permanente posúen.
veño de asistir a unha conferencia magnífica, tanto polo
seu poder de evocación como pola apertura das fron- Finalmente, para confirmar que os científicos de expe-
teiras da percepción científica. O conferenciante non riencia son necesarios para relacionar conceptos, para
era outro que Sidney Holt; un biólogo inglés que xa achegar experiencias, para avanzar teorías, para anali-
pasou a barreira dos oitenta anos. zar hipóteses e para avaliar camiños a seguir, non sexa
que pretendemaos agora redescubrir a roda, a pólvora
Para orientar os biólogos que me escoitan, direi que
mollada ou o Mediterráneo.
formou parella con Thomas Beverton, na autoría do fa-
moso modelo de xestión das poboacións de peixes, o Refírome, por extensión, aos profesionais de experien-
chamado modelo de Berverton e Holt. cia que utilizan regularmente o seu intelecto, sexa na
ciencia ou na artesanía, no cultivo empírico do campo
Queda todo dito, un pioneiro. Para os non biólogos,
ou na súa capacidade de erguer do mar peixes e maris-
dicir que é un investigador de elite, de barba branca e
cos, na investigación social ou mesmo na política.
bandullo en tambor, de sorriso fácil e mente derivativa.
Agora que está tan na moda política invocar a xuventu-
O título da conferencia programada era o desenvol-
de deste ou daquel candidato, se cadra sería tempo de
vemento do concepto de sustentabilidade na explo-
reflexionar, de construír equipos que trapasen as estú-
tación das poboacións de peixes. Comezou facendo
pidas barreiras das idades, que xunten a forza xestora
bromas, que é o que os científicos fan para presentar
dos máis novos coa experiencia estratéxica dos máis
amablemente as súas teorías e para testar o público.
veteranos.
Logo, partindo das teorías de Malthus, explicou a súa
relación con Marx, as múltiples refutacións desa teoría Por hoxe máis nada, que xa falei abondo. Eu, xa ven,
que fala do crecemento exponencial ilimitado; de como dunha conferencia sobre sustentabilidade nas pescas ti-
Xapón comezou o negocio da caza das baleas no An- rei a conclusión de que a auténtica paridade na xestión
tártico para soster os gastos militares que lle ocasiona- do dominio público non é unha cuestión de sexos, se-
ba a ocupación da Manchuria; de como na pesqueira nón de idades. Mais non se me contenten coas análises
do fletán, nas costas do Pacífico, as licenzas danse por alleas e extraian as súas propias conclusións, que así os
tres días ao ano; de como, nunha reunión un ministro quero intelixentes e espelidos, felices e diferentes
francés apareceu con dúas tixolas, unha grande e outra Xavier Queipo, Felices e diferentes
moito máis pequena, para explicar a diferenza entre os
pescadores de linguado franceses e os pescadores de
solla ingleses; de como, tras a segunda guerra mundial,
os daneses tiñan bloqueado a xestión integral do Mar
do Norte, dos buracos negros que aínda persisten na
teoría do quentamento climático referidos a tres pará-
metros importantes: o intercambio de dióxido de car-
bono no mar, a evolución real das grandes masas de
xeo e a cobertura media das nubes...
Tamén falou daquel principio da mecánica clásica que
refire que cando se exerce unha forza sobre un corpo
este desenvolve unha forza oposta en intensidade e de
sentido contrario (a famosa lei de acción-reacción).
Pasou de seguido a relacionalo coa lexislación pesquei-
ra (forza de acción) e o comportamento dos pescadores
(forza de reacción) de xeito que cada vez que se lexisla
un tamaño de malla, unha área de veda, unha redución
de días de mar, os pescadores desenvolven sempre
unha reacción a esa nova medida, pois o seu obxectivo
é sempre o mesmo, o máximo rendemento.

170

O corpo argumentativo
O corpo argumentativo consiste, por unha banda, en
discernir a actualidade do tema, a ideoloxía do autor
e a adecuación da forma ao fondo; por outra, en ofre-
cer unha opinión persoal e valorar os datos ou feitos
referidos no texto.
Debe ocupar a maior extensión e abarcar os parágrafos
centrais do comentario.
Actualidade, ideoloxía e adecuación.
En primeiro lugar hai que precisar o tipo de texto
e o tema: cultural, humanístico, científico, técnico,
social, político, económico, xurídico, administrativo,
sentimental...
En segundo lugar débese valorar a orixinalidade
e o interese das ideas expostas, e discernir a ideo-
loxía subxacente.
Para desenvolver este apartado debemos verificar:
■■ Actualidade e orixinalidade do tema: universali-
dade ou localismo.
■■ Tratamento do tema: obxectivo, subxectivo ...
■■ Validez das argumentacións.
■■ Intención do autor e finalidade do texto.
■■ Adecuación da forma elixida á intención do au-
tor.
■■ Relación do texto con outros textos coñecidos.
Unidade 8
Opinión persoal e valoración dos datos.
Trátase de expresar a nosa conformidade, descon-
formidade ou de matizar as ideas expresadas, ar-
gumentando convenientemente o noso discurso.
No desenvolvemento deste apartado debemos:
■■ Dar a opinión e ofrecer unha valoración persoal
sustentada con argumentos.
■■ Manifestar o criterio e postura persoal sobre o
tema ou temas tratados.
■■ Realizar o comentario dalgunha das ideas secun-
darias máis interesantes.
1 A seguir, le texto e realiza as seguintes tarefas:
2 Busca o significado das palabras subliñada.
3 Resume o texto e elabora un esquema.
4 Sintetiza o contido e ponlle outro título.
5 Identifica, localiza e tipifica o texto.
6 Comenta a actualidade e a orixinalidade do tema e
do seu tratamento
7 Sinala a intención do autor e a finalidade do texto.
8 Comenta a validez das argumentacións.
9 Expón razoadamente a túa opinión persoal acerca
das ideas expresadas no texto.
171
 9 Historia
da lingua:
séculos ix a xix

Códice Calixtino
Despois, pasada a terra de León e os portos de monte
Irago e monte Cebreiro, atópase a terra dos galegos.
Abunda en bosques, é agradable polos seus ríos, os
prados de extraordinarios verxeis e riquísimos poma-
res, as boas froitas e as claras fontes; pero escasa en
cidades, vilas e sementeiras. Escasea o pan de trigo
e o viño, pero é abundante en pan de centeo e sidra,
ben abastecida en gandos e cabalerías, en leite, mel e
en peixes de mar grandes e pequenos; é rica en ouro,
prata e en tecidos e peles silvestres, e noutras riquezas,
e mesmo é moi abundante en valiosas mercadorías sa-
rracenas. Os galegos acomódanse moito mellor que as
demais poboacións españolas, de atrasados costumes,
ao noso pobo galo, se non for porque son moi iracun-
dos e litixiosos.
Detrás da fonte está, tal como dixemos, o paraíso
(adro), lousado de pedra, no que, entre os emblemas
de Santiago, véndense as cunchas dos peregrinos. Ta-
mén se venden alí botas de viño, zapatos, mochilas de
pel de cervo, bolsas, correas, cintos e herbas medici-
ñais de todo tipo e demais especias, así como outros
moitos produtos. Os cambistas, mesoneiros e outros
mercadores están na rúa Francíxena. A extensión do
paraíso é de un tiro de pedra por cada lado.
Códice Calixtino. Libro V, capítulos vii-ix (extractos)

Sobre a lectura

1 Pasa algún dos camiños de Santiago polo sitio onde

vives ou preto?
2 Fixeches o Camiño de Santiago ou parte del? Gus-
taríache facelo?
3 O Camiño de Santiago tivo unha enorme importan-
cia no desenvolvemento da nosa sociedade desde
ben antigo. Que influencias podes recoñecer na li-
teratura ou na arte galega?

172
 9Unidade
1 A Baixa Idade Media: galego antigo
As linguas románicas acadan a madurez a partir do século viii, aínda que hai di-
ferenzas respecto do momento no que aparecen os primeiros textos escritos de
cada unha. A máis precoz é o francés (a lingua de oïl), que ten documentos de
mediados do século ix.
Os primeiros documentos escritos en galego datan de finais do século xii. A
partir dese momento, Galicia vive un brillante período literario que coincide coa
época dourada de Compostela como foco dinamizador da vida social e cultural
da Europa meridional. Desde finais do século xiv ábrese unha paréntese de tres
séculos de decadencia.
Neste esquema móstranse as etapas nas que se pode dividir o galego antigo.

Etapa
primitiva Consérvanse documentos nun latín moi corrompido que
ou preliteraria constitúen o chamado galego protohistórico.
(sécs. ix a xii)
Galego
antigo Época Coincide co esplendor da nosa
(séculos trobadoresca literatura medieval: Escola lírica
ix a xv)
Etapa do (1200-1350) galego-portuguesa.
galego escrito
(sécs. xiii a xv) Época Coincide coa decadencia da nosa
postrobadoresca literatura medieval: Escola lírica
(1350-1500) galego-castelá.

O Códice Calixtino é un
manuscrito de mediados do
século xii. Está formado por
cinco libros e dous apéndices: o
libro IV narra o descubrimento
da tumba de Santiago por
parte de Carlomagno; o libro
V é unha especie de guía
para os peregrinos que van a
Compostela.
Na imaxe, unha miniatura
desta obra que representa
os cabaleiros de Carlomago
dirixíndose a Compostela.

173
 O período medieval do galego esténdese ao longo de setecentos anos de nor-
malidade lingüística, exactamente desde o século ix ata o século xv; se ben, esta
normalidade comeza a verse ameazada no último treito do século xv.
A lingua falada neste longo período recibe o nome de galego antigo ou galego-
portugués.
Nesa longa etapa, o galego era un dos idiomas romances máis prestixiosos da
Península Ibérica, no que foran educados, ademais dos antigos reis de Galicia
e dos reis de Portugal, moitos monarcas de Castela e León. Tamén era a lingua
escollida por algúns poetas foráneos para as súas composicións líricas, amorosas
ou satíricas.
A totalidade da sociedade galega era monolingüe, isto é, expresábase en toda
circunstancia e ante calquera interlocutor en idioma galego, xa que este colmaba
as necesidades e satisfacía as intencións comunicativas de todos os membros da
comunidade, calquera que fose a súa orixe ou condición.

1.1. Evolución do galego antigo

O galego antigo ou galego-portugués

O galego antigo ou galego-portugués, naceu e falábase no territorio que abran-
guía a antiga Gallaecia romana; isto é, o que hoxe corresponde con Galicia, o
Norte de Portugal ata o río Douro e unha franxa occidental que incluía parte de
Zamora, León e Asturias.
O galego e o portugués comparten a primeira etapa da súa formación como
idiomas, ata o século xiv; a partir dese momento, seguen camiños diverxentes e
afastaranse pouco a pouco.
Portugal nacerá como reino autónomo a comezos do século xii, cando Afonso Na web
Henriques (Afonso I de Portugal) se independiza do seu curmán Afonso VII de Amplía a información sobre
Galicia e de León. os primeiros documentos en
Tradicionalmente sinálase en Portugal o ano 1128 como a data da súa indepen- galego-portugués.
dencia. Deste xeito, Portugal arrédase tamén de Galicia, que será anexionada por
León e Castela.

O portugués
O portugués consolídase como lingua oficial da corte portuguesa desde o primei-
ro momento da existencia do reino de Portugal.
Nas centurias seguintes, será levado polos navegantes e conquistadores lusos a
distintos lugares de África, Asia e América por onde se estenderá.

O galego
Por contra, o galego experimentará a partir do século xv un acusado proceso de
marxinación en Galicia que practicamente o deixará reducido á condición de dia-
lecto rústico e iletrado ata o albor do século xix.
A desigual fortuna das variedades portuguesa –con recoñecemento oficial e
estandarizada desde o medievo– e galega –desprestixiada e vulgarizada ata a
estandarización contemporánea– servirá de base para que o galego sexa conside-
rada como unha lingua diferente do portugués.

174
 9
Unidade
1.2. Periodización do galego antigo

O galego antigo ata 1350

Durante a Baixa Idade Media, o galego comeza a disputarlle ao latín a condición de
lingua da cultura e da administración que este posuíra en solitario ata o século xiii.
Os textos literarios máis antigos dos que temos noticia son do século xiii, aínda
que as súas orixes poéticas se remonten a un pasado máis distante (séculos xi e
xii) e haxa que ir buscalas á literatura provenzal ou á mozárabe. Falamos da poesía
lírica trobadoresca, cuxa cantiga máis antiga pode datarse arredor do 1200.

Entre 1200 e 1350 transcorre a época de esplendor do galego medieval re-

presentada sobre todo polos trobadores da Escola Lírica Galego-Portuguesa;
a fins desta etapa xorden tamén as primeiras obras en prosa literaria e as his-
toriográficas.

O galego cultívase, ademais de na literatura, nas áreas da administración civil e de

xustiza, na economía, na ciencia e na técnica, na vida eclesiástica e relixiosa. Todos
os documentos públicos e privados son redactados na única lingua que a socieda-
de entende e fala decote, o galego. Nesta época era unha lingua normalizada.
Con todo, no reinado de Fernando III (1230-1252) Galicia coñece por primeira vez
a experiencia do conflito lingüístico, que agroma cando o rei envía nobres forá-
neos castelán-falantes para gobernaren o antigo reino.
Afonso X (1252-1284), pese a coñecer o noso idioma e ser o responsable de moi-
tas obras poéticas, historiográficas e xudiciais en galego, non destaca polo apoio
ao galego nos usos oficiais e administrativos. O conflito comeza a facerse patente.

As laudas gremiais da igrexa de

Santa María a Nova (Noia) forman
a colección de laudas medievais
máis importante do mundo e
mostran o pulo dos burgueses
desta vila na época medieval.
Os signos gravados na superficie
indican a profesión do soterrado
(carpinteiro, coireiro, xastre,
canteiro, carniceiro, carpinteiro
de ribeira…) ou ben identifican a
familia á que pertencía.

175
 O galego antigo desde 1350
Desde mediados do século xiv, a situación cultural e lingüística do reino empeo-
ra. O noso país, baixo o influxo dunha forte inercia castelanizadora que afecta a
toda a clase dominante galega, ve como todos os esforzos de construción cultural,
política e social de carácter autónomo van fracasando ata deixalo a mercé das po-
tencias peninsulares en ascenso (León e, sobre todo, Castela).
Así as cousas, Galicia acaba converténdose nun satélite do reino castelán. Ao estar
integrada no reino de Castela, Galicia non ten chancelería nin corte de seu que
favoreza a oficialización da lingua.

O galego cede ao castelán o seu terreo como lingua de uso habitual na adminis-
tración e na redacción de todos os documentos elaborados no noso territorio.

1.3. Características do galego antigo

Os documentos escritos da época presentan unha gran variabilidade lingüística

Na web
e inestabilidade gráfica. Amplía a información sobre as
Este feito débese á ausencia dunha tradición escrita en romance e á tendencia a características do galego anti-
adaptar a ortografía latina á realidade idiomática do galego-portugués. go.

Nas loitas dinásticas dos

séculos xiv (Pedro I e Henrique
de Trastámara) e xv (Juana a
Beltranexa e Isabel a Católica), a
nobreza galega estivo de parte
do bando perdedor, feito que
incidiu na perda de poder da
nobreza galega.

176
 9 Unidade
O final da Idade Media
A partir de 1350, o papel de Galicia no ámbito dos reinos peninsulares perde importancia.
En dúas ocasións, e por un motivo semellante (conflito dinástico), boa parte da nobreza
autóctona verase obrigada a claudicar ante a chegada dunha clase aristocrática foránea que virá
«para hacerse carne y sangre de las mejores, y para cargar con los más pingües empleos, así
eclesiásticos como civiles», en palabras do Padre Sarmiento.
A primeira, na segunda metade do século xiv, provén do enfrontamento polo trono de Castela
entre Pedro I e o seu irmán Henrique de Trastámara. A nobreza laica galega decántase por
D. Pedro, que resulta derrotado. A consecuencia foi a penetración en Galicia do primeiro foco
diglósico, xa que ata entón o castelán só se empregaba nos escritos procedentes da corte de
Castela, mais non nos que se orixinaban dentro do territorio galego.
A segunda, a finais do século xv, prodúcese pola loita sucesoria entre a filla de Henrique IV de
Trastámara, Xoana a Beltranexa e Isabel a Católica. A derrota de Xoana, que contaba co apoio
da nobreza galega, orixina unha nova «invasión» da aristocracia castelá.
Este será o comezo do período coñecido como séculos escuros ou, con máis propiedade, galego
medio, que estudaremos no apartado 2 desta unidade.

A ctividades
1 Redacta un texto no que resumas, en doce liñas aproximadamente, os as-
pectos máis destacables do período medieval na historia do galego.

2 A nosa lingua pasa de coñecer unha etapa de desenvolvemento pleno e nor-

malizado a outra na que mesmo se pon en cuestión a súa consideración como
idioma de seu. Recolle nun esquema as causas deste degradante proceso.

3 Repara nas dúas versións, medieval e actual, dos textos seguintes e indica as
principais diferenzas lingüísticas que atopas entre as dúas versións. Elabora
un cadro clasificándoas segundo a súa natureza: gráficas, fonéticas, morfo-
sintácticas e léxicas.

a) Os homens fazem os moesteiros das ordees e as igrejas e os spitaes pera ser-

viço de Deus.
a’) Os homes fan os mosteiros das ordes, as igrexas e os hospitais para servizo
de Deus.

b) Os omees devem a teer e a guardar lealdade a el rei, assi som teudos de a teer
e a guardar a seus filhos e a sas filhas.
b’) Os homes deben ter e gardar lealdade ao rei, como están obrigados a tela e
gardala aos seus fillos e fillas.

c) Conta a estoria que, pois que o bõo cavaleiro se partiu de Persival, uum dia l’he
av~eo que a ventura o levou per ante unm castelo, u havia unm torneo forte e
maravilhoso; e havia i gram gente de ~ua parte e da outra, e dos da Mesa Re-
donda havia i muitos, ~uus que ajudavam os de dentro, e outros os de fora, e
nom se conheciam polas armas que haviam cambadas.
c’) Conta a historia que, despois de que o bo cabaleiro marchou de onda Per-
cival, un día aconteceulle que a ventura o levou diante das portas dun cas-
telo, onde tiña lugar un torneo forte e marabilloso. Había alí moita xente
dunha e doutra parte; tamén había moitos dos da Mesa Redonda, uns que
axudaban aos locais e outros aos de fóra, e non se recoñecían polas armas
porque as cambiaran.

177
 2 A Idade Moderna: galego medio
Como consecuencia da uniformidade política, administrativa e relixiosa imposta
polos Reis Católicos nos reinos peninsulares, o castelán convértese en Galicia na
única lingua oficial para a administración civil e eclesiástica, e compartirá co latín
o carácter de lingua da cultura.
O galego perderá os seus usos formais desde os comezos da Idade Moderna
(principios do século xvi); aínda que seguiu sendo a única lingua da maior parte
da poboación, especialmente das clases populares e de algunha da nobreza au-
tóctona. O galego reduce o seu ámbito de uso aos rexistros coloquiais da vida
cotiá.
Ao longo dos séculos xvi, xvii e xviii o castelán esténdese por todo o segmento
superior da pirámide social, un sector da poboación minoritario pero dominante,
que impón gustos e modas, que ten acceso á cultura e que ocupa os postos de
responsabilidade na política, na igrexa, na xustiza, na milicia, na uni­ver­sidade,
etc.
A principios do século xix, as clases máis acomodadas das cidades e das vilas e, en
menor medida, a fidalguía rural, estarán castelanizadas.

2.1. A decadencia do galego

Os séculos xvi, xvii e xviii constitúen o período do galego medio, o máis de-
licado na historia da nosa lingua, pois a cultura de expresión galega cae nun
estado de prostración que coincide cos momentos máis brillantes das letras
castelás e portuguesas.

Con todo, cómpre non perdermos de vista o feito de que en toda esta longa eta-
pa, mesmo nos momentos máis escuros, o galego era a única lingua que falaba
en Galicia a gran maioría da poboación, rústica e urbana.

Séculos xvi e xvii

A difusión do Renacemento fai que as linguas romances se convertan en foco de
atención do estudo humanístico e, que aparezcan as primeiras gramáticas: a do
castelán en 1492 –obra de Antonio de Nebrija– e a do portugués no 1536 –de Fer-
não de Oliveira–
Estas e outras linguas romances irán adquirindo o prestixio que concede ante os
seus falantes a consideración de lingua oficial e de cultivo literario.
Entrementres, o galego practicamente só se conserva no plano oral e no nivel
popular. Desta época só se conservan algunhas mostras de poesía renacentista e
barroca.
O galego tampouco ten consideración de lingua de cultura no momento en que se
inventa a imprenta e, polo tanto, non se beneficiou do enorme pulo difusor que
este enxeño proporcionou ás linguas clásicas e modernas. En Galicia só se impri-
men textos en latín ou en castelán.
A Igrexa, como depositaria case exclusiva da cultura e da educación das clases
instruídas, tivo unha gran responsabilidade neste proceso de asimilación en favor
do castelán. Cos altos cargos nas mans de persoas maioritariamente non galegas,
a Igrexa convértese nun dos factores desgaleguizadores máis importantes de to-
dos os tempos, feito que foi xa naquel momento denunciado por relixiosos ilustra-
dos do xviii como o P. Feixoo ou o P. Sarmiento.

178
 9
Unidade
Século xviii
No século xviii, aínda que non mellora substancialmente a situación do galego,
si que se constata certo cambio na consideración da lingua, nomeadamente na
segunda metade da centuria, mercé aos «ilustrados».
Débese considerar a Idade Moderna como principio dun longo período de bilin-
güismo diglósico que comeza a ser evidente a partir da metade do século xviii,
cando os ilustrados toman conciencia do problema e sentan as bases para a súa
superación.
Algúns ilustrados como o padre Sarmiento, o padre Sobreira, o padre Feixoo,
o cura de Fruíme teñen como obxectivo mellorar as condicións de vida da po-
boación e o seu nivel educativo e cultural.
Entre as propostas dos ilustrados, propúgnase o ensino do galego e o seu uso
instrumental na educación en Galicia, e na difusión da doutrina católica, a obri-
gatoriedade do coñecemento da lingua por parte dos funcionarios destinados en
Galicia... Tamén se inician os estudos etimolóxicos e lexicográficos sobre a lingua
propia do país.
Así, por primeira vez, moitos anos despois que outras linguas románicas, o galego
convértese en obxecto de preocupación lingüística e mesmo ideolóxica. Son os
primeiros pasos para facer posible o rexurdir cultural do século xix.

O obxectivo dos «ilustrados» era

esvaecer as tebras nas que vivía
a humanidade coa luz da razón.
Por iso se coñece tamén o século
xviii como o Século das Luces.

Na imaxe, A cea dos filósofos,

onde se pode ver a Voltaire,
D´Alembert, Condorcet e
Diderot.

179
 2.2. Características do galego medio

Neste período, a nosa lingua sofre un acusado proceso de vulgarización e cas-

telanización. Aparecen e desenvólvense os principais fenómenos dialectais que
caracterizan o galego moderno.

Galicia no século xviii Na web

Coa chegada dos Borbóns, o século xviii significa o reforzamento do centralismo político; Amplía a información sobre as
pero, ao mesmo tempo e da man dos ilustrados (Cornide, Lucas Labrada, Pedro Antonio características do galego me-
Sánchez Vaamonde...), xorden os primeiros sinais de inquedanza e denuncia da marxinación, dio.
do atraso e da inxustiza á que está sometida Galicia, así como a proposta de solucións. Nacen
así as «Sociedades Económicas de Amigos del País», a «Academia de Agricultura del Reino
de Galicia», etc.

A ctividades
4 A historia de Galicia, como a da lingua galega, presenta grandes contrastes
entre unhas épocas e outras. En que medida cres que isto nos afecta aos
galegos de hoxe? Pensas que pode haber algunha relación entre a situa-
ción cultural, social, económica e política da Galicia de hoxe e a da Galicia
medieval e moderna? Coidas, pola contra, que esas son historias pasadas?
Abride un debate, se vos parece oportuno.

O pazo de Oca, reformado

nos séculos xvii e xviii, é un
dos mellores expoñentes da
arquitectura señorial deste
tempo en Galicia.
Destaca tamén o xardín, con
excepcionais especies vexetais
autóctonas e exóticas; e unha
coidada arquitectura da paisaxe
e do tratamento da auga nos
estanques e canles que o
atravesan.

180
 9
Unidade
3A
 Idade Contemporánea: galego
moderno
A época coñecida como Idade Contemporánea (séculos xix, xx e xxi) está mar-
cada polo desenvolvemento dun proceso de dignificación social e recoñece-
mento cultural do idioma galego, que ten como consecuencia máis salienta-
ble a recuperación da escrita.

Aínda que existen diferenzas importantes entre o século xix e o xx dentro da his-
toria da lingua, estas non impiden que poidamos considerar ambas as centurias
como dúas partes dun único período denominado galego moderno.
Por vez primeira aparece un sector da sociedade galega que se amosa claramente
comprometido coa lingua e coa sociedade.
Este sector defende unha liña de recuperación e normalización do idioma que
comeza a primeiros do século xix.
A defensa da lingua atravesa, con vigor, o limiar do século xx e prosegue ata os no-
sos días sen volta atrás, pero cos altos e baixos derivados das incidencias políticas
deste século tan convulso.

3.1 O galego no século xix. O Rexurdimento

A reacción ás invasións napoleónicas e o Romanticismo fan agromar en Europa a

defensa das linguas e dos valores de cada comunidade. Este século supón para
Galicia o rexurdimento lingüístico e cultural e o descubrimento da propia identi-
dade.
Podemos distinguir tres etapas no uso do galego nesta época:
■■ A primeira etapa (1808-1833) coincide coa invasión francesa e a fin do absolu-
tismo e comprende obras de carácter político e propagandístico.
■■ A segunda etapa (1833-1863) comprende a época de desenvolvemento do
provincialismo. Na web
■■ A terceira etapa (1863) iníciase coa publicación de Cantares Gallegos de Rosa- Amplía a información sobre o
lía de Castro, que inaugura o Rexurdimento da nosa literatura. provincialismo.

Os primeiros anos (1808-1833/1840)

Nos primeiros anos do século xix, durante a invasión francesa de España (1808),
o galego recupera o ámbito da escrita, que se manifestará nunha belicosa
propaganda antifrancesa.

A invasión napoleónica ten como consecuencia a quebra da estrutura política de

España, polo que a defensa fronte ao invasor se organiza de xeito autónomo. Así,
catro séculos despois da súa virtual desaparición, o reino de Galicia cobra nova-
mente vida para loitar na guerra contra os franceses.
A necesidade de chegar aos sectores populares da sociedade galega e captalos
para a causa antifrancesa fai que nos textos de propaganda predomine o galego,
xa que esta é a lingua maioritariamente falada polos mozos candidatos á contenda
armada.
Os sectores máis reaccionarios da sociedade (fidalgos e clérigos absolutistas) son
os máis interesados en organizar e dirixir a guerra, xa que co exército francés pene-
tran tamén ideas innovadoras e revolucionarias, que poñen en perigo os privilexios
de clase.

181
 O Prerrexurdimento (1833/1840-1863)
Na década de 1830 o Estado liberal realiza unha nova estruturación administrativa
e territorial e crea un sistema escolar independente da Igrexa; isto supón un avan-
ce educativo pero tamén un retroceso para as linguas vernáculas pois persegue a
uniformidade lingüística en castelán.
Por outra banda, a nova división administrativa repartía o territorio do antigo reino
de Galicia en catro provincias, trazadas dun xeito aleatorio e sen fundamento his-
tórico ou social. Tamén segregaba territorios culturalmente galegos adscribíndoos
ás provincias de Zamora, León e Asturias.
Como reacción a isto, xorde nalgúns sectores da pequena burguesía liberal un
movemento coñecido como provincialismo, que ten como obxectivo reivindicar
a unidade de Galicia como provincia única e indivisa. O provincialismo supón o
primeiro paso cara a unha toma de conciencia política de carácter galeguista.

Os provincialistas non utilizaron o galego no discurso político, pero reclama-

ron o dereito a ser escolarizados en galego e o recoñecemento da especifi-
cidade lingüística.

No ano 1861 convócase na Coruña un concurso poético, os Primeiros Xogos Flo-

rais. Os poemas galardoados foron publicados no ano seguinte en forma de libro
baixo o título El Álbum de la Caridad, ao que se incorporou como complemento
un Mosaico de nuestros vates gallegos contemporáneos, converténdose así na
primeira antoloxía da poesía galega moderna.

No Álbum de la Caridad
aparecen autores relevantes
da nosa literatura como Añón,
Pondal ou Rosalía de Castro.

182
 9 Unidade
O Rexurdimento pleno (1863-1900)
O Rexurdimento pleno foi en boa medida unha creación do provincialismo, na
súa liña culturalista. Desde entón calquera movemento que pretendese elaborar
un discurso político-cultural en Galicia ou para Galicia non podería obviar a reivin-
dicación dos dereitos lingüísticos.

Cantares gallegos (1863) de Rosalía, primeiro libro monolingüe galego, é o

evento que marca o inicio do Rexurdimento pleno das nosas letras.

Nesta etapa, outros acontecementos relevantes son:

■■ En 1880 publícanse, entre outras, Follas novas, de Rosalía, e Aires da miña terra,
de Curros Enríquez.
■■ Publícanse as primeiras gramáticas do galego: a de Francisco Mirás (1864), a de
Xoán Cuveiro Piñol (1868), a de Xoán Antonio Saco e Arce (1868) e a de Marcial
Valladares (1892)
■■ Aparecen os primeiros dicionarios bilingües de galego-castelán: o de Francisco
Xabier Rodríguez (1863), o de Xoán Cuveiro Piñol (1876) o de Marcial Valladares
(1884).
■■ Xorde a prensa en galego co xornal bilingüe El Heraldo Gallego (Ourense,
1874), dirixido por Valentín Lamas Carvajal, quen tamén dirixe entre 1876 e
1890 O Tío Marcos da Portela, a primeira publicación periódica (quincenal) es-
crita integramente en galego. Máis tarde publícase na Coruña o periódico Gali-
cia (1884-1887) e en Lugo (1890), A Monteira.
■■ Nace a primeira editorial galega, Biblioteca Gallega (1885), dirixida por Martí-
nez Salazar.
■■ Comezan a realizarse estudos literarios como El idioma gallego (1886), de An-
tonio de la Iglesia.
A partir de 1889, o galeguismo vive unha segunda xeira coñecida como rexiona-
lismo, movemento herdeiro do provincialismo que ten como principais valedores
a Alfredo Brañas e a Manuel Murguía. En 1891 fórmase a «Asociación rexionalista»,
talvez o primeiro partido galeguista da historia.

Os celtas
Os celtas galegos, ou como dicía o latino, os célticos, ocuparon todo o solo da vella Gallae-
tia. O promontorio Nerio que –son as palabras de Estrabón– forma a extremidade da banda
occidental e setentrional da Iberia, serve como división xeográfica para separar dous pobos
numerosos, célticos ambos, e importantes os dous: un, o dos lusitanos, a quen o príncipe dos
xeográfos fai chegar ata o Cabo Nerio; outro, o dos cántabros. A todos une e agrupa baixo
a común denominación de «montañeses», denominación que chegou case ata os nosos días;
de todos parece ocuparse como de xentes que teñen a mesma orixe, costumes parecidos,
linguas afíns, igual relixión, idéntica vida.
Subdividía estas grandes divisións en numerosos pobos, que apenas se atreve a nomear, tan
difíciles parece que eran para o verbo latino, cando valera máis dicir para a súa memoria, pois
non eran nin máis bárbaros nin máis ásperos que os da Galia e os da Britania. E deste xeito
cubrían a falta de noticias e ocultaban o pouco coñecemento que tiñan do noso país, ou da
falta de importancia que concedían a estas xentes. En conxunto se ocupa dos seus costumes
e os describe Plinio, pero un e outro xeógrafo conveñen que Galicia, aparte de algunhas co-
lonias gregas sen nome nin importancia, estaba poboada por celtas a quen Herodoto dá por
establecidos no século i a de C.
Manuel Murguía e Benito Vicetto, Historia de Galicia, tomo I

183
 3.2. Comezo da «estandarización»

Ricardo Carballo Calero distingue tres fases no proceso de estandarización da lin-

gua galega a partir do Rexurdimento, baseándose nas diferentes actitudes dos
escritores con respecto ao uso do idioma:
■■ Dialectalismo. Cada escritor utiliza na súa escrita a variedade que está afeito a
escoitar na súa zona de procedencia. Na web
■■ Interdialectalismo. O escritor, na medida en que vai coñecendo outras varieda- Amplía a información sobre o
des, selecciona os aspectos que máis lle gustan dos diversos falares. comezo da estandarización da
lingua galega.
■■ Supradialectalismo. O modelo de lingua estándar non debe basearse en nin-
gún dialecto concreto, senón que debe estar por riba deles integrándoos a to-
dos. É a fase definitiva, á que se chegará no século xx.
Para Benigno Fernández e Henrique Monteagudo, as establecidas por Carballo
Calero non serían fases sucesivas do proceso de normativización, senón tenden-
cias que coexisten en diferentes momentos da historia do galego moderno. As
etapas sucesivas que eles propoñen son as seguintes:
■■ Galego popularizante (ata fins do xix). Caracterizado por ter como fonte princi-
pal o galego oral, con todas as súas eivas (castelanismos, vulgarismos, dialecta-
lismos...), e pola escasa pretensión codificadora.
■■ Galego enxebrizante (ata 1936). Caracterizado polo predominio da tendencia
diferencialista con relación ao castelán e a exaltación da dimensión «enxebre»
do idioma. Os escritores comezan a sentir a necesidade perentoria de crear un
modelo de lingua escrita.
■■ Galego protoestándar (ata fins dos 70). Caracterizado pola simplificación orto-
gráfica (eliminación de apóstrofos, guións, acentos circunflexos e graves) e polo
predominio da tendencia purista (preservación da lingua do influxo foráneo,
sobre todo castelán).
■■ Galego estándar (ata hoxe). Caracterizado pola procura dun galego supradia-
lectal, fiel á lingua oral, coherente coa historia e coa actualidade da lingua e
harmónico coas outras linguas do seu contorno.

O galego enxebrizante
caracterízase polo
diferencialismo e a necesidade
de crear modelo de lingua
escrita.
Na imaxe, exemplar da Revista
Nós de 1920.

184
 9
Unidade
A ctividades
5 Elabora un resumo, de vinte e cinco liñas aproximadamente, no que se re-
collan os aspectos máis salientables do período da historia da lingua galega
coñecido como «galego moderno» (séculos xix e xx).

6 Repara no fragmento da obra de X. M. Pintos, A gaita gallega.

a) Busca información sobre o autor e a obra.
b) Indica aspectos gráficos nos que observes que este texto se afasta do
galego normativo.
c) O texto presenta unha notable corrección no nivel léxico pero detéc- Na web
tanse algúns castelanismos que afectan, sobre todo, a formas verbais.
Localízaos e indica as formas que corresponden no galego normativo. Elabora un póster sobre a evo-
lución da lingua galega dende
d) Fai unha versión resumida en galego actual do fragmento. a Baixa Idade Media ata o sé-
culo xx.
A USURA
Nun-ha aldea como as mais Nin andaba vagamundo,
Que cae debaixo do ceo Nin jogaba o timbareiro,
Nun-ha esquina deste mundo Nin as cousas de este mundo
Que está de petoutos cheo; Lles mostraba muito apego;

Tirando frente ò naris Que estudiaba dia e noite

Indo para alá en direito, Enseñaba o evangelio
Terra muy ben conocida Amostrando a sua conduta
Por ter os ubres recheos De tal doutrina un espello.

Que cubizan e que monjen Tiña na porta da casa

Mais que os nados os alleos, Escrito un gordo letreiro
Ubres que non escurrichan Que seique Dicite in lumine1
Que sinon ja estaban secos. Decia e mais super tecto.2

Habia un cura ja andado Ja po la esqueira subindo

Que podia ser bo crego Habia outros muitos testos
Porque non tiña sobriños, Do capítolo vinte e tres
Nin tiña ama de goberno, Que predicou S. Mateo.

Nin tampouco comerciaba, E nun cadro muy bonito

Nin tampouco era aparceiro, Dentro do seu apousento
Nin tiña de seda a roupa Liase libri sapientiae
Nin cabalos de recreo, Todo o capítolo sesto. [...]

1
Falade á luz do día.
2
A cuberto.

7 Confecciona un guión para unha exposición oral cos datos máis relevantes
para a historia da lingua galega entre os séculos ix e xix.

8 Expón as circunstancias que, ao teu xuízo, explican a traxectoria da lingua

galega ao longo da súa historia.

185
 Repaso da unidade
Lectura
Como e por que os escribáns deixaron de empregar o galego
Para os que a cotío apousamos os ollos nos instrumentos medievais en galego, que a milleiros se conservan aínda
nos arquivos, non é ningún segredo que o noso idioma acadou o meirande desenvolvemento na baixa Idade Media.
Os nosos escribáns encheron cunha fala ás veces requintada os formularios de Dereito. E mesmo poderiamos traer
exemplos nos que a Santa Teoloxía, con verbas altas e sinxelas, descende a encamiñar a «postrumeira vontade» de
quen no intre derradeiro suspira a un tempo polo que deixa e polo que espera.
O galego é entón a fala dos vasalos e dos señores, dos cregos e dos labregos, é óese mesmo nos concellos que nas
igrexas, mesturado co latín nas prédicas e nas cerimonias.
E esto así dito e outorgado ergueuse o dito chantre e tomou por las maos aos ditos Afonso Ougea e Tereixa
Alvares e en suas maos feceron logo palavras de casamento ambos e dous, segundo que manda a nosa Santa
Madre Iglesia, dizendo o dito Alfonso Ouge que recebía a dita Tereixa Alvares por su muller boa e a dita Tereixa
Alvares dizendo que reçebia ao dito Afonso Ougea por seu marido boo e leal...
Así se fixo un casamento, nos comezos do catrocentos, segundo as notas de Estevo Pérez, chanceler do Cabido da
Catedral de Ourense.
Namentres gobernan os adiantados, a conciencia de Reino de seu mantivose viva. Pero a anarquía feudal –porque en Ga-
licia houbo feudalismo como en ningures– trouxo o debilitamento das vellas institucións xurídicas. De contado, cos Trasta-
maras, veñen de fóra arreo bispos, alcaldes, maiores, correxidores, deáns de cabidos e mesmo cregos, cóengos e abades.
De por parte, chegan aquí xentes doutros reinos, para seren donos de terras e vasalos: os Estúñigas, en Monterrei;
os Enríquez, en Monforte de Lemos; en Ribadavia, os Sarmientos, e en Allariz, os de Benavente. E arrastran tras súa
criados, recadadores e escribáns. Non é de estrañar, por ende, que endexamais empreguen o galego nas súas cartas
aos concellos e aos vasalos.
Xa desde mediados do século XV, paseniñamente, vanse desfigurando tanto os antropónimos como como os topó-
nimos. A miúdo atopamos trocada a eufonía galega coa supresión dos ditongos e vemos así Pereira convertido en
Perera; Sequeira en Sequera; Codeiro en Codero e San Juan de la Cueva o tan coñecido San Xohán da Cova.
Para o caso, coidamos decisiva a lei promulgada en 1480, a petición dos procuradores das Cortes de Toledo, pola
que se ordena que de entón en diante non se conceda título de escribán sen exame e sen licencia do Real Consello.
Daquela os escribáns de Galicia tiveron que deixar os seus formularios para aprenderen os alleos. De agora en diante
xa non comezarán os protocolos co «Eno nome de Deus, Seipan quantos esta carta viren... ». E velaí como e por que
os escribáns deixaron de empregaren o galego.
Xesús Ferro Couselo, Homenaxe a Ramón Otero Pedrayo, 1958

A ctividades
1 Que clases sociais son as que utilizan o galego
na Galicia da Idade Media? E o castelán?
2 Segundo o autor, cales foron as principais cau-
sas da decadencia do galego nos textos da ad-
ministración?
3 Por que as variantes galega e portuguesa do
galego-portugués correron distinta sorte?
5 En que idioma cres que se redactaría na actua-
lidade unha acta de casamento como a que re-
colle o texto?
6 Pon algún exemplo de topónimo castelanizado
que oíras ou leras nalgunha ocasión.
7 En que época aparecerán as primeiras voces
que reivindiquen unha volta ao uso do galego
na administración e na Igrexa?

4 Escribe en galego actual o fragmento que apa- Na web

rece en galego medieval («E esto así dito...»). Repasa os conceptos esenciais da unidade.

186
 Unidade 9

En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
Galego antigo ou galego-portugués
Fase común do galego e do portugués ata o século xiv.
Evolución
Posteriormente, aumenta prestixio do portugués como lingua oficial fronte á marxinación do galego.

Ata 1350, galego, lingua da cultura e da administración.

Lingua normalizada e esplendor literario: lírica galego-portuguesa.
Periodización
Mostras de conflito lingüístico con Fernando III.
Desde 1350: o galego cede ao castelán o seu terreo como lingua da administración.

Características Gran variabilidade lingüística e inestabilidade gráfica.

Galego medio
A partir do século xvi, o castelán, vai ser a única lingua oficial e lingua de cultura xunto ao latín.

O galego, lingua da maior parte da poboación, perde presenza entre as clases dominantes e queda relegado a usos coloquiais.

Co Renacemento e a imprenta, prestixio doutras linguas mentres o galego só se conserva en usos orais
Séculos xvi e xvii e en rexistros populares.
É relevante o factor desgaleguizador da Igrexa.
Cambio na consideración do galego por parte dos ilustrados: reivindicación do seu uso no ensino, na
Século xviii igrexa e na administración.
Inícianse os primeiros estudos lexicográficos.

Características Proceso de vulgarización e castelanización.

A idade contemporánea. Galego moderno

Dignificación social e recoñecemento cultural do idioma galego. Recuperación da escrita.

Primeiros anos (1808-1833/1840): recuperación da escrita en textos de propaganda antifrancesa.

Prerrexurdimento (1833/1840-1863): os provincialistas reclaman o dereito á escolarización en galego.
Primeiros Xogos Florais e primeira antoloxía de poesía galega (Album de la Caridad).
Século xix Inícianse os primeiros estudos lexicográficos.
1863-1900: Rexurdimento pleno.
Publicación de Cantares Gallegos, de Rosalía de Castro.
Publicación de gramáticas e dicionarios.
Xorde a prensa en galego.

A estandarización do galego
Dialectalismo.
Actitude dos escritores
Interdialectalismo.
respecto ao idioma
Supradialectalismo.
Galego popularizante (ata fins do XIX)
Fases do proceso de Galego enxebrizante (ata 1936).
normativización Galego protoestándar (ata fins dos 70).
Galego estándar (ata hoxe).

187
 Comentario de textos
A industria do liño en Galicia
Dixemos que Galicia tiña unha industria no século xviii.
De feito, tiña varias, todas elas boiantes. Algunhas da-
quelas industrias encontrábanse en comarcas especiali-
zadas, como os ourives lugueses de Bonxe, os canteiros
de Pontevedra, os cordeiros do Sil ou os curtidores de
Caldas. Na costa existía unha industria de transforma-
ción do peixe: escabeche de ostras, secado de congro
ou de polbo e, sobre todo, a salga da sardiña.
Pero nesas décadas de finais do século xviii a principal
industria galega era o liño. As factorías de liño non eran
fábricas urbanas. O tecido cultivábase e traballábase
nas casas labregas ao tempo que se atendían os labo-
res agrícolas.
Desta miríade de obradoiros domésticos saía unha
inxente produción que, logo de descontado o mercado
interno, exportábase a Castela, Portugal e Madrid. Nas
capitais, todo o mundo coñecía as «viveiras» (de Vivei-
ro), as «lourenzás» (por Lourenzá), ou as «coruñesas». O
«milagre da moda galega» do século xx tivo un prece-
dente case xémeo naquela febre do liño do século xviii.
Xunto a este comercio humilde convivía outro de luxo.
A Real Fábrica de Mantelería da Coruña producía teci-
dos de liño de alta calidade, as chamadas «holandas»,
coas que se cubría a mesa do rei.
A Real Fábrica non chegou a ter unha grande importan-
cia económica pero, polo menos, introduciu a tecno-
loxía de branqueado do liño que axudou aos pequenos
tecedores a obter un produto de calidade.
Como sucedera na Era Compostelá da prosperidade, o
afundimento veu precedido dun apoxeo. Na segunda
metade do século xviii, o crecemento da poboación na
Coroa de Castela provocou un aumento espectacular
da demanda do liño, á que se sumou o comercio con
América. En Mondoñedo triplicáronse de golpe os tea-
res. Agora o problema era que non había liño abondo
para tantos compradores.
A «fame de liño» chegou a ser tal que algúns empre-
sarios galegos importárono de Rusia, de Riga e San
Petersburgo, ao porto de Ribadeo. Axiña o liño ruso
catapultou a produción a un máximo histórico. Pero a
xeopolítica entrou en xogo e o desastre para o liño ga-
188
lego comezou, de todos os lugares imaxinables, nada
menos que na India.
En 1717, os ingleses obtiveron dos maraxás o derei-
to a importar grandes cantidades dunha materia prima
que permitía fabricar tecidos máis baratos: o algodón.
A diferenza do liño, o algodón era fácil de mecanizar e
isto fixo de Manchester a cidade pioneira na revolución
industrial. A súa primeira vítima foi a propia industria
manufactureira da India, que se desmantelou para con-
verter este país en exportador de tecidos. A segunda
vítima, no outro extremo do globo, vai ser Galicia, que
viu desmantelarse a súa manufactura do liño.
Galicia podía terse reciclado, como fixeron outros paí-
ses liñeiros coma Irlanda ou Escocia, pero xustamente
neste tempo España foi á guerra contra os ingleses e
Galicia, como a Bretaña, quedou fóra do mercado.
O rei seguía xantando nos seus manteis fabricados na
Coruña con liño galego, pero os seus súbditos come-
zaban a arruinarse. Mentres, os empresarios cataláns si
deron o salto ao algodón en tempo e aí foi a orixe do
despegue catalán.
Cando o rei cambiou a súa mantelaría por outra de al-
godón (feito que aparece rexistrado nos libros da Casa
Real) foi o toque de defuntos para a industria galega.
Pero, quen podía culpalo? Para entón, mesmo na pro-
pia Galicia as familias acomodadas preferían o algodón
máis barato que chegaba do estranxeiro ao liño galego,
que ía subindo rapidamente de prezo.
O contrabando era imparable, entre outras cousas por-
que todos os barcos da inspección fiscal afundiran na ba-
talla de Trafalgar... Por non falar do que poderiamos cha-
mar «marketing agresivo» dos paneiros ingleses, como
cando en 1825 sete buques de guerra británicos toma-
ron a Illa de Arousa para usala como base comercial.
O desastre foi de proporcións descomunais. Todo o
que quedou daquela aventura son algúns teares nos
museos etnográficos, algúns topónimos (Liñares, Poza
do Liño, Liñeiras) e as famosas palilleiras de Camariñas,
tomadas erroneamente como unha reliquia do folclore
tradicional de Galicia. Non o son. Son as últimas repre-
sentantes do que poderiamos chamar «folclore indus-
trial».
Miguel Anxo Murado, Outra idea de Galicia (adapt.)

O comentario crítico: conclusión
A conclusión ten como obxectivo recoller os aspec-
tos máis salientables do texto e enfrontar os criterios e
ideas expresadas polo autor, coas propias do comen-
tarista.
Nesta sección exprésase un xuízo de valor, definitivo
e argumentado, sobre todo o texto que servirá como
peche do exercicio.
A conclusión debe ser sintética e persoal, obxectiva ou
subxectiva, pero en calquera caso, razoada e allea a
opinións arbitrarias.
É fundamental evitar as impresións persoais de agrado
ou rexeitamento sen xustificar ou resumidas nun simple:
«estou / non estou de acordo co que di...»
Unidade 9
1 Explica o significado das palabras subliñadas.
2 Indica o tema do texto e fai un resumo.
3 Elabora un esquema coas ideas ordenadas xerarqui-
camente.
4 Identifica, localiza e tipifica o texto.
5 Comenta a actualidade e a orixinalidade do tema e
do seu tratamento
6 Sinala a intención do autor e a finalidade do texto.
7 Comenta o devir cronolóxico da industria galega do
liño e as causas do auxe e do decaemento.
8 Expón razoadamente a túa opinión persoal acerca
do expresado no texto.
189
 10 A variación
e a diversidade
lingüística

Diversidade biocultural
A diversidade ecolóxica e esencial para que se man-
teña a vida no planeta. Todos os organismos vivos
(plantas, animais, bacterias e humanos) sobreviven
mediante unha rede de relacións complexa e delicada.
Se danamos un elemento deste ecosistema podemos
desencadear consecuencias imprevisibles para todo o
sistema.
Queremos explicar tamén o concepto de diversidade
biocultural. A diversidade de vida na Terra non só está
formada pola variedade de especies de plantas, ani-
mais e ecosistemas que atopamaos na natureza (biodi-
versidade), senón tamén pola variedade de culturas e
linguas nas sociedades humanas (diversidade cultural
e lingüística); e esta diversidade cultural e lingüística
presenta diversas amezas.
Os vínculos entre lingua, cultura e medio indican que
a diversidade biolóxica, cultural e lingüística deben ser
estudadas xuntas, como ramificacións da vida na Terra.
O termo diversidade biocultural quere atender a un
novo campo de estudo que ten como obxectivo anali-
zar a natureza das relacións entre os tipos de diversida-
de e os seus niveis, desde o local ata o global. Pretende
identificar as zonas onde a biodiversidade cultural está
sendo danada e buscar estratexias e solucións para
contrarrestar as consecuencias deses danos, co obxec-
tivo de restaurar e protexer a diversidade da vida.
Sharing a world difference. The earth´s linguistic, cultural and
biological diversity, UNESCO (trad. e adapt.)

Sobre a lectura

1 Comprendes o concepto de diversidade biocultural?

2 Na nosa sociedade é común a defensa da diversida-
de ecolóxica. Cres que tamén cómpre defender a
diversidade biocultural?
3 Debatede na aula a relevancia da diversidade biocul-
tural e as implicacións que derivan da súa defensa.

190
 10
1 Introdución

Unidade
A humanidade preséntase como un mosaico de razas, culturas e linguas diferen-
tes, pero, móstrase homoxénea en cuestións como a definición do ser humano
na natureza, a consideración da tradición como fonte de coñecementos ou a re-
gulamentación das relacións sociais. Ben é verdade que, na busca de solucións
concretas, cada comunidade tenta atopar aquelas que mellor se adaptan en cada
momento ás súas peculiaridades. Desa circunstancia nacen as diferentes tradicións
culturais e hábitos sociais que identifican as distintas nacións.
Debemos afacernos a ver na diversidade cultural, étnica e lingüística unha con-
dición esencial da natureza humana e aprender a respectar e valorar esa riqueza
como o principal patrimonio común da humanidade, sen que isto supoña un obs-
táculo para o desenvolvemento social e económico de todas as nacións nin para o
recoñecemento universal dos dereitos e liberdades individuais.

1.1 Unidade da linguaxe e variedade das linguas

A linguaxe humana maniféstase de maneira particular nas comunidades culturais

en miles de linguas diferentes. En cada comunidade, a lingua propia é sinal de
identidade e vínculo de unión entre os individuos; pero, tamén, un obstáculo para
a relación cos membros das outras comunidades.
En calquera caso, nunca se debe esquecer que todas as linguas nacen dunha capa-
cidade única, universal e común a toda a especie: a linguaxe humana.

A variedade lingüística é un fenómeno que se observa, por unha banda, na

gran cantidade de linguas que se falan no mundo e, por outra, no interior de
cada idioma.

A variación intralingüística engloba as variedades internas, comunmente denomi-

nadas dialectos, «acentos», xergas, falares, etc. Estas diferenzas internas manifés-
tanse en catro planos ou eixes: o temporal ou histórico, o espacial ou xeográfico,
o sociocultural e o situacional.

Antigo manuscrito hebreo.

191
 2 A variación intralingüística
Atendendo á diversidade interna das linguas, o lingüista romanés Eugen Coseriu
estableceu o concepto de lingua histórica e clasificou as súas variedades internas,
tal como explica neste texto:
A lingua histórica é aquela que se constituíu historicamente como unidade
ideal e identificada como tal polos seus propios falantes e polos falantes
doutras linguas, comunmente aceptada mediante un adxectivo «propio»:
lingua galega, lingua inglesa, lingua francesa, lingua española, etc.
Unha lingua histórica presenta sempre variedade interna. En efecto, en tal
lingua adoitan presentarse diferenzas internas, máis ou menos profundas,
correspondentes a tres tipos fundamentais:
a) diferenzas diatópicas, é dicir, diferenzas no espazo xeográfico;
b) diferenzas diastráticas, ou sexa, diferenzas entre os estratos socio-cultu-
rais da comunidade lingüística;
c) diferenzas diafásicas, é dicir, diferenzas entre os diversos tipos de moda-
lidades expresivas. As diferenzas lingüísticas que, nun mesmo estrato socio-
cultural, caracterizan a grupos «biolóxicos» (homes, mulleres, nenos, mozos)
e profesionais tamén poden considerarse diafásicas.

A ctividades
1 Define coas túas propias palabras que se entende por variación intralingüís-
tica e lingua histórica.

192
 10
Unidade
2.1. Variación diacrónica ou histórica

A variación diacrónica sitúase no eixe temporal, está constituída polas dife-

renzas que as linguas presentan ao longo da súa evolución no transcurso da
historia.

A variación diacrónica dunha lingua vén condicionada polas distintas situacións Na web
sociais e culturais nas que esta se desenvolve historicamente. Amplía a información sobre lin-
Cada unha das variedades históricas da lingua que presenta unhas características gua e dialecto.
homoxéneas e aparece claramente delimitada no tempo recibe o nome de varie-
dade sincrónica (do grego συ′ν, «con», «xuntamente»).
O conxunto das variedades sincrónicas constitúe e define a variación diacrónica
dun idioma.
No galego, como xa vimos nas unidades 8 e 9, pódense distinguir varias etapas
históricas coas súas variantes características:
–– Galego antigo ou medieval (séculos x a xv).
–– Galego medio ou dos Séculos Escuros (séculos xvi a xviii).
–– Galego moderno (a partir do Rexurdimento do século xix ata hoxe).
Ademais, dentro de cada etapa, aínda se poden distinguir outras variedades lingüís-
ticas propias de momentos históricos determinados: o galego do Rexurdimento, o
galego do primeiro terzo do século xx, o galego desde 1980 á actualidade, etc.

2.2. Variación diatópica ou xeográfica

A variación diatópica desenvólvese no eixe espacial e está composta polo

conxunto das diferenzas lingüísticas propias de cada zona do territorio ocupa-
do por unha lingua histórica.

A variación diatópica vén condicionada polas peculiaridades idiomáticas caracte-

rísticas das diferentes áreas xeográficas onde se fala un idioma.
Cada unha das variedades xeográficas dunha lingua caracterizada por uns trazos
comúns e claramente delimitada no espazo recibe o nome de variedade sintópica
(comunmente denominada dialecto).
O conxunto das variedades sintópicas constitúe e define a variación diatópica
dun idioma.
A continuación tes unha mostra da variante diatópica occidental con seseo e ghea-
da. O primeiro texto é unha transcrición semifonolóxica, mentres que o segundo
está en galego estándar.
Pois..., vouch’a contar alkho dos Carnavales, a ver..., si me sale alkho, mira, hoxe
por èkhèmplo, aquí’n Boiro, pois... vai a haber o desfile de..., de murkhas è de...
carròsas, si hai alkhunha, choqueiros... Vamos intentar que Sònia fakh’às fillòas è
mas as orellas, eu axudareill’un pouquiño...
Pois vouche contar algo dos Carnavais, a ver se me sae algo. Mira, hoxe, por exem-
plo, aquí en Boiro, pois vai haber o desfile de..., de murgas e de carrozas, se hai
algunha, choqueiros... Imos intentar que Sonia faga as filloas e mais as orellas, eu
axudareille un pouquiño...
Extraídos do Arquivo Dialectal do Galego Oral: http://ilg.usc.es/ago/ (adapt.)

193
 2.3. Variación diastrática ou sociocultural

A variación diastrática está formada polas diferenzas lingüísticas propias dos

estratos sociais, económicos, etc. aos que pertencen os falantes.

As variedades socioculturais da lingua denomínanse variedades sinestrática, so-

ciolectos ou niveis de lingua. O conxunto das variedades sinestráticas forma a
variedade diastrática dun idioma.
Os factores que condicionan os sociolectos son:
■■ O nivel cultural e de instrución idiomática. A pertenza á clase social alta e a
maior formación cultural implica maior nivel de lingua; aínda que a educación
obrigatoria e os medios nivelan as diferenzas entre os grupos.
■■ O lugar de residencia. Polo xeral, os modos idiomáticos rurais son conservado-
res e teñen unha menor castelanización. Os modos urbanos están máis expostos
ás innovacións e, en Galicia, á presión do castelán.
■■ A profesión. A ocupación profesional é un condicionante importante para a
adscrición a un determinado sector social e cultural.

O nivel de lingua

O nivel de lingua é a destreza lingüística que por extracción social, cultura e

educación posúe un falante.

■■ Nivel culto. Nivel máximo de corrección lingüística, propio de falantes con for-
mación cultural elevada.
Características: dicción clara, corrección gramatical e riqueza léxica, exactitude
e precisión na expresión, utilización limitada dos códigos non verbais.
Don Venceslau foi obxecto dunha sanción pecuniaria por conducir en estado de
embriaguez e derrubar un dos sinais luminosos que ordenan o tránsito.
■■ Nivel medio. Nivel estándar de lingua das persoas de cultura media; é a mo-
dalidade empregada pola Administración, os medios de comunicación ou o
ensino.
Características: respecto polas esixencias normativas, austeridade expresiva.
Don Venceslau foi multado por conducir bébedo e por tirar un dos semáforos.
■■ Nivel popular. Nivel propio de persoas con pouca instrución idiomática. Distín-
guese por usar moito os códigos extralingüístico e paralingüístico.
Características: alto nivel de subxectividade, maior uso das funcións apelativa,
expresiva e fática, frecuentes apelacións ao oínte, importancia dos códigos non
verbais, recorrencia a frases feitas, refráns e retrousos, incorreccións gramati-
cais.
Oíches? Ao Señor Venceslau calzáronlle unha multa; non o sabes? Porque... dis-
que andaba medio peneque co coche e... seica se espetou contra un semáforo.
■■ Nivel vulgar. Nivel baixo propio de persoas sen instrución.
Características: pronuncia descoidada, vulneración das regras gramaticais e fre-
cuentes incorreccións fónicas, morfosintácticas e léxicas (vulgarismos), elevado
ton de voz, pobreza de vocabulario e uso de palabras malsoantes.
Mi ma! Ao Vencislao...; non vexas pavo, metéronchelle un puro qui nin diola.
Iba conducindo o buga cunha chispa que alumiaba; levouse posto un semáfaro.

194
 10 Unidade
2.4. Variación diafásica ou situacional

A variación diafásica está relacionada coas situacións nas que se usa a lingua
ou co tipo de comunicación que establece o falante.

Cada unha das variedades situacionais da lingua denomínase variedade sinfásica,

nivel de fala, estilo ou rexistro lingüístico. O conxunto das variedades sinfásicas
constitúe e define a variación diafásica dun idioma.
A variación diafásica está determinada por varios factores.
■■ A canle de comunicación. Refírese ás diferenzas entre os usos orais e escritos:
maior planificación da escrita, maior espontaneidade da oral; etc.
■■ Os interlocutores. A personalidade, a relación entre eles, o estado de ánimo,
a profesión, a idade… reflíctense na modalidade idiomática empregada. Por
exemplo: non se fala igual cun coñecido ca cunha persoa descoñecida.
■■ O tema da comunicación. O tema impón uns modos idiomáticos nos usos parti-
culares. Por exemplo: unha crónica de sucesos e unha de deportes.
■■ A situación comunicativa. Se estamos nun lugar con moito ruído (unha disco-
teca, unha rúa en obras…), elevaremos o ton de voz e usaremos os códigos non
verbais; pero, se falamos por teléfono, a comunicación vai ser só verbal.
■■ O contexto ou contorno lingüístico. O tipo de texto que elixamos marca a ex-
presión lingüística e a modalidade do discurso. Por exemplo: é diferente escribir
un poema ou un panfleto sobre un mesmo tema.

A comunicación oral, en
xeral, caracterízase pola
espontaneidade, o carácter
non planificado, o recurso da
entoación…

195
 O nivel de fala ou rexistro lingüístico

O nivel de fala ou rexistro lingüístico é a modalidade expresiva dunha situa-

ción comunicativa concreta determinada polo interlocutor, o tema e o con-
torno.

Podemos distinguir:
■■ Rexistro formal. Modalidade de uso idiomático elaborado, propio de situacións
formais académicas, literarias que esixen un nivel de planificación. Neste rexis-
tro caben variedades como a linguaxe científica e a linguaxe técnica, caracte-
rizadas por ter léxico propio.
■■ Rexistro coloquial. Modalidade de uso idiomático espontáneo, propio de situa-
cións informais de comunicación.
No rexistro coloquial inclúense as xergas esotéricas propias de grupos sociais
pechados ou marxinais. Empréganse en situacións concretas con finalidade críp-
tica ou para diferenciarse, como, por exemplo:
––As propias de oficios tradicionais, como o barallete dos afiadores ouren-
sáns; o verbo dos arxinas ou latín dos canteiros de Terra de Montes ou de
Cabana de Bergantiños; o verbo daordés ou xerga dos cabaqueiros, dos
telleiros do Rosal; o latín dos chafoutas, dos albaneis; a xerga dos cesteiros
de Mondariz, etc.
Cabana de Bergantiños, concello situado no fondo da ría de Corme e Laxe, na
Costa da Morte, non é un lugar coñecido por ser terra de canteiros, pero neste
lugar os artesáns da pedra desenvolvían o seu labor en diversas construcións,
desde un valado ata unha vivenda. Os canteiros de Cabana mantiveron unha
xiria coñecida como o latín ou ghalrrucio. Nesta fala hai palabras como: areo-
na (vaca), arría (pedra), aureta (auga), belo (cabalo), chiolo (carro), luncerna
(porta), murador (canteiro), napurra (raposo ou gato), rufo (lume)….
F. J. Varela Pose, “O latín dos canteiros en Cabana de Bergantiños” (extracto).

–– Outras como as de estudantes, soldados, «tribos urbanas», internautas, xoga-

dores de cartas, delincuentes, etc.

A ctividades
2 Seguindo os exemplos proporcionados sobre os distintos niveis de lingua,
inventa algunha outra mensaxe e recréaa adaptándoa aos diferentes niveis
idiomáticos.

3 Elabora un esquema que recolla a información máis salientable relativa á

variación diafásica e á diastrática.

4 Reelabora as seguintes expresións nun rexistro formal:

–– Agarda un pouco ho, que mentres capo non asubío.
–– Vaiche boa, atopalo a estas horas... Ese déitase coas galiñas.
–– Hoxe suamos a camisa, merecemos unha boa recompensa.
–– Esas raparigas, non hai maneira de que veñan ao rego.
–– Dúas para cada un e morra o conto. De acordo?
–– Marcho dar unha volta. Estou mallado.

196
 10 Unidade
2.5. Lingua funcional e variedade estándar

Lingua funcional
Tal como vimos nos apartados anteriores, unha lingua non é unha estrutura uni-
taria e homoxénea, senón un sistema complexo no que se cruzan unha serie de
variedades sincrónicas, dialectais, socioculturais e situacionais.
Para estudar e describir unha lingua, é preciso acoutar, dentro da súa variación in-
terna, unha modalidade sincrónica, unha variedade xeográfica, un nivel de lingua
e un rexistro lingüístico.

Unha lingua funcional é unha lingua sintópica, sinstrática e sinfásica.

A variación intralingüística complícase en territorios bilingües, como é o noso

caso, pois ademais das variacións internas cómpre ter en conta as interferencias
que se producen entre os sistemas que comparten dominio xeográfico e usuarios.
Nese sentido, na Galicia actual o cruzamento dos sistemas galego e castelán pro-
voca unha situación que pode resumirse nas seguintes variedades:
■■ Galego e castelán normativos. Modalidades que se aprenden no sistema edu-
cativo e se empregan nos medios de comunicación.
■■ Variedades dialectais do galego popular e castelán popular de Galicia.
■■ Formas mixtas de galego e castelán como as que resultan cando falantes gale-
gos fan un uso errado do castelán (castrapo) ou viceversa, cando falantes caste-
láns fan un uso errado do galego.

Variedade estándar
A variedade estándar é unha lingua funcional dunha lingua histórica; concreta-
mente, a que se escolle como modelo de lingua común e que é identificada e
aceptada polos falantes.

A variedade estándar correspóndese co nivel medio (ou culto) e co rexistro

formal. É a que se aprende no sistema educativo, a que utilizan os medios de
comunicación, a Administración e, polo xeral, a que describen as gramáticas.

A variedade estándar do
galego é a que emprega a
Administración.

197
 A ctividades
5 Elabora un breve comentario sobre cada un dos seguintes textos, razoan-
do a que nivel e rexistro lingüístico corresponden. Tenta indicar tamén o
tipo de texto que é cada un e cales son as funcións da linguaxe predo-
minantes.

Texto 1
As células extraen enerxía do seu contorno e transforman os alimentos en com-
poñentes celulares mediante un conxunto altamente integrado de reaccións
químicas denominado metabolismo.
Polo tanto, desde un punto de vista funcional-bioquímico, as células deben ser
consideradas como transformadores de enerxía. Posúen un sistema que trans-
forma a enerxía química e física procedente do exterior en enerxía «biolóxica»
e esta, á súa vez, en traballo químico, osmótico ou mecánico.
Os procesos que subministran a enerxía biolóxica clasifícanse, desde o punto
de vista funcional, como metabolismo enerxético, e os que transforman esta
enerxía en traballos de diversos tipos clasifícanse como metabolismo de tra-
ballo.
Posto que nin o metabolismo enerxético nin o metabolismo de traballo transco-
rren con rendementos enerxéticos do 100%, unha parte da enerxía transforma-
da é liberada sempre en forma de calor.
Manuel Ruíz Amil, Bioquímica metabólica
Texto 2
Eran preto das catro da mañá cando o Francés, o Pancho e mais Pepe Carrera
entraron no Valencia. O Valencia é un puticlub de ínfima categoría na estrada
nova Vilagarcía-Caldas de Reis.
Ao dono deste local, un tipo baixo e mirrado, sempre co pito colgando nos bei-
zos, cos catro pelos que lle restan estirados pola calva, chámanlle o Pitoño. Non
se sabe se é nome ou alcume, mais ninguén o coñece doutro xeito. Del dise que
ten unha boa morea de cartos e que é dono doutros tres negocios máis, polo
menos.
Aquela noite o Pitoño estaba no Valencia, cousa rara nel porque non adoita
aparecer a miúdo polos seus locais; e non porque sexa un tío fino, ao contrario,
o fulano anda sempre, ao que parece, co mesmo niqui a raias brancas e azuis
e os mesmos vaqueiros cotrosos. O que pasa é que o Pitoño é marica e non está
a gusto na compaña das julais, senón noutros locais onde abunda a xente da
mesma pluma.
Ramón Caride Ogando, Lumefrío
Texto 3
«Estimada mari pepa saberas como chejei a abana pois mari pepa saberas que
estou traballando nun inxenio entre nejros e nejras que coidei morrer no bapor
de tan malo que me puxen sabras como este pais e moi pobre e moi feo todos son
nejros e nejras que cheiran que apestan mandarasme adecir se marchou pro
servisio necho o da culasa a abana e moi fea saberas ca comida e moi mala nin
o demo acome inda acomen mellor os cochos alo pois mari pepa saberas que
me quero marchar o maisaxiña que poida senon non duro un ano pois saberas
que aquí non se pode vivir memorias a lelo o de curral ea qantos por min pre-
gunten saberas como jardo o teu pano moi jardadiño memorias a todolos que
prejunten por min».
X. Lesta Meis, Estebo

198
 10 Unidade
A ctividades
Texto 4
Ás doce e media non me meto eu na casa. Non me meto non, ou que. Vou estar
de oito a oito dando clases e logo nada, non, home, non. Veña, que se cabree.
Ai, meus filliños, ai, ai, que estou canso. Porque un home pódese cansar e des-
pois, boh, é mellor calar porque me estou cansando de ter alí, no primeiro ban-
co, ao fillo do Chevrolet, con cara de touciño, porque me estou cansando e un
día ponse de xeonllos sen máis porque me dá a gana, porque estou canso de ver
a cara de parvo que ten, que parece un apalominado, me cago nel, que burro,
ai, que burro, que lle vou dicir ao Chevrolet que o poña a cavar ou que o meta
nun comercio, que o raparigo non serve, que é tatexo e non me sabe dividir por
decimais, cara de touciño, cara de non sei qué que ten o porco ese.
Carlos Casares, Vento ferido

Texto 5
Co século xv remata tamén toda unha etapa da Historia de Galicia. En realida-
de trónzase a evolución autónoma da nosa sociedade que en adiante se moverá
ao compás marcado desde fóra en función dos intereses da aristocracia espa-
ñola, que ten en Castela o centro de decisión.
Neste camiño que levou á ruptura da nosa continuidade histórica a Revolución
Irmandiña foi un fito fundamental: no momento en que en Europa a burguesía
emerxe e conquista importantes resortes de poder, esta clase frústrase en Galicia
e con ela fracasa o capitalismo embrionario que nacía no mundo feudal.
Os elementos humanos máis dinámicos desa etapa tan crucial vense abocados
á extinción política e a sobrelevar durante séculos unha actividade económica
feble.
Anselmo López Carreira, Os irmandiños

Texto 6
Ti dis: Galiza é ben pequena. Eu digo: máis breve
é esta colina que miramos na oquidade sombría da noite
lunar propagándonos un tacto de estrelas remotas que
comoven a carne mentres pairan sonoras as haspas de
outubro sobre o campo vacío.

Ti dis: Galiza é ben pequena. Eu digo: menor é o voo dos

páxaros que levan a fronteira nostálxica das alas a un pórtico
sen nome as tardes en que a bruma esparexe o seu imperio e
só hai aves un instante.

Ti dis: Galiza é ben pequena. Eu digo: máis breve é a túa

boca, recanto onde o pracer da carne se reduce a espazos
diminutos e enleva o sangue ás árbores e á tarde e fai celeste
un eco tan subtil que a noite para nós pode ser nada,
nada, nada.
Manuel Forcadela, O varredor en outono

199
 3 A diversidade lingüística
3.1. As orixes

O ser humano soubo crear un sistema que lle permitiu comunicarse cos seus seme-
llantes dentro de cada grupo; pero non pensemos, por isto, que houbo unha lin-
gua orixinal única na terra da que xurdiron as demais, senón que máis ben semella
que nas orixes xa existía o plurilingüismo. Logo, cada grupo iría desenvolvendo
o seu código e, a partir de aí, como consecuencia da dialectalización e da disper-
sión xeográfica dos pobos, foron xurdindo máis linguas.
Ao longo da historia que coñecemos, existiu e existe unha gran multiplicidade de
linguas que proceden doutras anteriores e da que xurdirán outras novas.

3.2. Familias de linguas

As linguas pódense agrupar de varias maneiras: segundo criterios de parentesco,

pola súa tipoloxía, etc. O máis habitual é clasificalas por familias.

Forman unha familia todas aquelas linguas que están historicamente emparen-
tadas, é dicir, que derivan dunha mesma lingua.

A metade da poboación mundial fala hoxe linguas indoeuropeas, mentres que as

de orixe chinés-tibetana son usadas por unha quinta parte, aproximadamente.
Un número de falantes moito máis reducido é o que posúen as linguas das familias
semítica, malaio-polinésica, africana, etc. Só da familia indoeuropea derivan máis
de mil linguas.

INDOEUROPEAS ÉUSCARO CHINÉS-TIBETANAS AMERINDIAS MALAIO-POLINÉSICAS

Románicas Xaponés Indonesias
Xermánicas SEMÍTICAS Tibetano Polinesias
AFRICANAS
Célticas Árabe Birmano Melanesias
Bantú
Eslavas Hebreo Thai OUTRAS
Mandingo
Grego Chinés

200
 10 Unidade
3.3. O indoeuropeo

O indoeuropeo é o conxunto de idiomas que se estenderon entre a India e o

oeste de Europa, e que teñen unha orixe común e unhas semellanzas lingüís-
ticas.

O tronco indoeuropeo comprende doce grupos de linguas entre os que se atopa

o itálico, do cal deriva o latín.
Non todas as linguas indoeuropeas se falan hoxe; algunhas, como o latín, deron
orixe a outras (linguas románicas ou romances).
As linguas da familia indoeuropea (xermanas, célticas, románicas, eslavas, gregas,
bálticas...) constitúen a práctica totalidade dos idiomas europeos actuais, agás o
éuscaro (País Vasco), o maxiar (Hungría), o finés (Finlandia) e o turco (Turquía).

Islandés

Feroés

Noruegués

Gaélico Sueco Ruso

(escocés)
Escot
Letón

Gaélico Danés Lituano

(irlandés) Manxés
Frisón Cachubo Bielorruso
Galés Inglés Baixo-alemán
Neerlandés
Cornuallés Polaco
Sorabo Ucraíno
Alemán Checo
Bretón
Eslovaco
Romanche Ladino
Francés
Friulano
Esloveno Romanés
Galego Occitano
Serbocroata
Italiano Búlgaro Oseto
Portugués
Macedonio
Castelán Catalán Albanés Armenio
Sardo
Grego

Linguas xermánicas Linguas eslavas Grego Albanés

Linguas románicas Linguas célticas Linguas bálticas Iranio

201
 3.4. As linguas románicas

Do latín, estendido co Imperio Romano, derivan as linguas romances, románicas

ou neolatinas, entre as que se atopan as da península Ibérica, agás o éuscaro.

LATÍN

balcanorromance italorromance retorromance iberorromance galorromance

dálmata galego castelán francés

romanés sardo italiano romanche portugués catalán provenzal

3.5. As linguas do mundo. Situación actual

Actualmente existen no mundo unhas seis ou sete mil linguas, aínda que só están
censadas catro ou cinco mil. Ademais, o número é difícil de precisar, porque hai
zonas do planeta pouco estudadas e porque non sempre está claro que é o que se
Na web
considera lingua. En canto ao número de falantes, as linguas máis estendidas son:
Amplía a información sobre a
Chinés-mandarín → 788 millóns Portugués → 164 millóns diferenza entre comunidade
Inglés → 420 millóns Xaponés → 122 millóns lingüística e comunidade po-
lítica.
Español → 375 millóns Alemán → 118 millóns
Indi → 300 millóns Francés → 114 millóns
Ruso → 285 millóns Coreano → 76 millóns
Árabe → 177 millóns Italiano → 63 millóns

Esta diversidade lingüística correspóndese coa variedade de situacións nas que se

atopan as linguas desde o punto de vista político e xeográfico. Por exemplo:
■■ Linguas con estado e linguas sen estado; as primeiras representan un país de
forma oficial e legal (o italiano é a lingua oficial de Italia); as segundas son pro-
pias de territorios sen independencia política (o bretón no noroeste de Francia,
o galego, o catalán...).
■■ Linguas oficiais en máis dun estado: portugués, español, francés, inglés, ale-
mán, árabe...
■■ Estados unilingües, nos que se fala unha soa lingua. Son moi escasos; en Euro-
pa só son unilingües Islandia, O Vaticano, San Marino e Liechtenstein.
■■ Estados plurilingües nos que se falan varias linguas. É a situación máis habitual;
por exemplo, na República Popular de China empréganse unhas cincuenta lin-
guas.
Habitualmente, en cada estado hai unha soa lingua oficial, aínda que os países
poden aplicar políticas lingüísticas diferentes. Pode ser que só haxa unha lingua
oficial (Francia, EE.UU.); que cada lingua sexa oficial nun territorio concreto (Suíza,

202
 10 Unidade
Bélxica), ou que exista unha soa lingua oficial para todo o estado e as demais se-
xan cooficiais nas respectivas comunidades autónomas (España).
A situación nalgúns países europeos resúmese como segue:
–– Monolingüismo real: Islandia, San Marino, Liechtenstein.
–– Monolingüismo ficticio: Francia, Grecia.
–– Tolerancia de minorías lingüísticas: Gran Bretaña (galés), Países Baixos (frisón
occidental).
–– Autonomía lingüística: España (galego, catalán, éuscaro), Dinamarca (feroés,
groenlandés).
–– Estados bilingües: Irlanda (irlandés ou gaélico, inglés), Finlandia (finés, sueco).
–– Estados multilingües: Suíza (alemán, francés, italiano, retorrománico ou roman-
che), Bélxica (flamengo, alemán, francés).

A ctividades
6 En que espazos xeográficos europeos situarías as seguintes linguas?
frisón, neerlandés, manxés, occitano, sardo, friulano.

7 Indica a que familia de linguas pertencen o galego e o portugués. A conti-

nuación cita outras linguas da mesma familia.

Suíza é un estado multilingüe

onde se falan catro linguas
(alemán, francés, italiano e
retorrománico) en cadanseu
territorio.
Na imaxe, aldea do Cantón de
Vaud onde se fala francés.

203
 4A
 realidade plurilingüe da Península
4.1. Linguas da Península

A Constitución Española de 1978 e o establecemento das Autonomías permite

que, catalán, galego e éuscaro, sexan linguas oficiais nos seus territorios xunto co
castelán.
No seguinte mapa podes observar a situación das linguas que se falan na Penínsu-
la Ibérica e a súa situación:

Galego
Portugués
Galego
Asturiano
Portugués
CastelánAsturiano
ÉuscaroCastelán
AragonésÉuscaro
Catalán Aragonés
Aranés Catalán

Aranés

Galego
O galego é a lingua máis occidental dos primitivos romances da Península, fa-
lada por máis de dous millóns de habitantes –Galicia conta na actualidade con
2 800 000 habitantes aproximadamente–
Os seus límites xeográficos non coinciden coa súa demarcación política actual. Así
pois, ademais de en Galicia, fálase en zonas estremeiras da Comunidade Autóno-
ma de Asturias e das provincias de León e Zamora. Os seus falantes son, na súa
meirande parte, bilingües.
Segundo os datos do Mapa Sociolingüístico de Galicia, o 97% da poboación en-
tende o galego, o 86% sabe falalo, o 45% pode lelo e só un 27% sabe escribilo.
Estes datos poden facer pensar que a situación é boa, pero cómpre ter en conta
que só un 38% da poboación ten como lingua única de uso habitual o galego.
Ademais, é un dato preocupante observar que as porcentaxes descenden confor-
me imos baixando nos segmentos de idade.
Se atendemos ao uso do galego no que se refire aos tramos de idade, observa-
mos importantes diferenzas:
– As xeracións maiores son as que falan máis galego.
– Porén canto máis novos son os suxeitos, máis aumentan os falantes monolingües
en castelán e máis descende o número de falantes monolingües en galego.
– Dentro do grupo dos falantes bilingües, mantense un razoable equilibrio entre
o uso das dúas linguas ao longo de todos os tramos de idade, co cal non parece
que descenda o uso do galego.
En canto aos usos escritos, produciuse un considerable aumento na competencia
lingüística dos falantes máis novos como consecuencia da incorporación do gale-
go aos plans de ensino non universitario.

204
 10 Unidade
Castelán
O castelán é a lingua oficial en 22 estados. Fálase en España, América do Sur,
América Central, Filipinas e pequenas zonas de África. É usado por máis de tres-
centos millóns de persoas. Nesta situación de privilexio, compite coas linguas
periféricas españolas.
Nalgúns países comparte a condición de idioma oficial con outras linguas; así, en
Perú comparte oficialidade co quechua e co aimara, e en Paraguay, co guaraní.
Porén, nos EE.UU. a súa situación achégase máis á das linguas minorizadas.

Catalán
O catalán é falado por uns sete millóns de persoas (a meirande parte bilingües) nas
catro provincias de Cataluña –agás no Val d’Aran– na Comunidade Autónoma de
Baleares, na cidade sarda de Alguer, no departamento francés dos Pireneos Orien-
tais (antigo Rosellón), en Andorra la Vella, na Comunidade Autónoma de Valencia
(onde se chama idioma valenciano) e no norte de Murcia.
É, xunto co castelán, a lingua oficial das Comunidades Autónomas de Cataluña,
Baleares e Valencia (nesta, baixo a denominación de valenciano).
A recuperación da lingua propia en Cataluña é hoxe un feito que se debe, entre
outras causas, á política de inmersión lingüística levada a cabo pola Generalitat e
ao gran prestixio cultural e social que conservou.

Éuscaro
O éuscaro é a única lingua preindoeuropea existente na Europa occidental. Conta
con máis de oitocentos cincuenta mil falantes (todos bilingües) no País Vasco, nor-
te de Navarra e suroeste de Francia.
Ten unha rica literatura popular, principalmente oral (aínda hai bersolaris, que desta-
can na arte de improvisar estrofas), e unha literatura culta en constante expansión.

Asturiano
O asturiano viu moi reducido o seu ámbito de uso debido á presión do castelán.
Hoxe fálase principalmente no Principado de Asturias.
A situación legal do asturiano está fixada no Estatuto de Autonomía de Asturias,
onde se declara que gozará de protección. Conta cuns cen mil falantes e ten gra-
mática, dicionario e normas ortográficas. O seu uso está regulado pola Academia
de la Llengua Asturiana.
O mirandés (lingua románica do grupo asturleonés) é lingua oficial no concello de
Mirando do Douro. Conta con 15 000 falantes.

Aragonés
O aragonés só se mantén como lingua falada nalgúns vales da provincia de Hues-
ca. Aínda que o Estatuto de Autonomía de 1982 instaba á protección da lingua, a
realidade é que esta sufriu un proceso de abandono e se viu relegada ao ámbito
das relacións familiares e veciñais.

Aranés
Na actualidade máis da metade da poboación do Val d’Aran (Lleida) fala o aranés
(variante do gascón, unha das catro modalidades do occitano).

205
 Seguindo o Estatuto de Autonomía de Cataluña, o aranés estase impartindo nas
aulas. Existen gramáticas e dicionarios, así como unhas Nòrmes Ortogràfiques der
Aranés (1982).

O portugués e a lusofonía
A lingua portuguesa é unha das máis espalladas por todo o mundo, froito da Na web
expansión colonial desde o século xv. Despois do español, é o idioma románico
con máis falantes (máis de cen millóns). É a lingua oficial de Portugal, do Brasil e Elabora un póster sobre as lin-
doutros países como: Angola, Brasil, Cabo Verde, Guinea-Bissau, Mozambique, guas que se falan na Península
Portugal, Sao Tomé e Príncie e Timor-Leste. Ibérica.

O portugués e o galego foron na súa orixe unha mesma lingua e compartiron a

primera parte da súa historia. O portugués, en séculos pasados e no século xx, deu
ao mundo grandes escritores como Fernando Pessoa, Miguel Torga, Teixeira de
Pascoães, José Saramago, etc.
A lusofonía é unha entidade que engloba os falantes de portugués ao redor de
todo o mundo. Na actualidade son máis de douscentos cincuenta millóns de per-
soas que se organizan en países, nacións sen estado, colectivos e comunidades
diversas.
O obxectivo é fomentar e potenciar as relacións entre os falantes e as comuni-
dades ou nacións nas que se integran.
O concepto de lusofonía xa aparece como obxectivo utópico en autores como
Antonio Vieira ou Pessoa, que defende un proxecto de cultura de lingua portu-
guesa. Pero ha de ser en Brasil (1902) cando o filósofo Silvio Romero fala dun
proxecto de unión entre os falantes de lingua portuguesa, a semellanza do
caso inglés.
En 1996 créase a Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP) que
xunto co Instituto Internacional da Língua Portuguesa (ILLP) propoñen iniciati-
vas para a promoción da lingua e cultura portuguesa xunto co desenvolvemen-
to económico e social das comunidades e países que se integran na lusofonía.
A lingua galega asóciase coa lusofonía en tanto son linguas vinculadas entre si
e con intensas relacións . O mundo da lusofonía achégalle ao galego importan-
tes perspectivas de dinamización cultural, social e económica.

A ctividades
8 Artella un esquema onde recollas información sobre a realidade plurilingüe
e pluricultural da Penísula Ibérica. Lembra sinalar algunhas das característi-
cas históricas e gramaticais dos idiomas peninsulares máis importantes (cas-
telán, portugués, catalán, galego e éuscaro).

9 Elabora un breve informe acerca da diversidade plurilingüe e pluricultural

de España (identificación das linguas, territorio que ocupan e marco legal en
que se desenvolven).

206
 10 Unidade
4.2. Aspectos lexislativos

Os estados multilingües que lles recoñecen dereitos lingüísticos ás distintas co-

munidades deben adoptar medidas para asegurar o respecto a eses dereitos e
favorecer a coexistencia pacífica de todos os grupos lingüísticos.
As solucións adoitan responder a dous criterios básicos:
■■ O criterio da individualidade dos dereitos lingüísticos, que lles recoñece a to-
dos os cidadáns o dereito a expresárense e a seren atendidos na súa propia
lingua en calquera parte do territorio do Estado.
Esta é a solución adoptada, por exemplo, en Finlandia con relación á súa po-
boación de falantes de sueco, aproximadamente o 6% do total.
■■ O criterio da territorialidade dos dereitos lingüísticos, de maneira que o dere-
ito dos cidadáns a beneficiárense dos servizos públicos na lingua propia queda
circunscrito a un territorio determinado.
É a solución adoptada en Suíza e Bélxica, e tamén en España.
O primeiro texto legal no que se recoñece a oficialidade da lingua galega é o Es-
tatuto de Autonomía de 1936, que non foi efectivo por mor da Guerra Civil.
Nos últimos vinte e cinco anos, a situación legal das linguas en España foi mu-
dando a medida que as transformacións políticas democratizaban a estrutura do
Estado.
Os textos clave para o recoñecemento legal da nosa lingua, así como para a pro-
clamación do dereito á normalización cultural do país, son a Constitución Españo-
la de 1978, o Estatuto de Autonomía de Galicia de 1981 e a Lei de Normaliza-
ción Lingüística de 1983.

A Constitución (1978)
No artigo 3º da Constitución, o texto legal de maior rango do Estado, pódese ler:
3-1. O castelán é a lingua española oficial do Estado. Todos os españois teñen
o deber de coñecela e o dereito de usala.
3-2. As demais linguas españolas serán tamén oficiais nas respectivas Comu-
nidades Autónomas de acordo cos seus Estatutos.
3-3. A riqueza das distintas modalidades lingüísticas de España é un patrimo-
nio cultural que será obxecto de especial respecto e protección.
O principio do que se parte é o da territorialidade, de maneira que se lles reco-
ñece ás linguas non estatais (galego, catalán e vasco) dereitos nos seus territorios
propios (Galicia, Cataluña e País Vasco).
Pero o texto agocha tamén un xermolo de discriminación cara a esas linguas, xa
que só se codifican dereitos e deberes dos cidadáns con relación ao castelán,
lingua oficial do Estado á que se lle outorga status obrigativo, isto é, o deber de
coñecelo.
As outras linguas, ao non gozaren desa condición, non poden apoiarse nela para
lograr a súa normalización e vense abocadas a chocar con situacións restritivas en
canto aos seus usos e funcións.
Trátase dunha cooficialidade asimétrica, onde existe unha lingua efectivamente
oficial, o castelán, e outras linguas cunha oficialidade secundaria ou subalterna, o
galego, o catalán e o vasco.

207
 O Estatuto de Autonomía (1981)
O artigo 5º do Estatuto de Autonomía expón:
5-1. A lingua propia de Galicia é o galego.
5-2. Os idiomas galego e castelán son oficiais e todos teñen o dereito de os
coñecer e os usar.
5-3. Os poderes públicos de Galicia garantirán o uso normal e oficial dos Na web
dous idiomas e potenciarán o emprego do galego en todos os planos da vida
pública, cultural e informativa, e disporán os medios necesarios para facilitar Elabora un mapa mental sobre
o seu coñecemento. a documentacion lexislativa que
garante o recoñecemento e uso
5-4. Ninguén poderá ser discriminado por causa da lingua. da lingua galega.
Este texto supón un fito histórico na nosa historia legal, xa que por primeira vez re-
coñécese que o galego é a única lingua propia de Galicia e que ten carácter oficial.

A Lei de Normalización Lingüística (1983)

Foi publicada en 1983, con vinte e cinco artigos desenvolvidos en seis Títulos.
Título I. Dos Dereitos Lingüísticos en Galicia.
Artigo 1º. O galego é a lingua propia de Galicia. Todos os galegos teñen o
dereito de coñecelo e usalo.
Artigo 2º. Os poderes públicos de Galicia garantirán o uso normal do galego
e do castelán, linguas oficiais na Comunidade Autónoma.
Artigo 3º. Os cidadáns teñen o dereito ao uso do galego, oralmente ou por
escrito, nas súas relacións coa Administración pública no ámbito do territorio
da Comunidade Autónoma.
Os poderes públicos de Galicia promoverán o uso normal da lingua, oralmen-
te e por escrito, nas súas relacións cos cidadáns.
Título II. Establece a oficialidade de galego e castelán nas institucións dependen-
tes da Administración Autonómica e Local. Así mesmo, o artigo 10º di:
Artigo 10º. Os topónimos de Galicia terán como única forma oficial a ga­
lega.
Título III. Regulamenta o uso do galego no ensino. Nos artigos 12º e 13º lese:
12-1. O galego, como lingua propia de Galicia, é tamén lingua oficial no en-
sino en todos os niveis educativos.
13-1. Os nenos teñen dereito a recibir o seu primeiro ensino na súa lingua
materna.
13-2. As autoridades educativas da Comunidade Autónoma arbitrarán as me-
didas encamiñadas a promover o uso progresivo do galego no ensino.
Título IV. Está dedicado ao uso do galego nos medios de comunicación e recoñe-
ce tamén o deber do goberno de apoiar economicamente a entidades privadas da
área da comunicación que empreguen o galego.
Título V. Dedícase á protección do galego no exterior.
Título VI. Alude á responsabilidade do goberno autónomo e das corporacións
locais na protección e fomento do galego e na súa función normalizadora.
Nunha disposición adicional establece como criterio de autoridade o da Real Aca-
demia Galega.

208
 10
Unidade
A ctividades
10 Busca e le con atención o artigo 3º da Constitución española, o artigo 5º do
Estatuto de Autonomía para Galicia, o artigo 6º do Estatuto de Autonomía
para o País Vasco e o artigo 3º do Estatuto de Autonomía para Cataluña.
Compara a consideración que lle dá cada un á lingua autóctona e ao cas-
telán.

11 Repara nas diferenzas de matiz que hai en cada artigo da Constitución e

dos Estatutos de Autonomía. Fai un comentario persoal coas propias con-
clusións.
Constitución Española
Artigo 3º:
1. O castelán é a lingua española oficial do Estado. Todos os españois teñen o
deber de coñecela e o dereito a usala.
2. As demais linguas españolas serán tamén oficiais nas súas Comunidades
Autónomas de acordo cos seus Estatutos.
Estatuto de Autonomía de Galicia
Artigo 5º:
1. A lingua propia de Galicia é o galego.
2. Os idiomas galego e castelán son oficiais de Galicia e todos teñen o dereito
de os coñecer e de os usar.
Estatuto de Autonomía do País Vasco
Artigo 6º:
1. O éuscaro, lingua propia do pobo vasco, terá, coma o castelán, carácter de
lingua oficial en Euskadi, e todos os seus habitantes teñen o dereito a coñecer
e usar ambas as linguas.
Estatuto de Autonomía de Cataluña
Artigo 3º:
1. A lingua propia de Cataluña é o catalán.
2. O idioma catalán é o oficial de Cataluña, así como tamén o é o castelán,
oficial en todo o Estado español.

Na actualidade, moitas
empresas ofrecen o seu produto
etiquetado en varias linguas
autonómicas.

209
 Repaso da unidade
Lectura
A eco-lingüística
Na Europa actual, desde Galicia ata os Urais, fálanse unhas cento vinte ou cento corenta linguas (dependendo do que
se entenda por lingua, variedade ou dialecto) das máis diversas familias. Delas só unha trintena son linguas oficiais
dun estado, o que dá un promedio de catro linguas por estado europeo, moi poucas se comparamos esta media coa
diversidade lingüística no resto do mundo.
Os estados europeos «lingüísticamente puros» son rara avis: Islandia, onde a súa lingua, o islandés, é falada por toda
a poboación, e Lietchestein. Portugal, popularmente tido por monolingüe en portugués, tampouco o é, posto que na
zona transmontana de de Miranda do Douro aínda hai unhas miles de persoas que falan mirandés, unha variedade do
astur-leonés. O plurilingüismo é o normal, o monolingüismo o anormal.
Nun estado coma o español, por poñermos un exemplo coñecido, fálanse hoxe en día oito linguas autóctonas: gale-
go en Galicia, oeste de Asturias, León e Zamora, e noroeste de Cáceres; catalán en Cataluña, Baleares, grande parte
de Valencia, leste de Aragón e El Carxe en Murcia; euskera en Euskadi, Navarra e o Condado de Treviño en Burgos;
astur-leonés no centro e leste de Asturias, occidente de Cantabria, norte de León e a Seabra zamorana; aragonés no
norte de Huesca; portugués en Olivença e puntos da fronteira estremeña; aranés (occitano) no Val de Arán; e castelán
no resto do territorio. Se tomasemos o conxunto do Reino de España aínda teriamos que engadir dúas linguas máis:
o árabe e mailo tamazigh (beréber) falados nas cidades norteafricanas de Ceuta e Melilla.
De todas elas, só unha é oficial en todo o estado e outras catro (co aranés) son cooficiais en parte deste estado (Galicia,
Euskadi, Cataluña, Baleares e Valencia), o que quere dicir que hai outras tres (ou cinco) linguas do estado español que
ou ben non son recoñecidas ou ben non gozan de cooficialidade. E como as fronteiras lingüísticas raramente coinciden
coas administrativas, hai falantes desas tres linguas cooficiais (máis de duascentas mil persoas) que tampouco teñen
dereitos lingüísticos ou, no mellor dos casos, teñen algunha graciosa concesión. É o caso do galego en Asturias, León,
Zamora e Cáceres; do euskera en Navarra e Burgos (Condado de Treviño); e do catalán en Aragón e Murcia (El Carxe).
Europa, ou se constrúe desde os pobos ou se constrúe de costas aos pobos. Nós apostamos polo primeiro, polo res-
pecto á diversidade natural, pola preservación da riqueza, pola rexeneración das identidades e, neste caso concreto,
pola eco-lingüística en tanto que patrimonio irrenunciable da humanidade enteira.
Hai persoas e institucións que moi ben intencionadas que se desviven pola conservación e recuperación das po-
boacións de bisonte europeo en Polonia, das baleas do Ártico, ou dos fentos xigantes dos Dolomitas. Marabilloso, esa
loita tamén é a nosa. Sen embargo, non semellan demostrar a mesma ansia na defensa da lingua caxubia en Polonia,
da lingua saami no Ártico ou da lingua rética dos Dolomitas. Para nós é todo o mesmo: a loita contra o monocultivo,
o monolingüismo, a monofauna, o monopensamento, a loita contra o mono e a aposta clara polo pluri e polo homo.
Xosé Enrique Costas, Guía das Linguas de Europa

A ctividades
1 Que teñen en común todas e cada unha das lin- 5 Clasifica por familias as linguas que se citan no
guas que se citan no texto? texto.

2 Intenta poñer en relación o contido do texto co 6 Resume nunhas poucas frases o contido do tex-
concepto de biodiversidade cultural. to utilizando un rexistro coloquial.

3 A que variedade da lingua galega pertence o 7 Cales son os textos clave para o recoñecemen-
texto desde o punto de vista diacrónico? to legal da lingua galega?

4 Explica o que é unha lingua funcional baseán-

Na web
dote na variedade da lingua galega utilizada por
Xosé Enrique Costas. Repasa os conceptos esenciais da unidade.

210
 Unidade 10

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
Variación intralingüística
Lingua histórica e a unidade ideal identificada como tal polos seus falantes e polos falantes doutras linguas.

Diacrónica Diferenzas ao longo da historia.

Diatópica Diferenzas en cada territorio.

Diferenzas por estrato social. Determinados polo nivel cultural o lugar de

Variación Diastrática residencia ou a profesión.

Niveis de lingua: culto, medio, popular.

Diferenzas por situación social: canle, interlocutores, tema, situación, contexto.

Diafásica
Rexistro lingüístico: formal, coloquial (inclúe xergas).

Lingua funcional É unha variedade sintópica, sinstrática e sinfásica.

É a lingua funcional escollida como modelo.

Variedade estándar
Caracterízase por preferir o nivel medio e o rexistro formal.

Diversidade lingüística
O plurilingüismo é inherente ás sociedades humanas.

Familias Fórmana as linguas que proceden dunha mesma lingua.

Familia indoeuropea Comprende doce grupos de linguas, entre eles o itálico, do que deriva o latín.

Linguas románicas Comprende as linguas que derivan do latín.

Linguas con estado e linguas sen estado.

Linguas oficiais en máis dun estado.

Situación Actual
Estados unilingües.

Estados plurilingües.

Monolingüismo real.
Linguas do mundo
Monolingüismo ficticio.

Tolerancia de minorías lingüísticas.

Políticas Lingüísticas
Autonomía lingüística.

Estados bilingües.

Estados monolingües.

A realidade plurilingüe da península

As linguas da Península Ibérica son: galego, catalán, castelán, éuscaro, portugués, asturiano, aragonés, aranés.

Criterios para Individualidade.

recoñercer os dereitos
lingüísticos Territorialidade.

Constitución española (1978).

Textos normativos Estatuto de Autonomía de Galicia (1981).

Lei de normalización lingüística (1983).

211
 Comentario de textos
Amor animal
O gran biólogo e conservacionista norteamericano E. Wil-
son definiu a biofilia como a afinidade innata que os seres
humanos senten cara a outras formas de vida. Esta idea foi
desenvolvida xunto con outros especialistas e culminou
nun libro que se titula The Biophilia Hypothesis.
Entre as conclusións ás que chega, destaca a importan-
cia que ten para as persoas do mundo actual experi-
mentar un contacto cercano cos animais. Ninguén pode
dubidar de que as sensacións positivas que produce tal
proximidade melloran a calidade de vida dos humanos.
Segundo Linda Palas, Norteamérica converteuse nu­
n­
ha nación amante dos cans. Os estadounidenses
nunca gastaran tanto tempo, diñeiro e enerxía emo-
cional nunha especie animal cuxa función principal e
ofrecer compañía.
A paixón polos cans acada, por veces, o snobismo ex-
tremo. En San Francisco hai máis cans ca nenos, e os
mimados animais reciben luxos desmedidos: sesións
de acupuntura, todo tipo de delicatessen alimentarias
e mesmo o privilexio de aparecer como beneficiarios en
testamentos.
Á marxe destes excesos, o can é a mascota preferida
do planeta. Trátase dunha casualidade ou existe unha
marcada afinidade dos humanos cara aos cans como
compañeiros?
Un estudo antropolóxico indica que en todo tipo de so-
ciedades, xa sexan de agricultores, nómades ou caza-
doras-recolectoras, os cans son os animais de compañía
máis comúns. Séguenlle en importancia as aves, os ga-
tos, os cabalos, os roedores e mesmo os fríos réptiles.
Os cans cumpren un importante papel nas tarefas de
caza; así mesmo vixían e defenden os poboados, ser-
ven para transportar cargas e eliminan lixo coas súas
inxestas. De feito, na maioría destes grupos humanos,
non son compañeiros de xogo.
Algo similar sucede cos gatos, moi apreciados como
exterminadores de pragas –por exemplo, de ratas–,
pero con un valor moi limitado como elementos de
compañía e distración.
Os grupos humanos en permanente contacto coa na-
tureza non mostran a apremiante necesidade de criar
cans en gatos como elementos de consolo e compañía.
212
Dada a gran habilidade social destas dúas especies,
a súa estima increméntase progresivamente a medida
que a sociedade industrial se tecnifica máis e máis. É
como se as persoas dos países desenvolvidos precisa-
ran o cálido contacto e o suave pelo dun animal sensi-
ble e intelixente para paliar o estrés cotián.
Desde hai unhas décadas produciuse un cambio funda-
mental no trato que se lle dá aos cans nas sociedades
tecnificadas:
Unha xeración atrás, os cans norteamericanos durmían
fóra dos fogares e alimentábanse con comida seca e
carne de cabalo. Hoxe, os donos proporciónanlles ali-
mentos de calidade e un lugar onde pernoctar dentro
da casa.
Nalgunhas zonas de China, os cans hai unhas décadas
eran criados como fonte de proteínas, pero agora re-
ciben un trato exquisito dos seus ricos donos, que se
someten ás normas do goberno sobre o número de
mascotas que poden posuír.
A veterinaria Lieta Marinelli suxire que o cambio se re-
laciona tamén co descenso de natalidade, o crecente
consumismo e a mobilidade xeográfica.
Segundo outros científicos tamén, as mascotas conver-
téronse nos substitutos dos nenos pequenos, pois ofre-
cen os beneficios emocionais que se desenvolven du-
rante a paternidade, e coa vantaxe de que a súa crianza
é menos esixente e máis barata.
Independentemente destas explicacións, o certo é que
os humanos, inmersos nunha constante tranformación
tecnolóxica, sentimos aínda un vínculo cos nosos ani-
mais e coa natureza.
A nosa mente é o resultado da viaxe evolutiva que ini-
ciaron hai máis de dous millóns de anos os nosos ante-
pasados africanos. Estes levaban unha existencia que
esixía unha gran sensibilidade cara todos os aspectos
do noso contorno, o que facilitou a vinculación emocio-
nal innata que experimentamos cos demais seres vivos.
Tal como afirma E. Wilson, pode que a nosa actual de-
voción polos animais de compañía radique en que a
súa presenza nutre a psique e o espírito humanos como
ningún outro elemento que poidamos deseñar ou cons-
truír.
Mario García Bernal, Muy interesante,
outubro, 2013 (trad. e adapt.)
 Unidade 10

O comentario crítico: finalidade

O comentario crítico é unha valoración persoal do tex-
to mediante criterios obxectivos e explícitos. Erros que se deben evitar
■■ Expresar opinións persoais sen xustificar.
Consiste na expresión de xuízos interpretativos que han
de fundamentarse en razóns e argumentos convincen- ■■ Expresar a adhesión ou rexeitamento cun simple
tes. «estou / non estou de acordo co que di...»
■■ Reproducir un esquema fixo e inadecuado ao
O comentario crítico pretende destacar, afirmar ou ne-
tipo de texto, porque así moitos apartados que-
gar algo do exposto no texto. Para iso, é necesario ter
dan baleiros de contido.
información previa sobre o tema que permita confron-
tar as ideas expostas coa visión persoal. ■■ Aproveitar o texto para desenvolver temas alleos.
■■ Empregar fórmulas memorísticas e estereotipadas.
■■ Intentar atopar erros de coherencia ou cohesión
Fases que non existen.
■■ Adopción dun punto de vista (obxectivo ou sub­ ■■ Volver contar, de forma máis extensa, o resumo
xectivo) ante o tema desenvolvido. do texto.
■■ Confrontación do punto de vista adoptado coas ■■ Facer un exercicio de crítica literaria analizando o
ideas ou razoamentos do autor. plano fónico, o léxico, o morfosintáctico...
■■ Conclusión de forma sintética e persoal (obxecti-
va ou subxectiva e razoada). 1 Realiza un exercicio completo de análise e comenta-
rio co texto «Amor animal».

213
 11 A literatura
galega
medieval

Lavando a area
O seu rostro
como unha flor de loto
abre nun sorriso.

O fume do pato de xade do pebeteiro

voa ata a súa meixela tamén perfumada,

mirada de ondas que apenas se turban

e traslocen os seus pensamentos,

De perfil
cun xesto sentido
cheo de graza e de encanto

ela escribe sobre un papel

o segredo do seu corazón:

Cando a luz da lúa

desvíe a sombra de todas as flores
amor meu!
volve:
Li Qingzhao, Poesía Completa (trad.)

Sobre a lectura

1 Cres que este poema é actual ou antigo?

2 Este é un poema de amor escrito por unha poetisa
chinesa do século xi. Recoñeces a voz da muller que
canta a ausencia do amado?
3 Que semellanzas atopas coas nosas cantigas de ami-
go?

214
 11
1 Periodización da literatura galega

Unidade
A palabra literatura aludía orixinariamente a calquera forma de comunicación es-
crita. A partir da segunda metade do século xviii pasa a denominar o conxunto
de obras dun autor ou dun país, e máis tarde acabará designando o fenómeno
literario en xeral.

1.1 A literatura galega

Galicia puido conservar e producir desde a Idade Media un conxunto de obras

literarias que se caracterizan por seren ditas ou escritas en lingua galega. Xa que
logo, enténdese por literatura galega aquela que foi creada na nosa lingua.

Sobre a literatura galega

En principio, semella incuestionable afirmar que á literatura galega pertencen soamente as

obras escritas na lingua galega. Pero ocorre que este criterio aínda orixina polémica.
Aínda se aduce que con el botamos fóra da nosa literatura os escritores máis importantes que
deu Galicia; por exemplo, Valle-Inclán. Valle-Inclán é, desde logo, un escritor galego eminen-
te, mais o seu posto está na literatura española que é, polo demais, onde el quixo estar.
O criterio lingüístico é o dominante e o decisivo. Ninguén dubida, por exemplo, en encadrar
a Joseph Conrad na literatura inglesa, malia ser polaco de nacemento. Ademais, o criterio
lingüístico é aínda máis importante en literaturas como a galega, xustamente polos problemas
que o idioma galego ten e tivo ó longo da súa historia, con evidente reflexo na súa literatura
e incluso nas misións que poidan recaer sobre ela.
Discurso de Camilo González Suárez-Llanos no ingreso na RAG, 2002 (extracto)

Evolución histórica
A evolución histórica da literatura galega mostra como característica máis salienta-
ble unha anómala descontinuidade debida á perda de poder político e, asemade,
do prestixio cultural e lingüístico no tránsito da Idade Media á Moderna (séculos
xv e xvi).

Esa circunstancia fai que a periodización da nosa literatura non concorde coa que
se usa para as literaturas normalizadas do contorno ibérico ou europeo (castelá,
portuguesa, francesa, italiana, etc.).
Desde o Rexurdimento (século xx) ata hoxe a literatura galega ten unha evolución
que non sempre coincide coa das literaturas veciñas.
Así pois, na historia da nosa literatura aprécianse dous períodos que correspon-
den a dúas idades históricas ben delimitadas: a medieval e a contemporánea.
Entre elas esténdese un longo lapso de máis de tres séculos no que o galego
carece na práctica de cultivo literario: son os denominados Séculos Escuros da
literatura galega.
O período contemporáneo divídese en dúas etapas: a primeira comprende o
Rexurdimento e a chamada Época Nós (século xix e primeiro terzo do século xx).
A segunda abarca a posguerra e a actualidade (desde 1939 ata hoxe).
Na primeira metade do século xx a literatura galega tampouco ten produción, por
mor da Guerra Civil. Este lapso (desde 1936 ata 1947) non lle vai afectar á Galicia
da emigración e do exilio.
No cadro da páxina seguinte indícanse os períodos, etapas, xeracións, escolas,
etc. máis destacados da nosa literatura desde un punto de vista histórico.

215
 Periodización da literatura galega

Poesía – E
 scola trobadoresca galego-portuguesa (xiii-1354): cantiga de amigo, de amor, de escarnio e
maldicir.
– Decadencia da escola galego-portuguesa (1354 - xv).
Período medieval
(xiii-xv) – Escola galego-castelá (1354-1465?).

Prosa – Prosa galego-portuguesa (xiii).

– Prosa galega (xiv-1404).

Séculos Escuros – Escasa produción literaria.

e Ilustración
(xvi, xvii e xviii) – Ilustrados: Padre Feixoo, Padre Sarmiento... (xviii).

Prerrexurdimento – Etapa de transición ao contemporáneo (1808-1846).

(1808-1863) – Os «precursores» (1846-1863): X. M. Pintos, F. Añón...

Poesía – Escola Realista: Rosalía de Castro.

– Escola Formalista: Eduardo Pondal.
Rexurdimento – Poesía de compromiso: M. Curros Enríquez.
(1863-1888)
Prosa – L amas Carvajal, Marcial Valladares,
López Ferreiro...

Poesía – «Antre dous séculos»: R. Noriega Varela, R. Cabanillas.

Posrexurdimento
(1889-1913)
Prosa – Escasa relevancia: F. Herrera, Álvarez de Nóvoa, M. Lugrís Freire...

– Etapa das
Irmandades (1916- Poesía – X
 eración de 1925: Manuel Antonio, A.
1920). Carballo, F. Bouza Brey, E. Blanco Amor...
Época Nós – Revista Nós (1920-
(1914-1936) 1923, 1925-1936).
Prosa – X
 eración Nós: V. Risco, R. Otero Pedrayo,
– Seminario de Castelao...
Estudos Galegos – Outros autores: Rafael Dieste.
Período (1923-1936).
contemporáneo
(xix-hoxe) Posguerra
Poetas do exilio: Luís Seoane, Lorenzo Varela, Emilio Pita...
(1940-1950)

Poesía – X eración de 1936: A. Iglesia Alvariño, Á. Cunqueiro,

C. E. Ferreiro...
– Promoción de enlace: A. Tovar, Luz Pozo, Cuña Novás...
– Xeración das Festas Minervais: Manuel María, U. Novoneyra,
X. L. Méndez Ferrín...
1950-1980
Prosa – N
 ova Narrativa Galega (1954-1971): G. Mourullo, C. Casares, X. L.
Méndez Ferrín...
– Narrativa: Á. Fole, Á. Cunqueiro, E. Blanco Amor, Neira Vilas...
– Teatro: Cunqueiro; M. Lourenzo, R. Vidal Bolaño...
– Ensaio: García-Sabell, R. Piñeiro...

Poesía – X
 . Rodríguez Baixeras, M. A. Fernán-Vello, V. Vaqueiro, Antón Reixa,
Xela Arias, Yolanda Castaño...

Últimas décadas Prosa – N

 arrativa: C. Casares, X. L. Méndez Ferrín, X. Alcalá, V. Freixanes, Suso
de Toro, M. Rivas...
– Teatro: M. A. Fernán-Vello, M. A. Murado...
– Ensaio: X. Chao Rego, M.ª Pilar García Negro...

216
 11
2 Contexto da literatura galega

Unidade
medieval
A Idade Media esténdese entre os séculos v e xv e adoita dividirse en dous perío-
dos: a Alta Idade Media (século v - mediados do século xi) e a Baixa Idade Media
(mediados do século xi - finais do xv).

2.1. A Alta Idade Media

Preséntase como un período marcado por unha economía de subsistencia (predo-

minantemente agraria), pola perda da unidade política e administrativa (que repre-
sentara o Imperio Romano) e polas constantes guerras e invasións, que orixinan un
clima de inseguridade.
Esta situación vai propiciar, a partir do século vii, a aparición en Europa dunha
nobreza terratenente, protectora de pequenos propietarios. Establécese un novo
sistema de relacións, o feudalismo, que se consolidará entre os séculos viii e ix.
Polo que respecta á cultura, esta localízase sobre todo nos mosteiros. Os monxes,
que practicamente eran os únicos que sabían ler e escribir, dedícanse a recoller os
coñecementos da época e a efectuar a copia de textos.

2.2. A Baixa Idade Media

A sociedade medieval
A partir do século xi prodúcese o emerxer da vida urbana, que implica o desenvol-
vemento da produción artesanal e comercial e un maior protagonismo da burgue-
sía (se ben, a maior parte da poboación seguía vivindo no campo).
En Galicia comeza tamén unha etapa de esplendor a todos os niveis, coincidindo
coa denominada «Era Compostelá» (séculos xii e xiii), durante a cal Galicia exerce
un predominio político importante sobre outros territorios do occidente peninsu-
lar. A partir do reinado de Fernando III (1230), en cambio, o noso país perde ese
privilexio en favor do reino de Castela.
O sistema estamental básico, configurado xa no período anterior, está constituído
por tres grupos sociais:
■■ A nobreza, que posúe extensas propiedades, goza de privilexios e ten como
misión participar na guerra.
■■ O clero, tamén clase privilexiada, que posúe a cultura e atende á vida espiritual.
■■ O campesiñado, ao que pertence a maioría da poboación, que se ocupa de
realizar o traballo do campo e debe pagar rendas.
O desigual reparto da riqueza e do poder provocará ao longo deste período a
sucesión de conflitos sociais, particularmente nos séculos xiv e xv e coincidindo
cunha época de gran crise demográfica e económica.
A sociedade da Europa occidental desta época está profundamente dominada
pola intolerancia relixiosa e o espírito de cruzada imposto pola Igrexa, ata o punto
de perseguir os herexes e, na Península Ibérica, estimular o proceso da Reconquis-
ta contra os árabes.
Reflexo do predominio da relixiosidade, no noroeste da Península, especialmente
durante os séculos xii e xiii, é a fundación de mosteiros (Oseira, Aciveiro, Sobrado,
Armenteira, etc.) e o feito de converterse Santiago nun dos centros de peregrina-
ción máis importantes de Occidente.

217
 Economía
O home medieval vive nunhas condicións moi precarias, que mellorarán durante
os séculos xi-xiii grazas ao incremento da produción agraria, que provocara o
descenso na mortalidade e o incremento da poboación.
Non obstante, este progreso vese cortado ao longo do século xiv e da primei-
ra metade do xv pola presenza de grandes calamidades que reducirán drastica-
mente a poboación e orixinarán unha importante involución económica: a fame; a
guerra dos Cen Anos (1337-1453) e a peste negra, enfermidade epidémica que se
propagou por Europa.
Só na segunda metade do século xv Europa poderá superar esta crise e iniciar a
súa recuperación.

Cultura
A cultura europea, e dentro dela a galego-portuguesa, florece de xeito especial
durante a Baixa Idade Media. Nacen así as primeiras escolas e universidades (Sa-
lamanca, Oxford, etc.), nas que se estuda Teoloxía, Medicina e Dereito, ao tempo
que se desenvolve unha importantísima cultura popular.
Esta riqueza cultural e artística maniféstase sobre todo na arquitectura a través do
estilo románico (séculos xi-xii) e máis tarde do gótico (séculos xiii-xv), pero tamén
noutras artes como a música ou a literatura.
Na Provenza (sur de Francia) déronse a partir do século x unhas condicións econó-
micas, políticas e sociais favorables para que nos castelos se levase unha vida de
opulencia e se instalasen pequenos centros de cultura nas cidades.
Isto, xunto con outros condicionantes como o ascenso social da muller, as influen-
cias da cultura clásica, etc., deron como resultado a aparición da lírica provenzal
que se desenvolveu en Cataluña e no sur de Francia desde finais do século xi ata
mediados do xiv. O amor segundo as regras da «cortesía» foi o seu tema principal.

218
 11 Unidade
Literatura
Aínda que durante a Baixa Idade Media producíanse moitos textos en latín, foise Na web
xerando á vez unha literatura en lingua vulgar.
Cultivouse a épica (Cantar de Mío Cid, en Castela; Cantar dos nibelungos, en Ale- Amplía a información sobre os
Minnesinger.
maña; Canción de Roldán, en Francia); a «novela», primeiro en verso e a partir do
século xiii en prosa (a novela artúrica ou o Roman de Renard, en Francia) e a lírica
(alemá, provenzal ou galego-portuguesa).
Na seguinte táboa comparativa podes observar as etapas da lírica medieval gale-
go-portuguesa e os datos históricos máis significativos:

Etapas da lírica galego portuguesa Datos históricos

Escola trobadoresca galego-portuguesa.

Etapa 1200 Aparición das primeiras obras. Influencia
primitiva provenzal Galicia é herdada por Dª. Sancha e
(s. xii 1230
Dª. Dulce, fillas do rei Afonso IX.
e ppio. Dátase nesta época a cantiga galego-portugesa
s. xiii) 1189 máis antiga: «Ora faz ost´o senhor de Navarra...»
de Joan Soares de Paiva
Período alfonsino (1240-1280)
Reinados de Afonso X, Sancho IV en
1240-1280 Compilación do Cancioneiro de Ajuda. 1240-1280
Castela, e Afonso III en Portugal.
Cantigas de Santa María.
Etapa de Reinado de don Dinís.
esplendor Período dionisíaco (ate 1354)
ou idade de Compilación do Cancioneiro Colocci-Brancutti. Morte de don Pedro, conde de
ouro Compilación do Cancioneiro da Vaticana. Barcelos. No seu testamento lega ao
(1240-1354) 1280-1354 Morre don Pedro, conde de Barcelos, seu sobriño Alfonso XI de Castela,
1354
considerado o derradeiro mecenas e trobador un Livro das Cantigas, que pode ser
da escola galego-portuguesa. orixe dalgún dos cancioneiros que
chegou ata nós.
Escola galego-castela. Guerra de sucesión entre Pedro e
Cancioneiro de Baena (cara a 1445). Recolle as Henrique de Trastámara. Á morte de
1366-69
obras dos poetas da Escola galego-castelá. Está Pedro comeza a chegar a Galicia a
formada por poetas bilingües. nobreza foránea.
Etapa de 1465-69 Gran Guerra Irmandiña.
decadencia
(fins Escola castelá-portuguesa. Loita sucesoria entre Isabel a
s. xiv – s. xv) Formada por poetas portugueses que Católica e Xoana a «Beltranexa»,
empregaban as dúas linguas. As obras están 1475
sucesora lexítima do trono de
recollidas no Cancioneiro geral de García de Castela.
Resende (1449).
Axustizamento do mariscal Pardo de
1483
Cela en Mondoñedo.

A ctividades
1 Algúns especialistas sinalan a poesía latina dos goliardos como unha das
posibles orixes da poesía medieval. Pescuda o que poidas sobre estes per-
sonaxes.

2 Procura información sobre o Camiño de Santiago e sobre a figura do bispo

Diego Xelmírez, que teña relación co florecemento da nosa literatura medieval.

3 Busca información sobre o conflito irmandiño en Galicia e realiza un peque-

no esquema cos datos obtidos.

219
 3 A lírica medieval galego-portuguesa
A lírica medieval galego-portuguesa comprende as composicións poéticas
escritas en galego-portugués entre finais do século xii e mediados do xiv.
Esta formada por 1680 textos de lírica profana e 420 textos de lírica relixiosa,
aproximadamente.

O nacemento desta literatura prodúcese baixo unhas condicións de prosperidade

social e económica. Requisitos que se dan en Galicia nos séculos xii e xiii contri-
buíndo a xerar unha cultura trobadoresca que conducirá ao cultivo dunha impor-
tante poesía lírica en lingua romance galego-portuguesa.
A finais do século xii aparecen en Galicia os primeiros autores de poesía lírica en
lingua vulgar, destinada a un público sen formación para comprender o latín. As
obras destes poetas, aínda que escritas, están destinadas ao canto e serán trans-
mitidas de forma oral polos xograres, dado que a maior parte da poboación é
analfabeta.
As primeiras composicións, as cantigas de amigo, teñen un carácter autóctono,
xa que conteñen elementos de tipo popular e tradicional (reflicten a paisaxe, as
relacións sociais e a vida cotiá de Galicia).
Mais os nosos trobadores axiña van entrar en contacto cos poetas provenzais a
través do Camiño de Santiago ou das cortes de León e Castela. As súas composi-
cións, as cantigas de amor, tinxiranse do influxo ultrapirenaico.
Así e todo, as dúas maneiras de trobar (ao modo tradicional ou ao xeito occitano)
coexisten e mesmo se mesturan. O rei don Dinís, consciente das diferenzas entre
os dous estilos, reprocháballes así aos occitanos a súa falta de sinceridade:
Proençaes soen mui ben trobar
e dizen eles que é con amor,
mais os que troban no tempo da frol
e non en outro, sei eu ben que non
an tan gran coita no seu coraçón
qual m’eu por mha senhor vejo levar.

220
 11
4 A lírica profana

Unidade
Ámbito xeográfico
A nosa lírica medieval tivo como centro impulsor a cidade de Santiago de Com-
postela, pero despois espallouse polas cortes de León, Castela e Portugal.
Se atendemos ás palabras do Marqués de Santillana no século xv debemos supo-
ñer que, aínda sendo os autores maioritariamente galegos e portugueses, había
outros de diversa procedencia que tamén compoñían en galego-portugués. A nosa
lingua convértese así nun dos máis importantes vehículos culturais da Península.

Escribir en galego-portugués
...non ha mucho tiempo qualesquier deçidores e trovadores destas partes, agora fuessen cas-
tellanos, andaluces o de la Extremadura, todas sus obras componían en lengua gallega o
portuguesa...
Marqués de Santillana

As orixes

A lírica galego-portuguesa iniciaría a súa andaina con creacións autóctonas

de tipo popular, aínda que logo se vería influenciada pola lírica provenzal, ao
imitar os nosos trobadores as composicións inspiradas na ideoloxía do amor
cortés.

As orixes da nosa poesía trobadoresca son as mesmas ca as da poesía románica

en xeral. Estas pretenden explicarse desde varias teorías diferentes denominadas
«teses»:
■■ A tese folclórica. Baséase na idea romántica do «pobo creador». Conforme esta Na web
perspectiva, a lírica nacería da tradición popular.
■■ A tese medio-latina. Para os medio-latinistas, a lírica medieval é un fenómeno Amplía a información sobre os
goliardos.
de alta cultura, con orixe na poesía latina medieval dos goliardos.
■■ A tese arábico-andaluza. Tenta establecer as fontes da lírica románica na poe-
sía árabe e na súa cultura, que chegaría a Europa occidental a través da Penín- Na web
sula. Establece relacións entre as cantigas de amigo e as kharxas.
■■ A tese litúrxica e paralitúrxica. Céntrase na música e nas formas rítmicas e fai Escoita o audio dunha kharxa
e dunha canción andalusi, mu-
derivar o lirismo trobadoresco das formas da poesía da Igrexa cristiá.
sicadas por Eduardo Paniagua,
no disco: Cantos de mujeres en
Cronoloxía las tres culturas.

A poesía lírica galego-portuguesa inscríbese nuns límites cronolóxicos pouco exac-

tos, dada a escasa información que posuímos.
Adóitase situar o seu inicio arredor do ano 1200, data da composición literaria
considerada como a máis antiga: «Ora faz ost’o senhor de Navarra», de Joam
Soares de Paiva, aínda que se cre que houbo produción literaria previa.
Fíxase a data final desta época en 1354, ano da morte do conde de Barcelos, don
Pedro de Portugal, fillo natural do rei don Dinís. Trátase dunha data de referencia,
a partir da cal o fenómeno trobadoresco iría esmorecendo.
Máis complicado é aínda establecer períodos dentro destes límites cronolóxicos.
Tan só existe coincidencia en situar a época de máximo esplendor na segunda
metade do século xiii, que se corresponde coa actividade desenvolvida nas cortes
de Afonso X e Sancho IV de Castela, e de Afonso III e don Dinís de Portugal.

221
 4.1. A tradición manuscrita

A tradición manuscrita é o proceso de recompilación e copiado das cantigas

que conduciu á confección dos Cancioneiros.

Os poemas galego-portugueses son obra de poetas cultos, os trobadores. Orixi-

nalmente, estes facían unha elaboración escrita dos poemas que despois se da-
ban a coñecer de xeito oral, cantados ou recitados de memoria.
Os textos da lírica galego-portuguesa transmitíronse a través de códices. Os máis
importantes son:
■■ Cancioneiro da Ajuda, composto durante as últimas décadas do século xiii. É
un manuscrito de pergamiño que está incompleto, xa que lle faltan bastantes
follas e carece dos nomes dos autores, da notación musical e dalgunhas mi-
niaturas.
Contén 310 cantigas de amor e consérvase na Biblioteca do Pazo Real da Ajuda
en Lisboa, onde foi atopado.
■■ Cancioneiro da Biblioteca Nacional, tamén chamado Colocci-Brancuti (polo
humanista italiano Ángelo Colocci que encargou a súa compilación e porque se
atopou na biblioteca dos condes de Brancuti). Foi copiado en Italia a principios
do xvi e constitúe o máis completo repertorio da nosa lírica profana.
Contén, ademais das 1205 cantigas do Cancioneiro da Vaticana, 442 máis. In-
clúe, tamén, un fragmentario tratado de poética. Actualmente atópase na Bi-
blioteca Nacional de Lisboa.
■■ Cancioneiro da Vaticana, mandado copiar, igual có da Biblioteca Nacional, por
Ángelo Colocci a comezos do século xvi. Contén as 1205 composicións xa sina-
ladas.
■■ Cancioneiro de Berkeley, así denominado porque é propiedade desta univer-
sidade americana. Parece ser que este manuscrito foi realizado en Italia a finais
do século xvi ou comezos do xvii e parece ser unha copia bastante fiel do Can-
cioneiro da Vaticana.

Outros códices
■■ Pergamiño Vindel. Trátase dun rolo, probablemente de finais do século xiii ou
principios do xiv, que contén o texto das sete cantigas de Martín Codax e a mú-
sica de seis delas.
Constitúe o único exemplo conservado de cantigas de amigo musicadas, polo
que posúe un importante valor.
■■ Pergamiño Sharrer. Datado tamén a finais do século xiii ou comezos do xiv,
consta de sete cantigas de amor do rei D. Dinís; é o único exemplo de cantigas
de amor con música que chegou a nós.
■■ Távola Colocciana. Consiste nun catálogo de autores realizado por Ángelo Co- Na web
locci, correspondente a un posible códice perdido.
Amplía a información sobre os
■■ Cinco lais de Bretaña. Son tres folios non numerados que están depositados na lais.
Biblioteca Apostólica Vaticana.
■■ Tenzón entre Afonso Sanches e Vasco Martíns de Resende. Consérvase en
dous apógrafos do século xvii, un na Biblioteca Nacional de Madrid e o outro na
de Porto.

222
 11
Unidade
4.2. Autores e intérpretes

Os dous axentes básicos que interveñen na produción e interpretación das

cantigas medievais son o trobador e o xograr, aos que se engade a figura da
soldadeira como partícipe no espectáculo trobadoresco.

Coñecemos máis de 150 autores de diversa procedencia (galegos, portugueses,

leoneses, casteláns, aragoneses, etc.) que escribiron as súas obras en galego, lin-
gua de prestixio nesta época.

Os trobadores
A palabra «trobador» foi utilizada desde o século xii no sur de Francia para desig-
nar os poetas e compositores da lírica provenzal.
Na literatura galego-portuguesa os trobadores eran señores da nobreza pois exer-
cían este oficio desde os infanzóns ata os mesmos reis. Compoñían as cantigas e
logo entregábanas aos xograres para que as interpretasen.
Algúns utilizaban a poesía como medio de vida e de promoción social (os de me-
nor condición), pero outros (os reis, por exemplo) compoñían por pracer ou para
atacar os seus inimigos.

Os xograres
Ademais de divertir o público con distintas habilidades (representación teatral, mí- Na web
mica, acrobacia, malabarismo, música, etc.), os xograres interpretaban as compo-
sicións creadas polos trobadores, aínda que algúns mesmo chegaron a compoñer Amplía a información sobre o
as súas propias cantigas. termo segrel.

Non eran de condición nobre e aceptaban un pagamento pola súa arte. Algúns
tiñan posto fixo, ao servizo dun rei ou dun señor, mentres que outros debían viaxar
por cortes, rúas ou prazas para gañar a vida.
A mediados do século xiv o xograr pasou a chamarse menestrel e viu reducidas as
súas funcións ao simple acompañamento musical.

As soldadeiras
Acompañaban os xograres e realizaban diversas actividades, como cantar, bailar
ou tocar algún instrumento. Tiñan sona de practicar a prostitución, e foron satiriza-
das nas composicións dos poetas. A máis célebre foi María Pérez, A Balteira.

223
 4.3. A música

Da música da lírica profana galego-portuguesa chegaron a nós poucas mostras: a

de seis cantigas de amigo de Martín Codax (Pergamiño Vindel) e a de sete canti-
gas de amor de don Dinís (Pergamiño Sharrer).
A música era un elemento relevante pois os poemas estaban destinados ao canto.
Suponse que as melodías procedían da liturxia relixiosa para que o público as re-
coñecese facilmente.

4.4. Os xéneros

Cabe diferenciar varios xéneros:

■■ Xéneros maiores: cantiga de amigo, cantiga de amor e cantiga de escarnio e
maldicir.
■■ Xéneros menores: tenzón, pranto, cantiga de seguir.
■■ Xéneros contaminados: pastorela, descordo, alba, lai (mestura de xéneros au-
tóctonos e occitanos).

4.5. A versificación

Tipos
Desde o punto de vista formal, as cantigas profanas poden ser de dous tipos: de Na web
refrán e de mestría. As cantigas de refrán levan un refrán despois de cada cobra;
as cantigas de mestría non dispoñen deste elemento de repetición. Amplía a información sobre a
versificación e os recursos da
A maioría das cantigas artéllanse sobre un esquema de 3 ou 4 cobras que, segun- lírica medieval.
do a rima e a composición, poden ser unisonantes, singulares, dobras, ternas, etc:
Na lírica medieval, o cómputo silábico realízase ata a última sílaba tónica do verso.

Rima
A rima, podía ser consonante ou asonante. Se o verso remata en sílaba grave, dise
que ten rima femia; pola contra, se remata en sílaba aguda fálase de rima macho.
A carón do número de sílabas escríbese en cada verso a rima, asignando letras
minúsculas por orde (a, b, c…). Este proceso repítese en cada cobra. Por exemplo:
Met’el-rei barcas no rio forte; 9a
Quen amig’á que deus lh’o amostre: 9a
Alá vai, madr’, ond’ei suidade! 9b
( Johan Zorro)

Aínda que se empregaron unha gran variedade de metros, os máis comúns son os
versos de sete sílabas (redondilho maior) e os octosílabos e decasílabos agudos.

Recursos
Ademais do paralelismo e o leixaprén, que veremos na cantiga de amigo, son
recursos da lírica galego-portuguesa o dobre, o mordobre, a fiinda, a palabra
perduda, etc.
Estes recursos facilitaban a memorización e a comprensión. As constantes apela-
cións ao auditorio (e direi-vos) contribuían, así mesmo, a manter a súa atención.

224
 11
Unidade
Os nosos trobadores adoitaban empregar tamén algunhas figuras retóricas como
a hipérbole (para amplificar o eloxio da dama ou expresar o poeta o seu amor por
ela), a antítese, o apóstrofe, etc. Nas cantigas de escarnio e de maldicir, o equí-
voco e a ironía eran as máis características.

A ctividades
4 Le o texto 2 da Escolma e realiza estas actividades: Na web
–– Sinala o tipo de cantiga: de refrán ou de mestría.
Elabora un mapa mental sobre
–– Realiza o cómputo silábico dos versos e indica cal e o esquema rítmico. a lírica profana galego-portu-
–– Que tipo de cobras contén o texto? guesa
–– Consulta o apéndice e di que figuras do nivel léxico-semántico podes
atopar no texto.
–– O poema é un convite de amor nun escenario de romería. Tenta averiguar
que aspectos da cantiga se relacionan con esta temática.

5 Le os textos 5 e 6 da Escolma e busca máis información sobre o Pergamiño

Vindel e a notación musical. Escoitade algunha das interpretacións que se
fixeron na actualidade das cantigas e Martín Códax. Elabora un texto breve
cos resultados da pesquisa. Na imaxe, Pergamiño Vindel,
coas cantigas de Martín Códax e
a súa notación musical.

225
 5 A cantiga de amigo
As cantigas de amigo son composicións nas que o poeta pon en boca dunha
muller as penas (coita) de amor que esta dirixe ao seu «amigo» ou amante.

Tanto na cantiga de amor coma na de amigo, o argumento fundamental é o amor

non correspondido, pero os dous xéneros distínguense porque naquela o poeta
fala en primeira persoa, mentres que na cantiga de amigo finxe que é unha muller
a que expresa os seus sentimentos. Esta circunstancia maniféstase xa na Arte de
Trovar do CBN.

Arte de Trovar
E, por que alg ũas cantigas i há em que falam eles e elas outrossi, por ém e bem de enten-
derdes se som d’amor, se d’amigo; por que sabede que, se eles falam na prima cobra e elas
na outra [é d’] amor, porque se move a razom d’ele, como vós ante dissemos; e se elas falam
na primeira cobra, é outrossi d’amigo; e se ambos falam e ũa cobra, outrossi é segundo qual
d’eles fala na cobra primeira.

5.1. Orixes e clasificación

A cantiga de amigo é un xénero autóctono, isto é, procede dunha primitiva Na web

poesía oral que debeu de existir no noroeste peninsular.
Escoita a cantiga de amigo:
Ondas do mar de Vigo (Disco
Cómpre relacionar esta lírica cunha poesía feminina que se deu tamén noutros Devotio, Grupo Martín Códax).
puntos de Europa, como Francia, Alemaña ou Sicilia. Na Península, as kharxas
mozárabes do século xi presentan moitas semellanzas coas nosas cantigas de
amigo.
Pola súa temática, distinguimos tres tipos de cantigas de amigo: as bailadas, as
mariñas ou barcarolas e as cantigas de romaría.

Bailadas
Son cantigas nas que se expresa a ledicia de amar e vivir. Adoita producirse nelas
unha invitación ao baile. Levan sempre refrán:
Bailemos agora, por Deus, ai velidas,
sô aquestas avelaneiras frolidas
e quen fôr velida, como nós velidas,
s’amig’amar,
sô aquestas avelaneiras frolidas
verrá bailar!
Johan Zorro

Mariñas ou barcarolas
Desenvólvense sempre nunha paisaxe mariñeira: a amiga dialoga coas ondas, vai
esperar a chegada de navíos, etc.
Nas barcas novas foi-s’o meu amigo d’aqui
e vej’eu viir barcas e tenho que ven i,
mia madre, o meu amigo.
Atendamos, ai madre, sempre vos querrei ben,
ca vejo viir barcas e tenho que i ven,
mia madre, o meu amigo.
Juião Bolseiro

226
 11
Unidade
Cantigas de romaría
Relaciónanse coas romaxes e coas peregrinacións a ermidas, igrexas e santuarios
onde a amiga se xuntaba co amigo. Na web
Pois nossas madres van a San Simon
de Val de Prados candeas queimar, Amplía a información sobre as
características da cantiga de
nós, as meninhas, punhemos d’andar
amigo.
con nossas madres, e elas enton
queimen candeas por nós e por ssi,
e nós, meninhas, bailaremos i.
Pero Viviaez (fragmento)

5.2. Caracterización

Clasificación temática
A palabra amigo aparece sempre nos primeiros versos das cantigas deste tipo,
trazo que as identifica.
As cantigas de amigo máis antigas teñen un carácter plenamente autóctono, son
monologadas e desenvólvense nun medio rural e doméstico pouco detallado.
A paisaxe representada é bucólica e primaveral; nela aparecen fontes, ríos, igrexas,
ermidas, aves, cervos, etc., con claro valor simbólico. Nalgúns destes lugares pro-
dúcese o encontro co amigo.
Se oj’o meu amigo E nas verdes ervas
soubess’, iria migo: vi andalas cervas,
eu al rio me vou banhar. meu amigo.
Estevan Coelho
Enos verdes prados
vi os cervos bravos,
Fui eu, madre, lavar meus cabelos meu amigo.
a la fonte e paguei-m’eu d’elos Pero Meogo
e de mi, louçãa.
Johan Soarez Coelho

Outro grupo de cantigas (monologadas ou dialogadas) mostran a rapaza dirixíndo-

se a personaxes distintos do amigo, como as amigas, a nai, a natureza...
Amigas, o que mi quer ben
dizen-mi ora muitos que ven;
pero nono posso creer,
ca tal sabor ei de o veer
que [eu] o non posso creer.
Johan Airas

Tamén, atopamos cantigas de amigo que inclúen elementos da cantiga de amor

provenzal.
Aquestas coitas que de sofrer ei,
meu amigo, muitas e graves son;
e vós mui graves, á i gran sazón,
coitas sofredes; e por én non sei,
d’eu por vassal[o] e vós por senhor,
de nós qual sofre máis coita d’amor.
Rodrigu’Eanes de Vasconcelos

227
 Clasificación formal Paralelismo
Desde o punto de vista formal, a cantiga de amigo adoita estar estruturada en
cobras de 2, 3 ou 4 versos con refrán, aínda que tamén pode ser de mestría. Os
trazos característicos da cantiga de amigo son o paralelismo, o leixaprén e o refrán.
A
1ª cobra
refrán {
B

{
■■ Paralelismo: procedemento repetitivo polo que as palabras ou ideas dunha co- A’
bra volven aparecer na seguinte con mínimas modificacións. 2ª cobra B’
■■ Leixaprén: repetición dos segundos versos dun par de cobras como primeiros refrán
do par seguinte.
■■ Refrán: verso ou versos que se repiten ao final de cada cobra.
A seguinte cantiga de Nuno Treez presenta todos estes recursos: Leixaprén

{ {
San Clemenço do mar, A
se mi d’el non vingar, 1ª cobra B
non dormirei. refrán

{
1º par
San Clemenço senhor, A’
se vingada non for, 2ª cobra B’
non dormirei. refrán

{ {
Se mi d’el non vingar,
do fals’e desleal, B
non dormirei. 1ª cobra C
refrán
Se vingada non for

{
2º par
do fals’e traedor, B’
non dormirei. 2ª cobra C’
refrán
A protagonista das cantigas de amigo é sempre unha doncela. Desde o punto de vista
narrativo, adoita indicarse xa nos primeiros versos da cantiga cal é a situación na que
esta se encontra. Así, no exemplo anterior, a primeira cobra concentra toda a mensaxe,
mentres que as demais –a través do paralelismo e o leixaprén– son pura repetición.

228
 11
Unidade
5.3. Os personaxes

A amiga
É o suxeito lírico da cantiga de amigo e sempre se presenta facendo unha louvan-
za das súas calidades físicas (aparece como «fremosa», «louçana», «bon pareçer»,
«bon semelhar», etc.):
Na web
A do mui bon pareçer
mandou lo adufe tanger: Amplía a información sobre a
louçana d’amores moir’eu. cantiga de amigo.
Martin de Ginzo

Manifesta a miúdo un sentimento de coita polo amor non correspondido ou pola

ausencia do namorado, pero tamén pode expresar a súa alegría, timidez, arre-
pentimento, celos, impaciencia, etc. En definitiva, analízanse os diversos estados
anímicos polos que pasa a namorada:
Como vivo coitada, madre, por meu amigo,
ca m’enviou mandado que se vai no ferido:
e por el vivo coitada!
Martin de Ginzo

Algunhas veces diríxese ao amigo (ausente) e fala dos seus sentimentos; outras
dirixirase á nai, a unha irmá, ás amigas ou á natureza, para falarlles do amigo e do
seu amor:
Ai madr’o que ben queria Mia irmana fremosa, treides comigo
foi-s’ora d’aqui sa via; a la igreja de Vig’, u é o mar salido:
deseja-lo-ei. E miraremos las ondas!
Osoir’Anes Martín Codax

Ai meu amigo, coitada

vivo, por que vos non vejo.
Martín de Padrozelos

O amigo
Case sempre está ausente (por atoparse servindo o rei, na guerra, etc.) e por tanto
nunca responde. O diálogo entre os dous namorados xamais se produce:
–Os meus ollos e o meu coraçon
e o meu lume foi-se con el-rei!
Johan Zorro

A nai
Adoita escoitar en silencio os problemas da filla; ás veces pode haber diálogo en-
tre as dúas (nalgunhas cantigas é a nai quen fala). Nas cantigas de amigo as súas
funcións son basicamente as de vixilancia da filla, consello e control a través dunha
actitude autoritaria:
Non poss’eu, madre, ir a Santa Cecilia
ca me guardades a noit’e o dia
do meu amigo.
Martin de Ginzo

229
 Os confidentes
A amiga confía as súas penas de amor á nai, á natureza, á irmá ou ás amigas.
Estas últimas, ademais, poden facer de «mandadeiras», é dicir, de recadeiras que
terán como misión fundamental a de restabelecer o acordo entre os namorados.
A irmá desempeña un papel autoritario semellante ao da nai, en ausencia desta.
Par Deus, amiga, podedes saber
como podesse mandad’enviar
a meu amigo que non á poder
de falar migu’e morr’én con pesar?
Pedr’Amigo de Sevilha

5.4. Algúns autores

As biografías de trobadores e xograres sonnos descoñecidas, agás nalgúns casos Na web

en que se trataba de personaxes ilustres (reis, nobres, altos cargos do clero).
Elabora un póster sobre a can-
Mendinho tiga de amigo.

Xograr galego do que non chegou a nós máis ca un poema, unha das máis fermo-
sas cantigas de amigo que se coñecen. O poema presenta a doncela agardando
polo seu amigo ao pé dunha ermida na illa de San Simón (ría de Vigo). A marea vai
subindo e a amiga, véndose rodeada polas ondas e desamparada, sente que vai
morrer (simbolicamente). O tema da cantiga céntrase así na expresión de soidade
e angustia da namorada.
Sedia-m’eu na ermida de San Simón
e cercaron-mi-as ondas que grandes son.
Eu atendend’o meu amigu’! E verrá?

Martín Codax
Xograr do século xiii tamén orixinario de Vigo ou dos seus arredores, de quen
conservamos sete cantigas de amigo coas melodías de seis delas. Algunhas teñen
unha certa continuidade narrativa, e parece que poden pertencer ao mesmo en-
tramado argumental.

Johan de Cangas
Xograr do século xiii natural de Cangas do Morrazo. Só conservamos tres cantigas
de amigo (concretamente de romaría), que aluden ao santuario de San Mamede
do Mar (Beluso, Bueu).

Pero Meogo
Xograr de Santiago de Compostela, onde exerceu a profesión de notario na se-
gunda metade do século xii. As súas composicións teñen unha grande unidade
temática, e recorren a miúdo a símbolos eróticos (o cervo que vai á fonte e enturba
a auga, a rotura do brial, etc.).

Airas Nunes
Foi un clérigo e trobador galego do século xii. Elaborou cantigas de amigo, de
amor e de escarnio e maldicir. Crese que puido ter colaborado na elaboración das
Cantigas de Santa María de Afonso X o Sabio.

230
 11 Unidade
A ctividades
6 Le o texto 1 da Escolma e realiza estas actividades:
–– Tenta establecer cal é o tema central da cantiga.
–– Divide o poema en partes e xustifica a túa decisión.
–– Sinala que elementos contribúen a expresar o desacougo da amiga.
–– Nunha primeira lectura, a mensaxe da cantiga de Mendinho é simple:
«Unha doncela agarda na ermida de San Simón, situada na ría de Vigo,
o regreso do seu amigo. Obcecada pola idea dese regreso, allea ao que
acontece arredor, só se decata de que nin o amigo virá nin poderá fuxir
de alí porque as augas do mar a cercan e baten furiosamente. Só lle que-
da agardar pola morte».
Mais, alén desta lectura, tamén pode existir outra máis profunda. Tenta
averiguar cal é, tendo en conta os sentimentos que se expoñen no reca-
dro.

7 Le os textos 3 e 4 da Escolma e realiza estas actividades:

–– As bailadas dos textos 3 e 4 presentan semellanzas. Indica as máis des-
tacadas.
–– Establece agora as diferenzas entre as dúas cantigas.
–– Comenta a presenza nos textos dos tópicos máis relevantes cantiga de
amigo.

8 Sinala no texto 5 da Escolma as características formais e temáticas da can-

tiga de amigo.

9 Le as cantigas 6 e 7 da Escolma e realiza as tarefas que se indican a conti-

nuación:
–– Quen é o suxeito lírico en cada unha delas?
–– Clasifícaas dentro do xénero ao que pertencen.
–– Distingue a introdución do desenvolvemento.
–– Cal é a ambientación dos poemas?
–– Caracteriza os personaxes (actitude, posición, etc.).
–– Explica o contido da mensaxe.

10 Tenta realizar unha interpretación da cantiga 8 da Escolma e describe a

paisaxe na que se desenvolve.

11 Le a cantiga 9 da Escolma con atención. Esta composición asocia varias

realidades. Tenta explicalas seguindo o esquema presentado. Ao rematar,
comenta tamén a actitude da nai e as súas recomendacións.

12 Caracteriza as figuras da nai e da amiga do texto 10 e compara esta cantiga

coa número 8 da Escolma de textos.

13 Indica cal é o tema da cantiga 11 e explica a través de que elementos se

manifesta.

14 Baseándote no estudado ao longo desta unidade, elabora un comentario

o máis completo que poidas sobre o texto 12 da Escolma.

231
 Escolma de textos
Cantigas de amigo
Texto 1
Mendinho
Sedia-m’eu na ermida de San Simón
e cercaron-mi-as ondas que grandes son.
Eu atendend’o meu amigu’! E verrá?
Estando na ermida, ant’o altar,
cercaron-mi-as ondas grandes do mar.
Eu atendend’o meu amigu’! E verrá?
E cercaron-mi-as ondas que grandes son:
non ei [i] barqueiro nen remador.
Eu atendend’o meu amigu’! E verrá?
E cercaron-mi-as ondas do alto mar:
non ei [i] barqueiro nen sei remar.
Eu atendend’o meu amigu’! E verrá?
Non ei i barqueiro nen remador:
morrerei [eu], fremosa, no mar maior.
Eu atendend’o meu amigu’! E verrá?
Non ei [i] barqueiro nen sei remar:
morrerei eu, fremosa, no alto mar.
Eu atendend’o meu amigu’! E verrá?
232
Texto 2
Pero Viviaez
Pois nossas madres van a San Simon
de Val de Prados candeas queimar,
nós, as meninhas, punhemos d’andar
con nossas madres, e elas enton
queimen candeas por nós e por si
e nós, meninhas, bailaremos i.
Nossos amigos todos lá iran
Por nos veer e andaremos nós
Bailand’ant’eles, fremosas, en cós,
E nossas madres, pois que alá van,
queimen candeas por nós e por si
e nós, meninhas, bailaremos i.
Nossos amigos iran por cousir
como bailamos e poden veer
bailar moças de [mui] bon parecer,
e nossas madres pois lá queren ir,
queimen candeas por nós e por si
e nós, meninhas, bailaremos i.
Texto 3
Johan Zorro
Bailemos agora, por Deus, ai velidas,
so aquestas avelaneiras frolidas,
e quem fôr velida como nós, velidas,
se amigo amar,
so aquestas avelaneiras frolidas
verrá bailar.
Bailemos agora, por Deus, ai loadas,
so aquestas avelaneiras granadas,
e quem fôr loada como nós, loadas,
se amigo amar,
so aquestas avelaneiras granadas
verrá bailar.
 11 Unidade
Texto 4 Texto 6
Airas Nunes Martín Codax
Bailemos nós já todas tres, ai amigas, Eno sagrado, en Vigo,
so aquestas avelaneiras frolidas bailaba corpo velido:
e quen fôr velida, como nós, velidas, Amor ei!
se amig’amar,
so aquestas avelaneiras frolidas En Vigo, no sagrado,
verrá bailar. bailaba corpo delgado:
Amor ei!
Bailemos nós já todas tres, ai irmanas,
so aquesto ramo d’estas avelanas Bailaba corpo velido,
e quen fôr louçana, como nós, louçanas, que nunca ouver’amigo:
se amig’amar, Amor ei!
so aquesto ramo d’estas avelanas
verrá bailar. Bailaba corpo delgado,
que nunca ouver’amado:
Por Deus, ai amigas, mentr’al non fazemos, Amor ei!
so aquesto ramo frolido bailemos,
e quen ben parecer, como nós parecemos, Que nunca ouver’amigo,
se amig’amar ergas no sagrad’, en Vigo:
so aqueste ramo so’l[o] que nós bailemos Amor ei!
verrá bailar.
Que nunca ouver’amado,
ergas en Vigo, no sagrado:
Amor ei!

Texto 5
Martín Codax
Ondas do mar de Vigo, Texto 7
se vistes meu amigo?
Johan de Cangas
E ai Deus, se verrá cedo!
Amigo, se mi gram ben queredes,
Ondas do mar levado, id’a San Mamed’e veer-m’edes:
se vistes meu amado? oje non mi mençades, amigo.
E ai Deus, se verrá cedo!
Pois mi aqui ren non podedes dizer,
Se vistes meu amigo, id’u ajades comigo lezer:
o por que eu sospiro? oje non mi mençades, amigo.
E ai Deus, se verrá cedo
Serei vosqu’en San Mamede do Mar,
Se vistes meu amado, na ermida, se mi-o Deus aguisar:
por que ei gran coidado? oje non mi mençades, amigo.
E ai Deus, se verrá cedo!

233
 Texto 8
Pero Meogo
Levous’a louçana, levous’a velida,
vai lavar cabelos na fontana fría,
leda dos amores, dos amores leda.
Levous’a velida, levous’a louçana,
vai lavar cabelos na fría fontana,
leda dos amores, dos amores leda.
Vai lavar cabelos na fontana fría,
passou seu amigo que lhi ben quería,
leda dos amores, dos amores leda.
Vai lavar cabelos na fría fontana,
passa seu amigo que muit’a amava,
leda dos amores, dos amores leda.
Passa seu amigo que lhi ben quería,
o cervo do monte a augua volvía,
leda dos amores, dos amores leda.
Passa seu amigo que a muito amava,
o cervo do monte volvía a augua,
leda dos amores, dos amores leda.
Texto 9
Pero Meogo
Fostes, filha, eno bailar
e rompestes i o brial:
pois o namorado i ven,
esta fonte seguide-a ben,
pois o namorado i ven.
Fostes, filha, eno loir
e rompestes i o vestir:
poilo cervo i ven,
esta fonte seguídea ben,
poilo cervo i ven.
E rompestes i o brial
que fezestes ao meu pesar:
poilo cervo i ven,
esta fonte seguídea ben,
poilo cervo i ven.
234
E rompeste i o vestir
que fezestes a pesar de min:
poilo cervo i ven,
esta fonte seguídea ben,
poilo cervo i ven.
Texto 10
Pero Meogo
—Digades, filha, mia filha velida,
porque tardastes na fontana fría?
—Os amores ei.
—Digades, filha, mia filha louçana,
porque tardastes na fría fontana?
—Os amores ei.
—Tardei, mia madre, na fontana fría,
cervos do monte a augua volvían.
—Os amores ei.
—Tardei, mía madre, na fría fontana,
cervos do monte volvían a augua.
—Os amores ei.
—Mentís, mia filha, mentís por amigo,
nunca vi cervo que volvess’o río.
—Os amores ei.
—Mentís, mia filha, mentís por amado,
nunca vi cervo que volvess’o alto.
—Os amores ei.
Texto 11
Martiño de Ginzo
Como vivo coitada, madre, por meu amigo,
ca m’enviou mandado que se vai no ferido:
e por el vivo coitada!
Como vivo coitada, madre, por meu amado,
ca m’enviou mandado que se vai no fossado:
e por el vivo coitada!
Ca m’enviou mandado que se vai no ferido,
eu a Santa Cecilia de coraçon o digo:
e por el vivo coitada!
 11 Unidade
Texto 12
D. Dinís
Ai flores, ai flores do verde pino, Vós preguntades polo voss’amigo?
se sabedes novas do meu amigo! E eu ben vos digo que é san’e vivo.
Ai Deus, e u é? Ai Deus, e u é?

Ai flores, ai flores do verde ramo, Vós preguntades polo voss’amado?

se sabedes novas do meu amado E eu bem vos digo que é viv’e sano.
Ai Deus, e u é? Ai Deus, e u é?

Se sabedes novas do meu amigo, E eu bem vos digo que é san’e vivo,
aquel que mentiu do que pos commigo? e será vosc’ant’o prazo saido.
Ai Deus, e u é? Ai Deus, e u é?

Se sabedes novas do meu amado, E eu bem vos digo que é viv’e sano,
aquel que mentiu do que mh a jurado, e será vosc’ant’o prazo passado.
Ai Deus, e u é? Ai Deus, e u é?

235
 Repaso da unidade
Lectura
Kharxa Morrer no mar maior
Oh nai, o meu amigo A rapaciña da preciosa cantiga de Mendiño, isolada na
vaise e non volve! illa pontevedresa de San Simón, segundo a miña inter-
pretación está a piques de sucumbir á paixón –o mar
Dime que farei, nai,
maior– cando chegue o seu amigo.
se a miña pena non afrouxa.
As ondas que a cercan son as oleadas do amor e do
Kharxa mozárabe (trad.)
desexo.
Dáse conta a rapaciña que que non as vai poder resis-
tir: as ondas son grandes. Estas grandes ondas do mar
Con auga de sede vella téñena rodeada. Ela sabe o que o amigo vai chegar. Na
súa conciencia de namorada repercute unha e outra vez
Con auga de sede vella
a inminencia do encontro. Espera ó amigo. Non hai me-
namorar eu namoreina,
dio de fuxir do que o corazón arela: «non hei barqueiro».
meu amigo!
Ela sabe que se entregará sen reservas á paixón naquela
soedade da illa onde permanece sen que ninguén gar-
Con unha herba lixeira
de. De pouco lle valería o recollemento da ermida ou a
namorar eu namoreina,
devoción diante do altar. As ondas apaixonadas da súa
meu amigo!
xuventude son altas e non as pode vencer: «non sei re-
mar».
Namorar eu namoreina
con unha cantiga leda Pasa agora a rapaciña no seu parladoiro do presente ó
meu amigo! futuro: «Morrerei, fremosa, no mar maior». Ou sexa, ela
prevé, entre queixosa e resignada, que vai perder o ben
Namorar eu namoreina máis preciado, a inocencia, nesa paixón que a envolve
con áer da primaveira, coma as ondas do mar. Morrerá fremosa: sacrificará a
meu amigo! súa virxinidade en aras do amor. Morrerá fremosa, virxe.
Álvaro Cunqueiro, Cantiga nova que se chama riveira
Sucumbirá á paixón erótica.
Luz Pozo Garza, Ondas do mar de Vigo: erotismo e conciencia
mítica nas cantigas de amigo

A ctividades
1 Sinala que semellanzas observas entre a kharxa
e as cantigas de amigo galego-portuguesas.
2 O poema de Álvaro Cunqueiro foi escrito en
1933 inspirándose nas cantigas de amigo. Que
elementos comúns atopas con estas compo-
sicións medievais? Trátase dunha voz poética
masculina ou feminina? A quen cres que fai refe-
rencia neste caso a palabra «amigo»?
3 Crese que Mendinho foi un xograr. Que diferen-
zas existían entre xograres e trobadores?
5 Compara o tratamento do mar na cantiga de
Mendinho e a de Martín Codax (texto 5 da Es-
colma). Cres que as ondas teñen o mesmo sig-
nificado en ambos os casos?
6 Consideras que algunha das cantigas da escol-
ma pode presentar un significado erótico como o
que Luz Pozo lle atribúe a cantiga de Mendi­nho?
7 Busca nas cantigas da Escolma e describe as re-
ferencias paisaxísticas que encontres e a relación
que poden ter con respecto á temática amorosa.

4 Desde o punto de vista temático, a que tipo de

Na web
cantigas de amigo pertence o poema de Mend-
inho (texto 1 da Escolma)? Repasa os conceptos esenciais da unidade.

236
 Unidade 11

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
Contexto da literatura galega medieval
Alta Idade Media Desenvolvemento da sociedade feudal.
(v- s. xi) A cultura localízase nos mosteiros.
Esplendor en Galicia: Era Compostelá (xii e xiii).
Sociedade
Forte relixiosidade. Auxe das peregrinacións a Santiago.
Séculos xi-xiii: incremento da produción agrícola
Economía Século xiv e xv: fame Guerra dos Cen Anos, peste negra.
Baixa Idade Media
Segunda metade do xv: recuperación.
(xi-xv)
Primeiras escolas e universidades
Cultura Desenvolvemento do Románico e do Gótico.
Auxe da lírica provenzal.
Literatura Literatura en latín pero tamén nas linguas vulgares.

A lírica medieval galego-portuguesa (finais S.XII-mediados XIV)

1680 textos de lírica profana e 420 de lírica relixiosa.
Corpus
Son obras de tradición manuscrita pero destinadas ao canto.
O centro impulsor é Santiago de Compostela.
Ámbito Xeográfico
Posteriormente serán as cortes de León, Castela e Portugal.
Contexto Etapa primitiva (S. xii e ppio xiii).
Cronoloxía
Etapa de esplendor (1240-1354).
Literatura
Etapa de decadencia (Fins S. xiv e S. xv).
• Cancioneiro da Ajuda • Cancioneiro da Vaticana
• Cancioneiro da Biblioteca Nacional • Cancioneiro de Berkeley
Tradición manuscrita.
• Pergamiño Vindel • Pergamiño Sharrer
Códices
• Távola Colocciana • Cinco lais de Bretaña
• Tenzón A.Sanches e V.M. de Resende
De orixe nobre.
Trobadores
Compoñen cantigas para que sexan recitadas.
De orixe non nobre.
Autores e intérpretes
Xograres Divirten e interpretan cantigas.
A partir do xiv, serán menestreis.
Soldadeiras Acompañan aos xograres cantando e bailando.
Música Consérvase en cantigas de Martín Codax e Don Dinís.
Maiores Cantigas de amigo, amor e escarnio e maldicir.
Xéneros Menores Tenzón, pranto, cantiga de seguir.
Contaminados Pastorela, descordo, alba, lai.
Estrofa De refrán e de mestría
Versificación Rima Consoante e asoante; rima macho/rima femia.
Recursos Paralelismo, leixaprén, dobre, mordobre, fiinda, palabra perduda.
Relacionada coa poesía feminina doutros puntos da Península e de Europa.
Bailadas
Tipos Mariñas ou barcarolas
Cantiga de amigo
Cantigas de romaría
Temática: analiza os personaxes implicados, a natureza...
Clasificación
Formal: paralelismo, leixaprén, refrán...

237
 Lecturas guiadas
Cantigas de amigo

Paio Gómez Chariño Martín Codax

Foi un nobre vinculado á vila de Pontevedra, onte tiña
as posesións, señor de Rianxo e almirante de Castela.
Morreu asasinado.
É autor de numerosas cantigas de amigo e de amor nas
que destaca o trazado da psicoloxía feminina.
Martín Codax foi un xograr que desenvolveu a súa acti-
vidade na segunda metade do século xiii.
A presenza de Vigo nas súas cantigas dálle como orixe
case segura esta localidade ou unha poboación próxima.
Non hai moitos máis datos sobre a biografía deste autor.

As frores do meu amigo

No Pergamiño Vindel atoparonse 7 cantigas de amigo
deste autor e 6 delas coas indicacións musicais. Isto
As frores do meu amigo
permite aos estudosos achegarse á representación mu-
briosas van no navío
sicada destas pezas.
E vanse as frores
de aquí ben con meus amores
As cantigas musicadas de Martín Códax foron interpre-
Idas son as frores
tadas por numerosos grupos musicais de distinta nacio-
de aquí ben cos meus amores.
nalidade.
As froes do meu amado
A conservación da notación musical é un feito impor-
briosas van eno barco.
tantísimo para a comprensión e recuperación da música
E vanse as frores...
medieval.
Briosas van no navío
Mia irmana fremosa
pera chegar ao ferido.
E van-se as frores... Mia irmana fremosa, treides comigo

a la ygreia de Vigo, u e o mar salido.

Briosas van eno barco E miraremos las ondas.


pera chegar ao fossado.
E van-se as frores... Mia irmana fremosa, treides de grado

a la ygreia de Vigo, u e o mar levado.

Pera chegar ao ferido, E miraremos las ondas.


servir mí, corpo velido.
E van-se as frores... A la ygreia de Vigo, u e o mar salido,

e verra i mia madre e o meu amigo.

Pera chegar ao fossado, E miraremos las ondas.


servir mí, corpo loado.
E van-se as frores A la ygreia de Vigo, u e o mar levado,

d'aquí ben con meus amores! e verra i mia madre o meu amado

Idas son as frores E miraremos las ondas.
d'aquí ben con meus amores!

Análise
No poema, a amada láiase da marcha do amado para a
batalla. Vai cumprir un servizo, o fossado, que mencio-
na nas últimas estrofas. A muller entende que os debe-
res militares do amado tamén son un servizo para ela.
O poema está composto por seis cobras alternas, aso-
nantes, paralelísticas e con leixaprén. O modelo de dís-
tico para o retrouso modifícase nesta cantiga no refrán
da última estrofa.
Análise
Martín Codax caracterízase pola súa orixinalidade, pois
elabora nas cantigas un concepto de amor máis real,
afastado das características do amor cortés e da in-
fluencia da lírica provenzal.
Esta cantiga é a única da que non se conserva notación
musical.
Formalmente, esta é unha cantiga de refrán con estru-
tura 4 x 2 +1. Presenta paralelismo e leixaprén.

238

Pero Meogo
Hai moi pouca información sobre este trobador. Puido
ser contemporáneo do rei don Dinís de Portugal.
Del consérvanse nove cantigas de amigo que destacan
polo sensual e simbólico uso da natureza e do cervo.
Levóu´a louçana, levóus´a velida
Levóus’ a louçana, levóus’ a velida,
vai lavar cabelos na fontana fría,
leda dos amores, dos amores leda.
Levóus’ a velida, levóus’ a louçana,
vai lavar cabelos na fría fontana,
leda dos amores, dos amores leda.
Vai lavar cabelos na fontana fría,
passou seu amigo que lhi ben quería,
leda dos amores, dos amores leda.
Vai lavar cabelos na fría fontana,
passa seu amigo que muit’ a amava,
leda dos amores, dos amores leda.
Passa seu amigo que lhi ben quería,
o cervo do monte a auga volvía,
leda dos amores, dos amores leda.
Passa seu amigo que a muito amava
o cervo do monte volvía a augua,
leda dos amores, dos amores leda.
Análise
Nas cantigas de Pero Meogo destacan as referencias
eróticas a través de símbolos. Neste caso son a fría fon-
tana, o cervo e a auga os que se relacionan co desexo
amoroso e sexual.
A fonte é un dos destinos aos que acode a amiga para
buscar auga, para beber ou cociñar; pero, neste caso,
vai lavar os cabelos, feito que tamén reflicte unha cla-
ra simboloxía erótica. Na fontana fría ela entretense co
cervo (o amigo) que vai beber á mesma fonte, o que
alude ao encontro entre os amantes.
A cantiga ten estrutura de dístico con refrán (aaB) e pre-
senta paralelismo e leixaprén.
Unidade 11
Airas Nunes
Foi un clérigo e trobador galego do século xii. Viviu
baixo o reinado de Sancho IV.
É autor de cantigas de amigo, de amor e de escarnio e
maldizer.
Crese que puido ter colaborado na elaboración das
Cantigas de Santa María de Afonso X o Sabio.
Bailemos nós ja todas tres
Bailemos nós ja todas tres, ai amigas,

so aquestas avelaneiras frolidas

e quen for velida, como nós, velidas,

se amigo amar,

so aquestas avelaneiras frolidas

verrá bailar.

Bailemos nós ja todas tres, ai irmanas,

so aqueste ramo destas avelanas

e quen for louçana, como nós, louçanas

se amig’amar,

so aqueste ramo destas avelanas

verrá bailar.

Por Deus, ai amigas, mentr’al non fazemos,

so aqueste ramo frolido bailemos

e quen ben parecer, como nós parecemos,

se amig’amar,

so aqueste ramo so’l que nós bailemos

verrá bailar.
Análise
Nas cantigas de amigo acostuman aparecer dúas espe-
cies de árbores: as «avelaneiras» e os «pinos».
Nesta cantiga de Airas Nunes, a mención das avelanei-
ras non é casual senón que ten un significado simbóli-
co: a abeleira e a abelá debían relacionarse con algún
culto a fertilidade de orixe pagá.
A alegría de vivir que simboliza a danza están relacio-
nadas tamén coa intención de atraer sensualmente o
amigo.
239
 Comentario de textos
Conforto Adicatoria
Que a terra me conforte, A Pepa de Pastora, miña avoa...
a terra fresca Avoa. Imos atados a unha hora escura,
onde meus pais labraron, a hora H en arrepío lento.
e sinta o seu lentor (...)
e sinta saiva subir polas raíces E ti segues en pé, vertical como a esperanza,
ata o corpo dos grandes castiñeiros. co peso xa carnal do legón
Só por sentir as rulas pousarse entre o peso dos teus oitenta anos.
lenemente na saudade. Pulas aínda o cobre do teu músculo
para abrir canles de amor con que regar o millo.

E o teu seo ben pode amamantar a raza.

Antífona
Gardas humildemente o instante máis puro
Sentir así a terra sobre o corpo –nin Deus acaso fose máis puro nese intre–
e vivir permanentemente nas raíces, e bicas anegada o trigo da semente,
sentir a relva, as flores ventureiras, a léveda fragancia da terra prometida.
o paxaro aniñar, sentir o tempo E ha de medrar en cada espiga, avoa,
quedo xa para sempre no infinito o pan que Xesuscristo partirá no futuro.
mentres flúen as fontes e coallan
Antón Avilés de Taramancos, Os poemas da ausencia
os seixos en diamante florecido.
Sentir a terra sobre o corpo nu
fresca de sementar, sentir a rella
abrir o sulco, ver a sementeira
desde o fondo do amor. A eternidade
só así tería a dimensión perfecta.

VIII
Ollo nos cupos da familia os nomes
dos bisavós, dos vellos que me deron
este corpo moral que son agora.
Sinto os seus dedos antigos
percorrerme os ósos mentres aran
sen tregua na humildade
para darme esa flor.
Son labradores que amasaron de boroa o tempo para
eu cantar. E dese impulso vivo!
Foron as mans, os folgos que en tanta travesía
e nos corpos de vellas nais escuras como a terra.
Ao velos vir, sombras no manuscrito
–que xa eran case sombras nesta vida–,
eu sei de certo
que seara hei de arar detrás do tempo.
E merendar cereixas na restreva!
Anton Avilés de Taramancos, Última fuxida a Harar

240
 Unidade 11

Os textos poéticos
Comentar un texto consiste en realizar un exercicio de
composición para explicar o contido e a organización, O resumo
co obxectivo de facer unha valoración final, axustada e Resumir un texto literario consiste en crear outro
argumentada. novo no cal, con palabras propias, se sintetizan as
■■ Fases do comentario poético ideas básicas que desenvolve.

O comentario de textos poéticos ten unhas fases que Un bo resumo debe ser breve, claro e preciso, aín-
vas ver, a seguir, de xeito esquemático. da que a súa extensión vén condicionada pola im-
portancia e complexidade do texto orixinal.
Fase inicial. Lectura comprensiva
Obxectivo: O tema
■■ Localizar e ordenar as ideas principais e secunda- O tema dun texto ou poema vén sendo o núcleo
rias do texto. significativo, a idea fundamental do expresado no
Obtemos o tema e o resumo. poema.
Para saber cal é o tema dun texto poético, cómpre
realizar previamente un bo resumo do contido. Ta-
Fase central. Estrutura mén é útil responder a preguntas como a seguinte:
Obxectivos: Que pretende comunicarnos o autor?
■■ Definir a estrutura interna (contido) e a estrutura Para indicar o tema dunha composición podenos
externa (forma) do texto. servir unha palabra ou unha frase, pois a súa for-
mulación debe caracterizarse pola claridade, brevi-
■■ Analizar a interrelación entre as ideas.
dade e exactitude.
■■ Analizar os recursos utilizados.
Obtemos un esquema. 1 Consulta diversos manuais sobre o comentario de
textos e tenta ampliar o máis posible o esquema da
páxina anterior.
Fase final. Conclusión 2 Realiza unha lectura atenta dos poemas de Avilés de
Obxectivo: Taramancos que tes na páxina anterior.

■■ Seleccionar e organizar a información obtida so- 3 Busca nun dicionario, se for o caso de que o desco-
bre o texto para realizar unha valoración persoal ñeceses, o significado dos termos que aparecen su-
reflexiva e argumentada. braiados nos poemas. Nalgúns casos, trátase de pa-
labras non normativas sobre as que debes pescudar.
Obtemos un comentario crítico.
lentor saiva rulas
relva coallan sementeira
■■ Fase inicial travesía seara restreva
A lectura comprensiva non consiste en facer unha inter- arrepío legón anegada
pretación persoal do poema, senón en comprender o 4 Distingue, en cada un deles, as ideas principais e
seu contido e situalo nun contexto. secundarias.
Para iso, debes ser capaz de responder a preguntas 5 Elabora, para cada un deles, un resumo ben organizado.
como as seguintes: 6 Indica cal é o tema de cada un dos poemas.
Que di o texto? 7 Observas trazos comúns entre os catro poemas? Ela-
Quen o di? bora un breve texto sobre o tema que desenvolve o
A quen llo di? poeta e a súa intención.

241
 12 A literatura
galega
medieval

Sobre o amor na Provenza

Desde o ano 1100 ata 1328 o amor tivo na Provenza
unha forma singular.
Había unha lexislación establecida para as relacións
de amor entre mozos e mozas absolutamente severa.
Había a maneira oficial de declararse namorado dun-
ha muller e a de ser aceptado por ela en calidade de
amante.
Depois de cortexala durante uns meses e dun xeito
determinado, obtíñase o dereito a bicarlle a man (...).
Logo de bicarlle a man, avanzábase, pasiño a pasiño, a
forza de mérito e sen privilexios.
Pasados meses, ou mesmo anos de proba, e unha vez
que a muller estaba segura do carácter e discreción do
home, se observaba que este aproveitaba as facilida-
des que lle permitía esta tenra amizade, producíanse
determinadas alarmas que podían afectarlle á relación.
Unha muller podía ter varios amantes, pero só un no
grao superior; parece ser que os demais non podían
progresar máis alá do grao de amizade, que consistía
en poder bicarlle a man e en vela cada día.
Stendhal, Do amor (trad. e adapt.)

Sobre a lectura

1 Que sabes sobre o código do amor cortés na época

medieval?
2 Neste texto, Sthendal, un autor francés do século xix,
describe os pasos que debían seguir para relacioná-
rense. Cal é a túa opinión ao respecto?

242
 12
1 A cantiga de amor

Unidade
1.1. Introdución

A cantiga de amor é un poema no que un home se dirixe a unha dona, mos-

trando o seu amor por ela. Fronte ao que sucedía nas cantigas de amigo, o
suxeito lírico é masculino.

O contexto feudal: o feudalismo e o amor cortés

A estrutura política e económica denominada feudalismo consistía na vinculación
entre un señor e un vasalo: o primeiro concédelle unha terra (feudo) ao segundo;
a cambio, este réndelle fidelidade e préstalle servizos.
Establécese así un contrato de vasalaxe polo que o señor ten o dominio sobre o
vasalo a cambio de protección e manutención. As obrigas do vasalo consistirán en
serlle fiel, ofrecerlle consello e auxilio.

A poesía cortés é unha forma de expresión lírica, de carácter laico, que se

desenvolve nas cortes do sur de Francia desde finais do século xi ata mediados
do século xiv. A súa composición característica é a cançó, que ten como tema
central o amor.

A relación amorosa é como unha transposición do sistema feudal. Do mesmo xeito

que o vasalo lle prestaba un servizo ao seu señor, así o poeta lle debía homenaxe
e submisión á súa amada (a senhor). O poeta aspirará a ser recompensado (aver
bem), pero na lírica galego-portuguesa esa recompensa nunca se produce.

A mia senhor, que eu sei muit’amar,

punhei sempre d’o seu amor gaar
e nono ouvi, mais, a meu cuidar,
non fui eu i de sén nen sabedor,
por quanto lh’eu fui amor demandar,
ca nunca vi molher máis sen amor.
Johan Airas

Leonor de Aquitania foi raíña

de Francia (matrimonio con Luís
VII) e de Inglaterra (matrimonio
con Henrique II). Na súa corte
de Poitiers tivo o maior auxe
a poesía cortés e Leonor
foi mecenas de numerosos
trobadores.
Na imaxe, sepulcro de Leonor de
Aquitania.

243
 1.2. Caracterización

A identificación das cantigas de amor vén determinada pola aparición da palabra

senhor nos primeiros versos.
Desde o punto de vista formal, distínguese entre:
■■ Cantigas de mestría, que non teñen refrán e seguen o modelo da cançó provenzal.
■■ Cantigas de refrán, que empregan unha estrutura paralelística. O uso destes
dous elementos (refrán e paralelismo) fai que teñan un carácter autóctono e
próximo ás cantigas de amigo.
As cantigas de amor galego-portuguesas adoitan estar estruturadas en 3 ou 4
cobras de sete versos heptasílabos, octosílabos ou decasílabos.

A cantiga de amor e a cançó provenzal

Os nosos trobadores baseáronse na cançó provenzal para as súas composicións de
amor, pero existen certas diferenzas entre as nosas e as occitanas:
■■ A dona ou senhor
Na lírica provenzal a muller a quen se dirixían as cantigas era real e estaba casada;
tratábase, pois, dun amor adúltero. Os nosos poetas diríxense a unha dona idea-
lizada que pode estar casada ou solteira.
■■ O sentimento amoroso
Na nosa lírica, a senhor manifesta diversas actitudes respecto do poeta, que po- Na web
den ir desde a indiferenza (desamparar, falir), pasando pola revancha (dar penas,
dar coita, fazer mal), ata chegar a mostrarse vingativa (a sanha) e negarlle ao na- Amplía a información sobre a
relevancia da música na lírica
morado o dereito a lle falar ou a mirala.
medieval.
O gozo de amar e a sensualidade que caracterizaba a poesía provenzal son subs-
tituídos por un amor platónico dominado pola coita de amor. Este sentimento é
consecuencia do rexeitamento que sofre o namorado, quen nunca chega a ser
correspondido pola dama, cousa que si sucede na cançó.
A coita de amor e os demais estados haberá que tomalos, agás excepcións, como
un finximento, un xogo literario no que, partindo dunha serie de regras, analiza os
diferentes estados anímicos do amante.
O tema do amor non correspondido convértese, así, no máis frecuente da cantiga
de amor galego-portuguesa.
Debido a este comportamento da senhor, o poeta vivirá en constante desacougo
e desorientado (desnortado, desventurado, cativo) ou tolo de amor (tolher o sén,
ensandecer, folía), e mesmo ha chegar á morte por amor nun último intento de
persuasión para que a dama lle conceda ese amor tan agardado:
Que ffarey eu, poys que non vir Como morreu quen nunca ben
ou muy bon parecer vosso? ouve da ren que mais amou,
Ca o mal que vos foy ferir e que[n] viu quanto reçeou
aquel´é meu e non vosso, d’ela, e foi morto poren:
e por ende per rem partir ai, mia sennor, assi moir’eu!
de vos muyt´amar non posso Pai Soarez de Taveirós
nen o farey
ante ben sey ca morrerey,
se non ey vos qu
e sempr´amey.
Afonso X

244
 12
Unidade
1.3. Os personaxes

A senhor
A amada, ou senhor é descrita dun xeito vago e impreciso. Só sabemos que é
de extraordinaria beleza, case perfecta (fremosa, bon semelhar, bon parecer, ben
talhada).
Polo que respecta á súa psicoloxía, atopamos a mesma escaseza de adxectivos
que fagan referencia ás súas calidades, tanto positivas (bon prez, bon sen, bonda-
de) coma negativas.
Qual dona Deus fez mellor pareçer
e que fezo de quantas outras son
falar mellor razon,
Na web
e con tod’esto mellor prez aver,
e mais mansa das que eu nunca vi, Elabora un póster sobre os
aquesta fezo desejar a min personaxes da cantiga de ami-
Deus, por ja mais nunca coita perder. go.
Pero García Burgalés

Nas cantigas galegas, o namorado non é correspondido pola dama e por iso lle
pide que o ampare e lle preste consello (nunha clara transmutación das relacións
feudo-vasaláticas), mais esta non acepta as súas peticións:
Por Deus, que vus fez, mia senhor,
mui ben falar e parecer,
pois a min non pode valer
ren contra vos, e que farei?
que eu consello non me sei.
Vasco Fernández Praga de Sandin

O namorado
O namorado é o suxeito lírico nas cantigas de amor. Desempeña o papel de va-
salo, como amosan as fórmulas de pertenza empregadas nas cantigas (seer vosso,
voss’ome), e preséntase ante a dama como un home fiel e honesto para gañar o
seu favor.
Aparece como servidor e amante, pero pode deixar de servir a dama e mesmo
chegar á morte por amor polo mal que lle causa ao non lle conceder o galardón
(recompensa).
Grave dia naçeu, senhor,
quen se de vós ouv’a partir
e sse teve por devedor
de vos amar e vos servir,
como m’eu de vós partirei;
Pero García d’Ambroa

Os miscradores
Os miscradores eran os competidores do poeta polo amor da dama. O namorado,
pretendendo atraer a atención da senhor, cualificaos de mentireiros.
Disseron-vos, fremosa mia senhor,
que non mat’a mi o voss’amor
Roi Martins d’Ulveira

245
 1.4. Algúns autores

Johan Airas
É un dos poetas galegos máis representativos e prolíficos (chegaron a nós 81 poe-
sías súas). Apenas se coñecen datos biográficos deste autor, a non ser que era un
burgués, probablemente de Santiago, e que exerceu a súa actividade na segunda
metade do século xiii. A súa obra mostra un gusto marcadamente culto e come­
dido.

Don Dinís
Foi rei de Portugal entre 1279 e 1325. Igual ca Afonso X na corte castelá –do cal
era neto–, don Dinís foi un gran promotor da lírica galego-portuguesa e da cultura
en xeral.
O seu cancioneiro é o máis «provenzalizante» (froito da súa educación) e abundan-
te da tradición trobadoresca: coñecemos 137 poesías deste autor, das cales 73 son
de amor.

Bernal de Bonaval
Foi un trobador galego do século xiii e del consérvanse 19 cantigas, 10 de amor
e 9 de amigo. Está considerado como un dos primeiros poetas dos cancioneiros
e a súa obra ten un estilo pretrobadoresco, que se afasta un pouco da influencia
provenzal.

246
 12 Unidade
A ctividades
1 Le o texto 1 da Escolma e realiza estas actividades:
–– Este texto constitúe unha especie de manifesto poético dos cantares de
amor. Distingue nel a introdución e o desenvolvemento.
–– Elabora o inventario das calidades da senhor provenzal indicadas na can-
tiga.
–– Explica a actitude do poeta ante a dona.
–– Busca os artificios retóricos usados para mostrar as calidades da senhor.

2 Sinala no texto 6 os termos e expresións propios da cantiga de amor.

3 Caracteriza os personaxes da senhor e do namorado na cantiga 2.

Ten en conta expresións como:
«Non quis catar por mi» (Non tivo consideración de min).
«Quisque se coita á, costas lle dá» (Ao que sofre, todo o mundo lle vira as
costas).
«Eu receei esto grand’er’-á» (Temín que isto me sucedese).

4 Explica os argumentos aducidos polo poeta no texto 3 para manifestar o

amor pola dama.

5 Realiza un comentario formal dos textos 4 e 5 da Escolma.

6 Le o texto 7 da Escolma e realiza estas actividades:

–– Mide os versos e fai o esquema rítmico.
–– Indica tipo de cobras e o tipo de cantiga desde o punto de vista formal.
–– Sinala cal é o tema da cantiga.
–– Sinala en cantas partes dividirías o poema. Xustifica a resposta.
–– Realiza a caracterización do poeta e a dama.
–– Explica cal é a causa obxectiva da morte por amor do poeta na derradeira
cobra.

7 Le este texto e exemplifica con fragmentos da Escolma os trazos da cantiga

de amor.
A cantiga de amor desenvólvese arredor de catro eixos temáticos: a louvanza da
dama e o amor que o poeta sente por ela están a miúdo implícitos e aparecen
condensados en enunciados extremadamente sintéticos.
En canto ao tema da reserva da dama, esta pode expresarse por medio de ac-
titudes que van desde a condescendencia ata a ira, pasando por unha ampla
variedade de posicións intermedias entre as que aparece como ideal a mesura,
é dicir, o punto de equilibrio entre sentimento e razón.
Finalmente, o tema da coita de amor que padece o poeta arrinca da visualiza-
ción da senhor, que lle orixina tales padecementos que o poden levar á loucura
e mesmo á morte.
Dolores Vilavedra

8 Compara a donzela do texto 8 coa senhor das cantigas de amor.

247
 2 Cantigas de escarnio e maldicir
Crese que a canción satírica galego-portuguesa tivo a súa orixe nunha antiga poesía
autóctona de tradición oral, xunto coa influencia posterior do sirventés provenzal.
As cantigas satíricas son como unha especie de reportaxe, en clave burlesca, dos
acontecementos máis ou menos escandalosos da época, polo cal nos poden axu-
dar a comprender e interpretar mellor os hábitos da sociedade medieval; en cal-
quera caso, non deben ser consideradas como un fiel retrato do mundo real.
Segundo a Arte de Trovar do Cancionero da Biblioteca Nacional de Lisboa:
■■ As cantigas de escarnio son aquelas que se basean na equivocatio, é dicir, na
utilización de palabras con dobre sentido.
■■ As cantigas de maldicir, en cambio, empregan palabras directas.

2. 1 Clasificación

Clasificación formal Na web

Segundo a súa forma, as cantigas de escarnio e maldicir poden ser cantigas de
Escoita a cantiga de escarnio
mestría ou cantigas de refrán. Quen seu parente vendía, do
grupo Martín Códax, no disco
Clasificación temática Devotio.
Segundo os temas que tratan podemos distinguir, sátira sexual, social, xograres-
ca, política, moral e literaria.
■■ Sátira relacionada co sexo: poemas referidos aos órganos sexuais, sátiras de
soldadeiras, cornudos, etc.
Maria Peres, a nossa cruzada,
quando veo da terra d’Ultramar,
assi veo de pardon carregada
que se non podia con ele merger;
mais furtan-lh’o, cada u vai maer,
e do perdon ja non lhi ficou nada.
Pero da Ponte

■■ Sátira social: burlas de vicios, costumes, defectos físicos; sátiras contra os no-
bres (a avaricia dos infanzóns, dos ricos-homes, etc.) ou contra os relixiosos.
Pero da Ponte, ou eu non vejo ben,
ou [de] pran essa cabeça non é
a que vós antano, per boa fé,
levastes, quando fomos a Geen;
e cuido-m’eu adormecestes...
Afons’Eanes do Coton

■■ Sátira xograresca: escarnios que se dirixen mutuamente trobadores e xograres,

nos que se denuncia a falta de talento, a vida licenciosa, etc. Dous dos xograres
que máis críticas acapararon foron Lourenço e Lopo, que son presentados como
compositores, cantantes e instrumentistas incompetentes:
Foi un dia Lopo jograr
a cas d’un infançon cantar
e mandou-lh’ele por don dar
três couces na garganta;
e foi-lh’escass’a meu cuidar,
segundo com’el canta.
Martin Soares

248
 12
Unidade
■■ Sátira política: cantigas contra determinados feitos históricos, como a crítica
a algúns alcaldes que, na guerra entre Sancho II de Portugal e Afonso (conde
de Boloña), pasaron dun bando a outro; ou cantigas nas que se pon de mani-
festo a covardía dalgúns vasalos de Afonso X na guerra de Granada contra os
árabes.
O que foi passar a serra
e non quis servir a terra,
é ora, entretant’a guerra,
que faroneja?
Pois el agora tan muito erra,
maldito seja!
Afonso X

■■ Sátira moral: cantigas con carácter moral, próximas ao sirventés. Tratan sobre a
corrupción, a desaparición de antigas virtudes, o abuso dos poderosos, a men-
tira que triunfa, etc. Na web
Por que no mundo mengou a verdade,
Elabora un mapa mental so-
punhei un dia de a ir buscar;
bre a clasificación temática das
e, u por ela fui preguntar, cantigas de escarnio e maldicir.
disseron todos: –Alhur la buscade,
ca de tal guisa se foi a perder,
que non podemos én novas aver
nen ja non anda na irmaidade.
Airas Nunez

■■ Sátira literaria: burlas e parodias doutros tipos de poesía, do amor cortés, etc.
Roi Queimado morreu con amor
en seus cantares, par Santa Maria!
por ũa dona que gran ben queria,
e por se meter por mais trobador,
por que lh’ela non quis ben fazer
feze s’el en seus cantares morrer
mais resurgiu depois ao tercer dia.
Pero Garcia Burgalês

249
 2.2. Caracterización

As principais características das cantigas de escarnio e de maldicir son as seguintes:

■■ Gran variedade temática e riqueza léxica.
■■ Estrutura narrativa máis desenvolvida que nas cantigas de amigo e as de amor.
En moitas destas cantigas a 1ª cobra ten unha función narrativa (exposición do
suceso) e as demais unha función lírica, xa que nelas se repite o mesmo argu-
mento con certas variacións para, na derradeira cobra, realizar unha interpreta-
ción ou comentario en ton irónico.
■■ O obxectivo é a sátira. Moitas están dirixidas a alguén en concreto, pero outras
utilizan o individuo como prototipo para satirizar unha clase determinada. Ade-
mais, non teñen unha finalidade moralizadora, só pretenden divertir.
■■ Abundan os elementos obscenos nas cantigas de maldicir; e a ironía e o equí-
voco na de escarnio:
Don Beeito, ome duro, Pedi eu o cono a ũa molher,
foi beijar pelo escuro e pediu-m’ela cen soldos enton;
a mia senhor. Johan Airas
Pero d’Ambroa

2.3. Algúns autores

Afons’Eanes do Coton
Foi trobador galego de mediados do século xiii. En opinión doutros poetas, era
amigo do xogo, das mulleres e do viño. Conservamos del 24 composicións, das
cales 14 son cantigas de escarnio e maldicir nas que critica costumes e modas
usando unha fina ironía, pero tamén un vocabulario obsceno e irreverente.

Pero da Ponte
Foi segrel galego de mediados do século xiii. Del coñecemos 53 cantigas, 33 das
cales son sátiras. É un dos poetas máis importantes dos cancioneiros, tanto polo
número de composicións e a súa calidade, como polo feito de ser un dos poucos
que cultivou case todos os xéneros.

A ctividades
9 Le o texto 9 da Escolma e realiza estas actividades:
–– Analiza a métrica da cantiga e elabora o esquema rítmico.
–– Trátase dunha cantiga de escarnio ou de maldicir? Razoa a resposta.
–– Que pretende expresar o poeta e mediante que procedementos?

10 Clasifica os textos 10, 11 e 12 da Escolma. Resume o contido de cada un.

11 Le o texto 13 da Escolma e realiza estas actividades:

–– Que lle recrimina Johan Pérez d’Avoín ao xograr Lourenço?
–– Cal é a resposta deste?
–– Onde inscribirías a temática do poema?

12 Clasifica, razoando a resposta, as cantigas 14 e 15 e di de que tratan.

250
 12
3 Xéneros menores da lírica profana

Unidade
A tenzón
A tenzón é un poema dialogado no que dous trobadores, alternando as súas in-
tervencións, se satirizan reciprocamente ou sosteñen opinións opostas sobre un
tema.
As cobras adoitan ser dobras (cambio de rima cada dúas) e o segundo intervenien-
te dispón do mesmo espazo e esquema có primeiro.
Lourenço, soías tu guarecer
como podias, per teu citolom,
ou ben ou mal, non ti digu’eu de non,
e vejo-te de trobar trameter,
quero-t’eu d’esto desenganar:
ben tanto sabes tu que é trobar
ben quanto sab’o asno de leer.

Joan d’Avoin, ja me cometer

veeron muitos por esta razon
que mi dizian, se Deus mi perdon,
que non sabia‘n trobar entender,
e veeron por én comigu’entençar,
e figi-os eu vençudos ficar;
e cuido vos d’este preito vencer.
Johan Perez d’Avoin e Lourenzo

A cantiga de seguir
A cantiga de seguir é unha composición que consiste en imitar outro poema xa
existente. Pódese imitar só a música e a rima, ou tamén o refrán.
Só se conservan tres exemplos na nosa lírica, dos cales se descoñecen os modelos
imitados.
Eu convidei un prelado a jantar, se ben me venha.
Diz el en est´: —e meus narizes de color berengenha?
Vos avedes os olhos verdes, e matar-m´iades con eles!
Johan de Gaia

O pranto
Poesía na que o trobador expresa a dor pola morte dunha persoa de clase social
alta e eloxia as súas virtudes. O finado adoita ser o protector do poeta.
Consérvanse cinco prantos en galego-portugués, catro dos cales son da autoría
de Pero da Ponte.
Neles cántase a morte de altos personaxes; o máis notable é o dedicado ao rei
Fernando III o Santo, morto en 1252:
Que ben sse soub’acompanhar
Nostro Senhor esta sazon!
Que filhou tan bon companhon,
de qual vus eu quero contar:
rei don Fernando, tan de prez,
que tanto ben no mundo fez,
e que conquis de mar a mar!
Pero da Ponte

251
 3.1. Xéneros contaminados da lírica profana

A pastorela
A pastorela é unha composición dialogada, de ascendencia occitana, na que se
desenvolve o encontro entre un cabaleiro-trobador e unha pastora.
No ámbito galego-portugués o xénero está moi influído polas formas autóctonas
da cantiga de amor ou de amigo, polo que dos sete textos que conservamos,
só este de Pedr’Amigo de Sevilha reúne varias das características do xénero pro-
venzal:
Quand’eu un dia fui en Compostela
en romaria, vi unha pastor
que, pois fui nado, nunca vi tan bela,
nen vi outra que falasse milhor,
e demandei-lhe logo seu amor
e fiz por ela esta pastorela.

O descordo
O descordo é unha cantiga de orixe provenzal cun esquema métrico e melódico
diferente en cada cobra. Só se conserva en galego-portugués un descordo de
Nuno Eanes Cerzeo.

252
 12
4 A lírica relixiosa

Unidade
4.1. Afonso X, o Sabio

A pesar de ter unha vida privada pouco feliz e gobernar con escasa fortuna,
Afonso X (Toledo, 1221 - Sevilla, 1284) foi, xunto co seu neto don Dinís de Por-
tugal, o gran mecenas da cultura medieval peninsular.
Parece ser que se criou na fortaleza de Maceda (Ourense), onde tería aprendido
Na web
o idioma galego. Pola súa corte pasaron grandes trobadores e xuntou un equipo
de sabios e artistas que participaron na elaboración da maior parte das obras que Amplía a información sobre
se lle atribúen. Afonso X o Sabio.
Gran impulsor do castelán, que converteu en lingua oficial da monarquía, foi crea-
dor e promotor de obras en prosa castelá como a General estoria, a Crónica gene-
ral, Las siete partidas, etc.
Como autor, a súa contribución á lírica profana galego-portuguesa comprende 44
cantigas, na súa meirande parte de escarnio e maldicir.

4.2. As Cantigas de Santa Maria

As Cantigas de Santa María están destinadas a ser cantadas e consisten nunha

serie de 427 composicións en louvanza da Virxe escritas en galego-portugués.

Nacen como unha obra de propaganda do Rei Sabio que pretendía mostrar o
prestixio e o poder da corte toledana. Non son unha obra de Afonso X, senón que
este supervisaba e dirixía o labor dun equipo ao seu servizo.

Fontes
As fontes que inspiraron este cancioneiro relixioso son variadas: narracións orais
de milagres, coleccións marianas, textos haxiográficos latinos, experiencias per- Na web
soais do propio rei e dos seus colaboradores, etc.
Amplía a información sobre as
O proceso de elaboración foi colectivo. Neste poema, o rei manifesta que atopou un Cantigas e Santa María.
libro de milagres, mandouno traducir e compuxo unha cantiga baseada nun deles:
E daquest’un miragre
mui fremoso direi
que fez Santa María,
per com’escrit’achei
en un livr’, e d’ontr’outros
traladar-o mandei
e un cantar eu fige
segund’esta razón.

Transmisión
Estas cantigas chegaron a nós a través de catro códices:
■■ Códice TO ou de Toledo, hoxe custodiado na Biblioteca Nacional de Madrid.
Contén 128 cantigas con notación musical.
■■ Códice E, conservado na biblioteca do Escorial. Está composto por 417 cantigas.
■■ Códice T, tamén no Escorial. Composto por 193 cantigas con notación musical
e moitas miniaturas.
■■ Códice F, conservado na Biblioteca Nacional de Florencia. Está incompleto e
figuran nel 104 cantigas.

253
 Clasificación e caracterización
Desde o punto de vista temático, desenvolven contidos variados, pero, en xeral,
glosan a magnificencia da Virxe María e a indulxencia con que intercede diante de
Deus para favorecer os seus devotos.
Desde o punto de vista lingüístico, estas cantigas relixiosas adquiren un extraor-
dinario valor, dado que, entre outros aspectos, posúen unha riqueza léxica moi
significativa.
Desde o punto de vista formal, podemos dividir as composicións marianas en
dous grandes grupos: cantigas líricas e cantigas narrativas.
■■ As cantigas líricas (loores) están distribuídas de dez en dez e son composicións
que imitan as cantigas de amor profanas na sumisión do poeta á súa amada.
Nelas a Virxe é a senhor a quen ama o poeta, mais o amor profano transfórmase
agora en amor espiritual.
■■ As cantigas narrativas (milagres) teñen unha finalidade didáctica e estrutúranse Na web
segundo o esquema seguinte: breve introdución, presentación dun personaxe
que peca e solicita a axuda da Virxe, intervención salvadora desta e louvanza da Escoita a cantiga de Santa Ma-
ría, Rosa das rosas, do grupo
súa figura por parte dos presentes.
Martín Códax, no disco Devo-
Agás escasas excepcións, as Cantigas de Santa María son todas cantigas de refrán tio.
e presentan unha estrutura estrófica diferente das composicións profanas:
– Os versos oscilan entre 4 e 17 sílabas, aínda que o máis empregado é o de 14.
– A estrofa máis frecuente é o zéxel, pero tamén aparecen outras como o rondel
ou a balada.

A ctividades
13 Indica as relacións entre as cantigas de loor (C. de Santa María) e a cantiga
de amor.

14 Indica que determina a pertenza dos textos 16 e 17 a tipos diferentes das

Cantigas de Santa María. Logo, sinala no primeiro expresións propias da
cantiga de amor.

254
 12
5 Decadencia da lírica

Unidade
galego-portuguesa
A partir da morte de don Pedro, conde de Barcelos, en 1354, comeza de modo
irreversible a decadencia da lírica galego-portuguesa.
O fracaso na consolidación dunha nobreza galega, a desaparición dos mecenatos,
o prestixio da corte castelá e do seu idioma, a caída das peregrinacións a Santiago
de Compostela, o illamento de Galicia, as loitas internas e, o natural esmorece-
mento de toda corrente literaria e a aparición de novos modelos (neste caso pro-
venientes de Italia), son algunhas das causas que provocaron esta crise.
A partir dese momento, e durante todo o século xv, a creación lírica galega vaise
refuxiar nas cortes de Castela, pero xa con escaso prestixio, porque se vai impo-
ñendo a literatura en castelán.
Os textos da denominada escola galego-castelá chegaron a nós conservados en
cancioneiros casteláns do século xv.
Un dos máis importantes é o Cancioneiro de Baena, recompilación de 600 com-
posicións (só 74 están en galego) no que destacan poetas tan representativos
como Macías «o Namorado», o Arcediano de Toro, Alfonso Álvarez de Villasandino
ou Gómez Manrique.

Cantiga de Macias para su amiga

Cativo! de mia tristura
ja todos prenden espanto
e preguntan que ventura
é que m’ atormenta tanto
que non sei no mundo amigo
a quen mais de meu quebranto
diga d’ esto que vos digo:
Quen ben see, nunca devia
al pensar, que faz folia.
Cuidei sobir en alteza
por cobrar mayor estado,
e caí en tal pobreza
que moiro desamparado.
Con pesar e con desejo
ben vos direi, mal-fadado,
o que ouço ben e vejo:
Cando o louco cree mais alto
sobir, prende mayor salto.
Pero que provei sandece,
por que me dev’ a pesar,
minna loucura assi crece
que moiro por én trobar…

Pouco se sabe de Macías «o

namorado». Parece ser que foi un
trobador galego do século xiv,
orixinario de Padrón. Dedicoulle
as súas composicións a unha
muller casada, motivo polo que
o marido o asasinou. A súa obra
consérvase no Cancioneiro de
Baena, e a súa lenda inspirou
obras de Lope ou Larra.

255
 6 A prosa literaria medieval
A prosa galega tivo menor relevancia cá lírica; non obstante, posuímos mostras
producidas nos séculos xiii, xiv e xv de considerable importancia.
Pódense distinguir dous grandes grupos: a prosa de ficción, integrada por obras
que, na maior parte dos casos, son traducións ou versións de textos literarios dou-
tras culturas europeas; e a historiografía, constituída por obras de carácter histó-
rico, xurídico, didáctico, etc.

6.1. Prosa de ficción

A prosa de ficción está integrada por dous ciclos narrativos, a Materia de

Bretaña e a Materia de Troia, así como diversos textos haxiográficos (vidas
de santos).

A Materia de Bretaña (ciclo bretón)

Formada por textos baseados en lendas bretoas que circularon con grande éxito
por Europa nos séculos xii e xiii. Comprende historias en torno ao rei Artur e os
cabaleiros da Táboa Redonda. Na nosa literatura este ciclo é coñecido como De-
manda do Santo Graal e consta de tres partes:
■■ Xosé de Arimatea, manuscrito do século xvi, no que se narra a historia deste per-
sonaxe, quen, segundo a tradición, recolleu o sangue de Xesús na copa utilizada
na Derradeira Cea (o Santo Graal).
■■ Merlín, manuscrito do século xvi, que narra as profecías do mago, nas que se
anuncia a chegada de tempos novos.
■■ Demanda do Santo Graal, manuscrito do século xv, no que se contan as aventu-
ras dos cabaleiros da Táboa Redonda na procura do Graal. Dos 150 cabaleiros
que irán na procura súa, só tres serán os elixidos: Boorz, Perceval e Galaaz, figu-
ra que representa a xustiza divina e arredor da cal xira o libro.
Estes libros son traducións ao galego-portugués baseadas na Vulgata, unha com-
pilación elaborada en Francia na primeira metade do século xiii
Tamén existe un fragmento do Libro de Tristán (finais do século xiv) que narra os
tráxicos amores entre Tristán e Isolda.

A Materia de Troia (ciclo clásico)

Está formada por textos que derivan do Roman de Troie, de Benoît de Saint-Mau-
re. Foron creados a partir das lendas que narran episodios aos heroes da guerra
de Troia e ao asedio e destrución desta cidade.
Os textos da materia de Troia ofrécennos unha visión medieval e imaxinaria da
Grecia clásica, que comeza coa conquista do toisón de ouro por parte de Xasón e
remata coa morte de Ulises.
A tradución mandouna facer o conde Fernán Pérez de Andrade e realizouse en
Betanzos e Pontedeume.
■■ Crónica Troiana, tradución do castelán rematada en 1373 que ten un gran valor
lingüístico, pois coñecemos o estado da nosa lingua no século xiv.
■■ Historia Troiana, tamén traducida do castelán a finais do século xiv. Trátase dun
texto bilingüe, xa que ten partes en galego e outras en castelán. O manuscrito
consérvase na Biblioteca Menéndez y Pelayo de Santander, está incompleto e
consta de 220 folios, dos cales 140 están en castelán e 80 en galego.

256
 12
Unidade
Haxiografía
O texto galego máis salientable é unha versión do Códice calixtino (manuscrito en
latín do século xii) que se coñece como Miragres de Santiago (século xv).
Neste texto inclúense diversos milagres, a expedición de Carlomagno a Hispania,
a morte de Roldán en Roncesvalles, a destrución de Xerusalén, a vida e morte de
Pilatos, a descrición da catedral de Santiago, etc.

6.2. Historiografía

A historiografía galega está formada por textos que son, na súa maior parte, tra-
ducións do castelán:
Crónica xeral galega, (finais do século xiii), tradución ao galego da Crónica gene-
ral e da Crónica de Castilla, basicamente.
Crónica galega de 1404, escrita orixinariamente en galego.
Na web
Crónica de Santa María de Iria, (século xv), tradución ao galego de dous textos
latinos: o Cronicón iriense e a Historia compostellana. Nela fálase do traslado do Elabora un mapa mental sobre
corpo de Santiago desde o porto de Iria, dos distintos bispos desta diocese e de a prosa de ficción e haxiográfi-
diversas tribos xermánicas (vándalos, suevos e godos). ca medieval.

General estoria, (século xiv), versión galega da obra castelá de Afonso X que narra
a historia desde a aparición do home ata o reinado deste monarca.
Libros de liñaxes, que fan referencia á xenealoxía das principais familias nobres de
Portugal. Son catro libros, o último dos cales –redactado por D. Pedro, conde de
Barcelos– contén tamén referencias a trobadores e outras personalidades galegas
dos séculos xii, xiii e xiv, así como lendas de gran valor literario.

A ctividades
15 O texto 18 da Escolma fai referencia a un célebre episodio da Demanda do
Santo Graal. Le algunhas pasaxes da obra e cóntalles aos teus compañeiros
outras aventuras sobre os cabaleiros da Táboa Redonda.

257
 Escolma de textos
Texto 1
Don Dinís
Quer’eu en maneira de proençal
fazer agora un cantar d’amor,
e querrei muit’i loar mha señor
a que prez nen fremosura non fal,
nen bondade; e mais vos direi en:
tanto a fez Deus comprida de ben
que mais que todas las do mundo val.
Ca mha señor quizo Deus fazer tal,
quando a fez, que a fez sabedor
de todo ben e de mui gran valor,
e con tod’est’ é mui comunal
ali u debe; er deu-lhi bon sen,
e desi non lhi fez pouco de ben
quando non quis que lh’outra foss’igual.
Ca en mha señor nunca Deus pos mal,
mais pos i prez e beldad’e loor
e falar mui ben, e riir melhor
que outra molher; desi é leal
muit’, e por esto non sei oj’eu quen
possa compridamente no seu ben
falar, ca non a, tra-lo seu ben, al.
Texto 2
Airas Nunez
Falei n’outro dia con mia señor
e dixe-ll’o mui grand’amor que ll’ei
e quantas coitas por ela levei
e quant’afan sofro por seu amor.
Foi sañuda e nunc’a tanto vi:
e foi-sse e sol non quis catar por mi,
e nunca mais pois con ela falei.
Mentr’eu con ela falava en al
eu nunca moller tan ben vi falar;
e pois ll’eu dixe a coita e o pesar
que por ela sofro, e o mui gran mal,
foi sañuda e catou-me en desden;
e des ali non ll’ousei dizer ren
nen ar quis nunca pois por mi catar.
258
E muitas vezes oí eu dizer:
«quisque se coita á, costas lle dá»;
e eu receei esto grand’er’á;
mais porque me vejo en coitas viver
dixe-ll’o ben que lle quer’e enton
estrañou-mio de guisa que sol non
me quis falar: e de mi que será?
Texto 3
Johan Airas
A mia senhor, que me ten en poder
e que eu sei máis d’outra ren amar,
sempr’eu farei quanto m’ela mandar
a meu grado, que eu possa fazer,
mais non lhi posso fazer ũa ren:
quando mi diz que lhi non quera ben,
ca o non posso comigo poer.
Ca se eu migo podesse poer,
se Deus mi valha, de a non amar,
ela non avia que mi rogar,
ca eu rogad’era de o fazer;
mais non posso querer mal a quen
Nostro Senhor quis dar tan muito ben
como lh’El deu, e tan bon parecer.
Sa bondad’e seu [tan] bon parecer
mi faz a min mia senhor tant’amar
–e seu bon prez e seu mui bon falar–
que non poss’eu, per ren, i al fazer;
mais ponha ela consigo ũa ren:
de nunca ja máis mi parecer ben,
porrei migu’eu de lhi ben non querer.
 12 Unidade
Texto 4 Vel que ousass’en preguntar
a quen me nunca preguntou,
Don Dinís
per que me fez en ssi cuidar,
Em gram coita, senhor, pois ela nunca en min cuidou.
que peior que mort’é, E por esto lazero eu,
vivo per bõa fe, porque non poss’eu coita dar,
e polo voss’amor a quen mi sempre coita deu.
esta coita sofr’eu
por vós, senhor, que eu
Texto 6
Vi polo meu gram mal;
e melhor mi será Bernal de Bonaval
de moirer por vós ja,
A dona que eu am’e tenho por senhor
e pois me Deus nom val,
amostrade-mh-a, Deus, se vos en prazer for,
esta coita sofr’eu
se non dade-mh-a morte.
por vós, senhor, que eu
Polo meu gram mal vi; A que tenh’eu por lume d’estes olhos meus
e mais mi val morrer e por que choran sempr’, amostrade-mh-a, Deus,
ca tal coita sofrer, se non dade-mh-a morte.
pois por meu mal assi
esta coita sofr’eu Essa que vós fezestes melhor parecer
por vós, senhor, que eu de quantas sei, ai, Deus!, fazede-mh-a veer,
se non dade-mh-a morte.
Vi por gram mal de mi,
pois tam coitad’and’eu. Ai, Deus! que mh-a fezestes mais ca min amar,
mostrade-mh-a hu possa con ela falar,
se non dade-mh-a morte.
Texto 5
Pero da Ponte
Se eu podesse desamar
a quen me sempre desamou,
e podess’algun mal buscar
a quen mi sempre mal buscou!
Assi me vingaria eu,
se eu podesse coita dar,
a quen mi sempre coita deu.

Mais sol non posso eu enganar

meu coraçon que m’enganou,
per quanto mi faz desejar
a quen me nunca desejou.
E per esto non dormio eu,
porque non poss’eu coita dar,
a quen mi sempre coita deu.

Mais rog’a Deus que desampar

a quen mh’assi desamparou,
ou que podess’eu destorvar
a quen me sempre destorvou.
E logo dormiria eu,
se eu podesse coita dar,
a quen mi sempre coita deu.

259
 Texto 7
Pai Soarez de Taveirós
Como morreu quen nunca ben
ouve da ren que mais amou,
e quen viu quanto reçeou
d’ela, e foi morto poren:
Ay, mia sennor, assi moir’eu!
Como morreu quen foi amar
quen lle nunca quis ben fazer,
e de que lle fez Deus veer
de que foi morto con pesar:
Ay, mia sennor, assi moir’eu!
Com’ome que ensandeçeu,
sennor, con gran pesar que viu
e non foi ledo nen dormiu
depois, mia sennor, e morreu:
Ay, mia sennor, assi moir’eu!
Como morreu quen amou tal
dona que lle nunca fez ben,
e quen a viu levar a quen
a non valia, nen a val:
ay, mia sennor, assi moir’eu!
Texto 8
Caldeirón
Ũa donzela coitado
d’amor por si me faz andar;
e en sas feituras falar
quero eu, come namorado:
rostro’agudo come foron,
barva no queix’e no granhon,
o ventre grand’e inchado.
Sobrancelhas mesturadas,
grandes e mui cabeludas,
sobre-los olhos merjudas;
e as tetas pendoradas
e mui grandes, per boa fé;
á un palm’e meio no pé
e no cós três polegadas.
A testa ten enrugada
e os olhos encovados,
dentes pintos come dados…
260
Texto 9
Roi Paez de Ribela
Ven hun ricome das truitas,
que compra duas por muitas,
e coz’end’a ũa.
Por quanto xi quer, apenas
compra én duas pequenas,
e coz’end’a ũa.
Venden cen truitas vivas
e compra én duas cativas,
e coz’end’a ũa.
E, u as venden bolindo,
vai-s’én con duas riindo,
e coz’end’a ũa.
Texto 10
Pero da Ponte
Maria Pérez, a nossa cruzada,
quando veo da terra d’Ultramar,
assi veo de pardon carregada
que se non podia con el en erger;
mais furtan-lho, cada u vai maer,
e do perdon já non lhi ficou nada.
E o perdon é cousa mui preçada
e que se devia muit’a guardar;
mais ela non á maeta ferrada
en que o guarde, nena pod’aver,
ca, pois o cadead’en foi perder,
sempr’a maeta andou descadeada.
Tal maeta como será guardada,
pois rapazes albergan no logar,
que non aja seer mui trastornada?
Ca, o logar u eles an poder,
non á pardon que s’i possa asconder,
assi saben trastornar a pousada.
E outra cousa vos quero dizer:
atal pardon ben se dev’a perder,
ca muito foi cousa mal gaanhada.

Texto 11
Martín Soares
Foi un dia Lopo jograr
a cas dun infançon cantar;
e mandou-lh’ele por don dar
tres couces na garganta;
e fui-lh’escass’, a meu cuidar,
segundo com’el canta.
Escasso foi o infançon
en seus couces partir en ton,
ca non deu a Lopo, enton,
mais de tres na garganta;
e mais merece o jograron,
segundo com’el canta.
Texto 12
Afons’Eanes do Coton
Abadessa, oí dizer
que érades mui sabedor
de todo ben; e, por amor
de Deus, querede-vos doer
de min, que ogano casei,
que ben vos juro que non sei
mais que un asno de foder.
Ca me fazen en sabedor
de vós que avedes bon sen
de foder e de todo ben;
ensinade-me mais, senhor,
como foda, ca o non sei,
nen padre nen madre non ei
que m’ensin’e fiqu’i pastor.
E se eu ensinado vou
de vós, senhor, deste mester
de foder e foder souber
per vós, que me Deus aparou,
cada que per foder, direi
Pater Noster e enmentarei
a alma de quen m’ensinou.
E per i podedes gaar,
mia senhor, o reino de Deus:
per ensinar os pobres seus
mais ca por outro jajuar,
e per ensinar a molher
coitada, que a vós veer,
senhor, que non souber ambrar.
12 Unidade
Texto 13
Johan Perez d’Avoín e Lourenço
Lourenço, soías tu guarecer
como podias, per teu citolon,
ou ben ou mal, non ti digu’eu de non,
e vejo-te de trobar trameter;
e Quero-t’eu desto desenganar:
ben tanto sabes tu que é trobar
ben quanto sab’o asno de leer.
—Joan d’Avoín, jáme cometer
veeron muitos por esta razon
que mi dizian, se Deus mi perdon,
que non sabia ‘n trobar entender;
e veeron poren comigu’ entençar,
e fígi-os eu vençudos ficar;
e cuido vos deste preito vencer.
—Lourenço, serias mui sabedor
se me vencesses de trobar nen d’ al,
ca ben sei eu quen troba ben ou mal,
que non sabe mais nen un trobador;
e por aquesto te desenganei;
e vês, Lourenço, onde cho direi:
quita-te sempre do que teu non for.
—Joan d’Avoín, por Nostro Señor,
por que leixarei eu trobar atal
que mui ben faç’e que muito mi val?
Des i ar gradece-mi-o mia señor,
por que o faç’; é, pois eu tod’ est’ ei,
o trobar nunca [o] eu leixarei,
poi-lo ben faç’ e ei [i] gran sabor.
261
 Texto 14
Pero da Ponte
Que ben sse soub’acompanhar
Nostro Senhor esta sazon!
Que filhou tan bon companhon,
de qual vus eu quero contar:
rei don Fernando, tan de prez,
que tanto ben no mundo fez,
e que conquis de mar a mar!
Tal companhon foi Deus filhar
no bon Rei, a que Deus perdon,
que ja mais non disse de non
a nulh’ome por lh’algo dar,
e que sempre fez o melhor;
por en x’o quis Nostro Senhor
põer consigo par a par!
E quant’ome en el mais falar,
tant’achará melhor razon;
ca, dus Reis que foron nen son
no mundo por bon prez guaanhar,
este Rei foi o melhor Rei
que soub’eixalçar nossa lei
e a dus mourus abaixar.
Mais hu Deus pera ssi levar
quis o bon Rei, hi logu’enton
se nembrou de nos, poi’-lo bon
rei don Alfonsso nus foi dar
por senhor. E ben nus cobrou;
ca, se nus bon senhor levou,
mui bon senhor nus foi leixar.
E Deus bon senhor nus levou!
Mais, pois nus tan bon rei lexou,
non nus devemus a queixar.
Mais façamus tal oraçon
que Deus, que prez mort’e paixon,
o mande muito ben reinar.
Amen! Alleluia!
262
Texto 15
Johan Airas
Pelo souto de Crecente
ũa pastor vi andar
muit’alongada da gente
alçando voz a cantar,
apertando-se na saia
quando saía la raia
do sol, nas ribas do Sar.
E as aves que voavan,
quando saía l’alvor,
todas d’amores cantavan
pelos ramos d’arredor;
mais non sei tal qu’i stevesse,
que en al cuidar podesse
senon todo en amor.
Ali’stivi eu mui quedo,
quis falar e non ousei,
empero dix’a gran medo:
—Mia senhor, falar-vos-ei
un pouco, se mi ascuitardes,
e ir-m’ei quando mandardes,
mais aqui non estarei.
—Senhor, por Santa Maria,
non estedes mais aqui,
mais ide-vos vossa via,
faredes mesura i;
ca os que aqui chegaren,
pois que vos aqui acharen,
ben dirán que mais ouv’i.

Texto 16
Afonso X: Cantigas de Santa María (fragmento)
Esta é de loor de Santa Maria, com’é
fremosa e bõa e á gran poder:
Rosa das rosas e Fror das frores,
Dona das donas, Senhor das senhores.
Rosa de beldad’e de parecer
e Fror d’alegria e de prazer,
Dona en mui piadosa seer,
Senhor en tolher coitas e doores.
Rosa das rosas e Fror das frores
Dona das donas, Senhor das senhores.
Atal Senhor dev’ome muit’amar,
que de todo mal o pode guardar,
e pode-lh’os pecados perdoar,
que faz no mundo per maos sabores.
Rosa das rosas e Fror das frores
Dona das donas, Senhor das senhores.
Devemo-la muit’amar e servir,
ca punha de nos guardar de falir;
des y dos erros nos faz repentir,
que nós fazemos come pecadores.
Rosa das rosas e Fror das frores
Dona das donas, Senhor das senhores.
Esta dona que tenho por senhor
e de que quero seer trobador,
se eu per rem poss’aver seu amor,
dou ao demo os outros amores.
Rosa das rosas e Fror das frores
Dona das donas, Senhor das senhores.
Texto 17
Como Santa Maria feze estar o monge trezentos anos
ao canto da passar˜ia, porque lle pedia que lle mostrase
qual era o ben que avian os que eran en Paraiso.
Quena Virgen ben servirá
a paraiso irá.
E daquest’un gran miragre/vos quer’eu ora contar,
que fezo Santa Maria/por un monge, que rogar-
ll’ia sempre que lle mostrasse/qual ben en Parais’á,
Quena Virgen ben servirá...
E que o viss’en ssa vida/ante que fosse morrer.
E porend’a Groriosa/vedes que lle foi fazer:
fez-lo entrar en h˜u a orta/en que muitas vezes ja
Quena Virgen ben servirá...
12
Unidade
Entrara; mais aquel dia/fez que hu~a font’achou
mui crara e mui fremosa,/e cab’ela s’assentou.
E pois lavou mui ben sas mãos,/diss’: «Ai, Virgen, que
será
Quena Virgen ben servirá...
Se verei o Parayso,/o que ch’eu muito pidi,
algun pouco de seu viço/ante que saya daqui,
e que sábia do que ben obra/que galardon averá?»
Quena Virgen ben servirá...
Tan toste que acabada/ouv’o mong’a oraçon,
oiu hua passarinna/cantar log’en tan bon son,
que sse escaeceu seendo/e catando sempr’alá.
Quena Virgen ben servirá...
Atan gran sabor avia/daquel cant’e daquel lais,
que grandes trezentos anos/estevo assi, ou mais,
cuidando que non estevera/senon pouco, com’está
Quena Virgen ben servirá...
Texto 18
GALAAZ E A AVENTURA DA ESPADA
[...] Enton veio el-rei a Galaaz e disse-lhe:
—Senhor, vós sejades ben-vindo, ca muito tempo
há que vos desejei a ver; e graças a Deus e a vós,
que quisestes aqui vir.
—Senhor, disse ele, eu vin aqui, ca me convinha a
fazer; ca daqui mover haveran ora todos aqueles
que á demanda do Santo Graal queiran ir. E ben sei
que cedo será começada.
—Senhor, disse el-rei, vossa vinda nos é mui
mester por muitas aventuras maravilhosas a que non
podemos dar cima. E digo-vo-lo por unha que nos
hoje aveio: ide-a ver, se vos aprouver.
E Galaaz disse que iria mui de grado. Enton o filhou
el-rei pela mão e levou-o á ribeira do rio u o padrão
estava. [...]
—Queredes sacar esta espada desta padrão,
ca a nom quer nenhun provar de quantos aqui son, ca
dizen que a aventura non é sua. [...]
Enton filhou Galaaz a espada pelo mogorão e
tirou-a tan ligeiramente como se non tevesse en nada.
E depois filhou a bainha e meteu-a dentro e cingiu-a
logo...
263
 Repaso da unidade
Lectura
Galván en Saor
Chocan os escuadróns con horrísono estrondo. Tínguese a terra de sangue e os cadáveres sementan o chan infecun-
do. O sol está alto, e aclárase e brilla na folla prezada de Escalibor. A espada de Artur sobe e baixa, fendendo inimigos,
buscando o fillo traidor, que se esconde entre os seus. Artur parece unha torre no medio da chaira, poderosa e terri-
ble. No alto da torre hai dúas fiestras abertas que deitan dúas fontes de auga salgada. O rei chora e golpea. Galván
esporea o seu negro cabalo e creba e arrasa coma un furacán. O seu cóbado deita un chorro continuo de sangue, e o
seu brazo non cansa de golpear. O sól dálle de fronte, e o visal do helmo lanza raios en torno. Quen ousa enfrentarse
con el ten pena coa vida. A batalla é tan cruel que ninguén se recorda doutra tan dura. Ferozmente combaten bretóns
e estranxeiros, e hai máis homes deitados ca en pé, pero a batalla non se decide, e ninguén pensa en fuxir. Lóitase xa
na beira do río, que non leva máis auga ca sangue.
Crávase unha azcoa nas costas de Galván, que cae do cabalo. Rei Artur vén detrás e separa a cabeza do corpo do fe-
ridor de Galván. Descabalga o rei e colle o seu sobriño no colo, e sóbeo a un outeirolo pequeno e arrima o seu corpo
mancado a unha vella carballa castigada do vento de moitos invernos. Galván ten ós seus pés o campo de batalla e
o mar. Artur cabalga de novo e Escalibor abre un camiño de mortos. Avanza o rei lentamente, con mortal decisión,
guiándose polo dourado fulgor dunha armadura espantosa. Dous xigantes encóntranse. A lanza de Mordez atravesa o
corpo de seu pai, mais o rei non para e continúa avanzando e espetándose. Sáelle a coitela xa polas costas, e gran par-
te da hasta. Agarra a súa espada ás dúas mans e atravesa a Mordrez. Tira Artur pola espada e Mordez segue aínda en
pé, termando da lanza. Un raio de sol poñente atravesa a ancha ferida do traidor e rompe a súa sombra no chan. Mor-
dez derrúbase morto, e cae rei Artur coa vida agarrada nos dentes. Case non quedan guerreiros dereitos no campo, e
xa non se loita máis, vencidos os dous exércitos. Artur chama con voz dolorosa a Guirflete e dálle a súa espada. Polo
mar navega velozmente unha nau cargada de donas que aproa cara á boca do esteiro. O sol estase deitando no mar.
Galván agoniza ó carón do carballo. Lembra uns louridos cabalos, e parécelle sentir unhas mans agarimándolle os
ollos. Oe unha voz amadísima, e sente un recendo de corpo en sazón. Un recordo de primavera chega con el ás súas
ventas, e mestúrase co sangue salgado que por elas lle escoa. Ponse o sol e Galván agoniza. Dunha póla do carballo
levántase un gallardo falcón que revoa sobre a chaira cuberta dos mortos, berrando de tal modo que parece chorar,
e sae cara ó Sur.
Darío Xohán Cabana, Galván en Saor

A ctividades
1 En que material literario se inspira o autor do 5 As diferenzas entre a cantiga de amor e a can-
texto para o seu relato? Quen é o protagonis- tiga escarnio e maldicer son obvias en canto
ta? Que sabes del? ao contido, pero que características as separan
desde o punto de vista formal?
2 Pon algúns exemplos nos que, como en Galván
en Saor, do ano 1989, a cultura contemporánea 6 Por que cres que Afonso X, o Sabio, escribiu en
evoque a Idade Media? Cres que resulta atrac- galego-portugués as Cantigas de Santa María.
tiva a cultura medieval nos tempos actuais?
7 Ademais das cantigas de Santa María, que ou-
tras obras medievais en galego teñen temática
3 Investiga como puideron ser coñecidos na Ga-
relixiosa?
licia medieval elementos procedentes doutras
literaturas como o amor cortés, os lais, a tenzó,
a materia de Bretaña, etc.
Na web
4 Por que os xograres foron especial obxecto de
Repasa os conceptos esenciais da unidade.
escarnio nalgunhas cantigas?

264
 Unidade 12

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
A cantiga de amor
Influencia da poesía cortés, e da forma da cançó, que nace no sur de Francia.
Significa unha transposición do sistema feudal ao amor.
• Suxeito lírico masculino
• Emprega a palabra senhor.
Características • Poemas de tres ou catro cobras de sete versos heptasílabos, octosílabos ou decasílabos.
• Fronte á canço provenzal, a dona está máis idealizada, desenvólvese o concepto de coita de amor e
sempre é un amor non correspondido
Personaxes A senhor, o namorado e os miscradores

Cantigas de escarnio e maldicir

Orixe nunha antiga poesía autóctona co influxo do sirventés provenzal.
Escarnio: equivocatio, doble sentido
Tipos
Maldicir: palabras directas soeces e malsoantes.
• Formal: cantigas de refrán e cantigas de mestría.
Clasificación
• Temática: sátira sexual, social, xograresca, política, moral, literaria...
• Gran variedade temática e riqueza léxica; o obxectivo é a sátira..
Características • Estrutura narrativa máis desenvolvida.
• Elementos obscenos (cantiga de maldicir) e equivocatio (escarnio).

Xéneros menores
Tenzón, cantiga de seguir, pranto, pastorela e descordo.

Lírica relixiosa
Afonso X, O Sabio. Gran Mecenas da cultura medieval. Autor tamén de 44 cantigas profanas
Cantigas de Santa María: 427 composicións.
Fontes Narracións orais, coleccións marianas, textos haxiográficos, etc.
Cantigas líricas (loores).
Tipos
Cantigas narrativas (milagres).
Predominio de versos de 14 sílabas. Estrofa máis frecuente, o zéxel.
Características O obxectivo e tema é a indulxencia e exalzamento da Virxe.
Posúen unha gran riqueza léxica

Decadencia da lírica galego-portuguesa

1354 Morte do Conde de Barcelos marca o inicio da decadencia
Causas: desaparición dos mecenados, prestixio da corte castelá, perda de importancia das peregrinacións, illamento de Galicia,
novas modas literarias…
A partir do século xv, prestixio literario nas cortes de Castela. Escola Galego-Castelá
Cancioneiro de Baena: 600 composición das que só 74 están en galego.

Prosa literaria medieval

Xosé de Arimatea Demanda do Santo Graal
Materia de Bretaña (ciclo bretón).
Merlín Tristán e Isolda
Ficción
Materia de Troia (ciclo clásico) Crónica Troiana e Historia Troiana
Haxiografía Miragres de Santiago
Crónica Xeral Galega General estoria

Historiográfica Crónica galega de 1404 Libros de liñaxes

Crónica de Santa María de Iria

265
 Lecturas guiadas
Cantigas de amor
Bernal de Bonaval
Deste trobador galego do século xiii consérvanse 10
cantigas de amor con matices pretrobadorescos, que
se afastan un pouco da influencia provenzal e se ache-
gan á lírica autóctona.
A dona qu´eu amo e tenho por senhor
A dona que eu am’e tenho por senhor
amostrade-mi-a, Deus, se vos em prazer for,
se nom dade-mi-a morte. neiros con máis de 120 composicións.
A que tenh’eu por lume d’estes olhos meus
e por que choram sempre, amostrade-mi-a, Deus,
se nom dade-mi-a morte.
Essa que vós fezestes melhor parecer
de quantas sei, ai Deus!, fazede-mi-a veer,
se nom dade-mi-a morte.
Ai, Deus! qui mi-a fezestes mais ca mim amar,
mostrade-mi-a u possa com ela falar,
se nom dade-mi-a morte.
Análise
Esta cantiga de amor desenvolve os tópicos da coita
e da morte de amor (se nom dade-mi a morte). O tro-
bador prégalle a Deus que lle envíe a morte ante as
negativa da dama.
A senhor non aparece descrita, como é habitual nas
cantigas de amor, pois simplemente se fai referencia a
que é «a de melhor parecer de quantas sei», sen alusión
ningunha ás súas características físicas.
Formalmente é unha cantiga que ser achega aos mode-
los autóctonos.
Non segue os criterios da canço provenzal senón que é
unha cantiga de refrán (se nom dade-mi a morte), con
unha clara estrutura paralelística, tanto na estrofa (dísti-
cos) como no ritmo.
266
Don Dinís
Don Dinís naceu en Lisboa en 1261 e morreu en 1325.
Foi autor de numerosas pezas poéticas e bo coñecedor
dos xéneros provenzais.
Cultivou case todos os subxéneros poéticos: cantiga de
amor, cantiga de amigo, cantiga de escarnio, pastore-
la...
A súa obra está amplamente representada nos Cancio-
Quero eu en maneira de proençal
Quero eu en maneira de proençal
fazer agora un cantar de amor
e querrei muito í loar miña senhor
á que prez nen fremosura non fal
nen bondade; e mais vos direi én:
tanto a fez Deus comprida de ben
que máis que todas as do mundo val.
Ca miña señor quiso Deus fazer tal
quando a fez, que a fez sabedor
de todo ben e de mui gran valor,
e con todo esto é mui comunal
alí u debe, er deulle bon sen,
e des í non lle fez pouco de ben
quando non quis que lle outra fosse igual.
Ca en miña señor nunca Deus pos mal,
mais pos í prez e beldade e loor
e falar mui ben, e rir mellor
que outra moller; des í é leal
muito, e por isto non sei hoje eu quen
possa compridamente no seu ben
falar, ca non ha, tralo seu ben, al.
Análise
A intención do autor é facer unha canción de amor á
maneira provenzal. O máis singular da peza é que ex-
presa unha concepción do amor máis optimista do que
é habitual na lírica galego-portuguesa.
 Unidade 12

Cantigas de escarnio e maldizer Cantiga de loor. Santa María Estrela

do Día (fragmento)
Afons´Eanes do Cotón
Afonso X renovou e impulsou a cultura e a arte do seu
Afons´Eanes foi un segrel de orixe galega vinculado ás
tempo. Foi tradutor, historiador, poeta, compilador...;
cortes de Fernando III e Afonso X. A súa produción é
autor de cantigas de amor, escarnio, maldicir, e organi-
case toda burlesca, pois das vinte pezas que se conser-
zador das Cantigas de Santa María.
van, trece son cantigas de escarnio ou sátiras.
Santa Maria,
Sueir´Eanes, un vosso cantar Strela do dia,
Sueir´Eanes, un vosso cantar mostra-nos via
nos veo ora un jograr dizer, pera Deus e nos guia.
e todos foron polo desfazer,
e puinhei eu de vo-lo emparar; Ca veer faze-los errados
e travaron en que era igual; que perder foran per pecados
e dix´eu que cuidávades en al, entender de que mui culpados
ca vos vi sempre daquesto guardar. son; mais per ti son perdõados
da ousadia
E outro trobador ar quis travar
que lles fazia
en ua cobra; mais por voss´amor
fazer folia
emparei-vo-l´eu, non vistes melhor:
mais que non deveria.
“que a cobra rimava en un lugar”;
Santa Maria...
e diss´el: –Pois por que rimou aqui?
Eu dix´eu: –De pran, non diss´el assi,
Amostrar-nos deves carreira
mais eu tenho que xa errou o jograr.
por gãar en toda maneira
E, amigos, outra ren vos direi: a sen par luz e verdadeira
polo jograr a cantiga dizer que tu dar-nos podes senlleira;
igual, non dev´o trobador a perder; ca Deus a ti a
eu por Sueir´Eanes vo-lo ei: outorgaria
ca dê-lo dia en que el trobou, e a querria
nunca cantar igual fez nen rimou, por ti dar e daria.
ca todos os seus cantares eu sei. Santa Maria...

Análise Guiar ben nos pod’ o teu siso

mais ca ren pera Parayso
Esta cantiga burlesca critica a obra doutro trobador, u Deus ten senpre goy’ e riso
Sueir´Eanes. A ironía consiste en atribuírlle ao xograr pora quen en el creer quiso;
que interpreta a peza os acertos da obra. e prazer-m-ia
se te prazia
A primeira estrofa dá conta da crítica que fan os troba-
que foss’ a mia
dores a unha obra de Sueiro: uns dicían que está ben
alm’ en tal compannia.
medida, el responde que Sueiro debía estar pensando
noutra cousa pois sempre evitara a perfección. Na se-
gunda, un trobador preguntou por que a cobra rima- Análise
ba en determinado lugar, ao que lle responde que non Este cancioneiro relixioso inclúe 420 composicións de-
era cousa de Sueiro senón equivocación do xograr. Na dicadas á Virxe con notación musical. Cada dez canti-
terceira, afirma que o trobador non debe desdeñar ao gas inclúese unha cantiga de loor, que é unha versión
xograr pois pode mellorar a súa obra. O poeta coñece relixiosa das cantigas de amor.
os cantares de Sueiro Eanes e afirma que nunca fixo nin
rimou ningunha ben.

267
 Comentario de textos
No niño novo do vento Fiandeira namorada
No niño novo do vento FIANDEIRA namorada
hai unha pomba dourada, que fías detralo lume
meu amigo! cos ollos postos nas chamas
Quén poidera namorala! roxiñas brancas i azules.

Canta ao luar e ao mencer Fiandeiriña que fías

en frauta de verde olivo. nas noites do longo inverno
Quén poidera namorala, as liñas máis delgadiñas
meu amigo! que o fío do pensamento.

Ten áers de frol recente, Cai a neve branca fora

cousas de recén casada, riba dos teitos calada
meu amigo! mentras ti fías e soñas
Quén poidera namorala! nunha cousiña lonxana...
Uxío Novoneyra, Os eidos
Tamén ten sombra de sombra Explórote cos ollos
e andar primeiro de río.
Quén poidera namorala, Explórote cos ollos
meu amigo! descúbrote por dentro
profanando o teu sangue que levo ó meu desexo
Álvaro Cunqueiro, Cantiga nova que se chama Riveira
paséome por ti
SOS examino os teus procesos
Fomos ficando sós orgánicos
o Mar o barco e mais nós. mátote e morro en ti
máis docemente
Roubaron-nos o Sol
O paquebote esmaltado ou mellor
que cosía con liñas de fume inocúlame ti a min
áxiles cadros sin marco veleno dos teus dentes
mergúllate no meu sangue
Roubaron-nos o vento inxéctate nas veas
Aquel veleiro que se evadeu que te observan
pol-a corda floxa d’ o horizonte
e xa doente dóeme
Este oucéano desatracóu d’as costas a túa dor no teu desexo
e os ventos d’ a Roseta berrando en cada óso
ourentaron-se ao esquenzo e a túa morte
As nosas soedades mátame e resucítame
veñen de lonxe para ó final
como as horas d’ o reloxe morrerme
Pero tamén sabemos a maniobra
d’ os navíos que fondean morre en min
a sotavento d’ unha singladura sobrevive
N-o cuadrante estantío d’as estrelas letal amor
ficou parada esta hora: que nunca perde
O cadavre d’o Mar o alento
fixo d’o barco un cadaleito... coa súa sede de amor
Manuel Antonio, De catro a catro e os seus cinco
sentidos
Lois Pereiro, Poesía última de amor e enfermidade

268

O comentario de textos poéticos: estrutura
Estrutura interna (contido)
Para analizar o contido dun texto poético debemos
ter en conta cal é a intención do autor, a orixinalida-
de das súas ideas e como se adecúa a estas a elec-
ción textual.
O esquema permítenos ver a organización das
ideas do texto e establecer unha xerarquía.
1. Primeira idea principal.
1.1. Idea secundaria.
1.2. Idea secundaria.
2. Segunda idea principal.
2.1. Idea secundaria.
2.1.1. Idea dependente da secundaria.
1 Analiza a estrutura interna dos poemas da páxina
anterior.
Unidade 12
Estrutura externa (forma)
Nos textos poéticos, a intención do autor está vin-
culada á expresión formal. Por iso, a análise debe
facerse en varios niveis:
■■ Nivel fónico. Estudo da métrica (ritmo, rima, me-
tro, estrofa…) e das figuras literarias de dicción
que aparecen.
■■ Nivel morfosintáctico. Estudo das figuras litera-
rias de construción e da aparición e recurrencia
de certas categorías gramaticais.
■■ Nivel léxico-semántico. Estudo do léxico (neo-
loxismos, arcaísmos…); do seu significado e fina-
lidade no texto (palabras clave, figuras de pensa-
mento, etc.).
2 Analiza a estrutura externa dos poemas da páxina
anterior.
269
 13 Dos Séculos
Escuros ao
prerrexurdimento

Lingua
Gústame sentir a miña lingua
rozar a lingua de Luís de Camoes.
Gústame ser e estar.
E quero dedicarme a crear confusións de prosodia.
E unha profusión de parodias.
Que cicatrice a dor.
E rouben cores como camaleóns.
Gústame Pessoa na persoa.
E sei que a poesía está para a prosa.
Así como o amor está para a amizade.
(…)
Se vostede ten unha idea incríbel é mellor facer unha
canción.
Está probado que só é posíbel filosofar en alemán.
Blitz quer dicir corisco.
Hollywood quer dicir acevedo.
(…)
A lingua é a miña patria
E eu non teño patria, teño matria
E quero fatria
Poesía concreta, prosa caótica.
Optica futura.
Samba-rap, chic-left com banana.
(…)
Libros, discos, vídeos a manchea.
E deixa que digan, que pensen, que falen.
Caetano Veloso, do disco Velô, 1984

Sobre a lectura

1 Que impresión che causa a lectura da canción de

Caetano Veloso?
2 Caetano defende un uso xeneralizado e desprexui-
zado da lingua. Cales cres que foron as causas do
abandono da lingua galega nos Séculos Escuros?
3 Cres que o galego entrará nunha nova etapa «escu-
ra» ou que agromarán «mil primaveras máis».

270
 13
1 Os Séculos Escuros

Unidade
1.1. Contexto histórico e cultural

Durante os séculos xvi e xvii, os cargos máis importantes da Administración son

exercidos en Galicia por xente de fóra, que descoñece a lingua e os costumes.
A Real Audiencia de Galicia é a encargada de gobernar e, para facilitar o cobro
dos impostos, Galicia divídese primeiro en cinco provincias e máis tarde en sete: A
Coruña, Lugo, Ourense, Santiago, Mondoñedo, Tui e Betanzos.
En xeral, o principal sostén galego durante o Antigo Réxime é a agricultura, na
que se alternan fases de crecemento e de retroceso económico ata comezos do
século xix.
A estrutura social é estamental: compóñena a nobreza e o clero como estratos
superiores, e o campesiñado como masa traballadora. A maioría da propiedade
atópase en mans dos sectores privilexiados, tanto en réxime de foro (cesión a
longo prazo) como de arrendamento (cesión a curto prazo); o primeiro sistema foi
maioritario en Galicia.
A nobreza galega achégase a Castela e faise cortesá xa desde o reinado dos Reis
Católicos, sufrindo un proceso de desgaleguización que se fará patente no século
xviii. A partir do século xvi medra a fidalguía, mentres que o clero emprende a
reforma dos mosteiros, que perden autonomía e pasan a depender das congrega-
cións de Castela.
As clases populares sufrirán unha situación especialmente grave: detense a evo-
lución de sectores urbanos e a burguesía non pode progresar; as rendas e cargas
fiscais aumentan, e os campesiños vense abocados á miseria. Isto provoca conti-
nuas revoltas, que medran desde o século xvi ata o xviii, enfrontando a campesiños
e señores.
Desde o século xvi ata o xix case non se escribirá en galego, situación que sumirá
o idioma nun estado dialectal. As clases urbanas comezan a falar en castelán e
prodúcese tamén a castelanización dos topónimos e antropónimos.
Mentres Castela e Portugal dispoñen das súas primeiras gramáticas e dunhas lite-
raturas importantes, a nosa produción literaria culta é practicamente inexistente.
Da mesma maneira, fenómenos como a imprenta, as universidades, o Renace-
mento ou o Humanismo apenas van ter expresión en galego.

A difusión cultural que propiciou

a imprenta non tivo eco na nosa
lingua.

271
 1.2. A literatura escrita dos Séculos Escuros

Conservamos desta época moi poucas mostras e de escasa calidade, aínda que,
como veremos, non sucede o mesmo coa literatura oral popular.

Poesía anónima tradicional

Ao desaparecer a lingua galega na escrita cos últimos trobadores, o único que
pode pervivir é un tipo de literatura de carácter popular e tradicional. Só nos
quedan escasas mostras de poesía tradicional e poesía de temas históricos ou de
circunstancias.
Nos cancioneiros musicais casteláns dos séculos xv e xvi consérvanse algunhas can-
cións paralelísticas (arredor de 20) parecidas ás dos trobadores medievais.

Poesía de temas históricos ou de circunstancias

O «Pranto da Frouseira» (finais do século xv) é un poema de 32 versos no que un
poeta pon en boca da propia fortaleza os lamentos pola morte do Mariscal Pedro
Pardo de Cela e do seu fillo, decapitados na praza maior de Mondoñedo en 1483
por rebelarse contra os Reis Católicos.
Conservamos tamén un poema do século xvii referido ao «Saqueo de Cangas
polos turcos» en 1617.

Poesía académica
As poucas mostras de literatura culta que conservamos da época teñen escaso
valor literario, pero si son importantes desde o punto de vista filolóxico. Son com-
posicións creadas ao estilo da poesía castelá da época.
■■ Poesía renacentista
O «Soneto de Monterrei» é unha composición anónima que data do ano 1530,
aproximadamente. É un poema dialogado, semellante a unha pastorela, no que un
cabaleiro lle declara o seu amor a unha pastora.
Outro texto renacentista conservado é un soneto da condesa de Altamira, dona
Isabel de Castro e Andrade (1520-1582). Este poema, dedicado a Alonso de Erci-
lla, data de 1578, ano no que o autor publicou a segunda parte de La Araucana.
■■ Poesía barroca
No volume dedicado ás Exequias á Raíña Margarida de Austria (1612), publi-
cado para laiar a morte da esposa de Felipe II, hai dúas composicións en galego,
datadas en 1611: o soneto «Respice finem», do médico Pedro Vázquez de Neira,
e o «Soneto con falda» de Xoán Gómez Tonel, alguacil maior do reino de Galicia
e editor da obra.
Tamén do século xvii son as «Décimas ao Apóstolo Santiago» (1617), nas que o
crego Martín Torrado, abade de Urdilde, critica con fina ironía a pretensión de Fe-
lipe IV de que santa Teresa compartise o padroado de España co Apóstolo.
Por último, conservamos algunhas composicións das Festas Minervais, certames
literarios que se viñan celebrando anualmente na universidade de Santiago des-
de 1536 na honra de don Alonso de Fonseca, que fora arcebispo de Santiago e
fundador da mesma. Concretamente, do certame de 1697 publicouse o volume
Fiestas Minervales y aclamación perpetua a la Musa, no que se recollen nove ro-
mances en galego.

272
 13
Unidade
Poesía relixiosa
Entre os séculos xvi e xix, os vilancicos de Nadal e Reis en galego abundaron por
toda Galicia. Tiveron tanta aceptación que mesmo se compuxeron para seren can-
tados en Portugal, Valladolid ou Toledo.
As súas características son a galeguización de personaxes e motivos (o contorno,
o Neno, seus pais, Deus, os instrumentos populares... son galegos), o uso do pa-
ralelismo e a combinación de elementos populares e cultos.
A maior parte destas composicións son anónimas, pero tamén as hai de autor
coñecido, como as de Carlos Patiño, Frei Francisco de Santiago e Manuel Bravo
de Velasco (século xvii); Antonio María de Castro e Neira (século xviii); Luís Corral
Rodríguez e Alberto Camino (século xix). En Galicia consérvanse nos arquivos das
catedrais de Compostela e Mondoñedo.

Teatro
Na web
A primeira peza teatral que conservamos en galego é o Entremés famoso sobre
a pesca no río Miño ou Contenda dos labradores de Caldelas (1671), do licen- Amplía a información sobre a
ciado Gabriel Feixoo de Araúxo. A obra, de ton humorístico e final feliz, trata do tradición dos vilancicos nos
conflito que se produce entre galegos e portugueses pola pesca con redes no río Séculos Escuros.
Miño.

Suponse que o Entremés

famoso sobre a pesca no río
Miño, non debería ser a única
obra composta nesta época.
Caracterízase por un alto grao de
elaboración que non se concibe
sen a existencia dunha tradición
teatral anterior.
Na imaxe, fortaleza de Valença
do Minho, Portugal.

273
 1.3. A Ilustración

A Ilustración foi un movemento cultural que se produciu en toda Europa ao

longo do século xviii.

Características e obxectivos
As características son a exaltación da razón, o cultivo das ciencias, o estudo das
humanidades e a preocupación polas linguas modernas e pola educación.
O obxectivo dos ilustrados galegos é tentar superar o estado de atraso econó-
mico, social e cultural. Para iso propoñen un programa reformista que mellore o
sistema produtivo e fúndanse a Academia de Agricultura do Reino de Galicia
(1765) e as Sociedades Económicas de Amigos do País (1784).
No plano cultural aparecen voces que defenden a lingua galega e intentan mello-
rar o nivel educativo dos rapaces mediante o uso desta na escola.

Autores
■■ Frei Benito Xerónimo Feixoo (Casdemiro, Ourense, 1676 – Oviedo, 1764)
O padre Feixoo non nos deixou textos escritos en galego, pero defendeu a
dignidade da lingua galega negando a súa condición de dialecto do castelán.
■■ O padre Sarmiento (Vilafranca do Bierzo, 1695 – Madrid, 1772)
Profesor de teoloxía e discípulo de Feixoo, foi un gran defensor da lingua e
cultura galegas. Propoñía que os escolares aprendesen na lingua materna e
criticaba a castelanización da Igrexa.
Estudou a lingua galega, sobre todo lexicografía, e a historia natural, en particu-
lar a flora galega e os seus nomes. Ademais, en galego escribiu o Coloquio de
24 gallegos rústicos.
■■ Xosé Andrés Cornide Saavedra (A Coruña, 1734 – Madrid, 1803)
Ocupou diversos cargos de prestixio e dedicou importantes estudos á historia,
á xeografía, á educación e á pesca. Entre as súas obras en galego, cómpre sa-
lientar un soneto dedicado «A Filida».
■■ Diego Antonio Cernadas e Castro (Santiago, 1698 – Fruíme, 1777)
O cura de Fruíme foi o máis fértil dos poetas do século xviii. Poeta tamén en
castelán, os seus versos en galego son ou satíricos ou de circunstancias.
■■ Padre Sobreira
Grande estudoso do noso idioma, é autor de Idea de un diccionario de la len-
gua gallega, do que unicamente preparou as letras A e B.

A ctividades
1 Sinala a temática do texto 1 e busca información sobre Pedro Pardo de Cela.

2 Busca vilancicos populares e compáraos co texto 7. Despois explica as ca-

racterísticas que fan del unha produción literaria xenuinamente galega.

3 A Academia de Agricultura e as Sociedades Económicas de Amigos do País

foron institucións ilustradas. Busca información sobre elas.

274
 13
2 A literatura popular

Unidade
Os ilustrados crían que a recuperación da tradición contribuiría ao restablecemen-
to da lingua. As primeiras mostras da nosa literatura popular foron recollidas polo
padre Sarmiento e polo padre Sobreira no século xviii. Isto non significa que non
houbera unha tradición anterior.
No Rexurdimento realizáronse as compilacións de Marcial Valladares, Luís Tobío,
Saco y Arce e Pérez Ballesteros.
Nas primeiras décadas do século xx, a Real Academia Galega, o grupo Nos e o
Seminario de Estudos Galegos proceden a recuperar, compilar e facer un estudo
sistemático deste tipo de literatura. Entre os compiladores desta época destacan:
Vicente Risco, Florentino Cuevillas, Xaquín Lorenzo e Filgueira Valverde.
Despois da Guerra Civil (1936-39), haberá que agardar á década de 1960 para
que volvan aparecer novas coleccións de contos e lendas populares, como as de
Luís Carré e Leandro Carré.
A partir de 1978 ábrese un novo período no que se van reeditar algúns dos traba-
llos anteriores e aparecen outros novos, como o de X. M. González Reboredo ou o
de H. Harguindey e M. Barrio.
Nos últimos tempos, as achegas máis salientables son o Cancioneiro Popular Ga-
lego da musicóloga suíza Dorothée Schubarth e o filólogo galego Antón Santa-
marina, e a obra A poesía popular en Galicia, 1745-1885 do profesor Domingo
Blanco Pérez, que constitúen as máis completas recompilacións de cantares feitas
en Galicia. A catedrática Camiño Noia publicou recentemente un completo estudo
sobre a narrativa popular.

A literatura popular galega, moi

rica e abundante, foi obxecto de
compilacións desde o século xvii
ata a actualidade.
Na imaxe, Comida de voda
en Bergantiños, de Álvarez de
Sotomayor.

275
 2.1. Manifestacións literarias

En Galicia recolléronse máis de 30 000 cantigas e arredor de 1 000 narracións po-

pulares. A nosa literatura oral popular desenvólvese en tres modalidades básicas:
■■ Manifestacións en verso, fundamentalmente cantigas.
■■ Manifestacións en prosa, relatos curtos.
■■ Manifestacións dramáticas, teatro popular.

Formas versificadas da literatura popular

Cantigas ou cántigas Subtipos

Arrolos ou cantigas de berce.

Infantís
Cantares de xogo.
Cantar de arada, de arrieiro, de canteiros, de sega,
De labor
de malla, de fiadeira...
Panxoliñas, cantares de aninovo, cantares de Reis.
De festa Cantigas de entroido.
Maios, cantigas de San Xoán.
Cántanse nas romarías ou nos camiños que conducen a
De romaría e de santuario elas; moitas son de carácter relixioso e de tradición antiga e
arraigada.

– Alborada: canto para celebrar a chegada da alba.

– Alalá: así chamados polo retrouso que levan: ai-la-la/ai-la...
– Desafío: disputa improvisada en verso de ton irónico ou
burlesco.
De divertimento – Regueifa: variante do desafío, orixinalmente interpretado no
banquete de voda.
– Muiñeira: estrofa que acompaña á danza e á melodía do
mesmo nome.
– Cantar de cego

Formas en prosa da literatura popular

Relatos curtos Clasificación atendendo ao tema

– Contos marabillosos (de maxia, de bruxas,

relixiosos...).
– Contos de animais.
conto: Breve narración en prosa na que – Contos de costumes.
se relata unha historia de ficción. – Contos novelescos.
– Contos de fórmula.
– Contos didácticos.
– Chistes e anécdotas.

– Etiolóxicas (explicación das orixes de

lenda:Relato en prosa, ou ás veces accidentes xeográficos, fenómenos
en verso, no que predomina o fantástico, naturais...).
o sobrenatural. – Haxiográficas (vidas de santos).
– Históricas (batallas, fazañas...).

Teatro popular
Como formas dun teatro popular, que debeu coñecer un cultivo diverso e variado,
só subsisten algunhas farsas –que se representan no entroido nalgunhas das nosas comarcas
–e loitas entre mouros e cristiáns.

276
 13
Unidade
A ctividades
4 Clasifica os seguintes textos e localiza as partes nas que se dividen.
Sinala as semellanzas e diferenzas entre os dous e explica a súa finalidade.
Texto 1
Un galego e un andaluz foron de viaxe xuntos e, á hora de xantar, foron a unha
fonda onde lles puxeron de comer un prato de patacas con carne: as patacas
a un lado do prato e a carne a outro. O andaluz, para poder comer el a carne,
comezou a falarlle ao galego do movemento de rotación do mundo e, para ex-
plicalo mellor, comezou a darlle volta ao prato, deixándoo parar coa carne cara
a el. O galego, que se deu conta da xogada, parou o prato, puxo a carne para
si, e díxolle ao andaluz:
—Deixa o mundo como está, que senón féndoche a testa.
Texto 2
Conta a tradición que a Virxe transitaba ao lombo dunha burra por paraxes
achegadas ao río Caldelas. Presentóuselle, entón, o demo, que montaba un fer-
moso cabalo negro e desafiouna a ver quen daba saltado o río. A Virxe pegou o
chimpo e deu atravesado o río, deixando na beira a pegada da besta.
O demo, en cambio, no medio do salto, deu unha reviravolta no aire e caeu en
picado sobre o río, formando unha gran poza e indo dar ao inferno. Por iso, a
fondura que alí quedou coñécese dende aquela polo nome de Pozo do Inferno.

5 Indica a que tipo de cantiga popular corresponden os textos comprendidos

entre o 9 e o 16 da Escolma.

6 Escolle algunha das cantigas populares comprendidas entre os textos 17

e 21 da Escolma e comenta o seu contido, así como os recursos literarios
(rima, tropos, etc.) empregados.

Traballo che ha de custar

para me atrapares a min:
quíxome comer o lobo
i-eu máis ca ile corrín.
O lobo e os lobishomes son moi
abondosos na literatura popular
galega.
Na imaxe, vila de Allariz, de
onde era Manuel Romasanta, o
lobishome galego.

277
 3 O prerrexurdimento
3.1. Contexto histórico

A Galicia da primeira metade do século xix está marcada por varios factores: o
Na web
constante crecemento demográfico, o mantemento dun réxime de propiedade
sometida aos foros, o escaso desenvolvemento da industria e o inicio dunha forte Amplía a información sobre o
emigración. contexto histórico do prerre­
xurdimento.
Política e administración
Comeza o século coa guerra da Independencia (1808-1814), mais o que caracte-
rizará as primeiras décadas será o constante enfrontamento entre liberais e abso-
lutistas.
En 1814 Fernando VII volve ocupar o trono de España ata a súa morte en 1833, e
durante esta etapa alternan no poder liberais e absolutistas.
Morto o rei, comeza un período de rexencia da súa muller, María Cristina, por mor
da minoría de idade da futura Isabel II.
O príncipe Carlos, irmán do monarca falecido, tamén pretende a coroa e provoca
o comezo da Primeira Guerra Carlista, que fracasará en 1839. Isabel II reinará ata
1868 baixo un réxime liberal.

O provincialismo
Na década de 1840 iníciase un proceso que constituirá o nacemento e primeira
gran manifestación do galeguismo: o provincialismo.
Entre 1840 e 1846, dáse a coñecer en Galicia un grupo de mozos universitarios
preocupados por diversos aspectos relacionados co noso país; entre eles destacan
Antolín Faraldo, Pío Terrazo, Francisco Añón, M. Rúa Figueroa e J. Romero Ortiz.
Son conscientes do carácter diferencial de Galicia (idioma, historia, economía,
folclore...) e por iso loitarán na defensa dos seus intereses económicos, políticos
e culturais co obxectivo de que ocupe un lugar de maior relevancia dentro do
Estado.
Co fin de poñer na práctica o seu ideario, os provincialistas súmanse ao levanta-
mento encabezado polo comandante Miguel Solís, que ten lugar en Lugo o 15 de
abril de 1846.
Créase a Xunta Superior do Reino de Galicia, na que chegarán a formar parte da
dirección destacados líderes provincialistas como Antolín Faraldo e Pío Terrazo.
Pero o levantamento fracasa e moitos dos seus líderes serán fusilados (mártires de
Carral) mentres que outros poderán fuxir ou exiliarse.
Pouco despois, algúns mozos como Rosalía de Castro, Manuel Murguía, Eduardo
Pondal ou Aurelio Aguirre encabezarán unha nova xeración que desempeñará un
importante labor reivindicativo e cultural.

Economía
Desde finais do século xviii prodúcese un crecemento demográfico en Galicia que
chega ata a década de 1840.
A agricultura segue sendo, neses anos, a principal fonte de riqueza, pero as te-
rras continúan en mans duns poucos (sistema foral), os impostos son moi altos e A emigración é unha sangría para
a industria non se desenvolve, polo que a emigración segue sendo a saída para a poboación galega que se inicia
moitos cidadáns. no século xviii.

278
 13
Unidade
Sociedade
O modelo de organización social segue sendo o do Antigo Réxime, camiñando
paseniñamente cara a un sistema liberal. O campesiñado é a clase maioritaria e Na web
continúa sumida na pobreza, mentres que os fidalgos constitúen un segmento
social en auxe ao seren os encargados de cobrar as rendas da terra, ben en ca- Amplía a información sobre os
lidade de propietarios (foros), ou como intermediarios (subforos, censos, etc.). O fidalgos.
clero seguirá sendo un grupo social tamén privilexiado ata que a lexislación liberal,
mediante medidas desamortizadoras, lle suprima ingresos por rendas; a partir de
aí irá perdendo poder económico. En canto á burguesía e ao proletariado, aínda
son grupos pouco numerosos.

Lingua e cultura
A centralización política provoca que a lingua e a cultura galegas se identifiquen
con tradición e atraso, mentres que todo o «español» é sinónimo de progreso,
dándolle pulo á substitución do galego polo castelán, e estendendo a diglosia.
A creación dun aparato escolar estatal, gratuíto, será un apoio inestimable á ex-
pansión do castelán, único idioma oficial.
Aínda que a lingua segue sen ter apenas presenza na expresión escrita, aparecen
nesta primeira metade do século moitos xornais nos que intervirán algúns dos
máis destacados provincialistas en defensa da lingua e da cultura: El Idólatra de
Galicia, 1841-42; El Iris de Galicia, 1841; El Recreo Compostelano, 1842-43; El
Porvenir, 1845; etc.
Tamén se crean asociacións, liceos e academias, como a Academia Literaria de
Santiago (na que participan os provincialistas) ou o Liceo de la Juventud de Santia-
go, lugar de debate de personalidades como Rosalía, Murguía, Pondal, etc

Táboa cronolóxica de historia e de literatura

en Galicia durante o prerrexurdimento

1809-10 Guerra da Independencia contra os franceses.

1812 Cortes de Cádiz.

1814 Volve o absolutismo con Fernando VII.

HISTORIA

1833-39 Primeira Guerra Carlista en Galicia.

1846 Pronunciamento de Solís; os «mártires de Carral».

1847 Segunda Guerra Carlista en Galicia.

1828 A «Alborada» de Nicomedes Pastor Díaz.

1841 Comeza a agromar un xornalismo galeguista.

LITERATURA 1853 A gaita gallega, de Xoán Manuel Pintos.

1856 Banquete de Conxo.

1861 Primeiros «Xogos Florais» na Coruña.

279
 3.2. A literatura do prerrexurdimento

Aínda que son poucos os textos en galego na primeira metade do século xix,
pouco a pouco van aparecendo algúns autores e obras como antesala do Rexur-
dimento.

Textos literarios de carácter propagandístico

Os textos literarios de carácter propagandístico son característicos das pri-
meiras décadas do século e nacen como resposta a acontecementos políticos
e sociais da época: guerra da Independencia, enfrontamentos entre liberais e
absolutistas, etc.

■■ En 1808, publícase o romance anónimo, Un labrador que foi sarxento aos sol-
dados do novo alistamento, para animar os soldados galegos na loita contra os
franceses.
■■ En 1810, Xosé Fernández de Neira publica Proezas de Galicia, obra dialogada
que trata da guerra contra os franceses.
■■ En 1813, Manuel Pardo de Andrade publica Os rogos de un gallego estable-
cido en Londres, dedicado ós seus paisanos para abrirlles os ollos sobre certas
iñorancias e o demais que verá o curioso lector, un romance no que ataca os
representantes do absolutismo (Inquisición, clero, etc.).
■■ En 1823, Pedro Boado Sánchez publica un Diálogo entre dos labradores galle-
gos, afligidos, y un abogado instruído, despreocupado y compasivo, no que os
labregos falan en galego e o avogado en castelán, sobre a conveniencia ou non
de pagar dereitos eclesiásticos.

Poesía
A comezos do xix continúa a tradición do vilancico galego de Nadal. O cultivo da
poesía foi escaso e as composicións apareceron espalladas por diferentes xornais
e revistas. Os autores máis salientables son os seguintes:
■■ Nicomedes Pastor Díaz (Viveiro, 1811 - Madrid, 1863)
Importante poeta do Romanticismo español, escribiu nos seus anos mozos dúas
obras en galego: unha «Alborada» de tema amoroso e a «Égloga de Belmiro e
Benigno», na que dous pastores choran as súas penas de amor.
■■ Vicente Turnes (Santiago, 1786-1865)
Foi tamén autor relevante da primeira metade do século xix. En galego escribiu
diversos poemas de circunstancias, vilancicos e diálogos.

Teatro
Durante a guerra contra os franceses representábanse obras en galego coas que
se pretendía animar o pobo na loita contra o invasor; non obstante, non sabemos
moito delas, igual que sucede con outras pezas que se editaron ao longo da pri-
meira metade do século.
■■ Antonio Benito Fandiño
Escribiu en 1812 A casamenteira, cando se atopaba preso no cárcere de San-
tiago polas súas ideas liberais; a obra foi publicada en 1849. Como o seu título
insinúa, trata dos casamentos amañados.

280
 13
Unidade
Os precursores do Rexurdimento

Os Precursores son un grupo de autores, vinculados ao provincialismo, que

teñen actividade literaria entre 1846 (data do levantamento provincialista) e
1863 (ano da publicación de Cantares gallegos).

Estes escritores, de ideoloxía liberal e romántica, cultivan unha poesía tradicional,

folclórica e costumista inzada de castelanismos, vulgarismos e formas dialectais.
As figuras máis destacadas deste grupo son:
■■ Xoán Manuel Pintos (Pontevedra, 1811 - Vigo, 1876)
Gran defensor da lingua galega e da súa dignificación. A obra máis salientable é
A gaita gallega (1853), primeiro libro en galego do século xix, aínda que tamén
ten páxinas escritas en castelán e latín. Esta obra foi publicada en fascículos e
contén unha mestura de diálogos, poemas, observacións lingüísticas, etc. nos
Xoán Manuel Pintos
que se denuncia a marxinación de Galicia.
■■ Francisco Añón (Outes, A Coruña, 1812 - Madrid, 1878)
A súa obra poética quedou espallada en numerosas publicacións periódicas.
Hoxe coñecemos 39 poemas en galego, composicións improvisadas na súa mei- Na web
rande parte. As máis relevantes son aquelas nas que canta a Galicia ou nas que
Elabora un póster sobre os pre-
aparecen tipos e costumes galegos. O poema máis famoso é o titulado «A Gali- cursores do Rexurdimento.
cia», co que gañou o primeiro accésit nos Xogos Florais da Coruña de 1861.
■■ Alberto Camino (Ferrol, 1820 - Madrid, 1861)
É un poeta de estética romántica con composicións de temática amorosa e ca-
rácter sentimental. O poema máis célebre, é «O desconsolo», no que un namo-
rado chora a perda da amada.
■■ Antonio María de la Iglesia (Santiago, 1822 - A Coruña, 1892)
Foi un dos principais responsables dos Xogos Florais de 1861 e da publicación Na web
do Álbum de la Caridad.
Elabora un mapa mental sobre
■■ Francisco María de la Iglesia (Santiago, 1827 - A Coruña, 1897) a literatura do Séculos Escuros.
A súa poesía, de temática variada, está espallada en diversos xornais e revistas
da época. No final da súa vida tamén escribiu prosa en galego.

Os Xogos Florais
En 1861 celebráronse na Coruña os primeiros Xogos Florais, ao estilo dos realiza-
dos en Barcelona dous anos antes para recuperar o catalán.
Presentáronse poemas en galego (unha minoría) e en castelán, que se publicaron
o ano seguinte no Álbum de la Caridad. Neste inclúese un «Mosaico poético de
nuestros vates gallegos contemporáneos»: unha antoloxía bilingüe que constitúe
a primeira recompilación de poesía galega do século xix e na que figuran 40 poe-
mas en galego de autores como Francisco Añón, Alberto Camino, Francisco de la
Iglesia, Rosalía de Castro e Eduardo Pondal, entre outros.

A ctividades
7 Di cal é a forma estrófica empregada no texto 25, e de que trata o poema.

8 Realiza, co apoio do profesor ou profesora, un comentario sobre os aspectos

métricos e rítmicos do texto 22.
Francisco Añón

281
 Escolma de textos
Séculos Escuros
Texto 1
Pranto da frouseira (fragmento).
Anónimo (fins do séc. xv)
A min chaman toda Mira,
señora do gran tesouro;
por estrela crarecida
xago neste Valedouro.
Máis tredor foi que un mour
o vilao que me vendeo,
que de Lugo a Ribadeo
todos me tiñan temor
de min a triste Frouseira,
que por treiçón foi vendida,
derribada na ribeira,
ca xamais se veu vencida.
Por treiçón tamén vendido
Xesús noso Redentor,
e por aquestes tredores
Pedro Pardo, meu señor.
Texto 3
Soneto de Dona Isabel de Castro
y Andrade a Don Alonso de Ercilla
Aracana naçaon, máis venturosa,
máis que quantas hoge ha de gloria dina,
pois na prosperidade e na ruína
sempre envexada estás, nunca envexosa.
Se enresta o ilustre Alonso a temerosa
lança, se arranca a espada que fulmina,
creio que xulgareis que determina
só o conquistar a terra belicosa.
Faraa, mais não temais essa mao forte,
que, se vos tira a liberdade e a vida,
ela vos pagará ben largamente.
Que, a troco dúa breve e honrada morte,
co seu divino estilo, esclarecida
deixará vossa fama eternamente.
282
Texto 2
Soneto de Monterrei. Anónimo (c. 1530)
Alá en Monterrei, en Val de Laça,
a Violante vi, beira de un río,
tan fermosa, en verdá, que quedei frío
de ver alma inmortal en mortal maça.
De un alto e lindo copo a seda laça
a Pastora sacaba fío a fío,
cuando lle disse: —Morro, corta o fío.
—Vólveo, non cortarei, seguro pasa.
—¿E como pasarei, se eu acá quedo?
Se pasar —respondí—, non vou seguro
que este copo, sen alma, morra cedo.
—Con a miña, que levas, te aseguro
que non morras, Pastor.
—Pastora, hei medo;
o quedar me parece máis seguro.
Texto 4
Soneto [A filida]. Xosé A. Cornide (1761)
¿Viche, Filida amada, o pajariño
que arando desos aires nas campinas,
descoidado se achanta polas liñas
que cauto cazador pon no camiño?
¿Viche que forza fai para soltarse
e levar a bicada ós seus pajaros
(parte do corazón e fillos caros),
que deixara no niño ó remontarse?
Pois viche a quen che adora pola vida,
que, chantado no ichó de un imposibre,
cata aquí, cata alí se acha saída
para fugir, podendo verse libre
e acurrujarse firme no teu seo,
en que chorara atento o seu deseo.
 13 Unidade
Texto 5 Texto 6
EXEQUIAS DA RAÍÑA MARGARIDA Romance das festas minervais (fragmento).
Joán del Río Otero (1697)
Soneto con falda. Joán Gómez Tonel (1611)
Ja que nos pujo o certamen
Turbas corran as ágoas; poña luto
a porfía ou o problema
o aire denso, en merancoría tanta;
na nosa lingua esquecida,
queime o fogo a terra, que sin pranta
no’máis que por ser galega,
negue ao fortuno ano seu trebuto.
ledo agora hasta no’máis
porque lle coupese a ela
Mentras a Porcia do Filipo Bruto
no ceu daquel gran escudo
en os ombros da fama sacrosanta
tan siquer o ter estrela,
se irgue ao ceo, que súa groria canta
direi o meu parecer,
collendo en fror o xa maduro fruto.
darei a miña sentenza,
porque me fai leterado
Perdeu, marrando tan ditosa vida,
o que me fijo poeta.
a humildá, preço; a piadade, tempro
A essa cabeça do mundo
(que derrubou, ¡oh, Morte!, túa gadaña);
moito debeu Julio César:
bos pais e grandes amigos,
o mundo, reina; o rei, súa Margarida;
moito amor, moita riqueza.
a fe, colúa; a virtude, enxempro;
e Roma, ¿qué lle debeu
a pedra (cujo engaste foi), España.
ao grande Julio? O facela
de cidade libre, escrava,
Chore nosa montaña,
e de siñora, sojeita.
do gando, leite e novidade espida,
Os seus nobre moradores
semellando as abellas no enxempro.
fíxoos xemer, de maneira
Que si súa Margarida,
que escollían mortes súas
reina, preço, colúa, pedra, tempro,
por non ver mortes alleas.
perden rei, mundo, fe, virtude, España,
Desde o Támasis frolido
tu, que tal perda viche,
ao Nilo das grandes cheas,
¡oh, magoada Galizia!, ¿qué perdiche?
fijo que todos soupesen
que el só o seu siñor era.

Texto 7
A D. Manuel de Arcos, natural de Galicia
y vecino de Madrid. Diego A. Cernadas
(cura de Fruíme, século xviii). Cantares populares
Se pudera darche os tranchos
que eu sin dentes mamo acá,
meu Arcos, ben craro está
que che virían moi anchos.
Por alá componse os panchos
de menestra, ensaladiña,
sorbetes e garapiña;
mais eu, posto en donde estou,
por canto hai alá non dou
o rabo dunha sardiña.

283
 Texto 7
Vilancico. Anónimo (1637)
Ai!, se noso Deus
galego se face,
vamos a cantar
á chociña en que nace.
Ai!, se a súa mai
é de Compostela,
vamos a cantar,
fermosa galega.
Todo galeguiño
toque churumbela,
que o meniño belo
é da nossa terra.
Façámoslle todos
a dança galega,
que está desnudiño
e chora e tembra.
Pois nace en Galiza
á falda da serra,
galego se face,
é da nosa terra.
Cantares populares
Texto 9
Arre ru, arre ru
cunha tranquiña no cu
morrerán os vellos todos,
quedaremos eu e tu;
arre ru arre ru...
Texto 10
O cantar dos arrieiros
éche un cantar moi baixiño,
cántano en Ribadavia
e resoa no Carballiño.
Texto 11
Este éche o son da sega,
este éche o son de segar;
este éche o son que cantan
as nenas do meu lugar.
284
Texto 12
O liño queda na poza
e a bagaña no palleiro;
agora, miña meniña,
tocaremos o pandeiro.
Texto 13
Vinde, vinde ghaleghiños,
vamos, vamos a Belén
a ve-lo rei que é nacido,
a ve-lo neno Manuel.
Texto 14
De lonxe chegamos
os que aquí estamos,
se nos dan licencia
os reises cantamos.
Texto 15
Veño dunha romaría,
dunha romaría noutra;
veño dunha romaría
e mañá vou para outra.
Texto 16
Alborada
Xa se ergueu coma roxa fogueira
ese sol que a fartura nos trai,
e do Miño na verde ribeira
moita xente, piedosa e rideira,
pouco a pouco xuntándose vai.
Texto 17
Alalá
Tódolos Pepes son burros,
hainos de cargar de sal;
arre Pepe, arre burro,
arre para Portughal.
Ai la la ...
Texto 18
Regueifa
A regheifa está na mesa,
ela é de pan de trigho;
a muller que a amasou
tenche pelos no embigho.

Texto 19
A alborada (fragmento).
Nicomedes Pastor Díaz (1828)
Ai miña pequeniña!
¡Que ollos bunitos tés!, ¡que briladores!
¡Case salta a alma miña,
e vendo os teus colores,
ver me parece todol-os amores!
Agora que a alborada
os dulces paxariños ja cantaron
e da fresca orvallada
nas perlas os ramiños se pintaron,
agora, ¡que devinos
brilarán os teus ollos cristalinos! [...]
Sal, como sempre sales,
máis devina que a Diosa de Citera
salindo dos cristales,
máis galana que a leda primavera
espargindo rosales;
Venus para min, amante,
primaveira, mañán, e fror fragante.[...]
Texto 20
O desconsolo. Alberto Camino (1845)
Desta fontiña á beira froleada
sentado á sombra dun chorón estou;
doído o peito, a alma esconsolada,
triste morrendo pouca a pouco vou.
Desde que a negra morte aquela prenda
que tanto quixen me arrancou sin dor
solás non acho en nada, e solta a renda
á pena, choro o meu perdido amor.
Quen o diría! Tan garrida e nova,
dose cal rula e branca cal xasmín
tan cedo habías de baixar á cova...
Piedade, ceos, ¡ai!, piedá de min.
Solo quedei no mundo, solo, solo!
Qué hei de facer? Chorar e máis chorar.
E que aínda te vexo no meu colo,
Sabeliña querida, maxinar.
13 Unidade
Texto 21
A gaita gallega (fragmento). X. M. Pintos
Ouh Galicia, Galicia boi de palla
canta lástima ten de ti o gaiteiro!
O aguillón que che meten é de aceiro
e con el muita forza te asoballa.
No lombo teu zorrega, bate e malla
fasta o máis monicreque ferrancheiro,
e calesquer podenco forasteiro
te bafa de vergonza sin migalla!
Agarima alleeira eses ingratos
ou víboras que postas ó teu peito
co ferrete che rompen mil buratos!
Si o sangre teu refugas do teu leito
malas novas madrasta de insensatos
dos fillos teus ó amor non tes direito.
Texto 22
A Galicia (fragmento). Francisco Añón (1861)
Airiños d’a miña terra,
airiños, airiños, aires
airiños, levám’à ela.
Balada
Ai esperta, adorada Galicia,
dese sono en que estás debruzada;
do teu rico porvir a alborada
polo Ceo enxergándose vai!
Xa cantando os teus fillos te chaman,
e cos brazos en cruz se espreguizan...!
Malpocados! o que eles cobizan
é un bico dos labios da Nai.
Dese chan venturoso arrincado
pola man do meu negro destino,
hastra mesmo soñando maxino
eses campos risonos cruzar.
E correr polas hortas e prados,
onde leda pasou miña infancia,
respirando a süave fragancia
de xazmín, caravel, azahar. [...]
285
 Repaso da unidade
Lectura
Robinson Crusoe
Unha nova vaga precipitouse sobre min sepultándome baixo vinte ou trinta pés de auga, e de súpeto sentín unha forza
enorme que me desprazaba cara a terra a toda velocidade. Pero eu mantiven a respiración e braceei cara adiante con
todas as miñas enerxías. Xa estaba a rebentar de tanto conter o alento cando notei que ascendía e que, para o meu
alivio, as mans e a cabeza rexurdían á superficie. Foron unicamente dous segundos, pero abondáronme para recuperar
o ánimo e os folgos. A auga volveume mergullar aínda por uns momentos, pero menos tempo do que antes, e cando
sentín que a onda ía perdendo o seu pulo e comezaba a retroceder, nadei cara adiante contra a forza da resaca e volvín
facer pé. Descansei un instante para retomar o aire e, mentres a auga baixaba retirándose, afirmeime nos calcañares e
con todas as miñas forzas e corrín cara á beira. Pero nin así dei escapado á furia do mar, que novamente me alcanzou
para arrastrarme dúas veces cara adiante, pois a praia era moi plana.
A segunda destas ondas estivo a piques de ser fatal para min, pois a auga, despois de me arrastrar como outras veces,
levoume novamente a terra, pero botándome contra uns penedos con tanta violencia que me deixou sen sentido, e,
xa que logo, sen posibilidades de defenderme. En efecto, o golpe que recibín nas costelas e no peito deixoume sen
respiración e estou seguro de que se naquel momento viñese outra onda, eu acabaría afogando definitivamente. Pero
recupereime un pouco antes do novo embate das augas e, vendo que ía quedar somerxido unha vez máis, decidín
agarrarme firmemente nos cons e aguantar a respiración, se era posible, ata a retirada das augas. Como as ondas xa
non eran tan grandes por estar máis próxima a beiramar, contiven o alento e cando retrocederon botei unha nova ca-
rreira, que me levou tan preto da beira que a onda seguinte, aínda que me pasou por riba, xa non me deu arrastrado.
Dun novo pulo xa me vin chegando a terra, onde, para o meu alivio, gabeei polos penedos e deixeime caer na herba,
libre do perigo e fóra do alcance das augas.
Agora estaba en terra firme e a salvo, e o primeiro que fixen foi erguer os ollos ó ceo e dar grazas a Deus por me librar
dun transo que minutos antes non deixaba lugar para a esperanza. Creo que é imposible describir con palabras a emo-
ción da miña alma, que estaba como transportada a un estado de éxtase ó verse salvada nas mesmas portas da morte.
Daniel Defoe, Robinson Crusoe

A ctividades
1 O texto forma parte dun clásico da literatura
universal escrito en inglés en 1719, época na
que, pola contra, o cultivo literario do galego
era marxinal.
Por que a literatura galega perdeu o seu es-
plendor e non logrou consolidarse neses sécu-
los, como si ocorreu, por exemplo, coa escrita
en inglés, portugués ou castelán?
4 A que puido deberse que o galego fose unha
lingua apropiada para os textos literarios de ca-
rácter propagandístico do século XIX.
5 Cal é a importancia do Provincialismo no Pre-
rrexurdimento da literatura galega?
6 Cal é a liña temática que teñen en común as
obras de Xoán Manuel Pintos e Francisco Añón?

2 Describe o panorama literario galego do século 7 Quen son os chamados Precursores do Rexur-
XVIII. Prodúcese algunha novidade con respec- dimento?
to aos dous séculos anteriores?
Na web
3 Cales son as estrofas predominantes nos poe-
mas en galego dos séculos XVI, XVII e XVIII? Repasa os conceptos esenciais da unidade.

286
 Unidade 13

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
Séculos Escuros (xvi-xvii)
Sociedade estamental: a terra é propiedade dos poderosos (arrendamentos e foros). Auxe da fidalguía,
miseria do campesiñado.
Nobreza galega desgaleguizada e achegada a Castela.
Contexto
Cargos da administración vidos de fóra.
Poucos escritos en galego.
Dialectalización da lingua galega mentres o castelán e o portugués redactan as súas primeiras gramáticas.
Poesía Anónima Tradicional
Pranto da Frouseira
Poesía Histórica
Saqueo de Cangas polos turcos
Renacentista
Soneto de Monterrei
Soneto da condesa de Altamira
Produción literaria Poesía Académica Barroca
Exequias á Raíña Margarida
Décimas ao Apóstolo Santiago
Festas Minervais
Poesía Relixiosa vilancicos de Nadal e Reis.
Entremés famoso sobre a pesca no río Miño
Teatro
Contenda dos labradores de Caldelas

A ilustración (século xviii)

Exaltación da razón, cultivo das ciencias, estudo das humanidades, preocupación pola educación e as
Características
linguas modernas.
Obxectivos Tentar superar o estado de atraso económico, social e cultural.
Características Padre Feixoo, Padre Sarmiento, Cornide Saavedra, Cernadas de Castro, Padre Sobreira.

A literatura popular
Diversas recompilacións e coleccións desde a Ilustración aos nosos días.

Recolleitas máis de 30000 cantigas, e arredor de 1000 narracións populares.

Prerrexurdimento
Guerra da Independencia e volta de Fernando VII.
Rexencia de María Cristina. Primeira Guerra Carlista.
Isabel II, réxime liberal.
Contexto Reivindicación do carácter diferencial de Galicia e defensa do seus
Provincialismo
intereses económicos, políticos e culturais.
Substitución do galego polo castelán, diglosia.
Aparición de xornais. Creación liceos e academias.
Anónimo, Un labrador que foi sarxento…
Fernández de Neira, Proezas de Galicia
Textos de Propaganda
Pardo de Andrade, Os rogos dun gallego
Pedro Boado Sánchez, Diálogo entre dos labradores gallegos
Continúa a tradición do vilancico.
Produción literaria Poesía
Nicomedes Pastor Díaz e Vicente Turnes.
Teatro Antonio Benito Fandiño, A casamenteira
Poesía tradicional, folclórica e costumista: Pintos, Añón, Camino,
Precursores (1846-1863) Antonio e Francisco María de la Iglesia.
Xogos Florais (A Coruña, 1861) e Album de la Caridad.

287
 Lecturas guiadas
A Gaita Gallega

O autor e a obra Nosoutros os cas da vila,

non somos como os da aldea
Xosé Manuel Pintos, home de gran formación clásica vimos de caste e relea
e humanística, foi un bo coñecedor da realidade social de non ter lei a ninguén
galega e defensor da lingua. e ó máis chegado parente
Publica o primeiro libro escrito en galego en 1853: A e ó can millor amigo
si deixa de dar pantrigo
gaita gallega.
esquencémolo mui ben.
Está dividido en sete foliadas e combina a prosa e o
Logo introdúcese o tema das linguas romances a da ne-
verso; galego, castelán e latín.
cesidade dunha norma culta. Mesmo se dan indicacións
O fío argumental é a educación que o gaiteiro Cris- para facer unha Gramática, con regras e etimoloxías:
tus lle dá a Pedro Luces, rapaz non galego que quere
«... que a nuestra lengua la llamamos vulgar se ima-
ser tamborileiro. A obra transfórmase así nun texto de
ginan que no podemos escribir en ella sinó vulgar u
aprendizaxe para coñecer o país e a súa lingua.
bajamente es grandísimo error: que Platón escribió no
O volume é unha apoloxía de Galicia e unha loanza das vulgarmente ni cosas vulgares en su lengua vulgar...»
figuras do Rexurdimento. abelleira - APIARIUM
Critica a emigración, defende a lingua galega e fai un agoiro - AUGURIUM
primeiro deseño de norma culta. agros - AGROS
dragón – DRACO
Primeira foliada Cuarta foliada
Iníciase cunha introdución do gaiteiro sobre as virtudes A primeira parte da cuarta foliada é unha ampla descri-
do gaiteiro e do tamborileiro. ción e loanza da vila de Pontevedra.
No medio inclúense composicións poéticas como pe- Amais do diálogo entre os protagonistas, inclúense dous
zas musicais cunha unha clara defensa da terra. poemas, un deles en latín (CARMEN PATRIUM SIVE
Ou Galicia, Galicia boi de palla PONTEVEDRA):
¡canta lástica ten de de ti o Gaiteiro!
Musa mihi Patriam memora cum gente revulso,
O aguillón que che meten é de aceiro
Ponte ubi de Vetere assurgit sibi nomen avitum.
e con el muita forza te asoballa.
Ad prima ire animo tentans loca patria, cantu
Segunda foliada me caro natum gratus nunc reddo parenti,
numine quó rapior sensus ducente comato.
Na segunda foliada, e entre outras pezas, o gaiteiro fai
No diálogo que segue o gaiteiro recrimínalle ao tambo-
unha apaixonada defensa da lingua:
rileiro o pouco talento que ten para aprender a lingua:
É verdá que hoxe non usan
E logo ques ti decirme
o noso idioma gallego
que inda non sabes gallego
para leis nin escrituras
cando ó pé de min estudias
nas oficinas nin nos tempros
de días pasa dun cento?
nin poñen declaraciós
Si tal fose, tamén digo
nin estenden testamentos,
que es de ben pouco talento
de maneira que a mil probes
e qeu non tes ti cachola
lles meten gato por coello
das que se fan neste tempo
Terceira foliada (...)
Ben que aínda non che mirei
Nesta parte, gaiteiro consegue que o tamborileiro can- se debaixo dos cabelos
te en galego a historia de dous cans que falan da vila e do tamboril os petoutos
da aldea: están ben desenvolveitos

288
 Unidade 13

Quinta foliada Remata con dúas cartas sobre a neceside de protexer e

formar en lingua galega.
Nesta foliada inclúense varios elementos epistolares
pois o gaiteiro recibe varias cartas. Soltei o arado da man
deixei a muller e a terra,
A primeira que len, con mataselos de África, é de Cor- deixei tres fillos pequenos
nelio que se lamenta da falta de diñeiro que ten para fun á guerra.
cumprirlle todos os desexos á súa muller, Marta, e mes- Dade un chaviño
mo dubida da fidelidade da esposa. ou un pouco pan
A resposta do Gaiteiro, en castelán como a carta de a este ceguiño
sin pé nin man.
Cornelius, busca evitar tales remorsos no amigo:
Dirás acaso tu que es imposible Sexta foliada
que sufra tal infamia un hombre honrado
A sexta foliada é un extenso canto a Pontevedra dedi-
y que antes el morir es preferible.
Simplezas son del siglo antepasado, cada ao arcebispo Sebastián Malvaressio.
errores de la gente que oye misa A min, ¡oh musa!, a patria me recorda
y llaman vulgo necio preocupado, que trae o nome seu dun ponte vello,
creer que en esta fecha precisa e Pontevedra lle quedou fai muito,
que sea la casada recogida a min, cos meus, ma lembra no desterro.
y tenga de rubor una divisa. A min, que tantas saudades sinto,
(...) que si alá vou da alma co desexo
alegre penso que da man de Apolo
Na segunda misiva, pídenlle ao Gaiteiro que reproduza
cantando volvo á nai un fillo tenro.
o texto «A usura» que tomou dun sacerdote que o ditou
(...)
en galego:
Non vistes chorando aquel labrador Sétima foliada
cos ollos cravados na terra do arado?
A última foliada inclúe, no diálogo co tamborileiro,
Levaralle os bois un ejecutor
unha extensa relación de persoas relevantes pola súa
dun vil usureiro que o tiña afogado.
defensa da lingua: Feijoo, Sarmiento, Ballesteros, Cer-
(...)
Si fillos do Altísimo ser desexades.
nadas y Castro, etc.
prestade sin prezo que ricos seredes; Remata cun poema dedicado a Sarmiento:
terásevos conta das vosas bondades
E si cen anos pasados
millenta por unha no ceo acharedes
sin que nada a nai nos conte
O texto que segue pretende ser, en dez estrofas, unha do millor
mostra lexicográfica da riqueza da lingua galega posta dos fillos, foi que estiñados
en boca do tamborileiro: non tiña os choros da fonte
do delor.
Palmela, panasco, pruído, terreiro,
Inda agora entre saloucos
pañota, panterlo, peneira, rever,
comeza aquí o menumento
patín, pabiola, ningures, uñeiro,
de Sarmento
miñoca, morodo, nadal, recender.
que gloria abondo terá
(...)
e na terra de Nodale
Nesta foliada inclúense pezas poéticas: Soño que tuvo imortale
un home..., Os birbirichos e os birbiricheiros, O acha- Martín Sarmento será.
dizo, A un ciprés, Alalá, Os labregos de Pontevedra á Xoán Manuel Pintos, A Gaita Gallega, Biblioteca galega 120.
reina de España (peza que inclúe un cantar de cego, do
que reproducimos unha estrofa).

289
 Comentario de textos
Texto 1 Coa túa boca torta chamas a mortos

Recoñezo e náufragos dende a solaina,

antre a brétema, en serán infinda.


Recoñezo a soidade incerta dun erro.
Reviso os rastros que quedaron.
Delantal de camposanto e campás antre mar e brétema;

Demórome no espello.
barco negro e morto no camiño;

Vou perseguindo na baixada
pómulos marelos deformes pola door;

os espazos que acomodan o meu xesto.
balcón endexamais aberto cheo de paxaros e follas secas;

Procuro o tempo.
seios exprimidos hasta a derradeira gota de luz;

Devalo en poutas que marcaron
maos antre mirto e lúa, debaixo da auga verde do estanque.


os camiños que antes percorrías.
Recoñezo a soidade incerta dun olvido,
Qué fas na serán que está esmorecendo sempre

a cegueira,
ou na noite que endexamais se rematará?

a estratexia do navío na fuxida.
Sin corpo, sin traxe, sin bruído,

Recomezo o labor no meu colo de fío e
coroa de somas, música de pianos enloitados.
recoñezo
(Chove sobor das rosas e da escalinata do pazo).
a soidade incerta dun erro e
Luís Pimentel, Sombra do aire na herba
reviso os rastros que quedaron e
demórome no espello e
vou perseguindo na baixada Texto 3
os espazos que acomodan o meu xesto e Agro sen cancelo
procuro o tempo e INMENSO, coma as brañas
devalo en poutas que marcaron da nenez, habitadas polo ecoar
os camiños que antes percorrías e das galopadas das greas.
recoñezo a soidade incerta dun olvido, Libre, coma o amor que o mozo
a cegueira, comparte por vez primeira
a estratexia do navío na fuxida. na beira do mar.
Ana Romaní, Das últimas mareas Meu, coma nada máis.
Coma nada. O agro sen cancelo
Texto 2 da túa alegría.
Luís Rei Núñez, A rolda invisible
A Rosalía

Non convén chorar máis.


Ela chorou por todos e para sempre.
 Texto 4
Calemos...
 De onde vés? Que país foi a túa infancia?

Eu véxote así:
 Que luzada inaugurou os teus abrentes?

crespós nas estrelas,
 Que cicatrices te fixeron medrar? Que

ollos abertos de nenos mortos cravados nas salas do pazo

 vestidos estreou o teu desexo?
Que
 camiños te trouxeron? Non o sei. Non sei

Calemos...
 nada de ti. Pero eses ollos, eses ollos, esa

Nos currunchos acendéronse os altares do silenzo;
 transparencia ofendida.
choiva de frores de estameña nos tristes pasadelos.
 Manuel Pereira Valcárcel, Inventario de fragmentos

290
 Unidade 13

Os textos poéticos: conclusión

A conclusión final do comentario poético consiste en ■■ Complexidade, orixinalidade e calidade estética da
redactar un breve texto para: composición.
■■ aclarar as palabras do autor, ■■ Interese e á actualidade do tema.
■■ facer balance do analizado nas outras fases e ■■ Intencionalidade do autor.
■■ emitir un xuízo valorativo do poema. ■■ Representatividade do texto na súa obra.

A opinión que expresemos no comentario crítico debe
ser persoal, pero asentada nos datos e conclusións
obtidos nas fases anteriores, que resumimos a seguir:
■■ Fase inicial. Lectura comprensiva e análise do tema
e resumo.
■■ Fase central. Analise da estrutura interna e externa.
Relación entre as ideas e análise dos recursos.
Convén asociar estes datos con outros coñecementos
que se posúan sobre o autor (tendencia literaria, ideo-
loxía, etc.) e sobre o tema, sobre a tendencia poética
na que se insire ou sobre o contexto ao que remite o
poema; e outros como:
1 Le os poemas da páxina anterior e realiza unha lec-
tura comprensiva, analizando o tema e facendo un
resumo de todos eles.
2 Analiza a estrutura interna e externa, extrae as rela-
cións entre as ideas expostas e distingue os recursos
retóricos empregados en dous dos poemas da páxi-
na anterior que elixas.
3 Realiza a conclusión final dos dous poemas analiza-
dos que elixiches.

291
 14 Rexurdimento:
Rosalía
de Castro

Deconstruíndo Rosalía
Escoller a lingua que ninguén quería para explicar o
mundo coa ollada limpa e altruísta. Ondada que na
preamar aloumiña a fouce do río. Memoria de todos
nós, un a un, estirpe de servos viaxeiros.
Escoller a lingua que ninguén quería para vencer a
indiferenza dos altivos. Agarimala no berce dos teus
beizos ata que acougue e medre autónoma. Teimosa
claridade. Espazo ardente.
Escoller a lingua que ninguén quería para rescatala da
ignominia. Querela como parte de ti, como esencia do
teu ser destilado nos poemas. Olla como racharon as
pálpebras de tanto chorar!
Escoller a lingua que ninguén quería para devolvela
viva e latexante. Vizosa cal xardín inzado de roseiras
sen espiñas. Viva e renovada. Levada polo mundo nas
alforxas dos irmáns.
Escoller a lingua que ninguén quería para dar testemu-
ño de existencia, de razón de ser, de marabilla. Paixón
que sacode no tremedal dos teus versos feros. Faiado
da memoria.
Escoller a lingua que ninguén quería para ser ti mesma
sen arestas. Dar conta da vida dos que contigo son,
dos que ti queres. Dar conta do tempo acamado nas
idades.
Escoller a lingua que ninguén quería para dar herdanza
de futuro. Escuro tremor onde resoa o verbo dos mal-
pocados sen fortuna. Dar vida e esperanza.
Escoller a lingua que ninguén quería. Que coraxe!
Que loucura! Que linda melodía nas tardes inzadas de
aloumiños.
Deconstruíndo Rosalía, Xavier Queipo

Sobre a lectura

1 Como valoras a actitude poética de Rosalía no seu

tempo?
2 Cres que é posible ler de novo a esta poetisa á luz
da nosa época?

292
 14
1 Caracterización e delimitación

Unidade
1.1. Caracterización

O Rexurdimento foi o movemento de recuperación da cultura galega que se

produce na segunda metade do século xix.

O Rexurdimento é o intre culminante dun longo proceso de redignificación da

nosa cultura, que ten a súa orixe remota no labor desenvolvido polos ilustrados a
fins do século xviii.
A manifestación máis salientable deste movemento é a aparición dunha serie de
autores que foron quen de crear obras literarias en galego de grande éxito e
notable calidade.
Estes autores mostran unha incuestionable militancia a prol de Galicia e do seu
idioma, e un compromiso firme por recuperar o galego como lingua de uso nos
ámbitos cultos.
O renacer da cultura galega ten tamén o seu reflexo na publicación de obras his-
tóricas e filolóxicas que se ocupan de Galicia e da súa lingua, aínda que redacta-
das en castelán.
Haberá que agardar ata a segunda e terceira décadas do século xx para atopar o
galego empregado en discursos cultos diferentes da poesía lírica e dunha prosa
literaria de rexistro realista e costumista.

1.2. Delimitación

O establecemento de límites precisos para unha época, corrente ou movemento

literario nunca resulta doado. No caso do Rexurdimento, as datas que manexan os
autores están entre 1863 e 1889.
■■ Transición do prerrexurdimento ao Rexurdimento. Esta data inicial está mar-
cada coa convocatoria dos primeiros Xogos Florais, que tiveron lugar na Coru-
ña en 1861.
■■ Comezo do Rexurdimento. Está vinculado á publicación dos Cantares gallegos
de Rosalía de Castro no ano 1863, sinal inconfundible de que algo mudara no
transcorrer da nosa literatura.
Admítese este fito como o comezo da etapa e do movemento literario coñecido
como Rexurdimento, que se estenderá ata finais da década de 1880.
■■ Rexurdimento pleno. O ano 1880 supón o apoxeo do Rexurdimento. Publícan-
se as obras poéticas:
– Follas novas, de Rosalía de Castro
– Aires da miña terra, de Curros Enríquez
– Saudades gallegas, de Lamas Carvajal.
Tamén nese ano ve a luz a primeira novela galega moderna; trátase da obra de
Marcial Valladares titulada Maxina ou a filla espúrea.
■■ Posrexurdimento. A partir de 1889-1891 ábrese unha nova etapa na nosa lite-
ratura que recibe o nome de Posrexurdimento e se estende, aproximadamente,
ata 1914-1916.
A esta etapa, marcada por un certo devalo da produción literaria, corresponden
os escritores como Ramón Cabanillas, Antonio Noriega Varela e Francisco Ál-
varez de Nóvoa.

293
 2 Causas do Rexurdimento. O galeguismo
Entre as causas que poderían explicar a aparición do fenómeno coñecido como
Rexurdimento véñense apuntando sempre dúas de natureza ideolóxica:
■■ O Romanticismo. A difusión das ideas románticas, por unha banda, acentúa o Na web
interese polo diferencial e polo particular (en especial, as culturas minorizadas) Amplía a informacion sobre o
e, por outra, tende á evasión creando mundos ideais alternativos á realidade, liberalismo.
vista como algo desagradable.
■■ O liberalismo. O ascenso do liberalismo fronte ao absolutismo potencia o em-
prego do galego na prensa, fundamentalmente en textos didácticos e propa-
gandísticos.

2.1 O galeguismo

Co nome de galeguismo chega ata os nosos días unha corrente ideolóxica que
se estende ao longo dos séculos xix e xx. Esta corrente é o resultado da interac-
ción entre o Romanticismo e o liberalismo, sen esquecer a influencia doutras
compoñentes de caracter cultural.

O galeguismo do século xix pasa por diferentes etapas sucesivas: o provincialis-

mo, o federalismo e o rexionalismo.

Provincialismo (1840-1865)
O provincialismo nace para defender a integridade territorial de Galicia, ameazada Na web
pola nova división do Estado en provincias trazada á morte de Fernando VII.
Amplía a información sobre o
Como xa quedou dito na unidade anterior, dentro do provincialismo pódense mar- cantonalismo.
car distintos momentos:
■■ Primeiro provincialismo (1840-1846). Moi activo no cultural e no político, des-
tacan os partidarios da sublevación militar para conseguir unha verdadeira au-
tonomía.
■■ Segundo provincialismo (1854-1865). O fracaso do levantamento de 1846 pro-
voca un cambio de estratexia e a potenciación da fronte cultural; a consecuencia
máis destacada será o «Rexurdimento» da cultura galega, protagonizado por un
grupo de mozos intelectuais (Rosalía, Pondal, Murguía...).

Federalismo (1865-1875)
O federalismo corresponde á etapa anterior e posterior á Primeira República. Pro-
púgnase que Galicia, rexida por un Regulamento ou Constitución Cantonal, consti-
túa un cantón dentro da unidade cantonal española. Neste período, o galeguismo
tamén pervive diversificado noutras opcións diferentes da federalista. Constitúe
unha etapa de escaso cultivo da literatura galega.

Rexionalismo (1875-1906)
Caracterízase pola reorganización cultural e ideolóxica. É, en boa medida, o re-
sultado da asunción do ideario galeguista por parte de sectores conservadores
e tradicionalistas da sociedade galega. Ten como acontecemento destacado a
fundación da «Asociación Regionalista Gallega», na que coincidirán persoeiros
como Manuel Murguía, Alfredo Brañas e Aureliano Pereira. É unha época especial-
mente fecunda para as letras galegas. Remata coa fundación da Real Academia
Galega en 1906.

294
 14
3 Os protagonistas do Rexurdimento

Unidade
O Rexurdimento será protagonizado por unha xeración de escritores mozos,
herdeiros da ideoloxía provincialista, que se moven arredor do Liceo de la
Juventud de Santiago e son asiduos colaboradores da prensa. Entre eles ato-
pamos a Rosalía de Castro, Eduardo Pondal, Manuel Murguía, Antonio e
Francisco de la Iglesia e Aurelio Aguirre.

No aspecto político e organizativo, algúns destes autores participaron en 1856 Na web

nun acto de confraternización entre os estudantes e os artesáns de Santiago: o
célebre banquete de Conxo, onde realizaron publicamente a súa afirmación ideo- Amplía a información sobre o
lóxica: unha combinación de progresismo e galeguismo. Liceo de la Juventud.

Este acontecemento é recollido pola tradición galeguista como un episodio de

capital importancia na toma de conciencia dos dereitos do pobo galego.
No aspecto literario, o Rexurdimento atopará a súa manifestación máis afortuna-
da na poesía lírica, encarnada, sobre todo, nas tres grandes figuras poéticas do
século xix: Rosalía de Castro, Eduardo Pondal e Manuel Curros Enríquez.
A prosa foi cultivada tamén, aínda que con menor éxito, por escritores como Mar-
cial Valladares ou Antonio López Ferreiro, enmarcados na corrente realista que
dominaba daquela no ámbito ibérico.
A prensa e as empresas editoriais tamén teñen un papel relevante. Cabeceiras
como O Tío Marcos da Portela ou A Monteira foron o medio para que o discurso
cultural elaborado en galego chegase a un público pouco afeito a atopar a lingua
propia en usos de prestixio.
O mesmo se pode dicir de empresas editoriais como a Biblioteca Gallega, colec-
ción na que se publicarían obras de tanta consideración como Aires da miña terra,
de Curros Enríquez, ou Queixumes dos pinos, de Pondal.

Serafín Avendaño é un pintor

galego preimpresionista
contemporáneo dos autores do
Rexurdimento. Na súa pintura
busca a luz e a impresión
inmediata da natureza.
Na imaxe, A carreta de argazo.

295
 4 Rosalía de castro
Rosalía de Castro é a figura máis importante do Rexurdimento e de toda a
historia da literatura galega; non só pola calidade artística da súa obra, senón
polo recoñecemento popular e a proxección da que goza fóra de Galicia.

Rosalía tamén foi mitificada e iso chegou a desvirtuar a súa realidade persoal e
literaria. Con frecuencia esquecíase o compromiso social e cultural que mostra,
tanto nas actitudes vitais como na obra, para salientar a faceta sentimental e
intimista.

4.1. Vida

Naceu en Santiago no ano 1837 e morreu en Padrón no 1885. Era filla dunha
muller solteira, de liñaxe fidalga vida a menos, e dun sacerdote que foi capelán
de Iria.
Rexistrada como filla de pais descoñecidos, foi recollida pola súa madriña e criada
nunha aldea preto de Padrón.
Na adolescencia vive coa súa nai en Santiago. Alí recibe a educación propia du­
nha moza fidalga e participa nas actividades do Liceo de la Juventud, onde tamén
ían outros mozos intelectuais como Manuel Murguía, Aurelio Aguirre, Eduardo
Pondal, etc., cos que compartía uns ideais igualitaristas e galeguistas.
No ano 1856 trasladouse a Madrid. Nesta capital casou dous anos máis tarde con
Manuel Murguía, con quen tería sete fillos. Rosalía de Castro está
considerada, xunto
Ata 1875, data na que se instalou definitivamente na casa da Matanza en Padrón, con Becquer, como
Rosalía mudou frecuentemente de lugar de residencia, pasou certos apuros eco- unha precursora da
nómicos e sufriu reiterados problemas de saúde. modernidade poética. En
Cantares Gallegos, busca
Morreu en 1885 e foi enterrada en Iria. Os seus restos serían trasladados no ano a idealización de Galicia
1891 ao Panteón de Galegos Ilustres, en Santiago de Compostela. e emprega unha escritura
en clave antropolóxica
co obxectivo de fornecer
4.2. Obra modelo cultural propio.
Rosalía é unha escritora bilingüe en galego e castelán.

En castelán
■■ Poesía. Como literata en castelán debuta publicando en 1857 un breve poe-
mario titulado La flor. En 1863 publica o poemario de ton elexíaco A mi madre,
escrito co gallo da morte de súa nai e, en 1884, En las orillas del Sar, un dos
cumes poéticos do xix español.
■■ Prosa. En 1859 aparece La hija del mar, a súa primeira novela, e en 1861 Flavio,
a segunda. En 1866, publica o texto costumista Ruinas; en 1867, a novela El ca-
ballero de las botas azules, a mellor das súas obras en prosa; en 1881, a novela
breve El primer loco. Publicou tamén en castelán algúns artigos xornalísticos en
diferentes revistas.
As obras La flor (poesía), La hija del mar e Flavio (prosa) constitúen a súa obra de
mocidade e acusan unha forte influencia romántica.
A crítica española contemporánea non valorou a obra rosaliana escrita en castelán
na súa xusta medida. O recoñecemento comezará a chegar postumamente, cando
os escritores modernistas e os escritores da xeración do 98 descubran o carácter
innovador e progresivo da súa arte, nomeadamente do seu poemario En las orillas
del Sar.

296
 14 Unidade
En galego 
■■ Poesía. A súa obra literaria en galego consta de tres títulos, entre os que des-
tacan especialmente dous poemarios, Cantares gallegos (1863) e Follas novas
(1880).
■■ Prosa. Rosalía deixou inédito un conto de tipo popular, Conto gallego, que sería
Na web
publicado postumamente no ano 1923 en Bos Aires no «Almanaque Gallego»
que dirixía Manuel de Castro. Ademais, debemos considerar tamén dentro da Elabora un póster sobre Rosa-
súa produción en prosa galega os premios das dúas obras poéticas que publi- lía de Castro.
cou na nosa lingua.

4.3 Cantares gallegos

O 17 de maio de 1863 sae do prelo do vigués Juan Compañel a primeira

edición da obra Cantares gallegos, o primeiro libro que se publicaba escrito
integramente en galego.

A publicación de Cantares Gallegos ficará na historia de Galicia como o fito co que

se inaugura simbolicamente o Rexurdimento das letras galegas.
Esta primeira obra de Rosalía en galego responde a dúas motivacións:
–– O compromiso explícito da autora coa terra e a xente de Galicia e o desexo de
contribuír á dignificación do seu idioma.
–– A intención de glosar poeticamente unha serie de coplas populares (incorpo-
radas aos poemas a xeito de refrán), dun modo parello ao que fixera o poeta
biscaíño Antonio Trueba no Libro de los cantares en 1851.

Cantares gallegos implica un

novo achegamento estético
á literatura popular e de
transmisión oral.

297
 Temas
Trátase dunha colección de 36 poemas onde se abordan distintos temas. Aínda
que predominan as compoñentes costumista-folclórica, amorosa e intimista, ta-
mén se poden atopar poemas nos que se denuncia a mísera situación que sofren
as xentes en Galicia e o esquecemento que padece o país.
■■ Temática costumista-folclórica. Desenvólvese en poemas nos que se describen Na web
tipos e costumes galegos (o gaiteiro, as devocións populares, as romarías, etc.).
■■ Temática amorosa. Adoita darse en poemas nos que a muller ou o home expo- Escoita a canción Ninfa das
frescas augas, do disco Lendas
ñen a súa coita amorosa. Poden ser monólogos ou diálogos. Douradas, de Roi Casal.
■■ Temática intimista. Aparece en dúas composicións que aluden á saudade ao
evocar a terra ou os antergos («Campanas de Bastabales» e «Como chove miu-
diño»).
■■ Temática de denuncia. Dáse naquelas composicións que tratan problemas de
índole social, como a emigración ou a marxinación do país.

Formas
Formalmente, a obra rosaliana denota unha clara e intensa influencia da expresi-
vidade popular.
■■ En canto á métrica, Cantares gallegos caracterízase polo predominio dos mo-
delos tradicionais, con preferencia polos versos de arte menor (sobre todo o
octosílabo) e pola rima asonante.
Dentro das formas de orixe popular tradicional, cabe mencionar tamén o em-
prego ocasional do verso de gaita galega (decasílabo, hendecasílabo ou do-
decasílabo), que resulta da adaptación do ritmo popular da muiñeira. Pero, as
veces, Rosalía usa o ritmo da muiñeira máis que o verso de gaita galega, por
exemplo nestes versos:
Has de cantar, Vente rapasa,
meniña gaiteira, vente miniña,
has de cantar, vente a lavar
que me morro de pena. no pilón da fontiña.

■■ En canto á estilistica, é destacable o uso de figuras retóricas baseadas na re-

petición de elementos (aliteración, anáfora...) e a abundancia das comparacións
poéticas, a miúdo tiradas da lingua común.

Estrutura
A obra parece responder a un plan global de estruturación do conxunto; o primei-
ro poema é unha invitación feita a unha moza:
Has de cantar,
que che hei de dar zonchos;
has de cantar,
que che hei de dar moitos.
O derradeiro poema é o testemuño de a moza ter feito o que se lle demandaba,
no que semella ser un exemplo de estrutura circular:
Eu cantar, cantar, cantei,
a grasia non era moita.
Polos outros poemas van desfilando diversos suxeitos líricos que ocupan o lugar
da meniña cantora.

298
 14Unidade
Recepción
A publicación de Cantares foi acollida con entusiasmo dentro de Galicia e propor-
cionoulle á autora unha notable sona no exterior, particularmente en Cataluña e
en Portugal.
Na web
O éxito desta obra foi tal que algúns dos seus poemas eran coñecidos e recitados
de memoria por sucesivas xeracións de mozas e mozos galegos, mesmo nos anos Escoita o audio Alborada do
máis duros da posguerra. En 1948 fúndase o Patronato Rosalía de Castro en me- disco Rosalía 21, de Abe Rába-
moria da insigne escritora. de.

A ctividades
1 Resume o contido do texto 1 da Escolma e indica cal é o seu tema.

2 Le con atención o texto 2 e, a partir da súa lectura, achégate ao estudo do

léxico da natureza e da paisaxe.

3 Constrúe un relato breve tomando como base o argumento do texto 3.

4 O texto 4 da Escolma está dividido en dúas partes ben diferenciadas; indica

cales son, cal é o tema central en cada unha delas e que relación gardan
entre si.

5 Repara no tema do texto 5 e realiza as seguintes actividades: a) Procura

información acerca da emigración galega á seitura en Castela. b) Elabora
un comentario establecendo unha relación coa problemática actual dos in-
migrantes.

6 O texto 6 enmárcase dentro dos que podemos considerar de denuncia ou de

temática social-patriótica. Expón brevemente o problema que nel se reflicte.

Modesto Brocos (1852-1935),

pinta este Marinero en 1883,
poucos anos despois da
publicación de Cantares
gallegos.

299
 4. 4 Follas novas

En 1880, Rosalía de Castro publica Follas novas, que será o segundo e derra-
deiro libro de poemas en galego.

No limiar do libro, a propia Rosalía dá testemuño da súa decisión de non volver

Na web
escribir en galego: Escoita o audio Tecín soia, do
disco Lendas Douradas, de Roi
Alá van, pois as FOLLAS NOVAS, que mellor se dirían vellas, porque o son, e últi-
Casal.
mas, porque pagada xa a deuda en que me parecía estar coa miña terra, difícil é
que volva a escribir máis versos na lengua materna.
As razóns desta renuncia non están moi claras; hai quen pensa que se debeu ao
fracaso da súa causa política; outros xustifícano en certas críticas recibidas pola
autora, e hai mesmo quen o atribúe a unha opción estética persoal.
As poesías que compoñen esta obra foron compostas en diferentes momentos
da vida da autora e responden a diversas motivacións e circunstancias. Trátase,
pois, dun monllo de poemas reunidos que non responden a un plan de conxunto
previo, pero entre os que atopamos o máis granado da produción rosaliana en
galego.

Temas
Os poemas que conforman Follas novas móvense nun amplo rexistro que vai des-
de o intimismo radical ata a denuncia social, desde o costumismo ata a angustia
existencial, desde a reflexión relixiosa ata a metapoética.
Se o comparamos con Cantares gallegos, en Follas novas atopamos dúas liñas:
■■ Unha liña continuadora desenvolvida en poemas de inspiración popular, e te-
mática costumista ou crítica, nos que predomina a visión obxectiva.
■■ Unha liña renovadora, completamente novidosa na poesía galega e que perco-
rre aqueles poemas de temática metafísica e existencial, cunha visión subxectiva
marcada pola saudade e o pesimismo.
É esta segunda liña a que resulta máis interesente xa que, con ela, Rosalía crea
por primeira vez en lingua galega unha poesía de dimensión universal, o que
non foi moi ben acollido por aqueles que consideraban o galego como un dia-
lecto con limitadas posibilidades expresivas.

Formas
Follas novas é unha obra máis progresiva e innovadora que Cantares, feito que
se reflicte na forma e nos recursos retóricos empregados.
■■ En canto á metrica e á estrutura formal dos poemas, atopamos, cabo das
xa coñecidas estruturas populares, novas formas moito máis atrevidas e in-
usitadas, que delatan a pegada do Romanticismo e das correntes poéticas
Algúns cadros de C. D.
contemporáneas. Neste sentido, cabe salientar a combinación de versos de Friedrich denomínanse, polo
diferente medida e mesmo o emprego de estrofas distintas dentro dun mes- seu simbolismo, «paisaxes
mo poema. íntimas» e pretenden, do
mesmo xeito que Rosalía en
■■ En canto aos recursos retóricos cómpre facer mención do complexo sistema Follas Novas, reflectir a alma
simbólico, apenas esbozado en Cantares, que agora aparece de forma ple- humana.
namente desenvolvida, tecendo un formidable tapiz alegórico de inesgotable Na imaxe, Amencer de
interpretación (o cravo, a negra sombra, os tristes, a noite...). Pascua, de 1835.

300
 14
Unidade
Estrutura
Os 136 poemas que compoñen esta obra aparecen organizados en cinco apar-
tados: «Vaguedás», «Do íntimo», «Varia», «Da terra» e «As viudas dos vivos e as
viudas dos mortos».
■■ Nos dous primeiros, «Vaguedás» e «Do íntimo», desenvólvense temas de carácter
intimista nos que predomina a subxectividade (saudade, desacougo, angustia...).
■■ Nos dous últimos, «Da terra» e «As viudas dos vivos e as viudas dos mortos», os Na web
temas desenvolvidos son de natureza social e costumista e predomina a obxec-
tividade (denuncia das inxustizas, solidariedade, «feminismo»...). Escoita o audio A xustiza pola
man, do disco As palabras es-
■■ No intermedio, «Varia», trátanse temas de natureza diversa (sociais e intimistas)
pidas, de Nao coa colabora-
desde diferentes perspectivas (obxectiva e subxectiva). ción de Patty Castro.
Algúns estudosos sosteñen que entre eles hai unha certa cohesión temática, que
progresa desde o individual ata o colectivo e que fornece o conxunto de cohe-
rencia interna. Para outro sector da crítica, pola contra, esta ordenación foi feita a
posteriori e cun criterio fundamentalmente editorial.

Recepción
A publicación de Follas novas prodúcese nun momento no que, entre certa inte-
lectualidade española de reducido horizonte, dominaba un clima antirrexionalis-
ta. Iso axuda a entender por que esta obra, moito máis ambiciosa que a anterior e
de maior calado conceptual e estético, foi valorada por parte da crítica contem-
poránea dun xeito pouco alentador, cando non claramente negativo.

A ctividades
7 Nos textos 7 e 8 Rosalía fai un comentario e unha confesión propia e do
seu libro Follas novas. Que nos di del? Que dimensións da escritora e da
obra nos descobre?

8 Os textos 10, 11 e 12 gardan entre si unha relación temática que se reflicte

na repetición de certas palabras ou ideas. Realiza un comentario sobre o
contido dos tres tentando descubrir os puntos comúns e as diferenzas que
presentan.

9 O texto 14 é un diálogo poético. Quen son os interlocutores? Cal é o asunto?

10 Un bo exemplo da renovación métrica que Rosalía realizou en Follas novas

atópase no poema «Vanidade», texto 15. Analízao formalmente (métrica,
ritmo, rima e figuras retóricas).

11 Nos textos 16 e 17 abórdase o tema da paisaxe pero con distinto tratamen-

to e diferente intención comunicativa. Serás capaz de aclarar eses detalles?

12 Analiza a estrutura do texto 19 da Escolma a súa métrica e os recursos es-

tilísticos máis destacados.

13 De que trata o texto 20? Garda relación cos tres anteriores? Redacta un
comentario a estas preguntas. Realiza tamén unha análise formal del.

14 Fai un comentario interpretativo do texto 22 da Escolma.

301
 4.5. O galego de Rosalía

A lingua de Rosalía presenta, en xeral, as mesmas características que o idioma a

esa altura do século xix.
Trátase dun galego baseado na lingua oral, a única modalidade que existía ata
ese momento, cun alto índice de castelanismos, dialectalismos e vulgarismos.
Así o recoñece a autora no prólogo de Cantares gallegos:
Sin gramáticas nin regras de ningunha clas, o lector topará moitas veces faltas de
ortografía, xiros que disoarán ós oídos dun purista; pro ó menos, e pra disculpar
en algo estes defectos, puxen o maior coidado en reprodusir o verdadeiro esprito
do noso pobo, e penso que o conseguín en algo...

Castelanismos
Moitos deles xa vivían infiltrados na fala popular (suelo, nombrar, capilla, cuna...),
outros nacían do déficit que o vocabulario galego ofrecía en determinadas áreas
e campos semánticos. Estes últimos son máis abundantes en Follas novas, onde
emprega con maior profusión termos abstractos ou referentes a procesos da vida
interior (hermosa, lealtad, dicha, crudeza...).
Ás veces, mesmo atopamos a forma lexítima alternando coa forma castelá (doce/
dulce, eres/es...). Noutras ocasións, o que atopamos son castelanismos solapados
(acobexar, conexo, limosneira...).

Rosalía escribe na lingua que

aprendeu de pequena en
Padrón.

302
 14 Unidade
Dialectalismos
O modelo de lingua do que parte Rosalía é o galego falado na comarca compos-
telá (bloque occidental, nunha subárea de transición dentro da área fisterrá sur). O
trazo fonético máis característico desta zona é o seseo.
Segundo o profesor Carballo Calero, Rosalía fai un uso estilístico do seseo, moito
máis frecuente en Cantares gallegos que en Follas novas. Utilízao fundamental-
mente para caracterizar a lingua das campesiñas, sobre todo das mozas (nasín,
grasiosa, felís...). Tamén neste caso as formas do galego común alternan coas dia-
lectais (simiterio/cimeterio...).
Con todo, na obra de Rosalía pódese constatar o predominio dunha actitude in-
terdialectalista, que se manifesta na escolla de solucións diversas para unha mes-
ma forma (man, mans/maus; algúns/algús; traiciós/traizoes).

Vulgarismos e hiperenxebrismos
Tamén encontramos na obra de Rosalía vulgarismos como enxempro, caridá, cra-
ridá...
Teñen moita menor repercusión outros fenómenos, como a presenza de hiperen­
xebrismos (estrano, cristaiño...), lusismos ou arcaísmos (coraçón, cançón...).

4.6. Rosalía na literatura galega

Xa desde a súa morte, Rosalía de Castro converteuse para todos os galegos no

que hoxe chamariamos unha autora «de culto».
Se se analiza con algunha obxectividade e rigor o alcance da súa obra e o mo-
mento no que esta se produce, convirase en que, con Cantares gallegos, Rosalía
consolidou de maneira definitiva o renacer da moderna literatura galega e, con
Follas novas, elevou o discurso poético en galego ao nivel máis alto que se pui-
dese desexar, comparable ao de calquera outro autor contemporáneo das litera-
turas do seu contorno.
Cultivou e desenvolveu todas as grandes liñas temáticas da poesía galega con-
temporánea: a intimista e subxectiva, a costumista e paisaxística e a ética e de
denuncia social. Creou escola e veu a ser o «primeiro clásico» da literatura galega.
Rosalía é hoxe unha autora «canonizada» pola tradición cultural galega, sen dúbida
a primeira figura das nosas letras; mais tamén é fonte inmarcescible de inspiración
para os nosos poetas e símbolo exemplar, cívico e cultural para o pobo galego.

A ctividades
15 Resume o contido dos fragmentos dos prólogos (textos 23 e 24) que apa-
recen na Escolma da unidade. Indica a idea central que agocha cada un
deles, a diferente intención da autora ao redactalos e os argumentos que
utiliza para xustificar as súas decisións.

16 Propostas de traballos de investigación en grupo:

–– Rosalía e a defensa dos dereitos da muller (Rosalía «feminista»).
–– Rosalía e a defensa de Galicia (Rosalía galeguista).
–– Rosalía: «Do folclore á metafísica» (Rosalía «fatalista»).

303
 Escolma de textos
Cantares gallegos
Texto 1
Nasín cando as prantas nasen,
no mes das flores nasín,
nunha alborada mainiña,
nunha alborada de abril.
Por eso me chaman Rosa,
mais a do triste sorrir,
con espiñas para todos,
sin ningunha para ti.
Desque te quixen, ingrato,
todo acabou para min,
que eras ti para min todo,
miña groria e meu vivir.
De qué, pois, te queixas, Mauro?
De qué, pois, te queixas, di,
cando sabes que morrera
por te contemplar felís?
Duro cravo me encravaches
con ese teu maldesir,
con ese teu pedir tolo
que non sei qué quer de min,
pois dinche canto dar puden
avariciosa de ti.
O meu corasón che mando
cunha chave para o abrir,
nin eu teño máis que darche
nin ti máis que me pedir.
304
Texto 2
Adiós, ríos; adiós, fontes;
adiós, regatos pequenos;
adiós, vista dos meus ollos:
non sei cando nos veremos.
Miña terra, miña terra,
terra donde me eu criei,
hortiña que quero tanto,
figueiriñas que prantei,
prados, ríos, arboredas,
pinares que move o vento,
paxariños piadores,
casiña do meu contento,
muíño dos castañares,
noites craras de luar,
campaniñas trimbadoras,
da igrexiña do lugar,
amoriñas das silveiras
que eu lle daba ó meu amor,
camiñiños antre o millo,
adiós, para sempre adiós!
Adiós groria! Adiós contento!
Deixo a casa onde nacín,
deixo a aldea que conozo
por un mundo que non vin!
Deixo amigos por estraños,
deixo a veiga polo mar,
deixo, en fin, canto ben quero...
Quen pudera non deixar!...
Mais son probe e, ¡mal pecado!,
a miña terra n’é miña,
que hastra lle dan de prestado
a beira por que camiña
ó que naceu desdichado.
Téñovos, pois, que deixar,
hortiña que tanto amei,
fogueiriña do meu lar,
arboriños que prantei,
fontiña do cabañar.
Adiós, adiós, que me vou,
herbiñas do camposanto,
donde meu pai se enterrou,
herbiñas que biquei tanto,
terriña que nos criou.
Adiós Virxe da Asunción,
branca como un serafín;
lévovos no corazón:
Pedídelle a Dios por min,
miña Virxe da Asunción.
Xa se oien lonxe, moi lonxe,
as campanas do Pomar;
para min, ¡ai!, coitadiño,
nunca máis han de tocar.
Xa se oien lonxe, máis lonxe
Cada balada é un dolor;
voume soio, sin arrimo...
Miña terra, adiós!, adiós!
Adiós tamén, queridiña!...
Adiós por sempre quizais!...
Dígoche este adiós chorando
desde a beiriña do mar.
Non me olvides, queridiña,
si morro de soidás...
tantas légoas mar adentro...
Miña casiña!, meu lar!

Texto 3
Un repoludo gaiteiro,
de pano sedán vestido,
como un príncipe cumprido,
cariñoso e falangueiro,
antre os mozos o pirmeiro
e nas siudades sin par
tiña costume en cantar
aló pola mañanciña:
—Con esta miña gaitiña
ás nenas hei de engañar.
Sempre pola vila entraba
con aquél de señorío;
sempre con poxante brío
co tambor se acompasaba;
e si na gaita sopraba,
era tan dose soprar,
que ben fixera en cantar
aló pola mañanciña:
—Con esta miña gaitiña
ás nenas hei de engañar.
Todas por el reloucaban,
todas por el se morrían;
si o tiñan cerca, sorrían;
si o tiñan lonxe, choraban.
Mal pecado! Non coidaban
que c’aquel seu frolear
tiña costume en cantar
aló pola mañanciña:
—Con esta miña gaitiña
ás nenas hei de engañar.
Camiño da romería,
debaixo dunha figueira,
canta meniña solteira
«quérote», lle repetía...!
I el ca gaita respondía
por a todas embaucar,
pois ben fixera en cantar
aló pola mañanciña:
—Con esta miña gaitiña
ás nenas hei de engañar.
14 Unidade
Elas louquiñas bailaban
e por xunta del corrían
cegas..., cegas, que non vían
as espiñas que as cercaban;
probes palomas, buscaban
a luz que as iba queimar,
pois que el soupera cantar
aló pola mañanciña:
—Ó son da miña gaitiña
ás nenas hei de engañar.
Nas festas ¡cánto contento!
Cánta risa nas fiadas!
Todas, todas, namoradas,
déranlle o seu pensamento.
I el que, de amores sedento,
quixo a todas engañar,
cando as veu dimpois chorar,
cantaba nas mañanciñas:
—Non sean elas toliñas:
non veñan ó meu tocar.
Texto 4
San Antonio bendito,
dádeme un home,
anque me mate,
anque me esfole.
Meu santo San Antonio,
daime un homiño,
anque o tamaño teña
dun gran de millo.
Daimo, meu santo,
anque os pés teña coxos,
mancos os brazos.
Unha muller sin home...
santo bendito!,
é corpiño sin alma,
festa sin trigo,
pau viradoiro
que onda queira que vaia
troncho que troncho.
305
 Mais, en tendo un homiño, Texto 5
Virxe do Carme!,
Castellanos de Castilla
non hai mundo que chegue
tratade ben ós gallegos;
para un folgarse.
cando van, van como rosas;
Que, zambo ou trenco,
cando vén, vén como negros.
sempre é bo ter un home
para un remedio.
Cando foi, iba sorrindo;
cando veu, viña morrendo;
Eu sei dun que cobisa
a luciña dos meus ollos,
causa miralo,
o amantiño do meu peito.
lanzaliño de corpo,
roxo encarnado.
Aquél máis que neve branco,
Carniñas de manteiga,
aquél de dosuras cheio,
e palabras doces
aquél por quen eu vivía
cal mentireiras.
e sin quen vivir non quero.
Por el peno de día,
Foi a Castilla por pan,
de noite peno,
e saramagos lle deron;
pensando nos seus ollos
déronlle fel por bebida,
color de ceo;
peniñas por alimento.
mais el, xa doito,
de amoriños entende,
Déronlle, en fin, canto amargo
de casar pouco.
ten a vida no seu seo...
Castellanos, castellanos,
Facé, meu santiño,
tendes corazón de ferro!
que onda min veña
para casar conmigo,
Ai!, no meu corazonciño
nena solteira
xa non pode haber contento,
que levo en dote
que está de dolor ferido,
unha culler de ferro,
que está de loito cuberto.
catro de boxe.
Morréu aquel que eu quería,
Un irmanciño novo
e para min n’hai consuelo:
que xa ten dentes,
sólo hai para min, Castilla,
unha vaquiña vella
a mala lei que che teño.
que non dá leite...
Ai, meu santiño!:
Premita Dios, castellanos,
facé que tal suceda
castellanos que aborreso,
cal volo pido.
que antes os gallegos morran
que ir a pedirvos sustento.
San Antonio bendito,
dádeme un home,
Pois tan mal corazón tendes,
anque me mate,
secos fillos do deserto,
anque me esfole,
que si amargo pan vos ganan,
que, zambo ou trenco,
dádesllo envolto en veneno.
sempre é bo ter un home
(...)
para un remedio.

306

Texto 6
A GAITA GALLEGA
RESPOSTA
ao eminente poeta don Ventura Ruiz de Aguilera
IV
Probe Galicia, non debes
chamarte nunca española,
que España de ti se olvida
cando eres, ¡Ai!, tan hermosa.
Cal si na infamia naceras,
torpe, de ti se avergonza,
i a nai que un fillo despresa
nai sin corasón se noma.
Nadie por que te levantes
che alarga a man bondadosa;
nadie os teus prantos enxuga,
i homilde choras e choras.
Galicia, ti non tes patria,
ti vives no mundo soia,
i a prole fecunda túa
se espalla en errantes hordas,
mentres triste solitaria
tendida na verde alfombra
ó mar esperanzas pides,
de Dios a esperanza imploras.
Por eso anque en son de festa
alegre a gaitiña se oia,
eu podo dicirche:
non canta, que chora.
Follas Novas
Texto 7
«Vaguedás»
Daquelas que cantan as pombas i as frores,
todos din que teñen alma de muller.
Pois eu que n’as canto, Virxe da Paloma
ai!, de qué a terei?
14 Unidade
Texto 8
«Vaguedás»
Follas novas!, risa dáme
ese nome que levás,
cal si a unha moura ben moura,
branca lle oíse chamar.
Non follas novas; ramallo
de toxos e silvas sós:
irtas, como as miñas penas;
feras, como a miña dor.
Sin olido nin frescura,
bravas magoás e ferís...
Se na gándara brotades,
cómo non serés así!
Texto 9
«Vaguedás»
Unha vez tiven un cravo
cravado no corazón,
i eu non me acordo xa si era aquel cravo
de ouro de ferro ou de amor.
Sóio sei que me fixo un mal tan fondo,
que tanto me atormentou,
que eu día e noite sin cesar choraba
cal chorou Madanela na Pasión.
«Señor, que todo o podedes
–pedínlle unha vez a Dios–
daime valor para arrincar dun golpe
cravo de tal condición».
E doumo Dios, e arrinqueino;
mais... quén pensara...? despois
xa non sentín máis tormentos
nin soupen qué era delor;
soupen só que non sei qué me faltaba
en donde o cravo faltou,
e seica, seica tiven soidades
daquela pena... Bon Dios!
Este barro mortal que envolve o esprito
quén o entenderá, Señor...!
307
 Texto 10
«Vaguedás»
Xa nin rencor nin desprezo,
xa nin temor de mudanzas;
tan só unha sede..., unha sede
dun non sei qué, que me mata.
Ríos da vida, ¿ónde estades?
¡Aire!, que o aire me falta.
—Qué ves nese fondo escuro?
Qué ves que tembras e calas?
—Non vexo! Miro, cal mira
un cego a luz do sol crara.
E vou caer alí en donde
nunca o que cai se levanta.
Texto 11
«¡Do íntimo!»
Texto 13
«¡Do íntimo!»
Maio longo..., maio longo,
todo cuberto de rosas:
para algús, telas de morte;
para outros, telas de bodas.
Maio longo, maio longo
fuches curto para min:
veu contigo a miña dicha,
volveu contigo fuxir.
Texto 14
«Varia»
—Non cantes, non chores, non rías, non fales,
nin entres, nin sallas sin mo preguntare.
Válate San Pedro con tanto gardarme!

TI ONTE, MAÑÁN EU —Pois de que así sea, nena, non te asañes;

Caín tan baixo, tan baixo, que cantes, que chores, que rías, que fales...
que a luz onde a min non vai; «Can pasa!», nun tempo, meniña, diranche.
perdín de vista as estrelas
e vivo na escuridá.
Texto 15
Mais, agarda... O que te riches, «Varia»
Insensibre ó meu afán!
Inda estou vivo..., inda podo VANIDADE
subir para me vingar. Algúns ricos entérranse ó probe,
e algúns probes ó grande se enterran,
Tirá pedras ó caído, todos para distinguirse,
tiraille anque sea un cento; e hastra ó morrer ter fachenda.
tirá..., que cando caiades, Vanidá, cánto vals antre os homes,
hanvos de facelo mesmo. que hastra as portas da morte penetras!
Mas desque can no burato,
todos iguales se quedan;
Texto 12 i o polvo ó polvo se torna
e onda os vívola soberbia.
«¡Do íntimo!»
Dios puxo un velo enriba
dos nosos corazóns,
velo que oculta abismos
que el pode ollar tan só.
Cando eu penso o que viran
no que adorando estou
homilde e de rodillas
cal se adora al señor,
si este velo caíse
de repente antre os dous,
tembro..., e incrinando a frente
digo: «Que sabio é Dios!»

308
 14 Unidade
Texto 16 Texto 18
«Da terra» «As viudas...»
Hai nas ribeiras verdes, hai nas risoñas praias PRA A HABANA! (V)
e nos penedos ásperos do noso inmenso mar, Éste vaise i aquel vaise,
fadas de estraño nome, de encantos non sabidos, e todos, todos se van.
que só con nós comparten seu prácido folgar. Galicia, sin homes quedas
que te poidan traballar.
Hai antre a sombra amante das nosas carballeiras, Tes, en cambio, orfos e orfas
e das curtiñas frescas no vívido esprendor, e campos de soledad,
e no romor das fontes, espritos cariñosos e nais que non teñen fillos
que só ós que aquí naceron lles dan falas de amor. e fillos que non tén pais.
E tes corazóns que sufren
I hai nas montañas nosas e nestes nosos ceos, longas ausencias mortás,
en canto aquí ten vida, en canto aquí ten ser, viudas de vivos e mortos
cores de brilo soave, de trasparencia húmida, que ninguén consolará.
de vaguedade incerta, que a nós só dá pracer.

Vós, pois, os que naceches na orela doutros mares

que vos quentás á llama de vivos lumiares,
e só vivir vos compre baixo un ardente sol, Texto 19
calá, se n’entendedes encantos destos lares,
«As viudas...»
cal, n’entendendo os vosos, tamén calamos nós.
Tecín soia a miña tea,
sembrei soia o meu nabal,
soia vou por leña ao monte,
Texto 17 soia a vexo arder no lar.
Nin na fonte nin no prado,
«Da terra»
así morra coa carrax,
EN CORNES (III) el non ha de virme a erguer,
Ódiote, campo fresco, el xa non me pousará.
cos teus verdes valados, Que tristeza! O vento soa,
cos teus altos loureiros canta o grilo ó seu compás...;
i os teus camiños brancos ferve o pote..., mais, meu caldo,
sembrados de violetas, soíña te hei de cear.
cubertos de emparrados. Cala, rula; os teus arrulos
ganas de morrer me dan;
Ódiovos, montes soaves cala, grilo, que si cantas,
que o sol poniente aluma, sinto negras soidás.
que en noites máis sereas O meu homiño perdeuse,
vin o fulgor da lúa, ninguén sabe en ónde vai...
i onde en mellores días Anduriña que pasache
vaguei polas alturas. con el as ondas do mar;
anduriña voa, voa;
E ti tamén, pequeno ven e dime onde está,
río cal no outro hermoso,
tamén aborrecido
es antre os meus recordos...
Porque vos amei tanto,
é porque así vos odio!

309
 Texto 20 Texto 22
«As viudas...»
«As viudas...»
TERRA A NOSA!
TAN SÓIO
Baixo a prácida sombra dos castaños
Os dous, da terra lonxe
do noso bon país;
andamos e sufrimos, ¡ai de min!
baixo aquelas frondosas carballeiras
Mais ti tan sóio te rercordas dela,
que fan dose o vivir;
i eu, dela e máis de ti.
cabe a figueira da paterna casa,
Ambos errantes polo mundo andamos
que anos conta sin fin,
i as nosas forzas acabando van.
qué contos pracenteiros, qué amorosas
Mais ai!, ti nela atoparás descanso,
falas se din alí!
i eu tan sóio na morte o hei de atopar.
Risas que se oien nas seráns tranquilas
do cariñoso abril!
E tamén ¡qué tristísimos adioses
Se acostuman oír!

Texto 21
«As viudas...»
¿POR QUÉ?
—Escoitá: os algoasiles
andan correndo a aldea;
mais cómo pagar, cómo, si un non pode
inda pagala renda?

Embargaránnos todo, que non teñen

esas xentes concencia, nin tén alma.
Quedaremos por portas,
meus fillos das entrañas!

Mala morte vos mate

antes de que aquí entredes!
Dos probes, ó sentirvos,
os corazós, cál baten tristemente!

—María, se non fora

porque hai un Dios que premia e que castiga,
eu matara eses homes
como mata un raposo a unha galiña.

—Silencio! Non brasfemes,

que este é un valle de lágrimas...!
Mais por qué a algúns lles toca sufrir tanto,
i outros a vida antre contentos pasan?

310

Texto 23
Do prólogo de Cantares gallegos
Por esto, inda achándome débil en forzas e n’habendo
deprendido en máis escola que a dos nosos probes
aldeáns, guiada sólo por aqueles cantares, aquelas
palabras cariñosas e aqueles xiros nunca olvidados
que tan dosemente resoaron nos meus oídos desde a
cuna e que foran recollidos polo meu corasón como
harencia propia, atrevinme a escribir estos cantares,
esforzándome en dar a conocer cómo algunhas das
nosas poéticas costumes inda conservan certa frescura
patriarcal e primitiva, e cómo o noso dialecto dose e
sonoro é tan apropósito como o pirmeiro para toda
clase de versificación.
14
Unidade
Texto 24
Do prólogo de Follas novas
O que quixen foi falar unha vez máis das cousas da
nosa terra e na nosa lengoa, e pagar en certo modo
o aprecio e cariño que Cantares gallegos despertaron
en algúns entusiastas. Un libro de trescentas páxinas,
escrito no doce dialecto do país, era naquel entonces
cousa nova, e pasaba polo mesmo todo atrevemento.
Aceptárono, i o que é máis, aceptárono contentos, e
ieu comprendín que desde ese momento quedaba
obrigada a que non fose o primeiro i o último. N’era
cousa de chamar as xentes á guerra e desertar da
bandeira que eu mesma había levantado.
311
 Repaso da unidade
Lectura
Rosalía e a Xeracion Bravú
En canto á outra imaxe de Galicia, a rosaliana, demostrou ser máis robusta aínda. Os seus admiradores conseguiron
reinventala de diferentes maneiras ao longo dos anos. Á rosalía choromiqueira, como chegou a ser cualificada despec-
tivamente o seu gromo romántico, sucedeuna a Rosalía feminista, a muller de talento frustrada nun mundo dominado
polos homes. Unha obra de teatro dos anos oitenta causou un pequeno escándalo ao presentala mesmo como unha
vítima dos malos tratos domésticos e literarios a mans do bo de Murguía.
Non rematan aí as súas advocacións: Rosalía proletaria, Rosalía etnógrafa, Rosalía nai, Rosalía compañeira, Rosalía
irmá... Ata que para a xeración máis nova, mesmo dentro do galeguismo, chegou o momento de fartarse. Recente-
mente rompeuse o tabú, e no programa da televisión galega Air Galicia Rosalía é a protagonista dunha serie de sket-
ches humorísticos. Para algúns é unha profanación, para a maioría é a saudable desmitificación dun tópico.
Non é que o lugar de Rosalía deixase por isto de ser prominente, e quizais sexa significativo que o primeiro deputado
enviado ao parlamento de Madrid fose un experto rosaliano. Pero a imaxe máis recente do galego consiste xusta-
mente nunha negación da súa atmosfera poética, a dozura das beiras do Sar e son das campás. O chamado «move-
mento bravú» é unha moda cultural xuvenil dos anos noventa relacionada coa primeira xeración nacida nunha Galicia
autonómica. Para estes mozos, a galeguidade non é unha problemática, senón unha obviedade. Nas antípodas da
sisuda indagación sobre a «alma galega» das xeracións anteriores, o bravú supuxo unha exaltación desacomplexada
do galego, a reivindicación festiva do local (mesmo dos dialectos e dos erros léxicos intencionados).
Á saudade, estes mozos opoñen o clixé verbal oposto, a arroutada (algo así como «facer o que un lle peta sen pensar
nas consecuencias», o máis próximo ao punk que se pode atopar nun dicionario galego. A miúdo adolescente e ás
veces creativa, polo menos esta «xeración xabarín», como se lle chama tamén a partir dun programa moi popular entre
os nenos, foi a primeira cultura de masas galega desde o século xiv.
Miguel Anxo Murado, Outra idea de Galicia

A ctividades
1 Clasifica os textos de Rosalía na escolma segun- 5 Sabes o que é a saudade? Busca información
do predomine neles a temática intimista, costu- e a intenta atopar este sentimento nalgún dos
mista ou social. textos da escolma.

2 Compara os textos de Cantares Gallegos e os
Follas Novas e di nunhas poucas liñas que seme-
llanzas e diferenzas atopas entre eles.
3 Por que se considera tan importante a publica-
ción de Cantares Gallegos? En que data foi pu-
blicado?
6 Cales son os obxectos de denuncia social por
parte de Rosalía nos textos da escolma.
7 Da transcendencia de Rosalía para a cultura
galega da conta a gran cantidade de músicos
que levaron a cabo versións dos seus poemas.
Busca información sobre esta cuestión.

4 O texto 9 da Escolma xira arredor do cravo

como símbolo do sufrimento. Busca na escolma Na web
outros exemplos da utilización deste ou doutros
Repasa os conceptos esenciais da unidade.
símbolos similares.

312
 Unidade 14

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
O Rexurdimento
Rexurdimento: movemento de recuperación da lingua galega, segunda metade do XIX.
Caracterización
Obras literarias de gran calidade e publicación de obras históricas e filolóxicas.
• Transición ao Rexurdimento: Xogos Florais. A Coruña, 1861.
Delimitación • Comezo do Rexurdimento. Cantares Gallegos, 1863.
(1863-1899) • Rexurdimento Pleno, 1880.
• Posrexurdimento, 1889-1891.
Provincialismo (1840-1865)
O galeguismo xorde por interacción do
Características Romanticismo e o Liberalismo. Federalismo (1865-1875)
Pasa por varios estadios previos.
Rexionalismo (1875-1906)
Poesía Lírica: Rosalía, Pondal, Curros.
Prosa: Marcial Valladares, Antonio López Ferreiro.
Protagonistas
Prensa: O Tío Marcos da Portela, A Monteira.
Editoriais: Biblioteca Gallega.

Rosalía de Castro
Nace en Santiago (1837), filla de muller solteira e dun sacerdote.
Pasa a infancia na aldea e a adolescencia en Santiago, vinculada ao Liceo de la Juventud.
Vida
En 1856 trasládase a Madrid. Casa con Manuel Murguía e ten sete fillos. En 1875 instálanse en Padrón,
onde more en 1885.
Castelán
Poesía: La flor (1857), A mi madre (1863), En las orillas del Sar (1884).
Prosa: La hija del mar (1859), Flavio (1861), Ruinas (1866), El caballero de las botas azules (1867),
Obra El primer loco (1881).
Galego
Poesía: Cantares gallegos (1863), Follas novas (1880).
Prosa: Conto gallego (1923).
Motivacións: compromiso con Galicia e intención de glosar poéticamente coplas populares.
Temáticas: costumista-folclórica, amorosa, intimista, de denuncia.
Cantares gallegos Formas: versos de arte menor, rima asoante.
Figuras retóricas de repetición e abundancia de comparacións poéticas.
Estrutura circular e diversos suxeitos líricos.
Corpus: 136 poemas divididos en cinco apartados:
«Vaguedás»
«Do íntimo»
«Varia»
«Da terra»
Follas novas «As viudas dos vivos e as viudas dos mortos».
Temas: intimismo, denuncia social, costumismo, angustia existencial, etc.
• Liña continuadora de Cantares.
• Liña renovadora: temática metafísica e existencial.
Forma: Innovacións métricas procedentes do Romanticismo. Incorpórase un complexo sistema
simbólico (cravo, negra sombra...).
Baseado na lingua oral.
O galego de Rosalía
Alto índice de castelanismos, dialectalismos e hiperenxebrismos.

313
 Lecturas guiadas
Rosalía de Castro

Cantares gallegos Meniña, ti a máis fermosa

Cantares gallegos está formada por 36 poemas. Des- —Meniña, ti a máis fermosa
que a luz do sol alumbrara;
envolve temas varios como o lirismo amoroso popular,
ti a estrela da mañanciña
os poemas de costumes, sátiras ou humor, os poe-
que en puras tintas se baña;
mas sociais e patrióticos (temática común aos autores
ti a frol das froridas cumbres,
do Rexurdimento) e pequenos poemas de ton íntimo
ti a ninfa das frescas augas,
próximos aos de Follas Novas.
ti como folla do lirio
Alborada branca, pura e contristada
Vaite, noi- Que a auroriña ¿Quen eres, fada sin nome
te,—vai fuxin- o ceu colora de tan dormentes miradas,
do.—Vente auro- cuns arbores de tan dorida sonrisa
ra,—vente abrin- que namora, de feituriña tan cándida?
do,—co teu ros- cun sembrante ¿Quisais de muller naceches
tro,—que, sorrin- de ouro e prata sendo tan limpia e tan casta?
do,—¡¡¡a sombra espanta!!! teñidiño (...)
de escalrata. Mais dime: ¿por que estás muda,
¡Canta, Cuns vestidos di por que estás solitaria,
paxariño, can- de diamante di por que vives nos montes
ta—de ponliña en pon- que lle borda cos paxariños que cantan,
la,—que o sol se levan- o sol amante mentras ti choras e choras
ta—polo monte ver- antre as ondas ó pé dun olmo sentada,
de,—polo verde mon- de cristal. toda de loito cuberta,
te,—alegrando as her- toda cuberta de lágrimas.
bas,—alegrando as fon- ¡Sal...!
tes!... señora en todo mal, — Déixame vivir nos montes,
que o sol déixame estar solitaria,
¡Canta, paxariño alegre, xa brila déixame cos paxariños
canta! nas cunchiñas do areal; que en derredor de min cantan.
¡Canta, porque o millo medre, que a luz Déixame vestir de loito,
canta! do día cuberta por tristes bágoas,
Canta, porque a luz te escoite, viste a terra de alegría; i eco de homes non escoite
canta! que o sol nin son de harmoniosas harpas,
Canta, que fuxeu a noite. derrete con amor que eses sons de amor á vida
a escarcha fría. rompen as miñas entrañas.
Noite escura (...)
logo ven Branca auro- Cala, galán, cos cantares
e moito dura ra—ven chegan- que con paixón de amor cantas,
co seu manto do,—i ás porti- que os meus amores morreron
de tristura. ñas—vai chaman- i aló antre as tombas me agardan.
Con meigallos do—dos que dor- Para min morreu a dicha,
e temores, men—esperan- morreu tamén a esperanza,
agoreira do—¡o teu folgor...! cubreuse o seu de tristura
de dolores, i a terra de ásperas prantas.
agarimo Déixame vivir nos montes,
de pesares, déixame estar solitaria,
cubridora déixame vestir de loito,
en todo mal. cuberta de amargas lágrimas.
¡Sal...!

314
 Unidade 14

Follas Novas Y eres a estrela que brila,

Y eres o vento que zóa.
Follas Novas está organizada en cinco libros: Si cantan, ês tí que cantas,
«Vaguedas». Predomina a poesía intimista e subxectiva. Si choran, ês tí que choras,
Y-ês o marmurio d’o rio
«Do íntimo». Ten un ton máis duro en poemas como «A Y-ês a noite y ês a aurora.
xustiza pola man». En todo estás e ti ês todo,
«Varia». Os poemas intimistas mestúranse con outros Pra min y en min mesma moras,
que seguen a liña de Cantares Gallegos. Nin m’abandonarás nunca,
Sombra que sempre m’asombras.
«Da terra». Predomina a poesía obxectiva e popular.
«As viúvas dos vivos e as viúvas dos mortos». Predomi- Viúvas de vivos e viúvas de mortos
na a poesía obxectiva e social. Este poema enmárcase na poesía de ton social que
Unha das recorrencias dos poemas é o «complexo de denuncia a soidade das mulleres en Galicia cando os
Polícrates», termo que alude á crenza do individuo na homes emigran.
imposibilidade de ser feliz. Ademáis, incídese na situación na que queda o país e
como se ve abocado á pobreza e á involución.
O símbolo da negra sombra e do cravo aluden á pers-
pectiva pesimista e a dor vital que abrangue todos os Tecín soia a miña tea
ámbitos do ser. A soidade e a angustia levan ao indivi- Tecin soia á miña tea,
duo a desexar a morte para acabar co sufremento. Sembrei soia o meu nabal,
Soya vou por leña ô monte,
Unha vez tiven un cravo
Soya á veo arder n’o lar.
Un-ha vez tiven un cravo Nin n’a fonte nin n’o prado
Cravado no corazon, Asi morra c’o á carráx
Y eu non m’acordo a s’era aquel cravo, El non ha de virm’ á erguer,
D’ouro, de ferro, ou d’amor. El a non me pousará.
Soyo sei que me fio un mal tan fondo, ¡Que tristeza! ó vento soa,
Que tanto m’atormentou, Canta ó grilo ô seu compás...
Qu’eu dia e noite sin cesar choraba Ferbe o pote... mais, meu caldo,
Cal chorou Madanela n’a pasion. Soiña t’hey de cear.
—Señor, que todo ó podedes, Cala rula, os teus arrulos
Pedinlle un-ha vez á Dios, Ganas de morrer me dan,
Daime valor par’arrincar d’un golpe Cala, grilo, que si cantas
Cravo de tal condicion. Sinto negras soïdás.
E doumo Dios e arrinqueino, O meu homiño perdeuse,
Mais... ¿quen pensara?... Despois Ninguen sabe en onde vay...
a non sentin mais tormentos Anduriña que pasache
Nin soupen qu’era delor; Con él as ondas d’o mar,
Soupen sô, que non sei que me faltaba Anduriña, voa, voa,
En donde o cravo faltou, Ven e dime en ond’está.
E seica, seica tiven soidades
D’aquela pena... ¡Bon Dios!
Este barro mortal qu’envolve o esprito Este vaise e aquel vaise
¡Quen-o entenderá, Señor!... Este vaise y aquel vaise
E todos, todos se van,
Negra sombra Galicia, sin homes quedas
Cando penso que te fuches, Que te poidan traballar.
Negra sombra que m’asombras, (...)
Ô pe d’os meus cabezales E tês corazons que sufren
Tornas facéndome mofa. Longas ausencias mortás,
Cando maino qu’ês ida Viudas de vivos e mortos
N’o mesmo sol te m’amostras, Que ninguen consolará.

315
 Comentario de textos
Texto 1
Escenario, caixa aberta chea de mobles e electrodomés-
ticos: estantería con libros, mesa entre dous sofás, ne-
veira, cociña eléctrica, moble con tocadiscos, televisor,
lavabo e váter, ... Todo en desorde, para que os dous
personaxes se movan como nunha casa normal. Cando
se levanta o pano Aurelio e Ceferino están sentados to-
mando café.
Aurelio. E non sería mellor empezar dicindo... tch, eu que
sei... Por exemplo, Por que temos que interpretala nós?
Ceferino. Un momento. Déixame ver, á parte da chicha
temos: título...
Aurelio. Iso para o final. Non esquezas que é o mellor da
obra.
Ceferino. Título, escenografía, actores e o asunto do fi-
nanciamento. Ben, e logo a chicha, claro. (Pausa.) Por ló-
xica son todas cousas das que falamos hai semanas ou
meses, así que se volvemos tratalas ten que ser de repa-
so, por puro pracer de repetición.
Aurelio. Anque tampouco é bo meter o público, así, de
golpe, no miolo do argumento. Quizais uns minutos de
puro descontrol nos favorezan... creo eu.
Ceferino. Non sei que che diría. O público ultimamente
anda máis nervioso da conta. Para min, o menos arrisca-
do é confesar de plano. Que vexan dende un primeiro
momento as nosas intencións... algo así.
Aurelio. Entón, recapitulando. Ti estás a facer café.
316
Ceferino. Ou durmindo a sesta no sofá, e soa o interfono.
Aurelio. Non, porque así perdemos tempo, e o tempo en
teatro é fundamental.
Ceferino. Déixate de mariconadas, xa pareces un deses
presentadores que esgota media entrevista falando do
pouco tempo que hai na televisión.
Aurelio. Home, levo dez anos estudando o tema do tem-
po no teatro e creo saber do que falo... (Reflexivo.) Salvo
que todo ese esforzo fose inútil. (Pausa.)
Ceferino. Polo principio, levamos aquí dúas horas e se-
guimos no principio. Eu estaba facendo café, continúa.
Aurelio. Ben, eu chego e discúlpome polo retraso, dicin-
do que estivera vendo a Volta, a Volta ciclista, despois xa
veremos. Por exemplo segundo a tempada, usaremos a
Volta o Tour ou o Giro, que son as tres importantes.
Ceferino. Entón eu pregúntoche, indo á cociña, que está
ao lado, como aquí.
Aurelio. Despois veremos con calma a posición de mo-
bles, e todo iso.
Ceferino. Eu pregúntoche, queres un café? Non, un café
non, digo: queres café, vaia, mellor entoado. Entón ti.
Aurelio. Eu, dubidando, dígoche. É que me doen as moas
e estou tomando analxésicos, non sei se...
Empeza a soar o teléfono ó mesmo tempo que Aurelio
comeza a falar.
X. Cid Cabido e Andrés A. Vila, Copenhague. (adapt.)
 Unidade 14

Os textos dramáticos
As indicacións referidas á lectura comprensiva, o resu-
mo, o tema e o comentario final feitas para a poesía
aplícanse tamén para os textos dramáticos, coas corres-
pondentes adaptacións nalgúns casos.
Estrutura interna (contido)
Ademais da organización en partes do texto e da
forma de presentación do esquema (véxase O co-
mentario de textos poéticos naa unidades 11, 12
e 13) é conveniente analizar outros elementos pro-
pios da expresión dramática.
Os personaxes. Os personaxes dunha obra dramá-
tica poden ser analizados a partir de varios paráme-
tros como imos ver a seguir.
■■ Clase de personaxes que aparecen no texto. No
texto dramático poden aparecer:
–– Personaxes tipo: aqueles que posúen caracte-
rísticas establecidas pola tradición literaria.
–– Personaxes individuais: aqueles que teñen ca-
racterísticas propias.
■■ Xerarquía dos personaxes na obra: protagonis-
tas, antagonistas e personaxes secundarios.
■■ Complexidade dos personaxes. Nunha obra dra-
mática podemos determinar:
–– Personaxes «planos»: construídos sobre unha
única idea ou calidade.
Para determinar o ambiente debemos, en primeiro
lugar, indicar se se trata dun ambiente realista, fan-
tástico, rural, urbano, etc.
Neste apartado, tamen é relevante ter en conta as
anotacións e os recursos empregados para confi-
guralo, como son as voces, os efectos especiais, o
vestiario, a escenografía...
Acción dramática
A acción dramática refírese á sucesión de aconte-
cementos que se producen ao longo da obra.
Para analizar este aspecto cumprirá realizar as se-
guintes tarefas:
■■ Explicación da estrutura interna da acción:
–– exposición
–– desenvolvemento
–– desenlace
■■ Determinación dos momentos climáticos. Os
clímax son momentos de especial intensidade
dramática que adoitan estar situados no remate
dos actos. A súa función é a de manter a atención
do lector/espectador.
■■ Análise dos tipos de acción:
–– Acción cerrada: a obra remata.

–– Personaxes «redondos»: construídos cunha –– Acción aberta: a obra queda inacabada.

caracterización psicolóxica máis complexa. –– Acción principal, acción secundaria...
■■ Caracterización dos personaxes. Esta análise ■■ Estudo das coordenadas espazo-temporais.
atende varios aspectos como:
–– descrición física: aspecto, indumentaria, etc)
–– caracterización psicolóxica: carácter, moral, cul-
tura...)
–– situación social

O ambiente
A análise do ambiente no que se desenvolve a obra
dramática refírese ás circunstancias que axudan a
configurar o medio no que se sitúan a acción e os
personaxes: espazo, tempo, clase social, etc.

317
 15 Rexurdimento
Eduardo Pondal
e Curros
Enríquez

Batallón Literario da Costa

da Morte
Feros corvos de Xallas
que vagantes andás,
en salvaxe compaña,
sin hoxe nin mañán;
quen poidera
ser voso compañeiro
pola gándara longal.
Algo de vago e de fero,
do meu serno profundo
eu levo, como as brétemas
dos curutos escuros
e unha ruda e salvaxe
incrinación dos seres vagamundos...
Unha bandada de corvos vagorosos ou de poetas va-
gabundos, que che era a mesma cousa para o noso
Pondal, está a percorrer a Costa da Morte, desde Mal-
pica de Bergantiños até Fisterra. (...)


Para Pondal os corvos, como os poetas, reflectían de
seu a simboloxía do desexo de liberdade e vagabun-
daxe. E así somos Nós, os netos de brado da Ponte-
Ceso, que vimos de aniñar coas nosas palabras-enre-
dadeiras nas pedras do castelo de Vimianzo (…). 


O espírito da Poesía viaxa connosco e Nós, os corvos-
poetas, imos grallar sempre na memoria dos nosos de-
vanceiros.
Feros Corvos, nº1, editorial

Sobre a lectura

1 Coñeces a algún dos poetas novos do Batallón Litera-

rio da Costa da Morte?
2 Que queren dicir coa expresión «grallar sempre na
memoria dos nosos devanceiros»?

318
 15
1 Eduardo Pondal

Unidade
Eduardo Pondal Abente é outro dos grandes autores do Rexurdimento. Para al-
gúns é o primeiro poeta galego moderno, co que se inaugura o independentis-
mo cultural e estético que converte a literatura galega nun discurso autónomo e
emancipado da súa veciña española.
Sitúase dentro desa corrente europea de transformación e renovación da arte
literaria, que a leva desde postulados posrománticos ata o movemento simbo-
lista.
Coa súa obra Queixumes dos pinos funda na literatura galega a escola formalis-
ta, encadrada na liña idealista que a fins do século xix reacciona contra a estética
dominante do realismo.
Mais, se en xeral o idealismo supón unha evasión da realidade mediante a creación
de paraísos artificiais, en Galicia a escola idealista ou formalista manterá intacto
o compromiso ideolóxico.
Segundo Xose Luís Méndez Ferrín, os poetas desta escola «serán poetas cívicos,
do mesmo xeito e co mesmo dereito que os realistas».
Neste sentido, Pondal recrea literariamente o pasado histórico de Galicia e ela-
bora un mundo poético de ton épico, poboado de personaxes dotados dunha
forte carga simbólica (guerreiros, bardos, ilotas...), que habitan unha terra onde os
elementos da paisaxe adquiren valores connotativos que determinan e realzan as
calidades humanas.
Pondal atopará no celtismo o fundamento ideolóxico que xustifique o feito dife-
rencial galego e porá a súa arte ao servizo da causa galeguista.
Tentará devolverlles aos galegos o orgullo de selo para, dese xeito, poder vivir o
presente como dignos herdeiros daquela raza celta, esforzada e heroica. Eduardo Pondal

1.1. Vida

Naceu na vila de Ponteceso, na comarca de Bergantiños, o ano 1835 e morreu na

cidade da Coruña en 1917; para algúns autores, a data da morte de Pondal marca
o final do Rexurdimento.
De orixe fidalga, mantívose solteiro toda a súa vida e viviu de rendas mercé á for- Na web
tuna que o seu pai fixera en América. Amplía a información sobre o
Principiou a súa instrución estudando latín na rectoral da súa parroquia. En 1848 foi celtismo.
estudar a Santiago o Bacharelato e no ano 1854 comezou a carreira de Medicina,
que rematou en 1860.
Aínda que obtivo unha praza como médico militar, abandonou o exercicio da pro-
fesión en 1864. Desde aquela ata a súa morte residiría na Coruña e, esporadica-
mente, pasaba temporadas na súa vila natal.
Sendo aínda universitario, participou nas actividades do Liceo de la Juventud
Na web
e, en 1856, tivo unha destacada intervención no banquete de Conxo, en cuxo
brindes leu un dos poemas que escandalizaría a conservadora sociedade com- Amplía a información sobre os
postelá. bardos.
Eduardo Pondal dedicou a maior parte do seu tempo ao labor literario. Participou,
con outros intelectuais rexionalistas que defendían a orixe celta da nación galega, no
cenáculo coruñés coñecido como A Cova Céltica.
Na trastenda da librería de Uxío Carré Aldao dábanse cita entre outros, ademais do
propio Carré, Pondal, Manuel Murguía, Manuel Lugrís Freire, Andrés Martínez Sala-
zar, Eladio Rodríguez López...

319
 1.2. Obra

Pódense distinguir dúas etapas na produción de Eduardo Pondal.

■■ 1ª etapa (1854-1868). Caracterizada polo predominio da tendencia romántica,
aínda que sen deixar de acusar unha sensible influencia clasicista.
A esta etapa, na que cultivou a escrita en galego e en castelán, pertencen:
unha primeira versión da súa epopea Os Eoas (obra que o ocupou durante
toda a súa vida) e o poema «A campana de Anllóns», que presentou nos Xogos
Florais de 1861 na Coruña e que logo se publicaría no Álbum de la Caridad.
E ti, campana de Anllóns, Alá nos pasados ventos
que vagamente tocando primeiros da miña vida,
derramas nos corazóns oio os teus vagos concertos,
un bálsamo triste e brando, reló dos tristes momentos
de pasadas ilusións. da miña patria querida.
(…)

■■ 2ª etapa (1877-1886). Correspóndese coa época do rexionalismo (dos intensos

e frutíferos parladoiros da Cova Céltica). Esta é a época do bardismo pondaliano.
O autor asume o papel de bardo do pobo galego e sente como propio o com-
promiso de difundir, mediante o seu canto poético, a ideoloxía galeguista ba-
seada no recentemente creado mito do celtismo. Pertencen a esta etapa dous
títulos:
–– Rumores de los pinos (1877), que vén sendo unha versión inicial e bilingüe
da seguinte obra.
–– Queixumes dos pinos (1886), a súa verdadeira obra mestra, froito dun pro-
fundo labor de reestruturación e refundición formal da anterior.
Ademais, aínda que non a chegou a publicar, volveu reelaborar Os Eoas, adap-
tándoa aos postulados do galeguismo da Cova Céltica. Ademais, e escribiu unha
serie de poemas soltos, dos que algúns foron publicados por primeira vez en 1960
e 1971 co gallo da edición de senllas antoloxías de inéditos pondalianos.

Os Eoas

Na primeira versión deste longo poema épico, Eduardo Pondal reflicte o pen-
samento dos anos mozos, próximo ao segundo provincialismo. Posteriormen-
te, xa como integrante da Cova Céltica, adáptao á ideoloxía rexionalista.

O que principiou sendo a epopea dunha xesta individual, protagonizada por Co-
lón, converteuse nunha epopea colectiva ao gusto da ideoloxía do seu grupo.
Os Eoas é unha obra memorable por diversas razóns, entre as que destacan:
■■ Na historia da literatura galega, supón unha importantísima proba de forza
para a consolidación do galego como vehículo de cultura.
■■ Na historia do galeguismo, constitúe unha sólida tentativa ideolóxica para
a conformación dunha epopea nacional que respondese ás expectativas do
rexionalismo.
A obra ficou inédita, agás un primeiro esbozo publicado no ano 1858, e foi editada
integramente por primeira vez no ano 1992.

320
 15
Unidade
Queixumes dos pinos (1886)
É a súa obra máis importante. Con ela conságrase como o bardo do pobo
galego, que ten a responsabilidade de mostrar o camiño da redención á ador-
mecida xente de Breogán.

Un bardo que tan ben canta

non debe temer o olvido;
ouh cantor dos nobres celtas,
os de corpos ben cumpridos,
que na terra de Brigandsia
pola patria sucumbino!
[...]

Recolle a maior parte dos poemas publicados en 1877 en Rumores de los pinos,
aínda que reelaborándoos, traducindo para o galego algúns dos textos e facendo
desaparecer outros. O conxunto inicial de 30 composicións irase ampliando en
posteriores edicións con poemas como «Os pinos».
É esta unha obra que supón un avance na estética pondaliana cara ao simbolismo
idealizante, a través dun esixente e continuado traballo de recreación poética.

(…) Todo deter podedes as areas do océano:

un pouco a voso lado,
todo suspender pode
o seu camiño vago;
todo, o máis fuxitivo,
pode ter seu retardo;
as follas do outono,
mais aos que atormenta
un estro soberano,
como todo o que trague
o seu tempo contado,
non intentés, non intentés detelos,
que son aves de paso.

Gericault foi un pintor romántico

francés, de carácter orgulloso
e pouco dócil. Nos seus cadros
intenta reflectir a heroicidade do
home e a forza da natureza, do
mesmo xeito que fai Pondal no
seus poemas.
Na imaxe, Marina de 1823.

321
 1.3. Estilo

O estilo de Pondal presenta as seguintes características:

■■ Emprego de versos de variada medida e combinacións estróficas tiradas, en Na web
xeral, da tradición clásica. Versificación sistemática e pouco flexible.
Amplía a información sobre
■■ Interpretación simbólica da natureza (a árbore, as aves, o vento...) en clave as liñas temáticas da obra de
heroica: Pondal.
Cando os duros machados non caen, non en vano
feren os altos pinos, cal xigantes erguidos
e caen con estrondo sin groria e sin renome,
no chan de Bergantiños no seus eidos bravíos

■■ Humanización da paisaxe galega, particularmente da Terra de Bergantiños, da

que obtén un alto rendemento poético e significativo; moitos dos seus perso-
naxes son designados polos topónimos desta comarca:
O escuro Brandoñas
e o roxo Porcar,
dous fillos dos celtas
de edá tenra e igual

■■ Utilización da dicotomía forza-febleza de forma sistemática e recorrente, con-

figurando así un dos trazos máis salientables do estilo de Pondal:
forza: masculino, duro, férreo, enérxico, audaz, ceibe;
febleza: feminino, brando, doce, pusilánime, infame, escravo.
■■ Emprego de epítetos que substitúen, case por antonomasia, a certos substan-
tivos de forte carga simbólica:
os rumorosos = os pinos; as vagabundas = as andoriñas; o sublime = o bardo...
■■ Marcada intención ética dunha obra que, ademais da intención artística, ten
unha función cívica de concienciación.

1.4. As fontes literarias de Pondal

Diversas son as influencias que se poden detectar na obra de Pondal: a tradición

popular, a Biblia, as lendas medievais irlandesas recollidas no Libro das invasións,
fontes literarias cultas; destas últimas cabe nomear:
■■ Literatura clásica greco-latina. Da literatura grega recolle algúns personaxes e
o ton poético solemne e elevado. Da latina, percíbese a influencia de Virxilio,
no aire bucólico dalgúns dos seus poemas, e de Horacio, na requintada elabo-
ración formal da súa poesía.
■■ Renacemento. É importante a influencia da literatura renacentista italiana
(Dante, Tasso...) e portuguesa (Os Lusiadas, de Camões). A obra do poeta por-
tugués serviu de modelo na xestación d’Os Eoas.
■■ Romanticismo. Talvez sexa a influencia romántica a máis salientable e determinan-
te, pois a ela se debe o celtismo. Débese destacar a obra do poeta escocés James
Macpherson titulada Poemas de Ossián (1760), suposta recreación duns poemas
en lingua gaélica compostos por un bardo escocés do século iii chamado Ossián. A
obra acadou un importante éxito e provocou unha polémica literaria para dilucidar
a orixinalidade dos poemas, que resultaron ser do propio Macpherson, baseados
en fragmentos gaélicos. O Pondal de Queixumes acusa o influxo de Macpherson,
mais tamén o doutros poetas románticos como Heine ou Byron...).

322
 15 Unidade
1.5. O galego de Pondal

A tradición conta que as últimas palabras de Pondal foron «Déchesme unha lingua
de ferro, e déixoche unha lingua de ouro». Esta anécdota ilustra perfectamente o
obxectivo continuado e consciente do autor.

Pondal esforzouse por crear un modelo de lingua literaria que se adecuase ao

tipo de poesía culta, elaborada e heroica que el escribía.

■■ Pondal parte do galego falado na zona de Bergantiños (bloque occidental,

área bergantiñá) ennobrecéndoo mediante a depuración de enxebrismos e a
incorporación de numerosos cultismos de orixe grega e latina.
■■ A aparición de castelanismos en Queixumes dos pinos é anecdótica e trátase
xeralmente de formas vulgarizantes como vaguedá, verdá, tempestá...
■■ Prefire a terminación arcaizante en -zón para voces como canzón, redenzón,
partizón...; aínda que tamén se pode atopar redención, admiración...

1.6. Importancia de Pondal na literatura galega

Pondal é o máis moderno dos escritores galegos do século xix. Representa na lite-
ratura galega a reacción idealista finisecular fronte á estética realista.
Preocupouse por depurar a lingua galega a fin de convertela nun instrumento
apto para a elaboración dunha poesía culta de inspiración clásica.
A forza evocativa das imaxes e símbolos que emprega Pondal e o novidoso do
seu discurso poético convérteno nun dos autores máis orixinais da nosa literatura.

A ctividades
1 Busca na biblioteca do teu centro información sobre o historiador ferrolán
Benito Vicetto (1824-78).

2 Un dos sinais característicos da poesía de Pondal é o bardismo. Define en

que consiste e indica que características do bardo se destacan no texto 1.

3 Cal é o ideal de vida que se presenta no texto 3 da Escolma? Que intención

agocha o autor ao ilustrar semellante ideal?

4 Redacta unha análise interpretativa do contido dos textos 4 e 5 da Escolma

considerándoos en conxunto. Cal é a imaxe da muller que deixan traslucir?

5 Explica as características que definen a alma do bardo e o pracer ou sufri-

mento que comportan.

6 Analiza os aspectos formais do texto 8 (métrica, rima, ritmo, recursos esti-

lísticos e figuras retóricas). Comenta o tratamento que nel se fai da paisaxe.

7 Analiza a dicotomía forza-fortaleza e os elementos que representan eses

dous polos tomando como referencia os poemas 1, 2, 4 e 5.

8 Sinala os aspectos ideolóxicos que transmiten os textos 10 e 13 da Escolma.

Comenta a situación de Galicia que se reflicte neles. Monxe a carón do mar, de
Caspar D. Friedrich

323
 2 Manuel Curros Enríquez
Curros é, por antonomasia, o poeta comprometido cunha causa política e social
(o progresismo galeguista e republicano) que pon a súa arte ao servizo da con-
secución dos obxectivos ideolóxicos. Na súa obra destacan por riba de todo os
principios éticos e a intención cívica, por máis que non sexan os únicos valores
que nela se poidan atopar.
Escritor de verso fácil, converteuse no modelo a seguir por todos os autores ga-
legos que en diferentes momentos adoptaron a liña poética centrada na crítica
social.

2.1. Vida

Naceu en Celanova no ano 1851 e morreu na Habana en 1908. Con quince anos
mudouse a Madrid, onde fixo o Bacharelato e comezou a carreira de Dereito, que
non chegou a rematar.
Participou activamente na revolución de 1868 aliñándose cos republicanos progre-
sistas, ideoloxía á que sempre permanecería fiel.
Neses anos en Madrid, comezou a colaborar na prensa madrileña e traballou
como funcionario municipal. En 1875 viaxou ao País Vasco como correspondente
de guerra do periódico El Imparcial na guerra carlista; alí, nun episodio pouco cla-
ro da súa biografía, foi ferido.
En Madrid tamén participou na sociedade galeguista Galicia Literaria, onde coinci-
dían algúns intelectuais galegos que vivían na capital de España.
Volveu a Ourense tras gañar, en 1877, un concurso literario con «A Virxe do Cris-
tal», «O gueiteiro de Penalta» e «Unha voda en Einibó», que lle permitiu atopar
un emprego en Facenda. Ese mesmo ano casou pola igrexa con Modesta Vázquez,
seis anos despois de facelo polo xulgado e xa con dous fillos, nunha tentativa de
ser aceptado pola «boa sociedade» ourensá.
Malia todo, non tardou en entrar en conflito coas autoridades eclesiásticas, sobre
todo coa publicación en 1880 de Aires da miña terra. Esta obra foi censurada e de-
nunciada polo bispo de Ourense. Foi condenado en Primeira Instancia, e absolto
pola Audiencia Territorial da Coruña. Este contencioso proporcionoulle unha gran
popularidade, pero os anos en Ourense tamén lle trouxeron tristes circunstancias
persoais, como a morte do segundo fillo e a da súa nai.
Todo isto fixo que en 1883 regresase a Madrid, para exercer de novo o xornalis-
mo. O posicionamento ideolóxico progresista radicalizouse e repercutiu no ton
crítico da súa obra.
A finais da década de 1880 e principios da de 1890 tivo serios problemas, económi-
cos e familiares, e separouse da muller. Nestes mesmos anos achegaríase ao rexio-
nalismo, liderado e definido ideoloxicamente por Alfredo Brañas. Na primavera
do 1893 foi homenaxeado en Madrid co gallo da inauguración do Centro Galego.
En 1894 emigrou para A Habana e fundou o periódico La Tierra Gallega, traba-
llando arreo a prol de Galicia e a súa cultura. Alí viviu dez anos.
Volveu a Galicia xa con moi mala saúde. A súa volta foi acollida con senllas home-
naxes nos Centro Galegos de Madrid e da Coruña, onde sería tratado coma un
heroe polo progresismo da cidade.
No outono dese mesmo ano de 1904 regresou a Cuba, onde morreu en 1908. O
seu corpo foi reclamado pola Real Academia Galega e traído a Galicia; enterráro-
no na Coruña en loor de multitudes, nun acto non exento de polémica entre os
que querían unha cerimonia relixiosa e os que querían un enterro civil.

324
 15
Unidade
2.2. Obra

A obra literaria en galego de Curros Enríquez está formada por dous libros, Aires
da miña terra (1880) e O divino sainete (1888), e algúns poemas soltos.
En 1869 escribiu «Cántiga». Este poema, sensiblemente modificado no primeiro
verso e musicado por Cesáreo Alonso Salgado, converteuse nunha das cancións
galegas máis coñecidas co título «Unha noite na eira do trigo».
No xardín unha noite sentada
ó refrexo do branco luar, Na web
unha nena choraba sin trégolas
os desdés dun ingrato galán. Escoita a canción Aí vén o
maio, de Luís Emilio Batallán,
I a coitada entre queixas decía: no disco do mesmo nome.
«Xa no mundo non teño ninguén;
vou morrer e non ven os meus ollos
os olliños do meu doce ben». [...]

En 1877 escribe, para participar no concurso literario organizado en Ourense: «A

virxe do cristal», «Unha voda en Einibó» e «O Gueiteiro de Penalta».
O primeiro deles, que recrea a lenda popular da Virxe de Vilanova dos Infantes,
destaca porque:
–– É unha consumada elaboración poética, con partes descritivas, narrativas e dia-
logadas.
–– Constitúe un logro importante para consolidar o galego como lingua literaria.
–– É o segundo poema narrativo da historia da literatura galega.
–– Supón un encomiable traballo de recollida etnográfica.

Millet foi un pintor realista

francés que pretende
contrapoñer a pureza do mundo
labrego fronte á degradación
da sociedade industrial. A súa
postura de defensa dos dereitos
dos campesiños levouno a
postulados próximos aos que
tamén defendeu Curros.
Na imaxe, Os espigadores, de
1850

325
 Aires da miña terra (1880)
Nesta obra, Curros recompila toda a súa produción poética en galego ata ese
momento, que se incrementará en edicións posteriores. A liña temática predomi-
nante será a de denuncia, mais non a única.
Con Aires da miña terra, Curros pretende enviar á sociedade galega do seu tempo
unha mensaxe libertadora, que a transforme mostrando as causas do atraso do
país e dos seus responsables: a falta de liberdade, a incultura, a superstición, a
actitude intransixente da Igrexa, o inxusto reparto da riqueza, a miseria...

■■ Temas
En Curros pódense atopar tres liñas temáticas:
–– Social. Curros consideraba que a poesía debe ter como función esencial a de ser
unha arma de combate capaz de denunciar as inxustizas sociais.
Talvez o aspecto máis significativo desta liña sexa o seu anticlericalismo. Nela
inscríbense, sobre todo, aqueles poemas nos que mostra sen ambaxes as súas
ideas progresistas e galeguistas, onde enxalza o progreso tecnolóxico («Na che-
gada a Ourense da primeira locomotora»), denuncia a situación mísera do labre-
go galego («O maio», «Nouturnio», «O Ciprianillo»...) ou ataca o talante opresor
da Igrexa («A igrexa fría», «No convento», «Mirando ao chau»).
–– Intimista. Abórdase esta liña naqueles poemas nos que trata asuntos que afec-
tan a esfera do familiar: morte dun fillo («Ai!»), morte da nai («Na morte da miña
nai»), nacemento dun fillo («Ben chegado!»).
–– Costumista. A temática costumista está presente nos tres poemas premiados en
1877 no concurso literario convocado en Ourense.

O cadro de Fernando Álvarez

de Sotomayor, A familia do
anarquista, de 1899, insírese na
corrente de pintura social dos
últimos anos do século xix.
A poesía, con Curros como
exemplo, e a pintura reflicten a
problemática social da época.

326
 15 Unidade
■■ Formas
Estilisticamente, a obra de Curros manifesta unha clara influencia da poesía po-
pular. Esta pegada nótase na recorrencia das comparacións, na sinxeleza dos
símbolos utilizados, na escolla léxica de voces tiradas da esfera do cotián, na
abundancia de recursos baseados na repetición...
Curros non é innovador nas formas nin nas estruturas métricas ou estróficas, pois
adoita mostrar preferencia polo tradicional. Esta actitude resulta coherente coa
intención didáctica e moralizante que subxace na súa obra, e que priorizaba a
fluidez da comunicación sobre calquera outro tipo de inquedanzas estéticas.

O divino sainete

O divino sainete inicia a liña satírica na literatura moderna en galego. A súa pu-
blicación non estivo exenta de polémicas, motivadas fundamentalmente pola
crueza da crítica que encerra.

Trátase dun longo poema narrativo dividido en nove partes (unha «Introdución»
e oito «Cantos»).
Conta unha imaxinaria peregrinación a Roma realizada polo autor, guiado por
outro ilustre escritor galego do século xix , Francisco Añón, para celebrar o xubileo
convocado polo papa León XIII. A viaxe efectúase nun tren de sete vagóns, dos
que cada un representa un dos sete pecados capitais.
Tomando como modelo a Divina comedia de Dante, pero nun ton satírico, Cu-
rros fai unha crítica á sociedade do seu tempo, sobre todo ao poder da Igrexa,
e aproveita para caricaturizar certos personaxes e institucións políticas e culturais
da Galicia coetánea.
Entre eles, pódese destacar a mención que se fai á escritora Emilia Pardo Bazán
(viaxeira no vagón da envexa), quen, despois de lamentar o xiro dado por Rosalía
con Follas novas, manifestara o seu desagrado pola obra poética de Curros Enrí-
quez e outros escritores galegos.
A influencia de Dante é evidente desde o propio título, paródica deformación da
Divina comedia. Ademais, nesta obra atópanse ecos doutros escritores como o
francés Victor Hugo ou o portugués Guerra Junqueiro (deste último, e doutros
poetas portugueses como Antero de Quental e Theófilo Braga, Curros xa traducira
algúns poemas).

Era o Nadal: noite fría Diante de min, encurvado

Iba pechando entre nubes
Que un vento forte tanguía.
Desertas prazas e rúas,
Madrí estremélase todo
Do norte ás ráfagas crúas.
(...)
E us brincando, outros ausortos
Mirei pasando en ringleira
Unha procesión de mortos.
E sentín nas pedras duras
Ruxir de zocos, sandalias
e talares vesteduras.
(...)
Sobre unha caxata, un vello
Da pelresía tocado,
Ollábame fito a fito
cos seus grandes ollos de agua,
dun criticismo infinito.
(...)
Pegou de súpeto un pulo
O tren, e con movimentos
Primeiramente de arrulo,
E logo con desatados
epilépticos esforzos
de tigres encadeados.

327
 2.3. O galego de Curros

Curros ten o gran mérito de conseguir elaborar un discurso artístico valioso

sen renunciar nunca á sinxeleza e á claridade lingüística, mais tampouco á
enxebreza e á riqueza idiomática.

O seu galego está menos castelanizado que o de Rosalía e é máis rico e vivo que
o de Pondal. Algunhas características destacadas da súa lingua son:
■■ Dialectalismos. O galego de Curros baséase na fala de Celanova, correspon-
dente á área lucu-auriense do bloque central. Aparecen formas como grau,
mau...; plurais das palabras agudas rematadas en -n (algús, bailarís...).
■■ Popularismos e vulgarismos. Mantéñense na escrita:
–– Realización da conxunción copulativa e como i ante vogal: i ela, i anque...
–– Aparición de formas populares: rondare, estare...
–– Emprego de vulgarismos: páledo, atóneto, lástema; dialeuto, perfeuto...
–– Frases exclamativas coloquiais: Madia!, Eida puxa!, Que o demo me leve!...
–– Construcións sintácticas de claro sabor popular: si che outra vin nunca, Non
hai quen lle non deba, Quen te non maltratou?...
■■ Vacilacións. Dificultade para o escritor na escolla entre diversas formas posibles:
–– Entre as formas galegas rematadas en -ade/-ude (verdade, saúde, libertade...)
e as castelanizadas e vulgares en -á/-ú (unidá, salú, libertá...).
–– Entre diversas solucións dialectais (chamás, chegués.../diredes, levades...;
este, el/iste, il).
■■ Hiperenxebrismos. Teñen moi pouca presenza na obra de Curros e adoitan
gardar relación coa adaptación do léxico culto: xeroulifos, hourizonte...

2.4. Estilo

Na poesía de Curros sobrancean os recursos propios da linguaxe figurada,

pero incorporados ao galego popular: isto é, figuras de repetición e combi-
nación como a anáfora, a similicadencia, o retruécano ou o polípote.

Un dos trazos máis orixinais de Curros é o denominado «simbolismo inverso». Trá-

tase de atribuír valores espiritualmente elevados a un elemento prosaico ou cotián.
Así, en «Na chegada a Ourense da primeira locomotora» compárase a locomotora
coa Virxe María:
Vela aí vén, vela aí vén tan houpada,
tan milagrosiña, con paso tan meigo,
que parece unha Nosa-Señora
unha Nosa-Señora de ferro. [...]
O fenómeno contrario tamén se dá: elementos provistos dunha gran valoración
ideal son rebaixados á condición do cotián. En «Mirando ó chau», por exemplo, o
Deus xudeo-cristián exprésase con expresións coloquiais e populares:
—Carapesta! –dixo
falando entre dentes–
Si dou coese mundo,
que o demo me leve. [...]

328
 15
Unidade
2.5. Importancia de Curros na literatura galega

Curros é o poeta cívico por antonomasia do noso Rexurdimento. Tense apuntado

moitas veces a coherencia e a integridade ética deste autor como un dos trazos
máis destacados da súa personalidade.
Na súa obra atopamos o mesmo espírito de rebeldía e de compromiso na loita
contra a inxustiza que o guiou durante toda a súa vida.
Foi un poeta de gran popularidade, un autor que soubo adecuar a súa lingua
Na web
poética á situación e á competencia lingüística dun importante sector dos lectores
galegos e que acertou a ser o seu portavoz. Elabora un póster sobre Eduar-
Foi o primeiro dos nosos escritores que gozou en vida da honra de ser home- do Pondal e Manuel Curros.
naxeado publicamente en máis dunha ocasión.
Leva á máxima expresión a liña poética realista que na nosa literatura iniciara Ro-
salía de Castro.
A súa vea crítica de intención social, a máis coñecida pero non a única, serviu de
modelo a todas as escolas poéticas que con posterioridade asumiron os principios
da literatura comprometida.
Ten o privilexio, ademais, de ser o autor do segundo poema narrativo da historia
Na web
da literatura galega, e o iniciador da poesía satírica na nosa literatura moderna
(corrente que tan bos froitos dera no período medieval e había seguir dando pos- Amplía a información sobre ou-
teriormente). tros poetas do século xix.
A súa obra contribuíu decisivamente á consolidación do galego como unha lingua
moderna de cultura. É, pois, unha das bases sobre a que se asenta o longo proce-
so de recuperación e normalización da nosa cultura.

A ctividades
9 Clasifica os textos da Escolma de Curros que aparece na unidade atenden-
do ao tema que tratan (social, intimista, costumista).

10 O texto 14, que corresponde ao inicio do poema narrativo «A Virxe do

Cristal» de Curros, encerra unha xustificación do autor.
Cal é o sentido desa xustificación? Por que se sente obrigado a xustificarse?

11 No texto 15 da Escolma Curros fai unha relación das causas da miseria dos
labregos galegos na época. Tenta indicar cales son.

12 Nos textos 16 e 18 Curros trata o tema da morte desde diferente perspec-

tiva. Indica as diferenzas e semellanzas que nese punto poidas atopar.

13 Un dos temas reiterados por Curros na súa poesía social é o do anticleri-

calismo. Que poema da antoloxía o ilustra mellor? Analízao formalmente.

14 Redacta un comentario interpretativo dos textos 20 e 23 da Escolma.

O trillador, de Van Gogh, 1888.

329
 3 Outros escritores. A prosa
3.1. Valentín Lamas Carvajal

Este autor, nado en Ourense no ano 1849 e morto na mesma cidade en 1906,
foi, en palabras de Dolores Vilavedra, «O autor máis prolífico e polifacético do
seu tempo, un dos máis coñecidos, un decidido impulsor da prosa de ficción en
galego e, sobre todo, o pioneiro dunha prensa en galego, determinante para o
desenvolvemento do noso rexurdimento cultural».
Foi un escritor costumista de notable éxito, máximo representante da liña rura-
lista (tan deostada por algúns escritores galegos do século xx, comezando por
Manuel Antonio). A súa obra, tanto literaria como xornalística, está dominada por
unha marcada finalidade didáctica.
Como poeta, é autor dos seguintes libros: Espiñas, follas e frores (1875), o segun-
do libro publicado integramente en galego; Saudades gallegas (1880) e A musa
das aldeas (1890). Ademais, escribiu moitos poemas soltos.
En prosa publicou Gallegadas (1887) e O catecismo do labrego (1889). Esta última
obra proporcionoulle unha ampla popularidade e converteuse no primeiro éxito
de vendas da literatura galega.
Trátase dunha parodia do Catecismo do padre Astete, na que un labrego respon-
de a unha serie de preguntas (a imitación do catecismo) e vai sinalando a realidade
da súa vida e dos seus problemas. A finalidade da obra non é criticar á Igrexa se-
nón, máis ben, mostrarlles aos labregos as causas da súa miseria.
A faceta de Lamas que hoxe máis valora a crítica é a de xornalista e editor de pe-
riódicos. Por iniciativa súa nace o primeiro periódico (ao principio quincenal e logo
semanal) escrito integramente en galego, O Tío Marcos da Portela, editado en
Ourense entre os anos 1876 e 1889. Nas súas páxinas recollíanse cuestións de ac-
tualidade, críticas e denuncias, artigos de costumes, etc., sempre desde posicións
próximas ao campesiñado e á defensa do galego.
A importancia deste periódico é decisiva no proceso de recuperación do idioma e
de difusión das ideas galeguistas.

3.2. A prosa de ficción

A prosa narrativa do período do Rexurdimento aparece nun segundo plano e en-

sombrecida pola brillantez coa que se desenvolve a poesía lírica. Os narradores Na web
galegos desta etapa loitaron contra as circunstancias históricas e as inercias cultu- Amplía a información sobre ou-
rais como: tros prosistas do século xix.
■■ Ausencia de público lector en galego.
■■ Crenza infundada de que o galego era unha lingua só apta para a poesía lírica.
■■ Dificultade para aceptar en galego un discurso distinto do intimista ou folclórico.
A prosa galega do xix nace baixo o signo do realismo. Facer narrativa en gale-
go de xeito que resultase lingüisticamente crible supuña tomar os personaxes e
os ambientes daqueles ámbitos nos que se utilizaba esa lingua como medio de
comunicación normal, é dicir, supuña limitar o espazo narrativo ao medio rural.
As manifestacións en prosa literaria galega desta etapa enmárcanse, polo xeral,
dentro do costumismo ruralista.

330
 15
Unidade
Marcial Valladares Núñez (Berres, A Estrada, 1821-1903).
Este recoñecido gramático e lexicólogo é ademais o primeiro novelista galego. A
súa novela Maxina ou a filla espúrea, publicada en 1880 por entregas en La Ilustra-
ción Gallega y Asturiana (revista decenal ilustrada, publicada en Madrid entre xa-
neiro de 1879 e decembro de 1881) é a primeira mostra novelesca no noso idioma.
Trátase dunha noveliña con influencia romántica, aínda que encadrada dentro do
realismo costumista característico da etapa.
Cabe comentar dela que se trata dunha obra bilingüe, na que os personaxes ur-
banos e de clase alta utilizan o castelán, en tanto que os rurais e de clase baixa
empregan o galego. Marcial Valladares non foi quen de desprenderse dos hábitos
sociais da diglosia.
Antonio López Ferreiro (Santiago, 1837 - Vedra, 1910).
Doctísimo cóengo, arquiveiro da Catedral de Santiago, estudoso da historia e no-
velista, é autor de tres novelas integramente en galego: A tecedeira de Bonaval,
O castelo de Pambre e O niño de pombas, ambientadas respectivamente nos
séculos xvi, xiv e xii da nosa historia.
Tense falado del como dun autor de novela histórica, pero agora destácase máis
o carácter realista da súa obra; sobre todo de A tecedeira de Bonaval, recoñecida
como a mellor das tres e seguramente de todo o Rexurdimento.

3.3. O teatro Marcial Valladares

A produción teatral desta etapa caracterízase pola exigüidade, tanto de obras

como de calidade. Detéctanse dúas liñas temáticas predominantes que adoitan
producir dous tipos de obras:
Drama histórico
Neste tipo debemos mencionar o autor Galo Salinas Rodríguez (A Coruña, 1852-
1926), autor d’A Torre de Peito Burdelo (1891) quen ademais escribiu en 1896
unha Memoria acerca de la dramática gallega.
Na web
Tamén promoveu a creación en 1903 da Escola Rexional de Declamación, nunha
clara tentativa de contribuír á creación dunha infraestrutura teatral. Amplía a información sobre
outros dramaturgos do século
Cadro de costumes xix.

Na liña costumista pódese mencionar a Francisco María de la Iglesia (Santiago,

1827-A Coruña,1897), autor da primeira obra en galego estreada da que garda-
mos noticia: A fonte do xuramento.

A ctividades
15 Redacta un conto tomando como argumento o do poema «El é leria ou
renxe a porta?», de Lamas Carvajal, texto 24 da Escolma.

16 Constrúe un texto semellante ao do Catecismo da doutrina labrega (texto

25, Lamas Carvajal), pero referido á condición e ao «oficio» de estudante
de bacharelato; unha especie de Catecismo da doutrina do estudante de
bacharelato...

331
 4 A xeración “Antre dous séculos”
Na historia da literatura galega o período temporal que abrangue ata 1916 coñé-
cese como Posrexurdimento. Na web
O profesor Méndez Ferrín denomina «Antre dous séculos» á xeración literaria
Amplía a información sobre
composta polos escritores nacidos entre 1869 e 1879, que, dalgunha maneira,
a orixe da expresión “Antre
continúan na liña de reacción contra a estética realista iniciada polos escritores da dous séculos”.
Escola Formalista.
Antonio Noriega Varela e Ramón Cabanillas, xunto con prosistas e dramaturgos
como Álvarez de Novoa, Aurelio Ribalta e Manuel Lugrís serán os protagonistas
da transición literaria desde o século xix ao xx.
En Galicia este é o momento do agrarismo e do nacionalismo, mais tamén o da
acentuación do éxodo migratorio e a aparición do movemento obreiro.
O agrarismo é o movemento social máis representativo do primeiro terzo do sé- Na web
culo xx; trátase dun proceso reivindicativo que procura melloras nas condicións
de vida dos campesiños. En Galicia localizámolo entre 1907 (data da fundación Amplía a información sobre os
da asociación agraria Solidaridad Gallega) e 1923. Está composto por grupos de foros.
ideoloxía heteroxénea, pasa por diferentes etapas, mais o seu momento culminan-
te esténdese desde 1912 ata 1915.
A principal organización agraria nesa altura será Acción Gallega, dirixida por Basi-
lio Álvarez, vigairo da parroquia ourensá de Beiro. Os obxectivos básicos do agra-
rismo galego eran conseguir a redención ou a abolición dos foros e acabar co
caciquismo.

4.1. Antonio Noriega Varela (Mondoñedo, 1869 - Viveiro, 1947)

Vida
Tras comezar estudos eclesiásticos—que non rematará—no seminario de Mondo-
Na web
ñedo, estuda maxisterio e comeza a publicar poemas e colaboracións na prensa.
Entra en contacto co agrarismo a través de Antón Villar Ponte e publica algúns Amplía a información sobre
textos anticaciquís. Por mor do seu activismo agrarista, é desprazado á provincia Manuel Leiras Pulpeiro.
de Ourense, onde coñecerá os intelectuais galeguistas do Grupo Nós e entrará en
contacto coa literatura portuguesa. Será membro de diversas institucións acadé-
micas portuguesas, así como da Real Academia Galega. Publica un estudo lexico-
gráfico titulado Como falan os brañegos (1928).

Obra
As influencias literarias máis evidentes na súa obra son as do seu paisano Leiras
Pulpeiro,os clásicos latinos, o «Século de Ouro» español e os poetas saudosistas
portugueses (Guerra Junqueiro, Teixeira de Pascoaes, Eugénio de Castro...).
A súa obra literaria consta de dous títulos—en realidade diferentes edicións
dun mesmo poemario— revisados e reeditados en varias ocasións: Montañesas
(1904/1910) e Do ermo (1920/1929/1946).
Comeza, baixo o influxo de Leiras Pulpeiro, sendo un poeta epigonal do costumis-
mo decimonónico e irase enriquecendo na medida en que vaia ampliando as súas
influencias literarias.

332
 15 Unidade
4.2. Ramón Cabanillas (Cambados, 1876 - 1959)

Debido á súa lonxevidade e a que se deu a coñecer como escritor serodiamente,

a crítica coincide en sinalar a dificultade de adscribir a Cabanillas a un grupo ou
xeración determinada.
Con todo, pola súa vinculación ao agrarismo e polas características da súa obra
parece máis pertinente estudalo dentro do período de transición intersecular. Na
obra poética de Ramón Cabanillas atopamos o alento social ao estilo de Curros, a
liña intimista que lembra a Rosalía e o aristocratismo e o ton épico que xa explo-
rara Pondal. Ademais, aínda sen ser modernista, deixa notar unha clara influencia
desta escola poética de raíz hispanoamericana e de liña idealista.

Vida
Estuda no Seminario Menor de Santiago desde os dez ata os dezasete anos. Entre
1910 e 1916 reside en Cuba como emigrante e alí comeza o seu labor literario. En
1916 regresa a Galicia e, nas dúas décadas seguintes, desempeña labores buro-
cráticos, publica algúns textos e participa en actividades políticas e culturais. En
1936 coincide con Castelao en Valencia, mais a diferenza do de Rianxo, que nunca
xamais volvería pisar terra galega, regresa o ano seguinte a Cambados. Durante a
posguerra continúa exercendo o cargo de secretario en varios municipios ponte-
vedreses.
No último treito da súa vida pasa tempadas no mosteiro de Samos, onde escribe
un poema homónimo en honor desa abadía.
Tras recibir diversas homenaxes, morre en Cambados en 1959. Hoxe está soterra-
do no Panteón de Galegos Ilustres, na igrexa compostelá de San Domingos de
Bonaval.
Ao longo da súa vida estivo presente nos máis salientables acontecementos e
institucións da Galicia contemporánea: apoiou o movemento agrarista, pertenceu
ás Irmandades da Fala, publicou na revista Nós, participou nas actividades do
Seminario
de Estudos Galegos e foi membro da Real Academia Galega (desde 1920) e da
Real Academia Española (desde 1929) representando á literatura galega.
O seu labor esténdese ademais a innumerables colaboracións en publicacións pe-
riódicas galegas de ambas as beiras do Atlántico.

333
 Obra
■■ No desterro. Visións galegas (1913); Vento mareiro (1915)
Son os seus dous primeiros títulos poéticos, que publicou na Habana. Neles acha-
Na web
mos textos de clara intención social —na liña anticaciquil que caracterizaba o mo-
vemento agrarista— ao lado doutros máis líricos que acusan a influencia de Rosa- Amplía a información sobre o
lía, do modernismo e do saudosismo. Saudosismo.

É a súa poesía civil a que resulta máis celebrada nese momento nos círculos agra-
ristas e galeguistas, de aí que, de volta en Galicia, sexa recibido como «Poeta da
Raza», digno herdeiro de Curros Enríquez.
■■ Da terra asoballada (1917)
Con este poemario afonda na liña poética comprometida, agora xa desde uns
presupostos ideolóxicos nidiamente nacionalistas.
■■ A man da santiña (1921)
É unha comedia de costumes que aborda a necesidade de prestixiar o uso do ga-
lego e pono en boca de personaxes de diferentes categorías sociais.
■■ O bendito San Amaro; O Mariscal; Na noite estrelecida (1926) A rosa de cen
follas. Breviario dun amor (1927)
–– O bendito San Amaro é un poema narrativo longo de ton popular que lembra
os romances de cegos.
–– O Mariscal é unha traxedia histórica en verso que, partindo dun proxecto de
Antón Villar Ponte, manifesta unha clara intención política e ideolóxica ao re-
interpretar en clave nacionalista o episodio histórico da execución do mariscal
Pardo de Cela, en1483, por orde dos Reis Católicos. O Mariscal é presentado
como unha vítima do centralismo e convértese nun símbolo da resistencia
galega.
–– Na noite estrelecida está composta por tres poemas longos, que Cabanillas
denomina «sagas», onde recrea a temática medieval da materia de Bretaña
trasladándoa a Galicia. Os títulos das tres sagas son: «A espada Escalibor», «O
Cabaleiro do Sant Grial» e «O Soño do Rey Arturo».
–– A rosa de cen follas é un poemario de temática amorosa e intimista de grande
elegancia e sinxeleza formal.
■■ Obra de posguerra: Camiños no tempo (1949), Antífona da cantiga (1951),
Da miña zanfona (1954), Versos de alleas terras e de tempos idos (1955),
Samos (1958)
–– Camiños no tempo (1949), colección da poesía narrativa e lendaria dos anos
20.
–– Antífona da cantiga (1951), antoloxía de cantares populares precedidos dun
prólogo que fai unha louvanza da cántiga.
–– Da miña zanfona (1954), breve feixe de poesías onde volve dar unha mostra
sobranceira do seu estilo contido e depurado.
–– Versos de alleas terras e de tempos idos (1955), selección de textos de autores
estranxeiros de diferentes épocas traducidos ou versioneados por Cabanillas.
–– Samos (1958), poema descritivo de carácter didáctico sobre a historia do mos-
teiro e a vida na abadía, onde pasou algunhas tempadas nos seus últimos
anos. É a súa derradeira obra.

334
 15
Unidade
Lingua e estilo
Nas primeiras obras, Cabanillas mostra unha sensibilidade lingüística semellante á
dos escritores do xix. Toma como modelo a lingua popular da súa rexión de pro-
Na web
cedencia, o Salnés —zona de transición entre a área fisterrá e a área tudense, no Amplía a información sobre o
bloque occidental—, pero non inclúe a gheada nin o seseo explosivo. Cabanillas na literatura galega
Nesta primeira etapa, emprega unha lingua popularizante con castelanismos (*axe-
na, *guedexas, *carcaxadas...), e unha tendencia enxebrizante, propia dos autores
do período de preguerra, que se documenta na presenza de hiperenxebrismos
(*soma, *hourizonte, *adourar...).
Desde os anos 20, o seu modelo lingüístico «tende a un galego aristocrático que
procura a máxima enxebreza, xa non no senso de fidelidade dialectal á lingua fa-
lada, senón no senso de fidelidade filolóxica ao idioma virxe», segundo o profesor
Carballo Calero. Esta tendencia reflectirase no interese polas formas arcaicas e no
afastamento do localismo.
Aínda que ás veces se poida observar neste autor, unha certa querenza polo dife-
rencialismo llingüístico con relación ao castelán, Cabanillas mostrarase neste pun-
to sobrio dabondo, tanto no que respecta á restauración de solucións morfolóxicas
arcaizantes (por exemplo, o plural en -aes dos nomes rematados en -al), como no
uso de neoloxismos e lusismos, que introduce cun razoable equilibrio.
Algúns críticos distinguen catro fases na evolución literaria de Cabanillas:
■■ Etapa de formación ou pregaleguista/agrarista (1910-1915), caracterizada pola
procura dunha temática propia e a experimentación de moldes formais. Predo-
mina o «eu» nostálxico de resonancias rosalianas, aínda que tamén se escoite a
chamada exaltada á rebelión.
Acusa a influencia do modernismo; utiliza metros populares (octosílabos, hexasí-
labos...), xunto a estrofas clásicas (soneto) e mixtas (hendecasílabos combinados
con heptasílabos...). O seu ideal estético vén determinado pola claridade expo-
sitiva, a musicalidade e a plasticidade das imax es.
■■ Etapa decisiva ou galeguista (1915-1920), na que predomina a temática cívica
e procura a concienciación nacionalista do pobo.
A partir de aquí resultará evidente a súa vontade de crear un modelo de lingua
culta e a preocupación por elevar a consideración do galego literario.
Nas súas obras aparece o idioma galego empregado en ámbitos sociais eleva-
dos (personaxes fidalgos, señoritas refinadas, etc.).
■■ Etapa mítico-saudosista (1920-1931), na que reconstrúe o pasado na procura
da «esencia» galega. Destaca a temática relixiosa en textos ampulosos (Na noite
estrelecida) cabo doutros onde predomina a sinxeleza expresiva (A rosa de cen
follas).
■■ Segunda madurez ou intimista (1939-1959), caracterizada polo afastamen-
to do compromiso ideolóxico explícito, o intimismo autorreflexivo en liña co
pesimismo existencial coetáneo e o predominio de novo do «eu» nostálxico.
Estilisticamente, destaca o clasicismo formal xunto co ton poético grave e con-
templativo.

335
 4.1. A prosa “Antre dous séculos”

Malia que o século xix non se distingue polo cultivo da prosa na literatura galega,
si comezan a aparecer nas últimas décadas algúns autores de certa relevancia que
a practican, aínda que a maior parte das súas obras serán publicadas por entregas
en xornais e revistas.

Prosa narrativa
Destacan como narradores nesta época:
Francisco Álvarez de Nóvoa, que escribe o conxunto de relatos titulado Pé das
Burgas (1896).
Heraclio Pérez Placer, autor da novela Prediución (1887) e de moitos contos reco-
llidos en tres libros: Contos, lendas e tradiciós de Galicia (1891), Contos da terriña
(1895) e Veira do lar (1901).
Francisca Herrera Garrido, coa novela Néveda (1920).
Aurelio Ribalta, autor de Ferruxe (1894) e O derradeiro amore (1931).

Teatro
O teatro tivo nesta etapa menor cultivo cá narración. Un dos autores máis salien-
tables é Manuel Lugrís Freire, con obras como A ponte (1903, primeira obra dra-
mática galega en prosa), Minia (1904) ou Estadeíña (1919).

A ctividades
17 Le con atención os poemas 1, 2, 3 e 4, de Noriega Varela. Localiza os dimi-
nutivos e comenta o valor formal e de significado que achega este recurso,
tan característico do seu estilo. Indica que semellanzas de tema e de expre-
sión atopas neses textos.

18 Resume e comenta a mensaxe que transmite o poema de Ramón Caba-

nillas titulado «Acción gallega. Hino» incluído na Escolma (texto *). Non
esquezas situalo no momento histórico no que foi escrito.

19 O poema «A princesa roiba» de Cabanillas (texto 5) acusa a influencia do

modernismo (gusto polo exótico, sensualidade, erotismo, musicalidade e
procura da beleza). Elabora un breve relato tomando como punto de par-
tida o tema do poema.

20 No texto 6, Cabanillas poetiza un feito histórico. Procura información sobre

el. Que intención puido mover ao autor a escoller ese tema?

21 En Cabanillas atopamos ecos dos tres grandes poetas do Rexurdimento.

Busca a influencia de Rosalía, Curros e Pondal nos textos do cambadés
incluídos na Escolma da unidade (textos 5-15).

22 A temática artúrica —a materia de Bretaña— constitúe un dos ciclos lite-

rarios europeos que máis interese ten acadado desde a Idade Media ata a
actualidade. Pescudade e elaborade un traballo en grupo sobre ese parti-
cular, prestando especial atención á versión que dela fai Cabanillas.

336

Escolma de textos
Eduardo Pondal
Texto 1
Queixumes dos pinos
Podés deter un pouco
ó valente soldado,
que torna presuroso
por ver os eidos patrios,
en demanda do ledo,
rústico albergue caro,
e preguntarlle os trances
do combate pasado:
mais os maravillosos
e vagabundos bardos,
como todo que trague
o seu tempo contado,
non intentés deter ós sonorosos,
que son aves de paso.
Podés deter un pouco,
no camiño apartado,
ó nobre peregrino
de longa barba, estraño,
que ven de lonxes terras
do vento requeimado,
e preguntarlle as ansias
dos pasados traballos:
mais aqueles que punza
a fatal lei do canto,
cal todo que no mundo
anda peregrinando;
non intentés deter os vagabundos
que son aves de paso.
Todo deter podedes
un pouco a voso lado
todo suspender pode
o seu camiño vago;
todo, o máis fuxitivo,
pode ter seu retardo;
as follas do outono,
as areas do oceáno:
15 Unidade
mais aos que atormenta
un estro soberano,
como todo que trague
o seu tempo contado,
non intentés, non intentés detelos,
que son aves de paso.
Texto 2
Queixumes dos pinos
Muitas veces nos matos nativos,
no crepúsculo fusco e calado,
se escuita das aves
o rápido paso;
das aves aquelas
do pico tamaño,
que soen retirarse
dos rudos traballos,
de escollos e praias
do fero Oceáno;
e van en ringleira
gritando e voando,
en demanda das illas Sisargas,
seu noto reparo.
Ah! quen fora como elas tan libre!
Cautivo do barro,
con fonda tristura
dixérase o bardo
que soña antre as uces
co tempo pasado;
quen fora tan libre,
fuxindo do trato
falaz, inseguro,
dos necios humanos!
Quen poidera vivir coma elas,
nas praias e bancos,
nos baixos e furnas,
nas sirtes e fachos,
nos seos esquivos
dos feros peñascos!
337
 Texto 3 Texto 4
Queixumes dos pinos Queixumes dos pinos
Morrer en brando leito, Que o teu peito é menos branca,
entre molentes brondas, ouh nena, a neve que croa,
rodeado de amigos aló no mes de xaneiro,
que o pracer nos recordan; as uces do río Marzoa.
de tímidas doncelas,
imbeles e chorosas, Uces da terra de Xallas,
que para maior dozura uces, deixádea pasar;
na nosa última hora ela é filla de Santiago,
ó redor de nós ceiben non está afeita a tratar.
lirios e brandas rosas;
certo, é desaparecer cal virxen tímida, Uces da ponte Arantón,
brandamente, e sin groria. non toqués os seus vestidos,
que eles para vós non son.
Oh! quén morrer poidera
coma o forte Leónidas,
envolto en duro ferro, Texto 5
noutras rudas Thermópilas!;
Queixumes dos pinos
por unha patria escura
de escravos e de ilotas, Oh, quén poidera
e deixar, cal cometa, pillarte soa,
longo rastro de gloria! no seo amigo
E caera, non prono, de escura cova!
coa faz á terra volta, E como edra
mais ás turmas conversa, que cenguidora
audaz e miazosa; branca coluna
aínda apreixando o rutilante ferro, premente enrosca,
que verte gota a gota! cos brazos darche
mil tenras voltas;
De modo que o viandante, decirche ó oído
vendo con gran zozobra mil tenras cousas;
crubir a dura terra e o término atopar da esquiva ruta,
a cinza poderosa, en breve hora!
dixera con espanto: Certamente
éste era grande cousa!

338
 15 Unidade
Texto 6 Texto 7
Queixumes dos pinos Queixumes dos pinos
Pilleina antre os pinos soa, Da alma no fondo
alba de medo tornou; eu levo unhas cordas,
quixo fuxir, mais non puido, que a cada momento
(que sabe qué peixe eu son). soando están soas:
se estou vixilando
Rogárame de rodillas, ocúpanme as horas;
de rodillas me rogou; se en prácido sono
tembrou como a vara verde os membros repousan,
que estremece a virazón. axítanse insomnes,
xa doces, xa broncas.
Cal quen teme ser oída,
dixo: —...Pídocho por Dios...! En vano, febrento,
nas luitas recónditas,
—Estás fresca!, –lle contesto– o ánimo ousado
vente a min con oracións: en vano se esforza
por domar o tumulto sublime,
Non solta nunca o raposo as férvidas notas,
a galiña que pillou; soberbias, agrestes,
hastra zugarlle o mel todo salvaxes, grandiosas,
non solta a fror o abellón, que ai! no profundo
nin a branca e doce pomba dos bardos repousan,
larga o montesío azor. cal repousan as chispas que dormen
nas altas curotas!

Texto 9
Texto 8
Queixumes dos pinos
Queixumes dos pinos
A lingua tiveran
As almas escravas,
por lingua de escravos;
de ideas non grandes,
esqueceran os patrios acentos,
van pensando mil cousas femíneas,
suidosos e brandos.
molentes e infames.
Dos propios acentos
Mil soños forxando,
tiveran vergonza;
que o ánimo agobian;
de cautivos falaran palabras,
arrastrando infamantes cadeas,
de servos e ilotas.
cal brando ilotas.
Deixaran os doces
Espíritos brandos,
acentos xocundos,
espíritos muliebres, sedentarios, que lenta consome,
por estrañas palabras de servos,
e mórbida frebe.
ignaros e escuros.
Mais a alma do bardo,
A nai afrixida
enérxica, ousada,
da escura miseria,
que audaz libertade
ós propios tomara
tan sóo soña e ama,
por xente estranxeira,
vai pensando en propósitos férreos
e espantada escuitara dos fillos
que ergueran a patria.
a plática serva.

339
 Texto 10 Texto 11
Queixumes dos pinos A GUERRA DOS ESCRAVOS
Feros corvos de Xallas Cando te vexo, ¡oh! filla
que vagantes andás, de Breogán, nobre e boa,
en salvaxe compaña, cando te vexo triste,
sin hoxe nin mañán; desvalida e chorosa,
quén poidera ser voso compañeiro entonces sin querelo
pola gandra longal! vén á miña memoria
as guerras dos escravos,
Algo de vago e fero, as guerras dos ilotas.
do meu ser no profundo
eu levo, como as brétomas Cando te vexo pálida,
dos curutos escuros, abandonada e soa,
e unha ruda e salvaxe sentada na túa gandra
incrinación dos seres vagamundos. espacïosa e longa,
non sei por qué ferida,
Algo de duro vento a miña mente evoca
que azouta o cabo Ougal; as guerras dos escravos,
do salvaxe miñato as guerras do ilotas.
que leva o vento soán,
e con nobre ufanía Cando te vexo pobre
o esquivo mato rexistrando vai! chamando ás duras portas,
aspeada e tolleita
Algo das vagas brétomas cos teus fillos nas costas,
algo das uces altas, entonces me parece
algo dos libres corzos, que en torno de min soan
e das feras bandadas as guerras dos escravos,
dos corvos vagamundos, as guerras dos ilotas.
que se espallan de Xallas polas gandras.

Texto 12
Queixumes dos pinos
A FALA
Nobre armonïosa Ti, sinal misterioso Serás épica tuba
fala de Breogán, dos teus fillos serás e forte sin rival,
fala boa de fortes que plo mundo dispersos que chamarás ós fillos
e grandes sin rival; e sin abrigo van; que aló do miño están,
ti do celta aos ouvidos e a aqueles que foran os bos fillos do Luso,
sempre soando estás nunha pasada edá apartados irmáns
como soan os pinos defensores dos eidos de nós por un destino
na costa de Froxán; contra o duro román envexoso e fatal.
ti nos eidos da Celtia e que aínda cobizan Cos robustos acentos,
e co tempo serás da terra a libertá, grandes os chamarás,
un lábaro sagrado nun pobo nobre e forte, verbo do gran Camoéns,
que ao trunfo guiará, valente axuntarás, fala de Breogán!
fala nobre, armoniosa, oh, fala armonïosa,
fala de Breogán! fala de Breogán!

340
 15
Unidade
Texto 13 «Á nobre Lusitania
os brazos tende amigos,
OS PINOS
ós eidos ben antigos
(Himno galego) con un punxente afán;
Qué din os rumorosos e cumpre as vaguedades
na costa verdecente, dos teus soantes pinos,
ao raio trasparente duns máxicos destinos,
do prácido luar? oh, grei de Breogán!
Qué din as altas copas
de escuro arume arpado «Amor da terra verde,
Co seu ben compasado da verde terra nosa,
monótono fungar? acende a raza briosa
de Ousinde e de Froxán;
«Do teu verdor cinguido que aló nos seus garridos
e de benignos astros xustillos, mal constreitos,
confín dos verdes castros os doces e albos peitos
e valeroso chan; das fillas de Breogán;
non des a esquecemento “que á nobre prole insinen
da inxuria o rudo encono; fortísimos acentos,
desperta do teu sono non mólidos concentos
fogar de Breogán. que as virxes só ben están;
mais os robustos ecos
«Os bos e xenerosos que oh patria! ben recordas
a nosa voz entenden, das sonoras cordas
e con arroubo atenden das arpas de Breogán.
o noso rouco son,
mais sóo os iñorantes, «Estima non se alcanza
e féridos e duros, cun vil xemido brando;
imbéciles e escuros calquer requer rogando,
non os entenden, non. con voz que esquecerán;
mais cun rumor xigante,
«Os tempos son chegados subrime e parecido
dos bardos das edades, ao intrépido sonido
que as vosas vaguedades das armas de Breogán.
cumprido fin terán;
pois, donde quer, xigante Galegos, sedes fortes,
a nosa voz pregoa prontos a grandes feitos;
a redenzón da boa aparellade os peitos
nazón de Breogán. a glorïoso afán;
fillos dos nobres celtas,
«Teus fillos vagorosos fortes e peregrinos
en quen honor sóo late, luitade plos destinos
a intrépido combate dos eidos de Breogán».
dispondo o peito van;
sé, por ti mesma, libre
Oficialmente, o himno galego está formado polas catro primei-
de indigna servidume ras estrofas do poema. A música foi composta polo mestre min-
e de oprobioso alcume, doniense Pascual Veiga (1842-1907), autor tamén da Alborada
rexión de Breogán. galega.

341
 Curros Enriquez
Texto 14
Aires da miña terra
A VIRXE DO CRISTAL (fragmento)
Rapazas de Vilanova;
ben vos podedes gabar;
que non hai Virxe no mundo
como a VIRXE DO CRISTAL
(Cantar do pobo)
Almas ardentes para chorar nacidas
unha cencia que Dios non quixo darvos;
bolboretas xentís, esparexidas
arredor dunha lus que ha de queimarvos;
almas cheas de duda, de fe espidas;
dunha eterna ignorancia eternos parvos;
vermes envoltos no montón aceso
de ósos de morto, que chamás progreso:
Parade un pouquichiño o fatigoso
paso, en que vades a rodar sin tino,
e non ó vento dedes, enganoso,
a balbucente vos dun pelegrino,
sombra dun sol que nace esprendoroso,
póla esgallada de xigante pino,
recordo vivo dunha idá pasada
entre o polvo dos tempos enterrada.
A vos amiga que hastra vós se astreve
e de xente de paz. Eu sonvos ave
de pío morosiño i aas de neve,
que só aniñar nos campanarios sabe.
Dende eles colle lus, dende eles bebe
o incenso en ondas que rubiu da nave,
e cando cai esborrallada a torre
mirra as aliñas, e piando morre.
Cando teñades esta vos ouído,
cal eco de fantástica viola,
xa esta sombra terá desaparecido,
cinza sólo quizais será esta póla:
estonces, que tralo último queixido,
sólo será un cadavre esta ave tola,
almas, volvede ó voso afán, voade,
buscade o fin da cega humanidade!
342
Eu non podo seguirvos! Si amo tanto
o progreso i a lus, por qué na frente
grabado hei de levar o desencanto
desta doce ilusión que o peito sente?
Por qué, cando profétecos levanto
ó porvir os meus ollos, tristemente,
fíreme a sen remordemento xordo,
e dos pasados tempos me recordo?
Si, eu cántovo-la vida no pasado;
que outros canten a vida no futuro:
eu dun tesouro sei que está olvidado,
e para sacalo á lus a terra furo.
Si o tempo é sempre o mesmo, i agarrado
vai o presente ó que pasou, seguro,
podia ser, ben na vila, ben na aldea,
que útil para moitos o meu canto sea.
Texto 15
Aires da miña terra
PELEGRINOS A ROMA
A ira de Dios, en labarada ardente,
cinguiu do Vaticano a cima escura
i endómeta, estralante, xorda, dura,
prendeu do falso Cristo na aspra frente.
Queimado o altar, sin solio en que se asente,
rodou por terra o ídolo da altura,
i a boca abrindo desdentada e impura,
«Valeime aquí!», berroulle á turba crente.
Romeiros acudí!... Sinistro e fosco,
o incendio crece que a razón atiza;
cai o papado, a Fe cheira a chamosco!
Acudí pelegrinos!..., que na liza
que contra a Libertá abriu convosco,
a besta apocalíutica... aguniza.

Texto 16
Aires da miña terra
O MAIO
Aí vén o maio
de frores cuberto...
Puxéronse á porta
cantándome os nenos;
i os puchos furados
para min extendendo,
pedíronme crocas
dos meus castiñeiros.
Pasai, rapaciños,
calados e quedos;
que o que é polo de hoxe
que darvos non teño.
Eu sónvo-lo probe
do pobo galego:
pra min non hai maio,
pra min sempre é inverno!...
Cando eu me atopare
de donos liberto
i o pan non mo quiten
trabucos e préstemos,
e como os do abade
frorezan meus eidos,
chegado habrá estonces
o maio que eu quero.
Queredes castañas
dos meus castiñeiros?...
Cantádeme un maio
sin bruxas nin demos;
un maio sin segas,
usuras nin preitos,
sin quintas, nin portas,
nin foros, nin cregos.
15 Unidade
Texto 17
Aires da miña terra
AI!
Cómo foi?... —eu topábame fóra
cando as negras vixigas lle deron;
polo aramio súa nai avisoume
i eu vinme correndo.
Coitadiño! Sintindo os meus pasos
revolveu cara min os seus ollos.
Non me viu... e chorou..., ¡ai! xa os tiña
ceguiños de todo.
Non me acordo qué tempo me estiven
sobre o berce de dor debruzado;
sólo sei que me erguín co meu neno
sin vida nos brazos...
Bolboreta de aliñas douradas
que te pousas no berce baleiro,
pois por el me perguntas, xa sabes
que foi do meu neno.
Texto 18
Aires da miña terra
SOLA
Sola!... Tan sola, cando todos antes
tras dela viñan con lascivo ollar,
dos seus beizos purísimos i amantes
a virxinal surrisa por buscar.
Tan sola..., cando todo parecía
un concerto inmortal dela arredor,
unha celeste e branda sinfunía
de garruleiros páxaros de amor!
Morrer no fogo da ilusión primeira,
nesa mañán azul da mocedá!...
Ver nacer unha fror na primaveira,
e vela morta polo outono xa!...
Ai! Será a morte nada máis que un sono?
Tras do outono da vida, qué hai pra nós?
Colombo topa un mundo nun outono...
Quen tan dichoso que topase a Dios!
343
 Texto 19 Texto 20
Aires da miña terra Aires da miña terra
NA CHEGADA A OURENSE CREBAR AS LIRAS!
DA PRIMEIRA LOCOMOTORA
Por sobre a barafunda
I de escarnios e pauliñas
Vela aí vén, vela aí vén avantando que as cántigas dos servos
cómaros e corgas, e vales, e cerros. por onde quer suscitan,
Vinde vela, mociños e mozas! espaventada, atóneta,
Saludaina, rapaces e vellos! a virxe Poesía
clamou desalentada:
Por onde ela pasa «Vates, crebade as liras!»
fecunda os terreos,
espértanse os homes, Crebar as liras, cando
frolecen os eidos. se fai temer aínda
a maza de Xan Dente
Vela aí vén, vela aí vén tan houpada, por vara de Xusticia!
tan milagrosiña, con paso tan meigo, Cando nos nosos Códigos
que parece unha Nosa-señora non val dun home a vida
unha Nosa-señora de ferro. os sete vis escudos
en que a tasou Molina!
Tras dela non veñen
abades nin cregos; Calar!... Que non se escoite
mais vén a fartura o patuxar das vítimas
i a luz i o progreso! no mar de inxofre e sangue
da escravitú caídas!
Calar!...¡ I as maus cravadas
II i a túnica cinguida,
Catedral, demagogo de pedra, i a intolerencia abaixo
dun pobo fanático erguida no medio, i a intolerencia arriba!
repinica esas chocas campanas
en sinal de alegría e contento. Non. Feita está a pormesa
i é menester cumprila.
Asocia esas voces A patria morre. ¡Malia
ó son dos pandeiros, o fillo que a non mira!
ás santas surrisas E malia quen lle negue,
de terras e ceos! por tedio ou cobardía,
os himnos que a amortaxen,
E ti, río dos grandes destinos, o sangue que a redima!
que os himnos ensaias dos trunfos ibéricos,
requeimadas as fauces de sede Crebar as liras diante
vén o monstro a beber no teu seo. da libertá que espira
baixo a gadoupa férrea
Bon samaritano, do dogma que a asesina!...
dálle auga ó sedento; Inda goberna Claudio!
que a máquena é o Cristo Inda Seyano priva!
dos tempos modernos. Inda os proscritos choran
e trunfa Mesalina!
(...)

344

Texto 21
A FOUCE DO AVÓ
(Soneto)
Tres veces a afiei: foi a primeira
cando, ardendo a seara e máis as meses,
segou tantas cacholas de franceses
que non colleran en montós na eira.
Foi a segunda cando, prisioneira
a Patria dos teocráticos intreses,
esgazou tras mil loitas e riveses
do poder absoluto a ruín bandeira.
Pola derradeira afíoa agora...
—E para que, aboeliño?— escrama o neto,
póndose diante del, coa faldra fóra.
—para que segues ti–repuxo inquieto–
o froito que eu semei e que xa cora
—dixo, e sorriu, con risa de esquileto.
15 Unidade
Texto 22
O divino sainete
INTRODUCIÓN (fragmento)
Tiña que ser! Diolo quixo!
El, que criou dun arroto
todas as cousas, sin lixo!
Nunca outra tal se ha de vere:
Curros camiño de Roma
entoando o Miserere!
Pero hei ser sempre un brasfemo,
un xudío, un relaxado,
de Dios azoute? ¡Ora o demo!...
Quen, necesitado delas,
non merca saúde e groria
por unhas cantas cadelas?
345
 Texto 23
O divino sainete
CANTO III (fragmento)
—Dígame, miña señora:
é certo que na súa terra
renace a poesía agora?
—Boubas que ceiben ó vento
catro soñadores tolos...
Non lle hai tal renacemento!
—Non haberá; mais non quita
pra que Castelar o afirme.
—Xa lle eu tirei da lavita
en certa ocasión... Ten gracia
eso de chamar poetas
a esas rans da Democracia!
—Non me maltrate o grande home...
El, ó fin, nas apuradas
é o que nos dá un pouco nome!
Dalguén sei que, tras de rirse
dil e dos seus ideales
cando quixo redimirse
Do olvido, sentouno á mesa,
fíxoo falar... i a eso debe
valer o que val a pesa.
—Se eso que di vai comigo
mente. Eu brillo con luz propia.
—Morra o conto...—Mente, digo!
I en demostra de que mente,
faga o favor de ler ise
tomo, despois escarmente.
E de súpeto escoitando
un tumbo, baixei os ollos
e vin a meus pes, rolando,
Un libro da nova escola
que cheira a Carulla a légoas
e fede que apesta a Zola.
—Convenceuse? —Estou ferido
pólo argumento, que é forte,
mais non estou convencido.
346
Eu sosteño, e traio probas,
que Galicia esperta; dígao
a autora de Follas novas.
—Valente choromiqueira!
Poetas dese feitío
cómpranse a centos na feira.
Fai anos que un mala peza
quixo coroala en vida
i eu tireillo da cabeza.
—Agora comprendo o gusto
con que lle rezou pola alma...
—Honrar ós mortos é xusto.
—Ese deber todos temos;
pero inda máis xusto acho
que ós vivos non deshonremos.
Mais, á ilustre padronesa
deixando, pois hastra coido
que de mentala lle pesa,
Diga e perdoe: ises vates
que mostran tantos alentos
para os modernos combates;
Ises Novos e Labartas,
ises Lagos, esas pelras
que surxen á luz en sartas;
Esa xeneración nova
de parleiros rousinoles...?
—Cantan... como Xan da Cova–
Non quixen oír máis nada.
—Vámonos –rogueille ó Mestre–,
ou fago unha xudiada!— [...]
 15 Unidade
Valentín Lamas Carvajal
E por compracelo ela,
Texto 24 descorrendo a tarabela
deixaba sin pecho a porta,
A musa das aldeas para que o xuncras da cadela
EL É LERIA, OU RENXE A PORTA? se fose co can á horta.

O vello Roque de Alvar,
Chegouse tanto a falar
cunha rapaciña nova
do conto da mosca morta,
casouse por se amparar:
que vendo a Roque pasar,
fuxira de se casar
berrábanlle os do lugar:
astra verse ó pe da cova.
«El é leria ou renxe a porta?».
Ó cabo dun mes cos celos
o probe falaba solo,
i ela ó ver os seus desvelos,
xuraba: «Os homes? Nin velos!
Non caviles, non seas tolo».

Namentres que así xurando

estaba a mosquiña morta,
para lle falar agardando,
andaba un mozo rondando
tódalas noites a porta.

Pra se gardar do parente

(que a parenta xa o sabía),
o galán ó chegar xente
súpita e caladamente
trala porta se metía.

Para barullo non facer,

precuraba non toser,
nas puntas dos pes andar;
mais daba a porta en renxer
i a madeira en estralar.
Si ouvía o patrucio mesmo,
rosmando dicía: «Temo
que o can salise da horta.
Ui, ui, ui, verás o demo!»
«El é leria, ou renxe a porta?».

Ela, que sabía finxir

facéndolle ver visiós,
acababa por dicir:
«Bo! Vámonos dormir
en paz e gracia de Dios».

Mais denantes de prender

no sono, á larga ou á corta
volvendo sentir renxer,
rosmaba o vello: «Muller,
el é leria ou renxe a porta?».

347
 Texto 25
O catecismo do labrego
DECRARACIÓN DA DOUTRINA LABREGA
P. ¿Sodes labrego?
R. Si, pola miña desgracia.
P. Ese nome de labrego, ¿de quen o recibiche?
R. Do sacho que me fai callos nas maos, da terra que
rego co suor da miña testa, das mouras fames que
paso, do aire que brúa nas miñas flatriqueiras, da
monteira que levo na chola, da coroza de palla que me
libra da chuvia, das cirigolas de estopa que me cobren
de medio corpo a baixo, e doutras cativeces entre as
que vivo aguniando.
P. ¿Qué quere dicir labrego?
R. Home acabadiño de traballos, caste de besta de
carga na que tanguen a rabear os que gobernan,
ser a quen fan pagar cédula como ás persoas para
tratalo como ós cas, que leva faltriqueiras por fantesía,
boca na cara por bulra, que anda de arrastro como
as cobras, que furga na terra como as toupeiras, que
traballa moito e come pouco, que a somellanza dos
burros de arrieiro que levan o viño e beben auga,
precuran o trigo pra comeren o millo, que anda
langraneando por unha peseta sin poder nunca
xuntala, e que vén a ser considerado polos seus
somellantes como un ninguén que a todo chamar
chámanlle Xan Paisano. [...]

Texto 26
Maxina ou a filla espúrea, cap. I
Era unha tarde á mediados d’outono de mil oitocentos cincuenta; tarde apacible, que gusto e melancolía daba
á un tempo: gusto, porque sentiño estaba todo, fijéras’a vendima e, anque pouco e d’uvas apestadas, fervía ja o
mosto n’as bodegas, maduro millo segaban os labradores n’as suas veigas e, n’os soutos, gardando-l-os rapaces-l-as
castañas, apañaban os degaros qu’aquí e acola caian d’os ourizos; melancolía, porque case ningunha gala, ningun
encanto restaba ja d’a primavera e vrau; montes e campos sin froliñas; terras ond’o centeo e trigo verdearan, árdigas,
ou de color rajado; froiteiras, sin froita n’os eijidos; bosques e carballeiras, inda verdeando, si, pro en silencio e
amostrando tal cal rama niños de pajáros viajeiros qu’alí cantaron; viñas co-a folla medio amarela e entr’as vimieiras,
ou n’a enramada, anunciando o papo-rubio a vinda d’o triste inverno. Era unha tarde, en fin, e tres señoras, Otilia,
sua nai e Adria, donjela d’esta, saindo á cousa d’as duas e media de Santiago, marchaban por Sar abaijo dereito á
Angrois, todas en bestas d’arquiler e acompañadas de Leto, arquilador virollo, de poucas falas e que, mangas de
camisa, iba braceando diante. Otilia, a mais nova d’as señoras, rompia a marcha dempois de Leto. Nena de dezaseis
anos, esbelta como unha abrótia, era de cara longuiña, blanco-sonrosada coma a margarida d’as herbeiras; ollos
negros e lucentes com’acibeche; naris delgadiño, cal o pico d’a lavandeira, ou cauda-tremula, e a sua graciosa
boca, semellante o gomo d’a viña qu’empeza á abrir e amostra o tenro racimiño, amostraba tamen filas iguales
d’esmaltados dentes á través de bermellos beizos. Levaba n’a cabeza un sombreirete de fina palla color de trigo, con
pluma verde, abrigando as frebas d’o seu cabelo castaño-oscuro; corpiño de seda negra con escotada manga, e un
encarnado faldon d’alpaca con moito voo, tanto que, non podendo arrecada-l-o, caia po-l-as ancas d’a gofosa mula
que montaba. Seguia logo n’un cabalo tordo a nai d’Otilia, fanchoeira señora d’uns corenta anos, séria e algo picosa
de virigüelas, pró de fisonomía nada vulgar, e con trazas de bonachona. Levaba tamen n’a cabeza un sombreirete
de palla color café con plumas azuladas; por traje un vestido de merino color de pasa, e sobr’él unha manteleta de
raso negro con fleco de cordoncillo. Por último, n’outra fogosa mula iba a donjela Adria, moza arrogante de trinta
abriles e ollos gácios, fresca coma un poejo, alegre cal mañan de vrau. Un paniño de seda, color limon adornaba
a sua cabeza, cuberta de pelo negro com’unha amora, posto en rodetes d’anchos cadrelos, e consistia o seu traje
n’unha bata de carreiros azules en fondo blanco.
Chegadas, nafueto, á Angrois, collen cara á Santa Lucía; atravesan este lugar e, deijando á man esquerda á ilesia
de Marrozos, ruben á Suisana, onde Leto sudaba ja pelo á pelo, non porque sol nin moita calor fijese, si porque de
firme picaban as señoras, caladas todas, e como á maneira de preocupadas. Distantes unhas d’outras algun tanto,
camiñaron así hasta á Gándara, sitio en que, frente d’a taberna parou Leto, e parando tamen aquelas, dou cartos á
nai d’Otilia o arquilador pra que bebese.

348
 15 Unidade
Antonio Noriega Varela Texto 30
Texto 27 Do ermo
Do ermo TODA HUMILDE BELLEZA

LABERQUIÑA... Pra dona Purificación de Cora Sabater.

Vago xirón de brétema, atavío
Laberquiña, que te axotas soberbio de hirta xesta, reidora,
das degaradas gueivotas fulgurante doíña de rocío
oíndo o salvaxe berro, (pazo do sol e lágrima da aurora);
musa, que a mariña extrañas, raiola de lunar que bica o río,
olla as azules montañas flor mareliña que entre espiñas chora,
¡desde as plaias do desterro! ou das redes da araña un tenue fío,
Esquence o mar, lembra o gado toda humilde belleza me namora.
miudo, i o regalado É un vermiño de luz o amigo caro
vivir, ¡as tumbadas festas!, do meu nume saudoso... Antes reparo
i as cantigas dos pastores, na nudez adorable dunha estrela
que fan grinalda coas frores que nas rosas dos vales, que sorríen,
amareliñas das xestas. que nos mantos dos pinos que se engríen,
que nas blondas do mar, que se rebela.
Texto 28
Do ermo Ramón Cabanillas
Texto 31
A BRÉTEMA
No desterro
A brétema, ¿ti sabes?, é ceguiña:
os piñeirales pouco a pouco explora, A PRINCESA ROIBA...
i anda sempre descalza, e si se espiña Reza un merlo no souto
sangrar, non sangra; pero chorar, chora... frorido de cereixos
Chora copiosamente a pobresiña! relixioso ofertorio
como chorou Xesús, cal chora a aurora, duns místicos amores.
i en maus do sol é cada lagrimiña Pasa un vento de bicos
derramada, unha estrela brilladora... que vai buscando beixos,
Lagrimiñas preciosas!, recollelas como enxame de abellas
mil veces se me ocurre, pra con elas que vai buscando frores.
facer... (si xa non soño, ¿que eu faría?) Fío a fío debulla
¿Unha sarta me pides? Lograréina. súa madeixa a fonte
¡Como un rei quixera pra unha reina! barbullando chorosa
como nunca se veu na xoiería. o verso lexendario
do Paxe de Castelo
Texto 29 aforcado na Ponte
Do ermo e da Reina encantada
UNHA BREVE PUCHARQUIÑA no Pazo solitario.
Nas follas dos salgueiros
É unha breve pucharquiña
pelexas e chilidos.
sobre un enorme penedo.
Un trasno luxurioso
Sin fatuidade urbana,
estala en gargalladas
míranse naquel espello
ollando, sobre o espello
as froriñas dun carpazo,
das augas, os despidos
a ramaxe dun esvedro,
corpos, cristal e neve,
linda pastora de Anaigo,
dun fato de driadas.
i as estreliñas do ceio.
É unha breve pucharquiña
sobre un enorme penedo.

349
 Nos cálices das rosas
hai comunión de orballo.
Mentras no rexio alcázar
xunta ó baleiro trono
por ela espera a corte,
á sombra dun carballo
texe a princesa roiba
un encaixe de Ensono.
Texto 32
No desterro
SAVONAROLA
Na praza que o Palazzo Vechio cerra,
ante a forca do frade frorentino,
cambeado o pobo do Duomo, indino
seus fanatismos embruxado berra.
Esquencendo o saqueo de Volterra,
na fogueira que encende Ramolino
ó arroxar o cadavre, é asasino
das libertades da sua propia terra.
O Cristo da Edá Media foi queimado.
A negra intransixencia do Papado
as súas cinzas sobre o Arno aventa.
Mais quedounos altísimo tesouro
nesta frase en que o esprito seu alenta:
«Cálices de madeira e Bispos de ouro».
Texto 33
No desterro
No máis fondo, no máis fondo
lévote dentro de min:
Entrache un día xogando,
por sempre quedache alí.
Xa o sabes. ¡Crava o puñal
sin ter compasión de min,
pero non o enterres moito
porque te podes ferir!
Texto 34
Vento mareiro
POMBAS FERIDAS XI
A roseira do recordo
ten as rosiñas a centos;
ni-as pode queimar o sol
ni-as pode arrincar o vento:
frorece cando se quere
e dalle o delor recendo.
350
Texto 35
Vento mareiro
ACCIÓN GALLEGA
Hino
¡Irmáns! ¡Irmáns gallegos!
¡Dende Ortegal ó Miño
a folla do fouciño
fagamos rebrilar!
Que vexa a vila podre,
coveira da canalla,
á Aldea que traballa
disposta pra loitar.
Antes de ser escravos,
¡irmáns, irmáns gallegos!
que corra a sangre a regos
dende a montana ó mar.
¡Ergámonos sin medo!
¡Que o lume da toxeira
envolva na fogueira
o pazo siñorial!
Xa o fato de caciques,
ladróns e herexes, fuxe
ó redentor empuxe
da alma rexional.
Antes de ser escravos,
¡irmáns, irmáns gallegos!
que corra a sangre a regos
dende a montana ó val.
Texto 36
Da terra asoballada
O CARBALLO
Cando soio, ó serán, vou paseniño
cara ó fogar, de volta do traballo,
sempre detén meus ollos un carballo
ergueito nun mallón, sobre o camiño.
Lanzal o tronco, as ponlas alongadas,
o follaxe en dosel, forte, senlleiro,
ten a medosa traza dun guerreiro
vixiante de castros e valgadas.
Ó chegar ó pé del na atardecida,
da lexendaria edade saudoso,
quixérao ver cadeira frorecida
dun rei celta, barbudo, fazañoso,
ou soleada, verdecente ermida
dun santiño aldeán e miragroso.
 15 Unidade
Texto 37 Texto 39
Da terra asoballada Na noite estrelecida
¡EN PÉ! A ESPADA ESCALIBOR (fragmento)
¡Irmáns! En pé sereos, É o pobo que, levado das iras do Destiño,
a limpa frente erguida, seguindo o rumbo fúlxido do sol no seu camiño,
envoltos na brancura tramontando da Europa as fragorosas serras,
da luz que cai de riba, dende os castros azúes e as verdecentes terras
o corazón aberto das fontes do Danubio, inquedado, esitante,
a toda verba amiga, atravesou a canle do bravo mar de Atlante
e nunha man a fouce e arribóu ós rochedos que o misterioso druida
e noutra man a oliva, siñalara por lindes da terra prometida,
arredor da bandeira azul e branca, da terra en que repousa afiando as espadas
arredor da bandeira da Galicia, para as novas, bariles e sangrentas xornadas;
cantémo-lo dereito que os gaélicos bardos das arpas armoñosas
a libre nova vida! xa anunciaron os tempos das loitas fazañosas.
Validos de treidores dende a montana ó val.
a noite da Frouseira
á patria escravizaron Texto 40
uns reises de Castela.
Na noite estrelecida
Comestas polo tempo,
xa afloxan as cadeas... O SONO DO REI ARTUR (fragmento)
¡irmáns asoballados Os vellos servidores e os nobres fazañosos
de xentes estranxeiras, escoitan ó Rei santo trementes e chorosos
ergámo-la bandeira azul e branca! e un sopro de misterio de iñorada fragancia
¡E ó pé da enseña da nazón galega bica as frentes reiales, revoando na estancia.
cantémo-lo dereito ¡Galahaz, docemente, diante o Rei axoella
a libertar a Terra! e lle amostra dos ollos a esmeralda onde
¡Irmáns no amor á Suevia espella
de lexendaria historia, crara, fúlxida, viva, con ardor de luceiro,
¡en pé! ¡en pé dispostos a visión miragrosa do día do Cebreiro:
a non morrer sin loita! o caliz que lampexa fulgor de eternidade
¡O día do Medulio e a pomba renascente da diviña Saudade!
con sangre quente e roxa
mercámo-lo dereito Texto 41
a libre, honrada chouza!
¡Xa está ó vento a bandeira azul e branca! Versos de alleas terras e de tempos idos.
¡A oliva nunha man, a fouce noutra, Sentirás un bater seco, inquedante,
berremos alto e forte: si pós a man enriba do meu peito:
«¡A nosa terra é nosa!» é un carpinteiro que non fondo, arfante,
labra meu cadaleito.
Texto 38 Bate que bate, con tenzón avesa,
A rosa de cen follas non o podo aturar nin repelir ...
¡Acaba, carpinteiro, acaba apresa
Naceume unha fror no peito, e déixame durmir!
no furo sombrizo e estreito (Versión galega dun poema de Heine)
crece que dá groria ver.
É bermella. ¡Foi tinguida
polo sangue da ferida,
que rachou para nacer!

351
 Repaso da unidade
Lectura
Galicia e Irlanda
A conexión histórica e literaria máis antiga entre Irlan-
da e España témola no pobo vido á Península Ibérica
dende a afastada Escitia, e que sería posteriormente o
creador dun reino celta en Irlanda.
Despois de asentarse temporalmente en diversos pun-
tos do Mediterráneo, entre eles Creta e Sicilia, chegan á
Península Ibérica elogran crear un reino.
Brath sería o xefe victorioso da conquista e primeiro
rei do novo país. Ó morrer deixou o reino ó seu fillo
Breoghan (Breogán), quen fundaría a cidade de Brigan-
tia (suponse que A Coruña) e unha torre preto do mar,
quizais a primitiva Torre de Hércules; aténdonos ao que
di o Leabhar Ghabhála [Libro das invasións], Ith, fillo de
Breoghan, subido na Torre de Hércules divisa ó lonxe,
en medio do mar, unha difusa illa. Este achado daría pé
para preparar unha expedición ata tan remoto lugar.
Xeograficamente está demostrado que dende a parte
máis alta da costa norte galega non se pode divisar Ir-
landa, nin nos días máis claros. Pero tampouco debemos
rexeitar abertamente a visión que tivo Ith.
Fora como fora, e sempre aceptando a explicación do
manuscrito irlandés, son capitaneados por este guerrei-
ro.
Os Tuatha de Dannan recibiron cordialmente a Ith e aos
seus pero sentiron medo de ser atacados polo pobo de
Brigantia.
Así cando Ith ía embarcar de regreso a España, foi ferido
mortalmente. Pero os guerreiros de Ith, con gran valor e
mestría, lograron conter os seus enemigos e facerse ao
mar. Ith, malia todo, morrería no barco antes de poder
chegar a Brigantia.
Ramón Sainero, Linguas e literaturas celtas.
Orixe e evolución (extracto)
No teu soñar de pedra
Lonxe, no alén mar, terra de acollida,
Sempre co corazón na patria ausente,
co pobo sufridor, coa pobre xente
libre fuches por fin da propia vida.
A liberdade era a túa medida,
a razón to teu ser –dun ser valente–
da firmeza dun canto consecuente
e a esperanza con todas compartida.
Verso a verso, se izou a túa bandeira:
berro alzado de fronte á tiranía
que te trouxo dolor e desventura.
Non tiñas, por fortuna, outra maneira,
outra arma contra tanta hipocrisía
¡e cos versos triunfaches da impostura!
Salvador García Bodaño, 47 poetas de hoxe cantan a Curros
Enríquez

A ctividades
1 Le os textos de Pondal na Escolma e anota os 5 A que parte da biografía de Curros se fai refe-
versos nos que se menciona a Breogán. Dilucida rencia no primeiro cuarteto do poema?
a que se refire o poeta en cada un deles e fai o
mesmo con outras referencias ao celtismo. 6 Que estrofa é o poema de García Bodaño? Uti-
lízaa tamén Curros nalgún dos textos da Escol-
2 Á parte dos literarios, que outros elementos cul- ma?
turais coñeces que relacionen a Galicia cos po-
7 Describe nunhas poucas liñas que diferenzas
bos celtas?
atopas entre a poesía de Pondal e a de Curros.
3 Atopa nos poemas de Pondal algunha alusión á
cultura grega.
Na web
4 Que calidades da personalidade e da obra de
Repasa os conceptos esenciais da unidade.
Curros se destacan no texto 2?

352
 Unidade 15

1
Unidade
En
Nalaweb
web
Autoavalíate completando o mapa
conceptual.

Esquema
Eduardo Pondal
Ponteceso (1835) - A Coruña (1917)
Vida Boa posición económica. Estudou Medicina pero non exerceu
Estivo presente no Banquete de Conxo e foi asiduo da Cova Céltica.
1ª etapa: predominio tendencia romántica.
Primeira versión de Os Eoas e «A campana de Anllóns».

Obra ETAPAS 2ª etapa: bardismo.

Ideoloxía galeguista baseada no celtismo.
Rumores de los pinos (1877), Queixumes dos pinos (1886).
Relaboración de Os Eoas.

Manuel Curros Enríquez

Celanova (1851) - A Habana (1908)
Estuda Dereito en Madrid. Volve a Ourense.
Vida
Ten un grave conflito coa igrexa por Aires da miña terra.
Volta a Madrid e emigra á Habana en 1894, onde morre
«Cántiga» (1869)

«A virxe do Cristal», «Unha voda en Einibó», «O gueiteiro de Penalta» (1877)

Liñas temáticas: social, intimista, costumista.

Obra Aires da miña terra (1880)
Formas que recollen a influencia da poesía popular
• Poema narrativo en nove partes. Ton satírico.
O divino Sainete • Modelo da Divina comedia.
• Crítica da sociedade do seu tempo.
O galego de Curros Caracterízase pola sinxeleza e claridade lingüística; e a riqueza e enxebreza idiomática.
• Recursos propios da linguaxe figurada pero incorporados ao galego popular.
Estilo
• Simbolismo inverso.
Relevancia Foi un poeta cívico de gran popularidade que contribuíu á consolidación do galego como lingua de cultura.

Outros escritores
Escritor costumista. Marcada finalidade didáctica.

Valentín Lamas Carvajal POESÍA: Espiñas, follas e frores, Saudades gallegas, A musa das aldeas.

PROSA: Gallegadas, O catecismo do labrego.

Ausencia de público lector.

Circunstancias contrarias ao
Crenza de que o galego só é apto para a poesía.
desenvolvemento da prosa
Dificultade para aceptar un discurso que non sexa intimista ou folclórico.

Marcial Valladares, primeiro novelista galego: Maxina ou a filla espúrea.

Antonio López Ferreiro: A tecedeira de Bonaval, O castelo de Pambre, O niño de pombas.

Propiedeades textuais
Continuador da poesía do s. xix.
A. Noriega Varela
Reivindicación do costumismo, o sentimentalismo e os temas populares.
A súa traxectoria poética abrangue todo o século xx.
Asimila trazos formais da poesía contemporánea.
Ramón Cabanillas
Incorpora temas da realidade social do momento.
É unha ponte entre o Rexurdimento e as correntes de vangarda dos novecentistas.

353
 Lecturas guiadas

Eduardo Pondal dádelle sepultura

A defensa da lingua é un tema recorrente no século xix.
Queixumes dos pinos Pondal denuncia a situación do galego e procura dignifica-
lo na creación literaria incluíndo cultismos e neoloxismos.
Queixumes dos pinos, ten unha estrutura cerrada: co-
meza e remata co canto dun bergantiñán que lembra a A paisaxe, o vento (= paso do tempo), as árbores (=
servidume da patria. Ao longo do libro vanse desenvol- fortaleza), as aves (= liberdade)a toponimia (=vinculo
vendo os temas máis representativos de Pondal. do poeta coa terra)... son elementos cargados de sig-
nificado simbólico. O poeta ten uns vínculos afectivos,
(Poema inicial) míticos e históricos con eles.
Polo baixo cantando A lingua tiveran
o bo bergantiñán A lingua tiveran
coa aguillada ó lombo por lingua de escravos;
e garboso ademán esqueceran os patrios acentos,
que a Ponte-Ceso leva suidosos e brandos.
en noite de luar Dos propios acentos
grave o carro de táboas, tiveran vergoña;
anteposto quizais; de cautivos falaran palabras
por cousas que no explica, de servos e ilotas.
dun fondo e vago afán, Deixaran os doces
mil escuras suidades acentos xocundos,
ceibando os ecos vai; por estrañas palabras de servos,
(...) ignaros e escuros.
A nai aflixida
da escura miseria,
ós propios tomara
En Pondal, o bardo é un personaxe tráxico e misterioso,
por xente estranxeira
superior aos mortais e incomprendido por estes. É o
e espantada escuitara dos fillos
encargado de transmitir a memoria do pobo e repre-
a plática serva.
senta a liberdade tanto individual como colectiva.
Feros corvos de Xallas
O bardo identifícase co poeta e está relacionado con
elementos simbólicos coma as aves ( corvos, cisne...). Ouh, da terra de Xallas, feros corvos
que vagantes andás,
Os bardos son nobre cousa sen pensar no destino,
e grande, e non comprendidos sen hoxe nin mañá,
na súa eterna viaxe ¡quen poidera ser voso compañeiro
soen asaz ser dos fillos pola agreste soedá!...
dos homes, e duros casos, Algo das vagas brétemas
muitos proban ós divinos algo das uces altas
Cando xazan do cisne algo dos libres corzos,
os febrentos despoxos e das feras brandas
sobre do verde da ribeira escura dos corvos vagamundos
e xa non se ouxa o canto harmonioso; que se espallan de Xallas polas gandras...

354
 Unidade 15

Manuel Curros Enríquez

Aires da miña terra (...)

Martiño naquel istante
Aires da miña terra é unha selección de 35 poemas con ver a Rosa parecéndolle, q
varias liñas temáticas: a liña costumista con «A Virxe do quixo falarlle... e non pudo...
Cristal», a liña intimista co poema «Ai» e a liña cívica co Asuspiróu... e morreuse.
poema «O último Fidalgo» (...)
«A Virxe do Cristal» narra a lenda dun milagre. O poe-
ma está dividido en 10 partes e con métrica variada. O autor, en ton íntimo e triste, fala da morte do seu fillo.
A historia transcorre en 1630. Os protagonistas son os
Ai!
namorados Rosa e Martiño que traballan para o señor
Como foi?...- Eu topábame fóra
de Vilanova. O antagonista é Xan de Ventrances que
cando as negras vixigas lle deron;
calumnia á moza. Martiño dálle creto e rompe a relación.
polo aramio súa nai avisoume
Entón a Virxe aparecéselle en soños a Rosa e cae do i eu vinme correndo.
ceo un cristal coa imaxe da Virxe. Rosa topa o cristal e a ¡Coitadiño! Sintindo os meus pasos
Virxe dille que é para demostrar a súa pureza. revolveu cara a min os seus ollos.
O pobo celebra o milagre e Rosa entra nun convento. Non me viu... e chorou...; ai!, xa os tiña
Martiño víngase de Xan arrincándolle a lingua. ceguiños de todo.
A narración acaba coa morte de Martiño en Allariz, Non me acordo que tempo estiven
sbore o berce de dor ddebruzado;
conxelado ao pé do convento de Rosa.
solo sei que me erguín co meu neno
A Virxe do Cristal sin vida nos brazos...
(...) Bolboreta de aliñas douradas
Entre a baixa servidume que te pousas no berce valeiro,
que don Xácome mantiña pois por el me perguntas, xa sabes
pra que lle coide dos eidos, qué foi do meu neno.
dos bés e das regalías,
estaban Martiño e Rosa: Aborda a decandencia da fidalguía coa descrición dun
(...) pazo arruinado. O que antes foi señor, agora é criado
—Ti quéresme moito... dun servo.
Rosiña... rosada...
Ti quéresme moito... O último fidalgo
Ti dícelo... e basta. Érmol-os seus saídos,
O mesmo dixeches Os cancelos pechados,
a Pedro Balada, Fundidos teitos, escaleiras, traves,
i a Xan de Ventraces Sin tellas o tellado,
i ó amo da casa... Non paso un dia pol-os seus lindeiros
(...) Sin pararme ante a casa d’ o fidalgo.
Estonces, unha Señora Non fumega a troneira,
toda de lus rodeada, Non s’escoitan nos páteos
de estreliñas coroada Os ladridos d’os cans, nin o sonoro
que como diamantes son, Rinchar d’os feros potros e cabalos.
cun mantelo na cabeza ¿Qué foy d’o morador d’esa vivenda,
de pano negro, moi lindo, O dono derradeiro
caladamente, surrindo, Védelo, ahí vay, mirayno...
entrou pola habitación. Cuberto c’o a coroza,
(...) Calzado o zoco, c’os seus bois falando,
—Cando con Cristo ún se casa, Encamíñase á vila
morre pró mundo... Para n’éla vender d’estrume un carro
—¡Rosiña! ¿Monxa ti? (...)

355
 Comentario de textos
Texto 1
Mentres vai entrando a xente no lugar da representa-
ción, o Borralleiro, o Corregalos, a Choqueira, a Mada-
mita e o Troteiro, maquíllanse, vístense e arranxan os
derradeiros detalles, nun espazo disposto entremedias
do púbrico, percurando conquerir a súa axuda en tales
facendas.
Levan longos saios de pano vello e cubren as súas fa-
cianas con carozas ou maquillaxe craro e mesto, ase-
mellándose a pantasmas ou máscaras de antroido cho-
queiro.
Faise o escuro.
Espállanse por antre o púbrico, alumeados pola velaíña
luz de candís e escomenzan a envolvelo no queixume
dos seus laios, que irán medrando de volume até en-
chelo todo dun berro adoecido e témero.
Corregalos. Na terra da que somos nós, os campos
apodrecían na soedade!
Borralleiro. As xentes fuxían dos seus lares pra terras
que lles eran estranas!
Troteiro. A fame e a ruindade feiticeira de forzas en-
diañadas ampuxaba aos nosos mellores vinculeiros a
deixar a terra que os vira nacer e medrar!
Madamita. O arrecendo dos verdes piñeiros tornárase
tufo de ulir desacougante!
356
Choqueira. Os ríos baixaban cubertos do prateado res-
prandor das troitas mortas!
Corregalos. O gando adoecía na paseniña agonía de
febres e andacios porcalleiros!
Borralleiro. Tiñamos unha terra rica e de proveito i
esmorecía escachada en mil anacos pequechos sin
arranxo nin contento!
Troteiro. Tiñamos unha terra rica e de proveito e xemia-
mos baixo o pé aldraxante do estranxeiro!
Madamita. A fala de xentes alleas asoballaba á dos no-
sos devanceiros!
Corregalos. A fame, a pouquedade e o longo tremar
medoñente fixo que en todos nós se acougaran os
anceios de dar remate ó xunguimento!
Troteiro. E o berro adoecido de milleiros de xentes
sinxelas ergueuse polos camiños, enchendo o ar de
sons de loita e quecer de lume xusticieiro!
Borralleiro. Recramando a pronta desaparición da an-
guria e o desacougo da face da nosa terra!
Madamita. O sangue dos nosos antergos, pacentemente
derramada, fíxose cramor no cumio dos outeiros!
Voltan paseniña e rumorosamente ao espazo disposto
entremedias do púbrico.
Roberto Vidal Bolaño, Ledaíñas pola morte do meco.
Ed. Pico Sacro
 Unidade 15

O comentario de textos dramáticos

Estrutura externa (análise da forma)

As anotacións
Para analizar a estrutura externa dunha obra dramática
cómpre facer referencia aos seguintes aspectos: As anotacións axudan a establecer as coordenadas
espazo-temporais, o ambiente e a caracterización
dos personaxes.
Subxénero dramático
A maior ou menor presenza de anotacións nun tex-
Neste apartado debemos indicar se a obra é unha
to dramático adoita estar relacionada con dous as-
traxedia, unha omedia, un drama...
pectos: a maior riqueza ou pobreza escenográficas
e as intencións do autor.
O diálogo dramático
O diálogo é o elemento estruturador do texto dra- A lingua
mático.
Neste apartado debemos estudar:
A súa función é axudar a construír a acción, para con-
figurar a psicoloxía dos personaxes e para facilitar in- ■■ Recursos estilísticos
formación sobre as coordenadas espazo-temporais. ■■ Recursos literarios
No comentario de textos teatrais deberase diferen- ■■ Nivel de lingua
ciar entre:
■■ Rexistro de lingua
■■ Diálogo.
■■ Léxico
■■ Monólogo.
■■ Apartes.
1 Comenta, seguindo todos os pasos estudados, o se-
Ademais, cómpre establecer a función de cada un.
guinte fragmento dun texto dramático.

357
 Apéndice
1. Fundamentos de métrica 2. Figuras literarias

Medida dos versos Tropos

–– Se a última palabra é aguda, cóntase unha sílaba máis. ■■ Comparación. Semellanzas entre termos:
–– Se a última palabra é esdrúxula, cóntase unha sílaba Corda muda na lira torva
menos. como coitelo fera,
–– Se a última palabra é grave non se modifica o cómputo. como un tronido rouca.
M. Curros Enríquez
Licencias métricas ■■ Hipérbole. Esaxeración:
Diérese: Permite a separación métrica de dúas vogais que Así como é graxento o corpo, tamén o miolo de D.
forman ditongo (e-mo-ci-ón). Celidonio. Se lle escachasen a testa, que tiña que
Sinérese: Consiste en facer un ditongo con dúas vogais que
non o constitúen (re-soa).
ser con pau-ferro e picaraña, en lugar dunha sesada
Sinalefa: Reduce dúas sílabas a unha cando unha palabra había atopar un unto.
remata por vogal e a seguinte comeza tamén por vogal (po- V. Risco
breal- ma).
Hiato ou dialefa: Cóntanse dúas sílabas aínda que puidera ■■ Metáfora. Substitución dun elemento por outro co
haber sinalefa (po-bre-al-ma). que ten unha relación de semellanza:
...o meu corazón é unha rosa de cen follas.
Clasificación dos versos Rosalía de Castro

■■ De arte menor, menos de 8 sílabas. ■■ Metonimia. Substitución dun elemento por outro
■■ De arte maior, máis de 8 sílabas. vinculado por contigüidade ou causalidade:
A lúa no adro.
A estrofa R. Cabanillas
Chámase estrofa á combinación dun número determi- ■■ Sinestesia. Transferencia de significados referidos a
nado de versos que se repite de modo regular nunha sentidos diferentes:
composición. Estas son as máis comúns:
...cas cores agrias da luxuria e da cubiza...
Luís Seoane
Versos Tipo Rima
2 Pareado aa/aa ason./consonante Figuras de dicción
3 Terceto 11 A-A consonante (nivel fónico)
Cuarteto 11 ABBA consonante De repetición
Sirventesio 11 ABAB consonante ■■ Aliteración. Repetición de sons semellantes:
Cuarteta: 8 abab consonante Peta o Piquelo no encino
4
Cuadernavía 14 AAAA consonante
tropicando nas pedras
depenicando na hedra...
Copla -a-a asonante
Uxío Novoneyra
Redondilla 8 abba consonante
arte maior, rima variable, ■■ Onomatopea. Son articulado que imita o son real da
Quinteto natureza:
consonante
5 arte menor, rima variable, ...xas-ca-rras-chás das cunchiñas,
Quintilla
consonante xurre-xurre das pandeiras...
Lira 7a 11B 7a 7b 11B consonante Rosalía de Castro

6 Sexteto
arte maior, rima variable, ■■ Paronomasia. Aproximación de palabras con son se-
consonante mellante e sentido diferente:
arte maior, rima variable, Os fíos da auga
7 Sétima
consonante
técense cos fíos do sono
8 Oitava real 11 ABABABCC consonante que eu soño.
10 Décima 8 abbaaccddc consonante Uxío Novoneyra

358
 Apéndice
Figuras de construción (nivel morfosintáctico) De acumulación
■■ Enumeración. Sucesión de palabras coa mesma fun-
De omisión
ción sintáctica:
■■ Asíndeto. Supresión de conxuncións: Pasaban portais, tendas, teatros, cines, garaxes,
Feixes de labradores, mariñeiros, xograres, cabarets, bancos, escritorios, cafés, bares,
estudantes, obreiros, artesáns, cervexerías, leiterías, almacéns...
cregos do Papa Xoán. V. Risco
X. Lorenzo Varela ■■ Pleonasmo. Acumulación redundante de termos in-
■■ Elipse. Supresión dalgún elemento da frase sen alte- necesarios:
rar a comprensión: Pouco pode importarme
O Fiz de Cotovelo era un tangaleirán moi mouro de que a noite chore bágoas de orballada.
cara, que andaría polos corenta [anos], antes máis Darío Xohán Cabana
que menos. De alteración da concordancia
Ánxel Fole ■■ Anacoluto. Ruptura da concordancia gramatical
(efecto ilóxico):
■■ Zeugma. Exprésase un termo nun enunciado e so-
breenténdese nos seguintes: Porque o que quero é que me deixen en pace, que
xa non aturo máis... e que, ¡pola nai que me pariu!
Os casales estaban lonxe, os alboredos tamén
E. Blanco Amor
[estaban lonxe].
Castelao De posición
■■ Hipérbato. Alteración da orde lóxica das palabras na
De repetición frase ou oración:
■■ Anadiplose. Repetición do último elemento dun NA XERFA esvara o sol
grupo de palabras ao comezo do grupo seguinte: Manuel Antonio
...deixa que canten, Marica; Figuras de pensamento (nivel léxico-semántico)
Marica, deixa que canten. Intencionais
Rosalía de Castro
■■ Lítote. Negación do contrario do que se quere afirmar:
■■ Anáfora. Repetición da mesma palabra ou grupo ao As almas escravas,
comezo do verso: de ideas non grandes,
Pedra dos tempos sen tempo, van pensando mil cousas femíneas...
pedra dun ollar sen ollos. Eduardo Pondal
X. Lorenzo Varela ■■ Prosopopea. Atribución de calidades humanas a ou-
■■ Epanadiplose. Repetición dunha palabra ao comezo tros seres:
e final dun verso: ...a lúa rompe a rir nunha gargallada.
Tempo metido no tempo... M. Curros Enríquez
Alfonso Pexegueiro Afectivas
■■ Epífora. Repetición dunha palabra ao final dunha ■■ Interrogación retórica. Pregunta da cal non se agar-
frase ou dun verso: da resposta:
Prometeo infeliz! Quen che daría
Dende fai séculos loitan en Galiza
o aire, o sol, a braña, as flores certas
os homes cas ratas.
e a gándara que encanta a cotovía?
Vencendo sempre as ratas.
A. Iglesia Alvariño
Luís Seoane
Lóxicas
■■ Polisíndeto. Repetición de conxuncións que non esi-
■■ Antítese. Oposición de elementos contrarios:
xe a sintaxe:
Eu son a voz do pobo,
Cando esperare é ser onda de río
que canta e ri con il,
que corre, e bule, e vai, e pasa e ruxe...
a voz que chora.
A. Iglesia Alvariño Lois Diéguez

359
 3. Prefixos e sufixos
Prefixos de orixe latina e grega
a-, ab-, abs- Afastamento mini- Pequeno trans-, tras- A través de hiper- Exceso

a-, ad- Aproximación minus- Menos ultra- Máis alá de hipo- Escaseza

ambi- Dualidade multi- Moitos uni- Un iso- Igual

ante- Anterioridade omni- Todo vice-, vis- Substituto de meta- Mudanza

bi-, bis- Duplicidade peni- Case a-, an- Negación micro- Pequeno
Dunha e outra
circun- Arredor de per- Movemento anfi- mono- Un, único
parte
co-, con-, com- Simultaneidade pluri- Varios anti- Oposición neo- Novo

contra- Oposición plus- Máis arce-, arqui- Posición superior pan-, pant- Todo
Movemento de Un mesmo,
de- pos- (post-) Posterioridade auto- orto- Correcto
arriba abaixo propio
Movemento a
des- Separación pre- Anterioridade dia- para- Á beira de
través de
di-, dis- Negación pro- Cara adiante en- Dentro peri- Arredor de
Movemento
es-, ex- re- Regresión endo- Interior poli- Varios
cara a fóra
Movemento
extra- Fóra de retro- eu- Ben proto- O primeiro
cara atrás
i-, in- Negación semi- Metade epi- Sobre si-, sin- Simultaneidade
Movemento
i-, in-, (en-) sub-, su-, so- Por baixo de helio- Sol tele- Lonxe
cara a dentro
inter-, (entre-) No medio de super- Por riba de hemi- Metade tetra- Catro

intra-, intro- Interior supra- Sobre hemo- Sangue zoo- Animal

Sufixos alterativos
-azo, -aza: homazo -udo, -uda: narigudo -etón, -etona: mocetón
Aumentativos
-ón, -ona: durmiñona -ote, -ota: rapazota
-iño, -iña: pequeniña -echo, -echa: cornecho -exo, -exa: lugarexo
-olo, -ola: cabezolo
Diminutivos -elo, -ela: castrelo -acho, -acha: populacho -ico, -ica: fachico
-uco, -uca: leiruco
-ocho, -ocha: morocha -ete, -eta: saquete -ote, -ota: mozote
-aco, -aca: tipaco -ancho: ferrancho -olo, -ola: rapazolo
-allo: cascallo -ello: pendello -ote: ferrote -uxe, -uxa: cabuxa
Despectivos
-acho, -acha: ricacha -exo: animalexo -uco, -uca: fachuco -uza: xentuza
-án, -ana: testana -oupo, -oupa: casoupa -ucho, -ucha: festucha

Sufixos derivativos
-ado, -ada: niñada -ame: raigame -al: toxal -edo: rochedo
Colectivos
-axe: pelaxe -ario: semanario -eiro: cancioneiro -ido: seixido
De oficio -eiro, -eira: panadeira -dor, -dora: afiador -nte: tratante -ista: ciclista
-ción: radiación -mento: atrevemento -ido: batido -ncia: alternancia
De acción
-dura: mordedura -ado: achado -nza: diferenza -zo: cansazo
deiro: apeadeiro -dor: cebador -ía: notaría -eiro: lameiro
De lugar
-doiro: mazadoiro -ado: beirado -ario: acuario -aría/-ería: panadaría
De golpe -ada: lapada -azo: lampreazo -ón: pisotón
-án, -á: camariñán -és, -esa: escocés -erio, -eria: sumeria
Xentilicios -ino, -ina: monfortina
-ano, -ana: peruano -eño, -eña: hondureña -ego, -ega: cebreirego
De tempo -ado, -ada: tempada -eira: sementeira -ía: tardía -izo: outonizo

360
 Apéndice
4. Verbos irregulares

Modo Indicativo
PRETÉRITO PRETÉRITO PRETÉRITO FUTURO
PRESENTE FUTURO
IMPERFECTO PERFECTO IMPERFECTO HIPOTÉTICO
caibo cabía couben coubera caberei cabería
cabes cabías coubeches couberas caberás caberías
cabe cabía coubo coubera caberá cabería
caber
cabemos cabiamos coubemos couberamos caberemos caberiamos
cabedes cabiades coubestes couberades caberedes caberiades
caben cabían couberon couberan caberán caberían
caio caía caín caera caerei caería
caes caías caíches caeras caerás caerías
cae caía caeu caera caerá caería
caer
caemos caïamos caemos caeramos caeremos caeriamos
caedes caïades caestes caerades caeredes caeriades
caen caían caeron caeran caerán caerían
dou daba dei dera darei daría
dás dabas deches deras darás darías
dá daba deu dera dará daría
dar
damos dabamos demos deramos daremos dariamos
dades dabades destes derades daredes dariades
da daban deron deran darán darían
digo dicía dixen dixera direi diría
dis dicías dixeches dixeras dirás dirías
di dicía dixo dixera dirá diría
dicir
dicimos diciamos dixemos dixeramos diremos diriamos
dicides diciades dixestes dixerades diredes diriades
di dicían dixeron dixeran dirán dirían
estou estaba estiven estivera estarei estaría
estás estabas estiveches estiveras estarás estarías
está estaba estivo estivera estará estaría
estar
estamos estabamos estivemos estiveramos estaremos estariamos
estades estabades estivestes estiverades estaredes estariades
están estaban estiveron estiveran estarán estarían
fago facía fixen fixera farei faría
fas facías fixeches fixeras farás farías
fai facía fixo fixera fará faría
facer
facemos faciamos fixemos fixeramos faremos fariamos
facedes faciades fixestes fixerades faredes fariades
fa facían fixeron fixeran farán farían
hei había houben houbera haberei habería
has habías houbeches houberas haberás haberías
ha/hai había houbo houbera haberá habería
haber
habemos habiamos houbemos houberamos haberemos haberiamos
habedes habiades houbestes houberades haberedes haberiades
han habían houberon houberan haberán haberían
vou ía fun fora irei iría
vas ías fuches foras irás irías
vai ía foi fora irá iría
ir
imos iamos fomos foramos iremos iriamos
ides iades fostes forades iredes iriades
van ían foron foran irán irían

361
 Modo Subxuntivo Formas Nominais
Modo
PRETÉRITO Imperativo INFINITIVO XERUNDIO
PRESENTE FUTURO
IMPERFECTO PERSOAL PARTICIPIO
caiba coubese couber caber
caibas coubeses couberes caberes
cabe
caiba coubese couber caber cabendo
caibamos coubésemos coubermos cabermos cabido
cabede
caibades coubésedes couberdes caberdes
caiban coubesen couberen caberen
caia caese caer caer
caias caeses caeres caeres
cae
caia caese caer caer caendo
caiamos caésemos caermos caermos caído
caede
caiades caésedes caerdes caerdes
caian caesen caeren caeren
dea dese der dar
deas deses deres dares
dá
dea dese der dar dando
deamos désemos dermos darmos dado
dade
deades désedes derdes dardes
dean desen deren daren
diga dixese dixer dicir
digas dixeses dixeres dicires
di
diga dixese dixer dicir dicindo
digamos dixésemos dixermos dicirmos dito
dicide
digades dixésedes dixerdes dicirdes
digan dixesen dixeren diciren
estea estivese estiver estar
esteas estiveses estiveres estares
está
estea estivese estiver estar estando
esteamos estivésemos estivermos estarmos estado
estade
esteades estivésedes estiverdes estardes
estean estivesen estiveren estaren
faga fixese fixer facer
fagas fixeses fixeres faceres
fai
faga fixese fixer facer facendo
fagamos fixésemos fixermos facermos feito
facede
fagades fixésedes fixerdes facerdes
fagan fixesen fixeren faceren
haxa houbese houber haber
haxas houbeses houberes haberes
—
haxa houbese houber haber habendo
haxamos houbésemos houbermos habermos habido
—
haxades houbésedes houberdes haberdes
haxan houbese houberen haberen
vaia fose for ir
vaias foses fores vai ires
vaia fose for ir indo
vaiamos fósemos formos vamos irmos ido
vaiades fósedes fordes ide irdes
vaian fosen foren iren

362
 Apéndice
Modo Indicativo
PRETÉRITO PRETÉRITO PRETÉRITO FUTURO
PRESENTE FUTURO
IMPERFECTO PERFECTO PLUSCUANPERFECTO HIPOTÉTICO

oio oía oín oíra oirei oiría

oes oías oíches oíras oirás oirías
oe oía oíu oíra oirá oiría
oír
oímos oïamos oímos oiramos oiremos oiriamos
oídes oïades oístes oirades oiredes oiriades
oen oían oíron oíran oirán oirían
podo podía puiden puidera poderei podería
podes podías puideches puideras poderás poderías
pode podía puido puidera poderá podería
poder
podemos podiamos puidemos puideramos poderemos poderiamos
podedes podiades puidestes puiderades poderedes poderiades
poden podían puideron puideran poderán poderían
poño poñía puxen puxera poñerei poñería
pos poñías puxeches puxeras poñerás poñerías
pon poñía puxo puxera poñerá poñería
poñer
poñemos poñiamos puxemos puxeramos poñeremos poñeriamos
poñedes poñiades puxestes puxerades poñeredes poñeriades
poñen poñían puxeron puxeran poñerán poñerían
poño puña puxen puxera porei poría
pos puñas puxeches puxeras porás porías
pon puña puxo puxera porá poría
pór
pomos puñamos puxemos puxeramos poremos poriamos
podes puñades puxestes puxerades poredes poriades
pon puñan puxeron puxeran porán porían
prazo pracía prouguen prouguera pracerei pracería
praces pracías prougueches prougueras pracerás pracerías
prace pracía prougo prouguera pracerá pracería
pracer
pracemos praciamos prouguemos prougueramos praceremos praceriamos
pracedes praciades prouguestes prouguerades praceredes praceriades
pracen pracían prougueron prougueran pracerán pracerían
quero quería quixen quixera quererei querería
queres querías quixeches quixeras quererás quererías
quere quería quixo quixera quererá querería
querer
queremos queriamos quixemos quixeramos quereremos quereriamos
queredes queriades quixestes quixerades quereredes quereriades
queren querían quixeron quixeran quererán quererían
sei sabía souben soubera saberei sabería
sabes sabías soubeches souberas saberás saberías
sabe sabía soubo soubera saberá sabería
saber
sabemos sabiamos soubemos souberamos saberemos saberiamos
sabedes sabiades soubestes souberades saberedes saberiades
saben sabían souberon souberan saberán saberían
son era fun fora serei sería
es eras fuches foras serás serías
é era foi fora será sería
ser
somos eramos fomos foramos seremos seriamos
sodes erades fostes forades seredes seriades
son eran foron foran serán serían

363
 Modo Subxuntivo Formas Nominais
Modo
PRETÉRITO Imperativo INFINITIVO XERUNDIO
PRESENTE FUTURO
IMPERFECTO PERSOAL PARTICIPIO
oia oíse oír oír
oias oíses oíres oíres
oe
oia oíse oír oír oíndo
oiamos oísemos oírmos oírmos oído
oíde
oiades oísedes oírdes oírdes
oian oísen oíren oíren
poida puidese puider poder
poidas puideses puideres poderes
pode
poida puidese puider poder podendo
poidamos puidésemos puidermos podermos podido
podede
poidades puidésedes puiderdes poderdes
poidan puidesen puideren poderen
poña puxese puxer poñer
poñas puxeses puxeres poñeres
pon
poña puxese puxer poñer poñendo
poñamos puxésemos puxermos poñermos posto
poñede
poñades puxésedes puxerdes poñerdes
poñan puxesen puxere poñeren
poña puxese puxer pór
poñas puxeses puxeres pores
pon
poña puxese puxer pór pondo
poñamos puxésemos puxermos pormos posto
ponde
poñades puxésedes puxerdes pordes
poñan puxesen puxeren poren
praza prouguese prouguer pracer
prazas prougueses prougueres praceres
prace
praza prouguese prouguer pracer pracendo
prazamos prouguésemos prouguermos pracermos pracido
pracede
prazades prouguésedes prouguerdes pracerdes
prazan prouguesen prougueren praceren
queira quixese quixer querer
queiras quixeses quixeres quereres
quere
queira quixese quixer querer querendo
queiramos quixésemos quixermos querermos querido
querede
queirades quixésedes quixerdes quererdes
queiran quixesen quixeren quereren
saiba soubese souber saber
saibas soubeses souberes saberes
sabe
saiba soubese souber saber sabendo
saibamos soubésemos soubermos sabermos sabido
sabede
saibades soubésedes souberdes saberdes
saiban soubesen souberen saberen
sexa fose for ser
sexas foses fores seres
sé
sexa fose for ser sendo
sexamos fósemos formos sermos sido
sede
sexades fósedes fordes serdes
sexan fosen foren seren

364
 Apéndice
Modo Indicativo
PRETÉRITO PRETÉRITO PRETÉRITO FUTURO
PRESENTE FUTURO
IMPERFECTO PERFECTO PLUSCUANPERFECTO HIPOTÉTICO

teño tiña tiven tivera terei tería

tes tiñas tiveches tiveras terás terías
ten tiña tivo tivera terá tería
ter
temos tiñamos tivemos tiveramos teremos teriamos
tendes/tedes tiñades tivestes tiverades teredes teriades
teñen tiñan tiveron tiveran terán terían

traio traía trouxen trouxera traerei traería

traes traías trouxeches trouxeras traerás traerías
trae traía trouxo trouxera traerá traería
traer
traemos traïamos trouxemos trouxeramos traeremos traeriamos
traedes traïades trouxestes trouxerades traeredes traeriades
traen traían trouxeron trouxeran traerán traerían

vallo valía valín valera valerei valería

vales valías valiches valeras valerás valerías
vale valía valeu valera valerá valería
valer
valemos valiamos valemos valeramos valeremos valeriamos
valedes valiades valestes valerades valeredes valeriades
valen valían valeron valeran valerán valerían

vexo vía vin vira verei vería

ves vías viches viras verás verías
ve vía viu vira verá vería
ver
vemos viamos vimos viramos veremos veriamos
vedes viades vistes virades veredes veriades
ven vían viron viran verán verían

veño viña vin viñera virei viría

vés viñas viñeches viñeras virás virías
vén viña veu viñera virá viría
vir
vimos viñamos viñemos viñeramos viremos viriamos
vindes/vides viñades viñestes viñerades viredes viriades
veñen viñan viñeron viñeran virán virían

5. Verbos regulares con alternancia vocálica

Verbos en -er (verbos da 2ª conxugación)

Alternancia /e/ - /ɛ/ no presente de indicativo: Alternancia /o/ - /ɔ/ no presente de indicativo:

bebo /e/ bebemos /e/ como /o/ comemos /o/

bebes /ɛ/ bebedes /e/ comes /ɔ/ comedes /o/
bebe /ɛ/ beben /ɛ/ come /ɔ/ comen /ɔ/

Defender, entender, erguer, esquecer, feder, ferver, meter, pren- Cocer, coller, coser, chover, doer, escorrer, moer, morder, morrer,
der, remexer, render, rexer, temer, tender, vencer... mover, percorrer, roer, romper, sorber, toller.

365
 Modo Subxuntivo Formas Nominais
Modo
PRETÉRITO Imperativo INFINITIVO XERUNDIO
PRESENTE FUTURO
IMPERFECTO PERSOAL PARTICIPIO
teña tivese tiver ter
teñas tiveses tiveres teres
ten
teña tivese tiver ter tendo
teñamos tivésemos tivermos termos tido
tende/tede
teñades tivésedes tiverdes terdes
teñan tivesen tiveren teren
traia trouxese trouxer traer
traias trouxeses trouxeres traeres
trae
traia trouxese trouxer traer traendo
traiamos trouxésemos trouxermos traermos traído
traede
traiades trouxésedes trouxerdes traerdes
traian trouxesen trouxeren traeren
valla valese valer valer
vallas valeses valeres valeres
vale
valla valese valer valer valendo
vallamos valésemos valermos valermos valido
valede
vallades valésedes valerdes valerdes
vallan valesen valeren valeren
vexa vise vir ver
vexas vises vires veres
ve
vexa vise vir ver vendo
vexamos vísemos virmos vermos visto
vede
vexades vísedes virdes verdes
vexan visen viren veren
veña viñese viñer vir
veñas viñeses viñeres vires
ven
veña viñese viñer vir vindo
veñamos viñésemos viñermos virmos vido
vinde/vide
veñades viñésedes viñerdes virdes
veñan viñesen viñeren viren

Verbos en -ir (verbos da 3ª conxugación)

Alternancia /i/ - /e/ Alternancia /e/ - /ɛ/ - /i
PRES. INDIC. PRES. SUBX. IMPERATIVO PRES. INDIC. PRES. SUBX. IMPERATIVO
advirto advirta sirvo /i/ sirva
advirtes advirtas advirte serves /ɛ/ sirvas sirve
advirte advirta serve /ɛ/ sirva
advertimos advirtamos servimos /e/ sirvamos
advertides advirtades advertide servides /e/ sirvades servide
advirten advirtan serven /ɛ/ sirvan
Competir, concernir, divertir, dixerir, espir, inxerir, medir, pedir, Conseguir, consentir, ferir, malferir, mentir, perseguir, proseguir,
preferir, reflectir, repetir, suxerir, vestir... seguir, sentir, resentir.

Alternancia /u/ - /ɔ/ no presente de indicativo:

durmo /u/ durmimos /u/
dormes /ɔ/ durmides /u/
dorme /ɔ/ dormen /ɔ/

Acudir, bulir, cubrir, cumprir («ser mester»), cuspir, engulir, fundir,

fuxir, lucir, muxir, pulir, ruxir, sacudir, subir, sufrir, sumir, tusir, ulir,
urdir, xunguir, xurdir.

366