ESO

Lingua
galega
1
e literatura
Xoán López Viñas
Cilha Lourenço Módia
María Vilariño Suárez
Lingua galega
e literatura
1.º ESO

Xoán López Viñas

Cilha Lourenço Módia
María Vilariño Suárez
© 2015 Baía Edicións

© 2015 Xoán López Viñas

Cilha Lourenço Módia
María Vilariño Suárez

ISBN: 978-84-9995-167-6
Depósito Legal: C 892-2015

Edita: Baía Edicións

Polígono Pocomaco, 2.ª Avenida
Parcela A2 / 22
15190 A Coruña
Tel.: (+34) 981 174 296
Fax: (+34) 981 915 698

www.baiaedicions

Ilustracións: © Jacobo Fernández Serrano

Fotografía da capa: © Chencho Mendoza

Impresión: Lugami Artes Gráficas, Betanzos

Distribución:
Consorcio Editorial Galego
pedimentos@coegal.com

A equipa autorial quere agradecer a colaboración na elaboración deste libro de Montserrat

Domínguez Pérez, Rocío Dourado Fernández, Vanessa García  Calvo, Francisco González
Lousada, Rebeca López Viñas, Paulo Martínez Lema e Sonia Salceda Millarengo, alén do
profesorado e do persoal de administración do IES Isaac Díaz Pardo de Sada.

Co fin de ofrecermos un modelo de lingua homoxéneo e coherente, os textos empregados nas

lecturas e nos exemplos foron adaptados lingüisticamente.

Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización dos seus
titulares, salvo excepción prevista pola lei. Diríxase a CEDRO (Centro Español de Derechos Reprográficos) se necesita fotocopiar ou escanear algún
fragmento desta obra (www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).
Lingua galega
e literatura
1.º ESO

Xoán López Viñas

Cilha Lourenço Módia
María Vilariño Suárez
Contidos
Expresión
Lectura Léxico Gramática
escrita

1
Bandeiras negras Biografía Corpo humano Comunicación. A lingua
e a súa organización

[9-26] 10 13 14  16

2
“Practicas a ecoloxía Diario Parentesco Palabra e categorías gra-
doméstica?” maticais. Concordancia.
Funcións sintácticas na
[27-44] 28 31 32 cláusula 34

3
“Un vampiro moi Carta Casa Substantivo
atrevido” e “Historia
dunha noite de medo”
[45-62] 46 49 50 52

4
“Os problemas de Palíndromo Escola Adxectivo
dona Gramática”

[63-80] 64 67 68 70

5
O caderno de Ánxela Guía de viaxe Tempo cronolóxico Pronome (I):
pronome persoal
tónico
[81-98] 82 85 86 88

6
“O primeiro e-reader Microrrelato Tempo atmosférico Pronome (II):
naceu en Ferrol” pronome persoal
átono; artigo
[99-116] 100 103 104 106
Pronome (III): demostrativo
7
“Cincenta” e Noticia Medios de
“Leaving New York transporte posesivo, identificador
never easy” cuantificador, numeral,
relativo, interrogativo
[117-134] 118 121 122 e exclamativo 124

8
A sensación de Folleto publicitario Alimentación (I) Verbo
Camelot

[135-152] 136 139 140 142

9
“Contos para nenos Cuestionario Alimentación (II) Conxugación verbal
que dormen
deseguida”
[153-170] 154 157 158 160

10
“Lingua de signos: Crítica Animais Adverbio,
as palabras nas mans preposición
e no rostro” e conxunción
[171-188] 172 175 176 178

11
“Bando” e Haiku Árbores e plantas Texto e
“Esta miña urbe ten propiedades 
moitos defectos” textuais
[189-206] 190 193 194 196

12
“De como Valentino Horóscopo Paisaxe rural e Texto descritivo
Rufini e Âkil Pillabán paisaxe urbana e texto narrativo
dan conta das súas
[207-224] historias” 208 211 212 214
Cada tema finaliza con unha páxina de reforzo das competencias e outra con autoavaliacións.
u
 Expresión Técnicas Lingua e
Ortografía Literatura
oral de traballo sociedade

Quen es? Alfabeto: letras e Literatura e Definición e busca

dígrafos linguaxe literaria no dicionario

19 20 22 24
Onde estás? Sílaba. Ditongo, triton- Recursos Linguas
go e hiato estilísticos (I) do mundo

37 38 40 42
Que fas? Acentuación (I): Recursos Subliñado
regras xerais estilísticos (II)

55 56 58 60
Imos á escola? Acentuación (I): Xéneros literarios Linguas
ditongos, tritongos e de Europa
hiatos; diérese
73 74 76 78
Cando foi? Acentuación (III): Xénero lírico (I): Resumo
acentuación métrica
diacrítica
91 92 94 96
Que tempo vai? Puntuación (I): Xénero lírico (II): Linguas da
punto, vírgula e rima e estrofa Península Ibérica
punto e vírgula
109 110 112 114
Como imos? Puntuación (II): Xénero lírico (III): Esquema
dous puntos, puntos poema
suspensivos e sinais
de interrogación e
127 de exclamación 128 130 132
Estás informado/a? Puntuación (III): Xénero narrativo (I): Lingua galega
trazo curto, medio voz narrativa
e longo, parénteses
145 e aspas  146 148 150
Que facemos de Uso de b e v Xénero narrativo (II): Traballo
comer? acción, personaxes, académico
espazo e tempo
163 164 166 168
Gústanche os Uso de h. Xénero dramático (I): Preconceptos
animais? Uso de x e s texto teatral lingüísticos

181 182 184 186

Paseamos? Grupos Xénero dramático (II): Exposición oral
consonánticos representación
teatral
199 200 202 204
Prefires campo Xuntos ou Banda deseñada Normalización
ou cidade? separados? na contorna

217 218 220 222

Incorpóranse
u Anexos que inclúen un apéndice gramatical, unha ficha de lectura, tres xogos de parchís e un proxecto por trimestre.
 Estrutura xeral do libro
Este manual de Lingua Galega e Literatura para o 1.º curso de ESO está dividido en doce unidades. Cada
unha delas presenta nove bloques: 1) Lectura; 2) Expresión escrita; 3) Léxico; 4) Gramática; 5) Expresión
oral; 6) Ortografía; 7) Literatura; 8)  Técnicas de traballo –unidades impares– / Lingua e Sociedade
–unidades pares–; 9) Reforzo e autoavaliación.

Alén diso, ao final do volume inclúense varios Anexos: un completo apéndice gramatical; tres xogos de
parchís para practicar os verbos; un modelo de ficha de lectura e un proxecto por trimestre.

1. Lectura
Textos próximos aos gustos e aos intereses do alumnado,
con calidade literaria, heteroxeneidade xenérica, paridade de
autores e autoras e contidos transversais
Desenvolvemento
u activo das estratexias de lectura
comprensiva, interpretación e reflexión textual
Fomento
u do hábito lector e creación de textos de inten-
ción literaria

2. Expresión
escrita

Modelos textuais diversos (do ámbi-

to cotián, de carácter formal e infor-
mal etc.)

3. Léxico Desenvolvemento
u das destrezas
de comprensión e de produción de
textos escritos correspondentes a
diferentes estruturas textuais

Vocabulario temático con apoio visual.

Fraseoloxía. Precisión léxico-semántica
Ampliación
u lexical
Uso
u eficaz do dicionario

4. Gramática

Funcionamento da lingua. Categorías

gramaticais. Gramática do texto
Recoñecemento
u e uso das
categorías gramaticais
Produción
u de textos orais e escritos
5. Expresión con adecuación, coherencia e
oral cohesión
Terminoloxía
u actualizada, conforme
a Gramática práctica da lingua
galega (Baía Edicións)

Práctica oral de diferentes situacións comunicativas (Quen es?;

Onde vives?; Que tempo vai?...)
Desenvolvemento
u das destrezas de comprensión e produción orais
Valoración
u e respecto pola pronuncia correcta –propia e allea– da
lingua galega
 6. Ortografía
Acentuación. Puntuación. Uso de determinadas letras e de
palabras xuntas ou separadas
Aplicación
u e valoración das normas ortográficas
Vinculación
u da ortografía coa fonética

7. Literatura

Xéneros literarios. Recursos estilísticos

Aplicación
u de técnicas de análise do contido literario
para a elaboración dun comentario textual
Fomento
u do gusto pola lectura e pola creación literaria

8. Lingua e
Sociedade Estratexias de análise e de síntese do contido. Elaboración de
8. Técnicas de
traballo traballos académicos
Coñecemento
u e aplicación de técnicas de análise e de síntese
do contido para facilitar o estudo
Nocións básicas de sociolingüística presentadas a través de
fichas de traballo lúdicas e intuitivas
Valoración
u e reflexión a respecto da diversidade lingüística e,
nomeadamente, do idioma galego

9. Reforzo e
autoavaliación

Reforzo das competencias e

autoavaliación dos contidos
e das destrezas

Neste libro traballamos...

Contidos
. que responden ao novo currículo da LOMCE
. que afianzan, reforzan e amplían as competencias
básicas
. que atenden á diversidade do alumnado
. que resaltan elementos transversais
Actividades
. orientadas a unha aprendizaxe autónoma e progresiva
. variadas, significativas e flexíbeis
. con diferentes graos de dificultade
. en que se utilizan as Tecnoloxías da Información e da
Comunicación

E todas as Competencias
L Comunicación lingüística. M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía.
D Competencia dixital. A Aprender a aprender. S Competencias sociais e cívicas. I Sentido de iniciativa
e espírito emprendedor. C Conciencia e expresións culturais.
 1
Unidade

Contidos
Lectura. Bandeiras Negras
Expresión escrita. Biografía
Léxico. Corpo humano
Gramática. Comunicación. A lingua e a súa organización
Expresión oral. Quen es?
Ortografía. Alfabeto: letras e dígrafos
Literatura. Literatura e linguaxe literaria
Técnicas de traballo. Definición e busca no dicionario
1 Lectura
Bandeiras negras
80 Cando eu tiña nove anos (sabíao por- da casa. A señora Bonnet olloume de 80
80 que, segundo dicían, pasaran nove arriba abaixo. 80
80 anos desde o grande incendio do alma- —Supoño que servirás. Como te cha- 45
80 cén dos Jefferson, un suceso que aínda mabas? 80
5 era rememorado nas noites de verán),
80 produciuse un acontecemento na casa —Providence. 5
80 grande: a filla máis nova, Edith, ía ca- Non vin chegar a labazada. Para ser tan 80
80 sar cun cabaleiro que vivía nunha illa mexericas, a señora Bonnet batía forte. 80
80 chamada Barbados. A noticia provo-
—Providence, “señora”. Non o esque- 50
10 cou alegría entre os escravos. Edith era zas. 80
80 caprichosa e malcriada, e mallaba nos
80 negros da casa polo mínimo motivo. Uns días despois, os meus amos ían 10
80 Ninguén a ía botar en falta. celebrar un baile para os colonos bran- 80
cos que vivían na illa. Eu apenas vira 80
80 Eu ía marchar con ela á afastada illa. o amo, un home aínda novo, fraco e 55
15 Eu era parte do enxoval: caixas e vultos roxo, quen, segundo os criados, nos 80
80 cheos de vestidos e de xoias, de chapeus últimos tempos estaba a comportarse 15
80 e de luvas, unha cadeliña con longas dun xeito raro. 80
80 guedellas brancas chamada Miss Bárba-
A noite do baile, a miña ama estreaba 80
20 ra e varios escravos negros. Negros aos
un novo vestido. Era de cor verde clara, 60
A autora 20 cales se arrincaba do seu fogar igual que
cunha gran saia amidonada e un esco- 20
80 se arrinca a unha cadela do resto da ma-
Ana María Galego Gen te con forma de U, e con moitos lazos 20
(Ferrol, 1970). É traduto- 80 nada. A ninguén lle importaba.
e repinicoques. De cor verde clara… 80
ra e profesora de Lingua
80 Os primeiros anos transcorreron sen até que me escorregou a bandexa coa 80
Castelá e Literatura no
ensino secundario. Ten 25 alteracións nunha vida chea de rutina merenda, e o té e a compota deixaron 65
publicado numerosas 25 e de traballo. Eu traballaba na bogada manchas escuras na saia do vestido. 25
obras dirixidas ao públi- 80 da casa, xunto con dúas mozas máis.
co xuvenil. Con Bandei- —Maldita negra zoupona! –berrou a 25
80 Todos os escravos estabamos arrepia-
ras Negras, a historia señora Bonnet, coa cara dunha viva cor 80
dunha moza que foxe da 80 dos ante os castigos da señorita Edith,
encarnada. 80
escravitude subindo a 30 agora señora Bonnet, que incluían gol-
un barco pirata, gañou o 30 pes nas plantas dos pés e queimaduras Tremín como un vimbio. Cando alcei 70
premio Meiga Moira no os ollos vin, arrepiada, que a señora 70
ano 2012. 30 con cigarros acesos.
Bonnet tiña un látego na man, un au- 70
80 Cando pasou pouco tempo desde que téntico látego de negreiro. 70
80 fixera os catorce anos, dixéronme que ía
35 ser a doncela da señora Bonnet. A outra Escoitei como rachaba o aire, e logo 70
35 rapaza que ocupaba o posto “tivera un sentín a dor máis intensa que experi- 75
35 accidente”. En realidade, saltara des- mentara na miña vida. O látego batéra- 7
80 de unha rocha dos cantís. Non podía me no ombro, fendendo a pel e a carne 7
80 imaxinar canto sufrimento tivo que até o óso. 7
80 aturar para tomar aquela decisión. —Edith, polo amor de Deus! 7
40 Laváronme, refregáronme ben e puxé- A dor enchérame os ollos de bágoas. 80
40 ronme un vestido novo e unha cofia na A través delas, vin o señor Bonnet que 1
80 cabeza. Despois fun ao cuarto da dona suxeitaba o brazo da súa muller. 2

10
 Lectura
1
80 —Déixame, Stede! Vou matar esa negra porcona! Olla —Marcho, rapaza. Todo na miña vida até agora foi un 80
80 o que lle fixo ao meu vestido! erro. Nunca debín casar con ela. Esta vida rematou 80
para min. 80
85 O señor Bonnet non ollou o vestido da súa muller se-
80 nón, para o meu pasmo, o ombro do cal escorregaba Envexei aquela liberdade de decidir, de inventar unha 105
5 o sangue. nova vida. El podía, eu non. Eu non? 80
80 —Rapaza, vai á cociña e que che curen iso. Lisca! —Léveme con vostede –murmurei. 5
80 Obedecín, correndo a todo correr e deixando un rega- —Non podes vir comigo sendo unha moza. Serás 80
90 to de pingas escuras ao meu paso. Fun á corte. De re- Chris, é un bo nome. Busca por aí algunhas roupas 80
80 pente, sentín o son duns pasos. Alguén camiñaba do do mozo que coida dos cabalos. E trae unhas tesoiras. 110
10 xeito máis silandeiro posíbel. Quedei pasmada ao ver Cómpre cortar esas guedellas. Tes que converterte 80
80 que era o amo, cargado cunhas alforxas. Empezou a nun mozo e ninguén debe sabelo. Entendes? 10
80 poñerlle a sela ao seu cabalo. Eu non sabía que facer, Entendín. Aquel home estaba a salvarme da morte. 80
95 mais nun intre tomara unha decisión. Un amo branco salvando unha escrava negra. Incrí- 80
80 —Señor… bel. 115
15 Virouse sobresaltado. —E outra cousa –engadiu–. Xa non son o teu amo. 80
Es libre. 15
80 —Ah, es ti. Que queres?
Xa o dixen. Incríbel. 80
80 —Non sei que facer, amo. Teño medo de ir á casa…
100 Suspirou. Sentou enriba dun montón de palla e pren- Galego Gen, Ana María (2012): Bandeiras negras
20 deu a súa cachimba. (A Coruña: Baía Edicións).

11
1 Lectura
Actividades

1. Procura no dicionario o significado das seguintes palabras.

enxoval (l. 15), bogada (l. 25), mexericas (l. 49), escorregaba (l. 86), sela (l. 94), cachimba (l. 101)

2. Nestes globos hai un conxunto de sílabas desorganizadas. Xúntaas para compores dous sinónimos
das palabras relacionadas enriba.
suceso (l. 4) w aturar (l. 39) w mexericas (l. 49) w escorregaba (l. 86) w silandeiro (l. 92)

en
to men bo xí es len l o
ven te fro c te si
s
n to a tar por ho m rre es va
e ce co na r i cas cio s
i
guan so o ni a ra ba
a tar

3. Resume o argumento do fragmento de Bandeiras Negras que vés de ler.

4. Sinala se estas afirmacións sobre o texto son verdadeiras ou falsas.

P O
Providence cobraba un pequeno salario polo seu traballo.
A vida que a pequena escrava levou en Barbados foi dura desde o principio.
Providence traballou durante moito tempo ao servizo da señora Bonnet.
A señora Bonnet foi moi dura con Providence.
O señor Bonnet pediulle a Providence que se vestise de home para fuxir.

5. Responde ás seguintes cuestións sobre o texto.

n Que feito lle permite a Providence calcular a súa idade?
n Que acontece no primeiro encontro entre Providence e a señora da casa?
n Por que cres que o señor Bonnet decide axudar a Providence?

6. Na lectura aparecen tres personaxes principais: Providence, Edith Bonnet e Stede Bonnet. Que carac-
terísticas psicolóxicas definen a personalidade de cada un deles?

Providence
Edith Bonnet
Stede Bonnet

7. Quen narra a historia? En que persoa? Que perspectiva ten dos feitos narrados? Sabes como se chama
este tipo de voz narrativa?
8. Que pensas a respecto da actitude da señora Bonnet e da do seu home? Que farías se estiveses na
mesma situación que Providence?
9. Segundo se relata no texto, a vida de Providence non foi doada. En parellas narrade, nun máximo de
dez liñas, como será a súa vida desde a fuxida.
10. En pequenos grupos realizade unha investigación sobre o tema da escravitude.

12
 Expresión escrita
1
Biografía
A biografía é o relato, organizado cronoloxicamente, dos acontecementos máis relevantes da vida dunha
persoa. Cando este relato está narrado por quen o protagoniza denomínase autobiografía; o diario, por
exemplo, é un tipo de autobiografía.

Antón Cortizas que podo nin gusto de facer, moitas

Aló polo ano 1954, cando as follas
das árbores caían no chan, eu caín
tamén de non sei onde, e afortuna-
damente había unha cama debaixo.
Debo ser moi nugallán porque
desde aquela estou a nacer e aín-
da non acabei de facelo. De cativo
dediqueime a brincar, xogar, arga-
llar e facer os deberes, que non foi
pouco. De adolescente déuseme por
namoriscar, por escribir cousas que
ninguén me obrigaba. De adulto
quixen cambiar o mundo, mais de-
cateime de que non podía porque
non se deixa. Entón púxenme a in-
ventar historias, mais só de cando en
vez, porque como iso non é o único
delas quedan esquecidas nos faiados
da memoria.
www.aelg.org
Xurxo Souto
Xurxo Manuel Souto Eiroa, máis
coñecido como Xurxo Souto,
nado na Coruña o 25 de xullo
de 1966, é un cantante, acor-
deonista, escritor, locutor e li-
cenciado en Filoloxía Clásica.
O labor que o fixo máis popular
foi o de líder e vocalista da ban-
da de rock Os  Diplomáticos de
Monte Alto entre 1990 e 2001.
É un gran difusor da música gale-
ga de agora e de sempre. Desde
1986 comezou a traballar en
diversos programas de radio en
galego, sendo o máis coñecido
e lonxevo A  tropa da tralla en
Radio Coruña. Desde outubro
de 2005 até abril de 2009 foi
director de programas da Radio
Galega.
Tamén traballou como actor na
serie Mareas vivas ou no te-
lefilme Entre bateas, de Jorge
Coira.
www.wikipedia.com

As memorias, como as biografías, tamén son relatos vitais, mais están centradas
nunha época concreta (un conflito bélico, un período como a infancia ou a ado-
lescencia etc.).

Actividades

1. Documéntate sobre unha persoa que admires, escribe a súa biografía e, sen mencionares o seu nome,
procura que o resto da aula adiviñe a súa identidade.
u Para redixires o texto, lembra que debes ordenar os acontecementos cronoloxicamente e narralos en 3.ª persoa.

2. Imaxina que naciches nun lugar diferente e noutro momento da historia; como tería sido a túa vida?
Narra a túa autobiografía tomando como marco un destes contextos:

O antigo Exipto A corte do Rei Arturo A revolución francesa A chegada á Lúa

3. Con certeza coñeces alguén que teña sido testemuña dalgún acontecemento histórico relevante (a
chegada da democracia, o afundimento do Prestige) ou que lembre con agrado algún período especial
da súa vida. Elabora as súas memorias partindo dun pequeno cuestionario que che axude a organizar
a recolla de información.
4. A biografía adoita ser un texto en prosa, mais tamén pode tomar forma de poema. Es capaz de realizar
a túa autobiografía poética?

13
1 Léxico
Corpo humano

Actividades

1. Localiza nas imaxes os seguintes vocábulos.

antebrazo coteno meniña pescozo

anular coxa moa pestana
axila cu nádega planta
bigote deda nariz polgar
brazo dedo nocello pómulo
cabelo dentadura noz pube
cabeza dente ollo pulso
cadril embigo ombro puño
cairo empeña orella queixo
calcañar enxiva palma tempa
caluga garganta pálpebra testa
canela índice papo testículo
cara labio pé uña
cella lingua peito venta
cello maior pelve ventre
cintura mama pene virilla
cóbado mamila pequeno vulva
costas man perna xeonllo

14
 Léxico
1
Actividades

2. Fai corresponder as palabras da esquerda coas 3. Liga cada vocábulo co seu sinónimo.
denominacións da dereita.
cara testa
barriga nádega queixo papada
peito seo caluga barbadela
lombo ano pestana van
cu meixela ingua cotobelo
gorxa costas papo face
fazula abdome cintura cocote
cacha tórax cóbado virilla
teta garganta fronte perfeba

4. Le con atención a definición destes termos e, a seguir, redixe un enunciado con cada un deles en que
se aprecie a diferenza de significado.

Labio. s. m. Cada unha das partes carnudas Beizo. s. m. Bordo dos labios.
que cobren os dentes e forman a entrada da
boca.
Cabelo. s. m. Cada un dos órganos filiformes Pelo. s. m. Cada un dos órganos filiformes
que nace na parte superior da cabeza dos que crece na pel dos mamíferos.
seres humanos.

5. Anímaste a resolver estas adiviñas?

En Vigo estou, Reloxo acompasado O que é que é,

en Vigo vivo, que marca o tempo da vida. que nace fino,
en Vigo digo Todos me teñen, crece fino
ninguén me mira. e morre fino?

6. Une cada expresión co seu significado.

Estar coa mosca tras da orella. Tratar con desprezo.

Esquentar a cabeza. Preocuparse por algo.
Correr de boca en boca. Falar moito.
Bater cos pés no cu. Ter moitas débedas.
Ollar por enriba do ombro. Saír correndo.
Parecerse no branco dos ollos. Difundirse, espallarse.
Non ter papas na lingua. Ser moi diferente fisicamente.
Estar coa corda no pescozo. Estudar moito.
Falar polos cotobelos. Sospeitar.
Queimar as pestanas. Ser sincero.

15
1 Gramática
Comunicación. A lingua e a súa organización
1. Comunicación
A comunicación é o proceso en que se transmite e se recibe información de maneira intencionada para con-
seguir un determinado fin.

Na comunicación humana intervén un/unha emisor/a que, utilizando un código e a través dunha canle,
transmite unha mensaxe a un/unha destinatario/a. Este/a debe descodificar a mensaxe e actuar ante o sinal
recibido e, a partir deste momento, prodúcese o feedback.

[Contexto]
Codifica Código Descodifica

Emisor/a [Canle] Destinatario/a

MENSAXE

Destinatario/a [Canle] Emisor/a

Feedback

Descodifica Código Codifica

[Contexto]

n Emisor/a: persoa que codifica e emite a mensaxe.

n Destinatario/a: persoa que recibe e que descodifica a mensaxe xerada polo/a
emisor/a.
n Mensaxe: información que o/a emisor/a transmite.
n Código: conxunto de signos lingüísticos ou non lingüísticos (visuais, táctiles
e sonoros) que se combinan para construír unha mensaxe.
n Canle: medio físico a través do cal se produce (canle oral ou escrita), se trans-
mite (ar, liña telefónica) e se recibe (canle visual, auditiva) a mensaxe.
n Contexto: conxunto de circunstancias (lugar, tempo etc.) en que se produce o
acto comunicativo.
n Feedback: reacción ante a mensaxe por parte do/a destinatario/a.

2. Modalidade do enunciado
A través da modalidade do enunciado, o/a emisor/a transmítelle á persoa des-
tinataria da mensaxe a súa actitude perante esta.

16
 Gramática
1
Modalidade
Definición Exemplo
do enunciado
Enunciativa Informa obxectivamente dun feito ou dun pensamento, afir-
n Na primavera damos longos paseos.
mándoo ou negándoo. Nunca me acontecera algo así.
n O verbo principal vai en modo indicativo.

Interrogativa Procura unha resposta do/da destinatario/a.

n Cando chegaron?
O enunciado interrogativo directo márcase cun sinal de inte- Pregunteille se xa chegaran.
n

rrogación e o indirecto adopta a forma dun enunciativo.

Exclamativa Transmite de maneira subxectiva o estado de ánimo do/da
n Que calor vai!
emisor/a. Saúde!
n Esta modalidade gráfase cun sinal de exclamación. Ai, ho!
Imperativa ou Indica consello, petición, orde ou prohibición.
n Non levantedes a voz!
exhortativa Se o enunciado for afirmativo, o verbo debe aparecer en impe- Escoitade ben o que se vos di.
n

rativo; se for negativo, emprégase o presente do subxuntivo.

Desiderativa Expresa un desexo e, por tanto, constrúese en modo
n Oxalá me deixen ir ao campamento.
subxuntivo. Espero que pases unhas boas festas.
Dubitativa Mostra dúbida a través de adverbios de valor dubitativo e de Talvez veñan visitarnos hoxe.
n

verbos en modo subxuntivo. Quizais haxa sorte desta vez!

De posibilidade Denota suposición e presenta verbos en futuro ou pospreté-
n Se cadra neste momento estará che-
rito. gando á estación.
Serían as cinco cando chamaron.

3. Linguaxe, lingua e fala

A linguaxe é unha facultade biolóxica que posúe o ser humano para comunicarse por medio de signos lingüís-
ticos. Esta capacidade adoita manifestarse no uso das diferentes linguas.

Chamamos lingua ao código que utiliza unha comunidade para se comunicar e que inclúe os signos lingüísticos
(orais e escritos) e as regras gramaticais que determinan a súa combinación para producirmos mensaxes.

A fala, pola súa parte, consiste na posta en práctica da lingua. Se ben a lingua é un concepto abstracto e social
(pertence ao conxunto dos/das falantes e evoluciona moi devagar), a fala é a realización concreta e individual
de cada lingua.

4. Organización da lingua: Gramática Gramática

Disciplinas lingüísticas Unidades lingüísticas
A lingua é un sistema de signos que se organizan entre si mediante Fonética e Fonoloxía Son e fonema
regras para dar lugar a un número ilimitado de mensaxes. Morfoloxía e Semántica Morfema e palabra
Sintaxe Frase, cláusula e
A disciplina que estuda as formas, as funcións e os significados dos oración
signos lingüísticos denomínase Gramática. Gramática do Texto Enunciado e texto

Sons: []
Cláusula Fonemas: //
principal Mañá faremos unha comida na casa dos meus avós para Palabra: ‘acto e/ou efecto
de casar’
Cláusula Morfemas: cas - a - mento
Texto subordinada festexarmos o aniversario de casamento dos meus tíos.
Enunciado 1
Oración Estades todos convidados e non podedes faltar. Frase verbal
Enunciado 2

17
1 Gramática
Actividades

1. Cal é a mensaxe que transmite cada un destes signos? Trátase de signos lingüísticos ou non
lingüísticos?

2. Coa axuda deste código, descubre os refráns
que se agochan abaixo.
u Repara en que o espazo entre palabras vén mar-
cado cunha barra lateral (/)
n Fecha a porta, por favor.
n Un automóbil bateu contra unha motocicle-
ta nesta autovía.
n Gustaríame facer unha viaxe polos fiordes.

A K S 4. Indica o código e a canle utilizados en cada un

z q h destes contextos comunicativos.
B y L p T g n Un árbitro mostra un cartón vermello nun
C x M o U f partido de fútbol.
D w N n V e n Un sinal advirte da prohibición de fumar

E v Ñ m W d nun local.
n Na estación de tren óuvese polo altofalante
F u O l X c esta mensaxe: O tren con destino A Coruña-
G t P k Y b Vigo efectuará a súa saída en cinco minutos.
H s Q j Z a n Un camión de bombeiros circula pola estra-

I r R i da coa sirena acendida e as luces postas.

n Un pitido do teu teléfono móbil avísate de

n zkivnwra / wv / glwl / ovh que tes unha mensaxe.

giv / wv / nzwz 5. Identifica a modalidade destes enunciados.
n zixl / wz / evppz / zl / n Naquel momento tería por volta dos quince
znlrgvxvi / yl / gvokl / anos.
zl  / zozmvxvi n Preguntoume onte vivía.

n xsvtzi / v / vnxsvi / nln / n Vinde acó inmediatamente!

klwv / hvi n Onte explicaron o tema tres.

n É probábel que chova toda a fin de semana.

3. Cal é a intención comunicativa dos seguintes
n Canta luz ten esta sala!
enunciados?
n Deséxoche moito éxito no novo emprego!
n É un vestido curto, sen mangas e de cor
vermella. n Non me lembrei de levar o can á clínica ve-

n Que horas son? terinaria.

n Non sei se conseguiremos vela hoxe. n Cantas familias lingüísticas hai no mundo?

18
 Expresión oral
1
Quen es?

1. Entrevista o teu compañeiro ou compañeira e, 4. Completa oralmente os seguintes textos.

a seguir, fai a súa presentación na aula.
Como te chamas?
n

Onde naciches?
n

Cantos anos tes?

n O meu nome ........... Irene Castro Moreira.
Cando fas anos?
n Nacín ............ Coruña e ........................... 12
Tes algún irmán ou irmá?
n
anos. ......................... na Rúa Nova n.o 4,
Cal é o teu enderezo?
n
................. do centro, e ................................
Cantas linguas falas?
n
no colexio Eusebio da Guarda. No meu
Cal é o teu signo do zodíaco?
n
tempo de lecer ......................... nadar, ver
Cales son os teus pasatempos?
n
............................. de misterio no cinema
Cal é o teu grupo de música favorito?
n

e ler, ........................................... novelas de

u Antes de realizares esta presentación, non te es-
quezas de saudar (ola, bo día) e comeza con enun- aventuras. Ah! Tamén me gusta xogar
ciados do tipo Este é o meu compañeiro / a miña ......................... consola ................... miñas
compañeira… ou Quero presentarvos a...
irmás e pasear ................... meu can.
2. Elabora varias preguntas para cada unha des-
tas respostas:
Estou moi ben, grazas.
n

Son brasileira.
n

Síntome bastante cansada.

n

Son solteiro.
n –Desculpe, ............................... responder
O seu número é 632 392 120.
n a ....................... preguntas?
Son informático.
n
–Non, non, dígame...
Quero, si.
n

É xiana.cao@gmail.com
n –Cal é o seu ...............................?

– ............................... Roberto Moscoso.

3. A partir destas preguntas, prepara a túa pre-
sentación oral. –E a súa ...............................?

Cal é a túa data de nacemento?

n
–Acabo de facer 35 anos. Precisamente
Tes curmáns?
n
onte foi o meu ................................ .
Cantas horas dormes por día?
n

Colles algún transporte para vir á escola?

n
–............................... algún deporte?

Xa estiveches nalgún país estranxeiro?

n
–Si. ........................ fins de semana, a
Cal é a túa cantante favorita?
n
miña muller e eu .............................. en
Gústache o rock ou prefires outro tipo de
n
bicicleta e ....................... á piscina.
música?
Tes algunha mascota?
n

19
1 Ortografía
Alfabeto: letras e dígrafos
O alfabeto galego consta de 23 letras ou grafemas Como o número de sons é superior ao de letras, non sem-
que serven para representar na escrita os sons da pre hai unha correspondencia entre grafema e son. Así:
lingua. n Para representar as sete vogais galegas (a, e aberto,
e fechado, i, o aberto, o fechado e mais u) só se em-
Maiúsculas Minúsculas Nome Exemplos
pregan cinco letras: a, e, i, o, u.
A a a Sara
i u
B b be bailar
cousa [k] fechadas e o
C c ce
cereixa [θ] abertas
D d de doar  
mel [ε]
E e e
comer [e] a
F f efe flor n Un mesmo son pode escribirse con letras diferentes.
G g gue grilo Por exemplo, o c (ante e e i) e o z soan igual, como
H h hache hora acontece en cinto e zapato.
I i i illa n Un grafema pode representar varios sons. É o caso
L l ele lamento do x, que se pronuncia de maneira distinta en peixe
M m eme amor [∫] e en taxi [ks¾].
N n ene non n Unha letra pode non corresponderse con ningún
Ñ ñ eñe niño son, como ocorre coa consoante h, que non se pro-
forte [] nuncia: hai, helmo.
O o o
todo [o]
n Dous grafemas que funcionan como unha soa letra
P p pe pelouro
pronúncianse como un único son. Estas dúas letras
Q q que aquí
reciben o nome de dígrafo.
rula
R r erre
cara Dígrafo Nome Exemplos
S s ese asombrado ch ce hache chave
T t te tamén rr erre dobre curruncho
U u u uña ll ele dobre pallaso
V v uve vermello nh ene hache nunha
xamón [∫] gu gue u sangue
X x xe qu que u queixo
saxo [ks¾]
Z z zeta Galiza
Lembra que os dígrafos non se poden separar, in-
Os grafemas j (iota), k (ca), w (uve dobre) e y clusive no final de liña.
(i grego) non pertencen ao noso alfabeto; unicamente Non encontrei a blusa en parte ningu-
se empregan en nomes propios (Jennifer, Taylor), nha.

estranxeirismos (ketchup, windsurf) e abreviacións María tivo que abandonar antes a ca-
(kg, km, WC). rreira.

A B C D E F G H I L M N Ñ O P Q R S T U V X Z
0065 0066 0067 0068 0069 0070 0071 0072 0073 0074 0075 0076 0209 0077 0078 0079 0080 0081 0082 0083 0084 0085 0086

A B C D E F G H I L M N Ñ O P Q R S T U V X Z
a b c d e f g h i l m n ñ o p q r s t u v x z
0097 0098 0099 0100 0101 0102 0103 0104 0105 0106 0107 0108 0241 0109 0110 0111 0112 0113 0114 0115 0116 0117 0118

a b c d e f g h i l m n ñ o p q r s t u v x z

20
 Ortografía
1
Actividades

1. Le o texto embaixo reparando na pronuncia das 6. Fuga de letras. Completa o texto cos grafemas
vogais e das consoantes. necesarios.
Un bonito día de verán recibín unha sorpre- E pertei cos o os ane ados de ágoas,
sa; estaba tomando un té coa miña avoa errando con le ras mudas o seu nome na
na cociña cando apareceu pola porta Xur- mi a incon iencia. Trata a de apartar da
xo, un amigo do campamento urbano de mente aqu l pesad lo, mais no era capa
de des elarme por comp eto. Parecía
Compostela a quen non vía desde había
s fr r algún tipo de estado soporífero, feito
ben tempo.
e, por outro lado, ali iaba considerabel-
Xurxo viña a que o médico o examinase mente a te íbel dor de cabeza que aqu la
porque tiña unha forte dor de gorxa que mañ me e bargaba.
non lle daba curado. A miña avoa fíxolle un U a luz estrelecente egoume os ollos,
xarope con herbas da horta e Xurxo, que causándome u a do orosa molestia.
en principio non parecía moi entusiasmado Non entendía que era o que me esta a
coa idea, probou a beberaxe e, deseguido, oc rr ndo, até que p den fiar as pala-
sentiuse moito mellor. Grazas a iso pasa- bras de al én desco cido que escoita-
mos unha tarde excelente! ba a raxadas, e que pare ían pro ir dun
si pático a ento su american de de
2. Completa coas seguintes letras e dígrafos. outra dimensión.
n c/z Natalia Carou: O alento nas costas.
…in…a / …ombi / manan…ial
7. Recupera as letras que faltan tendo en conta
n c / qu / k que en cada palabra só muda unha letra a res-
pecto do termo anterior.
…ilogramo / …arao…e / …irúrxi…o
P O U T A
n r / rr
...oupa / papo…oibo / ten…u…a P A A
P U A
n g / gu / gü
xo…o / bilin…e / san…e / …erreiro C S A
C U A
3. Agrupa estes termos segundo presenten vogal
aberta ou fechada. L O A
L O U Z A
pé Com
post
n ela
corazó F U M A R
todo
comer porta R
home
R
dedo
R
R
4. Crea un enunciado para cada par de palabras
homófonas. R
bela / vela w hora / ora w pór / por V A L E R
5. A partir destes grafemas constrúe o vocábulo
máis longo posíbel. 8. Ditado.
n s u i d n o r o a n a r c a b r i d o Texto: As bruxas
n r o s x a s t e c n i g c i v n o s i t a n e Autor: Roald Dahl

21
1 Literatura
Literatura e linguaxe literaria
1. Que é a literatura?
A literatura é a arte que emprega a palabra como materia prima. Do mesmo modo que a escultura se vale
de materiais como o ferro ou o mármore, os escritores e as escritoras utilizan as palabras para construíren as
súas obras.

Porén, a literatura tamén constitúe unha forma de comunicación. A través da obra literaria, cóntase unha his-
toria ou transmítese un sentimento; isto é, ofrécese unha visión subxectiva da realidade.

Alén disto, o termo literatura ten máis significados:

u realizadas nunha lingua ou nun país (literatura chinesa, irlandesa).
u creadas nun período estético concreto (literatura barroca, romántica).
Conxunto de obras u dirixidas a un público específico (literatura infantil, xuvenil).
u centradas nunha liña temática (literatura de viaxes, amorosa).
u publicadas nun soporte determinado (literatura electrónica ou ciberliteratura).

Unha das características do texto literario –oral e escrito– é o uso creativo da linguaxe; ese uso particular
recibe o nome de linguaxe literaria.

2. Características da linguaxe literaria

A linguaxe literaria presenta os seguintes trazos característicos:

n Emprego de recursos ou figuras estilísticas (aliteración, hipérbato, metáfora etc.) tanto en textos en
verso como en textos en prosa.
Ergueuse e deu un par de voltas arredor do cuarto. O seu vestido de vaporosa seda dourada estendeuse
como as ás dunha bolboreta, facendo escintilar os milleiros de contas de cristal que levaba cosidos no
bordo.
Natalia Carou Figueira

n Finalidade expresiva, non unicamente informativa.

Cadrar palabras lanzar a lanza,
Agardar a garda, lavar a lava,
amar a amada, marcar a marca,
aprazar a praza, papar a papa,
babar a baba, rachar a racha,
calmar a calma, sacar a saca,
cazar a caza, tallar a talla,
chamar a chama, varar a vara
danzar a danza, …
falar a fala, para cadrar palabras.
Elvira Riveiro Tobío

n Predominio da subxectividade sobre a obxectividade.

Risa,
rosa nos labios.
Santiago Freire

22
 Literatura
1
Actividades

1. Estes textos presentan unha mesma temática, mais o primeiro é un texto literario e o segundo é un
texto non literario. Caracterízaos completando a seguinte táboa con si ou non.
Texto 1
A nena deixou de berrar mais non de chorar. […] Os ollos eran dous lagos a rebordar, e os ríos que
fluían deles formaban torrentes libres que esvaraban polas meixelas cara ao baleiro aberto baixo o
queixo […]. Nos seus ollos máis ben había dor, pena, tristura, unha soterrada emoción que a levaba
a ter a sensibilidade a flor de pel.
Jordi Sierra i Fabra: Kafka e a boneca viaxeira.
Texto 2
Chorar. v. i. 1. Deitar bágoas. Levaba todo o día chorando porque suspendeu un exame. Chóranme
os ollos por mor do fume. Debo ter un lixo porque me chora este ollo. Sin. bagoar, bagoxar, bagullar, es-
bagoar, esbagullar, lagrimexar, lepear.
Dicionario da Real Academia Galega.

Características Texto 1 Texto 2

Contén recursos estilísticos.
Utiliza unha linguaxe clara e directa.
A súa intención principal é informar.
Busca emocionar e conmover.
Proporciona información obxectiva.
Está narrado desde o punto de vista do autor ou da autora.

2. Por veces as fronteiras do literario e do non literario non son ríxidas. Constrúe un texto literario a partir
doutro non literario; eis algunhas propostas:
n Unha receita para cociñar abrazos.
n Un prospecto dun medicamento que cura o racismo.
n Un anuncio dun electrodoméstico que permite viaxar no tempo.

3. Un caligrama é un poema que se debuxa. Atréveste a crear un?

L A T E
C R A V A

Ernesto de Melo Castro Guillaume Apollinaire Luz Pozo Garza

23
1 Técnicas de traballo
Definición e busca no dicionario
Definir é explicar o significado dun vocábulo de maneira clara e concisa. Para
realizar unha definición correcta, convén ter en conta o seguinte:

Lembra que os vocábulos
aparecen en singular (e,
se tiveren flexión de xéne-
ro, en masculino) e as for-
mas verbais en infinitivo.
n A palabra que queremos definir non pode empregarse na definición.
n Un sinónimo enriquece unha definición, mais non constitúe por si só a definición.
n Na definición debe utilizarse, sempre que for posíbel, a mesma categoría grama-
tical do termo definido. Porén, cando definimos un adxectivo adoitamos comezar
por calidade que…, dise de…, que...

saudade (do lat. solitatem) s. f.
1. Melancolía causada pola
lembranza dun ben de que
se está privado. 2.  Nostalxia,
morriña. 3. Mágoa que se sente
pola ausencia e desaparición
de persoas, animais, cousas,
estados ou accións.
O dicionario é unha obra que recolle, en orde alfabética, as definicións das pala-
bras dunha lingua, acompañadas de informacións como: o étimo de que provén
o termo definido; a súas características morfosintácticas (categoría gramatical,
xénero etc.) e algúns exemplos de uso. Pode aparecer en papel ou en formato
electrónico.
Segundo o número de linguas consideradas no dicionario, distinguimos entre:

n Dicionario monolingüe, que contempla o vocabulario dunha única lingua. Existen diferentes clases de dicionarios
monolingües: de sinónimos; de antónimos; etimolóxicos; verbais; de dúbidas etc.
n Dicionario bilingüe, que se elabora a partir dun idioma e ofrece correspondencias doutro.
n Dicionario plurilingüe, que se confecciona desde unha lingua e achega correspondencias en varias.

Actividades

1. Define as palabras destacadas en negra e, a seguir, procúraas no dicionario.

Diante daquelas mulleres que chegaban cos pés descalzos e a cabeza cargada con cestas e sellas,
daqueles vellos de roupas roídas que ofrecían farrapos para trocalos por pan, e dos numerosos nenos
de tisnadas facianas que miraban para min con envexa, eu sentíame envergoñada. Sentía ganas de
berrar que eu era coma eles e que aqueles fermosas roupas eran soamente un disfrace, mais tiña que
seguir as indicacións e asumir a personalidade dunha rapaza rica.
Ánxela Loureiro: Camiño perigoso.
2. Completa as definicións cos termos embaixo.
conxunto w negar w decontado w falar w dise w calidade
repoludo,-a adx. —————— da persoa que é grosa e forte.
axiña adv. —————— , logo, deseguida.
prohibir v. tr. —————— a liberdade ou o permiso para facer algo.
roxo, -a adx. —————— da cousa ou do animal que ten unha cor semellante ao ouro.
pobo subst. —————— de habitantes dun territorio.
parolar v. intr. —————— moito e, normalmente, de cousas sen importancia.

3. A que tipo de dicionario pertencen estas entradas?

pór verbo transitivo. Conxúgase seguindo o modelo da 2.ª conx. valente adx. covarde, medorento, medroso, pusilánime.
mar ‘masa de auga salgada’. Este substantivo, neutro en latín, avetarda subst. Ave de gran tamaño da familia dos otídi-
pode usarse en galego en ambos os xéneros, se ben a forma dos. No s. xiii, abtarda. Do antigo autarda e este, do latín
empregada máis habitualmente é a masculina. O mar bate vulgar, avistarda.
constantemente contra a noite (Marta Dacosta).

24
 Rc
Reforzo de competencias
As tatuaxes e os piercings
Tatuaxes e piercings forman parte do que se chama hoxe body art ou arte de decoración do corpo e que,
parecendo algo moi novo, se vén utilizando nalgunhas culturas desde antigo como elemento estético,
de pertenza a grupos humanos, de relixiosidade, marca de escravitude ou de calquera outra identidade,
de longa ou definitiva duración. As técnicas para facelo, máis ou menos agresivas, poden traer riscos
para a saúde.
Pénsao tranquilamente; calquera técnica que perfore a pel pode ter consecuencias leves para a saúde,
como lesións ou infeccións da zona, ou doenzas capaces, en certos casos, de pór a vida en perigo.
Por tanto, fanse indispensábeis algunhas condicións xerais que controlen de xeito efectivo os riscos
para a saúde, que non son menores.
–Decidido a facelo, ponte nas mans dun/dunha profesional dun estabelecemento censado por unha
autoridade sanitaria que garanta que se seguen as normas de hixiene necesarias, e fuxe de casetas de
feira e de afeccionados/as.
–Todo o material que se utilice deberá ser estéril e preferibelmente desbotábel, dun só uso. Para perforar,
mellor agulla que pistola.
–O/a profesional lavará as mans e porá luvas cirúrxicas desbotábeis dun só uso, que levará sempre
postas sen tocar máis que o material e a zona de operación.
–Na tatuaxe, agullas e tintas dun só uso. No piercing, para evitar alerxias, utilizar pezas de aceiro
cirúrxico, ouro de 14 a 18 quilates ou titanio, e evitar a prata de lei.
–Escoller unha zona de pel sa, que será desinfectada adecuadamente antes de operar sobre ela.
–Exixir información profesional, preferibelmente por escrito, sobre o coidado da lesión provocada pola
tatuaxe ou polo piercing. O/a profesional está obrigado/a a entregala á clientela e a permitir, en todo
momento, consultar as dúbidas ou incidencias que xurdan.
“Tatúate seguro”, Xunta de Galicia.
LMAS

1. Coa axuda da internet, explica coa maior exactitude posíbel que é unha tatuaxe e como se realiza.
LMDAC

2. Consideras que a tatuaxe é unha arte? Investiga a súa orixe e o seu significado en diferentes culturas.
LDASIC

3. Que pautas debe respectar un/unha tatuador/a? LMAS

4. Que consecuencias para a saúde poden ter as tatuaxes e os piercings? LMAS
5. En que lugares de traballo deben seguirse unhas condicións de hixiene moi estritas? LMS
6. Sinala unha norma de hixiene ou de coidado para cada unha destas partes do corpo. LMS
dentadura w pel w ollos w mans

7. Imaxina que es un/unha tatuador/a profesional e que decides crear o teu propio negocio. Describe bre-
vemente como queres que sexa o teu estudio e a que tipo de tatuaxes te queres dedicar. LASI
8. Dá cinco argumentos a favor e cinco en contra do uso de tatuaxes e piercings nas persoas menores de
idade. LASI

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

25
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Cal é o tema que se foca na lectura de Bandeiras negras?
clasismo escravitude independentismo
2. Un relato, organizado cronoloxicamente, dos feitos máis relevantes da vida dunha persoa denomínase:
biografía autobiografía memorias
3. Cales dos seguintes pares de vocábulos son sinónimos?
labio/beizo gorxa/garganta cotobelo/coteno
4. O proceso en que se transmite información de maneira intencionada é a…
lingua fala comunicación
5. Cantas letras e grafemas existen en galego?
25 e 3 27 e 0 23 e 6
6. Cal destes esquemas sintetiza as características da linguaxe literaria?
n Emprego de recursos n Emprego de recursos n Emprego de tecnicismos
estilísticos estilísticos n Finalidade expresiva

n Finalidade expresiva n Finalidade expresiva

n Predominio da

n Predominio da n Predominio da subxectividade

subxectividade obxectividade
7. Baixo cal destas formas aparece un verbo nun dicionario?
amar amo am-ar

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
manter unha actitude crítica a respecto da discriminación racial?
recoñecer as características básicas dunha biografía?
nomear as distintas partes do corpo humano?
distinguir os elementos básicos da comunicación?
identificar a intención comunicativa do/da emisor/a a través da
modalidade do enunciado?
entender o contido xeral das diferentes disciplinas lingüísticas?
presentarme a min mesmo/a e a outras persoas?
utilizar con corrección as letras e dígrafos do alfabeto galego?
distinguir un texto literario dun texto non literario?
buscar palabras nun dicionario?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

26
 2
Unidade

Contidos
Lectura. “Practicas a ecoloxía doméstica?”
Expresión escrita. Diario
Léxico. Parentesco
Gramática. Palabra e categorías gramaticais. Concordancia.
Funcións sintácticas na cláusula
Expresión oral. Onde estás?
Ortografía. Sílaba. Ditongo, tritongo e hiato
Literatura. Recursos estilísticos (I)
Lingua e sociedade. Linguas do mundo
2 Lectura
Practicas a ecoloxía doméstica?
1 O concepto da reciclaxe está entrando paulatinamente na rutina das nosas vidas,
2 mais cantos e cantas de nós reciclamos correctamente? E facemos algo máis por
3 reducir o impacto ambiental que teñen as nosas actividades? A eficiencia enerxética
4 non só contribúe a un desenvolvemento sustentábel da natureza, senón que tamén
5 beneficia a economía familiar. Un uso intelixente da electricidade, do gas e da auga
6 no fogar axuda a diminuír o importe das facturas das nosas casas.

7 Cada vez contamos con máis vivendas e os aparellos tecnolóxicos que precisan de
8 electricidade tamén van en aumento (microondas, torradoras, espremedores…). Estas
9 dúas realidades son, segundo o Instituto Enerxético de Galicia (INEGA), a principal
10 explicación de que a demanda enerxética nos fogares se incremente ano tras ano.

11 Antes de mercares un novo electrodoméstico consulta a etiqueta enerxética. Pensa

12 que, aínda que o máis eficiente sexa un pouco máis caro, a medio prazo estarás afo-
13 rrando.

4 Obxectivo: recortarmos na luz

15 Cantas veces estamos na cociña e non deixamos de abrir e fechar a porta do frigorí-
16 fico para ir collendo os alimentos á medida que os necesitamos para cociñar? Este
17 costume incrementa notabelmente o gasto enerxético, o mesmo que se introduci-
18 mos alimentos quentes; cómpre deixalos arrefriar a temperatura ambiente.

28
 Lectura
2
19 A lavadora é outro dos electrodomésticos que con máis frecuencia usamos. O recomendábel é pormos
20 a lavadora a plena carga, empregando os programas de aforro, e lavarmos a baixa temperatura sempre
21 que puidermos. Se a roupa non estiver moi sucia, preme o botón de lavado rápido. Aforras tempo, mais
22 tamén auga e electricidade. Le as etiquetas dos produtos para comprares un deterxente axeitado, res-
23 pectuoso co medio ambiente e libre de produtos químicos contaminantes.

24 É mellor pasarmos o ferro en grandes cantidades que facérmolo coa muda de cada día. Este electrodo-
25 méstico, aínda que pequeno, demanda un alto consumo para alcanzar a temperatura necesaria.

26 As cociñas vitrocerámicas consomen moita enerxía, mais podemos minimizar o gasto se tivermos en
27 conta uns consellos moi prácticos: emprega potas con fondo dun diámetro maior que o do lume, cociña
28 con elas tapadas e apaga o lume uns minutos antes de que a comida estea rematada. Coa lavalouza,
29 sempre que estiver chea, gastamos menos auga que fregando á man.

. 30 O consumo en espera
31 Ninguén discute o cómodo que resulta premer o botón de apagado do televisor, o computador, a
32 videoconsola, ou ter o cargador do móbil sempre conectado. Así, varias veces durante o día e, sobre todo,
33 de noite fican enchufados co piloto vermello aceso. Consomen menos que se estiveren funcionando,
34 mais consomen. Nun fogar non o notamos, mais se temos en conta o estendida que está esta práctica,
35 caeremos na conta de que, se desenchufásemos os aparellos das tomas de corrente eléctrica, estariamos
36 diminuíndo o consumo e favorecendo o crecemento sustentábel.

37 Cómpre lembrar tamén que a luz artificial é un substituto da solar. Sitúa as zonas de estudo e de lectura
38 preto das fiestras; emprega cortinas que deixen pasar luz e troca as lámpadas do teu fogar polas de baixo
39 consumo, que duran máis tempo e demandan menos enerxía.

40 Fecha a billa, que non é unha fonte

41 A maior parte das persoas adoran ducharse coa auga quente correndo sen parar. Sen renunciares a este
42 acto relaxante, podes aforrar no consumo de auga quente instalando un redutor de caudal. Mentres
43 lavamos a louza non é necesario termos a billa aberta continuamente.

4 A calor dentro e o frío fóra

45 A calefacción é a partida que máis demanda enerxética produce no fogar, cun 49,3 %; por iso, é conve-
46 niente termos en conta que unha vivenda ben illada termicamente, con dobres xanelas, aforra o 20 % do
47 consumo enerxético. Se nos meses de frío instalares burletes adhesivos nas fendas das portas exteriores
48 (e nas fiestras se puideres), conseguirás aforrar un 5 %.

Con todo, en Galiza o 12,1 % da enerxía que destinamos ao consumo final de electricidade, calor e
50 combustíbel procede de fontes renovábeis (biomasa, eólica e hidráulica), face ao 5,9 % do conxunto
de España.

Revista R

29
2 Lectura
Actividades

1. Explica o significado das seguintes palabras.
paulatinamente (l. 1), eficiencia (l. 3), de-
manda (l. 10), lámpadas (l. 38), illada (l. 46),
fendas (l. 47)
2. Procura no texto sinónimos para os vocábulos
destacados en negra.
n E facemos algo máis por reducir o impacto
ambiental (l. 2–3).
n Antes de mercares un novo electrodomés-
3. Extrae de cada epígrafe unha idea principal.
4. Partindo da actividade anterior, elabora un es-
quema onde se recollan as claves sobre o afo-
rro enerxético.
5. Pensas que facemos todo o posíbel para pre-
servarmos o medio? Que aspectos consideras
que deberiamos mudar con urxencia?

tico consulta a etiqueta enerxética (l. 11). 6. En grupos de tres ou catro persoas recollede in-
n Emprega potas con fondo dun diámetro
formación sobre a contaminación e o cambio
climático. Pensade en como poden estes feitos
maior que o do lume (l. 27).
afectar a Galiza e preparade unha breve expo-
n Sitúa as zonas de estudo e de lectura preto
sición oral para o resto da aula.
das fiestras (l. 37–38)

7. Sinala se estas afirmacións son verdadeiras (P) ou falsas (O):

P O
Todo o que facemos no noso día a día incide no medio.
A reciclaxe entrou rapidamente nas nosas vidas.
Os electrodomésticos máis eficientes son máis baratos e permiten aforrar auga e
electricidade.
O piloto vermello dos electrodomésticos enchufados permite acendelos rapidamente
e por iso aforra enerxía.
Unha vivenda ben illada termicamente axuda a reducir as nosas facturas.

8. En pequenos grupos creade un slogan para fomentar actitudes ecolóxicas no estudantado e no profe-
sorado do voso centro.
9. As enerxías non renovábeis son moi contaminantes e poden esgotarse. Tendo en conta isto, escribe
un relato que se axuste a un destes contextos.
n Toda a auga do planeta está contaminada.
n Na terra só restan 10 barrís de 100 litros de gasolina e non hai máis petróleo.
n Os insectos extínguense a causa da contaminación do ar.

10. Visita a páxina web do Instituto Enerxético de Galicia (INEGA): http//www.inega.es. Cos datos que alí
encontrares e coa axuda dos “Simuladores de eficiencia enerxética”, elabora un pequeno plan de afo-
rro enerxético para a túa casa. Para iso procura información sobre os seguintes aspectos:
Eficiencia enerxética no sector u
En que se gasta máis nas casas galegas? Coincide co
doméstico gasto na túa casa?
Sería útil para os membros do teu fogar a instalación
Enerxías renovábeis u
dalgún aparato que vos permitise aproveitalas?
Poderiades reducir o consumo de auga no teu fogar?
Consumo de auga u
Como?
A canto ascende o custo do consumo en espera dos
Consumo en espera u
vosos electrodomésticos?

30
 Expresión escrita
2
Diario
O diario é un tipo de autobiografía –real ou ficticia– en que se narran, por orde cronolóxica e con maior ou
menor exhaustividade, diferentes acontecementos vitais que o autor ou a autora acha relevantes.
Actualmente os diarios non teñen como soporte exclusivo o papel; os blogues e os videoblogues, por exemplo,
poden ser empregados como diarios dixitais.
Moitas novelas están estruturadas como se fosen diarios; é o caso de O diario de Ana Frank, O novo diario dun
xove maniático, Eu tamén son maniática ou Diario secreto de Adrian Mole, en que se narra a vida de personaxes ado-
lescentes.

Sábado, 20 de xuño de 1942 Terei que engadir unha explicación porque nin-
guén vai entender que una rapaza de trece anos
Escribir un diario prodúceme una sensación rara.
estea soa no mundo. Tampouco é tal: teño uns
Non só porque nunca escribín, senón porque teño
pais moi bos, una irmá de dezaseis anos, unhas
a impresión de que as confidencias dunha co-
trinta amigas e unha chea de admiradores que
lexiala de trece anos non van interesar a ninguén.
tratan de que as nosas miradas se crucen ou, can-
Tanto ten, teño ganas de escribir, de desabafar e
do non hai outra posibilidade, tentan mirarme na
de sacar algunha espiña. O papel é máis paciente
aula a través dun espelliño roto. Teño parentes,
que as persoas. Lembrei esta frase nun deses días
as miñas tías, que son moi boas, e un bo fogar.
melancólicos, sentada coa cabeza entre as mans,
Parece que non me falta de nada, menos a amiga
aburrida e desganada, sen saber se saír ou ficar
da alma. Coas rapazas que coñezo, o único que
na casa, e púxenme a cavilar. É certo, o papel
podo facer é divertirme. Nunca falamos de máis
é máis paciente; mais como non teño intención
cousas que as cotiás; non tratamos temas íntimos.
de ensinar este caderno, a non ser que algunha
Aí está a cuestión. Pode que sexa culpa miña, mais
vez un amigo ou amiga se convirta no amigo ou
as cousas son como son e non se poden cambiar;
amiga da alma, máis probábel é que a ninguén
por iso, este diario.
lle interese.
Volvo á idea de escribir un diario: non teño nin-
gunha amiga. O diario de Ana Frank

Actividades

1. Imaxina como sería un día na vida do teu pé dereito, das túas orellas ou do teu cabelo. Escolle unha
destas partes do corpo e escribe tres entradas do seu diario.
2. En parellas seleccionade un dos obxectos que aparecen a seguir e elaborade as entradas correspon-
dentes a unha fin de semana do seu diario.

3. Creade un blogue en que se recollan as actividades desenvolvidas na vosa aula (visitas culturais, exa-
mes, concursos, aniversarios dos/das compañeiros/as etc.). Cada trimestre pode encargarse de actua-
lizar a información un grupo diferente.

31
2 Léxico
Parentesco

Isaac Elvira Gaspar Sabina

Marisa Afonso Xulia Alexandre Carme Raquel Liu

Mateo Daniel Camila Laura Anabela Carla

André

Actividades

1. Quen é quen? Repara na árbore xenealóxica da familia de André e completa os enunciados embaixo.

Sabina é .......................... de André. ..................... é curmá de Mateo.

Xulia é .............................
Daniel é ...........................
André é ............................
Afonso é ..........................
Isaac é . ...........................
Carme é . .........................
Anabela é . .......................
Afonso é ..........................
de Alexandre. ..................... é bisneto de Sabina.
de Camila. ..................... é xenro de Gaspar.
de Daniel. ..................... é sogro de Xulia.
de Xulia. ..................... é avó de André.
de Afonso. ..................... é curmán de Mateo.
de Raquel. ..................... e ...................... son tías de Carla.
de Liu. ..................... é nora de Sabina.
Alexandre. ..................... é consogro de Isaac.

32
 Léxico
2

2. Escolle o vocábulo que corresponde a cada definición.

Cónxuxe dun irmán ou dunha irmá do

concuñado/a – consogro/a – consanguíneo/a
marido ou da muller.
Persoa que perdeu a seus pais ou a un
parella – orfo/a – herdeiro/a
deles.
Persoa cuxo cónxuxe faleceu e que non
solteiro/a – casado/a – divorciado/a – viúvo/a
casou de novo.
Madriña dunha persoa con relación aos
camarada – comadre – colega
pais desta.
[Pai / nai, fillo/a etc.] que se considera
conxénito/a – primíparo/a – putativo/a
verdadeiro/a sen selo.
Encargado/a de exercer a tutela doutra
titor/a – cabeza de familia – xubilado/a
persoa.

3. Estabelece as relacións familiares.

padrasto/madrasta sobriño neto/sobriña neta

pai adoptivo/nai adoptiva fillastro/a
tío avó / tía avoa afillado/a
padriño/madriña fillo porfillado/filla porfillada

4. Explica brevemente en que consisten estas expresións.

de leite
filial
xemelgo/a
irmán/irmá + amor + fraternal
siamés/siamesa
marital
político/a

5. Une cada termo co seu sinónimo. 6. Descubre que nomes de parentesco se escon-
den nestas secuencias e procúraos na sopa de
fillastro/a antepasado/a letras.
enorx / nroa / tamdasra / eónxuxc / rácmnu /
parente célibe
oaav
devanceiro/a pai/nai K J O B X M C S Y G
morgado/a tataravó/tataravoa X P I F C P X Q O H
X S Y Y B K Q J Q H
esposa consorte N O R A T M X U P J
proxenitor/a vinculeiro/a E H Y R K F D S W H
M A D R A S T A C D
trisavó/trisavoa enteado/a W B N Á M R U C W S
cónxuxe familiar G K Q A V O A G X Y
Y M L X E N R O A H
solteiro/a dona C P I C Ó N X U X E

33
2 Gramática
Palabra e categorías gramaticais. Concordancia.
Funcións sintácticas na cláusula
1. Palabra
O conxunto de sons dotados de significado denomínase palabra, que pode estar constituída por un ou varios
morfemas. Na escrita, a palabra vén delimitada por dous espazos en branco.
Tipos de morfema Definición Exemplos
Morfema radical
Achega o significado léxico da palabra. amig-o, escrib-ín, isto
ou lexema
Informa sobre o xénero, o número, a persoa, a conxugación, o
Morfema afixo flexivo amig-o, escrib-ín
tempo, o modo ou o aspecto.
Morfema afixo Prefixo Colócase antes do morfema radical para mudar o significado deste. re-facer, pos-por
derivativo Sufixo Aparece despois do morfema radical e modifica o seu significado. carball-eira, construt-or

2. Categorías gramaticais
As palabras que presentan trazos morfolóxicos, sintácticos e semánticos comúns agrúpanse en categorías
gramaticais ou clases de palabras, que poden ser variábeis e invariábeis, segundo flexionen en xénero, nú-
mero e/ou persoa. Así, podemos estabelecer sete categorías:
Categoría
Definición Exemplos
gramatical
Substantivo Nomea persoas, animais, lugares, cousas, conceptos... muller, xirafa, Ulla, zoca, maldade
Adxectivo Designa unha calidade ou un estado. hábil, castaño/a, doente
Variábeis
Verbo Expresa accións, estados ou procesos, situados nun tempo, andaba, dei, haxa, bateu
nun modo, nun número e nunha persoa determinados.
Variábeis / Pronome Carece de significado concreto; para precisarmos o seu elas, aquilo, noso, os, calquera,
invariábeis significado necesitamos coñecer o contexto. moitos, primeira, que, cando
Adverbio Indica circunstancias de lugar, de tempo, modo etc. acolá, antonte, así, quizais
relativas a unha acción, a unha calidade ou a un estado.
Invariábeis
Preposición Enlaza palabras ou grupos de palabras. con, desde, até, so
Conxunción Liga frases, cláusulas ou oracións. e, porque, nin, se

3. Concordancia
A concordancia é un recurso lingüístico que marca as relacións gramaticais estabelecidas entre palabras.
A nivel da frase, existe concordancia entre o substantivo e os adxectivos ou os pronomes (concordancia
nominal, de xénero e número) e, a nivel da cláusula, entre o suxeito e o verbo (concordancia verbal, de
número e persoa).

Concordancia nominal Concordancia verbal

O permiso ten de vir asinado polo pai e pola nai. [xénero]
Leva posto unha camisa e un pantalón negros. [número]
Ten unha intelixencia e unha sensibilidade
extraordinarias. [xénero e número]
A maior parte das persoas detidas era de Lugo. [suxeito
singular + modificador plural]
A xente achegouse ao lugar do accidente. [suxeito con
substantivo colectivo]
Pedro e Mónica están desaparecidos. [suxeito plural]

34
 Gramática
2
4. Funcións sintácticas na cláusula
O vínculo que manteñen os elementos dunha unidade sintáctica entre si e
coas unidades superiores denomínase función sintáctica.

No interior dunha cláusula encontramos diferentes funcións sintácticas que

están exercidas por frases e tamén por cláusulas subordinadas.

As principais funcións sintácticas na cláusula son as seguintes:

Función sintáctica Características Identificación Exemplo

Designa a persoa, animal
n Pode substituírse polos
n Paulo e Lucas compraron unha
ou cousa que protagoniza pronomes persoais tónicos moto.  Eles compraron unha
Suxeito (sux) a acción. (eu, ti…) ou polo pronome moto.
n Sempre concorda co ver- demostrativo invariábel iso. Vivir así é unha loucura!  Iso é
bo en número e persoa. unha loucura!
Describe un estado de
n Está formado por un verbo.
n Viaxei a moitos lugares.
Predicado (pred) cousas, un acontecemen-
to ou unha acción.
Alude ao ser ou ao obxecto
n n Pode conmutarse polo pro- Elisa escribe novelas.  Elisa es-
sobre o que recae a acción nome persoal átono o/a/ críbeas.
expresada polo verbo. os/as.
Complemento
n Aparece con verbos tran- n Nunca leva preposición, Miña tía saudou (a) Xoán.
Directo (cd)
sitivos. excepto a nalgúns casos.  Miña tía saudouno.
n Non concorda en xénero e n Desempeña o suxeito na voz  Xoán foi saudado por miña tía.
número co suxeito. pasiva.
Indica o/a destinatario/a
n Pode conmutarse polo pro-
n Comprei unha casa ao construtor.
Complemento da acción nomeada polo nome persoal átono lle/lles.  Compreille unha casa.
Indirecto (ci) verbo. n Vai introducido polas prepo- Bateulle a Lupe na perna.
sicións a e para.
Nomea unha calidade ou
n Responde á pregunta
n Aldara está enferma.
un estado do suxeito. como + verbo?
n Concorda en xénero e Ese utensilio é de metal.
Atributo (atr)
número co suxeito.
n Aparece cos verbos ser, Parecía parvo.
estar e parecer.
Expresa as nocións de
n Algún pode substituírse por
n Deulle un agasallo na cociña.
tempo, modo, lugar etc. un adverbio.  Deulle un agasallo alí.
n Pode eliminarse sen que a n Vai introducido, case sem-  Deulle un agasallo.
cláusula perda sentido. pre, por preposición.
CC de Lugar: onde? Meu irmán está na horta.
Complemento CC de Tempo: cando? Chegou ás sete da tarde.
Circunstancial CC de Modo: como? Faino así.
(cc)
CC de Cantidade: canto? Díxencho tres veces!
Tipos
CC de Compañía: con quen? Veu connosco ao zoo.
CC de Causa: por que? Discutían por perder ao parchís.
CC de Finalidade: para que? Veu para verte.
CC de Instrumento: con que? Xogo co computador.

35
2 Gramática
Actividades
1. Distingue os morfemas constituíntes destes
vocábulos.
supermercado animais café
isto cruelmente mozas
poucos sachar antisistema
súas repoñen escaseza
2. Identifica a categoría gramatical intrusa nes-
tas series.
casa - alegría - alegre - construtora - defensa
lúgubre - hábil - custosa - cute - accesíbel
xantar - ceamos - canto - rápido - bebendo
isto - entre - esta - outro - eu - nosa - meu
3. Indica a categoría gramatical de cada un dos
termos destacados en negra e indica se é unha
forma variábel ou invariábel.
Fican aquí os navíos;
Neste incerto areal, atinguido
Pola luz do solpor, os navíos
Feridos no máis fondo procuraron
A xunqueira, os escondidos
Recantos litorais, moi lonxe do mar grande.
Puxeron o corazón ao oeste de si mesmo,
O seu ollar nos amarados días;
Unha cantiga din de escuros signos
E un cansazo que deixan as areas cansadas.
Sabédeo e caládeo,
Pois que as apodrecidas quillas,
A estragada cordaxe,
Eses mudos periplos destes barcos tan pobres,
Algo contan dos homes baixo a luz de
setembro.
Ramiro Fonte: Pasa un segredo.
4. Corrixe os erros de concordancia destes enun-
ciados.
n Ten o cabelo liso e moi curtos.
n As noticias do xornal é moi interesante.
n Non prestaches ningún atención a iso que
che dixen!
n Quería un auga fresca, por favor.
n A xente non din o que pensan.
n Tes que facer a actividade da páxina dous.
n Ao pé da túa casa habían varios hoteis, non?
n Nin o catálogo nin o libro contiña deseños.
n Na manifestación só había vinte e un persoas.
36
5. Delimita o suxeito e o predicado destas cláusu-
las e subliña o núcleo.
n O alumnado de primeiro debe enviarme un
e-mail.
n Alí vive o cuñado de miña irmá.
n A ese actor eu vino no teatro.
n A auga da fonte é máis saborosa que a da
billa.
n A min gustoume moito o filme.
6. Amplía os seguintes enunciados engadindo
complementos ao predicado.
n As directoras chegaron ...................... [cc]
n Meu pai colleu ........................... [cd]
n Escribín un correo ........................... [ci]
n Roma é ........................... [atr]
n O acto anulouse ........................... [cc]
7. Sinala os complementos directos e indirectos
destes enunciados.
n Non che comprei nada.
n Fotografou o seu pai cunha cámara analóxica.
n Vendinlle un dos meus cadros a Lidia.
n Non me deron o premio!
n Chamareite mañá pola tarde.
n Déronse un beixo.
8. Substitúe as formas destacadas en negra por
un complemento circunstancial precedido de
preposición.
n Actuou rapidamente.
n Agora non te podo acompañar.
n A miña curmá encóntrase ben.
n Acabou tarde de traballar.
n Onte fomos de excursión.
9. Sinala todas as funcións sintácticas dos se-
guintes enunciados.
n Macías estuda todos os días no seu cuarto.
n Onte chegaron ás dúas da mañá.
n Corta o pan co coitelo.
n Eles falan con indiferenza.
n Fun á praia para broncear a pel.
n Santiago mercou rosas para Isabel.
n Os bombeiros apagaron o lume.
n Ana aínda está triste pola perda do seu can.
n Déronlle unha sorpresa á túa sobriña.
 Expresión oral
2
Onde estás?

1. Procura no deseño os lugares embaixo e indica onde fican.

o colexio w a farmacia w o supermercado w o parque w o hotel w a cafetaría

u Para localizares mellor os lugares, podes empregar estas expresións:

á esquerda de á fronte de á beira de lonxe de enriba de
á dereita de no medio de a carón de preto de sobre
entre detrás de ao lado de dentro de abaixo, embaixo de,
á volta de arredor de ao pé de fóra de debaixo de

2. Partindo da imaxe anterior, explica, coa axuda do teu compañeiro ou compañeira, como Cristina rea-
liza estes traxectos.
colexio–parque w farmacia–supermercado w hotel–cafetaría

u Podes utilizar os seguintes verbos:

andar atravesar camiñar contornar virar/xirar seguir parar

3. Completa os seguintes enunciados con lugares ou monumentos da túa vila ou cidade e pídelle ao res-
to da aula que che sinale o camiño.
n Como podo ir para ...? n Como se vai para ...? n Poderías dicirme onde ...?
n Onde está ...? n A que distancia fica ...? n Desde aquí, como se chega até ...?

37
2 Ortografía
Sílaba. Ditongo, tritongo e hiato
1. Sílaba
A secuencia de un ou varios sons pronunciados nunha única emisión de voz denomínase sílaba. Unha sílaba
está formada obrigatoriamente por unha vogal, que é o núcleo, mais tamén pode haber outras vogais e con-
soantes antes e despois dela.

1.1. Sílaba tónica e sílaba átona

No interior dunha palabra podemos encontrar unha sílaba tónica e unha ou varias sílabas átonas. A sílaba
tónica é aquela en que recae o acento de intensidade (mó-bil, sen-ti-do), en canto a sílaba átona non presenta
tonicidade (lós-tre-go, di-cio-na-rio).

1.2. Clases de palabras segundo o número de sílabas

Conforme o número de sílabas que compoñen unha palabra, podemos diferenciar varios tipos:

Clase de palabra Sílabas Exemplos

Monosílaba 1 sílaba é, dá, vai
Bisílaba 2 sílabas la-zo, car-ta, ca-eu
Trisílaba 3 sílabas lós-tre-go, a-xi-ña, ba-ca-llau
Polisílaba 4 ou máis sílabas fa-cil-men-te, en-ne-a-sí-la-ba, es-ter-no-clei-do-mas-toi-de-o

2. Ditongo, tritongo e hiato 2.3. Hiato

2.1. Ditongo O hiato é o encontro de dúas vogais que pertencen a
sílabas distintas. Nos hiatos podemos encontrar tres
O ditongo consiste na unión, nunha mesma sílaba,
combinacións posíbeis:
de dúas vogais, sendo unha delas aberta (a, e, o) e a
outra fechada (i, u) ou sendo as dúas fechadas.
n Dúas vogais abertas: faraón, doar.
n Unha vogal aberta átona e outra fechada
Así, diferenciamos entre: tónica, ou viceversa: raíña, conflúe.
n Ditongo crecente, formado por unha vogal n Dúas vogais fechadas, sendo tónica a
fechada e unha aberta (ia, ie, io, ua, ue, uo): segunda: muíño, miúdo.
ciencia, serio, escuadra, lingüeta.
n Ditongo decrecente, composto por unha
vogal aberta e outra fechada (ai, ei, oi, au, eu,
ou): amou, peixe, moito, auga.
n Ditongo homoxéneo, constituído por
dúas vogais fechadas (iu, ui): triunfo, puido,
bilingüismo.

2.2. Tritongo
A agrupación de tres vogais nunha mesma sílaba,
formada por dúas vogais fechadas á volta dunha
aberta, denomínase tritongo (amieiro, fieis).

38
 Ortografía
2
Actividades

1. Subliña a sílaba tónica nas voces embaixo.

téxtil tentou feiticeira avoa familiar herdanza
orfo orfanato olimpíada ámbar delicadeza puido

2. Divide en sílabas estes termos e, a seguir, clasifícaos segundo o número de sílabas.

curmá ensaiou historiador lingüística partiu peixe acariciar
industriais berro fotografía fai á triunfo voo
canción heroe familia praia saias queixo reorganiceino

3. Algunhas destas palabras están mal segmentadas en sílabas. Sepáraas correctamente.

a-vi-ón a-tlas des-a-mar su-bli-ñar po-e-sía a-cha-do

a-lgun-ha Ma-rí-a ca-rrei-ra cab-ra mé-tri-ca filh-ar-mó-ni-ca

4. A partir das seguintes sílabas reconstrúe o nome de dez instrumentos musicais.

TA FO FRAU XI TROM ó LO NO VIO pa BO AR TA
PIA GÓS TAM LÍN GAI e BON TA PE BOR NO

5. Marca nestes vocábulos os ditongos, os tritongos e os hiatos.

Raúl béisbol hixiénico estación antigüidade socioloxía
aldeán foi cambiou viúvo bacallau hai
abadía adverbiais Luís especiais cóidao acuoso

6. Forma unha palabra con cada unha das 7. Seguindo o movemento do cabalo no xadrez,
seguintes secuencias vocálicas. descubre os refráns ocultos.

A tei la ras cul ta hai xe

mei XA mu sa pa
pur guei xor tón cou la frou bo

pui sou ú a MAIS dos pa ou bras ción na cre non

lan ko dei dos re sa ca pneu

AR ga í ei í
psi vi fa ra cni tar ta se

do ño zón CO to
8. Ditado
ra ses do de Texto: O corazón de Xúpiter
Autora: Ledicia Costas

39
2 Literatura
Recursos estilísticos (I)
Unha das principais características da linguaxe literaria é o emprego de recursos estilísticos –tamén denomi-
nados recursos literarios ou figuras de estilo– para enriquecer tanto a forma como o contido do texto.

Un mesmo recurso non ten sempre o mesmo significado, dado que muda en función do sentido que se lle
queira dar. Determinar correctamente o valor dos recursos empregados contribúe á correcta interpretación
do texto.

Os recursos estilísticos están presentes na poesía, na narrativa e no teatro, mais tamén son frecuentes na lin-
guaxe cotiá e na linguaxe publicitaria.

1. Recursos fónicos 2. Recursos morfosintácticos

Son a aliteración, a paranomasia e a onomatopea. Son o asíndeto, o polisíndeto, o epíteto, o hipér-
bato, o paralelismo e a enumeración.
Aliteración: repetición intencional de un ou de va-
rios sons co fin de producir unha sensación ou de Asíndeto: supresión de nexos para crear un ritmo
recrear algún elemento central no texto. rápido.
O facho Xan Pericán
do faro a cabalo dun can.
fendendo O can era coxo,
a furia da furna. tirouno nun pozo.
Ana María Fernández O pozo era frío,
tirouno no río.

Paronomasia: colocación próxima de dúas palabras poesía popular

con significados diferentes mais fonicamente iguais

ou moi similares. Polisíndeto: inserción de nexos para dar maior len-
titude.
Por ter lido
que os da NASA Había unha vez,
iban a subir á lúa, hai tempo,
perguntoulle a Pepe Rúa moito tempo,
a súa filla Nicolasa: unha escola
—E logo eses papiolos e un campo de fútbol
que irán na lúa facer? e un parque
—Sendo os da NASA, muller, e unha praia
iranche a pescar centolos. e un lameiro.
Xosé María Álvarez Blázquez Paula Carballeira

Onomatopea: uso de vocábulos que imitan sons
reais emitidos por animais ou obxectos.
BURRIÑO: Oh, ioh, ioh…
TÍA LOLA: Así que dis que vai chover? (Ergue
máis as orellas.) Peor! Vai haber treboada?
BURRIÑO: Oh, ioh, ioh…
TÍA LOLA: Se ti o dis, será verdade.
Inacio
Epíteto: adxectivo que resalta unha calidade propia
e evidente dun substantivo e que, por tanto, non
achega información nova.
Aquela noite escura e desapracíbel, os choros
da neonata, impoñéndose ao zunido do vento,
coáronse polo tiro da cheminea.
Chelo Suárez

40
 Literatura
2
Hipérbato: alteración da orde sintáctica habitual Paralelismo: repetición de enunciados coa mesma
para resaltar determinados elementos oracionais. estrutura sintáctica a fin de intensificar o ritmo do
texto e destacar os elementos repetidos.
Fire a coitelada
de non dar comprendido nada, Polos teus ollos quen pasou, amiga,
o xornal. deixou unha ollada de amor perdida.
Nos ollos teus.
Daniel Salgado
Deixou de amor perdida unha ollada
polo teus ollos quen pasou, amada.
Nos ollos teus.
Álvaro Cunqueiro

Enumeración: sucesión de elementos da mesma categoría gramatical para conferir ritmo ao texto.
[A apócema] Fíxena con algo de torgueira da praia de Augas Santas, turbeira das Brañas de Xestoso, unha
pluma de corvo mariño do cabo Udra, unhas follas de carballo, castiñeiro, bidueiro, acivro, pradairo e teixo
dos Ancares e a cabeza dunha lamprea do Ulla.
María Reimóndez

Actividades

1. A repetición de sons é un dos elementos recorrentes para construírmos aliteracións. Compón un texto
que conteña aliteracións de o para suxerir escuridade ou de s para recrear a calma.
2. Que recursos estilísticos están presentes nestes cartaces publicitarios? Que se pretende conseguir co
seu uso?

3. Crea polisíndetos neste poema introducindo
nexos.
brancaneves polgariño
a bela dormente simbad o mariño
a sereíña o lobo feroz
un príncipe azul o mago de oz
sufrida cincenta alí babá
o gato con botas peter pan
os tres porquiños hansel e gretel
a pequena alicia os dous de sempre
ramón lamote carapuchiña
o parrulo feo a fada madriña
o frautista de hamelín
soldado de chumbo e aladín
bambi e pinocho poñen a fin
Rafa Villar: Acuarelas.
4. Constrúe hipérbatos a partir dos seguintes
textos.
O sol decidiu asomar timidamente entre as
nubes grises.
Pereledi: Letras de xeo.
Quedaron en silencio fitándose cun mesmo
nerviosismo. Ela dubidaba entre saír sen máis
ou aclarar o feixe de preguntas que tiña desde
o día anterior.
Conchi Regueiro: Un marciano neste mundo.
De nena
asexaba mareas dende a fiestra.
Hoxe
plantaron eucaliptos.
Antía Otero: O son da xordeira.

41
2 Lingua e sociedade
Linguas do mundo
Canto sabes sobre as linguas?
1* Cantos idiomas
se falan no mundo? 2* Cales son os
continentes con 3* Cal é o país en que
a) Máis ou menos 3.000
maior diversidade se falan máis linguas?
b) Aproximadamente 6.000
lingüística?
c) Por volta dos 20.000 a) India
a) Asia e Áfric a b) México
b) Áfric a e Europa c) Papua-Nova Guiné
c) Améric a e Oc eanía
4* Cales son os cinco
idiomas con maior
número de falantes? 5* Que
porcentaxe de 6* Cales son os
a) Chinés, inglés, español,
hindi e por t ugués linguas posúe un idiomas máis
código escrito? empregados
b) Inglés, xaponés, español,
francés e árabe
na Internet?
a) 80 %
c) Chinés, inglés, español,
b) 50 % a) Inglés, chinés,
hindi e árabe
español, árabe e
c) 10 %
por t ugués
b) Inglés, chinés,
7* Cantas persoas en Europa español, suahili e
falan unha lingua minoritaria? por t ugués
c) Inglés, chinés,
a) Arredor de 800.000 español, quechua
b) 10 millóns, aproximadamente e por t ugués
c) Máis ou menos 40 millóns

9* Cal é a 10* Que posición

8* En que lingua para a
continente hai ocupa o galego
que máis libros entre os idiomas máis
menor diversidade se traducen?
lingüística? traducidos do mundo?
a) Alemán
a) Europa a) Figura ent re os 100 primeiros.
b) Inglés
b) Oc eanía b) Sitúase nos 50 primeiros.
c) Coreano
c) Améric a c) Es tá ent re os 500 primeiros.

Agora, revisa a tabela embaixo para avaliar as túas respostas.

camiño! Menos de 9 puntos. Necesitas ampliar un pouco os teus coñecementos sobre a diversidade lingüística.
Entre 15 e 20 puntos. Parabéns! Demostras dispor de moita información a respecto das linguas do mundo. Entre 9 e 14 puntos. Vas por bo
c) 0 c) 0 c) 1 c) 2 c) 0 c) 2 c) 1 c) 2 c) 0 c) 0
b) 2 b) 1 b) 0 b) 1 b) 1 b) 1 b) 0 b) 0 b) 1 b) 2 Resposta/puntos
a) 1 a) 2 a) 2 a) 0 a) 2 a) 0 a) 2 a) 1 a) 2 a) 1
10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Pregunta

42
 Rc
Reforzo de competencias
Que é unha familia numerosa?
É a unidade familiar formada por un ou dous ascendentes e tres ou mais fillas ou fillos, sexan ou non
comúns, e aquela que estea formada por:
n Unha ou dúas persoas ascendentes con dúas fillas ou fillos, sexan ou non comúns, sempre e cando
unha destas sexa discapacitada ou estea incapacitada para traballar.
n Dúas persoas ascendentes, cando ambas sexan discapacitadas ou, como mínimo, unha delas teña un
grao de discapacidade igual ou superior ao 65 %, ou estean incapacitadas para traballar, con dúas
fillas ou fillos, sexan ou non comúns.
n A nai ou o pai separados ou divorciados, con tres ou máis fillas ou fillos, sexan ou non comúns, aínda
que estean en distintas unidades familiares ou non vivan no domicilio conxugal, sempre que estean
baixo a súa dependencia económica.
n Dúas ou máis irmás e irmáns orfos/as de nai e de pai sometidos a tutela, acollemento ou garda, que
convivan coa persoa titora, acolledora ou gardadora, mais que non vivan ás súas expensas.
n Tres ou máis irmás ou irmáns en situación de orfandade, maiores de 18 anos (ou dous/dúas, se un/
unha deles/as é discapacitado/a), que convivan e teñan unha dependencia económica entre eles.
n Nai ou pai con dúas fillas ou fillos, cando falece a outra persoa proxenitora..
www.familiasgalegas.org
LMS

1. Explica as diferenzas de significado existentes entre discapacitado/a e incapacitado/a e mais separado/a

e divorciado/a. LDAS
2. Que relación gardan os conceptos discapacidade e dependencia? Podes procurar información na páxi-
na web www.benestar.xunta.es. LDASI
3. Sabes o que son as barreiras arquitectónicas? Elabora un breve informe sobre o grao de adaptación
do teu centro de ensino ás persoas con mobilidade reducida e inclúe varias propostas de mellora.
LMASI
4. Que calidades debe posuír un/unha profesional que se dedique ao coidado de persoas dependentes?
Escolle dez adxectivos que se poidan aplicar a este tipo de traballadores/as. LASI
5. Familia é unha palabra polisémica. Elabora unha listaxe coas diferentes acepcións deste vocábulo e
redixe un exemplo para cada unha delas. LA
6. Cal destas familias pode ser considerada como familia numerosa? LAS
n Dous pais e tres fillas.
n Pai con discapacidade do 70 %, nai e unha filla.
n Pai viúvo cun fillo ao seu cargo.
n Irmán e irmá que conviven coa súa tía, que exerce de titora.
7. Consideras que na actualidade existen preconceptos en relación ás familias monoparentais e homo-
parentais? Se a resposta for afirmativa, que tipo de accións se poderían levar a cabo para reverter esta
situación? LSI
8. Reflicte nunha gráfica a porcentaxe de países en que está recoñecido legalmente o matrimonio homo-
sexual. MDAS

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

43
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Cal é o tema central da lectura Practicas a ecoloxía doméstica?
ecoloxía reciclaxe aforro doméstico

2. O diario é:
un texto electrónico un tipo de autobiografía unha clase de memorias

3. Quen é o home da filla a respecto do pai e da nai desta?

xenro sogro curmán

4. Identifica cal destas series contén palabras pertencentes á mesma categoría gramatical.
salgado - perna - calada para - segundo - sobre baixar - devagar - aquelar

5. Cales destes verbos usarías para explicar un itinerario?

contornar - distinguir - parar andar - virar - separar andar - atravesar - camiñar

6. Escolle o vocábulo que está correctamente segmentado en sílabas.

fe-rrei-ro fer-rei-ro fe-rre-i-ro

7. Cal dos seguintes recursos estilísticos é de tipo fonético?

polisíndeto aliteración hipérbato

8. Como se denomina a lingua utilizada por un baixo número de falantes?

lingua minorizada lingua maioritaria lingua minoritaria

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
apreciar a relevancia do comportamento ecolóxico na vida cotiá?
escribir un texto de carácter persoal como o diario?
nomear as diferentes relacións de parentesco?
distinguir os morfemas que constitúen unha palabra?
identificar as categorías gramaticais?
producir textos que respecten as regras de concordancia?
recoñecer as principais funcións sintácticas na cláusula?
indicar oralmente un percorrido?
dividir en sílabas e recoñecer ditongos e hiatos?
recoñecer algúns recursos fónicos e morfosintácticos?
valorar a diversidade lingüística?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

44
 3
Unidade

Contidos
Lectura. “Un vampiro moi atrevido” e “Historia dunha noite
de medo”
Expresión escrita. Carta
Léxico. Casa
Gramática. Substantivo
Expresión oral. Que fas?
Ortografía. Acentuación (I): regras xerais
Literatura. Recursos estilísticos (II)
Técnicas de traballo. Subliñado
3 Lectura
Un vampiro moi atrevido
1 Noite de lúa, de vento
2 e de ennegrecidas nubes.
3 Sobre a cuíña un castelo,
4 sinistro, escuro, reloce
5 baixo o resplandor dos lóstregos.
6 A chuvia con acedume
7 empapa o opaco horizonte.
O autor 8 Renxe a porta con queixume,
9 e nunha sala sombría
Santiago Freire (Moaña,
1972). Dedícase á tradu- 10 aparece un ataúde,
ción e á edición e tamén 11 e tras levantar a tapa,
escribe para xente nova.
Alén de Martingadas, 12 con extrema lentitude,
ten  publicado en Edi- 13 érguese dentro un vampiro
cións Morgante o poe-
mario Do  revés e, en
14 –goza de boa saúde–,
Sushi Books, a novela 15 que me regaña os seus dentes
gráfica Venres. 16 nunha feroz actitude
17 de querer chucharme o sangue.
18 Trémenme as pernas. Conclúe
19 esta historia mentres corro
20 por un corredor de fume.

Freire, Santiago (2010):

Martíngadas (Caldas de Reis: Morgante).

46
 Lectura
3
Historia dunha noite de medo
1 Nunha noite de inverno soan 13 badaladas.
2 Ouvea un lobo e outro lle contesta.
3 Ábrese unha porta que renxe, que se queixa.
4 É o medo que entra, o medo que pasa,
5 o medo coas súas mil caras.
6 Quere asustar, espantar, aterrorizar,
7 quere que che suban arrepíos polas costas.
A autora
8 E non vai marchar, non vai marchar
Paula Carballeira (Fene,
9 por moito que fagas, por máis que te poñas.
1972). É escritora e actriz.
9 Forma parte da compa-
10 Din que agocha un feixe de monstros nas sombras. ñía teatral Berrobambám
e participa habitualmen-
11 Din que chucha o sangue, que nel te tanto en series da TVG
12 viven arañas e moscas. como en programas da
13 Está cheo de sustos, de asubíos, de Radio Galega.

14 laios e pesadelos.
15 Non ten amigos, nin os quere, non é
16 de fiar, o señor Medo.
17 O medo que entra, o medo que pasa.
18 O medo, coas súas mil caras.
19 Quérete asustar.
20 Quérete espantar.
21 Quérete aterrorizar.
22 Quere que che suban arrepíos polas costas.
23 E non vai marchar.
24 Non vai marchar.
25 Por moito que fagas, Carballeira, Paula (2011):
por máis que te poñas. As outras historias (Vigo: Galaxia).

47
3 Lectura
Actividades

1. Relaciona as seguintes palabras co seu significado.

Cuíña Extraer unha substancia aplicando os labios.

Sinistro Pequena elevación do terreo, de pouca extensión.
Opaco Acto de expresar pena ou sufrimento mediante choros ou palabras.
Chuchar Que fai temer un mal ou unha desgraza, que provoca medo.
Arrepío Material ou corpo que impide a pasaxe da luz.
Laio Estremecemento causado polo medo, o frío, a repugnacia etc.

2. Poderías resumir o tema e o argumento dos textos de Santiago Freire e Paula Carballeira?

3. Propón un título alternativo para cada unha das composicións.

4. Localiza nos dous poemas fragmentos que se correspondan con estas etiquetas.
A descrición dunha paisaxe
Un acto ameazante
Unha acción imposíbel para un reloxo
A personificación dun sentimento

5. No primeiro dos poemas cóntase unha historia mentres que no segundo se describe un sentimento.
Intenta procurar nos dous textos o inicio, o nó e o desenlace. É posíbel facelo en ambos os casos? Por
que?

6. Nos dous poemas aparece un personaxe terrorífico. Quen é en cada caso? Que datos temos de cada un
deles?

7. O vampiro regaña os seus dentes nunha feroz actitude. Que significa regañar os dentes? Coñeces o
significado das seguintes expresións?
Bater os dentes w Falar entre dentes w Ser de bo dente

8. A ambientación tétrica é un dos aspectos fundamentais da historias de terror. Partindo dun destes
enunciados, redixe un relato de medo.
n Era noite pecha e fóra sopraba forte o vento. Dentro da casa, Carlos durmía placidamente sen
saber…
n Estaba a ser unha tormenta como Karel non recordaba outra. O día tornouse noite cando chegaron
aquelas estrañas nubes negras e entón el...
n O gato Micifú non podía soportar o silencio daquela casa. Os seus donos parecían ser os de
sempre, mais el sentía algo raro no ar... Un malestar, unha sombra sobre deles...

9. O primeiro poema, “Un vampiro moi atrevido”, termina cunha persoa fuxindo atemorizada por un co-
rredor. Imaxina un final alternativo para esta historia.

10. O vampiro é un dos personaxes recorrente das historias de medo. Profunda sobre o mito dos vampiros
ou escolle outro personaxe: a momia, Frankenstein, o lobishome, o urco etc.

48

Carta
A carta constitúe un texto escrito a través do cal
unha persoa (o/a remitente) se pon en contacto
con outra (o/a destinatario/a).
Segundo a mensaxe que queiramos transmitir
ou a clase de relación existente entre remitente e
destinatario/a, podemos distinguir dous tipos de
carta:
Carta formal, que trata asuntos de teor profesional
n
e que vai dirixida a persoas con quen temos pouca
relación.
Carta informal, que adoita abordar temas per-
n
soais e está destinada a familiares e amigos/as.
Xeralmente a carta informal presenta un carácter
máis espontáneo que a carta formal.
Actividades
1. En grupos de tres, escollede unha opción de cada fila e, con eses datos, elaborade unha carta.
Remitente Micaela (12 anos) / Fiz (8 anos) / Carolina (40 anos)
Destinatario/a Lionel (compañeiro de estudos) / Marisa (avoa) / Ernesto (amigo que vive nun país estranxeiro)
Tema Relato das últimas vacacións / Convite para unha festa / Chegada dun novo membro á familia
2. Completa as partes que faltan en cada carta; no cabezallo e
no pé podes empregar algunha das fórmulas dos cadros.
Fórmulas de saúdo
Benquerido/a
Estimado/a
Ola!
Prezado/a
Loureda, 13 de maio de 2016
, Pedro!
Escríboche para convidarte á miña festa
de aniversario. Doce anos, por fin!
Faremos unha merenda na miña casa
o venres da próxima semana, a partir
das 18.00 h. Virán os meus curmáns e
varios compañeiros da aula. Anímaste?
Podes aproveitar e ficar aquí toda a fin
de semana.
, Adrián.
Artai
Expresión escrita
3
Lugar
e data Berna, 29 de decembro de 2015
Cabezallo
Fórmula
de saúdo Querido Gonzalo:
Acabamos de chegar a Berna; a viaxe foi bastan-
te boa, aínda que saímos cun pouco de retraso.
O hotel está moi ben situado e non fica moi lonxe
da casa dos nosos curmáns. Hoxe á noite virán
Corpo textual buscarnos para cearmos xuntos nun restaurante
do centro.
Que mágoa que non puideses ter vindo connosco!
Oxalá nas próximas vacacións poidamos viaxar
todos xuntos.
Fórmula de Un bico forte da túa irmá,
Pé
despedida
Sara
Sinatura
P. S.: non esquezas regares as plantas mentres
P. D. / P. S.
non estamos!
3. Partindo desta carta de
resposta, escribe a misiva
que a puido motivar.
Fórmulas de despedida
Unha aperta
Doroña, 2 abril
Un cordial saúdo Xabier Louzao
Moitos bicos Santiago de Compostela
Atentamente Sabes o que che digo, querido Xabier? Que qui-
zais sexa verdade que as pantasmas entraban
no lote, xunto coa casa e todo o que contiña. Se
eu non fose unha persoa culta, unha persoa que
percorreu medio mundo e xa escoitou todas as
historias pensaría agora que, efectivamente, a
vivenda que merquei ben merece o cualificativo
Lugo, 18 de febreiro de 2015 de enmeigada.
E non o digo porque non estea a gusto nela; ao
contrario, estou encantado e xa comecei a tra-
......................... Señor/a: ballar con intensidade. Mais estes días están a
ocorrer cousas para as que só atopo dúas explica-
Temos o pracer de convidalo/a á inaugu- cións: ou a casa está verdadeiramente enmeiga-
ración da exposición fotográfica “Ollares da ou alguén me quere tomar o pelo aproveitando
desde a muralla”, que terá lugar no Mu- toda esta leria das supersticións. E como eu en
pantasmas non creo, está claro cal é a opción que
seo de Arte Contemporánea (MAC) de queda.
Lugo no próximo sábado 23 de febreiro
Confésoche unha cousa: se non fose porque sei
ás 21:00 h. que debes estar fóra e que non podes saber o
meu número, pensaría que eras ti quen andaba
Esperamos contar coa súa asistencia. detrás de todo este misterio.
.............................., Boh! Non me fagas moito caso, a este paso vai pa-
recer que o novelista son eu. Veña, unha aperta.
Luísa Calviño Agustín Fernández Paz: Cartas de inverno.
Directora do MAC de Lugo
49
3 Léxico

Casa

Actividades

1. Sitúa nas imaxes as palabras da tabela.

aldraba bufarda chanzo estrada pararraios varanda

andar caixa do correo cheminea farol poxigo patín
area calzada colector fechadura relanzo porta
arrandea cano contra galería soleira xanela
beiril catavento escadas lousado tellado xardín

2. Le con atención a definición destes termos e, a seguir, redixe un enunciado con cada un deles.
apartamento. s m. Unidade residencial dun edificio, piso. s m. Chan, pavimento.
composta por varios cuartos.
palacio. s m. Casa grande, onde xeralmente residen ou pazo. s m. Casa de familia nobre.
residían monarcas, xefes de Estado etc.

3. Ordena as letras destas palabras e, a seguir, e relaciónaas coa súa definición.

cátoi Vivenda rústica, xeralmente de madeira e cuberta con palla.

f olt Último andar dun edificio, xeralmente co teito máis baixo que os demais.
caopnhau Pequeno cuarto onde se gardan cousas.
lhcéa roaocada Apartamento que ten dous niveis unidos por unha escaleira interior.
horoc Espazo habitacional amplo case sen divisións.
úlpexd Vivenda contigua a outras por un lateral ou pola parte de atrás.

50
 Léxico
3

4. Emparella cada vocábulo co seu sinónimo. 5. Enlaza estas vivendas cos seus habitantes.

faiado azotea residencia da monxe

soleira corredoira terceira idade
adega faio convento esquimó
aldraba banzo
terraza piso de madeira castelo freira
gabinete fiestra colexio maior ancián/anciá
camiño bodega
xanela escritorio iglú rei/raiña
sobrado limiar mosteiro estudante
chanzo chamador universitario/a

6. Describe oralmente cada unha destas vivendas.

51
3 Gramática
Substantivo
1. Substantivo
O substantivo é unha categoría gramatical variá-
bel que designa persoas (Iara, Luís), animais (Micho,
ovella), obxectos (cadeira, lapis), accións (barullo, des-
pedida), calidades (beleza, odio), cantidades (decena,
gramo), lugares (Caión, illa) etc.
Do punto de vista morfolóxico, o substantivo consta dun
morfema radical, que achega o significado, e de morfe-
mas flexivos de xénero e número; sintacticamente, des-
empeña a función de núcleo da frase substantiva.
2. Tipos de substantivos segundo o
xénero
De acordo co xénero, os substantivos clasifícanse en
masculinos ou femininos. Nos seres animados (per-
soas e animais) o xénero adoita coincidir co natural,
pois varía segundo o sexo (macho/femia), en canto
nos seres inanimados o xénero é gramatical.
Todos os substantivos posúen xénero, masculino ou
feminino, mais non todos presentan oposición de
xénero.

2.1. Substantivos sen oposición de xénero

A maior parte dos substantivos teñen un único xénero gramatical. Polo xeral, os substantivos rematados en -o son
masculinos (o caderno) e os rematados en -a, femininos (a froita), mais algúns casos contradín esta tendencia.

Son masculinos Son femininos

Os nomes das o a, o be, o ce… A maioría das a cerdeira, a maceira, a nogueira,
letras árbores froiteiras a pereira… Excepcións: a figueira, o
e os seus froitos figo…
Os substantivos o bote, o dote, o lote… Os substantivos a homenaxe, a porcentaxe, a sondaxe…
rematados en rematados en Salvo: o traxe, o paxe, o garaxe e o per-
-ote -axe sonaxe (que tamén pode ser feminino).
Os substantivos o abdome, o arame, o cume, o exame, Os substantivos a análise, a dermatite, a énfase, a fa-
rematados en o fume, os legumes, o lume... Excep- rematados en rinxite…
-me to: a fame, a síndrome… -se, -ite
Outros o berce, o cárcere, o fel, o labor, o lei- Outros a árbore, a arte, a canle, a calor, a
substantivos te, o mel, o nariz, o sal, o sangue, o substantivos cor, a dor, a orixe, a pantasma, a
como: sinal, o sorriso… como: ponte, a síndrome, a suor...

2.2. Substantivos con oposición de xénero

Os substantivos que designan persoas ou animais poden presentar oposición de xénero, pois fan referencia a
seres de sexo masculino ou feminino. Existen dous tipos de substantivos, variábeis e invariábeis.

n Substantivos variábeis, con formas diferentes para masculino e feminino.

Masculino Feminino Exemplos

-o, -e -a fillo/filla, presidente/presidenta
-ó -oa avó/avoa
-r, -l, -z, -s -ra, -la, -za, -sa señor/señora, español/española, rapaz/rapaza, deus/deusa
-án -á ancián/anciá, cidadán/cidadá
-ón -oa ladrón/ladroa, patrón/patroa
-ín -ina bailarín/bailarina

No caso dos substantivos heterónimos, a flexión de xénero realízase mediante a utilización dunha termi-
nación (galo/galiña; tsar/tsarina; conde/condesa) ou dunha palabra diferente (pai/nai; rei/raíña; cabalo/egua).

52
 Gramática
3
n Substantivos invariábeis, cunha única forma para masculino e feminino. Nuns casos, o xénero vén
expresado polos pronomes ou polos adxectivos; por exemplo, o/a mártir ou bo/boa xornalista. Noutros casos,
unha forma cun só xénero indica tanto o macho como a femia dunha especie humana ou animal (a persoa
[home/muller], a formiga [macho/femia]).

3. Tipos de substantivos segundo o número

Os substantivos poden ter número singular ou número plural. Polo xeral, o singular expresa un único ele-
mento (cadro) e o plural alude a máis de un (cadros). Non obstante, existen substantivos en que o singular e o
plural fan referencia a obxectos distintos (miolo/miolos).

3.1. Substantivos sen oposición de número

Hai substantivos que non presentan oposición de número, pois só teñen singular (area, auga, leite, norte...) ou
só plural (cóxegas, maniotas, parabéns, tenaces etc.).

3.2. Substantivos con oposición de número

Nos substantivos con oposición de número, a flexión realízase da seguinte maneira:

Substantivos con oposición de número

os substantivos terminados en vogal e -n camión/camións, casa/casas, rei/reis
Engaden -s os cultismos ou estranxeirismos acabados en consoante complot/complots, pub/pubs
diferente de -n, -r, -s, -l, -z
os substantivos agudos finalizados en -s compás/compases, revés/reveses
Acrecentan -es os substantivos terminados en -r ou -z cor/cores, luz/luces
os substantivos monosílabos e polisílabos graves acabados en -l mal/males, túnel/túneles
Trocan -l por -is os substantivos polisílabos finalizados en -l animal/animais, papel/papeis
os substantivos graves e esdrúxulos terminados en -s o/os lapis, o/os mércores
Son invariábeis
os substantivos acabados en grupo consonántico o/os luns, o/os tórax

4. Tipos de substantivos segundo o seu significado

Atendendo ao seu significado, o substantivo pode clasificarse en:

Substantivo propio. Fai referencia a persoas, ani- Substantivo común. Designa persoas, animais, lu-
mais e lugares que son únicos na súa clase: Antía, gares, obxectos… que pertencen á mesma clase: tía,
Milú, Galiza, Pacífico, Ortegal… illa, mar, frauta…

Substantivo concreto. Sinala unha realidade
material que pode percibirse a través dos sentidos:
Miño, aroma, mazá…
Substantivo contábel. Indica unha realidade
que se pode contar: dez fillos, dúas laranxas, moitos
cabalos…
Substantivo individual. Nomea no singular un
único ser ou obxecto: abella, castiñeiro, barco...
Substantivo abstracto. Refire unha realidade in-
material que non se pode percibir polos sentidos:
alegría, amizade, paz…
Substantivo non contábel. Designa unha rea-
lidade que non se pode cuantificar: azucre, fariña,
prata…
Substantivo colectivo. Indica no singular un
conxunto de seres ou obxectos da mesma clase:
enxame, souto, frota…

53
3 Gramática
Actividades

1. Coloca o artigo definido (o/a) perante os se- iso é o que di ela. E eu, que son bastante máis
guintes substantivos. educado mais moi pouco servizal por norma
análise dote leite canle xeral, aprovéitome desta circunstancia e pro-
curo axudala en todo o posíbel cando quero
árbore efe mel sangue
pedirlle algo. Así que, seguindo a miña estra-
arte fantasma hepatite síndrome
texia, coloco con coidado os pratos máis boni-
calor labor pereira traxe
tos da louza, poño cara de vítima e dígolle:
dor legume ponte viaxe
—Estou farto dos veráns aquí, mama! E hai
2. Muda o xénero destes substantivos. moito tempo que non vexo a Álex nin a Catuxa.

león curmán Andrea Maceiras: O segredo do lagarto arnal.

dentista abusón 6. Que substantivos colectivos se corresponden
fillo presidenta con estes individuais?
padrasto heroe
prato w abella w ovella
formiga princesa
souto w piara w bandada
danzarín humana
avoa estudante 7. Cada un de vós ten que pensar un substantivo
deus doutora relativo a unha profesión. A seguir, o resto da
aula deberá facer preguntas que só se poidan
emperador cabra
responder con si ou non para adiviñar cal é o
xenro campión substantivo e que xénero e número ten.
3. Achega o plural destes nomes. u Eis algúns exemplos de cuestións que
podedes facer:
man oeste
sede chuchamel
n A persoa traballa ao ar libre?
funil iceberg n Este substantivo é feminino?
luns túnel 8. Na primeira sopa de letras procura cinco pare-
exército mesa llas de substantivos heterónimos e na segunda
mes paraugas cinco substantivos que só teñan número plural.
O R M I R T B O L E Ñ A R S H
4. As seguintes afirmacións son verdadeiras (P)
R E B C E V A M P I R O E T E
ou falsas (O)?
I A D E P F K T R X I Z S I R
P O E R A G I R O L A B A C C R O
Cidade é un substantivo propio. N E N U C A R M S I P E R V E
R M I A N N Q U A L L E V O A
Feo é un substantivo concreto.
A T O S I G I V B U R N O Z S
Aroma é un substantivo concreto,
C I R O R A V A M P I R E S A
contábel e individual.
Z S E Ñ P L R V I X T O Ñ T I
Auga é un substantivo non contábel.
M O H A H L A S E C N I R P M
Arquipélago é un substantivo indivi-
dual. X T E N A C E S U P H N S R O
W Z C K R P R Z A F W N A X U
5. Clasifica os substantivos destacados en negra A Y D Z A F Z Q R S L M G E B
segundo o seu significado. R W S E R O D E R R A U E T Z
Q T M G H U H C K N F N X Q Q
u Exemplo: nai: substantivo común, I T D C G V A C I X I U O Z E
concreto, contábel e individual. C G V S X G L O N S Q C C I Q
Eu ben sei que é fácil abrandar a miña nai con A X D V S E T N E L F L Z H B
esta clase de cousas porque sempre soñou U O Y D H A W W Z C M H U E B
cun fillo educado e servizal, ou cando menos H N P L S O Q O D Z G T G Z C

54
 Expresión oral
3
Que fas?

1. Olla a imaxe embaixo. Que están a facer estas persoas?

2. Preenche oralmente o seguinte texto.

A miña amiga Helena ......................... ás 7:30 h, ........................., vístese e ás 7:50 h .........................
na cociña. Adoita tomar unha cunca de cacao con cereais ou un vaso de leite ......................... con
bolachas ou torradas.
Helena é profesora e durante a semana, entre as 8:30 h. e as 14:00 h, dá aulas nun instituto do
centro da cidade. Alén diso, unha vez por semana de 11:00 a 12:00 h ten atendemento aos pais e
ás ......................... do estudantado. Por volta das 14:15 h ......................... con varias colegas nun
restaurante ......................... do traballo.
Helena chega a casa polas 17:00 h e aproveita a tarde para preparar as aulas do día seguinte,
......................... os traballos do alumnado e limpar. Cando ten tempo libre, ......................... co seu
amigo Álvaro para ......................... en bicicleta polo parque ou iren ás compras.
Acostuma ......................... ás 21:00 h e ......................... sempre unha hora máis tarde. Despois,
......................... a televisión, ......................... un capítulo do seu libro favorito e ......................... á
súa irmá Clara.

3. Describe o que fas no teu día a día empregando algúns dos verbos embaixo. Podes tomar como modelo
o texto do exercicio anterior.
acostumar/adoitar erguerse almorzar preparar saír coller ir
chegar estudar regresar xantar ver cear deitarse

55
3 Ortografía
Acentuación (I): regras xerais
Cando pronunciamos unha palabra de máis de unha sílaba, damos maior intensidade a unha delas –a tónica–
que ás outras –as átonas–. Así, segundo a posición da sílaba tónica, diferenciamos entre:

n Palabras agudas, en que o acento de intensidade recae na última sílaba. lam bón
n Palabras graves, nas cales a sílaba tónica se sitúa na penúltima sílaba. re vis ta
n Palabras esdrúxulas e sobresdrúxulas, que se acentúan, respectivamente, hi po pó ta mo
na antepenúltima sílaba e na anterior a esta. le vá ron lle lo

A sílaba tónica pode levar acento gráfico (´), mais non todas as sílabas tónicas se acentúan graficamente.
Revisamos, a seguir, as regras xerais de acentuación.

ACENTÚANSE NON SE ACENTÚAN

n Palabras con máis de unha sílaba que n Palabras monosílabas (agás as diacríticas): vai, xa
terminan en: n Palabras acabadas en consoante diferente de -n,
-Vogal: café, avó -s ou -ns: actor, farol, avestruz
Palabras agudas
-n: irmán, latín n Palabras finalizadas en ditongo decrecente ou

-s: compás, avós tritongo (seguido ou non de -n ou -s), ou en di-

-ns: corazóns, parabéns tongo homoxéneo: amei, colleu, ademais, partiu
n Palabras acabadas en: n Palabras terminadas en:
-Consoante distinta de -n ou –s: ca- -Vogal: confortabelmente, rapaza
rácter, fácil -n: dixeran, comen
Palabras graves -Grupos consonánticos diferentes de -s: lapis, rapazas
-ns: Astérix, bíceps -ns: canons, dolmens
-Ditongo decrecente: agradábeis,
hóckey
Palabras esdrúxulas n Todas: árbore, contáronllelo, pálido,
e sobresdúxulas lámpada

Convén reparar que as anteriores regras xerais de acentuación tamén se cumpren nos seguintes casos:
n Nas letras maiúsculas:
RÚA ISAAC DÍAZ PARDO, Floraría Ánxela…
n Nos nomes propios (antropónimos, topónimos,
hidrónimos):
Manuel, Gómez, Lalín, Anllóns.
n Nas palabras compostas ligadas sen trazo:
Riotorto, baloncesto, paraugas.
n Nas palabras compostas ligadas con trazo ou con
constituíntes separados, en que cada un deles leva
o acento de modo independente:
técnico-científico, máquina de escribir.
n Nos pronomes interrogativos como, cando, onde,
canto, por que…, salvo en enunciados interrogati-
vos indirectos ambiguos:
Dime que me queres. / Dime qué me queres.
n Nos verbos seguidos de pronome persoal átono,
que se acentúan como se fosen un único termo:
cantará + a → cantaraa, leva + a → lévaa.
n Nos adverbios en -mente, pois son vocábulos graves
acabados en vogal:
boamente, friamente, habilmente.
n Nos estranxeirismos e latinismos adaptados:
fútbol, samurai, álbum, búmerang.

56
 Ortografía
3
Actividades

1. Clasifica as seguintes palabras en agudas, graves ou esdrúxulas.

témpera mísil curmá anzol néboa elite estético leite
ananás tirizó lei bonsai xampú semáforo áncora fútbol
Agudas Graves Esdrúxulas

2. Traslada ao lugar adecuado os seguintes pares de palabras.

area A praia de Caión é de …………….. fina e branca e de auga transparente.
área A …………….. é unha extensión delimitada por un perímetro.
canon O barco do capitán inglés tiña un …………….. de tres metros de longo.
canón Lisipo foi o creador dun novo …………….. de beleza masculino.
carne Mañá teño que renovar o …………….. de socia da biblioteca.
carné A …………….. de vitela paréceme máis saborosa do que a de porco.
revolver Lembra …………….. o estufado para que non se queime a comida.
revólver O …………….. é unha arma de fogo creada no século xix.

3. Acentúa graficamente os vocábulos que o pre- 5. Explica a acentuación gráfica (ou a súa ausen-
cisaren. cia) nestes termos.
mobil funil dolmen entón párkinson político-económico
facer lostrego avo detrás África hóckey
codia caracter recordallo chofer valse vagalume
amabeis album fe dor animais rapidamente
atmosfera lapis tamen
ademais biceps camion 6. Localiza nesta sopas de letras 3 palabras agu-
das, 3 graves e 3 esdrúxulas.
4. Coloca o acento gráfico onde for preciso.
I D G D I S P A R O U P
A traves de diversos textos historicos e grazas
a aparicion de obxectos arqueoloxicos, G Q C O M P L O T O P A
podese afirmar que, sen dubida, existiu algun V E U R C M B P X N B L
tipo de practica musical entre os habitantes E V S D L G O J E I H V
do oeste e do noroeste peninsular antes da
romanizacion. O  problema e que non ficou H T X F Q S K J L Ú K É
ningun vestixio desta practica. C N D Q Í L R Y P M E O
Entre eses obxectos hai alguns que poderian L T B B X I X Z Ú E C L
ser considerados como instrumentos musicais H P E R Í O D O D R U O
(triangulos, crotalos, bumerangs, sacudidores J I X S B T O S N O A H
etc.). Ademais, polo achado de xacementos,
podese deducir que neses pobos era comun a S Y R N N J Q A H S H U
practica de danzas rituais e danzas mimicas N V M Z I F A M I L I A
durante este periodo. J E S Q U Í S Z P C L R
Este tipo de instrumentos e esas danzas pa-
recen indicar, a sua vez, a estreita vinculacion 7. Ditado
da musica coas festividades e os actos da Autor: Pegerto Saavedra
vida publica. Texto: “Historia moderna”, Atlas histórico
María Pilar Alén: Historia da música galega. Galicia

57
3 Literatura
Recursos estilísticos (II)
1. Recursos semánticos
Hipérbole: exaxeración de accións ou calidades con
finalidade burlesca.
Valeriana era a mellor ciclista de contrarreloxo
de Ningures. Valeriana Canela era tan boa na
loita contra o reloxo que tomou a saída o dez
de agosto ás cinco da tarde e chegou o nove de
agosto ás once da mañá.
Pinto e Chinto
Metonimia: substitución dunha palabra por
outra coa cal garda unha relación de causa polo
efecto, parte polo todo, continente polo contido,
instrumento por quen o utiliza, lugar polo pro-
duto etc.
Duarte bebe media botella dun sorbo e vai cara
ás escaleiras, recolle o seu amigo e, cando van
volver, ve a Nena.
Adelaida Vidal
Comparación: ligazón, a través da conxunción como
ou doutras expresións similares, de dous ou máis
elementos que teñen algunha semellanza.
—Este verán imos tomar o sol como lagar-
tos… –di a voz dunha muller ás miñas costas,
falando co seu fillo.
Andrea Maceiras
58
Metáfora: identificación entre dous elementos ba-
seada nunha relación real de semellanza ou nunha
relación imaxinaria.
Os elementos relacionados na metáfora adoitan vir
asociados polo verbo ser ou outros equivalentes.
Os soños son vagabundos
Ana María Fernández
Botar unha cometa
era guindar os soños
todos pola fiestra.
Xosé María Álvarez Blázquez
Personificación: atribución de propiedades huma-
nas a animais e a seres inanimados.
Na outra punta da mesa había unhas saboro-
sas laranxas espreméndose por si soas nunha
xerra, e agardou a que rematasen para se servir
un vaso.
John Boyne
Sinestesia: asociación de sensacións pertencentes a
sentidos diferentes.
—Eu… eu non quería terte asustado –dille con
voz de azucre, ao tempo que a enche de bicos.
Fina Casalderrey
 Literatura
3
Actividades

1. En parellas, realizade unha descrición da vosa aula baseada no recurso da hipérbole.

2. Personifica un dos elementos que aparecen embaixo e escribe un pequeno relato onde apareza como
protagonista:
zapatos w paraugas w galiña w ollo

3. Crea tres metáforas identificando elementos que, aparentemente, non teñan nada en común. Repara
nestes exemplos:
n Os días son crocodilos que nos devoran.
n Os libros, ríos que choran.

4. Na linguaxe cotiá hai espazo para os recursos estilísticos. Podes sinalar cales se empregan nos seguin-
tes enunciados?
n Esa muller é unha máquina!
n O segundo prato estaba moi salgado.
n É lento como unha tartaruga.
n Brasil decidiu absterse na votación.
n O museo adquiriu recentemente un Seoane.
n Vai un frío que corta!

5. Identifica os recursos estilísticos (fónicos, morfosintácticos e semánticos) destes textos e analiza o

seu significado.
Na cafetería hai flores
de plástico que medran e se enredan
e soben ata o teito
e forman unha selva
e atravesan a barra
apousentándose nas mesas e gabeando
sobre a caixa rexistradora.
Medran coma xirafas e nunca devoran
os clientes porque son artificiais.
O local chámase Café Tropical.
Fran Alonso: Cidades.

O vento esperta moi cedo e vai ao traballo. O vento ten por diante unha dura xornada laboral:
move os muíños de vento, seca a roupa da xente, desprende as follas das árbores, empurra os
veleiros…
—Menos mal que o mar non é costa arriba! –di.
O vento traballa moito, mais tamén ten o seu tempo libre. O vento, no seu tempo libre, divírtese todo
o que pode: voa os sombreiros aos cabaleiros, despeitea as señoras, pecha as portas de golpe…
O vento divírtese todo o que pode. Ás veces, mentres asubía a súa eterna canción, pódese ver en
forma de tornado, dando voltas e máis voltas. Porque un tornado non é outra cousa que o vento
bailando.
Pinto e Chinto: Contos para nenos que dormen deseguida.

59
3 Técnicas de traballo
Subliñado
O subliñado consiste en identificar e destacar as ideas principais dun texto. Alén disto, é o paso pre-
vio para a elaboración de resumos e esquemas que facilitan o estudo.
Para que esta técnica resulte útil, convén seguir estas pautas:
n Ler atentamente o texto até comprendelo na súa totalidade.
n Subliñar unicamente a información esencial, de maneira que a lectura dos fragmentos subliña-
dos permita captar os conceptos fundamentais.

Actividades

1. Subliña as ideas principais do texto embaixo.

Os Premios de Teatro María Casares, de periodicidade anual, foron creados pola Asociación de Actores
e Actrices de Galicia no ano 1997 co fin de servir de estímulo e recoñecemento ao labor da profesión
teatral galega, enchendo un oco existente neste eido até o momento.
Optan aos Premios María Casares de Teatro todas as producións teatrais realizadas en lingua galega
estreadas entre o 1 de xaneiro e o 31 de decembro do ano anterior á súa concesión, así como os/as
profesionais que participaron nas citadas montaxes durante ese período de tempo.
A convocatoria destes premios realízase todos os anos facendo coincidir o seu fallo e entrega en datas
próximas á celebración do Día Mundial do Teatro, o 27 de marzo. Este acto celébrase no Teatro Rosa-
lía Castro da Coruña, contando coa inestimábel colaboración do Concello da Coruña, cidade de que a
actriz María Casares é filla predilecta.
Os galardóns constan de doce categorías (Maquillaxe, Vestiario, Iluminación, Música Orixinal, Adapta-
ción/Tradución, Texto orixinal, Escenografía, Actor secundario, Actriz secundaria, Actor protagonista,
Actriz protagonista, Dirección e Espectáculo), alén do Premio de Honra “Marisa Soto”.
www.aaag.es

Agora, responde a estas cuestións. Se consegues facelo, empregaches correctamente a técnica do

subliñado.
Cada cantos anos se convocan os Premios de
Que ou quen pode concorrer a estes premios?
Teatro María Casares?
Quen creou estes galardóns? Cando e onde se fallan?
Cal é a súa finalidade? Cantos galardóns se entregan?

2. Despois de leres este texto e de subliñares as ideas fundamentais, completa a ficha.

Obélix naceu no ano 85 antes de Cristo nunha aldea da Galia (Armórica).
is
Ten arredor de corenta anos; é solteiro, como o seu grande amigo Asté- Datos Persoa
.....................
rix, e vive acompañado do seu can, o fiel Ideafix. .....................
Orixe:. ............
.....................
O noso guerreiro galo é alegre e bondadoso. Adora o seu traballo como .....................
Idade:.............
..................
tallador e repartidor de menhires, mais as súas verdadeiras paixóns .....................
Estado civil:....
...................
son comer ben (non se pode resistir ao xabaril asado) e loitar contra o .....................
Profesión:.......
..............
exército romano. ica:...................
Descrición fís . ...
.....................
Obélix, alto e corpulento, está dotado dunha forza extraordinaria; cando .....................
.....................
......
era neno, caeu nunha marmita que contiña unha poción máxica que o druí- e:. ..............................
Personalidad ....
da da aldea elaborara para loitar contra a invasión romana, e isto provocou .....................
.....................
.....................
......
que os efectos da beberaxe teñan carácter permanente nel. Porén, el non ............... .....................
Amizades:....
ten consciencia da súa propia forza, a pesar de que frecuentemente fai de ...................
.....................
Afeccións:.......
ariete humano para abrir portas fechadas ou para romper paredes. .....................
....
.....................
..................... ....
.....................
.....................
.....................

60
 Rc
Reforzo de competencias

Aldeas abandonadas e sen papeis

A gran maioría non se pode vender porque non consta no catastro. Hai 1.500
núcleos deshabitados mais só 22 están á venda. O prezo medio é de 162.000 euros.
A comunidade galega é a gran fábrica española
de aldeas abandonadas. As últimas cifras do
Instituto Nacional de Estatística (INE) deseñan
unha radiografía preocupante: en España hai máis
de 3.000 poboacións que non teñen habitantes.
Delas, a metade son galegas. No mercado deste
tipo de inmobles Galiza acapara o 70  % da
torta.
Actualmente, 22 núcleos abandonados galegos
están á venda a través de internet. Os prezos van
desde os 26.000 de dous inmobles en Lugo até
os 398.000 euros dun conxunto de casas xunto
ao mar en Pontevedra, totalmente reformado e
con catro edificacións. O custo medio deste tipo
de aldeas é de 162.000 euros.
Chama a atención que, con máis de 1.500
aldeas abandonadas en Galiza e outras 1.900
en que só hai un ou dous habitantes, non haxa
máis inmobles deste tipo á venda. "Hai moitas
aldeas abandonadas, mais non se poden vender
porque non están documentadas, rexistradas nin
catastradas. As que se poden vender son as que
están documentadas e escrituradas e en Galiza
só hai arredor de vinte", apunta Rafael Canales,
director dun dos sitios web dedicados a estas
vendas. “O ano pasado vendemos unha aldea a
un noruegués por 150.000 euros e unha segunda
a outra persoa por 120.000. Agora estamos en
negociacións cun mexicano para vender outra por
449.000 euros”, recoñece Canales.
A Coruña e Lugo son as provincias con máis aldeas
abandonadas en venda, con oito cada unha.
Tamén son as que máis núcleos deshabitados
teñen. Entre as dúas suman o 81  % do total
autonómico. Pontevedra e Ourense posúen, cada
unha, tres inmobles deste tipo.
Manolo Rodríguez, Faro de Vigo
LMS

1. Procura no dicionario o significado destes vocábulos. LDA

catastro w poboacións w inmobles w aldeas w escrituradas
2. Explica que queren dicir os seguintes enunciados extraídos do texto. LA
n A comunidade galega é a gran fábrica española de aldeas abandonadas.
n As últimas cifras do Instituto Nacional de Estatística deseñan unha radiografía preocupante.

n No mercado deste tipo de inmobles Galiza acapara o 70 % da torta.

3. A partir destes enunciados, elabora a entrada nun dicionario da palabra casa coas súas diferentes
acepcións. LA
n Se queren conseguir o campionato, non se poden permitir perder nin un só partido na casa.
n De sobremesa hai un queixo da casa delicioso.
n Vive nunha casa que foi construída no século xix.
n O xadrez é un xogo de mesa que se practica con 16 pezas por contrincante e un taboleiro de 64 casas.
4. Imaxina que resides nunha das 1.900 localidades galegas con un ou dous habitantes. Redixe, empre-
gando un procesador, un texto en que describas o teu día a día. LDASC
5. Cres que ten a mesma consideración unha casa illada no rural galego que nun lugar tropical? Por que?
Que puntos en común encontras entre unha e outra? Cal preferirías para vivir e por que? LASI
6. As casas e as aldeas abandonadas son fonte de numerosas historias de medo. En pares, escribide unha
historia de terror ambientada nunha aldea abandonada próxima á vosa localidade. LAIC
7. Cos datos tirados do texto, calcula a porcentaxe de aldeas deshabitadas á venda en cada provincia
galega e mostra o resultado nunha gráfica. LMDA
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.
61
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Que relación teñen entre si os poemas “Un vampiro moi atrevido” e “Historia dunha noite de medo”?
Úsanse os mesmos Tratan un tema Partillan o mesmo tipo
recursos estilísticos. semellante. de estrofa.

2. O/A remitente dunha carta é:

A persoa que escribe A persoa que recibe A fórmula de
a carta. a carta. despedida.

3. Destas palabras cal non pertence ao campo semántico de casa?

xanela aldraba raxeira

4. Entre estes pares de substantivos masculinos e femininos hai un que está errado; cal é?
xenro/xenra ladrón/ladroa o/a dentista

5. Que vocábulo está mal acentuado?

atmosfera fácilmente cráter

6. Como se denomina o recurso semántico consistente na atribución de propiedades humanas a animais

e a seres inanimados?
metáfora hipérbole personificación

7. Destas afirmacións sobre a técnica do subliñado cal é incorrecta?

Nun texto debe subliñarse É unha técnica que facilita Unicamente se ten que
todo o que non se a realización de resumos e subliñar a información
comprende. esquemas. esencial.

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
distinguir un poema lírico dun poema narrativo?
escribir tanto cartas formais como cartas informais?
describir as casas casas rurais e as casas urbanas?
identificar substantivos e clasificalos segundo o seu significado?
flexionar, en xénero e número, os substantivos?
explicar oralmente as miñas tarefas cotiás?
acentuar adecuadamente palabras agudas, graves e esdrúxulas?
recoñecer os principais recursos semánticos?
subliñar as ideas fulcrais dun texto?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

62
 4
Unidade

Contidos
Lectura. “Os problemas de dona Gramática”
Expresión escrita. Palíndromo
Léxico. Escola
Gramática. Adxectivo
Expresión oral. Imos á escola?
Ortografía. Acentuación (II): ditongos, tritongos e hiatos;
diérese
Literatura. Xéneros literarios
Lingua e sociedade. Linguas de Europa
4 Lectura
O autor
Calo Iglesias Díaz. É li-
cenciado en Ciencias Po-
líticas e Filosofía. Como
membro do Seminario
Galego de Educación
para a Paz, colaborou na 5 identificativo.
elaboración de numero-
sas unidades didácticas
relacionadas cos dereitos
humanos e coa solución
pacífica dos conflitos.
Publicou, entre outras,
as obras Educar pacifi- 10
cando. Unha pedagoxía
dos conflitos, Setemo-
rros e outros contos e
Grandullón, o xigante
abusón. É tamén autor
da Gramática insubordi-
nada e de tres poema-
rios de haikus. 15 Un verbo (Falando moi lento): Gritamos,
Outro verbo (Dirixíndose aos Adverbios
20
25
64
Os problemas de dona Gramática
Escena 1.ª
Vense no escenario un conxunto de
Adverbios. Todos os personaxes que
vaian aparecendo levarán un rótulo
Os verbos predicativos (Poden ser tres.
Entran gritando en plan triunfalista,
erguendo os brazos. Como contraste, os
Adverbios están sentados ou deitados
nun curruncho, en actitude pasiva, indo-
lente):
Somos os Verbos Predicativos,
os máis atractivos
e competitivos!
mandamos e sempre triunfamos.
cun ton autoritario e despectivo): Eh,
vós, Adverbios! Que facedes aí ti-
rados como momias preguiceiras?
Hai que moverse e traballar con-
nosco! Sodes Adverbios ou Papa-
moscas?
Os Adverbios, que poden ser tres ou ca-
tro, levántanse de un en un e van onde os
Verbos.
Os adverbios (Erguéndose con desgana e
arrastrando as palabras): Agoooora…
Axiiiiña… Paseniiiiño…
Os verbos: Veña! A traballar! A produ- 30
cir! Bulide, bulide!
(Os Verbos saen do escenario, empurrando
os Adverbios. Entran agora os Substanti-
vos).
Os substantivos (Poden ser tres. Entran 35
moi alporizados, berrando e buscando os
Pronomes por todo o escenario): Prono-
mes! Pronomes! Onde estades, Pro-
nomes?
Un substantivo (Os substantivos recalca- 40
rán o Pronome, prolongando como un
eco): Onde estás Tiiii?
Outro: Onde estades Vóooos?
Outro: Onde vai Eeese?
Outro: Onde van Aqueeelas? 45
Outro: Quen colleu o Meeeu?
Outro: Quen gardou o Noooso?
Todos (Seguen a buscar, movéndose por todo
o escenario): Pronomes! Pronomes!

50 Onde estades, Pronomes? Queremos durmir a
sesta. Necesitamos o voso relevo.
Os que entran agora son tres Adxectivos e un dos Subs-
tantivos diríxese a eles.
Un substantivo (Cun ton de burla): Ei, vós, Adxectivi-
55 ños petapouquiños! Que queredes agora? Nunca
saídes do noso rabo. Sabedes por onde andan os
Pronomes?
Os adxectivos (Molestos): Nin o sabemos nin nos im-
porta.
60 Outro adxectivo: Os Substantivos sempre vos credes
moi importantes e que os demais estamos ao voso
servizo. Se tanto necesitades dos Pronomes, ide
buscalos e deixádenos en paz…
Os Substantivos abandonan o escenario facendo un xes-
65 to de desprezo coa man e os Adxectivos sentan calados e
de mal humor nun recuncho. Aparecen agora un grupo de
Preposicións e de Conxuncións moi alporizadas.
Preposicións e conxuncións (Entran protestando): Xa es-
tamos fartas de que todo o mundo nos dea ordes!
70 Unha preposición (Facendo burla): “Ven aquí, Preposi-
ción!”.
Unha conxunción (No mesmo ton de burla): “Vai para
alá, Conxunción!”.
Outra conxunción (Cun ton solemne): “Posto que,
75 Dado que, Visto que”.
Outra (Cun ton máis acelerado): “Mentres, Entremen-
tres, Namentres”.
Lectura
4
Unha preposición (No mesmo ton): “Deica, Contra,
Para, Por”.
Outra (Cun ton tranquilo): Perante, Conforme, Bar- 80
dante.
Todas: E que non damos parado! Sempre ás carreiras,
de Oración en Oración!
As Preposicións e as Conxuncións abandonan correndo o
escenario e aparecen Dona Morfoloxía e Dona Sintaxe. 85
Dona Morfoloxía: Esta situación non se pode pro-
longar máis. Aquí todo o mundo anda a protestar
e ninguén realiza con gusto o seu traballo grama-
tical. Que opinas ti, Dona Sintaxe?
Dona Sintaxe: Penso o mesmo, Dona Morfoloxía. Que 90
poderiamos facer? Velaí vén Dona Gramática. 11
(Entra Dona Gramática). 12
Dona Gramática: Xa sei de que falades. Eu tamén es- 13
tou preocupada por tanta desunión e mal humor. 14
O mellor será convocar unha Grande Asemblea e 95
que a xente expoña os seus problemas e malesta-
res. A ver se recuperamos a unión e o bo humor
nesta República da Lingua.
Pano
Iglesias, Calo (2000): Grandullón, o xigante abusón
(Santiago de Compostela: Seminario Galego
de Educación para a Paz).
65
4 Lectura
Actividades

1. Une estes adxectivos co seu significado. Despois crea un enunciado con cada un deles.
triunfalista (l. 7) despectivo (l. 18) preguiceiras (l. 20) alporizados (l. 36) solemne (l. 74)
n Que sente ira ou carraxe.
n Que se realiza con gran cerimonia.
n Que manifesta confianza absoluta ou excesiva no triunfo.
n Que ten falta de vontade para traballar ou para realizar calquera acción.
n Que denota falta de aprecio, estima ou consideración cara a algo ou alguén.

2. Ordena cronoloxicamente os seguintes acontecementos.

n Os Adverbios en escena vanse erguendo devagar.
n Dona Morfoloxía, Dona Sintaxe e Dona Gramática recoñecen que hai un problema na República
da Lingua.
n Os Verbos crense mellores que as demais palabras.

n Dona Gramática propón convocar unha Grande Asemblea.

n Os Substantivos búrlanse dos Adxectivos.

n As Preposicións e as Conxuncións protestan sobre o papel que xogan na lingua.

n Os Pronomes non aparecen por ningures.

3. Poderías sintetizar o argumento do texto?

4. En cantas partes é posíbel dividir a historia? Xustifica a túa resposta.
5. Nesta obra as protagonistas son as diferentes categorías gramaticais. Defíneas brevemente.
6. No texto os Substantivos, os Adxectivos, os Pronomes etc. actúan como seres humanos. Saberías dicir
como se chama o recurso estilístico que permite adxudicar calidades humanas a elementos inanima-
dos? Poderías achegar máis exemplos desta figura retórica?
7. Os adverbios son cualificados como papamoscas e os adxectivos como petapouquiños. Que é un papa-
moscas? E un petapouco? Por que se ligan estas características aos adverbios e aos adxectivos?
8. Alén de papamoscas existen outros nomes de animais que se empregan en frases feitas para lles
atribuír calidades aos seres humanos, como acontece nos exemplos da columna esquerda. Podes
relacionalos cos significados da columna dereita?

Deitarse coas galiñas. Ter moita experiencia.

Non ter un can. Ir durmir moi cedo.
Ser o cabalo de batalla. Representar un punto de especial dificultade.
Ser un bo peixe. Ter moita astucia.
Ser un raposo. Non ter cartos.
Ser can vello. Ter malicia.

9. Os Substantivos andan á procura dos Pronomes. En parellas, compoñede o diálogo que poderían man-
ter de se encontraren.
10. En pequenos grupos, redixide un texto teatral protagonizado por un dos seguintes grupos de perso-
naxes.
n Os números do 1 ao 10.
n As pezas de roupa do voso armario.
n Os alimentos gardados nunha lacena.

66
 Expresión escrita
4
Palíndromo
Azar trazA
O palíndromo é unha expresión ou unha frase de A torre da derrotA
carácter simétrico, isto é, lese da mesma maneira O medo do demO
de esquerda a dereita que de dereita a esquerda, AxexA.
como, por exemplo, Ana, oso, rir e sós.
Habitualmente escríbense con maiúscula tanto a
Ouso pisar o mar, amor, así posúO.
primeira letra do palíndromo como a última para
E se o día, aí, doesE?
indicar que se pode comezar a ler por calquera dos
E vén a nevE,
lados.
Amada damA,
Á dereita podes ler varios palíndromos compostos E
por Gonzalo Navaza e compilados na súa obra Nela, o aléN
A torre da derrotA (1992). E maio doíamE,
Amada damA,
E maio doíamE.
A serpe de maio doíame de présA.

Actividades

1. En parellas, e coa axuda das pistas, tratade de revolver os seguintes palíndromos.

........................... ....... ........................... ...........................
Pista: máis aló e carente dela.
........................... ....... ...........................
Pista: vexa o oryctolagus cuniculus.

............... ............ ........................... ...........................

Pista: ao marchar cara á fóra, botaba gargalladas só ela.

2. Estes palíndromos, asinados por Gonzalo Navaza, están incompletos. Revisa as seguintes secuencias
para finalizalos.
....... ........................ doíamE
O día c .................
................. ................. es e vén abriL.
A min. Á .................
Só .................
SoñoS
................. ................. soños soN.
....... ................. doíamE.
E vén a ..............
A mirada cínica da rimA.

3. Dividide a aula en pequenos grupos e en cada un deles creade dous palíndromos; despois, votade o
mellor da aula.

67
4 Léxico
Escola

Actividades

1. Localiza no deseño estes termos.

afialapis calculadora cola folla mesa regra

alumno/a calendario compás goma mochila reloxo
armario carpeta computador grampa papeleira rotulador
bolígrafo cartaz encerado grampadora profesor/a taboleiro
borrador cartolina escuadra lapis proxector teclado
cadeira celo estilográfica lapis de memoria radiador tesoiras
caderno clip estoxo mapa rato xiz

2. Que significan estas frases feitas?

n Saber de corrido.
n Ser listo/a como un allo.
n Fincar os cotobelos.
n Ser un sabichón/unha sabichona.

68
 Léxico
4

3. Observa as diferenzas de significado entre os seguintes pares de palabras.

Profesor, -a. s. Persoa que se dedica ao ensi-
no dunha disciplina.
Mostrar. v. Dar a coñecer; presentar; exhibir.
Responder. v. Dar unha resposta a algo ou a
alguén.
Sobresaliente. s. Cualificación máxima nun
exame.
Mestre, -a. s. Persoa que exerce a docencia
no ensino primario.
Ensinar. v. Transmitir coñecementos; dar
aulas; educar.
Contestar. v. Retrucar, discutir, negar.
Sobresaínte. adx. Que sobresae.

Agora completa estes enunciados cos termos anteriores.

A titora de 1.º de ESO é a ................................... de Matemáticas.

n

Poderías ................................... o traballo que fixeches no trimestre pasado?

n

Preguntámoslle se quería xantar connosco e ................................... que xa combinara.

n

Concedéronlle un premio a Paulo por ser un alumno ...................................

n

4. Aprender, impartir e suspender son verbos polisémicos; explica os seus significados a partir destes
exemplos.

Nas aulas de Tecnoloxía o alumnado aprendeu a construír un circuíto eléctrico.

n

O avó aprendeulle ao neto a pasar o ferro ás camisas.

n

A miña madriña imparte aulas de Informática nunha asociación cultural.

n

Cómpre mellorarmos os mecanismos para impartimos xustiza.

n

As aulas suspendéranse por mor da neve.

n

Suspendeu tres materias en xuño, mais conseguiu recuperalas en setembro.

n

5. Agrupa en campos semánticos os vocábulos embaixo.

pino fracción hábitat cociente aquecemento

estrofa atmosfera laúde centena rima
solfexo plinto cantiga omnívoro/a corchea

Campos semánticos

Matemáticas Ciencias Educación Física Literatura Música

69
4 Gramática
Adxectivo
O adxectivo é unha categoría gramatical variábel que expresa unha característica, unha calidade ou un estado
atribuído a un ser (home fraco), a un obxecto (bicicleta vermella) ou a un concepto (boa idea) designado polo
substantivo.
Esta clase de palabra concorda sempre en xénero (cadeira nova) e en número (coches vellos) co substantivo ao
cal acompaña.

1. Clasificación do adxectivo
Se atendemos ao significado do adxectivo, podemos n Adxectivo especificativo, que indica unha cali-
distinguir entre: dade que singulariza o substantivo con que con-
n Adxectivo explicativo ou epíteto, que destaca unha corda en relación a outros.
calidade implícita do substantivo, polo que a súa pre- u aberta
senza pode resultar redundante: ceo azul, herba verde. xanela u fechada
u grande

2. Xénero do adxectivo
A maior parte dos adxectivos presenta dúas terminacións, unha masculina e outra feminina.

Masculino Feminino Exemplos

-o, -e -a canso/cansa; gordete/gordeta
vogal tónica ou consoante distinta de -n -a bo / boa; andaluz / andaluza; portugués / portuguesa
-án -á nugallán/nugallá, san/sa
-ana lacazán/lacazana, paspán/paspana
-ón -oa bretón/bretoa, saxón/saxoa
-ona abusón/abusona, cabezón/cabezona
-ín -ina bailarín/bailarina
-ún -úa vacún/vacúa, cervún/cervúa
-una euscaldún/euscalduna

Porén, existen adxectivos cunha única forma para os dous xéneros; é o caso de alegre, intelixente, feliz, fácil,
cortés…

3. Número do adxectivo
O adxectivo, dado que concorda en número, partilla co substantivo as regras de formación do plural.

Formación do plural nos adxectivos

Os adxectivos terminados en vogal e -n
Engaden -s Os cultismos ou estranxeirismos acabados en consoante
diferente de -n, -r, -s, -l, -z
Os adxectivos agudos finalizados en -s
Acrecentan -es
Os adxectivos terminados en -r ou -z
Os adxectivos monosílabos e polisílabos graves acaba-
Trocan -l por -is dos en -l
Os adxectivos polisílabos finalizados en -l
Os adxectivos graves e esdrúxulos terminados en -s
Son invariábeis
Os adxectivos acabados en grupo consonántico
nu/nus, xudeu/xudeus, langrán/langráns
snob/snobs
gris/grises, chinés/chineses
superior/superiores, veloz/veloces
azul/azuis, legal/legais
amábel/amábeis, posíbel/posíbeis
o/os choromicas, o/os isósceles
o/os unisex

70
 Gramática
4
4. Grao do adxectivo
A calidade expresada polo adxectivo pode presentarse en tres graos de intensidade:

Grao positivo Grao comparativo Grao superlativo

Indica unha calidade sen compa- Permite confrontar distintos ele- Mostra unha calidade no seu grao
ración nin intensificación. mentos. máis alto, intensificándoa.
Os meus zapatos están limpos. Os meus zapatos están tan limpos Os meus zapatos están limpísimos.
como os teus.

4.1. Formación do grao comparativo

Existen tres tipos de comparativo: de igualdade, de superioridade e de inferioridade.

Tipos de comparativo Formas Exemplos

Comparativo de como... Esta porta parece tan resistente como a túa.
tan + adxectivo +
igualdade coma... Antía xa é tan alta coma min.
ca... Esta médica é máis agradábel ca ti.
Comparativo de
máis + adxectivo + que... Vin unha bicicleta máis lixeira que a túa.
superioridade
do que... Este restaurante é máis caro do que podemos pagar.
ca... Sempre foron menos intelixentes ca nós.
Comparativo de
menos + adxectivo + que... Mostráronse menos atentos que os seus empregados.
inferioridade
do que... Corre menos rápido do que debería.

4.2. Formación do grao superlativo

Canto ao superlativo, diferenciamos entre o superlativo absoluto e o superlativo relativo:

Tipos de superlativo Formas Exemplos

-ísimo/a É unha cova perigosísima.
adxectivo +
Superlativo absoluto -érrimo/a O seu padriño foi un poeta celebérrimo.
moi + adxectivo A sexta feira fíxoseme moi longa.

Superlativo relativo o/a/os/as máis + adxectivo Esta casa é a máis antiga da veciñanza.

4.3. Formas sintéticas

Algúns adxectivos posúen formas propias para os comparativos de superioridade e para o superlativo.

Grao comparativo
Grao positivo Grao superlativo
(de superioridade)
bo/boa mellor óptimo/a
mao/má; malo/a peor pésimo/a
grande maior máximo/a
pequeno/a menor mínimo/a
alto/a superior supremo/a
baixo/a inferior ínfimo/a

71
4 Gramática
Actividades

1. Localiza os adxectivos no texto embaixo e escribe todas as súas formas de xénero e de número.
Buck vivía nunha enorme mansión do solleiro val de Santa Clara, coñecida como a quinta do xuíz Miller.
Alí había unha ringleira de parras nas barracas dos criados, vastas extensións de viñas xeitosamente
ordenadas, pastorizas verdes, hortas e pomares. Había tamén unha bomba para o pozo artesiano e
un cumprido estanque de cemento onde os fillos do xuíz Miller facían o baño matinal e se refrescaban
nas tardes calorosas.
Jack London: A chamada da selva.

2. Relaciona estes adxectivos cos substantivos das columnas, tendo en conta que ambas as categorías
gramaticais deben concordar en xénero e número.
forte podres fino longo froiteiras educado
azul preguiceiros difíciles vermella bonita morno

sal .............................. cor .............................. árbores ....................... traxe ...........................

mazás ........................ rapaz .......................... leite ............................ situacións ...................
paisaxe ....................... vento .......................... alumnos ...................... nariz ...........................

3. Indica se os adxectivos destacados son especificativos ou explicativos.

neve branca azucre doce froita verde
casa escura grande sofá exercicio doado
ponte romana saia escocesa frío xeo
rocha dura escura noite veludo suave

4. En que grao se encontran estes adxectivos?

Esta cadeira é moi ríxida. A sala era amplísima.
O filme foi menos interesante que a novela. Foi a fin de semana máis aborrecida do mundo.
Na visita acompañounos o menor dos Portela. O teu veciño é máis simpático que o meu.

5. Constrúe enunciados comparativos empregando estes elementos.

Comparativos de igualdade
Comparativos de superioridade
Comparativos de inferioridade
sono, teño, ti
é, alto, o meu edificio, teu
os da outra equipa, os vosos proxectos, gustáronnos
orixinal, un moble, compraron, aquel
estuda, a súa familia, Cristovo, pensa
parece, nós, falador
estaba, o volume da nosa radio, alto, o da vosa
os teus cans, neste verán, ladraron, os da túa avoa

6. Troca estes enunciados por outras construcións superlativas.

n Van mudarse en breve para unha casa que é moi grande.
n Estou superfeliz!
n Os anos pasan ben rápido.
n Nesta cidade sempre houbo familias moi pobres.
n A sopa está salgada, salgada!

72
 Expresión oral
4
Imos á escola?

1. Imaxinade que tendes un novo compañeiro de aula que aínda non coñece a escola. Explicádelle como
son as instalacións (o patio, a aula de informática, a aula de música, o laboratorio, o ximnasio, a bi-
blioteca, a cafetaría) e como chegar até elas.
2. Fecha os ollos e tenta describir de memoria a túa aula; se houber algún detalle importante que non
lembres, pregúntallo a un compañeiro ou compañeira.
u Procura facer referencia a formas, tamaños, cores...

3. Comenta co teu compañeiro ou compañeira como sería a vosa escola ideal. A seguir, expoñede as vo-
sas ideas perante o resto da aula.
4. Sinala as diferenzas existentes entre a aula de arriba e a aula de abaixo.

73
4 Ortografía
Acentuación (II): ditongos, tritongos e hiatos; diérese
1. Acentuación de ditongos, tritongos e hiatos
A acentuación gráfica dos ditongos obedece as regras xerais e, por tanto, o acento gráfico co-
lócase sobre a vogal forte no caso de o precisar: fai, faise, fáisenos, ouro, diésel, lingüista, pingüín.

Porén, as palabras agudas acabadas en ditongo decrecente, seguido ou non de -s, ou

homoxéneo non se acentúan: amei, ademais, partiu.

Os tritongos acentúanse de igual modo que os ditongos, segundo as regras xerais de acen-
tuación (amieiro, fieis).

Os hiatos, pola súa parte, seguen as regras xerais de acentuación cando están formados por
dúas vogais abertas, como acontece en doar, pasear, voo…

Non obstante, non se acentúan conforme as regras xerais:

n Os hiatos constituídos por unha vogal aberta e outra fechada –ou viceversa–, en que o
acento gráfico recae sempre na vogal fechada, como en caída, peúgo; feísmo, posúe….
n Os hiatos de dúas vogais fechadas, en que sempre se acentúa graficamente a segunda
vogal: Luís, viúva…

2. Emprego da diérese
Úsase a diérese (¨) nos seguintes casos:
n No i da primeira e da segunda persoas do plural do copretérito do indicativo dos verbos
terminados en -aer, -oer, -aír e -oír: caïamos, doïades, saïamos, oïades...
Nestes casos, a diérese indica que o ï constitúe unha sílaba única (ca-ï-a-mos). Deste
modo, diferenciamos estas formas con diérese das do presente do subxuntivo, en
que o i forma un ditongo (ca-ia-mos, ca-ia-des).
n No u das sílabas güe e güi, fronte a gue e gui: pingüín, lingüeta.

74
 Ortografía
4
Actividades

1. Xustifica a acentuación destas palabras e constrúe un enunciado con cada unha delas.
raíz déixame papeis abriu
baúl acuático caiuco reunión

2. Acentúa correctamente o texto.

Elsa notaba que lle fervia o sangue. Por que de supeto aquela chave se convertera nun talisman nin
ela mesma podia sabelo. Descoñecia de onde proviña a sua ansiedade por abrir o cuarto de Sagrario
e rebuscar nos seus recunchos. Espantou unha imaxe que acudiu ao seu maxin. Lembrou a face de
Sagrario o mesmo dia da sua morte antes de retirarse a durmir e cavilou na posibilidade de que a
defunta estivese apremandoa desde o mais ala para que actuase dun xeito tan compulsivo.
An Alfaya: A sombra descalza.

3. Coloca o acento gráfico cando for necesario.

zoo adeus posuo xersei austriaco tua
lingüistico saia xudeu saudo raiña industriais
construiu ruido axouxere bebeu muiño expedicion

4. Descubre que vogais se esconden detrás dos puntos de cor –tendo en conta que cada unha das vogais
está representada sempre pola mesma cor– e completa o seguinte cadro.

Contén ditongo, É aguda, grave Acentúase?

Palabra
tritongo ou hiato? ou esdrúxula? Por que?
Mar
petról
l
bxo
pargas
fs
scaro

cot
desigs
egsmo

5. Coloca a diérese nos vocábulos que o precisaren.

n Cómpre evitar a ambiguidade linguística cando nos referimos ao bilinguismo.
n Aínda que oiamos todo o que o escritor dicía na conferencia, non comprendiamos nada.

n Na súa actuación a monologuista falou dos costumes dos piraguistas.

n Miña avoa prepara uns guisos exquisitos e uns unguentos máxicos que minguan a dor.

n Os pinguíns eran bastante máis violentos do que pensabamos; de aí que saiamos con cara de

medo nas fotos.

6. Ditado
Texto: O can dos Barkerville
Autor: Arthur Conan Doyle

75
4 Literatura
Xéneros literarios
Existen tres xéneros literarios: o xénero lírico, o xénero narrativo e o xénero dramático.

1. Xénero lírico
A lírica pretende transmitir sentimentos, impresións Agás os
ou ideas propias do autor ou autora, isto é, a súa re- poemas
presentación persoal do mundo. todo remata
por se converter
A maior parte das obras líricas son poemas, mais en palabras ocas
cómpre non esquecermos que existen poemas na- prescindibles
rrativos. que perden
o seu espírito
Por outra banda, tamén hai textos en prosa dota- nas noites frías
dos dunha gran carga de lirismo que, por tanto, deste mundo
son considerados mostras do xénero lírico.

Pertencen á lírica composicións como a elexía, a can- Antonio García Teijeiro: As palabras
ción, a égloga e o himno. están a mirarse arredor da mesa.

2. Xénero narrativo
Este xénero caracterízase por presentar, a través dunha voz narrativa, unha acción realizada por un ou varios
personaxes nun espazo e nun tempo concretos.

A narrativa abrangue tanto as obras de ficción en prosa como os poemas narrativos (os cantares de xesta, por
exemplo).

Forman parte do xénero narrativo a lenda, o conto, a fábula, a novela etc.

Contra a noite estabamos en Bolzano. Jasper aínda non dixera nada. Tampouco comera nada nas paradas que
fixeramos. Só bebera auga mineral. Papá quería pasar a noite en Bolzano. Fomos a cinco hoteis mais en nin-
gún quedaban cuartos libres. Entón mamá dixo que ela xa non tiña ganas de seguir de vacacións, que quería
marchar para casa. Preguntounos se aguantaríamos, se soportaríamos dun tirón a viaxe até Viena, que iamos
chegar mortos. Eu dixen que si. E Billie tamén estaba de acordo. Jasper nin se inmutou.
Christine Nöstlinger: Intercambio cun inglés.

3. O xénero dramático ELA. Como é que non ten teléfono?

O xénero dramático, como acontece coa narrativa,
presenta unha acción vivida por un ou varios perso-
naxes nun espazo e nun tempo determinados, mais
acostuma adoptar forma de diálogo e ten como fina-
lidade a representación.
Inclúense no xénero dramático a traxedia, a come-
dia, a traxicomedia, a parodia, o sainete, a ópera, o
entremés...
EL. Co computador xa teño bastante
ELA. Farei que lle veñan instalar un teléfono e que
lle arranxen o radiador. Déixeme un papel e un bolí-
grafo? Apuntareino antes de que se me esqueza.
EL. Si.
(ELA apunta algo co bolígrafo e o papel que lle
dá EL)
ELA. Se non apunto de seguida as cousas despois
non me lembro, aínda que sexan importantes.
Lluïsa Cunillé: O tempo.

76
 Literatura
4
Actividades

1. Liga cada xénero coas características correspondentes.

Ten como obxectivo representar unha historia no palco.

Xénero lírico
Pode aparecer en prosa e en verso.
Xénero narrativo Contén recursos estilísticos.
Adoita transmitir unha visión subxectiva da realidade.
Xénero dramático
Require a figura do narrador ou da narradora.

u Ten en conta que certos trazos son comúns a varios xéneros.

2. Relaciona cada un destes textos co xénero literario a que pertence. Que características permiten ads-
cribilos a un ou a outro xénero?
Texto 1 Texto 2
Antes de que os seres humanos tivésemos Esta vaise e aquela vaise
casas. Antes de que os seres humanos cu- e todas, todas se van.
brísemos o corpo. Antes de que soubésemos Cidade, quedas sen tendas
cocer os alimentos, o sabio xaguar xa comía e nos seus espazos
quente. a desesperanza
de non saber vivir
Popocatépetl, lendas sudamericanas.
sen mercar.
María Reimóndez: Moda galega reloaded.

Texto 3
Argán: Pois é doado de entender. Maliño como estou –pois eu estou sempre maliño– , quero que o meu
xenro sexa doutor. De tal xeito teño garantidos os remedios para as miñas doenzas. Terei na casa todo
o que cómpre: consultas e receitas.
Molière: O enfermo imaxinario.

3. En parellas tratade de transformar este poema nun breve texto narrativo.

Na area de prata
había pisadas
e corpos dos homes
de exhaustas olladas.
Cheos de ilusións,
vilmente coutadas,
apoian na beira
as ansias molladas.
A costa, a esperanza.
A praia, a luzada.
Que tristes mentiras
as vidas soñadas!
Envoltos en mantas,
uns homes sen nada
senten nos seus ósos
arelas rachadas.
Antonio García Teijeiro: Petando nas portas de Dylan.

77
4 Lingua e sociedade
Mapa lingüístico europeo
76

77
Islandia
47

74
Noruega
70
72
Illas Feroe 45
Finlandia
Suecia
50 51
80

22 78
Estonia 35 9 3
71 11
44
Dinamarca 18 Rusia
Irlanda Letonia
43 75
23 25 Reino Unido Lituania
19
41 28
24 Países 26
8
Baixos 46
42 Bielorrusia
21
49
Bélxica Alemaña 37 Polonia
34
20 48
Luxemburgo 40 38 39
R. Checa
59
Eslovaquia Ucraína 1
Francia 30
Suíza Moldavia
63 Austria Hungría
13

68 15
55 64 31 73 6 7 53
60 65 Eslovenia 66 5
61 12 Croacia Romanía 4 29 14 2
69
Bosnia Xeorxia Acerbaixán
Portugal 54
17
56 Italia 36 Serbia Bulgaria Armenia
España 57 27
62
Macedonia
58 Albania 33 10
67 16 52

Grecia Turquía
81

82
Malta Chipre

n Mongólicas: 1, calmuc n Turcas: 2, acerbaixano; 3, baxcurt; 6, gagaúzo; 7, balcar; 8, cazaxo; 9, tártaro; 10, turco; 11, chuvaixo
n Sen familia lingüística coñecida: 12, éuscaro
n Caucásicas: n Caucásicas do norte: 4, abxaz; 13, circaxiano; 15, checheno n Caucásicas meridionais: 29, xeorxiano; 5, daguestaní
n Indoeuropeas: n Ilúrica: 16, albanés n Armenia: 17, armenio n Bálticas: 18, letón; 19, lituano n Célticas: 20, bretón; 21, córnico;

22, gaélico escocés; 23, gaélico irlandés; 24, galés; 25, manx n Eslavas: 26, bielorruso; 27, búlgaro; 28, casubiano; 30, eslovaco;
31,  esloveno; 33, macedonio; 34, polaco; 35 ruso; 36, serbo-croata; 37, sorabio; 38, checo; 39, ucraíno n Xermánicas: 40, alto
alemán; 41, inglés; 42, baixo alemán; 43, danés; 44, escocés; 45, feroés; 46, frisón; 47, islandés; 48, luxemburgués; 49, neerlandés;
50, noruegués; 51, sueco; non territorial: jiddish n Iranianas: 52, kurdo; 53, osetio; non territorial: romaní n Románicas: 54, aragonés;
55, asturiano; 56, catalán; 57, corso; 58, español; 59, francés; 60, franco-provenzal; 61, galego-portugués; 62, italiano; 63, romanche;
64, occitano; 65, friulés; 66, romanés; 67, sardo; 68, ladino; 69, mirandés n Helénica: 81, grego
n Urálicas: 70, carelio; 71, estoniano; 72, finés; 73, húngaro; 74, komi; 75, mordoviano; 76, nenets; 77, saami; 78, mari; 80, udmurt
n Semíticas: 82, maltés

Os países en que se falan linguas Os países en que

románicas, isto é, que derivan do latín. se fala alemán.
Localiza
As linguas faladas na no mapa Os países do Leste onde se
Península Escandinava. falan dúas ou máis linguas.

A illa con maior

Un país monolingüe.
número de linguas.
78
 Rc
Reforzo de competencias
Universidades con anos que aínda funcionan
A universidade máis antiga do mundo é a Universidade Al Quaraouiyine, localizada en Fez (Marrocos).
Foi fundada no ano 859 por Fátima al-Fihri ao pé da mesquita da cidade. Esta institución foi o máis
relevante centro cultural do Magreb e formou un importante número de alumnos/as procedentes tanto
desa rexión como de Andalucía; entre os seus licenciados destacan o Papa Silvestre ii (945-1003), o
filósofo Maimônides (1135-1204) e o diplomático León o Africano (1488-1554). Na actualidade este
centro mantén as dependencias de Fez e conta con facultades en Agadir, Tetuán e Marrakech que
acollen máis de 6.000 estudantes.
A segunda universidade máis antiga é a Universidade de Boloña (Italia), fundada en 1088, o que a
converte na máis vella de Europa. Entre os seus alumnos máis famosos están os escritores Dante Alighieri
(1265-1321) e Francesco Petrarca (1304-1374) e o astrónomo e matemático Nicolás Copérnico (1473-
1543). Durante a Idade Media alcanzaron gran prestixio os seus estudos de Dereito e de Humanidades.
Actualmente ten matriculados máis de 100.000 estudantes que se reparten nos seus vinte e tres centros
e desde o ano 2003 posúe unha delegación en Bos Aires (Arxentina).
LS

1. Procura no dicionario o significado destes vocábulos. LDA

universidade w mesquita w filósofo w astrónomo w Humanidades

2. Indica cales das seguintes afirmacións sobre o texto son verdadeiras ou falsas. LA

P O
A Universidade Al Quaraouiyine foi fundada ao mesmo tempo que a mesquita de Fez.
Alumnado procedente de Andalucía estudou na Universidade Al Quaraouiyine.
Os centros de Tetuán e de Marrakech reúnen máis de 6.000 estudantes.
Francesco Petrarca foi un coñecido astrónomo que cursou estudos na Universidade de
Boloña.
A Universidade de Boloña ten dependencias a nivel internacional.

3. Explica oralmente como imaxinas a vida universitaria. LSI

4. No caso de que decidas realizar estudos superiores, que carreira escollerías? Consulta as páxinas web
das tres universidades galegas e sintetiza nunha ficha a información básica relativa a esa carreira:
facultade ou escola en que se imparte; campus; materias; duración etc. LDASI
5. En pares, creade un breve texto dramático en que os/as personaxes sexan obxectos presentes nunha
aula. LASC
6. Investiga a situación lingüística actual de Marrocos (idiomas falados, linguas oficiais etc.).
LDASI
7. En pequenos grupos, procura no Kit para a normalización lingüística do Consello da Cultura Galega
(http://kit.consellodacultura.gal/normativa-legal/#tab-categoria-basico-40) información sobre un dos
textos legais que regulan os dereitos lingüísticos individuais en Europa. LDASI

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

79
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Que propón convocar dona Gramática en “Os problemas de dona Gramática”?
unha asemblea unha revolta unha asociación

2. Un palíndromo é:
un poema unha palabra ou unha unha carreira
ao revés frase simétrica con paus

3. Como se denomina a persoa que dá aulas no ensino primario?

decente mestre/a profesor/a

4. Cal é o grao máis alto en que se pode mostrar unha calidade expresada polo adxectivo?
comparativo superlativo sintético

5. Sinala a única palabra correctamente acentuada.

fáise fái fáiseme

6. Cal destas composicións forma parte do xénero lírico?

canción ópera cantar de xesta

7. Indica cal destas linguas é de orixe románica.

éuscaro romanés suízo

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
recoñecer un texto teatral?
crear un palíndromo?
nomear os obxectos da escola?
identificar e usar correctamente os adxectivos?
realizar a flexión de xénero e de número no adxectivo?
distinguir e utilizar os graos de intensidade do adxectivo?
describir oralmente o meu centro de ensino?
acentuar palabras que conteñan ditongos, tritongos e hiatos?
usar con corrección a diérese nos vocábulos que o precisaren?
diferenciar os xéneros literarios?
apreciar e valorar o plurilingüismo europeo?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

80
 5
Unidade

Contidos
Lectura. “O caderno de Ánxela”
Expresión escrita. Guía de viaxe
Léxico. Tempo cronolóxico
Gramática. Pronome (I): pronome persoal tónico
Expresión oral. Cando foi?
Ortografía. Acentuación (III): acentuación diacrítica
Literatura. Xénero lírico (I): métrica
Técnicas de traballo. Resumo
5 Lectura
O caderno de Ánxela
Chámanme Ánxela Xi’an. De nome. Os apelidos son Fonts Miravet. Ánxe-
la é o nome que meus pais escolleron para min. Xi’an é o nome que tiña
cando os meus pais viñeron recollerme ao orfanato onde estaba e por iso
mo conservaron.
Miña nai di que é moi importante conservar as raíces. Cando miña nai di 5
iso, sempre lembra aquela vez en que papá probou a transplantar unha
alfarrobeira. Nacera nun sitio difícil, unha cuneta tan estreita que impe-
día que puidese medrar normalmente e, como meu pai quería salvala,
fixo un suco moi grande ao redor da árbore para sacala con coidado e
non cortarlle as raíces. 10
Observei o proceso atentamente. Cando meu pai dixo “Temos que ter
coidado coas raíces”, eu xa sabía que esta era unha palabra importante,
unha cousa importante.
Fíxoo do mellor xeito posíbel. Podo aseguralo porque o vin. Mais o
transplante non tivo éxito e a alfarrobeira morreu. Pouco a pouco se- 15
caron todas as follas. Non podreceron, senón que se volveron enxoitas,
coma un papel que se queima e cae a anaquiños. Iso entristeceume moi-
to, porque eu son coma a árbore transplantada e non me gustaría nada
ficar enxoita e acabar en anaquiños, coma un papel queimado.
Despois diso, meu pai falou cun amigo seu, que é un grande amante das 20
plantas e ten cultivos biodinámicos. O amigo do meu pai, que se chama
Pepe, regaloulle un libro, que tamén é un calendario, en que se explica
cal é o momento oportuno para facer os traballos da terra, se a lúa ten
que ser crecente ou minguante cando se plantan as tomateiras, se cóm-
pre que sexa ascendente ou descendente cando se podan as roseiras, cal 25
é a mellor disposición planetaria para os transplantes…
Miña nai tamén se fixo devota daquel libro, porque explica cal é o mellor
momento para cortar o cabelo, para que medre ben forte e, ao revés, cales
son os días adecuados para depilarse para que os pelos das pernas tarden
máis en volver saír. 30

82
 Lectura
5
E eu teño que confesar que tamén mirei con moita atención aquel libro, mais non A autora
encontrei ningún capítulo nin ningún apartado que falase do mellor momento Raquel Ricart Leal (Béte-
astral para as adopcións. ra-Valencia, 1962). Dedí-
case fundamentalmente
Nacín na China. China é un país enorme que necesita dúas páxinas enteiras do á escrita de novelas e
35 meu Atlas Universal. obras teatrais para un
público infanto-xuvenil
—En que parte de China? e colabora co xornal
El Punt.
—En Xi’an.
A novela O caderno de
—Por iso me chamo Ánxela Xi’an? Ánxela é a súa primeira
obra traducida ao gale-
—Coido que si. go, que lle valeu o Pre-
mio Vila de Paterna de
40 —Mais non o sabes?
narrativa infantil.
—Non o sei, non.
—E en que parte de Xi’an nacín? Hai hospitais en Xi’an?
—Muller, claro que hai hospitais en Xi’an. Mais non sei onde naciches, filla. Pode
que mo explicasen e non os entendese.
45 A miña nai non lle gustan as mentiras. Algunhas compañeiras da miña aula din
que as nais o saben todo; mais eu sei moi ben que non é así, porque mo dixo
miña nai, que ela, todo, non o sabe. Nin sequera o sabe todo de min. Claro que
ela non é unha nai como as demais. Quero dicir que, a min, miña nai non me
levou no ventre.
50 O dicionario di que “nai” significa ‘muller ou femia que tivo un fillo ou uns cantos, respecto destes’.
Xa sei tamén que os dicionarios, por moito que me gusten, non o explican todo. A vida é máis complicada que
as definicións que dan.
—Máis complexa –di meu pai.
Miña nai explica que unha nai non é unicamente a muller que te levou no ventre e que te pariu, senón
55 tamén, e sobre todo, a muller que decide coidarte, educarte, amarte. Como fai ela. Eu creo nisto que di
miña nai.
Hoxe fixen doce anos, é xoves e estamos no inverno. Meus pais regaláronme un caderno especial, con tapas de
cartón decoradas para que escriba historias. As historias encántanme, mais non teño a certeza de ser quen de
escribir algunha. Miña nai di que espante o medo como se fose un mosquito inoportuno e que vaia anotando
60 as cousas que me pasan pola cabeza.
Cada día, de camiño á escola, atravesamos a ponte do río da cidade onde vivo. Hai moitos anos que non pasa
auga, mais todo é verde alí abaixo, con árbores de mil especies diferentes. E cada día, cando atravesamos aque-
la ponte, xa seca, a pé ou en bicicleta, éntrame unha especie de alegría, non sei por que.
Hoxe, despois duns cantos días de choiva, o ceo era raso e limpo, como a roupa acabada de lavar. Mentres
65 atravesabamos a ponte tamén me colleu a alegría de sempre e, cando contemplei o ceo tan azul, pregunteime
como debe ser o azul do ceo de China, un país tan grande que non me cabe no pensamento.

Ricart Leal, Raquel (2013): O caderno de Ánxela (Vigo: Galaxia).

83
5 Lectura
Actividades

1. Procura no dicionario o significado que teñen no texto as seguintes palabras.

cuneta (l. 7), suco (l. 9), enxoitas (l. 16), devota (l. 27), certeza (l. 58), raso (l. 64).

2. Cal é o tema do texto? Propón para el un título alternativo.

3. Resume o contido deste fragmento de O caderno de Ánxela atendendo á división en introdución, nó e
desenlace.
4. Sinala se estas afirmacións son verdadeiras ou falsas.

P O
Ánxela conserva os seus apelidos chineses.
O pai e a nai de Ánxela comparan a súa historia coa dunha planta.
A Ánxela gústalle buscar palabras no dicionario.
A nai de Ánxela móstrase moi sincera coa súa filla.
O pai e a nai de Ánxela déronlle como agasallo un caderno para que escriba nel o seu
diario.

5. Localiza no texto fragmentos que se correspondan con estas etiquetas.

Ánxela preséntase a si mesma e á súa familia
A planta créalle moitos problemas ao pai de Ánxela
Á nai de Ánxela encántalle o libro sobre os cultivos
É o aniversario de Ánxela

6. Selecciona da listaxe embaixo cinco adxectivos acaídos á personalidade de Ánxela e xustifica a túa
escolla.
inquisitiva impertinente preguizosa soñadora intelixente
parva curiosa desconfiada confiada amigábel

7. Responde ás seguintes cuestións sobre o texto.

n Por que cres que a nai de Ánxela pensa que é moi importante conservar as raíces?
n Por que procura Ánxela información no libro da adopción sobre os cultivos?
n Por que consideras que o pai e a nai de Ánxela lle dan o caderno?

8. Ánxela fai referencia a dous tipos de libros, o atlas universal e o dicionario. Une as seguintes clases de
libros co seu contido.
Atlas universal Libro que contén palabras dunha lingua ordenadas alfabeticamente.
Dicionario Colección de mapas e planos.
Enciclopedia Libro de receitas.
Guía Obra que recolle información sobre as diferentes materias do saber humano.
Manual Listaxe de datos en orde alfabética que fornece información sobre unha ma-
teria determinada.
Receitario Volume que recolle os coñecementos fundamentais dunha materia.

9. Imaxina que, como Ánxela, fas anos. Como sería o teu aniversario ideal?
10. En parellas, investigade sobre a cidade chinesa de Xi’an. Que escribiría Ánxela no seu caderno se tive-
se oportunidade de viaxar alí?

84
 Expresión escrita
5
Guía de viaxe Canadá

Información práctica
A guía de viaxe recolle información diversa de interese tu-

CANADÁ
rístico sobre un determinado lugar, como, por exemplo, os
lugares e os monumentos máis relevantes, os estabelece-
mentos máis interesantes (hoteis, pensións, restaurantes,
bares...) e algúns itinerarios que se poden realizar durante
Diñeiro
Hai moedas de 1¢ (1 centavo ou penny), 5¢ (5 centavos
ou nickel), 10¢ (10 centavos ou dime), 25¢ (25 centavos
ou quarter), 1 CA$ (1 dólar ou loonie) e 2 CA$ (2 dólares
ou toonie ou twoonie).
Trocar moeda nas cidades grandes sae máis a conta nas
oficinas de troco que nos bancos.

a viaxe. Esta información conta co apoio gráfico de mapas e Caixeiros automáticos

fotografías.
Alén disto, este tipo de guía adoita fornecer datos sobre os
costumes locais, o clima, a moeda, os medios de transporte,
os horarios comerciais etc., e por veces inclúe un glosario
básico da lingua falada no lugar visitado.
A guía de viaxe pode presentarse en diferentes formatos:
libro, aplicación para teléfono móbil ou tableta, páxina web,
Acostuma haber caixeiros automáticos en moitas tendas
de alimentación, aeroportos, estacións de autobuses e
trens e mais terminais de ferries.
Os/as visitantes que se dirixan a zonas máis remotas
de Canadá non encontrarán demasiados caixeiros
automáticos, así que deberían levar suficiente efectivo.
Efectivo
Os e as canadenses non adoitan levar grandes
cantidades en efectivo para o día a día, senón que
confían nas tarxetas de crédito e débito. Aínda así,
uns 100 CA$ en efectivo poden resultar prácticos para
pequenos gastos.

blogue, foro etc.

Lonely Planet Canadá

Actividades

1. Elabora unha listaxe de dez consellos para unha familia que vai pasar a fin de semana en Marte.
Lembrade… w Se for posíbel… w Deberiades… w Non esquezades… w Sería bo…
Poderiades… w Tendes que... w Tentade... w Visitade… w Sería interesante que…

2. A partir deste plano, organiza un pequeno percorrido por Vilar do Río.

85
5 Léxico
Tempo cronolóxico

Actividades

1. Identifica no deseño anterior as partes do día.

mediodía w mañanciña w amencer w solpor w luscofusco w tardiña w medianoite w noitiña

2. Encontra nesta listaxe tres sinónimos para amencer, solpor e luscofusco.

abrente w ocaso w anoitecer w alborada w crepúsculo w escurecer w pór do sol w alba w
empardecer

Sinónimos
amencer
solpor
luscofusco

86
 Léxico
5

3. Observa a diferenza de significado entre estas 6. Completa as palabras cruzadas cos nomes tra-
palabras. dicionais destes meses do ano.

Último, -a. adx. Derradeiro, -a. adx. 1

Elemento que é Último elemento

posterior a todos no dunha serie que
2
espazo e no tempo. non ten máis posi-
bilidade de conti- 3 4

nuación.

A seguir, completa os enunciados con último/a

ou derradeiro/a.
5

n Non lembro o título do ..............................

libro que gañou o premio Meiga Moira.
6 7

n Decembro é o ................................... mes

do ano.
n Mañá teño que pagar o ..............................
recibo da auga.
n Confiamos en que esta non sexa a túa
.............................. visita á nosa cidade.
Horizontais. 5: novembro; 6: outubro.
Verticais. 1: xullo; 2: xuño; 3: agosto; 4: setem-
4. Une cada termo da esquerda co seu correspon- bro; 7: decembro.
dente da dereita.

quincena 15 días 7. Sabías que existen dúas maneiras de nomear os

cinco primeiros días da semana?
semestre 2 anos
lustro 10 anos luns ou segunda feira
milenio 100 anos martes ou terza feira
século 5 anos mércores ou cuarta feira
ano 12 meses xoves ou quinta feira
década 1000 anos venres ou sexta feira
bienio 6 meses
u Investiga, coa axuda de internet, a orixe destas
denominacións.
5. Enlaza cada frase feita co seu significado.
8. Explica o significado de:
Xa choveu! Xa demoraba.
Decidirse tarde. día festivo
Ir nun viravira.
Dicir algo e facelo día lectivo
Non era sen tempo! inmediatamente.
Ir rapidamente. día hábil
Tarde piaches!
Xa pasou moito
Meu dito, meu feito. tempo. día laborábel

87
5 Gramática
Pronome (I): pronome persoal tónico
1. Pronome: definición e clases
O pronome é unha categoría gramatical que precisa do contexto para sabermos a que ou a quen se refire no
discurso.

Esta clase de palabras pode variar en xénero e Función Función

Pronome
número (o/a/os/as, este/esta/estes/estas), mais tamén determinante núcleo
existen pronomes invariábeis (nós, isto, sete). Alén Persoal — Eu son de Alemaña.
disto, os pronomes persoais e os demostrativos Artigo A viaxe foi marabi- —
llosa.
fan referencia ás persoas participantes no acto Demostrativo Esa muller vive Esa vive lonxe.
comunicativo (1.ª, 2.ª e 3.ª persoas). lonxe.
Posesivo O meu lapis está Ese lapis é meu.
Do punto de vista sintáctico, o pronome pode no estoxo.
exercer a función de determinante, cando acompaña Identificador Dáme calquera Dáme calquera.
folla.
un substantivo (este rapaz, algunha rapaza), ou Cuantificador Non teño ningún Non teño ningún.
de núcleo, se aparece só (este, algunha). Porén, interese.
cómpre ter en conta que o pronome persoal está Numeral Comprei catro Comprei catro.
lapis.
especializado na función de núcleo e o artigo na Relativo Gústanme as praias A auga que bebe-
función de determinante. cuxas augas son mos é potábel.
azuis.
Existen dez clases de pronomes, como podemos ver Interrogativo Que dúbida tes? Que tes?
na tabela. Exclamativo Que horror! Que!

2. Pronome persoal
O pronome persoal é unha categoría gramatical variábel. A súa forma pode modificarse segundo o xénero
(el/ela), o número (ela/elas) e a persoa (eu, ti, el/ela, nós, vós, eles/elas).

Esta clase de palabra exerce as mesmas funcións sintácticas que o substantivo e sinala as tres persoas grama-
ticais ( 1.ª, 2.ª e 3.ª persoas), de singular e de plural.
Eu, nós (1.ª persoa) → o/a emisor/a
Ti, vostede, vós, vostedes (2.ª persoa) → o/a destinatario/a
El, ela, eles, elas (3.ª persoa) → a persoa, animal ou cousa de quen ou de que se fala.

Eu non quero máis.

Ti queres ou dámosllelos
a Eles?

88
 Gramática
5
Podemos distinguir dous tipos de pronome persoal:
Pronome persoal tónico, que posúe un acento de intensidade
n Algúns pronomes tónicos levan
acento diacrítico para se diferen-
propio.
ciar dos seus homógrafos átonos.
Eles mercaron varios doces típicos para nós.
Vós sabedes moito diso.
Pronome persoal átono, que carece de acento de intensidade e
n Trouxémosvos uns presentes.
que se apoia no verbo para pronunciarse. Non vos dixeron nada?
Mandoulles facer varios recados porque non os quería ter polo medio.

3. Pronome persoal tónico

O pronome persoal tónico pode exercer varias fun- n As formas pronominais tónicas de 3.ª persoa
cións sintácticas. Cando o pronome funciona como el, ela, eles e elas contraen coas preposicións de
suxeito non vai introducido por preposición. e en.
Eu sei quen é. el ela eles elas
Ti sempre chegas tarde! de del dela deles delas
Nós acompañámolos até a porta. en nel nela neles nelas

Porén, se o pronome vai precedido de preposición, n As formas de cortesía vostede e vostedes corres-
pode desempeñar a función de complemento. póndense cunha 2.ª persoa, mais funcionan
Díxechesmo a min primeiro. como se fosen de 3.ª persoa; así, os verbos con
que concordan e as súas formas átonas son de
Isto é para ti.
3.ª persoa.
Non poderán connosco!
Desexan vostedes que lles facilitemos algunha
cousa máis?
Na tabela embaixo recóllese o paradigma do prono-
me persoal tónico. n Nalgunhas zonas, nosoutros/nosoutras e vosoutros/
Número Persoa Pronomes persoais tónicos vosoutras utilízanse para facer referencia a un
grupo pequeno inserido nun grupo maior.
1.ª eu, min, comigo
Singular 2.ª ti, vostede, contigo Nós (as xogadoras de baloncesto) gañamos
3.ª el/ela, si, consigo o campionato, mais só fostes recoller o premio
nós, nosoutros/nosoutras, vosoutras (as capitás da equipa).
1.ª
connosco
Plural vós, vosoutros/vosoutras, Non obstante, noutros lugares empréganse como
2.ª
vostedes, convosco únicas formas do pronome persoal tónico de 1.ª
3.ª eles/elas, si, consigo
e 2.ª persoas de plural.

n Eu é o único pronome persoal tónico que só
exerce unha función sintáctica, a de suxeito. Por
tanto, tras preposición ou conxunción utilízase a
forma min.
Trouxeron unha caixa para min.
Non hai ninguén coma min.
n Cando o pronome persoal tónico vai precedido
dunha preposición, esta pode ir libre ou ligada ao
pronome.
Veu sentado con ela no autobús.
Conta comigo para o que precisares.

89
5 Gramática
Actividades

1. Identifica os pronomes persoais tónicos nos seguintes enunciados e indica a persoa gramatical á cal
se refiren.
n Vós xa sabedes que vos avisamos con tempo suficiente.
n Cando vén comigo compórtase adecuadamente.
n Nós sempre fomos moi importantes para elas.
n Se eu fose vostede, tomaría medidas.
n Queremos que sexa quen de decidir por si mesma.
n Ti e mais el andades sempre a argallar maldades.

2. Cales destes enunciados teñen pronomes persoais tónicos con preposición ligada? Sublíñaos.
n Este asento é para ti; para ela reservamos un máis próximo do corredor.
n É vostede moi amábel; é un pracer falar consigo.
n Nós quixemos adestrar convosco, mais non nos deron facilidades.
n A camisa del é a que ten os botóns descosidos.
n Téñennos falado moito de vosoutras.

3. Troca as secuencias destacadas por outras que inclúan pronomes persoais tónicos.
n Despois de falar comigo e co seu pai marchou cos seus curmáns ao parque.
n Olga e mais ti participastes na última edición do concurso?
n Esquécete de Fernando e concéntrate no presente.
n Tiña problemas con el mesmo.
n Este vento frío non é conveniente para Rafael e para min.
n No entanto, Xosé ficou na casa con Lola.
n Queren as señoras acompañarnos? Aquí estaremos máis cómodos.

4. Evita as reiteracións innecesarias no texto embaixo utilizando pronomes persoais e contraccións.

Marco Polo escribiu un apaixonante diario de viaxe. Apuntaba no diario de viaxe as cousas que lle cha-
maban a atención. Grazas a este diario chegaron a nós numerosas anécdotas da súa incríbel viaxe;
desta incríbel viaxe coñecemos paisaxes marabillosas, animais exóticos, tesouros de lenda…
En tempos de Marco Polo, os donos de Asia eran os guerreiros mongois. Os guerreiros mongois tiñan
un carácter indómito, endurecido pola necesidade de sobrevivir á fame e a un clima extremo.

5. Realiza todas as contraccións posíbeis de preposición e pronome persoal e, a seguir, redixe enuncia-
dos con tres delas.
de + el de + ela de + eles de + elas
en + el en + ela en + eles en + elas

6. Reescribe o texto embaixo usando o pronome persoal tónico de cortesía.

—Non serías ti?
—O que?
—Oni. O diaño xaponés.
—Quita de aí! Ti toleaches?
—Non te enfades. Xa pasou antes. Igual saías sonámbulo polas noites e volvías onde taguearas polo
día, só que con outro alcume, sen ser consciente. Ou desenvolviches unha dobre personalidade . Ti xa
sabes, Jeckyll e Hyde e todo iso. Agora que o penso, non era mal nome para o noso grupo, non cres?
Xesús Fraga: Reo.

90
 Expresión oral
5
Cando foi?

1. Adiviña a que época histórica (Prehistoria, Idade Media...) corresponden as imaxes embaixo.

Explica perante o resto da aula como imaxinas a vida cotiá nunha destas épocas.
2. En pares, inventade unha historia breve que conteña, como mínimo, cinco expresións do cadro.
hai moito tempo aconteceu insólito/a
hai anos efémero/a
ocorreu
hai un mes serodio/a
antonte pasou temperán/á
hoxe sucedeu frecuente
pasadomañá cotián/á

u Repara en que, cando falamos do tempo cronolóxico (días, meses, anos etc.), utilizamos o verbo haber.

3. Escolle un destes temas e, coa axuda do teu compañeiro ou compañeira, expono oralmente perante o
resto da aula.
O mes pasado, despois dunha semana de exames, A que xogabades na escola e en casa cando
chegou o sábado e comezou a chover a cachón. tiñades entre seis e dez anos?
Que fixestes para vos entreterdes durante a fin de
semana?
Acabamos de saber que mañá os extraterrestres Se fósedes ricos/as, como sería o voso día a
van invadir a Terra. Que fariades? día? Como organizariades o voso tempo?

4. O Entroido é unha festa de carácter tradicional que se celebra en febreiro ou en marzo. Saberías describir
en que consiste? Festéxase da mesma maneira en toda Galiza? E noutras partes do mundo?

91
5 Ortografía
Acentuación (III): acentuación diacrítica
O acento diacrítico utilízase para diferenciar certas palabras homógrafas, aquelas que son idénticas na escrita
mais que posúen significados distintos.

Este acento colócase nun dos homógrafos para indicar que se trata dunha vogal aberta (bóla/bola) ou dunha
palabra tónica (é/e).
Con acento gráfico Sen acento gráfico
á preposición a + artigo a(s); a artigo; pronome; preposición
ás ‘extremidade dunha ave’ as artigo; pronome
bóla(s) [] ‘esfera(s)’ bola(s) [] ‘peza(s) de pan’
cá conxunción ca + artigo a(s) ca conxunción
As formas verbais que
cás cas preposición
levan acento diacrítico chá(s) ‘plana(s)’ cha(s) pronome che + pronome a(s)
mantéñeno cando se có(s) [] conxunción ca + artigo o(s) co(s) [] preposición con + pronome o(s)
ligan a pronomes per-
cómpre [] ‘é necesario’ compre [] verbo comprar
soais átonos (dá, dáme,
dálle).
dá verbo dar da preposición de + artigo a(s)
dás das
dó [] ‘pena, nota musical’ do [] preposición de + artigo o
é [] verbo ser e [] conxunción
fóra [] adverbio fora [] verbo ser; verbo ir
má(s) ‘ruín(s)’ ma(s) pronome me + pronome a(s)
máis adverbio; pronome mais conxunción
nó [] ‘lazo’ no [] preposición en + artigo o(s)
nós [] pronome tónico; plural de nó nos [] pronome átono
ó(s) [] preposición a + artigo o(s) o(s) [] artigo; pronome
óso(s) [] ‘parte do esqueleto’ oso(s) [] ‘animal’
pé(s) [] ‘parte do corpo’ pe(s) [] letra
póla(s) [] ‘parte da árbore’ pola(s) [] ‘galiña’; preposición por + ar-
tigo a(s)
pór [] verbo por [] preposición
présa(s) [] ‘apuro(s)’ presa(s) [] ‘prendida(s)’; ‘presada (s)’
Un oso cun óso na man. sé [] ‘sede eclesiástica’ se [] conxunción; pronome; verbo ser
só [] adverbio; adxectivo so [] preposición
té [] ‘infusión’ te [] letra; pronome
tés [] plural de té tes [] plural da letra te
tes [] verbo ter
vén [] verbo vir ven [] verbos ver e vir
vés [] verbo vir ves [] verbo ver
vós [] pronome tónico vos [] pronome átono

A curmá da miña veciña achegouse á casa cando coñeceu a noticia.

Belén é alta e roxa.
Nós non nos sorprendemos de vela chegar naquel coche.
Temos que pór a caixa aí por se veñen procurala.
A pola está sobre unha póla.

92
 Ortografía
5
Actividades

1. Coloca os acentos diacríticos que faltaren neste 4. Escolle a opción correcta.

texto. n Onte encontreime co/có teu amigo Alberte,
Nin aquel día nin nos tres seguintes me ese que é máis alto ca/cá ti.
permitiu que me erguese da cama. Prodigoume n O mapa da/dá illa contén a clave para des-
toda clase de atencións e non me deixaba so cubrir o tesouro do/dó pirata Barbanegra.
case nunca. Por mais que eu insistía en me n Voltou a fixarse nos/nós cabelos negros dos/
erguer e irme, dicía que non había presa e que dós homes que estaban a falar no paseo.
xa que fora el quen me ferira, non permitiría
n Nunha das/dás gabetas do/dó escritorio
que me fose da súa casa até me encontrar
está o maletín cos/cós teus deseños.
completamente curado. Así souben que tiña
muller e que se encontraba fora naqueles días
n Inés, quería unha chaqueta de la, se ma/má
e aínda tardaría en regresar pois fora atender
fas.
o seu pai vello e enfermo. n Que flores tan bonitas! Quen chas/chás
trouxo?
Xabier P. Docampo:
Cando petan na porta pola noite. 5. Resolve esta sopa de letras descubrindo os vo-
2. Completa os enunciados cun vocábulo diacríti- cábulos que se corresponden coas seguintes
co sinónimo das seguintes palabras. definicións.
w  Adverbio de lugar que significa ‘no exterior’.
esfera pita infusión ramas
w É preciso. w Número un das cartas da baralla.
nosoutros poñer malvada egua w  En plural, infusión. w Segunda persoa do pre-
n Hai que ....................... cartos para comprar sente do Indicativo de vir. w Adverbio que signifi-
o presente de Lucía. ca ‘unicamente’. w Atadura.
n Mañá temos que cortar as .......................
S U F F G F H M
do limoeiro e da laranxeira.
n A madrasta de Branca de Neve é unha
Z Ó U H K S P N
....................... persoa. I H S C É F D Ó
n ....................... decidimos non ir á festa de
X Á H T Y Ó K J
aniversario de Xulio.
I C Ó M P R E G
n A médica recomendoulle deixar o café e o

........................ N P D S G A N O
n Nesa praza está prohibido xogar coa T F É Q K T V H
................
V V T M D Q W E
n Mercamos tres ............. para o curral do avó.

n Foi atacado por unha ..................... salvaxe.

6. Reconstrúe os refráns colocando os termos no
3. Pon os acentos diacríticos que cumpran.
n Ven a miña casa as dúas da tarde, mais tes
que ser puntual. Ah, e compra unha bola de
pan!
n A nos non nos entusiasma a idea de ir a neve,
aínda que será divertido facer unha guerra
de bolas.
n Os osos non comen os osos das cereixas
porque lles pon a barriga ma.
n Dalle un bo ungüento ao rapaz axiña, que
lugar adecuado.
non + pé + non + bola + dar + con
non + vén, + razón + a + é + morte + se +
cando + ten + súa + chama + á + e + que
nó + que + queira + roer + non + cabelo + o
+ que + non + o + o + faga
óso + parte + tocou + que + hai + roelo +
que + en + arte + con

ven cos pes cheos de vexigas. 7. Ditado

n Xa ves que e posíbel aprobar se estudas con Texto: ¡Sireno, Sireno!
tempo, evitando as presas do último día. Autora: An Alfaya

93
5 Literatura
Xénero lírico (I): métrica
1. Métrica
Cando estudamos a métrica debemos atender a tres grandes cuestións: a medida
dos versos, o ritmo, a rima e os tipos de estrofas e de poemas.

1.1. Medida dos versos

As liñas que conforman un poema chámanse versos. Segundo o número de sílabas,
os versos poden clasificarse en dous grupos:
n Versos de arte menor, que conteñen entre dúas e oito sílabas.
n Versos de arte maior, que contan con nove ou máis sílabas.

Clasificación dos versos segundo o seu número de sílabas

Bisílabo: dúas sílabas
Trisílabo: tres sílabas
Tetrasílabo: catro sílabas
Os versos que superan Arte
Pentasílabo: cinco sílabas
as once sílabas adoi- maior
Hexasílabo: seis sílabas
tan dividirse en dúas
Heptasílabo: sete sílabas
partes denominadas
Octosílabo: oito sílabas
hemistiquios, entre as
Enneasílabo: nove sílabas
cales hai unha cesura
Decasílabo: dez sílabas
ou pausa.
Arte Hendecasílabo: once sílabas
menor Dodecasílabo: doce sílabas
Tridecasílabo: trece sílabas
Alexandrino: catorce sílabas
Hoxe
só quero
ser un río,
vivir mil vidas,
roncar polas noites,
chamar moito as amigas,
contar algunhas mentiras
–mais sen importancia, iso si–,
non ter que saír ao encerado,
lembrar historias extraordinarias,
chorar coa risa a maior parte do día,
inventar a receita dunha sobremesa
e acabar este poema con catorce sílabas.

No esquema métrico dun texto os versos de arte maior represéntanse con letra maiúscula e os versos de arte
menor con letra minúscula. Á hora de medir versos, cómpre considerarmos estes aspectos:
n Cando a última palabra do verso é aguda súmase unha sílaba. Alén diso, as palabras monosílabas sempre
son agudas e, por ese motivo, os versos máis curtos son os bisílabos.
n Se o último vocábulo do verso é esdrúxulo, réstase unha sílaba.
n A medida dos versos pode verse alterada por mor das licenzas métricas: sinalefa, hiato, diérese e sinérese.

Licenzas métricas entre palabras

Sinalefa, que se dá ao confluír un son vocálico na fin dunha Hiato, que se produce cando coinciden dúas vogais segui-
palabra e outro no inicio da seguinte. Por tanto, estes dous das no final dun vocábulo e no comezo doutro, ficando
sons pasan a formar unha soa sílaba métrica. cada unha delas nunha sílaba diferente.
Des/ta/ fon/ti/ñaá/ bei/ra/ fro/le/a/da 11 O/ chí/o/ a/lon/ga/do/ do/ si/len/zo, 11
sen/ta/do á/ som/bra/ dun/ cho/rón/ es/tou 10+1 pér/de/se ao/ lon/go/ das/ rú/as/ mo/lla/das 11
Alberto Camino Luís Amado Carballo
Licenzas métricas no interior da palabra
Diérese, que consiste en desfacer un ditongo separando Sinérese, en que se unen nunha soa sílaba métrica dúas
dúas vogais en sílabas diferentes. vogais en hiato.
a/pa/re/lla/de os/ pei/tos 7 lui/ta/de/ pl’os/ des/ti/nos 7
a/ glo/rï/o/so a/fán 6+1 dos/ ei/dos/ de/ Breo/gán. 6+1
Eduardo Pondal Eduardo Pondal

94
 Literatura
5
1.2. Ritmo
A sonoridade que caracteriza a poesía vén dada polo gaita galega. A distribución dos acentos nos versos
ritmo, que depende, fundamentalmente, da rima, da reproducen o compás do baile.
medida dos versos, da distribución dos acentos e do
Cantarte hei, Galicia,
emprego de determinados recursos estilísticos. teus doces cantares,
que así mo pediron
Un dos ritmos máis empregados na poesía tradicio-
na beira do mare.
nal galega é o ritmo da muiñeira, tamén chamado de
Rosalía de Castro

Actividades
1. Mide os versos do seguinte poema, sinalando se 3. A partir dun destes temas e do tipo de verso pro-
son de arte maior ou menor, e indica se existen posto, escribe un breve poema.
licenzas métricas.
Tema Tipo de versos
Do mar pola orela
mireina pasar: O inverno Octosílabos e tetrasílabos
na frente unha estrela, A soidade Hendecasílabos
no bico un cantar.
E vina tan soa O Día da Paz Enneasílabos
na noite sen fin, A familia Heptasílabos e pentasílabos
que inda recei pola pobre da tola
eu, que non teño quen rece por min!
4. Algunhas palabras fuxiron desta canción; sitúaas
A musa dos pobos
no lugar adecuado para manter a métrica, o
que vin pasar eu,
esquema de rima e o sentido.
comesta dos lobos,
esquecerei papel follas soñando
comesta morreu...
Os ósos son dela febreiro ir cousas expedicións
que vades gardar. vogando corazóns estación estarás
Ai, dos que levan na frente unha estrela!
Ai, dos que levan no bico un cantar!

Manuel Curros Enríquez: Obras completas. a catro”

“De catro 13+1 A
.
2. Partindo do seguinte esquema métrico e apoián- ba los , ca tro xeracións 13+1 A
catro ca .
Catro reis, catro _________
______________
dote no contido do poema, trata de recompor s, ca tro ga to s, ___ _ . 13+1 B
Catro amigo
___
a onde ______
este texto, que ten os versos desordenados. qu e m e levan, mil sitios vir. 14+1 B
Catro rodas velas
___________ a
opei. 13 C
___ ___
mariñeiros
______
Catro vellos aquel día at
_____ tiñ a a flor que 12 C
7–1 patiñas lixeiras _________ ___________ .
Catro _________ o ____________
catro , xa m ais
5+1 que as augas me falen Catro follas,
13+1 D
________ .
6 Non quero ser príncipe ca tro _______________
catro vodas
en 13+1 D
Un funeral, condicións.
________ , catro
5+1 e lama na man. __ . 14+1 E
___ ___ ______
, catro ___ de ____________
Catro regras o pensando on
7–1 de branco cabalo, que no n du rm . 12+1 E
Catro noites ________ terá
un día máis
___ ___ ___
e ___ ___
6 nin usar calzado. Catro anos
, 13+1 F
6 Non quero ser príncipe ______________
go en m ar es de ______ 14+1 F
catro nave pitán aquel
6 Deixádeme libre De catro a de vers os do ca
un pa r
__ . 13+1D
__________ _______________
vou _________ scando ______
6 que quero ser ra, a lib erda de bu 13+1D
co que amei rco e nós.
5+1 do que hai máis alá! an do só s o mar o ba
ed
E fomos qu condición
Admirando a
6 (con sinalefa) nin ver á princesa, Sés, do disco
5+1 (con sinalefa) que quero ser ra,

Ana María Fernández: As casas de había unha vez.

95
5 Técnicas de traballo
Resumo
O resumo consiste en recoller as ideas fundamentais dun texto de maneira breve e precisa e respectando a orde
en que aparecen. Alén diso, o resumo ten que ser rigoroso e obxectivo; non debe conter opinións persoais.

Para confeccionares un bo resumo, cómpre dividir o traballo en dúas etapas:

n Comprensión do texto base n Elaboración do novo texto (resumo)

Antes de iniciares un resumo, é necesario:
• Realizar unha lectura global do texto fonte, para poder iden-
tificar e subliñar as ideas esenciais.
• Dividir o texto en partes, a fin de entender a súa organiza-
ción, a relación entre as partes etc.
u Podes anotar á marxe indicacións sobre o contido de cada
parte que faciliten unha lectura posterior ou o desenvol-
vemento dun resumo.
Nunha segunda fase do traballo, convén:
• Seleccionar, a partir dos fragmentos subliñados, as ideas
que formarán parte do resumo.
• Redixir o resumo. Procura reformular ou parafrasear (subs-
tituír expresións do texto original por palabras propias) e
condensar a información, empregando unha linguaxe clara
e concisa que manteña o rexistro do texto fonte.
u Estrutura o resumo en parágrafos e lígaos por medio

• Detectar palabras chave, isto é, expresións que convén re- de marcadores do discurso (en primeiro lugar; por
producir no resumo. outra parte; así; alén diso; porén; non obstante; en
u Nun resumo non se deben introducir citas do texto base. conclusión).

Actividades

1. Selecciona as etiquetas que poidan funcionar como anotacións á marxe no texto embaixo.
orixe w causa w exemplo w definición w conclusión w consecuencia
n Coa expresión falso amigo (un calco do francés faux-ami) facemos referencia a un vocábulo estranxeiro
que garda semellanza, na escrita e na pronuncia, cunha palabra da nosa lingua, mais presenta un sig-
nificado diferente.
n Son falsos amigos os lusismos embarazado (‘envergoñado’) e esquisito (‘estraño’); os galicismos monter

(‘subir’) e subir (‘sufrir’); e os anglicismos actual (‘real’) e sensible (sensato), entre outros.
n O porqué da existencia de moitos falsos amigos encóntrase nunha etimoloxía común, que deu lugar a

significados distintos en cada idioma.

2. Reformula os enunciados a cor para convertelos noutros de significado máis xeral, como no exemplo.
Para chegarmos ao Porto, podemos recorrer ao autocar, ao avión, ao tren, ao barco ou a diferentes medios
ao vehículo particular. de transporte
As novelas, os contos, os poemarios e os ensaios da autora superan os vinte volumes.
En 1972, 1975, 1978 e 1979 aumentaron notabelmente as exportacións pesqueiras.
Os/as empregados/as de secretaría e dos departamentos de Recursos Humanos,
Loxística e Vendas manifestáronse para reclamar melloras salariais.
A exposición sobre o Entroido, o Magosto e os Maios foi a máis visitada.

3. Subliña este texto e resúmeo no menor número de vocábulos posíbel sen omitires información fulcral.
As brañas de Sada
Na vila de Sada existe unha zona húmida, ca-
talogada no Inventario de Zonas Húmidas de
Galiza, chamada Brañas de Sada, que consti-
túe un espazo natural relevante dentro das
Mariñas Ártabras.
As zonas húmidas posúen un gran valor na
conservación de especies e variedades ani-
mais e vexetais e, por tanto, representan un
activo fundamental para o equilibrio ecolóxico
e a biodiversidade dada a súa importancia e
singularidade.
A conservación e recuperación das Brañas de
Sada, evitando a súa deterioración ambien-
tal, contribuirán, por un lado, a un notábel
aumento de recursos económicos e de benes-
tar social a través da oferta dun lugar para o
descanso, a educación ambiental e, por outro,
á permanencia dun espazo natural protexido
para as xeracións futuras e á súa valoración
como factor sustentábel no desenvolvemento
económico e social de Sada.
www.concellodesada.com

96
 Rc
Reforzo de competencias
Que hemisferio prefire?
Se vostede é dos que ve con tristura a fin do verán e a chegada do outono e do inverno, pense que
no hemisferio norte o outono dura tres días menos que no hemisferio sur e o inverno dura cinco días
menos.
Nestes días a parte sur do planeta comeza a achegarse ao sol; por iso alí acaba dar inicio a primavera,
xa que o sol caerá de maneira máis vertical.
Cando os do sur se achegan, os do norte afastámonos e viceversa, nun ciclo que está case igual
repartido para os dous lados.
Ese “case” de que falo é unha pequena diferenza na duración das estacións, que se debe a que o
planeta non circula sempre á mesma velocidade á volta do sol; cando o hemisferio norte escapa do sol,
o planeta vai máis rápido, co cal pasamos o período outono–inverno en menos días que na Arxentina ou
en Chile, por exemplo.
Iso si, se ollaren a bóla do mundo, verán que no hemisferio sur o oitenta por cento da superficie é mar
e… a auga ten a virtude de termar da calor mellor que a terra. Isto implica que, cando no hemisferio
sur están no inverno, o océano recolle a calor do sol durante o día e vaina soltando de maneira gradual
pola noite, moderando as diferenzas de temperatura (no verán o mar tamén modera as flutuacións
térmicas), cousa que no norte non ocorre tanto.
Jorge Mira: “El mirador de la ciencia”, La Voz de Galicia LMS

1. Coa axuda dun dicionario en liña, procura dous ou máis sinónimos para cada un dos seguintes termos.
LDA
tristura w achegarse w termar w flutuacións

2. Segundo os datos fornecidos no texto, son correctas as seguintes afirmacións? LA

n As estacións máis frías son máis curtas no hemisferio norte que no hemisferio sur.
n Cando no hemisferio norte estamos no verán no hemisferio sur é inverno, mais a primavera e o outono
coinciden nos dous hemisferios.
n A auga do mar inflúe na temperatura da terra durante os invernos do hemisferio sur.

3. Escolle un dos países do hemisferio sur e elabora un decálogo que recolla os consellos fundamentais
para pasar alí unha quincena. LDASIC
4. En pares, investigade os feitos máis relevantes da historia dun país de América do Sur e realizade unha
exposición oral sobre este tema. LDASIC
5. Coñeces o significado destes refráns relacionados coas estacións? LASC
n Cando a Candelaria chora, medio inverno vai fóra.
n O cuco cantando, o verán acabando
n Desde Santos a Nadal é o inverno natural.
n Maio chuvioso, verán caloroso.

6. Imaxina que traballas nunha axencia de viaxes de Islandia. Elabora un folleto turístico que recolla
actividades orientadas á época do sol de inverno. LDASI
7. Aplica as técnicas de subliñado e de resumo para realizar unha boa síntese deste texto. LA
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

97
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Como cualificarías a relación entre Ánxela e os seus pais na lectura O caderno de Ánxela?
desconfíada e rancososa franca e sincera boa –aínda que existe certa
desconfianza–

2. A guía de viaxes…
fornece información sobre conta as experiencias dunha
é un conxunto de mapas.
diferentes lugares. persoa durante unha viaxe.

3. Cal destas series de vocábulos fai referencia ás últimas horas do día?

anoitecer, tardiña, pór do sol, ocaso,
solpor, luscofusco e abrente
medianoite empardecer

4. Entre estas afirmacións sobre o pronome persoal tónico ocúltase unha falsa; identifícaa.
As formas de cortesía son O pronome persoal Os pronomes persoais
de 2.ª persoa, mais funcionan tónico eu só pode exercer tónicos non contraen nunca
como se fosen de 3.ª persoa. función de suxeito. con preposición.

5. É correcta a acentuación destes enunciados?

Non vos podo dicir nada Se o preferires, podemos Lembra por os vasos na
agora a vos as dúas. vernos á frente da sé. mesa; eu agora non podo.

6. Os versos de once sílabas denomínanse...

hendecasílabos decasílabos dodecasílabos

7. O resumo é unha técnica empregada para…?

recoller a estrutura sintetizar as ideas dun texto. condensar as ideas princi-
dun texto. pais dun texto.

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
comprender a información fundamental das guías de viaxes?
sintetizar información?
nomear as diferentes partes do día?
recoñecer as formas do pronome persoal tónico?
identificar as principais funcións do pronome persoal tónico?
explicar oralmente acontecementos do pasado?
utilizar adecuadamente a acentuación diacrítica?
distinguir os principais tipos de versos?
enumerar as características da métrica e do ritmo?
realizar correctamente un resumo?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais ou escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

98
 6
Unidade

Contidos
Lectura. “O primeiro e-reader naceu en Ferrol”
Expresión escrita. Microrrelato
Léxico. Tempo atmosférico
Gramática. Pronome (II): pronome persoal átono; artigo
Expresión oral. Que tempo vai?
Ortografía. Puntuación (I): punto, vírgula e punto e vírgula
Literatura. Xénero lírico (II): rima e estrofa
Lingua e sociedade. Linguas da Península Ibérica
6 Lectura

O primeiro e-reader naceu en Ferrol

O ministerio de Economía rescata cunha monografía a figura da mestra
Ángela Ruiz Robles, que patentou o libro mecánico en 1949

La Voz de Galicia nivel de cada estudante. Tomou forma 35

R. Pita / R. Romar nos talleres militares ferroláns nunha
sorte de artefacto con carretes que na
Non foi Michael Hart, nin foi en Illi- década dos sesenta a prensa conside-
5 nois, nin tampouco ocorreu no ano rou que “rozaba o mundo da abstrac-
1971. O primeiro libro electrónico in- ción”. Foi construído cos materiais de 40
ventouno dona Angelita, unha mestra entón e por iso, consideran os seus
ferrolá que se adiantou máis de medio descendentes, non chegou a se con-
século ao seu tempo. Acredítao unha verter en libro electrónico. Constaba
10 patente de invención outorgada en de dúas partes: a primeira, de coñece-
1949 e tamén o modelo da Enciclo- mentos básicos: lectura, escritura, nu- 45
pedia Mecánica, que se construíu, se- meración e cálculo. Facendo presión
guindo as súas indicacións, no Parque en abecedarios e números formábanse
de Artillaría de Ferrol. sílabas, palabras e lec-
15 Esta segunda patente cións. A segunda funcio-
data do ano 1969 e está naba con bobinas, cada 50
exposta na sede da Co-
Ángela Ruiz Robles unha dedicada a unha
ruña do Museo Nacional visionou a era dos materia. Todo baixo
de Ciencia e Tecnoloxía unha lámina transparen-
20 (MUNCYT), mentres encerados dixitais te e irrompíbel, con cris-
que a primeira pode vi- tal de aumento. E con 55
sitarse no Museo Peda- con varias décadas luz, para que se puidese
góxico de Galicia (MU- ler na escuridade. Ade-
PEGA), en Santiago de de antelación mais, podía incorporar
25 Compostela. son coas explicacións
de cada tema. Todo no 60
Ángela Ruiz Robles vi- tamaño dun libro, “de
sionou a era dos encerados dixitais facilísimo manexo e peso insignifican-
con varias décadas de antelación. te”, describía a propia autora.
Unha mente privilexiada e unha pro-
30 funda vocación pola pedagoxía e a edu- “Na historia do e-reader hai un elo perdi-
cación ideou o primeiro precedente do do: o libro mecánico ideado en 1949 por 65
e-reader con tres obxectivos: alixeirar o unha mestra”, explica o seu neto, Da-
peso das mochilas, facer máis atracti- niel González de la Rivera. A súa avoa
va a aprendizaxe e adaptar o ensino ao tiña dúas grandes obsesións: evitar que

100
 Lectura
6
o alumnado fose cargado con pesadas carteiras mediante un único libro que contivese todas as ma-
70 terias, e facilitar a súa aprendizaxe, pasar dunha educación baseada na memorística a outra máis
interactiva e estimulante.
“Foi non só unha avanzada ao seu tempo, senón unha revolucionaria, porque na súa patente enga-
día a posibilidade de incorporar no futuro innovacións como calculadoras e intuía xa a importancia
de aprender idiomas como o inglés e o francés”, apostila o seu neto.

75 Os norteamericanos puxeron
o ollo no invento  e  houbo
quen desde Washington in-
tentou comprarlle a patente
“Libros cuxo funcionamen-
80 to é mecánico, eléctrico e a
presión de ar”. Sen éxito.
Dona Angelita, mestra en
Mandiá, na escola obreira, e
directora do colexio Ibáñez
85 Martín, quería que o inven-
to ficase en Galiza e sobre
todo, na súa cidade, onde a
súa figura ten sido lembra-
da recentemente polo Con-
90 cello de Ferrol. Un ano de
traballo do programa muni-
cipal “Ferrol en feminino”,
que recupera a memoria
histórica das mulleres que
95 construíron a cidade, de-
rivou na publicación dun
libro e na exposición itine-
rante que inclúe a figura de
Ángela Ruiz Robles.

100 O talento de Ángela Ruiz

Robles, unha das poucas
inventoras nunha época en
que a paridade era aínda
ciencia ficción, foi vertida
105 en doce obras científicas e o
seu labor foi recoñecido coa
Cruz de Afonso x o Sabio.

101
6 Lectura
Actividades

1. Procura no texto os termos que se corresponden
coas seguintes definicións.
n Estudo detallado sobre un único tema.
n Documento oficial que garante a propiedade
intelectual dun invento.
n Ciencia que se ocupa da educación e da me-
todoloxía do ensino.
n Cada un dos aneis que forman unha cadea.
Ligazón, conexión.
n Explicar ou comentar un discurso ou un tex-
to.
n Que muda de lugar con certa frecuencia.
2. Nestes globos aparecen un conxunto de sílabas
desorganizadas. Xúntaas para compores dous
sinónimos do termo que figura enriba.
artefacto w insignificante w revolucionaria
innovación w prognosticar
5. A seguir, preséntanse unha serie de enuncia-
dos falsos sobre o texto. Corríxeos para que se
correspondan coa información real e explica o
porqué das túas modificacións.
A primeira patente do invento de dona Ange-
n
lita é de 1969.
Ángela Ruiz Robles viviu na época dos ence-
n
rados dixitais antes que ninguén.
Segundo o seu neto, Dona Angelita cría na
n
aprendizaxe baseada na memoria.
O invento non podía ser modificado para en-
n
gadir novos contidos ou funcións.
n Os norteamericanos conseguiron facerse
coa patente mais non desenvolveron o in-
vento.
6. En parellas, respondede ás seguintes cuestións
sobre o texto.
Por que o invento de Ángela Ruiz non chegou
n

a converterse nun libro electrónico?

for v
io ten a
ra tr do in Por que resultaba tan importante para a
pa to l u lo nús
n

ans inventora o seu libro?

a si ra mi mo no m do
i a ra
ni cu m Por que cres que non chegou a ser coñecido
n

na súa época?
ra vi de r pre
xiar ci
di 7. No texto fálase de Ángela Ruiz Robles como
me llo sa pre
da no unha das poucas inventoras nunha época en
que a paridade era aínda ciencia ficción. Pode-
rías explicar o significado desta frase?
3. Realiza un esquema que conteña as ideas prin-
cipais do texto. 8. Imaxina que inventas un dos seguintes apare-
llos. Realiza unha breve presentación oral para
4. Liga os seguintes estranxeirismos coas palabras mostrares as virtudes do teu novo produto.
galegas que designan a mesma realidade.
Un vaso que se enche automaticamente coa
n

bebida que máis che apeteza.

best-seller libro electrónico
block lapis de memoria Pílulas que permiten aprender inmediata-
n

bullying correo electrónico mente calquera cousa.

e-mail sitio web Un bolígrafo que corrixe os erros ortográficos
n

e-reader rede sen fíos cando escribes.

hall autorretrato
hobby caderno 9. Hai moitas mulleres que conseguiron importan-
kit afección tes logros e fixeron descubrimentos moi rele-
pen drive equipamento vantes, mais cuxo papel na historia é menor do
que merecen. En pequenos grupos investigade
roaming recibidor
a biografía dunha destas mulleres e realizade
selfie superventas
unha exposición oral para o resto da aula.
web site acoso escolar
wifi itinerancia María Barbeito w Olimpia Valencia w Pepa
a Loba w Maruja Mallo w A raíña Urraca

102

Microrrelato
O microrrelato ou microconto defí-
nese como un texto narrativo breve de
tema variábel. Os seus principais tra-
zos característicos son estes:
n Redacción sintética, sen moitos
detalles.
n Acción única.
n Escaso número de personaxes.
n Desenlace por veces inesperado.
Convivencia
Nun céntrico piso da avenida
da Liberdade, no corazón de
Lisboa, viven perfectamente
distribuídos unha babelia de
animais. Os espazos delimi-
tados: no dormitorio princi-
pal, os leóns e o séquito de
felinos; o cuarto dos invita-
dos para os ofidios ambu-
lantes; paquidermos, rino-
cerontes e outros animais
ocupan o salón-comedor; o
baño, propiedade de hipo-
pótamos, crocodilos e de-
mais naturezas húmidas.
Expresión escrita
6
Na despensa, repostos con
certa frecuencia, un grupo de
humanos protesta.
Fernando Díaz–Castroverde:
Microbios e outros
paquidermos.
O bicho bóla
Logo de dar moitas voltas, o bi-
cho bóla saíu do bombo da lota-
ría, rodou até as mans do neno
de San Ildefonso e murmuroulle
ao ouvido: “Son o seis”.
Beatriz Osés e
Miguel Ángel Díez:
Contos como pulgas.

Actividades

1. Tece unha historia sobre este personaxe que 2. Escolle unha opción de cada cadro para escribi-
non sobrepase as cincuenta palabras. res un microrrelato.

Acción Personaxe Localización

secuestro papagaio deserto
celebración culler illa
viaxe xardineiro cidade
terremoto vento barco

3. Elabora un microconto tomando como punto de partida a lenda “A doniña cerva”.

No castelo de Doiras, no concello de Cervantes, moraba un cabaleiro de nome Froiaz, que tiña dous fillos:
Egas e Aldara.
Aras, o fillo do señor do castelo veciño, namorouse de Aldara. O seu amor foi correspondido e, parecén-
dolle ben aos pais de ambos os rapaces, anunciouse o casamento.
Unha tarde Aldara desapareceu do castelo. O pai e o irmán, os criados e os escudeiros, e mesmo Aras,
acompañado das súas xentes, foron na procura da moza.
Depois dalgúns días de busca infrutuosa, deuse por definitiva a desaparición de Aldara, pois críase que
algún porco bravo, oso ou lobo tería acabado coa vida da rapariga.
Un día, Egas, estando de caza, albiscou unha fermosa cerva branca. Dun disparo único e certeiro acabou
coa vida do animal. Porén, non se decatara de que era imposíbel levar a cerva até o castelo polo seu
excesivo peso. Por tanto, cortou a pata dianteira da cerva para demostrar que o animal lle pertencía e,
así, facer ver a súa fazaña.
Cando Egas chegou ao castelo contoulle a seu pai o sucedido e, no momento en que sacou a pata do far-
del, viu como esta se transformara nunha man fina e branca de doncela. Nun dos dedos da man relucía
un fermoso anel de ouro cunha pedra avermellada, que pertencera a Aldara.
Co ánimo dorido, Egas e o seu pai partiron para o lugar en que a cerva fora derrubada. Alí encontraron,
morta, a Aldara, a quen lle faltaba unha man. A moza fora, sen dúbida, encantada por algún mouro e só
coa morte recobrou o seu corpo de doncela.

103
6 Léxico
Tempo atmosférico

Actividades

1. Localiza estes elementos nos deseños ante- 3. Con estas sílabas forma sinónimos dos vocábu-
riores. Que estación representa cada unha das los embaixo.
imaxes?
po vis fa chu ei po bré lo ma rra
arco da vella ceo chuvia neve
a ne pa bo ca te ro fa lla
nube sol vento

2. Completa os enunciados cos seguintes adxecti- orballo néboa folerpa

vos.

despexado estrelado tépedo

glacial húmido
n Pasearon durante horas baixo o ceo ...........
n A pesar de ter chovido toda a noite, amenceu 4. Une as frases feitas cos seus significados.
o día moi .....................
Chover miudiño. Caer pouca auga.
n O clima ........... é prexudicial para a saúde.
Estar como un pito. Estar tolo/a.
n Aproxímase un vento .................. proceden-
Chover a cachón. Estar moi mollado/a.
te de Siberia.
n Non vai frío nen calor; ficou un día bastante .... Chover na cabeza. Chover intensamente.

104
 Léxico
6

5. Agrupa estes termos na seguinte tabela. 7. En grupo, redactade unha previsión meteoro-
refacho trono viruxe
lóxica para esta fin de semana e colocade os
símbolos correspondentes nun mapa.
friaxe ar salpedrar
barruzo xeo asollado Para realizardes esta actividade podedes con-
sultar a páxina web de Meteogalicia (www.me-
bochorno calmizo chaparrada
teogalicia.es).
arrefriar escampar trebón
carambelo raio fresco

calor frío xeada

chuvia treboada vento

6. Explica o que significan estes refráns.

n Nunca choveu que non escampase.
n Marzo marzola, trebón e raiola.
Despexado Nubes altas Nubes e claros Nubrado Moi nubrado Néboa Tormentas Orballo
n En abril, augas mil. Vento

n Até o corenta de maio aínda a vella queima Chuvasco débil Chuvasco Chuvia Treboada Neve Fraco Moderado Forte

o tallo.

105
6 Gramática
Pronome (II): pronome persoal átono; artigo
1. Pronome persoal átono
O pronome persoal átono pode desempeñar dúas funcións sintácticas: complemento
directo (cd) e complemento indirecto (ci) sen preposición.

El pinta o valado. g El píntao.

CD CD

Subiron o prezo aos clientes. g Subíronlles o prezo.

CI CI

As formas do pronome persoal átono, tamén denominadas clíticos, son estas:

Número Persoa Pronomes persoais átonos Número Persoa Pronomes persoais átonos
1.ª me 1.ª nos
Singular 2.ª te, che Plural 2.ª vos
3.ª o/a, lo/la, no/na; lle 3.ª os/as, los/las, nos/nas; lles

1.1. Uso de o/a, os/as e das súas variantes
O/a, os/as, o pronome persoal átono de 3.ª persoa de
singular en función de cd, emprégase cando o verbo
acaba en vogal ou en -n.
A cantante interpreta unha aria. g A cantante
interprétaa.
Trocaron a saia por un pantalón. g Trocárona.
Para sabermos cando usar te ou che podemos substi-
tuír estes pronomes polos de 3.ª persoa de singular.
Se nesta transformación empregamos o/a ou algún
dos seus alomorfos (lo/la, no/na), o pronome correc-
to é te. Porén, se utilizamos lle, o pronome que debe-
mos usar é che.
Agardámoste durante unha hora. g
CD

Este pronome presenta variantes (tamén chamadas Agardámola durante unha hora.
CD
alomorfos); escollemos unha ou outra segundo a
terminación do verbo que precede o pronome. Tróuxoche un presente. g
CI
n Lo/la, los/las, se o verbo termina en -r ou -s.
Tróuxolle un presente.
Temos que arranxar as bicicletas. g Temos que CI

arranxalas. / Témolas que arranxar.

Nalgunhas zonas existe teísmo (só se emprega o
n No/na, nos/nas, se o verbo finaliza en ditongo. pronome te) e noutras hai cheísmo (utilízase unica-
Partiu un brazo. g Partiuno. mente a forma che).

1.2. Uso de te e che 1.3. Uso de lle e lles

Existen dous pronomes persoais átonos de 2.ª per-
soa de singular: te, de cd, e che, de ci.
Coñecinte rapidamente.
Collímosche a radio da sala.
As formas lle e lles son pronomes persoais átonos de
2.ª persoa e desempeñan a función de ci.
Empresteille (a Irene) un álbum de banda deseñada.
Empresteilles (a Irene e a André) un álbum de banda
deseñada.

106
 Gramática
6
2. Contraccións do pronome persoal 4. Artigo
átono O artigo, que funciona como determinante, acom-
Cando coinciden dous pronomes persoais átonos (un de paña un substantivo (ao cal actualiza) e infórmanos
cd e outro de ci) xéranse as seguintes contraccións: do seu xénero e número. Tamén é habitual que apa-
reza antes do posesivo.
me che lle nos vos lles
O dicionario sempre resolve as miñas dúbidas.
o mo cho llo nolo volo llelo
a ma cha lla nola vola llela Segundo indiquen unha referencia precisa ou impre-
os mos chos llos nolos volos llelos cisa, diferénciase entre:
as mas chas llas nolas volas llelas
n Artigo definido, que presenta un ser coñecido
O aniversario celebráronllo antonte, mais non mo polo/a emisor/a e o/a destinatario/a e identifica
dixeron a tempo. seres da mesma especie.
A elas non llelo contaron; xa volo dixen mil veces. Cómprame a saia vermella que vimos onte.
O esquío é un animal vertebrado.
3. Colocación do pronome persoal Artigo definido Masculino Feminino
átono Singular o a
O pronome persoal átono pode colocarse antes do Plural os as
verbo (colocación proclítica) ou despois del (colo-
n Artigo indefinido, que se refire a un ser indeter-
cación enclítica). A posición máis habitual é a en-
minado ou descoñecido para o/a emisor/a e o/a
clítica, en que o pronome vai ligado á forma verbal.
destinatario/a.
Comentáronche o suceso? Cómprame unha saia vermella.
Carlos recolleunos á porta da tenda.
Onte vimos un esquío.
Os casos en que o pronome persoal átono se coloca Artigo indefinido Masculino Feminino
antes do verbo son os seguintes: Singular un unha
Plural uns unhas
Non vos quero ver aquí.
Nos enunciados negativos
Ninguén o coñece.
Nos enunciados Oxalá nos toque ese premio! Por outra parte, os artigos definidos e indefinidos
desiderativos Mal raio me parta! poden formar contraccións con algunhas preposi-
Nos enunciados introducidos cións.
por un pronome ou un Cando as avisou?
adverbio interrogativo ou Canto me alegro de verte!
exclamativo Artigo definido Artigo indefinido
Prep.
Nos enunciados iniciados Talvez llelo contamos sen o a os as un unha uns unhas
por algúns adverbios e querer. a ao á aos ás — — — —
pronomes Todo o mundo vos coñece.
con co coa cos coas cun cunha cuns cunhas
Martiño contounos que a
de do da dos das dun dunha duns dunhas
recoñeceu axiña.
Nas cláusulas subordinadas en no na nos nas nun nunha nuns nunhas
Non respondeu porque nolo
dixera antes. por polo pola polos polas — — — —

un de favor
Me dás quilo patacas, por
Cómpre ter en
conta que un pro-
nome persoal áto-
no nunca comeza
un enunciado.
Me un de
dás por favor
quilo patacas, 107
6 Gramática
Actividades

1. Encontra os pronomes persoais neste texto e in- n Os mecánicos gardáronvos as motos no ga-
dica se son tónicos ou átonos. raxe.
n Deixoume os cadernos onde lle mandei.
O que máis che agradecería agora –comezou a
n Xa nos trouxeron os mobles do cuarto do
falar o Fornadas– era que me botases as mans
á gorxa e me esganases aquí mesmo. Xa sei meu padriño.
n Facilitáronche moito o traballo.
que ti dirás que non teño máis que matarme
e conto resolto, mais non che é tan doado, xa
6. Pon o pronome persoal átono onde conveña e
verás. Ti sabes, coma todos, que eu matei a
explica a súa colocación.
vella e que a fomos queimar no forno da Esca-
vanada. E sei que fun eu o que a matou porque, n Sempre ........ viamos ........ acompañada do
aínda que todos lle demos golpes e pancadas, seu can.
ela si que sabe quen a matou e aínda hoxe mo n ........ gustou ........ a noticia sobre a invasión

segue a facer pagar a min. extraterrestre.

Xabier P. Docampo: n Non ...... axudou ...... cando o necesitastes.

Cando petan na porta pola noite. n ...... mandou..... un aviso á nosa propia casa.

n O demo ........ coma ........, meu fillo!

2. Troca as expresións entre parénteses por prono-
mes persoais átonos.
n Sabe (a ti) ben así ou boto (á comida) máis
azúcar?
n O helicóptero deixou (a eles) no cumio da

montaña.
n Xa marcharon, mais deixaron (a vós) unha

nota.
n Viches (a Catarina) hoxe?

n A profesora utilizou (un bolígrafo vermello)

para corrixir (os problemas).

3. Coloca te ou che.
n Aseguro........ que foi así!
n Non ........ vía desde había bastante tempo.
n Penso que xa ...... comuniquei o resultado.
n Quen ........ dera!
n Quéro........ moito, miña rula.
4. Substitúe as secuencias destacadas polos pro-
nomes llo/lla ou llelo/llela e os seus plurais.
Ex.: Compraches un monopatín novo ao pe-
queno? g Compráchesllo?
n Solucionei o problema ás rapazas.
n Comín as filloas a teu pai.
n Subimos as mangas a esas blusas.
n Entregaron a medalla de ouro á campioa.
n Xa dei o recado a Manuel.
5. Substitúe as expresións subliñadas e repara nas
contraccións resultantes.
Ex.: Concedéronme unha bolsa de estudos. >
Concedéronma.
n Non che quero as túas desculpas.
7. Coloca artigos definidos, artigos indefinidos e
contraccións no seguinte texto.
...... arreguizo percorreulle ...... espiña e
deixouno paralizado. Varréuselle ...... vista,
afrouxáronselle ...... pernas e sentiu que afo-
gaba. ...... familia de Caldas e outros especta-
dores puxéronse a darlle voces de ánimo e a
berrar que aquilo era ...... inxustiza. Pero ......
altofalantes e ...... aplausos de ...... que alí se
congregaban onda ...... estrado de ...... entre-
ga de premios acalaban aqueles berros.
Entrou en ...... súa camareta sen parar de
saloucar. ...... desesperación non lle collía en
...... peito. Gustaríalle que o tragase ...... terra.
Agarrou ...... cinto de ...... albornoz, compro-
bou ...... súa resistencia e saíu con el cara a
...... duchas. Por ...... intre pensou en escribir
...... nota denunciando ...... inxustiza, mais
logo desbotou ...... idea.
Gonzalo Navaza: Erros e Tánatos.

108
 Expresión oral
6
Que tempo vai?

1. Elabora o boletín meteorolóxico para esta fin de semana en:

Alaska (Estados Unidos) w Salvador de Bahia (Brasil) w O Cairo (Exipto) w Estocolmo (Suecia)

2. Que consellos dariades a persoas da vosa idade para sobreviviren a unha situación catastrófica (un
terremoto, un asolagamento, un alude)?

3. As seguintes definicións fan referencia a fenómenos climatolóxicos; identifícaos.

Fenómeno 1. É a creación dun ciclón (ou borrasca cando a latitude é media) de maneira moi rápida (en
cuestión de horas) e de xeito moi intenso (con caídas de presión moi bruscas).
Fenómeno 2. Consiste nunha serie de ondas xeradas cando a auga de superficie, por exemplo dun lago
ou océano, se despraza rapidamente a escala masiva. Os derrubamentos (de xeo nos gla-
ciares ou de terra na beiramar), as erupcións volcánicas (terrestres ou submarinas) ou un
meteorito grande teñen o potencial de xerar estes fenómenos, mais o 90 % deles son pro-
vocados por terremotos.
Fenómeno 3. É un desprazamento brusco de area ou po, que pode reducir a cero a visibilidade no terri-
torio en que se xera. Adoita producirse no deserto do Sáhara da África septentrional, en
Arabia, no deserto de Gobi, na Arxentina etc.
Fenómeno 4. Acostuma aludir a ventos intensos acompañados de treboada. Ten unha grande importan-
cia na xeración dos ventos ou das correntes atmosféricas.

109
6 Ortografía
Puntuación (I): punto, vírgula e punto e vírgula
A puntuación é o conxunto de signos gráficos utilizados para organizar as partes dun texto.

Punto .
O punto sinala unha pausa longa e indica o final dun enunciado. Despois de punto, a primeira letra da palabra
seguinte escríbese con maiúscula.

Existen tres clases de puntos:

n O punto e seguido, que separa os enunciados dun parágrafo.

n O punto e á parte, que serve para fechar un parágrafo.

n O punto e final, que marca a fin do texto.

[punto e seguido]

Xapón está formado por catro grandes illas e máis de tres mil de menor tamaño. Unha décima parte dos
volcáns activos do planeta encóntranse no Xapón. [punto e á parte]

Pola súa parte, China é un dos países máis antigos do planeta e é o primeiro en poboación, con máis de mil
millóns de habitantes. [punto e final]

Vírgula Punto e vírgula

A vírgula indica unha pausa breve e utilízase para O punto e vírgula marca unha pausa maior que a da
delimitar enunciados ou partes de enunciados. vírgula e menor que a do punto.

Acostuma empregarse nos seguintes casos:
n Para separarmos elementos breves dunha enume-
ración.
Merquei unhas tesoiras, un estoxo, dous cadernos e
catro lapis.
n Para illarmos o vocativo do resto do enunciado.
Xoán, pon a mesa!
n Para subliñarmos o inicio e o final dun inciso.
Despois de punto e vírgula a primeira letra da pala-
bra seguinte escríbese con minúscula.
Adoita utilizarse para separar:
n Enunciados relacionados tematicamente.
Teño unha dor de cabeza moi forte; vou tentar durmir
un pouco.
n Elementos longos dunha enumeración, sobre todo
cando conteñen vírgulas.

Dublín, a capital de Irlanda, ten un clima moi hú- No Neolítico iniciáronse costumes como a rapa das
mido. bestas ou a celebración das mudanzas de estación; a
chegada da primavera, hoxe o Entroido; a chegada
n Após os marcadores discursivos en primeiro lugar, do verán, hoxe o San Xoán; a chegada do inverno,
en realidade, en consecuencia, porén, non obstante, hoxe o Nadal.
por tanto…
O eucalipto absorbe moita auga e, por tanto, resulta [pausa longa]
prexudicial para a vexetación circundante. d
– pausa que +
+ pausa que
t

A vírgula non se utiliza antes da conxunción copula- [pausa breve]

tiva e nin para separar o suxeito do predicado.

110
 Ortografía
6
Actividades

1. Que sinal de puntuación se esconde baixo cada punto de cor?

n A pita do monte e o oso pardo son especies en extinción
n Nas vacacións coñecemos rapaces chineses xaponeses tailandeses vietnamitas e algúns

mozos de Corea do norte

n Neste ano incrementáronse as precipitacións na nosa comarca en consecuencia houbo maior

número de inundacións
n Cando abrín o armario encontrei bastante roupa (xerseis pantalóns saias e camisas) de cando

era máis nova dúas maletas vellas que foron do meu avó algunhas mantas e toallas comestas
dos ratos…

2. Explica por que motivo se emprega cada sinal de puntuación nos seguintes enunciados.
n O cabalo de Atila, rei dos hunos, chamábase Othar.
n Hai tres semanas merquei unha novela inglesa de misterio; a semana pasada, unha antoloxía de

contos irlandeses; onte, un poemario dunha autora escocesa.

n Este ano inscribinme en fútbol sala, teatro e xadrez; daquela, vou ter pouco tempo libre.

n Desde a última vez que nos vimos, Laura, medraches moito. Vas camiño de seres tan alta como

a túa nai.
n Algúns avances científicos resultaron fundamentais para a evolución do ser humano; outros, polo

contrario, tiveron efectos nefastos.

3. Coloca os sinais de puntuación neste texto e usa maiúscula cando for necesario.
Eros é o deus do Amor a tradición máis xeralmente aceptada teno por fillo de Afrodita e Ares aparece
na mitoloxía grega como acompañante e servidor da deusa sendo representado pouco a pouco como
un neno alado cargado coa súa alxaba e cunhas frechas coas cales fere a divindades e persoas de aí o
carácter irracional do amor as ás indican que a paixón que inspira non é duradeira e as frechas que o
amor fere os ollos vendados que aparecen a partir da arte medieval simbolizan o amor voluptuoso
Matilde de Cal Cortina e José Manuel Bértolo Ballesteros:
Mitoloxía clásica en Galiza: os deuses do Olimpo.

4. Introduce estas expresións como incisos nos enunciados embaixo.

alén disto w Lucía w por tanto w antes de asinar w en primeiro lugar
n Tráeme un vaso de auga.

n É preciso que se aseguren de ler ben as condicións.

n Pícanse as verduras en tiras finas.

n Xulio ten tres fillas; ten familia numerosa.

n Gústame ler libros de terror; tamén me gusta facer deporte e saír á noite.

5. Colocando nun ou noutro lugar os sinais de puntuación podemos crear coas mesmas palabras enuncia-
dos diferentes (Non é falso / Non, é falso ). Puntúa estas secuencias tentando crear distintos sentidos.
n Ben sabes que non debemos perdoalo.
n Perdón nin pensar que o manden ao cárcere.
n Xa che dixen que quería porco.
n Henrique fala con Fuco.

6. Ditado.
Texto: O Tardo
Autor: Xaquín Lourenzo

111
6 Literatura
Xénero lírico (II): rima e estrofa
1. Rima
A rima consiste na repetición de sons no final de dous ou máis versos. Cando esta repetición afecta todos os sons
desde a última vogal tónica, estamos ante rima consonante; se afectar só os sons vocálicos, é rima asonante.
Rima consonante Rima asonante
–Esta torre hai mil anos Alí as meniñas,
que a fixeron os fenicios. as mozas, os nenos,
–Tamén hai algúns indicios as vellas, os mozos,
de que é obra dos romanos. os homes, os vellos,
–Sodes na historia profanos que veñan, que volten
e en sentenciar moi lixeiros á vila, ao eido,
almorzan, merendan
pois nin foron os primeiros
e failles proveito.
nin os segundos, aposto!
Frangullas de pan,
–Tíranos de dúbida, Agosto:
migallas de queixo,
Di, quen foron? castañas mamotas
–Os canteiros! ou froita do tempo.
Francisco Añón Frei Martín Sarmiento

2. Estrofa
Os versos poden agruparse formando estrofas, que son conxuntos de versos cun esquema de rima e cunha
medida fixos. A seguir, relacionamos os tipos de estrofa máis frecuentes:

Pareado: dous versos de arte menor ou maior que
riman entre si.
Cou/sas/, cou/sas/ fun/ len/do/, can/do as/ le/tras/
a/ pren/dí/a. 15 A
A/go/ra/ que/ sei/ ler/ non/ sei o/ que a/lí/ di/cí/a. 13 A
María Mariño
Terceto: tres versos de arte maior, que aparecen
a miúdo encadeando as súas rimas (ABA, BCB,
CDC…).
Vi/vir/, vi/vir/. Can/tar/ sen/ pa/tria/. Du/ra 11 A
or/fan/da/de/ do/ cor/po. E/ ser/. E/ te/rra 11 B
so/ñar/. Vi/vir/, vi/vir/. A/mar/ a/ vi/da. 11 C
Redondilla: catro versos de arte menor con rima
abba.
Dúr/me/te/, meu/ pe/que/ni/ño; 8a
dúr/me/te/, meu/ pe/que/rre/cho; 8b
pe/cha os/ o/llos/ co/mo un/ pe/cho, 8b
que/ xa es/ca/pou/ o/ ra/ti/ño. 8a
Antón Zapata García
Cuarteta: catro versos de arte menor con rima abab.
A un /ba/ti/do, ou/tro/ ba/ti/do; 8a
a unh/a /dor, /ou/tro/ do/lor; 7+1 b
tras / dun / ol/vi/do, ou/tro /ol/vi/do; 8a
tras/ dun/ a/mor/, ou/tro a/mor. 7+1 b

Arcadio López Casanova Rosalía de Castro

Copla: catro versos octosílabos con rima asonante

Tercetiño: tres versos de arte menor con rima, polo -a-a.
xeral, consonante.
Es/te/ vai/se e/ a/quel/ vai/se, 8–
A/go/ra/ te/ño/ sau/da/de 8a
e/ to/dos/, to/dos/ se/ van; 7+1 a
do/ fu/tu/ro/ que hei/ de an/dar 7+1 b
Ga/li/cia/, sen/ ho/mes/ que/das 8–
lon/xe/ da/ mi/ña/ ci/da/de 8a
que/ te/ poi/dan/ tra/ba/llar. 7+1 a
Antón Avilés de Taramancos
Rosalía de Castro

112

Cuarteto: catro versos de arte maior que riman se-
gundo o esquema ABBA.
Cho/ra/rí/a/ por/ ti/ se a/ín/da/ ti/ve/ra 12 A
du/ras/ bá/goas/ de/ luz/ pa/ra a/brir/ en/ pran/to; 12 B
mais/ er/mo o/ co/ra/zón/ es/tá /hai/ xa/ tan/to 12 B
que/ nin/ o a/ba/lo/ seu/ dó/e/me/ se/que/ra. 12 A
Arcadio López Casanova
Serventesio: catro versos de arte maior e rima con-
sonante ABAB.
Des/ta/ fon/ti/ña á/ bei/ra/ fro/le/a/da 11 A
sen/ta/do á/ som/bra/ dun/ cho/rón/ es/tou, 10+1 B
do/í/do o/ pei/to/, a al/ma es/con/so/la/da, 11 A
tris/te/ mo/rren/do/ pou/co a/ pou/co/ vou. 10+1 B
Alberto Camino
Actividades
1. Le este fragmento a e escribe dúas estrofas máis mantendo o tema e empregando o mesmo esquema
métrico e idéntico tipo de estrofa. Se quixeres, podes comezar tamén por Eu soño….
Eu soño ser corzo
que vive nas gándaras,
que traza camiños.
que chouta nas matas
2. Identifica o tipo de estrofa destas composicións poéticas.
Camiño do tempo vello,
camiño do tempo novo:
pedra dos tempos sen tempo,
pedra dun ollar sen ollos.
Xesús Lorenzo Varela: Lonxe.
Está cativa a roseira,
mais, despois de tanto inverno…
Galicia ha ter primavera.
Ramón Cabanillas: No desterro.
3. Coloca as palabras que faltan onde for necesario para manter o esquema de rima e o sentido das estrofas.
Cando vos oio ...........,
campaniñas, campaniñas, oio
sin querer torno a ........... . chorar
Cando de lonxe vos ..........., tocar
penso que por min chamades,
doio
e das entrañas me ........... .
Rosalía de Castro: Cantares gallegos.
Literatura
6
Quinteto: cinco versos de arte maior e de rima con-
sonante, sen esquema de rima fixo.
Se/rán/ fa/mo/sas/ vi/las as/ que/ ho/xe/ ves/ al/de/as… 14 A
A/ Cru/ña/, Fe/rrol/, Mu/ros/ e /Vi/go e n/can/ta/dor, 13+1 B
da/ o/re/la/ do/ teu/ man/to/ mag/ní/fi/cas/ pre/se/as, 14 A
se/rán/ máis/ vi/si/ta/dos/ de/ em/bar/ca/cións/ a/lle/as 14 A
do/ que/ ho/xe/ son/ Lis/boa/, Mar/se/lla e/ No/va/ York. 13+1 B
Francisco Añón
Lira: cinco versos hendecasílabos e heptasílabos con
rima consonante e esquema de rima aBabB.
Ouh/ sol/! Ti/ que a/te/sou/ras 7a
A/ lus/ que e
 s/par/xe a
 / bré/te/ma/ som/brí/a; 11 B
T/, qu’os/ ou/tei/ros/ dou/ras 7a
E i/nun/das/ de ar/mo/ní/a 7b
O/ ce/o/, a/ te/rra/, o/ mar/, a/ tar/de/, o/ dí/a; 11 B
Manuel Curros Enríquez
e sobe ao curuto
das altas montañas
por ver no horizonte
as ondas salgadas.
Xoán Babarro: Do P ao Z con Pondal.
Raiola de luar que bica o río,
flor mareliña que entre espiñas chora,
ou das redes da araña un tenue fío,
toda humilde beleza me namora.
Antonio Noriega Varela: Do ermo.
Ai, naiciña, non sei como lle chame
ao martirio que sufro sendo cura
e ter que presenciar finxindo calma
como namentres uns morren de fame,
viven outros nadando na fartura!
Valentín Lamas Carvajal: Saudades gallegas.
Lugar máis fermoso
non houbo na ................. encantada
que aquel que eu miraba, dera
que aquel que me .............. . achara
Lugar máis fermoso
terra
non mundo n’.................
que aquel de Galicia.
Galicia ................!
Rosalía de Castro: Cantares gallegos.
113
6 Lingua e sociedade
Linguas da Península Ibérica
Bonos díes. Egun on! Bon día. Buenos días.

Hola, quería un café Kaixo, kafesne bat Hola! Voldría un café ¡Hola! Quería un café
con lleche y un zusmiu eta laranja zuku bat, amb llet i un suc de con leche y un zumo de
de naranxa, por favor. mesedez. toronja, si us plau. naranja, por favor.

¿Daqué más? Besterik? Res més? ¿Algo más?

Sí, unes turraes, Bai, tostada Sí, unes Sí, unas

munches batzuk, eskerrik torrades. Moltes tostadas. Muchas
gracies. asko. gracies. gracias.

Asturiano Éuscaro Catalán Español

¡Buen diya! Bon dia! Bom dia.

Ola, quiero un café Òla, voleria un cafè Olá! Queria uma meia
con lei e un suco de en lèit e un chuc de leite e um sumo de
narancha, por fabor. d’iranja, se vos platz. laranja, por favor.

¿Bella cosa más? Quauquarren mès? É só?

Sí, unas turradas, Òc, ues Sim, umas

muitas torrades. Fòrça torradas. Muito
grazias. gràcies. obrigada.

Aragonés Aranés Portugués Galego

u Depois de leres o mesmo texto en sete linguas diferentes, poderías escribilo agora en galego?
u Que semellanzas e que diferenzas encontras entre galego e portugués?
u Que linguas se parecen máis entre si e cales son máis distantes?

u A seguir, reproducimos o refrán Pola fiestra do celeiro podemos ver a lúa de xaneiro en varias linguas; en cales?

Per la hièstra deu graèr que podem véser la lua de gèr.

Pela fresta do celeiro pode ver-se a lua de janeiro.
Per la finestra del graner podem veure la lluna de gener.

114
 Rc
Reforzo de competencias

As persoas roxas poderían extinguirse

debido á mudanza climática
Un científico británico afirma que esta cor de cabelo e a pel
pálida son unha adaptación ao tempo nubrado de Escocia.
A mutación xenética que fai que as persoas
sexan roxas e teñan a pel pálida trae como
consecuencia que sexan máis sensíbeis á luz e
máis propensas ao cancro, polo que no mundo
científico se asegura que, se as temperaturas
continúan aumentando, a evolución deste xene
podería resultar afectado.
O doutor Alistair Moffat, director de
ScotlandsADN, declarou aos medios británicos
que “as persoas roxas en Escocia, Irlanda e
no norte de Inglaterra son unha consecuencia
da nosa adaptación ao clima” e matizou que
a razón pola cal teñen a pel clara e o cabelo
vermello se debe a que “non hai suficiente sol e
teñen que obter toda a vitamina D que poidan”.
Por esa razón, Moffat sostén a teoría de que, se
o clima mudar, “haberá menos posibilidades
de transportar esa carga xenética”.
Parte da comunidade científica apoia a teoría
de Moffat, afirmando que “os ollos azuis e
o cabelo vermello non están adaptados á
mudanza climática”. Mesmo así, sinala que,
para que isto ocorra, “poderían pasar centos
de anos”.
Entre o 1 % e o 2 % da poboación mundial
posúe cabelo roxo, aínda que en Escocia a
porcentaxe é do 13 % da poboación e crese
que o 40 % son portadoras do xene.
La Voz de Galicia
LMS

1. Nun dicionario en rede, busca o significado que presentan estas palabras no texto. LDA
roxas w extinguirse w sensíbeis w medios w comunidade w portadoras

2. Que argumento científico se esgrime no artigo para indicar que na Escocia hai moitas persoas roxas?
LA

3. En pequenos grupos, procurade cales son as cores de ollos máis frecuentes e cales as máis estrañas e,
a seguir, elaborade unha gráfica que mostre a porcentaxe de persoas que teñen unha ou outra cor de
ollos. LMDASIC
4. Escribe un microrrelato sobre a existencia da última persoa roxa na Terra. LAC
5. En pares, procurade información sobre a mudanza climática (efecto invernadoiro, chuvia ácida…) e
realizade un mural que recolla os resultados da vosa investigación. Lembrade incluír tabelas, gráficas,
deseños etc. LMDASI
6. En grupos, redixide o boletín meteorolóxico da capital de Escocia para unha fin de semana e expoñédeo
oralmente. LSIC
7. Procura en internet cinco refráns ou frases feitas sobre a chuvia ou o vento. LDAC
8. Busca información sobre o estatus oficial das linguas da Península Ibérica. Cales son oficiais e cales
non? Que documentos legais amparan a protección e o uso desas linguas? LMDASI

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

115
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Que inventou a mestra Ángela Ruiz Robles?
o primeiro e-reader a primeira tableta a primeira consola

2. Como debe ser a acción nun microrrelato?

múltipla única inesperada

3. Cal das seguintes series de palabras relacionadas co tempo atmosférico é correcta?

ceo-chuvia-folerpa treboada-palla-neve vento-carballo-sol

4. As formas o/a/os/as poden ser pronomes…

determinantes persoais e demostrativos persoais e artigos

5. Cal é a expresión correcta?

Vai moito frío. Fai moito frío. Hai moito frío.

6. Que sinal de puntuación marca o final dun texto?

punto e vírgula punto vírgula

7. Como se denomina a estrofa de catro versos de arte maior con rima ABBA?
cuarteta cuarteto copla

8. Cales destes idiomas non teñen o estatuto de lingua oficial na Península Ibérica?
catalán portugués andaluz

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
recoñecer as características dun microrrelato?
utilizar con precisión o léxico e a fraseoloxía relacionados co tempo atmosférico?
aplicar nun texto os usos dos pronomes persoais átonos e as súas contraccións?
recoñecer as funcións dos pronomes persoais átonos?
identificar e utilizar con corrección os artigos definidos e indefinidos?
falar sobre o tempo climatolóxico?
usar o punto, a vírgula e o punto e vírgula para cohesionar un texto?
diferenciar os tipos de rima e de estrofas?
apreciar e valorar a diversidade de linguas da Península Ibérica?
coñecer a situación legal e sociolingüística peninsular?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais ou escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

116
 7
Unidade

Contidos
Lectura. “Cincenta” e “Leaving New York never easy”
Expresión escrita. Noticia
Léxico. Medios de transporte
Gramática. Pronome (III): demostrativo, posesivo,
identificador, cuantificador, numeral, relativo,
interrogativo e exclamativo
Expresión oral. Como imos?
Ortografía. Puntuación (II): dous puntos, puntos suspensi-
vos e sinais de interrogación e de exclamación
Literatura. Xénero lírico (III): o poema
Técnicas de traballo. Esquema
7 Lectura
A autora
Ana María Fernández (Pal-
ma de Mallorca, 1949).
Foi mestra de Educación
Infantil e Primaria. A súa
extensa obra literaria é,
principalmente, poética,
aínda que tamén ten cul-
tivado o teatro e a narra-
tiva. Alén diso, realizou in-
vestigacións no ámbito do
folclore e da didáctica.
Entre as súas obras máis
coñecidas está Amar e
outros verbos (2002), coa
cal gañou o Premio Laza-
rillo.
118
Cincenta
Cincenta,
borrallenta,
poeirenta,
lamacenta,
5 que cociña con pementa
porque ten que cociñar.
A das irmás reviradas
a que cala e non di nada,
a que frega, varre e lava
10 e devolve ben por mal.
Cincenta,
borrallenta,
poeirenta,
lamacenta,
15 aí está a túa fada,
no xardín, cortando flores,
porque sabe dos amores
que ti podes alcanzar.
Coa súa vara fará un traxe
20 e os ratiños serán paxes
e dun pequeno cabazo,
para levarte a palacio,
fará a carroza real.
Cincenta,
25 borrallenta,
poeirenta,
lamacenta,
xa non tes por que chorar.
Esta noite será máxica,
30 psicodélica e fantástica,
e, anque non entendas nada,
por favor da túa fada,
irás ao baile imperial.
Fernández, Ana María (1994):
Ondas de verde e azul (Vigo: Xerais).

Leaving New York never easy
farta de que á leiteira
se lle rompa o cántaro
porque eu ben sei
que conseguiu vender o leite
5 e a vaca tamén
e marchar a New York
o primeiro que fixo
foi chamar aos tres cochiños
que compiten con Trump
10 na construción de rañaceos
instalouse en 5th Avenue
e alugoulle o primeiro a Rapunzel
que agora leva o cabelo ao garçon
un día coincidiu con Cinsenta
15 e Brancaneves que fartas de agardar
montaron unha editorial
para escritores noveis
e é así como deron con Pinocho
Lectura
7
A autora
Dores Tembrás (Bergon-
que acaba de publicar os primeiros poemas diño-A Coruña, 1979).
20 en tapa dura con papel reciclado É  poeta e cofundadora
da editorial Apiario. Es-
Carapuchiña dedícase á moda pecialista en Literatura
e marca tendencia Hispanoamericana, a súa
tese de doutoramento
na serie televisiva do momento
está dedicada á poeta
porque eu ben sei que todos eles arxentina Alejandra Pi-
25 se xuntan ás veces zarnik.
A súa traxectoria pode
para lembrar vellos tempos
seguirse a través da páxina
e rinse dos que pensan www. dorestembras.com
que foron felices e do blogue www.do-
restembras.wordpress.
comendo perdices com.
Tembrás, Dores (2009): O pouso do fume
(Oleiros: Espiral Maior).
119
7 Lectura
Actividades

1. Liga as seguintes palabras coa súa definición.

borrallenta Sen experiencia, principiantes.

lamacenta Que estimula sensacións fóra do habitual. Extravagante.

reviradas Edificio en forma de torre cun gran número de andares.

cabazo Chea de cinza.

psicodélica Persoas con más intencións.

rañaceos Chea ou cuberta de lama.

noveis Froito de cor amarela ou alaranxada propio do outono.

2. Cal é o argumento de cada un dos poemas? Podes estabelecer algunha semellanza entre eles?
3. Suxire un título alternativo para “Cincenta” e “Leaving New York never easy”. Xustifica a túa proposta.
4. Como están estruturados os dous poemas? Pode distinguirse neles a introdución, o nó e o desen-
lace?
5. Localiza, en calquera das dúas composicións, fragmentos que se correspondan con estas etiquetas.
Tarefas domésticas
Unha saída nocturna fóra do común
Un cambio de imaxe
A posta en marcha dunha empresa

6. Tomando como referencia un destes contos populares, reescribe a historia segundo o punto de vista
dalgún dos personaxes secundarios. Podes apoiarte no seguinte cadro para a túa escolla.

Conto Personaxes secundarios/as

Carapuchiña vermella A nai de Carapuchiña, a avoa e o cazador.
Brancaneves Os ananos, o espello e a madrasta.
O frautista de Hamelin As ratas e o alcalde da cidade.
Pulgarciño O pai e a nai de Pulgarciño.

7. Procura en “Cincenta” estes recursos estilísticos.

paralelismo w asíndeto w hipérbato

8. En parellas, transformade “Leaving New York never easy” nun texto narrativo.

9. Explica como é un día normal na vida da Cincenta de ambos os poemas.

10. En pequenos grupos, escollede un dos seguintes temas e preparade unha presentación oral.
n Orixe dos contos populares.
n Diferenzas entre conto, fábula e lenda.

120

Noticia
A noticia, que é o tipo de texto máis empregado nun
xornal, consiste nunha exposición breve e obxecti-
va dun acontecemento de actualidade e de interese
xeral.
Unha noticia correctamente elaborada debe fornecer
información sobre:
• Os/as protagonistas • Quen participou?
• Unha acción • Que
ou un acontecemento • Onde
• O tempo • Cando sucedeu?
• O modo • Como
• A causa • Por que
Roteiro polas corgas de Allariz
A Asociación Cultural e de Tempo Libre Tarandeira proponvos un
roteiro por terras de Allariz; en concreto, "o roteiro das corgas".
Domingo, 08 febreiro 2015 | Xornal de Galicia
O domingo 22 de febreiro Tarandeira organiza
unha camiñada por terras alaricanas destinada a
persoas que queiran gozar do medio natural mes-
turando cultura, deporte e aventura.
Partirase ás 8:00 horas en autocar desde a ala-
meda de Ordes e o regreso está marcado para as
21:00 horas.
Actividades
1. Procura no texto anterior:
n Quen protagoniza a noticia?
n Onde ocorren os feitos e cando teñen lugar?
n Que acontece e por que?
n Como se desenvolven os acontecementos?
2. Redixe unha noticia para unha destas seccións
do xornal.
local cultura
internacional deportes
Expresión escrita
7
A noticia consta de tres partes:
n Titular, que achega a información básica de
maneira moi concisa.
n Entrada, en que se sintetizan os aspectos esen-
ciais da noticia.
n Corpo, no cal se presentan os datos máis rele-
vantes da información e, a seguir, os detalles.
Unha noticia pode aparecer en diferentes seccións
do xornal, dependendo do seu tema (político, social,
económico, cultural, deportivo etc.) e do ámbito que
abranga (local, nacional, internacional…).
Titular
Entrada
Para a ruta, de dificultade baixa (18 km), reco-
méndase levar calzado apropiado, comida e be-
bida, cámara de fotos, bolsa do lixo e ganas de
andar.
No Facebook de Tarandeira pódese encontrar Corpo
unha escolma de fotos da preparación do roteiro.
O prezo da inscrición é de 13 € para os socios e
as socias e de 16 € para os/as non socios/as. Para
inscribirse, cómpre telefonar á asociación.
3. Crea dous titulares posíbeis para a seguinte
noticia.
O equipo de baloncesto Breogán
recupera efectivos aos poucos e
confía en chegar ao completo ao
tramo decisivo do campionato.
O xogador Sergio Sánchez será
examinado mañá en Madrid e es-
pérase que regrese ante o Melilla.
121
7 Léxico
Medios de transporte

Actividades

1. Identifica nas imaxes os seguintes medios de 3. Escolle o significado correcto.

transporte.
Embarcación deportiva ou
ambulancia globo taxi
de recreo, de velas ou de
autobús helicóptero transatlántico á delta
motor, xeralmente de tama-
avioneta lancha transbordador ño medio.
camión submarino veleiro
Caixón escorregadizo que
caravana tándem
iate se emprega para transpor-
tar persoas e cousas.
2. Fai corresponder as palabras populares da es-
querda coas denominacións cultas da dereita. Mecanismo para planear ou
ultralixeiro
realizar voos sen motor.
bicicleta motocicleta
Pequeno avión moi leve, nor-
coche astronave malmente dunha soa praza,
moto velocípede zorra
de baixa potencia e veloci-
nave espacial automóbil dade.

122
 Léxico
7

4. Enlaza cada vocábulo co seu sinónimo. 6. Repara na definición destes termos e redixe un
enunciado con cada un deles.
cepelín convoi
escavadora ciclomotor funicular: medio de teleférico: vehículo for-
transporte que se mado por unha cabina
tren dirixíbel emprega para subir e que se despraza pen-
motocicleta pa mecánica baixar grandes pen- durada dun cabo.
dentes.
5. Nesta sopa de letras hai once nomes de medios metro: medio de trans- tranvía: medio de
de transporte que se corresponden cos deseños; porte de pasaxeiros/ transporte de pasaxei-
cales son? as, xeralmente subte- ros/as movido por
rráneo. electricidade.
R E T E U G O F W C K B
F I Q R R F F X Z E P P
Y G T T R I C I C L O O
D E E X A U R R A C R R
G I P J W A V B O R C I
Ó E I T T G H K A L Y E
N A R N F A A C D Z T L
D I A T E N O I M A C O
O M G X P H K Y N N K R
L E U Q U B C Q Y Y L T
A H A J O R U L I K N E
C A N O A E A P E E J P

123
7 Gramática
Pronome (III): demostrativo, posesivo,
identificador, cuantificador, numeral,
relativo, interrogativo e exclamativo
1. Demostrativo
O demostrativo expresa a distancia, espacial ou temporal, existente entre o/a
emisor/a e algo ou alguén que se sinala.
A seguir, recollemos as formas do demostrativo:

Demostrativos variábeis
O demostrativo pode
Grao de Demostrativos
contraer coas prepo- Singular Plural
distancia invariábeis
sicións de e en, dando
Masculino Feminino Masculino Feminino
como resultado deste,
desta, destes, destas, Distancia curta este esta estes estas isto
disto; nese, nesa, neses, Distancia media ese esa eses esas iso
nesas, nisto etc.
Distancia longa aquel aquela aqueles aquelas aquilo

Sintacticamente, as formas variábeis do demostrativo poden exercer dúas fun-

cións: determinante, cando acompañan un substantivo, e núcleo, cando aparecen
soas. Pola súa parte, as formas invariábeis unicamente poden desempeñar a fun-
ción de núcleo, porque sempre van soas.
Esa carteira custa 30 €. Esa custa 30 €. Iso custa 30 €.

2. Posesivo
O posesivo mostra unha relación familiar, de pertenza ou de posesión de algo ou
alguén (posuído/a) a respecto dunha das tres persoas gramaticais (posuidor/a).

Posuidor/a: correspóndese Posesivos

co/coa emisor/a (“eu”, Posuído/a:
1.ª persoa do singular) obxecto Singular Plural
Número Persoa
q
Teño que mostrarche o meu caderno novo.
q
Masculino Feminino Masculino Feminino
Singular 1.ª meu miña meus miñas
Posuidor/a: correspóndese co/coa (un/unha 2.ª teu túa teus túas
destinatario/a (“vós”, 2.ª persoa do plural) posuidor/a) 3.ª seu súa seus súas
q
Onte vin a vosa tía na biblioteca. Plural 1.ª noso nosa nosos nosas
p
Posuído/a: persoa con que se (varios/as 2.ª voso vosa vosos vosas
estabelece unha relación familiar posuidores/as) 3.ª seu súa seus súas

O posesivo pode desempeñar dúas funcións sintácticas: determinante, se acom-

paña un substantivo, e núcleo, cando o substitúe.
Os teus amigos van de excursión. Os teus van de excursión.

Alén disto, o posesivo vai normalmente precedido do artigo definido (o meu

estoxo, a túa maleta), aínda que existen excepcións (miña nai, meu irmán).

124
 Gramática
7
3. Identificador O paradigma do numeral presenta formas variá-
beis en xénero e número e formas invariábeis.
O identificador sinala o ser de que se trata ou estabelece
unha relación de igualdade ou diferenza a respecto dos Os principais tipos de numerais son:
outros seres da mesma clase.
n Cardinal, que expresa unha cantidade
A maior parte dos identificadores varía en xénero e nú- exacta:
mero ou só en número, aínda que tamén existen algúns dous/dúas (2), dezaoito (18), vinte e un/
invariábeis. unha (21), cincuenta e catro (54).
certo/a/os/as,
determinado/a/os/as, n Ordinal, que indica a orde exacta nunha
En xénero
Identificadores mesmo/a/os/as, serie:
e número
variábeis propio/a/os/as, sétimo/a/os/as (7.º), décimo oitavo/a/
outro/a/os/as
os/as (18.º), vixésimo/a/os/as (20.º),
En número tal/tales
quincuaxésimo/a/os/as (50.º).
Identificadores invariábeis calquera, demais

O identificador outro/a/os/as pode contraer coas preposi- 6. Relativo

cións de e en: doutro, doutra, doutros, doutras; noutro, noutra, O relativo fai referencia a un elemento mencio-
noutros, noutras. nado anteriormente (antecedente).

Aquel abrigo, que Xabier mercou no inverno

4. Cuantificador pasado, foi moi caro.
O cuantificador expresa una cantidade indeterminada sen Ese cinema, ao cal iamos de mozos, mudou de
a precisar numericamente. nome.
A maioría dos cuantificadores varía en xénero e número, As formas variábeis e invariábeis do pronome
só en xénero ou só en número, mais tamén temos cuan- relativo son as seguintes: canto/a/os/as, cuxo/a/
tificadores invariábeis. os/as, o/a cal, os/as cales, que, quen, cando, como e
algún/algunha/algúns/ onde.
algunhas, moito/a/os/as,
demasiado/a/os/as,
En xénero
7. Interrogativo e exclamativo
ningún/ningunha/ningúns/
Cuantificadores e número ningunhas, O interrogativo introduce unha pregunta
variábeis pouco/a/os/as, directa ou indirecta, en canto o exclamativo
tanto/a/os/as, abre un enunciado exclamativo ou desidera-
todo/a/os/as tivo.
En xénero varios/as, ambos/as
En número bastante/s Cantos anos fixo?
alguén, algo, ninguén, Gustaríame saber cantos anos fixo.
Cuantificadores invariábeis
nada, cada, cadaquén
Que frío vai hoxe!

Os pronomes interrogativo e exclamativo teñen

5. Numeral o mesmo paradigma, que é case idéntico ao do
O numeral emprégase para precisar exactamente unha relativo: canto/a/os/as, cal/cales, que, quen, cando,
cantidade ou a orde nunha serie. como e onde.

125
7 Gramática
Actividades
1. Busca os pronomes do seguinte texto e, a se-
guir, indica o seu tipo e se son variábeis ou in-
variábeis.
Insiste en soar o móbil enterrado na area.
A noite comeza a facerse no interior da cova,
alumeada pola luz intermitente, feble aínda,
dun faro, semella. Fun ao especialista, el e to-
dos aconselláronme un especialista. Un psi-
quiatra. Nai apoiábao. Aquel home pregunta-
ba e a min parecíanme chíos das gaivotas as
súas preguntas. Parecían, era a mesma sen-
sación. A mesma. A miña memoria enchíase
de chíos de gaivotas coas súas preguntas.
—Cando vostede espertou no hospital tivo, di,
unha primeira sensación agradábel. Vostede
sentiuse mellor no hospital que na casa?
Miguel Sande:
Se algún día esta muller morta.
2. Procura nestes enunciados todos os pronomes
que houber e indica cales exercen a función de
determinante e cales a función de núcleo.
n Aquela moto que está mal estacionada é vosa?
Teño moita présa por ir visitar o meu mozo.
n Que horror! Certas persoas son incapaces
de ficar caladas.
n —Onde vive ese rapaz? —Quen? —Ese alto de
aí. —Vive na mesma rúa que o outro de alá.
n Cantas persoas houbo na festa do teu vixési-
mo aniversario? Moitas! Non faltou ninguén.
n Iso é meu! Non quero que toques ningunha
cousa desas! Ningunha!
3. Preenche os ocos con demostrativos e realiza
as contraccións necesarias.
n Podería mostrarme ........ caderno de aí?
n En ........ monte que ves ao lonxe hai unha
casa encantada.
n ........ é miña nai, Carme; ........ de aí é meu
irmán Roque e ........ que vén na moto é a
miña irmá máis pequena.
n Repara ben nesa fotografía e dime se coñe-
ces ...... museo. Poderías dicirme a quen re-
presenta ...... estatua que aparece ao fondo?
n ........ non é teu!
n O rapaz de ....... instituto é unha mente pri-
vilexiada.
126
4. Completa estes enunciados empregando arti-
gos e posesivos e, se for preciso, realiza con-
traccións.
n ........ amigas son o tesouro máis prezado
que teño en ........ vida.
n ........ Señora! Pensamos que nunca recupe-
rariamos ........ liberdade!
n Preenche esa folla con ........ desexos para
os reis magos.
n Décheslle a Luís e a Pedro ........ videoxo-
gos?
n ........ dito, ........ feito!
5. Completa cun identificador ou cun cuantifi-
cador.
n Se ves ........ persoa coñecida no concerto,
mándame unha mensaxe-
n Cantos afillados tes? ........ .
n Percibo ........ falta de confianza.
n ........ as mañás vou dar un paseo pola beira
do río.
n Sempre está a pensar no........ .
n Non quero máis........ . Grazas!
n ........ louco fica coa súa manía.
n Aquel edificio foi deseñado por ............. os
arquitectos.
6. Escribe en letra as seguintes cifras.
11.º 23 24.ª 31 52.º 79
81 102 3.ª 17 8.ª 30.º
7. Emprega os pronomes relativos, interrogativos
e exclamativos que cumpran.
n ........ divertidas son esas historias ........
contas!
n ........ libros mercaches na libraría ........
nos encontramos?
n ........ me pode achegar mañá ao aeropor-
to?
n Fomos a unha praia ........ augas eran
transparentes
n Tráeme un vaso de auga ........ poidas, por
favor!
 Expresión oral
7
Como imos?

1. Describe pormenorizadamente un destes medios de transporte:

helicóptero w globo w submarino
u Lembra facer referencia a nocións como a cor, o tamaño, a estrutura, o
medio en que se move, os usuarios e as usuarias etc.

2. Responde oralmente a esta enquisa sobre os medios de transporte na cidade.

• Que medio de transporte adoitas utilizar para ir á escola?

• Que distancia hai, aproximadamente, entre a túa casa e o colexio?
• Cal é a túa opinión sobre o tránsito na túa cidade, vila ou aldea?
• Como concibes a bicicleta? Como un medio de transporte ou como un aparello que serve para facer deporte? Por que?
• Consideras que é positiva a utilización da bicicleta nos desprazamentos urbanos? Por que?
• Cales pensas que son os principais obstáculos para o uso da bicicleta nun medio urbano? Por que?

3. A partir destes deseños explica a rutina dunha viaxe en avión.

4. Na tabela embaixo podes encontrar diferentes opinións sobre o uso do coche e do autobús urbano. Que
argumentario che parece máis sólido e por que?

É mellor empregarmos o coche porque… É mellor empregarmos o autobús porque…

n é máis rápido. n é máis barato.
n permite transportar obxectos. n resulta menos contaminante.

n ten máis medidas de seguranza. n non conxestiona o tránsito.

n podemos usalo a calquera hora do día e en n non crea problemas de estacionamento.

calquera lugar.

127
7 Ortografía
Puntuación (II): dous puntos, puntos suspensivos e
sinais de interrogación e de exclamación
Dous puntos : n Sentimentos de dúbida, ironía, temor, tristeza.
Ei... Alguén está aí ?... Se cadra...
Os dous puntos sinalan unha pausa breve no enun-
ciado. Utilízanse nos seguintes casos:
Este sinal de puntuación representa unha entoación
Antes dun discurso directo, despois de verbos
n suspendida.
como dicir, confesar, preguntar, responder etc.
A profesora dixo: “O exame acaba ás cinco”.
Sinais de interrogación e de
Diante dunha enumeración.
n

Este verán visitei moitos países: Vietnam, Laos, Chi-

exclamación ?!
Os sinais de interrogación e de exclamación co-
na e Xapón.
lócanse no final dun enunciado e indican que este
Após o saúdo nunha carta ou nun correo.
n
debe ser lido con entoación interrogativa ou excla-
Prezada María: mativa.
Ante un comentario descritivo, explicativo, cau-
n O sinal de interrogación emprégase nos enunciados
sal ou consecutivo. interrogativos directos.
O casamento foi un desastre: os noivos caeron ao Por que andas sempre metido en problemas?
mar na sesión de fotos.
O sinal de exclamación, pola súa parte, utilízase nas
Despois de expresións como por exemplo ou mellor
n expresións exclamativas de emoción, admiración,
aínda. decepción, ironía etc.
Falarei co rapaz. Mellor aínda: falarei coa nai. Que dor!
Isto é unha marabilla!
Puntos suspensivos ... Alén disto, este sinal acostuma usarse tamén nos
Os puntos suspensivos marcan o final dun enun- seguintes casos.
ciado que fica incompleto en: n Despois das interxeccións.
Enumeracións abertas, co valor de etc.
n
ai!; oh!; ala!
Compraron pan, leite, ovos, azúcar...
n Na fin dun enunciado imperativo, para dar maior
Ideas inconclusas.
n
intensidade.
Realmente, non sei se... Luís, ven aquí!
Expresións sobreentendidas.
n n Xunto con outros sinais de admiración ou de ex-
Can ladrador... clamación, coa fin de dar énfase.
Supresións de fragmentos dun texto citado; neste
n Como??? Que Brandán aprobou?! Iso é imposíbel!!!
caso, os puntos suspensivos colócanse entre cor-
chetes […]. Sabías que...?

Após un sinal de interrogación ou exclamación non se

[...] Aquí en Elsinor todo temos pechado por mor do
escribe punto. A palabra seguinte debe grafarse con
vento [...]. maiúscula (Que? Tes frío?), salvo que despois do sinal
interrogativo ou exclamativo se coloque unha vírgula
ou un punto e vírgula (Que che parece?; concordas?).
128
 Ortografía
7
Actividades

1. Xustifica a utilización dos dous puntos nestes enunciados.

n No festival de cinema proxectáronse varios filmes: comedias, dramas e algunha curtametraxe de
ciencia ficción.
n Noutras palabras: todo saíu á perfección.

n E, de repente, ela exclamou: “Por fin somos libres!”.

n Todas as palabras esdrúxulas levan acento gráfico; por exemplo: rápido, célebre, lóstrego etc.

2. Reescribe estas secuencias corrixindo os erros de puntuación.

n Podes vir Carlos?. Quero falar contigo urxentemente.
n A moza loira que vive no segundo dereito, chámase Silvia

n A xuíza dixo. “garden silencio!.”.

n Quen gañará o concurso? o alumnado de Primeiro A ou o de Primeiro B?

3. Explica o emprego dos puntos suspensivos en cada enunciado.

n Apañaron na horta cebolas, cabaciños, allos–porros...
n Non me digas que...?

n [...] Adolphe Sax aprendeu a perforar tubos de clarinete e frauta, e a tocalos [...] Como era moi

enxeñoso, comezou por perfeccionar o clarinete engadindo pezas de cobre. Entón decatouse de que
existía un espazo baleiro entre os instrumentos de corda, os de metal e os de madeira [...].

4. Completa estes deseños con enunciados en que figuren puntos, vírgulas, puntos suspensivos e signos
de interrogación e exclamación.

5. Coloca neste texto os sinais de puntuación que faltan: cinco puntos, quince vírgulas, dous puntos,
dous puntos suspensivos e dous sinais de interrogación.
Quen inventou as aspas
Pois si as aspas non existiron sempre e os sinais de puntuación tampouco se utilizaron sempre así
na Idade Media escribíanseasvecesaspalabrassenningunhaseparaciónninpuntuación un pouco difícil
de ler non porén desde a antigüidade grega existían signos de puntuación e espazos para separar as
palabras e as frases mais como aínda non existía a imprenta os libros escribíanos a man os frades e
cada un facía un pouco o que quería utilizando a puntuación como lle petaba ou non utilizándoa en
absoluto Easísaíanascousascomosaían tras a invención da imprenta en 1440 os impresores buscaron
formas de facilitar a lectura co paso dos séculos foi mellorando a presentación das páxinas coa sepa-
ración das palabras e dos capítulos e a utilización cada vez máis rigorosa dos signos de puntuación
punto vírgula exclamación interrogación
Philippe Nessmann:Todas as respostas ás preguntas que nunca te fixeches.

6. Ditado.
Texto: O afundimento do Tiránic. Autor: Breogán Riveiro

129
7 Literatura
Xénero lírico (III): o poema
1. Poema
O poema é un texto literario organizado en estrofas; non obstante, existen poe-
mas longos que non se dividen en estrofas, senón que están formados por un
número variábel de versos que se denomina serie ou tirada.
A seguir, recollemos os tipos de poemas máis destacados.
Soneto: composición poética de catorce versos
hendecasílabos organizados en dous cuartetos que
riman igual e dous tercetos de rima variábel.
Existe unha relación entre as estrofas e o contido
do poema, xa que os dous cuartetos se utilizan para
expor o tema principal mentres que os tercetos (en
especial o último) presentan a conclusión.
Esquéceche que son un mal copleiro 11 A
e pídesme un soneto, –Deus me valla!– 11 B
no que pinte na nosa doce fala 11 B
da túa moza o encanto milagreiro; 11 A
un soneto en que a forza de pandeiro, 11 A
rebuscándolle o xeito de embruxala, 11 B
faga brillar o teu amor que estala… 11 B
Malpocado! Tes cousas de chanteiro! 11 A
Sendo, como é, garrida e boniteira, 11 C
abofé teu desexo non me esprico. 11 D
Esa vereda non te leva á feira! 11 C
Non é cousa de pruma nin de pico! 11 D
Todo iso que ti qués, de outra maneira 11 C
dise moito mellor… Como?... Nun bico! 11 D
Ramón Cabanillas
Silva: grupo ilimitado de versos hendecasílabos e
heptasílabos con rima consonante e un esquema de
rima libre.
Ermos os seus saídos, 7–
Os cancelos pechados, 7a
Fundidos teitos, escaleiras, trabes, 11 –
Sen tellas o tellado, 7a
Non paso un día po–los seus lindeiros 11 –
Sen pararme ante a casa d’o fidalgo. 11 A
Manuel Curros Enríquez
130
De verso libre: conxunto de versos que non teñen
rima nin igualdade na medida.
Este tipo de poema ten moita presenza na poesía
moderna e contemporánea.
Esta será na morte
a miña última palabra:
quen me dera ser gata
para vivirte sete veces.
Olga Novo
Romance: serie ilimitada de versos octosílabos e
rima asonante (nos pares) que sempre segue o es-
quema – a – a – a – a – a – a – a...
Adios ríos, adios fontes, 8 –
adios regatos pequenos, 8 a
adios vista dos meus ollos 8 –
non sei cando nos veremos. 8 a
Miña terra, miña terra, 8 –
terra donde m’eu criei, 7+1 a
hortiña que quero tanto, 8 –
figueiriñas que prantei. 7+1 a
Prados, ríos, arboredas, 8 –
pinares que move o vento, 8 a
paxariños piadores, 8 –
casiña do meu contento. 8 a
Muíño dos castañares, 8 –
noites craras de luar, 7+1 a
campaniñas trimbadoras 8 –
da igrexiña do lugar. 7+1 a
Amoriñas das silveiras 8 –
que eu lle daba ao meu amor, 7+1 a
camiñiños antre o millo, 8 –
Adios para sempre adios! 7+1 a
Rosalía de Castro
 Literatura
7
Actividades

1. Resolve o encrucillado. 1

2
Verticais. 1. Serie ilimitada de versos octosílabos e
rima asonante con esquema de rima – a – a – a – a. 3
2. Verso de nove sílabas. 3. Grupo de catro versos de 4
rima consonante ABAB. 5. Poema de catorce versos
hendecasílabos divididos en dous cuartetos e dous
tercetos. 5

Horizontais. 4. Catro versos octosílabos con rima 6

asonante e esquema de rima – a – a. 5. Composición
de hendecasílabos e heptasílabos con esquema de
rima libre. 6. Estrofa de catro versos con rima con-
sonante e esquema ABBA. 7. Rima só das vogais. 7

2. Realiza a análise métrica do poema “Amor apre- 3. Comenta o seguinte poema desde o punto de
surado” (medida dos versos, tipo de rima, de es- vista métrico e estilístico.
trofa e de poema).
Canzón do temporal
Miráchesme, mireiche, nos miramos;
Sorríchesme, sorrinme, os dous sorrimos; Os berros dos mazaricos
N’os nosos ollos nosa imaxen vimos: rachan as sedas do mar
Ti n’os meus, eu n’os teus nos retratamos, no carro das mouras nubes
Desde entonces d’amor nos abrasamos; vén do sur o temporal.
Un mesmo gusto ou pena os dous sentimos, Nas barras e nos peiraos
E anque a paraxes diferentes imos, rompen as foulas cristadas
Decote n’o camiño tropezamos. de lóstregos azuados
Xa que d’o corazón libres dispomos, das estrelas afogadas.
Aos páxaros d’os bosques imitemos, Púxose o ceo de loito
Que os niños fan entre ramaxe e gomos; polos que van afogar.
Nosa doce ventura apresuremos. As centellas como trallas
Que a vida é curta e responsables somos baten no lombo do mar.
D’o tempo tan precioso que perdemos.
Luís Amado Carballo: Proel.
Francisco Añón: Poesías galegas.

131
7 Técnicas de traballo
Esquema
O esquema é a organización gráfica das ideas contidas nos textos e das relacións xerárquicas que se estabelecen
entre elas. Adoita realizarse despois de ter subliñado un texto ou de ter redixido o seu resumo.

Un esquema ben elaborado debe posuír as seguintes características:

n Ofrecer unha visión xeral do texto de que se n Dispor as ideas ordenadamente, das principais
parte. ás secundarias.
n Ser conciso. n Empregar palabras-chave como definición, ti-
n Presentar unha estrutura clara. pos, estrutura, causas, consecuencias etc.

Existen diferentes clases de esquemas:

Esquema de chaves, frechas ou raias Esquema de números ou letras
Mamíferos 1. Estrutura 1.1. Vertebrados 1.1.1. Mamíferos
Aves 1.1.2. Aves
Vertebrados Peixes 1.1.3. Peixes
Réptiles 1.1.4. Réptiles
Anfibios 1.1.5. Anfibios
Estrutura Poríferos 1.2. Invertebrados 1.2.1. Poríferos
Celentéreos 1.2.2. Celentéreos
Clases Vermes Clases 1.2.3. Vermes
Invertebrados
de Moluscos de 1.2.4. Moluscos
animais Equinodermos animais 1.2.5. Equinodermos
Artrópodos 1.2.6. Artrópodos
Herbívoros 2. Alimentación 2.1. Herbívoros
Alimentación Carnívoros 2.2. Carnívoros
Omnívoros 2.3. Omnívoros
Ovíparos 3. Reproducción 3.1. Ovíparos
Reproducción Vivíparos 3.2. Vivíparos
Ovivíparos 3.3. Ovivíparos

Actividades

1. Le o seguinte texto e completa o esquema de frechas.

Chámase cambio climático á variación global do clima da Terra, que é debido a causas naturais e tamén
á acción do ser humano.
A media anual europea das temperaturas atmosféricas aumentou 0,3 / 0,6 °C desde 1900. De acordo
cos modelos climáticos, prevense novos aumentos, por encima dos niveis de 1990, até preto de 2 °C para
o ano 2100, con incrementos superiores no norte de Europa en comparación co sur. Entre as posíbeis
consecuencias do aumento de temperatura contémplanse: a elevación do nivel do mar, treboadas máis
frecuentes e intensas, inundacións e secas etc. A gravidade destas consecuencias dependerá, en parte,
das medidas que se adopten para paliar estes efectos durante os próximos anos e décadas.
Para garantir que a temperatura non se incremente máis de 0,1 °C por década e que o nivel dos mares non
aumente máis de 2 cm por década, será necesario que os países industrializados reduzan as emisións dos
gases responsábeis do efecto invernadoiro (dióxido de carbono, metano, óxido nitroso e diversos compos-
tos halogenados). O transporte urbano é responsábel en gran parte destas emisións.
Ministerio de Medio Ambiente: “Que é o cambio climático e como nos afecta”.

Definición
Causas
Cambio climático
Consecuencias
Medidas paliativas

132
 Rc
Reforzo de competencias
Voar é seguro
Vai vostede emprender unha viaxe en avión; talvez non o faga frecuentemente ou quizais sexa para
vostede un feito habitual. En calquera caso, é posíbel que sinta certa aprehensión ou, mesmo, medo
a voar. Non se preocupe; acontécelle a unha de cada seis persoas adultas, case sempre por falta de
información. Se ese for o seu caso, lembre: voar é seguro.
Isto débese a que no transporte aéreo nada se deixa ao azar. O avión en que vostede vai viaxar encóntrase
en perfectas condicións de voo. Caso contrario, non obtería a preceptiva certificación que a Axencia
Estatal de Seguridade Aérea en España –ou as distintas administracións aeronáuticas en calquera parte
do mundo– expiden para autorizar a súa posta en servizo.
A tripulación do seu avión está composta por especialistas altamente cualificados que son sometidos a
frecuentes controis e foron rigorosamente seleccionados ao longo de anos de preparación intensiva.
Cando vostede se encontre a bordo do avión, engalando, en voo ou aterrando, a súa seguranza está
garantida polo correcto funcionamento do avión e pola profesionalidade da tripulación. Alén diso, desde
terra o seu voo é seguido e controlado constantemente por un conxunto de profesionais que, manexando
os máis sofisticados equipos, contribúen á súa seguranza.
Por iso, cando suba a un avión, non esqueza: voar é seguro.
www.aena-aeropuertos.es LMS

1. Procura no dicionario o significado dos seguintes adxectivos. LAS

preceptiva w aeronáuticas w cualificados w intensiva w sofisticados

2. Selecciona o sinónimo adecuado para as palabras da esquerda. LA

cinética conceder alegría

azar casualidade expedir conseguir aprehensión asombro
superstición comprar escrúpulo

3. No texto aparece o termo engalar, que significa ‘separarse da terra ou da auga cando unha aeronave
inicia o voo’; procura en internet tres vocábulos que fagan referencia a accións realizadas por avións.
LMDAS

4. En pares, escribide unha noticia relacionada cun dos tres aeroportos galegos. Lembrade responder ás
seguintes preguntas. LDASI
n Quen participou?
n Que sucedeu?
n Onde, como, cando e por que aconteceu?

5. Relata oralmente en primeira persoa o día a día dun avión que realiza o traxecto Santiago de Compos-
tela-París. LMDASI
6. A partir do título “Voar”, crea unha composición utilizando algunha das formas poéticas traballadas
nesta unidade. LAIC
7. Emprega un procesador de textos para deseñar un esquema que sintetice a información presentada no
fragmento que acabas de ler. LMDA
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

133
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Que personaxe teñen en común os poemas que abren a unidade?
Branca de Neve Carapuchiña Cincenta

2. A noticia consiste nunha...

exposición breve e obxectiva exposición subxectiva dun exposición obxectiva dunha
dun acontecemento de acontecemento de actualidade serie de acontecementos reais
actualidade e de interese xeral. e de interese xeral. ou imaxinarios.

3. Cal é a definición correcta de teleférico?

medio de transporte medio de transporte vehículo formado por
de pasaxeiros/as movido empregado para subir e unha cabina que se despraza
por electricidade baixar grandes pendentes pendurada dun cabo

4. Identifica a serie formada por un posesivo, un identificador e un numeral.

vosos, propias, vixésimo meu, bastante, dezasete aquilo, calquera, trinta e un

5. Cal é a regra incorrecta a respecto dos sinais de puntuación?

Os dous puntos úsanse O sinal de exclamación Os puntos suspensivos em-
após o saúdo nunha utilízase despois das préganse despois de expresións
carta ou nun correo. interxeccións. como por exemplo.

6. Que forma métrica teñen en común Cincenta e Leaving New York never easy?
romance soneto poema de verso libre

7. Cales destas características debe posuír un esquema?

Debe ser detallado. Ten que ser conciso. Debe dispor as ideas ordenadamente.

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
recoller por escrito un acontecemento recente dándolle forma de noticia?
recoñecer os principais medios de transporte?
identificar os distintos tipos de pronomes?
diferenciar a función de núcleo da función de determinante nun pronome?
explicar oralmente as características de distintos vehículos?
defender a miña opinión e argumentar razoadamente?
utilizar correctamente os dous puntos, os puntos suspensivos e os
sinais de interrogación e de exclamación?
distinguir as características fundamentais dun poema?
realizar un esquema que me axude a organizar a materia de estudo?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais ou escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

134
 8
Unidade

Contidos
Lectura. “A sensación de Camelot”
Expresión escrita. Folleto publicitario
Léxico. Alimentación (I)
Gramática. Verbo
Expresión oral. Estás informado/a?
Ortografía. Puntuación (III): trazo curto, medio e longo,
parénteses e aspas
Literatura. Xénero narrativo (I): voz narrativa
Lingua e sociedade. Lingua galega
8 Lectura
O autor A sensación de Camelot
Manuel Lourenzo (Fe-
rreira do Valadouro-Lu- (O carro dos cómicos, cun estrado diante, onde hai unha falsa maceira chea de mazás.
go, 1943). Dramaturgo, Merlín rouba unha presa delas cando é descuberto por Paulus, o director da Compañía).
tradutor, actor e direc-
tor teatral. Fundador
Paulus: Oh, estimado Merlín, xa estamos outra vez?
de grupos como O Fa-
cho (1965), Teatro Cir- Merlín: Desculpa, bo Paulus… mais o vello Merlín tiña fame.
co (1967), Escola Dra-
mática Galega (1978), 5 Paulus: E quen non ten fame neste tempos? Mais esta maceira é intocábel. Non
Compañía Teatral Luís sabes que a plantou o Rei Artur para agasallar a súa querida esposa, a Raíña
Seoane (1980), Clu- Xenebra? Ninguén pode comer destas mazás, non sendo ela…
be de Teatro Elsinor
(1990) e Casahamlet Merlín: Como estaban tan coloradas, pensei que serían de trapo ou de madeira
(1998). pintada…
Xogou un papel fulcral
na creación e no desen- 10 Paulus: Onde se viron mazás de madeira? Neste teatro todo o que temos é de
volvemento do Teatro verdade, incluídas estas saborosísimas mazás… Conque volve ao seu sitio o
Independente Galego. que roubaches.
Merlín: Chámasme ladrón? (Xeme). Chegar a vello para ser tratado así… As
mazás foron sempre de todo o mundo. Elas crecen no bosque para satisfacción
15 dos camiñantes…
Paulus: Estas crecen no bosque real de Camelot para satisfacción do Rei Artur!
E eu, o director deste teatro, non podo consentir que as chimpes todas, con-
que vólveas á árbore e vaite vestindo para a función, que chega xente!
Merlín: Para o que lle importan as mazás á Raíña Xenebra!
20 Paulus: Non, se aínda terás máis que falar… Que é o que murmuras da Raíña?
Merlín: Eu, nada… Por min pode exhibirse con quen queira e canto queira…
Alá cornos.

136

Paulus: Un momento, insensato! Ousas chamarlle
cornudo ao Rei Artur?
25 Merlín: Dixen eu tal? Pois se non dixen tal, que
vaias ben!
Paulus: E agora onde vas, panoco?
Merlín: Ao carro. Vou pór o cucurucho para facer
de Merlín nesta comedia cómica! (Sae).
30 Paulus: (Tras unha pausa). Comedia cómica… Que
disparate! Cada día o teatro anda peor, con esta
grea de ignorantes!
(Vén Lancelot esfollar unha margarida. Chega mesmo
a tropezar con Paulus).
35 Paulus: Como, Sir Lancelot? Por estes pagos e aín-
da sen vestir?
Lancelot: Ámame, non me ama… Ámame, non me
ama… Ámame, non me ama… Non me ama?
Paulus: Non, Sir Lancelot, aínda é moi cedo para
40 iso… Non ves que a árbore está chea de mazás?
A función aínda non comezou.
Lancelot: Entón ela non me ama? Oh, destino
cruel!
Paulus: Veña, vaite vestir, que se fai tarde.
45 Lancelot: Retírome da vida! Voume para un de-
serto de eremita, para alí morrer de fame e de
frío!
Paulus: E vas morrer sen estrear o teu vestido
novo? (Amósalle un envurullo, que el axiña desfai).
50 Lancelot: O brial azul celeste con pedriñas! Mercá-
chelo para min, bo Paulus?
Paulus: Esta tarde, na praza…
Lancelot: Coa súa camisa, as súas calzas, a súa
capa!
55 Paulus: E os seus calzóns e uns borceguíns arábi-
gos, e o medallón dourado a arremedar un co-
razón!
Lancelot: O medallón dourado! (Está a piques de
desfalecer). Por fin! Tanto tempo soñando con
60 el!...
Paulus: E agora vai brillar sobre o teu peito!
Lectura
8
Lancelot: O medallón dourado! O talismán do
amor eterno! Agora si que son un cabaleiro de
verdade! (Sae).
Paulus: (Tras unha pausa). Macaco! Como vai pros- 65
perar o teatro, con estes mequetrefes?
(Aproxímase Artur. Merlín, furtivo, rouba unha mazá).
Paulus: Ah, vello Merlín! Morgana andaba na túa
busca… Non a viches?
Artur: Falta unha mazá! 70
Paulus: Deixoume este recado para ti. (Dálle a
receita). Has de facer esta fórmula para curarlle
as ansias…
Merlín: Outro día…
Artur: Segue faltando unha mazá! 75
Paulus: Non lla darías a Xenebra?
Artur: Doulle unha ao comezo da obra… Mais a
obra aínda non comezou!
Paulus: (Desolación). E non dará comezado se non
xuntamos público… 80
Merlín: Alá abaixo hai un grupo!
Artur: Onde?
Merlín: Alá abaixo, detrás das columnas!
Artur: Eu non vexo ningunha columna! (Merlín
aproveita para roubar). 85
Paulus: Xa é hora de anunciar a obra, para quen
queira escoitar.
Artur: (Acha en falta algunhas mazás). Alguén anda a
roubar o produto das miñas suores.
Paulus: (Anuncia). Distinguidos señores e señoras 90
da vella Camelot! Amado público! (Artur discute
con Merlín). Silencio! (Os dous óllano, estrañados).
Está ben, xa pode comezar a función! Con pú-
blico ou sen el, o teatro é o teatro!
Artur: Podemos improvisar? 95
Paulus: De ningunha maneira! O que está escrito,
está escrito! Adiante coa escena da espada! (Sae).
Lourenzo, Manuel (1995):
A sensación de Camelot (A Coruña: AS-PG).
137
8 Lectura
Actividades

1. Procura o significado que teñen no texto as seguintes palabras.

estrado (l. 1), grea (l. 32), esfollar (l. 33), eremita (l. 46), envurullo (l. 49), borceguíns (l. 55), furtivo
(l. 67)
2. Nestes globos encontramos un conxunto de sílabas desorganizadas. Reúneas para construír dous
sinónimos do vocábulo situado enriba.
presa (l. 2) w agasallar (l. 6) w panoco (l. 27) w arremedar (l. 56) w ansias (l. 73)

e
a piar zo r
man n vo ve a
da m a ga ob ba mi i co e
che quiar la
r par
be tar la d
re se co

3. Ordena, segundo a cronoloxía interna do fragmento lido, esta información.

n Merlín percibe que hai espectadores no teatro.
n Paulus e Artur falan de Xenebra.
n Lancelot aparece en escena.
n Paulus culpa o grupo actoral da pésima situación do teatro.
n Merlín nega ser o ladrón das mazás.
n Paulus sorpréndese das acusacións que Merlín verte sobre o rei Artur.

4. Sinala se son verdadeiros ou falsos estes enunciados:

P O
Merlín non consegue roubar ningunha mazá.
As mazás son de atrezzo porque forman parte da representación.
Lancelot xa está preparado para a función.
Artur afirma que falta unha mazá.
Merlín é acusado do roubo da froita.

5. Que papel desempeña Paulus na obra? Describe como é a relación que mantén cos outros personaxes.
6. Cales destes adxectivos son aplicábeis aos personaxes deste fragmento? Selecciona dous para cada
un deles.
exaxerado feliz despistado famento extravertido emocionado sedento parvo
crítico observador fraco mentirán tímido exixente intransixente insistente
7. No texto Merlín anda esfameado e tenta roubar mazás continuamente. Explica o significado destas
cinco expresións que fan referencia ao apetito.

Ladrar o estómago Ser de bo dente Ser de fociño romo Ter fame negra
8. Coñeces o significado da expresión metateatro? Procúrao e explica a súa relación con esta lectura.
9. Redixe a escena da espada que se menciona no final do texto. Se o precisares, podes incorporar máis
personaxes de Camelot (a raíña Xenebra, a bruxa Morgana etc.).
10. En pares, investigade sobre as historias que conforman o universo artúrico. Escollede unha destas
opcións:
A espada Excálibur Os cabaleiros da Táboa Redonda
A procura do Santo Grial A lenda de Tristán e Isolda

138
 Expresión escrita
8
Folleto publicitario
O folleto publicitario constitúe un texto de carácter informativo e apelativo, isto é, busca persuadir a quen
o le para que consuma un determinado produto, contrate un servizo ou acuda a un lugar ou a un evento con-
creto. Por este motivo, nesta clase de texto inclúense imaxes (fotografías, deseños, gráficos) e empréganse
diferentes tipoloxías, tamaños e cores de letra.

A linguaxe utilizada no folleto publicitario debe ser breve, clara e acorde coa persoa destinataria.

Habitualmente, este tipo de folleto adoita ir encabezado por un slogan, unha frase curta e de fácil memorización
que pretende crear unha asociación entre un produto e un argumento publicitario (a compra dun perfume, a
visita a un museo etc.).

O bosque O bosque
dos xeados
preséntase como un estabelecemento
dos xeados
que ofrece unha moderna e variada
carta de xeados elaborados con
produtos 100 % galegos.

Velaquí as nosas suxestións

para este outono:
Souto de Crecente
[xeado de castañas, nata e mel]
Ei, carballeira!
[xeado de café e vainilla adornado con
landras de chocolate]
O bosque animado
[xeado de morangos, arandos e framboesas
con licor de amoras]

Onde estamos: Contacta connosco e n:

Rúa do Vilar 12, baixo.
15703, Santiago de Composte la.
+34 981 569 032
inf o@obosquedosxeados.gal www.obosquedosxeados.gal

Actividades

1. Inventa un slogan para: 2. Elaborade, en pequenos grupos, un folleto ou un

n Un museo do xoguete tradicional cartaz publicitario sobre:
n Unha libraría especializada en banda
n Un elixir da eterna xuventude
deseñada n Unha máquina do tempo
n Unha tenda de deportes náuticos n Unha ferramenta con múltiplos usos
n O Día do Libro na túa cidade n Un xardín de infancia

139
8 Léxico
Alimentación (I)
Consumo ocasional
Pasteis, galletas, chocolates,
doces, graxas

Consumo moderado
Carnes vermellas, aves de
curral, peixes, ovos

Leite, iogur, queixos

Consumo
diario

Froitas e verduras

Pan, cereais,
arroz, pasta,
patacas,
legumes

Actividades

1. Agrupa os alimentos da tabela nas seguintes categorías.

a) doces; b) carne, friames, peixe e ovos; c) lácteos; d) froita e verdura; e) cereais, patacas e legumes

boi meiga alcachofa filloa batido marmelo

abadexo ollomol avea amora mandarina mazá
cebola rodaballo peixe sapo espárrago raia congro
atún xudía cabaciño orella melón robaliza
carneiro xurelo millo manteiga iogur pexego
chourizo queixo nabiza ovo amorodo pera
troita leitón pemento cereixa caqui sandía
cordeiro lombo repolo coliflor leite xamón
dourada requeixo ravo framboesa limón faneca
chícharo xabaril trigo salchichón centeo tomate
galiña xeado figo kiwi faba uva
lacón marmelada pescada espinaca manga salmón
mortadela coello grelo laranxa garavanzo cabaza
pavo bacallao touciño polo leituga cenoria
arroz con leite vaca lima sardiña vitela lentella

140
 Léxico
8

2. Relaciona cada vocábulo co seu sinónimo. 6. Os termos grelo/nabiza e polo/capón adoitan

confundirse; a partir destas definicións pode-
tona veado rías indicar a que imaxe corresponden?
leitón morango
meiga mincha grelo: gromo desenvolvi- nabiza: folla tenra
do do nabo, do que saen do nabo.
vitela rapante
as flores.
cervo xato
polo: fillo da galiña can- capón: galo castra-
galiña xouba do aínda non é galo. do e cebado.
parrocha nata
caramuxo pita
amorodo bacoriño

3. Substitúe as palabras en negra polo antónimo

correspondente.
n A sopa que fixo o meu irmán estaba bastan-
te sosa.
n Gústame comer a froita moi verde.

n Na alacena aínda fica pan reseso.

n Sempre lle bota pemento cocido á ensalada.

4. Cales destes alimentos poden constituír unha

sobremesa?
bica doce de marmelo ourego
cana filloa pan de ovo
chulas follado rosca
cogombro larpeira torta
corzo melindre xarda

5. Que alimentos se esconden tras estas adiviñas?

Por abril,
7. Ordena as sílabas da mesma cor até formares
cóllea polo rabo e déixaa ir;
nomes de moluscos e crustáceos.
por maio, ra ce cen ga llón co va xa la na ra per lla bo a
ásaa no borrallo, lu la xi mei pol me be to ci né
e por San Xoán,
xa molla o pan. n
Teño dentes n
e non moas,
teño cabeza n
e non pés.
n
Mesmo que dures mil anos,
non sabes que cousa é. n
Alta me vin Que cousa é n
baixa me vexo que ten ollos
e aló arriba e non ve? n
ficoume o pelexo.
n
n

141
8 Gramática
Verbo
1. Verbo
O verbo é unha categoría gramatical variábel que expresa accións, estados ou pro-
cesos situados nun tempo, nun modo, nun número e nunha persoa concretos.

Esta clase de palabras organízase en tres conxugacións (1.ª, 2.ª e 3.ª) segundo a
desinencia do infinitivo (-ar , -er e -ir).

verbo vivir
primeira persoa número singular
vivo
tempo presente modo indicativo
Vivo: 1.ª persoa do singular do presente do indicativo do verbo vivir (3.ª conxugación).

Sintacticamente, o verbo constitúe o núcleo da frase verbal en función de predi-

É moi habitual respon-
der a unha pregunta co cado e concorda en número e persoa co suxeito.
mesmo verbo con que
se preguntou. Lucía mercou laranxas. Lucía e Manuel mercaron laranxas.

núcleo núcleo

—Ceaches? frase verbal frase verbal
—Ceei. predicado predicado

2. Estrutura do verbo
Do punto de vista morfolóxico, o verbo está composto por:

n Un morfema radical, tamén denominado lexema ou raíz, que contén o signi-

ficado do verbo. Para obter este morfema, é preciso suprimir a terminación -ar,
-er ou -ir no infinitivo; por exemplo, en andar, varrer e vivir os morfemas radicais
son and-, varr- e viv-.
n Tres morfemas flexivos ou desinencias:
· A vogal temática, que expresa a conxugación.
· O morfema de modo e tempo.
· O morfema de número e persoa.

andásemos
and - á - se - mos
Vogal Morfema de Morfema de
Morfema radical temática modo e tempo número e persoa

Significado: ‘trasladarse dun

n n Conxugación: 1.ª n Modo: subxuntivo n Número: plural
lugar a outro dando pasos’ n Tempo: pretérito n Persoa: 1.ª

Morfema radical Morfemas flexivos

142
 Gramática
8
3. Tempo e modo verbais
O verbo infórmanos do tempo en que transcorre a acción; esta pode situarse no pasado ou pretérito (momen-
to anterior), no presente (momento en que se fala) ou no futuro (momento posterior).

Pasado Presente Futuro

1980 2015 2050

Vivín nunha casa branca. Vivo nunha casa amarela. Vivirei nunha casa azul.

Por outra parte, o modo indica a actitude do/a emisor/a 4. Número e persoa verbais
perante a acción. Existen tres tipos de modo:
As formas verbais (á excepción das formas infinitas)
n Modo indicativo, que presenta unha acción real expresan as nocións de número (singular ou plural)
que aconteceu, que está a acontecer ou que acon- e persoa (primeira, segunda e terceira) por medio
tecerá. dos morfemas flexivos.
O ano pasado foi bastante duro.
singular xogo (eu)
En febreiro irei de viaxe. 1.ª persoa
plural xogamos (nós)
n Modo subxuntivo, que sinala unha acción non singular xogas (ti)
real, posíbel, desexábel ou dubidosa. 2.ª persoa
plural xogades (vós)
Oxalá veña pronto! singular xoga (el/ela)
Quere que vaiamos ao supermercado. 3.ª persoa
plural xogan (eles/elas)
n Modo imperativo, que expresa unha orde, unha
petición, un consello ou un convite afirmativos.
Dáme o teu número de teléfono.
5. Formas infinitas do verbo
As formas infinitas do verbo caracterízanse por non
O imperativo negativo constrúese co presente de
expresar modo nin tempo. Estas formas son:
subxuntivo precedido do adverbio non.
Non me deas o teu número de teléfono. n Infinitivo non persoal, que non posúe flexión de
número nin de persoa: andar, varrer, partir.
Modo verbal Tempo verbal Forma verbal
Presente ando n Infinitivo persoal, que ten morfemas número-
Copretérito andaba -persoais:
Pretérito andei andar, andares, andar, andarmos, andardes, andaren.
Indicativo
Antepretérito andara
Futuro andarei n Xerundio, que carece de flexión:
Pospretérito andaría andando, varrendo, partindo.
Presente ande
Subxuntivo Pretérito andase n Participio, que pode flexionar en xénero e nú-
Futuro andar mero:
Imperativo Presente anda (ti) amado/a/os/as; varrido/a/os/as; partido/a/os/as.

143
8 Gramática
Actividades

1. Procura todas as formas verbais existentes neste texto e completa o cadro embaixo.
O primeiro que fixo Anselmo nada máis desembarcar na Coruña foi dar unha volta pola cidade.
Eu viaxaba no peto do seu abrigo e cada pouco escoitábao dicir en voz baixa:
—Que cambiado está todo!
En 1912 A Coruña era unha cidade en expansión. Moita xente marchara do rural para a cidade, na
procura de mellores condicións de vida, e axiña foi preciso ampliar o centro. Anselmo emigrara antes
de ver concluídas as obras do Ensanche, que roubaran moito terreo ao mar para darllo á cidade e
construír así avenidas máis grandes e rectas.
Andrea Maceiras: Miña querida Sherezade.

Forma verbal Verbo (infinitivo) Conxugación

fixo facer 2.ª

2. Indica os verbos que se corresponden con estes substantivos.

crenza loita produto saúdo pagamento vasoira
harmonía servente combate escuridade lectura vida

3. Define a través de infinitivos as accións, os estados ou os procesos representados en cada imaxe.

4. Diferencia o morfema radical e os morfemas flexivos nestas formas verbais.

estudaramos w esqueceron w como w partirás w amei w escribise w traballe w ría

5. Indica o tempo (pasado, presente e futuro) en que aparecen as formas verbais dos seguintes enunciados.
n Dixémosche que estaba comendo.
n Tráeme unha lembranza da túa viaxe.
n Despois compraremos uns churros.
n Cantan hoxe no auditorio municipal.

6. Clasifica estas formas infinitas.

ter w roído w berrar w mastigando w feito w pago w mentir w tecendo
Infinitivo Xerundio Participio

7. Relata brevemente o que fixeches onte, o que fas hoxe e o que farás mañá.

Onte... Hoxe... Mañá...

dei un paseo. non teño aulas e estou a vou visitar a miña tía e tamén
descansar. irei á piscina.

144
 Expresión oral
8
Estás informado/a?

1. En pequenos grupos, e partindo dun guión previo, desenvolvede un programa radiofónico. Podedes
escoller entre estas opcións.

Boletín informativo Crónica deportiva

Tema: noticias de actualidade Tema: análise das competicións deportivas
máis recentes
Participantes: presentador, presentadora e
metereólogo/a Participantes: presentador/a, cronista
deportivo/a, xogador/a
Magazine Programa de música
Tema: entrevista a un actor ou a unha actriz de Tema: anuncio dun concerto
cinema e/ou televisión
Participantes: presentador/a, membros dun
Participantes: presentador/a, actor/actriz grupo musical

Indicacións
u O tempo máximo para a realización do programa radiofónico é de 10 minutos.
u Podedes introducir efectos sonoros (a sintonía do programa, por exemplo).
u Ensaiade un par de veces o guión e, a seguir, gravade o programa para despois escoitalo na aula.

2. Os anuncios publicitarios son mensaxes breves cuxa principal finalidade é convencer o público para
adquirir un determinado produto. Realiza, individual ou grupalmente, un anuncio para un destes
artigos.
n
Un electrodoméstico n
Un aerosol que volve a persoa invisíbel
n
Un chándal n
Unhas zapatillas de deporte con calefacción
n
Un xogo de mesa n
Unha mochila con dispositivo antirroubo
n
Unha tenda de mascotas n
Un reloxo con música incorporada

3. Estes enunciados forman parte de anuncios publicitarios e de campañas de sensibilización. Explica o

seu significado.

Vas de vacacións? Viaxa aquí dentro.
n n
Nunca máis!

Fálalle en galego!
n n
Cada euro conta.

Viaxa con seguranza; escolle a nosa
n n
Coñeces a sensación de vivir na máis absoluta
compañía. liberdade?

Hai amores que matan.
n n
Dunha semente a un mundo mellor.

4. Estes titulares presentan diferentes erros. Sabes como corrixilos?

Onte espichou, na casa familiar de Tui, o coñecido actor Luís Caloto.
n

O home, que estaba paseando o seu can, faleceu, segundo todos os indicios, por causas laborais.
n

A vítima presenta danos cerebrais no fígado, na vexiga e no páncreas.

n

O próximo sábado celebrarase unha gala benéfica a favor da sida.

n

Saíron ilesos do accidente catro persoas e un bebé.

n

145
8 Ortografía
Puntuación (III): trazo curto, medio e longo,
parénteses e aspas
1. Trazo curto - 4. Parénteses (
O trazo curto úsase, fundamentalmente, para ligar
o prefixo ex- (co significado de ‘condición que se
tivo e que non se conserva’) a un vocábulo e para
unir os constituíntes dalgunhas palabras compos-
tas: ex-alumno, ex-presidente, político-social, galego-por-
tugués, big-bang, foie-gras…
2. Trazo medio – sos poemas e gravados.
O trazo medio emprégase para:
n Inserir os comentarios da voz narrativa nun
diálogo.
—Hai ben anos que comprei o coche –dixo Carla–.
Talvez sexa momento de renovalo…
—Quero un coche! –dixo Leticia.
n Introducir un inciso.
Os electrodomésticos –sempre que se manteñan
nas condicións adecuadas– poden durar moitos
anos.
3. Trazo longo — habitual.
Usamos o trazo longo para marcar as intervencións
dos personaxes nun diálogo.
—Xúrame que vas cumprir as miñas instrucións.
—De acordo, xúrocho…
146
)
As parénteses poden utilizarse para:
n Marcar as didascalias nas pezas teatrais.
(Anoitecer na cidade).
n Incluír datos esclarecedores como o lugar e a data
de nacemento, o desenvolvemento dunha sigla etc.
Uxío Novoneyra (1930-1999) é autor de numero-
n Colocar un inciso.
Os instrumentos de corda (a arpa, a guitarra, o piano
e o violín) estaban gardados no moble.
5. Aspas “”
Estes sinais úsanse para:
n Reproducir literalmente as palabras dunha persoa.
“Menos é máis”, como dicía o arquitecto Mies Van
der Rohe.
n Indicar que un vocábulo ou unha expresión ten
un sentido irónico ou un significado diferente ao
Todo o que comemos estaba “delicioso”; non volto a
ese restaurante nunca máis!
n Marcar o título de artigos, capítulos, relatos, poe-
mas etc.
O poema “Estranxeira na súa patria” pertence ao
libro Follas Novas, de Rosalía de Castro.

Actividades
1. Xustifica o uso das aspas, das parénteses
e dos trazos nos seguintes fragmentos da
novela Cando Verne amarrou en Vigo, de Paco
Climent.
—Como evitar o desastre…? –repetía para si.
Bárcena consultou o seu reloxo de peto.
—Van dar as dez. Desculpe, mais como presi-
dente d’A Tertulia téñolle que facer as honras
ao noso convidado, o gran Xulio Verne.
Francia enteira pregúntase en que partido
buscará abeiro Verne. Ante a sorpresa xeral o
escritor apúntase a unha lista radical (“ultra-
roxa”, segundo a prensa do momento) coa
que consegue unha acta de concelleiro na
cidade.
2. Introduce o trazo curto, medio ou longo cando
for preciso.
n As exxogadoras de wáter polo celebraron a
vitoria na piscina.
n A mosca tsetsé transmisora da enfermidade
do sono vive na África subsahariana.
n Teño que comprar un dicionario italiano
galego.
n Foi na miña casa de Santiago de Composte-
la onde recibín por fin! a carta de Laura.
n Ei! dixo Eva. Non podes fumar no cuarto do
sofá cama! Vai para a zona de non fumado-
res.
n Na posguerra da Segunda Guerra Mundial
que se estende desde 1945 a 1947 varias
familias francesas puideron voltar ao norno-
roeste do país.
3. Coloca as aspas que faltan.
n Como di o refrán: Na casa do ferreiro, coitelo
de pau.
n Xogos no xardín é o título do capítulo 43 de
A gramática da fantasía, de Gianni Rodari.
n Poderías dicirme o significado da expresión
Éche o que hai?
n Xoaquín chamou parvo a Miguel e este bo-
touse a chorar.
n Díxenche come, non bebe!
Ortografía
8
4. Crea catro continuacións de tipo enunciativo,
imperativo, exclamativo e interrogativo para o
texto embaixo empregando os sinais de pun-
tuación estudados nesta unidade.
Lucas díxolle á súa irmá:
5. Escribe os incisos entre parénteses.
n Xulia traballa nunha ONG Organización Non
Gobernamental.
n O martiño pescador Alcedo atthis vive nunha
ampla área de Asia, de Europa e do norte de
África.
n — Foi un pracer coñecelo. Saúda e vaise.
n Ricardo Carvalho Calero Ferrol, 1910 foi o
primeiro catedrático de Lingua e Literatura
Galegas.
n O libro que me recomendou Mercedes agora
que o lembro titúlase A illa das palabras.
n "Se aínda somos galegos é por obra e graza
do idioma" Castelao.
6. Resolve as palabras cruzadas.
Horizontais. 2. Colócanse diante dunha enume-
ración para marcar unha pausa breve. 4.  Serven
para inserir os comentarios da voz narradora den-
tro dun diálogo. 5. Emprégase para indicar que un
enunciado debe ser lido con entoación exclamati-
va. 6. Úsanse para introducir incisos nun enuncia-
do. 7.  Utilízanse para indicar que un enunciado
fica incompleto. 8. Serve para sinalar unha pausa
breve.
Verticais. 1. Úsanse para sinalar o sentido irónico
ou o significado diferente ao habitual dunha palabra
ou expresión. 3. Empréganse para marcar unha pau-
sa maior que a da vírgula e menor que a do punto.
1
2 3
4
5
6
7
8
147
8 Literatura
1. Xénero narrativo (I): voz narrativa
A narración é un texto en que se relata unha historia de ficción. Habitualmente emprega a prosa como medio
de expresión, da mesma maneira que hai poemas que pertencen ao xénero narrativo.
Os elementos mínimos con que debe contar unha narración son a voz narrativa, a acción e os personaxes, se
ben tamén teñen importancia o espazo e o tempo.

1. Voz narrativa
A voz narrativa é aquela que relata a historia. Non debe confundirse co autor ou autora, xa que, a non ser que
esteamos a ler un texto autobiográfico, a voz narrativa é a forma por medio da cal os escritores e escritoras nos
fan chegar o que lles acontece aos/ás personaxes.
Na voz narrativa son relevantes dous aspectos: a persoa gramatical utilizada no relato e, sobre todo, a pers-
pectiva narrativa.

1.1. Persoa gramatical 1.2. Perspectiva narrativa

Segundo a persoa gramatical utilizada, distinguimos
dous tipos de narración:
n Narración en 1.ª persoa
Emprégase a primeira persoa do singular dos tem-
pos verbais e, alén diso, determinantes e prono-
mes de primeira persoa.
Mañá toca exame de inglés. Teño a cabeza feita
un rebumbio. Meus pais non saben nada. Como
polo regular non preguntan a onde vou durante o
día, non penso dicirlles nada.
Úrsula Heinze
n Narración en 3.ª persoa
Utilízase a terceira persoa do singular dos tempos
verbais, así como determinantes e pronomes desa
mesma persoa.
Atendendo á perspectiva narrativa, diferenciamos
entre:
n Voz narrativa interna
Forma parte da trama; segundo o seu grao de par-
ticipación nesta, distinguimos entre:
• Voz narrativa personaxe. É protagonista da
historia que conta; por tanto, o desenvolve-
mento da trama chega á persoa destinataria a
través da súa ollada. Adoita achegar moita in-
formación sobre a súa propia forma de pensar
e de actuar.
Eu nunca crin nos fenómenos sobrenaturais,
como os extraterrestres, os espíritos e
todas esas trapalladas, mais pode que hoxe
cambie de opinión.
Andrea Maceiras

Ana avanzaba moi cansa, sentía que o peso das

súas pernas xa non lle permitía dar un paso máis,
e as luces da vila aínda semellaban estar lonxe.
Xabier A. Barreiro Liz
Podemos encontrar textos que presenten outro tipo
de voz narrativa, mais non é habitual.
Nada diso se podía comparar co que acababas
de facer, pelexar cun compañeiro, pensar que di-
cir iso de túa nai non o podías deixar sen vingan-
za, tal como na túa vila sempre se fixera.
• Voz narrativa testemuña. Aparece como per-
sonaxe secundario/a da trama; de aí que non
teña acceso a toda información. Conta unica-
mente o que ve, o que sabe ou o que deduce,
mais non coñece todos os detalles.
Un dos defectos de Sherlock Holmes –se
é que iso se pode chamar realmente un
defecto– era o de ser pouco amigo de co-
municar os detalles dos seus plans a nin-
guén até o mesmo momento de os levar a
cabo.

Carlos Casares Arthur Conan Doyle

148
 Literatura
8
Voz narrativa externa
n Daniel e Nano deron un curto paseo a carón do río Ar-
noia. Nano sentíase ben, áxil, como se acabase de libe-
Sitúase fóra do relato e sabe todo o que lle acon- rarse dunha gran lousa que o oprimía. Desde a infancia
tece aos/ás personaxes, polo que tamén recibe o non lembraba sentirse tan a gusto consigo mesmo.
nome de voz narradora omnisciente.
Concha Blanco

Actividades

1. Determina a que tipo de voz narrativa corresponden os seguintes fragmentos literarios e explica por que.
Era unha sorte que Harry tivese agora a Her-
mione como amiga. Non sabía como conse-
guiría facer os deberes sen ela, con todo aquel
adestramento de quidditch de última hora que
organizaba Wood.
J. K. Rowling
Hoxe toca xogar lonxe, así que a viaxe será pe-
sada. E seu pai empeñouse en ir a este par-
tido, mais terá que ir el só no coche, porque
Suso, o adestrador, prefire que os xogadores
vaian todos xuntos no autobús e as prazas so-
brantes están cubertas por algúns da directiva
e por familiares que van sempre.
Silvestre Gómez Xurxo
Escribir na web era divertido. Lakshmi botábame
unha man e miña mai deixoume unha cámara que
tiña do traballo para facer algunhas fotos […]. Miña
mai explicoume que nunha web é importante non
pór textos moi longos porque a xente non ten pacien-
cia para ler moito na pantalla do computador.
María Reimóndez
Aquí a xente parece moi túzara, moi bruta, e xúroche
que non é mexericada nin nada polo estilo. O parvo
de Arturo presumía o outro día da pelexa que tivo
nunha excursión con outros rapaces dunha aldea ve-
ciña; xa ves se diso se pode presumir.
Conchi Regueiro

2. Mudando a voz narrativa poden mudar moitos aspectos nun texto. Para comprobalo, escribe este con-
to desde o punto de vista das vacas.
A historia dos touros bramadores

Unha vez había dous touros nun prado. Querían demostrarlles ás vacas o fortes que eran. Un púxose
a bramar: "Son máis forte ca ti! Pódote tirar ao chan se quero!". E o outro bramou: "Non, eu son máis
forte! Podo botarte polos aires cos meus cornos se quero!". As vacas ollaban abraiadas desde o valado
e os touros seguían bramando. Un bramou: "Podo pisarte e converterte en puré se quero!". E o outro
respondeu: "Podo queimarche o pelello co meu bufido se quero!". E as vacas no valado puxéronse a
moar cheas de abraio. Os touros seguiron a bramar até quedaren roucos. Ao final non fixeron máis que
discutir. Un berrou: "Podo mover os ollos nas órbitas de tal maneira que o medo faga que te escondas
no burato dun rato, se quero!". E o outro berrou: "Podo tocarte coa punta do rabo con tal forza que
saias disparado até a lúa, se quero!". Daquela as vacas comezaron a aburrirse con tanto bramido sen
sentido. Déronlles as costas aos touros, que seguiron bramando a soas.
Ursula Wöfel

3. En grupos, contade a seguinte situación desde o punto de vista dun/dunha dos/das personaxes.

Situación
Son as 7:30 da mañá dunha sexta
feira. Hai unha garda de tráfico nun
dos semáforos máis problemáticos
da cidade. Un condutor non atende
as indicacións desta e bate cun co-
che que vén pola dereita. A condutora
do outro vehículo ten un importante
compromiso laboral.
Personaxes:
n Inma, garda de tráfico.
n Diego, condutor que non obedece as indicacións da garda.
n Paula, condutora do outro vehículo.
n Nerea e Laura, fillas de Diego, que van no asento traseiro.
n Román, dono dunha cafetaría próxima que se dirixía a abrir
o seu negocio.

Cantos tipos de voz narrativa empregastes?

149
8 Lingua e sociedade
Lingua galega

Instrucións
O xogo da lingua
Dividídevos en varios grupos e colocade a ficha de cada grupo na casa número 1.
n

Por quendas, lanzade o dado e adiantade o número de casas que este vos indique.
n

Se caedes na casa
n , ides até a próxima e lanzades o dado de novo.
Se caedes nunha casa de , debedes responder á pregunta correspondente. Se a resposta for correcta, lanzades o dado outra vez;
n

se a resposta for errada, ficades na mesma casa.

Gaña o grupo que chegue antes á casa 30.
n

2
3
1

6
5
7

Pregunta 1 Pregunta 2 Pregunta 3 Pregunta 4 Pregunta 5 Pregunta 6 Pregunta 7 Pregunta 8

O galego é unha En que idioma O galego fálase Existen grandes Cantas persoas Cantas persoas O noso Estatuto Cal é o estatus
lingua de orixe… foron escritas as en... comunidades de falan galego no falan galego en de Autonomía actual do galego?
a) eslava nosas cantigas a) Galiza falantes de galego mundo? Galiza? recoñece o galego a) Lingua minorita-
b) latina medievais? b) Galiza e na en ... a) 4.000.000 a) 1.500.000 como… ria e minorizada
c) xermánica a) Galego-portu- comarca do Bierzo a) Australia, China, b) 2.000.000 b) 3.200.000 a) Lingua propia de b) Lingua maiorita-
gués (León) Francia e Italia c) 1.500.000 c) 2.800.000 Galiza e cooficial ria e minorizada
b) Galego c) Galiza, 34 con- b) Perú, Ecuador, na comunidade c) Lingua norma-
c) Mozárabe cellos de Asturias, Marrocos e Grecia autónoma lizada
Zamora e León e 3 c) Cuba, Arxentina, b) Lingua propia
vilas estremeñas México, Suíza e de Galiza
Alemaña c) Lingua cooficial
en Galiza
150
 Rc
Reforzo de competencias

Mil familias galegas abastécense a través de colectivos

de consumo responsábel e agroecolóxico
É un movemento en expansión que garante un prezo xusto para os/as produtores/as
e actúa como alternativa ao sistema actual
Os grupos, asociacións e cooperativas de
consumo responsábel e agroecolóxico son a
fórmula alternativa pola cal apostan case un
milleiro de familias ou "unidades de consumo"
en Galiza para se abastecer con produtos de
calidade, tanto frescos como elaborados, que
garanten o pagamento dun "prezo mínimo" a
quen os produce. Pódese chegar a aforrar até un
30 %, mais só "se te orientas cara ao discurso
puro da cooperativa agroecolóxica", explica Diego
Alonso, de Árbore.
No seu décimo aniversario, a Cooperativa de
Consumo Consciente Árbore, de Vigo, é das máis
numerosas, cunhas 330 persoas asociadas.
A fórmula para atinxir o maior nivel de aforro
consiste en se integrar no tecido asociativo,
orientar adecuadamente a forma de consumir
e optar por produtos de tempada, a granel.
"O sistema cooperativo pode dar solucións
reais a nivel de calidade e prezo", afirma Diego
 
Alonso, mais "falta moito consumo consciente e
coñecemento" para que esta formulación chegue
máis ao público.
A expansión deste movemento é anterior ao
comezo da crise —remóntase ao ano 1979,
segundo Alonso— e "o seu crecemento vai do 8
ao 20 % anual". No actual contexto económico,
este modelo contribuíu "a que a xente se preocupe
máis pola saúde", sinala o voceiro de Árbore,
que culpa o actual sistema de "ofrecer peores
produtos e esmagar a produción local".
"En sabores, texturas e visualización, a diferenza
é inmensa", asegura Alonso ao comparar os
produtos agroecolóxicos cos convencionais.
"Cando os/as clientes saben que poden ter o
produto fresco, á porta de casa" e cunha relación
calidade-prezo en que a diferenza é "ínfima" con
respecto ao que se paga nunha gran superficie,
"moitos/as están dispostos/as a mudar".
Galicia Hoxe LMS

1. Busca nun dicionario en rede o significado destas palabras e expresións. LDAS

cooperativas w a granel w voceiro w esmagar w ínfima

2. Organiza as seguintes etiquetas segundo a orde de aparición no texto da información á cal aluden. LA
Consumir os produtos propios de cada estación contribúe ao aforro
A calidade dos produtos agroecolóxicos supera á doutros produtos
Numerosas familias recorren ás cooperativas de consumo responsábel
O incremento do número de colectivos agroecolóxicos está relacionado
coa vida saudábel

3. Co apoio de internet, elabora unha listaxe das principais froitas e verduras de cada tempada. LDAS
4. En pares, deseñade un esquema que recolla as vantaxes que ofrece a compra de produtos a colectivos
de consumo responsábel e agroecolóxico. LMAS
5. En grupos, realizade un breve proxecto de cooperativa e, a seguir, expoñede o traballo oralmente co
apoio dunha presentación de diapositivas. Non esquezades facer referencia aos obxectivos, ao público
albo e ao orzamento. LMDASI
6. Coa axuda do teu compañeiro ou compañeira, investiga cales son os principais produtos alimenticios
que exportan os países lusófonos. LDAS

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

151
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Cal destes personaxes non aparece na escena de A sensación de Camelot que acabas de ler?
o rei Artur Galaaz Merlín

2. Sinala o elemento que encabeza un folleto publicitario.

slogan título proverbio

3. En que serie podes encontrar un intruso?

figo, ameixa, uva avea, millo, trigo chícharo, faba, meiga

4. Cal destes verbos está correctamente segmentado en morfemas?

cant-aba-mos vend-é-se-des sub-ir-á-s

5. Indica que sinal de puntuación non se emprega para marcar un inciso.

trazo longo parénteses trazo medio

6. Que persoa gramatical se utiliza para expresar a voz narrativa?

1.ª persoa 2.ª persoa 3.ª persoa

7. Identifica a afirmación errada.

O galego é unha lingua de O idioma galego non só se O galego é unha lingua
orixe latina. fala en Galiza. normalizada.

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
distinguir os trazos característicos dunha peza dramática?
elaborar un folleto publicitario?
recoñecer o léxico relacionado coa alimentación?
clasificar os alimentos en diferentes categorías?
segmentar os morfemas que constitúen unha forma verbal?
identificar as formas infinitas do verbo?
crear un texto oral de tipo publicitario?
utilizar correctamente todos os sinais de puntuación?
diferenciar a persoa gramatical da persoa narrativa?
enunciar algunhas das características que definen o idioma galego?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais ou escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

152
 9
Unidade

Contidos
Lectura. “Contos para nenos que dormen deseguida”
Expresión escrita. Cuestionario
Léxico. Alimentación (II)
Gramática. Conxugación verbal
Expresión oral. Que facemos de comer?
Ortografía. Uso de b e v
Literatura. Xénero narrativo (II): acción, personaxes, espazo
e tempo
Técnicas de traballo. Traballo académico
9 Lectura
Contos para nenos que dormen deseguida
O pozo dos desexos
Até o pozo dos desexos achegouse un home que desexaba ser rico. Antes de
ceibar a moeda dentro, asomouse para ver se no máis fondo era como un pozo
normal, coa súa auga e todo. Mais alí dentro aparecía moi escuro, así que se
Os autores 5 asomou máis. Asomouse tanto que perdeu o equilibrio e precipitouse ao fondo
David Pintor (A Coruña, do pozo.
1975) e Carlos López
(Boimorto, 1967) for- No fondo do pozo dos desexos non había auga, senón todas as moedas que
man desde 1993 o dúo
antes que el ceibaran miles de homes, mulleres e nenos para formular o seu
de deseñadores Pinto e
Chinto. En 2001 come- desexo. Agora ese home cumprira o seu desexo de ser rico.
zan a publicar, con gran-
de éxito, obras destina- 10 Mais deseguida se decatou de que alí non había nada que comprar, co cal toda
das ao público infantil aquela fortuna lle resultaba inútil. Así que ceibou a súa moeda de riba das de-
e xuvenil, polas cales mais e desexou con todas as súas forzas que alguén o sacase do pozo.
teñen conseguido ga-
lardóns como o Premio
Merlín, o Premio Raíña Pesca no lago
Lupa e o Premio Pura
e Dora Vázquez, entre O pescador levaba dúas horas na súa barca. De súpeto sentiu un tirón na cana.
outros. 15 Recolleu a sedela e viu o que traía o anzol. Moi irritado, exclamou:
Teñen colaborado con
revistas como Golfiño —Outra bota!
ou Retranca.
O pescador desenganchouna do anzol e ceibouna pola borda. Unha vez máis, e
grazas a súa excelente camuflaxe, o peixe bota salvouse.

154
 Lectura
9
O príncipe e a princesa Os autores
20 O príncipe de cabelos dourados e a princesa de cabelos dourados vivían na to-
rre máis alta do castelo. Cando o príncipe de cabelos dourados e a princesa de
cabelos dourados se deron un bico, oíuse un “pop!”, e o príncipe e a princesa
transformáronse en ras. Entón deixaron a torre e foron vivir á auga do foso do
castelo. E foron felices e comeron perdices, digo moscas.

25 O monstro
O pequeno Marcelo, ao pouco de deitarse, berrou:
David Pintor
—Mamá! Mamá! Hai un monstro baixo a miña cama!

A mamá de Marcelo entrou no cuarto.

—Hai un monstro debaixo da miña cama! –berraba Marcelo.

30 E a súa nai díxolle:

—Pois claro que hai un monstro baixo a túa cama, Marcelo. Nós somos unha
familia de monstros. O teu pai é un monstro. Eu son un monstro. Ti e o teu
irmán sodes dous monstros. Durmides nunha liteira, e o teu irmán dorme
debaixo. Por iso hai un monstro debaixo da túa cama.
Carlos López
35 Marcelo tranquilizouse e durmiu toda a noite dun tirón.

Pinto e Chinto (2010):

Contos para nenos que dormen deseguida
(Pontevedra: Kalandraka).

155
9 Lectura
Actividades

1. Liga cada un dos seguintes termos co significado que presentan no texto.

Ceibar Tomar consciencia de algo.
Decatarse Lanzar un obxecto contra algo ou alguén.
Fortuna Cada unha das camas que se colocan unha enriba da outra.
Sedela Escavación longa e profunda que rodea unha fortaleza.
Foso Conxunto de bens e riquezas. Gran cantidade de diñeiro.
Liteira Fío moi resistente, xeralmente de nailon, que se utiliza para pescar.

2. Suxire un título alternativo para cada un dos relatos e explica a túa proposta.

3. Cal é a mensaxe que encerra o conto “O pozo dos desexos”?

4. Explica o sentido da narración “Pesca no lago”. Que personaxes interveñen nela?

5. Resume o contido de “O monstro” atendendo á estruturación en introdución, nó e desenlace.

6. Escolle a opción correcta para completar estes enunciados.

n O personaxe de “O pozo dos desexos”…
a) era moi avarento e non quería tirar a súa moeda ao pozo.
b) achegouse ao pozo para coller as moedas tiradas pola xente.
c) desexaba ser rico, mais caeu ao pozo por accidente.
n O pescador de “Pesca no lago”…
a) pretendía limpar o leito do lago.
b) pescou un peixe mais acabou por ceibalo.
c) non foi quen de pescar nada.
n O príncipe e a princesa da terceira historia…
a) foron felices aínda que se converteron en ras.
b) eran ras e querían ser humanos.
c) foron vítimas dun mal de ollo.
n No conto “O monstro”…
a) Marcelo non pode durmir porque o seu irmán anda a molestalo.
b) a nai de Marcelo acode a consolalo porque este tivo un pesadelo.
c) Marcelo asústase do seu propio irmán.

7. Analiza a voz narrativa nos catro contos. É sempre a mesma? Podes enumerar as súas caracterís-
ticas?

8. Cal é o espazo en que se desenvolve cada historia? Teñen os diferentes espazos relevancia para as
tramas?

9. Partindo do conto “O príncipe e a princesa”, escribide, en parellas, unha pequena obra teatral.

10. Escolle un dos catro contos e continúao, explicando que podería ter acontecido despois.

156
 Expresión escrita
9
Cuestionario
O cuestionario contén diversas preguntas a través das cales se
ENQUISA DE CONDICIÓNS DE VIDA DAS FAMILIAS.
recollen datos obxectivos sobre un tema en concreto ou se reca- SEGURANZA VIARIA

ban opinións acerca dun asunto de actualidade. Pode efectuarse Entrevistador/a:..........................................................................................

Data da entrevista:....................................................................................
oralmente (en presenza ou por teléfono) ou por escrito (mediante Informante:....................................................................................................
internet ou en papel). Enderezo postal:.........................................................................................

1. Das seguintes causas que poderían concorrer nun ac-

As preguntas que conforman o cuestionario deben ser coherentes cidente de tráfico, sinale as tres que vostede considera
como as principais causas dos accidentes de tráfico.
e estar redactadas de forma sinxela, clara e precisa. Por outra parte, 1.1. Alcol e/ou drogas
1.2. Infraccións das normas de circulación (non res-
as respostas poden ser abertas (se a persoa que responde explica o pectar os sinais, realizar adiantamentos prohibi-
dos etc.)
que considera oportuno) ou fechadas (cando quen responde debe 1.3. Distraccións
seleccionar unha resposta entre varias). 1.4. Cansazo, sono ou doenza
1.5. Mal estado da estrada e/ou da sinalización
1.6. Velocidade inadecuada
Habitualmente os datos obtidos a partir dun cuestionario adoitan 1.7. Más condicións meteorolóxicas
empregarse na realización de gráficas e no cálculo de porcentaxes (Un 2. Cando vai nun turismo, como condutor/a ou ocupan-
40 % da poboación viaxa ao estranxeiro no verán) e valores nunha escala te, utiliza o cinto de seguranza?
2.1. Si, sempre
numérica (Oito de cada dez dentistas recomendan esta marca). 2.2. Case sempre
2.3. Ás veces
2.4. Nunca
Na vida cotiá encontramos cuestionarios sobre aspectos diversos:
Fonte: Instituto Galego de Estatística (IGE)
costumes alimentarios, preferencias políticas, gustos persoais etc.

Actividades

1. Elabora o cuestionario a partir do cal se conseguiron os datos reflectidos nestas gráficas.

Emancipados/as 25–29 anos Obter un traballo Ir vivir coa parella
Emancipados/as 12,80 % noutra cidade 24,19 %
30–34 anos Emancipados/as 12,21 % Outra
18-24 anos Ter problemas
23,70 % familiares 2,92 %
3,20 %
2,53 %
Acabar os Non sabe/
estudos Non responde
Non emancipados/as Independencia económica 2,69 %
10,29 %
60,30 % 45,16 %

Gráfico 1. Porcentaxe de xente moza emancipada. Gráfico 2. Motivo principal para deixar
Fonte: Observatorio Joven de Vivienda en España a vivenda familiar.
(segundo trimestre 2009) Fonte: Xuventude Galega 2007.

2. Confeccionade en pares un breve cuestionario a fin de obter información sobre a opinión da aula a
respecto dun dos temas embaixo.
n Os deberes
n As lecturas obrigatorias
n As actividades extraescolares
n O uso do computador no centro

3. O alumnado da aula vai deseñar un cuestionario sobre o voso centro educativo. Cada grupo deberá
ocuparse dun destes apartados.
n Estado xeral do centro (situación, instalacións…)
n Ambiente de estudo e de traballo
n Infraestruturas (biblioteca, ximnasio, laboratorio etc.)
n Recursos (aulas, libros, equipamento…)

157
9 Léxico
Alimentación (II)

Actividades

1. Indica o nome correspondente a cada deseño.

2. Clasifica os alimentos da tabela nas seguintes categorías.
condimentos w froitos w bebidas

sal zume noz auga

loureiro castaña romeu cacao
gasosa refresco cúrcuma café
laranxada viño sangría camomila
cacahuete ourego caxú vinagre
cervexa sementes de xirasol pistacho macela
té azafrán mosto infusión
pimentón noz moscada sementes de cabaza augardente
perexil anís abelá macela
pementa canela améndoa licor
manxerico tila menta fiúncho

158
 Léxico
9

3. Une cada termo coa definición adecuada.

Crustáceo mariño, de superficie pouco rugosa, de cor entre rosa e cas-
centola/centolo taña no dorso e case branca no ventre.
boi Crustáceo mariño dotado de pinzas no primeiro par de patas, con nu-
merosas protuberancias vermellas ou rosadas.
navalla Molusco bivalvo de cuncha bastante alongada e algo curvada.
longueirón Molusco bivalvo de cuncha moi alongada e curvada.
vieira Molusco dos lamelibranquios de pequeno tamaño.
zamburiña Molusco bivalvo coa valva superior plana e a inferior convexa.

4. Preenche as receitas embaixo coas palabras dos cadros.

azucre w escarvadentes w reseso w monda w codia w rebandas w bátense

Pudín con froitas Ingredientes

Ponse o leite a quentar coa ............................ do li- n Un litro de leite
món. Quítase a ............................ do pan, bótase no n 8 ovos
leite cortado en anacos, ............................ os ovos n 8 culleradas de azucre
co ............................ e mestúrase co leite.
n 3 mazás
Pélanse as mazás e as peras, pícanse e mestúran- n 2 peras
se. Ponse o caramelo líquido nunha bandexa, déita- n Varias ..................... de pan .........................
se todo neste recipiente, déixase cocer no forno uns
corenta minutos e óllase cun ............................ se n Caramelo líquido
está seco; se non está, déixase uns minutos máis co n A tona dun limón
forno apagado. Nota: pódense pór outras froitas distintas, como noces,
pasas ou piñóns.

a seguir w lévedo w ducia w fariña w mesturada w po w vértese

Madalenas Ingredientes:
Bátense os ovos até que estean cremosos, bótase n 300 gramos de manteiga
o azucre e continúase batendo. ............................, n 300 gramos de ............................
bótanse as raspaduras do limón e a manteiga até ter n Raspaduras de limón
una crema fina e, por último, ponse a fariña ..............
co ............................ . n 300 gramos de azucre
n Media ............................ de ovos
Únese todo ben, ............................ en cápsulas de n Medio sobre de lévedo en ............................
papel, sen enchelas de todo, e cócense no forno a tem-
peratura moderada até que estean douradas.

5. Relaciona cada vocábulo co seu sinónimo.

camomila tisana
entrante prebe
larpeirada mincha
caramuxo macela
infusión aperitivo
mollo lambonada

159
9 Gramática
Conxugación verbal
1. Conxugación verbal
A conxugación verbal ou flexión verbal é o conxunto de formas dun mesmo verbo que resultan de ligar un
morfema radical con diferentes morfemas flexivos de número, persoa, tempo e modo.

Os verbos organízanse en tres conxugacións atendendo á súa vogal temática:

Primeira conxugación Segunda conxugación Terceira conxugación

n Verbos con vogal temática n Verbos con vogal temática Verbos con vogal temática -i-
n

-a- (infinitivo acabado en -ar): -e- (infinitivo acabado en -er): (infinitivo acabado en -ir):

andar, xogar, estar varrer, beber, caber vivir, subir, dicir

Segundo as variacións producidas no radical, o verbo pode clasificarse como:

n Verbo regular: o radical mantense igual en toda a conxugación.

Presente do indicativo Pretérito Tempos do tema de presente

and-o, and-as, and-a… and-ei, and-aches, and-ou… Presente
Copretérito
Indicativo
Futuro
n Verbo semirregular: o radical varía nos tempos do tema de pre-
Pospretérito
sente. Subxuntivo Presente
Imperativo Presente
Presente do indicativo Pretérito
Infinitivo Xerundio Participio
sub-o, sob-es, sob-e… sub-ín, sub-iches, sub-iu…
Tempos do tema de pretérito
n Verbo irregular: o radical muda nos tempos do tema de pretérito. Pretérito
Indicativo
Antepretérito
Presente do indicativo Pretérito Pretérito
Subxuntivo
Futuro
caib-o, cab-es, cab-e... coub-en, coub-eches, coub-o…

2. Verbos regulares
Nos verbos regulares o radical non muda e a flexión realízase conforme a súa conxugación (1.ª, 2.ª ou 3.ª).

Modo verbal Tempo verbal 1.ª conxugación (andar) 2.ª conxugación (varrer) 3.ª conxugación (partir)
Presente and-o, and-as... varr-o, varr-es... part-o, part-es...
Copretérito and-aba, and-abas... varr-ía, varr-ías... part-ía, part-ías...
Pretérito and-ei, and-aches... varr-ín, varr-iches... part-ín, part-iches...
Indicativo
Antepretérito and-ara, and-aras... varr-era, varr-eras... part-ira, part-iras...
Futuro and-arei, and-arás... varr-erei, varr-erás... part-irei, part-irás...
Pospretérito and-aría, and-arías... varr-ería, varr-erías... part-iría, part-irías...
Presente and-e, and-es... varr-a, varr-as... part-a, part-as...
Subxuntivo Pretérito and-ase, and-ases... varr-ese, varr-eses... part-ise, part-ises...
Futuro and-ar, and-ares... varr-er, varr-eres.... part-ir, part-ires...
Imperativo Presente and-a, and-ade varr-e, varr-ede part-e, part-ide

160
 Gramática
9
3. Verbos semirregulares
Os verbos semirregulares presentan pequenas irregularidades nos tempos de presente, en canto no resto de
tempos a flexión é regular. As variacións que poden producirse son:

n Alternancias vocálicas no radical en verbos da 2.ª Modificacións na 1.ª persoa do presente de indi-
n

conxugación (do tipo bebo, bebes, bebe...), entre vo- cativo e en todo o presente do subxuntivo, como
gal aberta e vogal fechada, e da 3.ª conxugación acontece cos verbos acabados en -aer, -oer, -aír e
(como sinto, sentes, sente...). -oír.

Sentir Saír
Presente do Presente do Imperativo Presente do Copretérito do Presente do
indicativo subxuntivo indicativo indicativo subxuntivo
sint-o sint-a sai-o sa-í-a sai-a
sent-es sint-as sint-e sa-es sa-í-as sai-as
sent-e sint-a sa-e sa-í-a sai-a
sent-imos sint-amos sa-ímos sa-ï-amos sai-amos
sent-ides sint-ades sent-ide sa-ídes sa-ï-ades sai-ades
sent-en sint-an sa-en sa-í-an sai-an

Dentro do grupo dos verbos semirregulares tamén se inclúen os verbos crer, ler e rir.

4. Verbos irregulares
Os verbos irregulares conteñen variacións no morfema radical e nos morfemas flexivos dos temas de pre-
sente e de pretérito.

n Algúns verbos irregulares no tema de presente:

Indicativo Subxuntivo
Verbo Imperativo
Presente Copretérito Futuro Pospretérito Presente
estou estaba estarei estaría estea está
estar
estás estabas estarás estarías esteas estade
caibo coubera caberei cabería caiba cabe
caber
cabes couberas caberás caberías caibas cabede
digo dicía direi diría diga di
dicir
dis dicías dirás dirías digas dicide

n Algúns verbos irregulares no tema de pretérito:

Indicativo Subxuntivo
Verbo
Pretérito Antepretérito Pretérito Futuro
estiven estivera estivese estiver
estar
estiveches estiveras estiveses estiveres
couben coubera coubese couber
caber
coubeches couberas coubeses couberes
dixen dixera dixese dixer
dicir
dixeches dixeras dixeses dixeres

Como se pode observar nas tabelas anteriores, no verbo caber, por exemplo, temos dous radicais no tema de
presente (caib- e cab-) e outro no tema de pretérito (coub-).

161
9 Gramática
Actividades

1. No seguinte texto procura os verbos existentes, 5. Preenche coas formas verbais colocadas entre
indica a súa conxugación e clasifícaos en regu- parénteses.
lares, semirregulares e irregulares. Entón Noah .................. (sentir, pretérito do
Tiven medo, imaxinei que me terían que cor- indicativo) uns pesados pasos que ..................
tar os dedos como fan cos exploradores can- (subir, copretérito) polas escaleiras detrás del
do se lles conxelan os pés. Dígoche a verdade
e .................. (conter, pretérito do indicativo)
(e espero que fique entre nós): boteime a cho-
rar. Ao verme así Sabela colleu as miñas mans a respiración algo nervioso, pois ..................
entre as súas e deume calor. Acariñoume os (estar, copretérito) seguro de que abaixo non
dedos, deume o seu alento. Eu  acouguei de- .................. (quedar, antepretérito) ninguén
contado. As miñas mans volveron á vida entre máis. .................. (dar, pretérito do indica-
as de Sabela. Toda ela arrecendía. Eu case que tivo) media volta, algo asustado polo que
nin respiraba para non crebar aquel momento .................. (poder, pospretérito) aparecer, e
máxico. entón .................. (tragar, pretérito do indi-
Mentres tiven as miñas mans entre as súas cativo) saliva e .................. (fincar, pretérito
imaxinei o fermoso que sería pasarmos toda do indicativo) na varanda ao ver que o que
a vida xuntos.
lle .................. (pasar, copretérito) por dian-
Breogán Riveiro: Tonecho de Rebordechao. te .................. (ser, copretérito) a porta pola
Verbos Verbos Verbos cal .................. (saír, antepretérito) do an-
regulares semirregulares irregulares dar de abaixo, .................. (arfar, xerundio) e
tiven: 2.ª conxug. .................. (salaiar, xerundio), coas meixelas
rubias de vergonza.
John Boyne:
2. Detecta o intruso nestas series de verbos. Noah Barleywater escapa da casa.
sentar parecer bailar completar
sufrir deducir escribir varrer 6. Completa o poema conxugando no presente do
indicativo o verbo que aparece entre parénte-
saír lucir beber ferir ses.
espir medir casar ler Xear
subliñar dar ter caber A terra .......... (estar) máis dura
vir ser pór pracer cando a .......... (cubrir) o lazo negro.
3. Indica a forma verbal que se describe. .......... (engurrar),
.......... (conxelarse) os laios
3.ª persoa do singular do pretéri-
to do indicativo do verbo dividir nos seus labios pequenos
1.ª persoa do plural do copretéri- e ........ (tentar) durmir, pero non ......... (poder)
to do indicativo do verbo caer Cando .......... (xear), .......... (haber) lúa grande
2.ª persoa do plural do presente
de subxuntivo do verbo estar case sempre
2.ª persoa do singular do ante- e .......... (vir) os máis con bufandas vellas
pretérito do indicativo do verbo e o corpo aterecido.
querer
3.ª persoa do plural do presente O paxaro .......... (cantar) cun eco distinto,
do indicativo do verbo tusir .............. (fixarse) ben,
1.ª persoa do singular do pretéri- E ....... (meter) moito medo ás xentes solitarias
to do subxuntivo do verbo bater
Que .......... (espreitar) nas xanelas.
4. Analiza as formas verbais embaixo especifican- Ana María Fernández: Amar e outros verbos.
do a persoa, o número, o tempo, o modo e o seu
infinitivo. 7. Aprende a conxugar os verbos xogando ao par-
acoden é varriamos tendes chís.
dixeras fixeches conduciremos dou Consulta as páxinas 14 a 16 dos Anexos.

162
 Expresión oral
9
Que facemos de comer?

1. Explica como se cociñan un sándwich vexetal e un arroz á cubana.

u Comeza enumerando os ingredientes e, a seguir, explica paso a paso a elaboración do prato.

2. En calquera cociña podes encontrar obxectos como os que aparecen nos deseños embaixo. Sabes
como se chaman e para que serven?

3. Preenche oralmente os ocos.

—… —Que adoitas tomar como sobremesa?
—Non, moitas grazas. Estou moi —…
cheo!
—Preferes polo ou vitela? —…
—… ­—Queriamos unha ración de polbo á feira con cachelos e unha de
zorza, por favor.
—… —…
—A conta xa está paga. —Tres euros a ducia.

4. Nesta listaxe recóllense unha serie de afirmacións sobre a alimentación. Detecta cales son incorrectas
e xustifica a túa resposta.
O chocolate provoca a aparición de acne. w Comer cenorias mellora a visión.
O pan engorda. w Para termos unha alimentación saudábel é preciso comermos moita carne.
É perxudicial bebermos máis de un litro de auga por día. w O plátano reduce as maniotas.
O xeado é dixestivo. w Os produtos light non teñen calorías.

5. Imaxina que vas convidar

un grupo de amigos e ami- R E S TA U R A N T E
e T om’s
l
gas a xantar e dubidas en-
tre levalos a un restaurante S h an g h a i Unc B u r g e r >
>
chinés ou a unha hambur- s bola,
Primeiros pratos uesa on tomate, ce
guesaría. Selecciona unha • Rolo primavera
burg
Ham rguesa comple
ta (c
destas cartas e despois de- • Sopa de aleta de
tiburón ambu
• H ovo)
, queixo
e
n queix
o
leituga uesa dobre co e beicon
cídete por un menú. • Wan Tun frito
• Ham b u rg
con q u e ix o
• Ensalada chinesa rguesa
• Hambu te s
frita
Non esquezas que no grupo uen , cebola
u
Segundos pratos o r r os q s” (con xamón
Cach uente “Tex
gambas a
hai unha persoa alérxica • Tallaríns fritos con oq e tos d
• Cachorr arbacoa) pemen
• Polo con améndoas b a” (con
aos lácteos e outra que non e mollo quente “Galiz
• Porco agridoce o
ante • Cachorr
tolera o marisco. • Luras con mollo pic
Padrón
)
s
ento
ñam
Sobremesas mpa
Aco s fritas
• Banana frita a
• Patac
cebola
• Lichis • Aros de mixta
• Xeados de moran
go, vainilla e • E n s a la d a
chocol ate s as
eme
• Flan da casa Sobr ou froita
eados
• X

163
9 Ortografía
Uso de b e v
Uso de b Uso de v
Úsase b: Emprégase v:

Antes dunha consoante (agás acivro, ovni…).

n Despois de b, d e n en interior de palabra.
n

abducir, blasfemar, bruto, obtuso… obvio, advertencia, inversión…

Despois de m.
n Após di-, ni-, no- (agás nobre e derivados, e nobelo),
n

bomba, cumbia, pombal… vice-, vir-.

diverso, nivelar, nove, vicedecano, virtuosismo…
Nos prefixos bi-, biblio-, bis-, bio-, sub-.
n

biplano, biblioteca, bisavoa, biodegradábel, subte- Nos adxectivos que finalizan en -ave (excepto ára-
n

rráneo… be e derivados), -avo/a, -eve, -evo/a, -ivo/a, -ívoro/a,

-ovo/a.
Nas terminacións -bel, -ble, -bre.
n
grave, cóncavo, leve, lonxeva, competitiva, herbívo-
incríbel, posible/posíbel, cobre… ro, novo…
Nas terminacións do copretérito do Indicativo dos
n Nos verbos que acaban en -servar e -versar.
n

verbos da 1.ª conxugación.

conservar, reservar; conversar, terxiversar…
falabas, cantabades, voaban…
Nos verbos estar (salvo nas formas do copretérito
n

Nos verbos terminados en -bir (excepto vir, vivir,

n do indicativo), ir, servir, ter, ver, vivir e vir.
servir e derivados) e -buír.
estiven, vou, servistes, tiveron, veremos, viviamos,
prohibes, subirás, contribuíron, distribúen… viñan…
Nos verbos beber, caber, deber, haber, lamber, saber, sor-
n Nos verbos terminados en -ver (excepto beber, ca-
n

ber e derivados. ber, deber, haber, lamber, saber, sorber e derivados).

bebín, cabía, debera, houbo, lamberá, saberiamos, disolveron, fervido, moveredes...
sorbendo...

Escríbense con b

abelá, bafo, balde, baleira, beira, bidueiro, billa,

birollo, bolboreta, dúbida, fibela, gabeta, gabián,
marabilla, móbil, orballo, pobo, polbo, rebentar,
ribeira, sarabia, trobador, xabaril, Xabier e deri-
vados.

Escríbense con v

avó, avogada, caravel, chuvasco, covarde, Cristo-

vo, eiva, envurullar, escaravello, escarvar, Estevo,
esvarar, esvelta, garavanzo, gravar, louvar, ouvear,
pavillón, trevo, vaíña, varrer, vasoira, vermello,
verniz, verza, voda, voitre, vulto e derivados.

164
 Ortografía
9
Actividades

1. Completa con b ou v. 5. Resolve esta cruzada cos nomes corresponden-

tes a estas definicións.
O ciclón pousara a casa con moita sua....i-
dade –para ser un ciclón– no medio dunha 1. Que é alto, delgado e ben proporcionado.
paisaxe de mara....illosa ....eleza. Ha....ía 2. Peza de metal ou doutro material que forma par-
encantadores lameiros ....erdes por todas te dun cinto.
partes con maxestosas ár....ores acuguladas 3. Especie de caixa corrediza e sen tampa que vai
axustada a un oco en certos mobles.
de ricas e sa....orosas froitas. Ha....ía tamén
macizos de exu....erantes flores e paxaros de 4. Defecto.
plumaxe rara e ....rillante que rechouchia....an 5. Cano con chave para abrir ou fechar a saída dun
líquido.
e ....atían as ás entre ár....ores e se....es.
6. Chuvia miúda.
Un pouco máis alá, un pequeno regato res-
plandecente e faiscante entre dúas ....erdes 7. Líquido protector que se aplica sobre superficies
de madeira para lles conferir resistencia, brillantez
....eiras murmura....a cunha ....oz moi agra-
etc.
dá....el para alguén que, como ela, ....i....ira
8. Tipo de legume.
tanto tempo nas secas e grises praderías.
1
L. Frank Baum:
2 3
O marabilloso mago de Oz.
4 5

2. Explica por que estes vocábulos se escriben 6 7

con b ou con v.
coubo comestíbel división subxectivo
retiveron branco adverbio negativo 8

observar retribuíu

3. Substitúe as letras destacadas en negra por b

ou v para formar novas palabras.
afondar calado ceo leira
6. Encontra cinco termos con b e cinco con v nes-
moda raíña pedida peludo ta sopa de letras.
mágoa tronar miúda terza
C Ú C G O O Ú Ó A N K A
4. Selecciona o termo correcto en cada enun- O K P B S O T H J T B V
ciado. V Ó M Y O T B L Z T A F
A Q A U L F F L U B L V
n Cando merquei o apartamento, tiveron que
me abalar/avalar os meus pais. R Y T É L B R S O V E E
D Ñ E R I H L Ó K P I R
n O queixo estaba cuberto de balor/valor.
E D R L B J L O W T R M
n No horizonte albiscábase un enorme barco
E G O R A V I Q Á T O E
de bela/vela.
A Í B I R H B A Ú J O L
n Tes que botar/votar o lixo no colector ama-
E V L I A C Ó R Á Z O L
relo.
J C O W M V M O É H M O
n Antes era preciso rebelar/revelar as foto-
Q A B A O C S A V U H C
grafías.
n Por mor da xeada só puidemos aproveitar
unha baga/vaga de cada acio. 7. Ditado
n Á súa fronte estendíase un basto/vasto terri- Texto: Balada do neno cego
torio deshabitado. Autor: Antonio Reigosa

165
9 Literatura
Xénero narrativo (II): acción, personaxes, espazo e tempo
1. Acción
A acción ou trama está constituída polo conxunto
de feitos narrados. Estes feitos aparecen ordenados
(aínda que non necesariamente de modo cronolóxico)
e suceden nun lugar e nun tempo determinado a un/
unha personaxe ou grupo de personaxes.
Existen varios tipos de acción: a acción única, que
presenta unha soa liña argumental ao longo de
todo o texto, e a acción composta, en que aparecen
varias tramas. Pola súa parte, a acción composta
pode subdividirse en acción principal e acción
secundaria.
1.1. Estrutura da acción narrativa
Na acción narrativa podemos delimitar tres partes:
n Presentación, en que se introducen a historia e
os personaxes.
n Nó, onde se desenvolve a maior parte da trama.
n Desenlace, que se corresponde co final da narra-
ción, que pode ser fechado (se se resolveron todas
as cuestións xurdidas na trama) ou aberto (se al-
gún elemento fica sen resolución).
2. Personaxes
Personaxes son as figuras que interveñen, en
maior ou menor medida, na acción e que poden
ser totalmente ficticias ou estar baseadas en per-
soas reais.
Segundo a súa relevancia na trama, existen dous
tipos de personaxes:
n Personaxes principais ou protagonistas, que
resultan indispensábeis na historia.
Nalgunhas narracións pode aparecer un/unha
antagonista, personaxe que representa valores
opostos aos do/da protagonista.
n Personaxes secundarios/as, que teñen pouco
peso na acción principal ou que participan direc-
tamente nas accións secundarias.
166
En función das súas características, podemos distin-
guir dúas clases de personaxes:
n Personaxes planos/as, dos/das cales só se nos
achegan algúns trazos.
n Personaxes redondos/as, que se describen de ma-
neira precisa tanto física como psicoloxicamente.
3. Espazo
O espazo narrativo é o lugar onde se desenvolve a
acción da narración e polo que transitan os/as per-
sonaxes.
En ocasións, o espazo non ten relevancia para o
transcurso da trama, mais en numerosos casos é im-
portante para crear o ambiente narrativo; desta ma-
neira cobra especial transcendencia a descrición.
Nun burato no chan vivía un hobbit. Non era un
burato noxento, sucio, húmido, cheo de restos
de vermes e con cheiro a lama, e tampouco un
burato seco, baleiro e areento, sen nada en que
sentar ou que comer: era un burato–hobbit, e
iso quere dicir comodidade.
J. R. R. Tolkien
4. Tempo
Na narración coexisten dous tipos de tempo:
n Tempo interno, que é o tempo da historia desde
que se inicia a trama até que chega ao seu fin.
As accións non sempre se ordenan cronoloxica-
mente. Así, existen certas técnicas narrativas –em-
pregadas tamén no cinema e na televisión– que
permiten realizar saltos temporais, cara ao pasado
(flash-back) e cara ao futuro (flash-forward).
n Tempo externo, o tempo en que se desenvolven
os feitos narrados e que pode estar ambientado no
pasado, no presente ou no futuro.
Corría o ano 970 para os pobos Nerios (o 724
despois da fundación de Roma) cando a pequena
comunidade co castro de Amarelle, belicosa ou fiel
cumpridora dos armisticios pactados, loitaba entre
a vida e a morte pola súa propia subsistencia.
Pepe Carballude
 Literatura
9
Actividades

1. No filme Pradolongo hai dúas tramas principais:
a historia de amor e de amizade de Armando,
Martiño e Raquel e mais a historia da explota-
ción comercial da paisaxe. Alén destas tramas,
existen varias liñas argumentais secundarias,
como a relación entre Armando e Loli.
u Achega dous exemplos de acción principal e ac-
ción secundaria tirados de calquera obra de fic-
ción (novela, filme, serie de televisión).
2. Explica como está estruturado este relato.
A historia do flan e o gato
Unha vez aos nenos deulles por facer unha
comida na cociña das bonecas. O neno botou
leite na tarteira, a nena botoulle chocolate
en po e despois o neno remexeu todo. Era
un bo flan de chocolate! Tiñan para todas as
bonecas. Chegou o gato, que tamén quería
comer. Os nenos déronlle un pratiño cheo de
flan. Slap, slap, e o prato baleirouse. O  gato
miañou “miau!”, quería máis flan. Os nenos
déronlle outro prato de flan. Slap, slap, o
prato volvía estar baleiro. E o gato volveu
miañar “miau!”. Os nenos dixeron: “Non che
damos máis!”. Mais o gato coa pata deulle a
volta á pota e o flan caeu ao chan! Slap, slap,
o gato lambeuno todo. Os nenos ao principio
berraron, despois riron e fixeron outro flan,
mais o gato nin o probou.
Escoitando o que lle dicían as cousas e amo-
sando o seu gran sorriso.
María José Ferrada Lefenda: Un mundo raro.
4. Introduce nesta lenda referencias temporais
(certo día de primavera, en 1850, naquela altura
etc.) e referencias espaciais (nunha corredoira,
nunha vila do sur de Lugo, na taberna de Por-
tela...)
Un rapaz atopouse coa morte e fixéronse moi
amigos. Entón o rapaz díxolle á morte que, xa
que eran amigos, lle ía pedir un favor: que se
podía avisar antes de ir por el, que así pode-
ría divertirse mellor. A morte prometeulle ao
rapaz que así o faría. Despedíronse e pasaron
moitos anos sen que o rapaz recibise ningún
aviso da morte. Mais, un día, presentouse a
morte diante do rapaz, que agora xa ía vello,
e díxolle que viña por el. O home, todo asus-
tado, díxolle que iso non era o acordado, que
ficara de avisalo con tempo e que estas non
eran palabras. A morte respondeulle:
—Branqueouche o cabelo?
—Branqueou –contestou o home.
—Caéronche os dentes?
—Caeron.
—Cansáronseche as pernas?

Ursula Wölfel: 27 historias —Cansaron.

para tomar a sopa. —Perdiches as forzas?
—Perdín.
3. Analiza os personaxes que aparecen no seguin- —E logo, que máis avisos querías?
te conto.
Contos populares da provincia de Lugo.
Xoán
Xoán ouvía o que as cousas dicían porque, no
canto de dúas orellas, tiña dez.
Cando naceu, a súa nai preocupouse ao verlle
tantas orellas, mais Xoán, que a ouviu, amo-
soulle un gran sorriso.
Cada vez que camiñaba cara ao colexio, Xoán
ouvía as persoas dicir: “Sóbranlle oito ore-
llas!”.
E ouvía o vento dicir: “Bo día, Xoán”.
Ouvía a fariña con que se fai o pan dicir: “Sor-
te na escola, Xoán”.
Ouvía un merliño dicir: “Saúdos aos nenos,
Xoán”.
E así andaba Xoán, coas súas oito orellas de
máis, saudando o vento, a fariña, o merlo.

167
9 Técnicas de traballo
Traballo académico
Un traballo académico é unha análise obxectiva e pormenorizada sobre un de-
terminado tema.

Para elaborares un traballo deste tipo podes basearte neste esquema:

Procura consultar un bo
dicionario; axudarache Tarefas previas
a mellorar a expresión.
n Escolla do tema: que asunto quero tratar?; que obxectivos pretendo
Lembra que os títulos alcanzar?
de libros, xornais e
revistas van en itálica n Investigación sobre o tema escollido recorrendo a diferentes fontes de
cando escribimos co información (enciclopedias, manuais, páxinas web etc.).
computador e subliña-
dos cando escribimos n Elaboración dun guión cos puntos chave que se van abordar: introdu-
á man. ción, corpo do traballo, conclusión e bibliografía.

u Na bibliografía debes citar as fontes de información utilizadas: López Viñas,

X. / Lourenzo Módia, C. / Moreda Leirado, M. (2011): Gramática práctica da

lingua galega (A Coruña: Baía Edicións).
Elaboración do traballo
n Redacción dun rascuño ou borrador a partir dun guión previo.
u Se o traballo se vai expor oralmente, podes deseñar unha presentación con diapositivas.

Revisión
ÍNDICE
n Corrección lingüística, aten-
dendo á ortografía e á gramá-
tica (en especial, aos erros de
coherencia e cohesión e ao
Os 1. Introdución.
........ ........................
emprego incorrecto de tempos ............ 3

verbais), ás reiteracións léxi- petróglifos 2. Orixe dos

petróglifos........
.................. 5

en Galiza
3. Tipos de pe
cas etc. tróglifos.............
............... 8
3.1. Petróglifos
Presentación formal. Por exem- máis coñecid
n
os...... 13
4. Interpretac
plo, nun traballo escrito á man, ión dos petróg
lifos......... 15
5. Conclusión
a letra debe ser lexíbel e cóm- ........................
................. 20
pre respectar as marxes; se es- 6. Bibliografía.
.........................
................. 21
cribirmos no computador, o ta-
Portela
maño e o tipo de letra han ser Mar tiño Carreira
z Se oane
adecuados. Ruth Ménde
1. de ES
o
O - A

Actividades

1. En pequenos grupos, realizade un traballo a respecto dun destes temas; podedes acompañalo cunha
presentación de diapositivas.
Deportes urbanos w Evolución da moda nos últimos cincuenta anos w Principais tendencias da
música actual w Banda deseñada: historia, obras e autores/as máis destacados/as

168

Reforzo de competencias
Umami
De sempre aprendemos a identificar o sabor do
azucre, do sal, do limón ou do café, o cal resulta moi
útil, entre outras cousas, porque nos induce a inxerir
aquilo que o noso corpo precisa obter dos alimentos,
ao tempo que nos leva a rexeitar perigos ou velenos
que se agochan habitualmente baixo sabores
acedos ou amargos. Porén, as nosas posibilidades
gustativas non estaban completas cos coñecidos
tradicionalmente como os catro sabores básicos e
houbo que engadir un quinto: o umami.
Esa foi a conclusión de Kikunae Ikeda, o estudoso
nipón que a principios do século XX se decatou
de que, para describir o sabor dun caldo típico do
seu país feito con algas, a combinación do doce, o
salgado, o acedo e mais o amargo non era suficiente.
Así, resolveu que cumpría engadir un novo gusto
e deulle o nome de umami, unindo os termos
xaponeses que significan ‘sabor’ e ‘delicioso’.
O profesor Ikeda descubriu tamén a substancia
principal que hai detrás do umami, o glutamato,
Rc
empregado habitualmente como aditivo para poten-
ciar o sabor dos pratos preparados. Co tempo, dis-
cípulos seus encontraron outras fontes do umami,
mais a súa descrición resulta aínda hoxe complica-
da, de tal maneira que se chega a afirmar que, máis
que ter un gusto particular, o que fai o umami é sa-
lientar o ben que nos saben certos alimentos.
Trátase da sensación agradábel que se mantén de
modo prolongado nas nosas papilas, aumenta o
nivel de salivación e provócanos un sentimento de
plenitude. Experimentámola coa maioría das carnes,
especialmente co xamón, cos queixos curados, con
vexetais como os espárragos ou o tomate e, como non
podía ser menos vindo do oriente, coa soia, as algas ou
os fungos típicos desas latitudes; en xeral, alimentos
ricos en proteínas e aminoácidos. E aínda que o
concepto nos resulte unha novidade, a nosa relación
co umami vén de moi atrás, xa que está presente no
leite materno para facelo máis sabedeiro.
http://portaldaspalabras.gal/miraquedin/umami
LMS

1. Que vocábulos do texto se corresponden con estas definicións? LA

n Substancia capaz de interromper as funcións vitais dun ser vivo e de causarlle a morte.
n Elemento que se engade a algo para completalo ou mudalo.
n Facer que algo resalte.
n Substancia composta por aminoácidos que forma parte dos seres vivos e que intervén na maioría de
procesos vitais.

2. Sinala se as seguintes afirmacións sobre o texto son verdadeiras ou falsas. LA

P O
A incorporación do umami foi necesaria para designar un sabor diferente aos catro tradicionais.
Kikunae Ikeda é o descubridor do umami.
O umami e o glutamato son a mesma substancia.
O sabor umami está presente na carne.

3. En pequenos grupos, creade un cuestionario sobre hábitos de alimentación destinado ao alumnado do

voso centro. A seguir, deseñade gráficas que sinalen preferencias alimentarias, frecuencia de consumo
de froitas e verduras, porcentaxe de persoas vexetarianas etc. LMDASI
4. En pares, narrade como é a vida dunha persoa que non percibe os diferentes sabores. LASC
5. En grupo, pensade nun alimento que vos guste relacionado con cada un dos cinco sabores existentes
(doce, salgado, acedo, agre e umami) e tentade adiviñar que alimentos seleccionou cada un/unha de
vós. LAS
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

169
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Cal é o tema principal do conto “ O pozo dos desexos”?
a envexa a carraxe a cobiza

2. O cuestionario é:
un texto que contén un texto en que se un test.
preguntas a través das refutan determinados
cales se recollen datos. argumentos.

3. Detecta o intruso en cada conxunto de palabras.

lagosta, mincha, caxú macela, ourego, anís mosto, azafrán, sal

4. Cal destes verbos é irregular?

andar conducir traer

5. Que serie de vocábulos non contén erros ortográficos?

bulto, verza, cobarde chuvasco, orballo, voda maravilla, pavillón, gravar

6. Segundo a súa relevancia na trama, os/as personaxes dunha obra narrativa clasifícanse en:
planos/as e redondos/as internos/as e externos/as principais e secundarios/as

7. Cal é o primeiro paso que se debe dar para elaborar un traballo académico?
escoller o tema revisar os textos redixir un rascuño

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
identificar un conto?
confeccionar un cuestionario?
recoñecer o léxico relacionado coa alimentación?
clasificar os alimentos en diferentes categorías?
indicar a conxugación dun verbo?
diferenciar entre verbos regulares, semirregulares e irregulares?
explicar oralmente unha receita?
escribir correctamente palabras con b e con v?
distinguir nun texto a estrutura da acción narrativa?
analizar os/as personaxes, o espazo e o tempo nunha narración?
elaborar un guión para un traballo académico?
redactar un traballo académico coa axuda dun computador?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais ou escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

170
10
Unidade

Contidos
Lectura. “Lingua de signos: as palabras nas mans e no
rostro”
Expresión escrita. Crítica
Léxico. Animais
Gramática. Adverbio, preposición e conxunción
Expresión oral. Gústanche os animais?
Ortografía. Uso de h. Uso de x e s
Literatura. Xénero dramático (I): texto teatral
Lingua e sociedade. Preconceptos lingüísticos
10 Lectura
Lingua de signos: as palabras nas mans e
no rostro
Un millón de persoas comunícanse en España por medio da lingua de signos, un
instrumento de comunicación rico e variado.

A lingua de signos, partillada por case un millón de persoas en España, posúe

o rango de oficial, igual que noutros Estados europeos. Esta medida recoñece o
5 dereito á reciprocidade na comunicación das persoas que empregan a lingua de
signos e salienta, ao mesmo tempo, o valor lingüístico e cultural do idioma das
mans e do rostro.

Falamos de lingua de signos, non de linguaxe. Esta puntualización, que pode

parecer antollo de puristas, é precisa porque a expresión que nos ocupa non
10 utiliza o son, mais si se considera un sistema lingüístico. De feito, non é unha
capacidade, senón unha estrutura xurdida e desenvolvida espontaneamente por
distintas comunidades de persoas xordas, igual que acontece con outras linguas:
do mesmo xeito que as orais empregan o son e o ouvido para crear a transmisión,
a lingua de signos prodúcese mediante os xestos e percíbese mediante a vista, o
15 que se coñece como signar.

172
 Lectura
10
Non hai un idioma único
A crenza xeneralizada é que hai unha lingua de signos para todo o mundo, mais a realidade é moi distinta.
A última edición do Ethnologue, unha sociedade privada que rexistra os idiomas que se utilizan no mundo,
recolle un total de 103 linguas de signos regradas, con maior ou menor número de falantes, mais coas
20 características dunha lingua.

Ao igual do que acontece coa linguaxe oral, non ten por que haber unha lingua para cada país. Por exemplo,
tres linguas orais poden partillar unha lingua de signos, como ocorre no Canadá, nos Estados Unidos e en
México, onde só hai unha Lingua de Signos Americana.

Alén diso, como na fala oral, tamén se poden distinguir dialectos e xirias que caracterizan grupos. Son
25 linguas vivas en continua renovación, que incorporan neoloxismos cando se van precisando. Dispoñen
dunha gramática propia que ordena unha conversa. De feito, a súa lingua pode ser vehículo para discursos
intelectuais, retórica e poesía.

Non é mímica
As linguas de signos teñen o seu propio modo de produción e de percepción. Non se trata só de xestos
30 de mímica cos cales se representan ideas ou conceptos. De ser así, unha persoa espelida sería quen de
entender unha conversa sen coñecer a lingua, mais non é así, e, como no caso da lingua falada, cómpre un
proceso de aprendizaxe para a súa comprensión.

O espazo de signación das mans está delimitado cara á metade do busto, mais tamén se empregan elementos
non manuais, como os movementos dos labios, dos músculos faciais, da lingua, dos ombros e da cabeza.
35 Estes xogan un papel fundamental e tan importante como a acción que realizan as mans. Neles radica a
diferenza entre, por exemplo, unha pregunta, unha negación ou unha afirmación.

As linguas de signos, ao igual que as orais, organízanse por unidades elementais sen significado autónomo
que, enlazadas, serven para discutir calquera tema, desde o máis sinxelo e concreto até o máis abstracto e
denso. Cada signo expresa un elemento ou pensamento porque así se acordou. Se non se pode utilizar a
40 expresión xestual, como na transmisión de datos persoais (por exemplo, o nome), ou cando se precisa coñecer
a escrita correcta dalgunha palabra, bótase man do dicionario dactilolóxico, isto é, da representación manual
do abecedario. O abecedario é o da lingua da comunidade, pois as linguas de signos non se escriben, entre
outras razóns, porque a maioría das persoas xordas len e escriben na lingua oral do seu país. Propuxéronse
varios sistemas para transcribir a lingua de signos, procedentes sobre todo do mundo académico, mais
45 descartáronse porque conteñen deficiencias no momento de captar as características físicas que utilizan as
linguas de signos (en especial, os elementos non manuais e posicionais).

Consellos básicos para falar cunha persoa xorda

• Cando queiras falar con alguén con problemas de audición, tócalle o ombro.
• Non coloques as mans diante da boca: impediralle ler nos labios.
50 • Por motivos lóxicos, non lle fales de costas, faino sempre de fronte.
• Tenta non falar con chicle, caramelos ou cigarros na boca.

Revista Eroski Consumer

173
10 Lectura
Actividades

1. Une as seguintes palabras co significado correspondente.

Partillar Representación por medio de xestos, sen empregar palabras.
Antollo Idea en que se cre firmemente.
Crenza Palabra de recente incorporación a unha lingua.
Neoloxismo Desexo pasaxeiro.
Mímica Dividir, repartir.

2. Nestes globos hai un conxunto de sílabas desorganizadas. Compón con elas dous sinónimos do termo
localizado enriba.
rango (l. 4) w salienta (l. 6) w características (l. 20) w espelida (l. 30) w denso (l. 39)

om
te o ta vi to c o
rí gra da c
a mes
t
ca li ca cu d da va per
a  go b es l
lia pa c
d s su
e es
pe d i ri
ña ta es

3. Indica se estas afirmacións sobre o texto son verdadeiras ou falsas:

P O
Varios países teñen a intención de recoñecer a oficialidade da lingua de signos.
As linguas de signos son linguas vivas e, por tanto, van variando segundo as necesida-
des das persoas falantes.
Para poder signar, só cómpre mover as mans.
As linguas de signos non posúen alfabeto.

4. Elabora un esquema de chaves en que se recollan as ideas fundamentais do texto.

5. Define os conceptos de lingua viva e lingua morta e exemplifica.
6. Coñeces o significado dos vocábulos lingua, dialecto e xiria? Procura no dicionario as palabras que
descoñezas.
7. Cres que na actualidade facemos todo o posíbel por integrarmos as persoas con problemas auditivos,
visuais, motores etc.? Achega algún exemplo concreto.
8. Une as seguintes expresións co significado correspondente.

Cada quen fala da feira segundo lle vai nela.
Dicir algo coa boca pequena.
Falar de ouvidos.
Falar os sete falares.
O falar non ten cancelas.
Falar moito.
Sentirse co poder de dicir calquera cousa.
Falar de algo ou de alguén sen ter información fiábel.
Falar sen estar moi convencido/a.
Explicar unha situación segundo a impresión persoal.

9. En pequenos grupos deseñade unha campaña publicitaria para animar as persoas do voso centro,
barrio ou localidade a aprender a lingua de signos.

10. Case todas as linguas do mundo –como acontece coa lingua de signos– xorden de maneira espontá-
nea nunha determinada comunidade. Porén, tamén existen idiomas artificiais. En parellas, investiga-
de sobre unha destas linguas e a súa utilidade.
Esperanto w Ido w Klingon w Minion Gibberish w Quenya w Simlish

174

Crítica
A crítica é un texto, xeralmente breve, que pretende transmitir
unha valoración sobre unha obra artística, conxugando a opi-
nión persoal co coñecemento sobre o tema. A obra analízase
pormenorizadamente atendendo a aspectos como contido, esti-
lo, público destinatario etc.
Este tipo de texto pode abranguer xéneros moi diversos. Así,
xunto coas críticas literarias e artísticas (teatrais, musicais e
cinematográficas), podemos encontrar críticas culinarias, de
videoxogos, de banda deseñada etc.
Unha crítica adoita presentar a seguinte estrutura:
w Unha breve introdución, en que se ofrece información sobre
o autor ou a autora, as orixes e os antecedentes da obra.
w O corpo, no cal se comenta o texto polo miúdo.
w A conclusión, isto é, unha valoración xeral da obra.
Expresión escrita
10
The Legend of Zelda: A Link Between
Worlds
Baixo unha continuación de A Link to the Past
chéganos A Link Between Worlds, en que volven a
secuestrar a princesa Zelda, que deberemos res-
catar. Mais non é un secuestro habitual, senón
que desta volta a teñen cativa nun cadro despois
de convertela en pintura mediante un feitizo.
Aquí Nintendo fixo os deberes e aprobou con
sobresaliente, porque esta empresa ofrece unha
nova habilidade ao/á xogador/a, a posibilidade
de converterse en pintura e así percorrer cal-
quera superficie plana dentro da propia parede.
Este feito abre un enorme feixe de posibilidades,
mais onde máis se nota é á hora de superar cada
sala. As salas neste xogo son sublimes; cambio de
planos verticais, posibilidade de camiñar dentro
das paredes, enorme cantidade de obxectos que
empregar e sempre cuns monstros finais, doa-
dos, mais dos cales debemos buscar o seu punto
fraco para derrotalos.
www.memoriapixelada.com

Actividades

1. Redixe unha crítica sobre un filme ou unha serie de televisión e trata de que os teus compañeiros e
compañeiras adiviñen o título.
2. Pensa nun dos teus libros preferidos e escríbelle un correo electrónico a un amigo ou a unha amiga
recomendándolle a súa lectura.
3. Escolle un dos seguintes personaxes e elabora a crítica que calquera deles faría sobre un dos seguintes
aspectos:

Un prato que comeu nun restaurante moi famoso. Unha praia que visitou recentemente.
A estrea do último éxito cinematográfico de Un desfile de moda en que se presenta a nova
Hollywood. colección de verán.

175
10 Léxico
Animais

Actividades

1. Sitúa na imaxe anterior estes vocábulos.

abella caracol galo pía

año catavento gato porco
balde celeiro leña pozo
boi cesta maseira ra
burro enciño miñoca rato
cabra enxame poza sacho
cabrito espantallo niño toupa
cabalo fouce oca tractor
caldeiro fouciño ovella vaca
can/cadela galiña parrulo xoaniña

176
 Léxico
10

2. Coñeces o nome das crías destes animais? 5. Encontra nesta sopa de letras oito nomes de
animais.
cabra e castrón
C N M U L C D B J P
can e cadela
M L J M L I Z F M A
galiña e galo
I A Y V M P A U N P
egua e burro Ñ D K F O L P D U O
egua e cabalo A R S W C I O F A R

porco e porca T A H Ó M R T L A R
O P N O I Q G R G O
ovella e carneiro
S B W Ñ K A K T E I
ra femia e ra macho
L K A L V D S B P B
vaca e boi
K M F L A M E N G O

3. Relaciona os sinónimos. 6. Designa o nome dos animais cos cales se rela-

cionan estes verbos.
año pito
bear
burro bacoriño
bruar
cabrito reirrei cacarexar

galiña cabuxo chiar

leitón pita ladrar

miar
polo cordeiro
muar
porco cuxo
ornear
vitela asno rinchar
xoaniña cocho zunir

4. No cadro embaixo tes varios verbos relaciona-
dos con accións producidas por animais; des-
cubre cales son e a que animais correspon-
den.
7. Explica o significado destas expresións feitas.
Andar coa mosca tras da orella.
Ascender de porco para rancho.

r— —r p—c—r Caer da burra.

Encontrarlle o teto á vaca.

r—b—ñ—r tr—b—r
Ir a paso de boi.
b—rr—r ch—c—r
Non ter un can.
m—r—r r—m— —r Ser un carneiro.

177
10 Gramática
Se nun mesmo enunciado
se suceden varios adver-
bios terminados en -mente
e modifican unha mesma
palabra, só se utiliza esta
terminación no último dos
adverbios enlazados:
Preguntou pausada e edu-
cadamente.
Cando unha preposición
figura despois dun adver-
bio, estamos ante unha
locución prepositiva (alén
de, cara a).
178
Adverbio, preposición e conxunción
1. Adverbio
O adverbio é unha categoría gramatical invariábel que expresa circunstancias
de lugar, de tempo, modo etc. relativas a unha acción, a unha calidade ou a un
estado.
Alén disto, o adverbio, tal e como acontece co adxectivo, presenta gradación.
Saímos rapidamente.
Saímos moi rapidamente.
Saímos rapidisimamente.
Saímos máis rapidamente ca ti.
Esta clase de palabra pode desempeñar dúas funcións sintácticas: núcleo dunha
frase adverbial e modificador dun verbo, dun adxectivo, doutro adverbio ou de
todo un enunciado.
Mariña chega hoxe de París.
Non quero as túas desculpas.
Parecía moi canso.
Vive moi lonxe da miña casa.
Obviamente iso é espantoso.
Por outra parte, denomínase locución adverbial a secuencia de dúas ou máis
palabras que funcionan como un adverbio: de verdade (preposición + substan-
tivo), a maiores (preposición + adxectivo), ás presas (preposición + adverbio)
etc.
1.1. Tipos de adverbios e de locucións adverbiais
Segundo o seu significado, os adverbios poden clasificarse en:
Adverbio Locución adverbial
aquí, alí, aí, atrás, fóra, en fronte, para atrás, por
De lugar
lonxe... cima…
agora, pasadomañá, axiña,
De tempo de antemán, de contado…
xa...
amodo, así, ben, devagar, ao chou, ao revés, ás pré-
De modo
felizmente… sas, de súpeto …
abondo, bastante, ben, máis, a miúdo, de máis, por com-
De cantidade
menos, só... pleto…
con certeza, de verdade, por
De afirmación abofé, certamente, si…
certo…
nada, non, nunca, de maneira ningunha, en
De negación
tampouco, xamais… absoluto, de xeito ningún…
quizais, posibelmente, se cadra, se callar, sen dú-
De dúbida
talvez… bida…
 Gramática
10
2. Preposición
A preposición constitúe unha categoría gramatical invariábel que enlaza
Como xa vimos, as prepo-
vocábulos ou grupos de vocábulos; así, pode unir, por exemplo, dous
sicións a, con, de, en e por
substantivos, un adxectivo e un verbo ou dous verbos entre si. poden contraer con outros
pronomes:
Estou a facer a miña torta de aniversario.
substantivo substantivo
Pola mañá, ás oito, estiven
co teu tío no banco falando
disto.
Resultoume fácil de conseguir.
adxectivo verbo

Fíxoo sen querer.

verbo verbo

A locución prepositiva é unha combinación de palabras que actúa como se

fose unha preposición e que se caracteriza por acabar en preposición.

Eis as principais preposicións e locucións prepositivas:

Preposicións Locucións prepositivas

a de por a partir de co fin de antes de
ante deica sen a pesar de en relación con debido a
até desde so a respecto de en vez de cabo de
baixo en sobre á diferenza de por causa de cara a
con entre tras canto a alén de grazas a
contra para

3. Conxunción
A conxunción defínese como unha categoría gramatical invariábel que liga
frases, cláusulas ou oracións.

O can e o gato son animais domésticos.

frase frase

María díxolle a Úrsula que logo viña.

cláusula cláusula

Construía un palacio se me tocase a lotaría.

oración oración

Esta clase de palabra pode estar constituída por unha forma simple ou pola
combinación de varios vocábulos, tamén chamada locución conxuntiva.

Na tabela seguinte recollemos as conxuncións e as locucións conxuntivas

máis frecuentes.

Conxuncións Locucións conxuntivas

e, mais, nin, mais, porén, senón, ou, can- así como, e mais, con todo, non obstante, ben…ben, agás que, con
do, se, ca, como, coma, que, pois, por- que, excepto que, ben como, dado que, xa que, así que, en canto,
que, que, cando, mentres, así, conque, logo que, aínda que, a pesar de que, de aí que, para que, por que,
daquela, entón... como se, de modo que...

179
10 Gramática
Actividades

1. Sinala os adverbios e as locucións adverbiais que encontres no diálogo e clasifícaos.

—Abofé que me apetece moito ir ao campamento! Lembra que pasadomañá temos que facer a
inscrición. Non quero deixar todo para o último día e andar ás presas, como sempre.
—Si, lembro. Talvez habería que avisar a Rosalía. E facelo axiña!
—Sen dúbida! Xa a chamo eu, que falo con ela a miúdo. Se cadra tamén se anima a súa irmá...
—De verdade? Oxalá! Cantas máis persoas, mellor! Ademais, tanto Rosalía como a irmá nunca
estiveron tanto tempo fóra de casa.
—Amodo!

2. Substitúe por un adverbio a expresión destacada en negra.

n En resumo, cómpre esforzármonos máis para atinxir mellores resultados.
n Vin de Polonia hai un día e con certeza foi a mellor viaxe da miña vida.
n Por romper as dúas pernas neste momento teño que me recuperar pouco a pouco.

n Debes mellorar a túa expresión escrita e, ao mesmo tempo, a túa caligrafía.

n En ningún momento che dixen iso.

3. Liga os adverbios da esquerda cos sinónimos da dereita.

logo decote
acotío despois
amodo seica
talvez devagar
só certamente
abofé unicamente

4. Completa os enunciados cos adverbios e coas locucións adverbiais e prepositivas embaixo.

amodo w alén de w ás veces w de súpeto w onte w tamén w despois de w de balde w arredor
n .................. iso, .................. son membros dunha asociación local.
n .................. penso que non acerto nos meus comentarios.
n Visitei a meus avós .................. á noite .................. cear.

n O colexio ten un muro .................. que non deixa ver a rúa.

n Entre a néboa apareceu .................. un coche que circulaba moi ..................

n Conseguimos unhas entradas para o concerto ..................

5. Preenche coas preposicións e coas locucións prepositivas pertinentes. Se for necesario, realiza con-
traccións.
n Vive .................. Brasil .................. hai vinte anos.
n Pasaba .................. ponte cando me dei conta de que me estaban a perseguir.

n O relato que ficou finalista escribímolo .................. os dous.

n Diríxete .................. saída sen ollar .................. atrás.

n O prazo para presentarmos a reclamación é .................. o 2 de maio.

6. Localiza nestes enunciados as preposicións e as conxuncións.

n Teo saíu para o mercado e chamou a Lucía.
n Chámame cando esteas só e sen nada que facer.
n Decidiron regresar á pousada porque non paraba de chover.

n Errou moitas veces, mais non llo tiveron en conta.

n Prefires ir de viaxe aos países nórdicos ou coñecer Moscovo?

180
 Expresión oral
10
Gústanche os animais?

1. Describe un dos animais deseñados embaixo. Con cal te identificas e por que?

2. Imaxina que es un animal (unha xirafa, un caranguexo ou un mosquito, por exemplo); relata como
transcorre o teu día a día. Podes tomar como exemplo este fragmento escrito por Marilar Alexandre.
Eu son Yacaré, o caimán. Non ando como outros fachendeando de ser o animal máis grande da illa ou
o máis fero. Para que? Ningún outro mide máis de dous metros, ninguén ten unha coiraza que poucos
dentes ou gadoupas serían capaces de atravesar. Porén, a meirande parte dos animais pouco teñen
que temer de min. Só como caracois, ameixas, caranguexos e outros bichocos que nadan descoida-
damente. Son un fidalgo tranquilo que pasa os seus días co corpo metido na auga pantanosa da foz
do río.
Marilar Aleixandre: Robinson contado polas alimarias.

3. En grupos de catro persoas, escollede un destes temas e procurade dous argumentos a favor e dous en
contra. Despois de analizar o tema proposto desde diferentes puntos de vista, decidide cal é o argu-
mento que representa a opinión do grupo.

Certos sectores sociais demandan a As persoas vexetarianas defenden que o ser

desaparición dos números circenses con
animais porque constitúen un exemplo de
explotación.
A pesar de que as touradas forman parte
da tradición dalgúns lugares, moitas
persoas consideran que nelas se torturan
os animais e, por tanto, exixen a súa
prohibición.
humano, para se alimentar, non ten por que
matar animais.
Os zoolóxicos comezan a aparecer no século xix
para achegar o mundo animal á xente das
cidades. Hoxe discútese a súa pertinencia dado
que existen outras maneiras de coñecer a fauna
máis respectuosas co medio.

4. Busca información a respecto de un destes animais fantásticos e realiza unha breve exposición oral na
aula.
o gatipedro w o unicornio w o dragón w o mostro do lago Ness
u Para realizares correctamente esta exposición, podes seguir estes pasos:
n Selecciona os datos que vas empregar.
n Organiza a información tentando responder a preguntas como:
Como é o animal? Parécese a algún outro? Onde vive? Por que é coñecido?
n Redixe un rascuño da túa presentación.

u Non te esquezas de indicar as túas fontes da información.

181
10 Ortografía
Uso de h. Uso de x e s
Uso de h
Escríbense con h-
haber, Hadrián, harmonía, Emprégase h:
harmónica, harpía, hedra,
Helena, helmo, Henrique,
n Nas palabras que comezan por haxio-, hecto-, heli-, hema-, hemero-, hemi-, hemo-,
herba, hindú, histeria, hendeca-, hepta-, hetero-, hexa-, hidro-, hiper-, hipno-, hipo-, homo- e outras.
home, hora, horta, hoxe e
haxiografía, hectómetro, heliporto, hematocrito, hemeroteca, hemisferio, hemo-
derivados.
loxía, hendecasílabo, heptacampión, heteroxéneo, hexágono, hidroavión, hipermer-
Gráfanse con h- cado, hipnose, hipotensa, homofobia...
intercalado
• Os termos compostos n Nos vocábulos iniciados por hor-, hosp- e hum- (salvo úmero).
e derivados doutros
que se escriben con horroroso, hospedaxe, humidade.
h–: desherdar < herdar, n No comezo e na fin dalgunhas interxeccións.
malhumor < humor...
• Os verbos anhelar, apre- ah, bah, boh, eh, ho, hurra, hum, oh.
hender, cohibir, exhibir,
n No final dalgúns nomes propios de orixe estranxeira.
exhortar, inhibir, prohibir
etc. e os seus deriva- Bach, Judith, Ruth.
dos.
• Palabras como adhe- n Nos verbos haber, habitar, herdar, homenaxear, honrar, hospedar, humillar e derivados.
sivo, coherencia, ex-
haustivo, filharmónica, Uso de x
inherente, vehemente,
vehículo etc. Escríbense con x:
bixutaría, cornixa, enxalzar, excelencia, exceso, experto (‘especialista’),
expiar (‘pagar unha culpa’), extensión, externo (‘exterior’), extremar
(‘levar ao extremo’), extremidade, extremismo, graxa, mixto (‘con mes-
tura’), xasmín etc.

Nos termos en que apa-

recen dous –x– intervo-
cálicos (o primeiro con
pronuncia /ks/ e o se-
gundo /∫/), o primeiro
–x– pode substituírse por
–s–:
exaxerar/esaxerar; exixir/
esixir; oxíxeno/osíxeno…
Uso de s
Gráfanse con s:
biscoito, escavar, escepticismo, escisión, escorrer, escrutinio, esculcar, escusa, es-
drúxula, esoterismo, espectáculo, esperto (‘acordado’), espiar (‘observar en se-
gredo’), espléndido, espontánea, espremer, estender, esterno (‘óso’), estragar, es-
tranxeiro, estraña, estratexia, estremar (‘delimitar un terreo’), lapis, mesquiño,
mesquita, misto (‘fósforo’) e outros.

182
 Ortografía
10
Actividades

1. Escolle a serie correcta.

a) Helena, ombro, hoxe, a) Esaxerar, ensalzar, extender, a) Harmonía, óso, inchar,

arpa estraño haber
b) Elena, hombro, oxe, b) Exaxerar, ensalzar, estender, b) Armonía, oso, hinchar,
arpa estraño haber
c) Helena, ombro, hoxe, c) Exaxerar, enxalzar, estender, c) Harmonía, oso, hinchar,
harpa estraño aber
d) Elena, ombro, oxe, har- d) Esaxerar, enxalzar, extender, d) Armonía, óso, inchar,
pa extraño aber

2. Selecciona o termo adecuado. 4. Escribe un enunciado con cada unha das se-
guintes palabras.
n Como morría coa calor decidiu comprar un
............................ (abano, habano) esperta/experta w espiar/expiar
n ...................... abaixo ...................... unha misto/mixto w sesta/sexta
corrente de auga subterránea. (ai, aí, hai).
5. Resolve esta cruzada.
n ............................ se consegues chegar á
túa hora! (a ver, haber) 1. Avión que se pousa sobre a auga. 2. Natural da
India. 3. Célula formada pola fusión de dúas célu-
n ................... de saber que os avións poden
las reprodutoras de sexo oposto. 4. Negar a liber-
voar sen unha das súas ................... (as,
ás, has) dade ou o permiso para realizar algo. 5. Calquera
planta de talo tenro. 6. Mamífero co lombo cuberto
n ...................... chova, ...................... de espiñas. 7. Roedor de rabo peludo e longo que
quente o sol, hoxe subiremos ao monte.
vive nos bosques. 8. Instrumento musical de vento
(hora, ora)
de pequeno tamaño. 9. Barra de metal acabada en
3. Completa con: punta que serve para pescar. 10. Instrumento mu-
sical de corda de forma triangular.
h ou ø
1
…adrián …achar …ola
…úmero …inflar …inchazón 2
…ectolitro …enrique ba…ía
…orfo …ucha ex…ibición 3

…oxe …eroe tru…án

…ermida vela…í …ermo 4

…ombro …óspede …endecasílabo 5 6

7
…arpía …irmandade ve…ículo
8 9

s ou x
10
e…cavar e…traer e…tranxeiro
lapi… o…í…eno …arampón
bi…utaría e…i…ir e…terno
e…cusa …ordo me…quita
e…trate…ia e…magar corni…a 6. Ditado.
gra…a e…pulsar ta...i Texto: Mutacións xenéticas
e...tender e…planada …eso
Autora: Fina Casalderrey
me…quiño tóra… bi…coito

183
10 Literatura
Xénero dramático (I): texto teatral
No xénero dramático cómpre atender tanto ao texto como á súa escenificación, xa que as pezas teatrais son
escritas (en prosa ou en verso) para seren representadas diante dun público.

Mentres o xénero lírico expresa o mundo interior e subxectivo, os xéneros narrativo e dramático tentan
representar o mundo exterior, obxectivo, aínda que de maneira distinta; o xénero narrativo faino por medio
da narración e da descrición e o xénero dramático a través da fala dos/das personaxes.

Así, no texto dramático, a voz narrativa é substituída polos/as personaxes, que falan entre si, contando a
historia directamente.

1. Texto teatral As didascalias acostuman figurar no inicio de cada

escena –sobre todo as máis longas– ou intercala-
O texto teatral vén conformado por dous elemen-
das nas falas dos personaxes.
tos ben diferenciados:
Escena II
O texto principal, que está constituído polas in-
n
(Os elementos escenográficos retroceden, a ac-
tervencións directas dos/das personaxes e que re- ción sucede só no interior da torre. No lado a
colle toda a información necesaria para que avan- Didascalia dereita está a mesa co banquete preparado e,
ce a trama. ao outro, no fondo, o forno. Don Cardo está xa
sentado á mesa. Sobre ela intúense infinidade
O texto principal pode tomar forma de: de viandas e unha botella grande de viño.)
• Diálogo, en que os/as personaxes falan entre si. DON CARDO: Don Oriol, sente, sente e coma.
Sen cerimonias.
• Monólogo, se un/unha personaxe fica en escena
DON ORIOL: Ai, isto é o paraíso. (Come a
a falar consigo mesmo/a. dúas mans.)
• Aparte, enunciado pronunciado por un/unha

Didascalia
DON CARDO: Hum… Hoxe é un día especial,
Texto principal

personaxe para ser ouvido unicamente polo pú-
blico.
A didascalia, indicación escénica dada polo dra-
n
maturgo ou dramaturga para a posta en escena da
peza; contén información relevante sobre aspec-
tos como espazo, tempo, movemento escénico,
iluminación, música, caracterización e actitude
dos personaxes etc.
don Oriol, non todos os días se inaugura un
castelo…
DON ORIOL: Mágoa! (Bebe.)
DON CARDO: Por iso quería celebralo con este
banquete. O menú é equilibrado. Temos de pri-
meiro algo lixeiro: paspallás, perdices, lebre e
coello. E de segundo, para compensar tanta
lixeireza inicial, carneiro, corzo e xabaril.
Inacio: Fábula galénica.

2. Estrutura do texto teatral

Estrutura externa Estrutura interna
Escena, cadro ou lance. Trátase dun episodio breve de-
n Exposición. Nesta parte introdúcense os personaxes e
n

terminado pola entrada ou saída dun personaxe. a acción.

Acto. É unha agrupación de escenas que se desenvol-
n
Conflito. É a sucesión de acontecementos que confor-
n
ven nun mesmo espazo.
man a acción.
Moitas pezas divídense en tres actos, que se corres-
ponden respectivamente coa exposición, co conflito e Desenlace ou final da acción.
n
co desenlace da acción.

184
 Literatura
10
Actividades

1. En pares, lede o seguinte texto e, a seguir, imaxinade cal puido ser a situación que levou estes dous
personaxes aquí. Escribide un final para esta escena.

O reloxo da parede sinala as catro da tarde. Polo demais non hai cambios. HENRIQUE está sentado e
debruzado na mesa, como se durmise. É unha estampa de desesperación. Tras uns segundos entra o
inspector LODEIRO, co seu cartafol e bolígrafo.

LODEIRO: Boas tardes, señor Couselo.

HENRIQUE: (Erguendo a cabeza, con lentitude). Boas. Xa está aquí… (Espreguizándose). Falou con Luí-
sa? Como está?

LODEIRO: (Seco). Desculpe, señor Couselo, mais vou ser eu o que faga as preguntas agora.

HENRIQUE: Como queira.

Manuel Núñez Singala: Planificación estratéxica.

2. Este fragmento do dramaturgo Xesús Pisón está extraído de Caricias, unha peza en que non se recollen
as falas dos personaxes, só as súas accións en forma de didascalias. En parellas, sodes quen de facer
algo semellante escollendo entre os seguintes temas e personaxes?

El: (Percorre o cuarto coa vista) Temas Personaxes

Ela: (Contempla-se no espello)
El: (Pilla un livro)
Ela: (Tira as pestanas postizas)
El: (Acarícia o livro)
Ela: (Observa as olleiras)
El: (Pousa o livro)
Ela: (Desmaquilla-se)
Unha discusión familiar
O triunfo nunha carreira
de atletismo
Unha visita á clínica
veterinaria
Avoa, avó, neta e gato
Gañador/a, resto de
participantes, persoa que
entrega o premio
Cadela, hámster, serpe,
donos e donas das mas-
cotas

3. Organizádevos en pequenos grupos e transformade o relato embaixo nun breve texto teatral. Despois
representádeo para o resto da aula.
A historia da rapaza alegre

Unha rapaza non quería facer o que facía todo o mundo. Resultáballe aborrecido. Por iso sempre
saía pola porta recuando. Unha vez atropelou o avó e sentiuno tanto que desistiu de camiñar para
atrás.

Mais agora, cando alguén lle dicía “Bo día!”, a rapaza respondía “Que vaia mellor!”. E cando alguén
lle desexaba “Bo proveito!”, ela dicía: “Boa viaxe!”. E cando alguén tiña que esbirrar exclamaba
“Benvido!”. E cando por un descoido lle pisaba o pé a alguén desculpábase con “Felices Pascuas!”.
Moita xente enfadábase, así que o deixou de facer.

Desde aquela, sentaba na mesa á hora de xantar e puña o prato nunha cadeira. Nunha festa familiar,
as tías e os tíos puxéronse furiosos ao vela. Mais a quen lle facía dano? A rapaza non lles facía caso ás
tías e aos tíos. Agora sempre comía así e mesmo lle parecía moi cómodo.

Ursula Wölfel: 29 historias disparatadas.

185
10 Lingua e sociedade
Preconceptos lingüísticos

É vostede o director A mi hijo le duele

Non, son eu. mucho la barriga. Desde
da sucursal? cando ten
Papá, dóeme
moito molestias?
a barriga.

Where is the E agora que lle digo eu?

cathedral, please?
Que si, ¡Hola,
Antón, Sandra! Perdona, no
que vou En un entiendo bien
recoller el inglés.
momentito
a nena voy a
ás seis. buscarte.
Pásama. ¿Puedes
hablar más
despacio?

As tres primeiras imaxes reflicten diferentes tipos de preconceptos. Cales? Redixe, coa axuda do dicionario,
unha definición de preconcepto.
Repara agora nos tres últimos deseños.
n Deseño 4. En que lingua falan o pai e o fillo? Por que o pai se dirixe á médica noutro idioma?
n Deseño 5. Por que a muller fala co fillo en galego e coa neta en español?
n Deseño 6. Que lingua cres que fala o rapaz? Por que pensas que lle fala á moza xaponesa noutra lingua? Cres que ela o

entende?
Que farías para evitar preconceptos lingüísticos como os retratados anteriormente?

186
 Rc
Reforzo de competencias
Antes de adoptar
n Considera que os cans e gatos poden vivir de 10 a 18 anos. Non adoptes un por impulso. Primeiro de
todo, asegúrate de que todos na familia estean de acordo con ter e coidar dunha mascota. Tamén é
importante verificar que ningunha persoa na familia sexa alérxica ou asmática.
n O coidado dos animais exixe tempo; hai que alimentalos, bañalos, levalos á clínica veterinaria,
adestralos, xogar con eles... Por tanto, non é recomendábel adoptar un cachorro se vai estar só máis
de 4 horas diarias. Por outra parte, tanto os cans como os gatos necesitan cariño e atención. Non
hai nada máis cruel que deixar un can ou gato só por períodos longos. Os animais mansos que se
manteñen en gaiolas, como os paxaros, hámsters e coellos, tamén necesitan pasar tempo fóra das
súas gaiolas.
n Non regales animais por sorpresa. O agasallo podería non ser benvido e terminar abandonado, pois
ter unha mascota é unha decisión moi persoal.
n Non permitas que as crianzas decidan ter unha mascota. Esta decisión debería partir dunha persoa
adulta e responsábel, con capacidade para determinar cal é a mascota ideal para a súa casa e a súa
familia.
n Se pensas escoller un animal de raza, non o escollas só pola súa aparencia; busca información
sobre o carácter e o comportamento das diversas razas e comproba se é compatíbel coa súa propia
personalidade.
n Considera adoptar animais adultos, xa que son máis tranquilos e moi fieis.
n Adopta nun albergue e salva dúas vidas: a do animal que adopta e a daquel que entra da rúa para
ocupar o seu lugar.
www.gatocan.com/AntesAdoptar.php LMS

1. Busca nun dicionario en liña as palabras embaixo. LDA

adoptar w mascota w adestralos w gaiolas w agasallo w compatíbel

2. Cales destes animais non son considerados mascotas? Por que? LAS
vaca w furón w rula w iguana w peixe w tigre

3. En pares, enumerade, partindo do texto e da vosa propia experiencia, as vantaxes e os inconvenientes

que presenta a adopción dun animal. LAS
4. En pequenos grupos, investigade sobre a orixe e as características dun destes animais autóctonos ga-
legos. LDAS
o can de palleiro w a galiña de Mos w o porco celta w a vaca cachena

5. Coa axuda do teu compañeiro ou compañeira, busca en internet a porcentaxe de mascotas en diferen-
tes países europeos e traslada os datos a un mapa de intensidade. LDASM
6. En grupo, elaborade un proxecto para crear unha asociación protectora de animais e expoñédeo oral-
mente co apoio dunha presentación de diapositivas. Lembrade indicar o tipo de animal ou animais que
queredes protexer, as actividades que ides programar e o lugar onde as desenvolveredes. LDASI
7. Escribe unha fábula protagonizada polo teu animal favorito. LAC

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

187
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Cal destas afirmacións sobre a lingua de signos é falsa?
As linguas de signos son Para signar son En ningún país do mundo se recoñece
diferentes en cada país. relevantes as mans e a cara. a oficialidade da lingua de signos.

2. A principal característica dunha crítica é...

a combinación da opinión persoal co o seu carácter a análise dos aspectos
coñecemento dun determinado tema. obxectivo. negativos dunha obra artística.

3. Localiza o par de vocábulos que non designe un animal e a súa cría.

ra-cágado boi-bacoriño ovella-año

4. Identifica o intruso en cada serie.

aquí, decote, deica mais, ca, coa si, até, cara a

5. Que grupo de palabras contén erros ortográficos?

helmo, graxa, escavar ombro, cornixa, estranxeiro hinchar, excusa, oxíxeno

6. Que elementos conforman a estrutura externa do texto teatral?

ambigú e entreacto escena e acto escena e didascalia

7. Cal destas definicións non responde á idea de preconcepto?

Concepto formado Opinión desfavorábel Opinión que se ten sobre
anticipadamente que non se basea en algo ou alguén descoñecido.
e sen fundamento. datos obxectivos.

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
apreciar e valorar a lingua de signos?
redixir unha crítica?
recoñecer o léxico básico relacionado cos animais da contorna?
identificar os adverbios, as preposicións e as conxuncións?
diferenciar as locucións adverbiais das locucións prepositivas?
describir oralmente un animal?
escribir correctamente palabras con h, s e x?
distinguir o texto principal das didascalias nunha peza dramática?
analizar as estruturas externa e interna dun texto teatral?
detectar un preconcepto lingüístico?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais ou escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

188
11
Unidade

Contidos
Lectura. “Bando” e “Esta miña urbe ten moitos defectos”
Expresión escrita. Haiku
Léxico. Árbores e plantas
Gramática. Texto e propiedades textuais
Expresión oral. Paseamos?
Ortografía. Grupos consonánticos
Literatura. Xénero dramático (II): representación teatral
Técnicas de traballo. Exposición oral
11 Lectura
O autor
Manuel María (Outeiro
de Rei, 1929 - A Coruña,
2004). Unha das obras
máis coñecidas deste
autor, integrante da cha-
mada “Escola da Tebra”,
é Terra Cha (1954).
En 1997 foi nomeado so-
cio de honra da Asocia-
ción de Escritores e Escri-
toras en Lingua Galega e
en 2003 ingresou na Real
Academia Galega.
Dedicóuselle o Día das
Letras Galegas de 2016.
190
Bando
Prohíbese, por orde da Alcaldía,
que medren porque si
as rosas do xardín municipal.
Desde agora as pombas teñen
5 que pedir licenza para voar.
Prohíbeselle á lúa
andar ceiba de noite polo ceo.
A lúa é unha tola que anda espida
dando mal exemplo ás nenas castas
10 e aos fillos de familia.
Pagarán trabucos os poetas.
Prohíbese soñar de 10 a 11.
Prohíbese tamén derramar bágoas.
Pódese chorar tan só cando hai sequía
15 para que non fiquen baldeiros os pantanos.
Un só se pode emocionar
os xoves e domingos
cando toca
a Banda do Concello no quiosco.
20 Están fóra de Lei
as estrelas, a Primavera,
as flores e os paxaros.
Dáse este bando tal e cal
para que se cumpra
25 de orde do Alcalde.
Firmado e rubricado.
Manuel María (1958):
Documentos personaes (Lugo: Celta).
 Lectura
11
Esta miña urbe ten moitos defectos
Esta miña urbe ten moitos defectos. O autor
Entre os seus mil ruídos, Fran Alonso (Vigo, 1963).
soa unha sirena. Escritor e xornalista, está
vinculado profesional-
E sei que faltan árbores.
mente con Edicións Xe-
5 E non hai parques longos, coma o tren. rais de Galicia. En 1991
E as xentes son estrañas entre si. gañou o premio Blanco
Amor coa novela Tráiler
Os paxaros marchan e, en 1998, o accésit do
porque non hai silencios apagados Premio Lazarillo de Lite-
ratura Infantil co poema-
e os edificios derrétenlles o voo.
rio xuvenil Cidades.
10 Pero eu quéroa porque Este autor, moi activo nas
é a cidade onde nacín. redes sociais, mantén o
blogue Cabrafanada (ca-
brafanadablog.blogspot.
Alonso, Fran (1998): com.es) e un domicilio vir-
Cidades (Vigo: Xerais). tual (www. franalonso.eu).

191
11 Lectura
Actividades

1. Procura nos textos os termos que se corresponden coas seguintes definicións.

n Permiso ou consentimento para a realización dunha actividade.
n Imposto, tributo.
n Cavidade natural ou artificial destinada a reter unha gran cantidade de auga.
n Mandato ou decreto da autoridade, xeralmente municipal.
n Facer unha marca ou unha sinatura nun documento.
n Cidade grande e con moita poboación.
n Bucina utilizada por diferentes vehículos para emitir sinais.

2. Relaciona cada un destes vocábulos co seu antónimo.

medren deshonestas
castas acendidos
baldeiros coñecidas
fóra mingüen
defectos dentro
estrañas cheos
apagados virtudes

3. Cal é o tema de cada composición? Teñen algún elemento en común?

4. Por que o primeiro poema se titula “Bando”? Propón un título alternativo para el e para o texto de Fran
Alonso.

5. Como está estruturado cada un dos textos? Xustifica a túa resposta.

6. Analiza os recursos estilísticos presentes nos seguintes versos.

A lúa é unha tola que anda espida. Pagarán trabucos os poetas.

E sei que faltan árbores. Os paxaros marchan
E non hai parques longos, coma o tren. porque non hai silencios apagados
E as xentes son estrañas entre si. e os edificios derrétenlles o voo.

7. Estes poemas teñen rima? E un esquema métrico fixo? Cal é, entón, a súa clasificación métrica?

8. O poema “Bando” recolle un conxunto de accións prohibidas nunha localidade. Crea un poema que
presente o que sempre debería estar permitido.

9. Fran Alonso escribe sobre os aspectos negativos da súa cidade, mais, mesmo así, recoñece sentir
afecto por ela. Compón un poema que recolla os defectos e as virtudes do teu lugar de nacemento.

10. En pequenos grupos, realizade unha presentación oral sobre o voso lugar de residencia. Achegade da-
tos sobre a vida cotiá e pensade tamén nos aspectos que poderían mellorarse para facer máis doada
a vida da súa poboación.

192
 Expresión escrita
11
Haiku sms
O haiku constitúe unha forma poética breve de orixe xaponesa; cons- aínd
ta, xeralmente, de tres versos de cinco, sete e cinco sílabas, aínda que t levo
hoxe se escriben haikus con métrica variada. n pel

Segundo Matsuo Basho–, considerado un dos grandes mestres do Falarlles castelán aos turistas
haiku, este tipo de composición “é simplemente o que está suceden- É coma esconderlles
do neste lugar, neste momento”. a Catedral de Santiago
cambiándolla pola de Burgos.
As características máis destacadas do haiku son estas:
Selección Galega
n Descrición de asuntos cotiáns ou relativos ao amor de Fútbol
V
ou á natureza. Tacón
Unha camelia Punta
Presenza de palabras que ade
Soa entre a soid
n

aluden ás estacións do ano as Tacón

Das follas so
e ás sensacións que estas O Leo: Hai cu.
cerdeira VII
evocan en nós. Haiku na
Predominio do substantivo e flor:
Cerdeira en ce No mar a lúa
pos murchos
n

do verbo en tempo presente. a primave ra na Deita os seus lam

plena de ne
v e. Onda tras onda
n Posíbel elisión dos sinais de
puntuación. Xoán Abeleira:
eu.
Santiago Fre
ire: Quince haikus de m
Martíngadas.

Actividades

1. Escolle un vocábulo de cada par e crea un haiku 3. En pares, elaborade un haiku inspirado na imaxe
con todos eles. embaixo.
luz/sombra rir/chorar
cumio/val falar/calar
2. Serías capaz de compor un haiku dedicado a un
destes catro elementos?
Un deporte Unha mochila
A néboa Un cepillo de dentes

193
11 Léxico
Árbores e plantas

Actividades

1. Coloca o nome da árbore á cal pertence cada 3. Sinala a árbore ou arbusto que produce estes
folla. froitos.
aciñeira amieiro bidueiro bieiteiro améndoa abelá amorodo
carballo castiñeiro faia oliveira castaña noz oliva
piñeiro salgueiro sobreira teixo
4. Une cada planta aromática co prato en que se
2. Liga cada árbore froiteira coa súa froita. adoita empregar.

ameixeira guinda anís callos

cerdeira marmelo
azafrán castañas cocidas
figueira laranxa
guindeira cereixa canela pasta
laranxeira mazá comiño arroz
limoeiro manga
loureiro chulas
maceira figo
mangueira ameixa manxerico orellas
marmeleiro pexego ourego cordeiro asado
nespereira limón
pirixel pizza
pereira pera
pexegueiro níspero romeu peixe en mollo verde

194
 Léxico
11

5. Procura no dicionario os significados das pala- 6. Escribe debaixo de cada flor o nome que corres-
bras embaixo e redixe un enunciado con cada ponda.
unha delas. caravel rosa hortensia pensamento
agromar crecer debullar camelia crisantemo dalia margarida
rebentar sementar xermolar xasmín gladíolo chorima violeta
xirasol chuchamel papoula

195
11 Gramática
Texto e propiedades textuais
1. Texto
O texto debe atender
ás normas ortográficas O texto é unha unidade comunicativa complexa producida intencionadamente
e morfosintácticas do por un/unha emisor/a nunha situación concreta.
idioma e aos códigos
non lingüísticos (xestos, Alén disto, o texto, oral ou escrito, debe ser correcto e autónomo do punto de
posturas e movementos
vista lingüístico e ter un significado completo.
corporais, entoación
etc.). Para un enunciado ser considerado un texto, debe cumprir tres propiedades: ade-
cuación, coherencia e cohesión.

2. Propiedades textuais
2.1. Adecuación
A adecuación é a adaptación do texto á situación comunicativa concreta en que se emite. Por tanto, cómpre
ter en conta factores como:
A intención comunicativa do/da emisor/a. O texto é adecuado se fica claro o seu propósito: informar, con-
n

vencer, preguntar, entreter, suxerir…

A relación existente entre os/as interlocuto-

n

res/as, que debe determinar a escolla do rexis-

tro lingüístico e das fórmulas de tratamento
O Eco da Ribeira
Noticias da Ribeira Sacra – Publicación semanal – Febreiro

empregadas no texto.
Come, ho! g rexistro informal
Sober: actividades polo Día de Rosalía
O venres 27 de febrei- do vídeo “Eu son Ro-
Como vostedes saberán, a situación é crítica. g
ro, ás 17.30 horas, na salía”. Farán tamén
rexistro formal Biblioteca Municipal unha lectura pública
do Concello de So- da obra desta escrito-
A canle da mensaxe. Se a canle é escrita, hai
n ber, as “Merendas con ra e agasallarán cunha
Contos” da Biblioteca flor a todas as persoas
que atender á presentación formal do texto: únense a esta celebra- que participaren da
aspectos tipográficos (tipo de letra, formas de ción coa gravación actividade.
destaque como a itálica ou a negra...), estrutura
externa (marxes, espazos, columnas…) etc.

196

2.2. Coherencia
Podemos definir a coherencia como a conexión en-
tre os elementos que compoñen o texto.
A coherencia baséase nos seguintes aspectos:
n O mantemento dun tema ao longo do texto para
preservar a unidade de sentido.
n A progresión temática; deben introducirse datos
n
novos á medida que o texto avanza.
n A ordenación lóxica dos enunciados que integran
o texto.
n A ausencia de contradición entre as diferentes in-
formacións fornecidas no texto.
n A existencia dun saber compartillado, do coñe-
cemento dunha realidade común a emisor/a e
destinatario/a.
Marmelada de arando
Ingredientes: un kg de arandos, un kg de azucre,
unha mazá, un limón.
n
Pór os arandos nunha pota con 150 cc de auga xunto
cunha mazá sem pelar e co carozo intacto. Cócense
en cinco minutos.
Tritúranse os arandos e a mazá co batedor e pásanse
por un coador. Póñense nunha pota e engádense o
azucre e o zume de limón. Cócese a lume lento durante
vinte e cinco minutos, remexendo a miúdo.
A marmelada envásase em botes de vidro previamente
escaldados. Déixanse arrefriar, sécanse ben e etiqué-
tanse.
Núria Duran e Montserrat Roig: Marmeladas caseiras
n
2.3. Cohesión
A cohesión é a dependencia gramatical que mante-
ñen entre si os elementos que compoñen un texto.
A seguir, indicamos os recursos que garanten a cohe-
sión textual:
n A reiteración de certas palabras e a substitución
de determinados vocábulos por sinónimos, hipe-
rónimos etc.
A muiñeira é unha danza folclórica galega de rit-
mo rápido. A súa orixe non está clara, mais comun-
mente afírmase que este baile naceu nos muíños;
Gramática
11
as mulleres que traballaban alí tiñan que esperar
algún tempo a que o millo estivese a punto e baila-
ban para pasar o tempo.
Para algúns estudosos, a muiñeira é un baile de
asimilación recente, pois non existen documentos
escritos anteriores ao século XIX en que se faga
referencia a esta danza.
Wikipedia
A elipse ou eliminación de palabras ou expresións
mencionadas anteriormente.
Cris viñera da Costa da Morte cun fardel cheo de
algas, peixe e moita, moita auga salgada. Desa auga
que se evapora coas raiolas de sol deixando como
rastro un formigo saudoso. Desa. [Cris] Fuxía duns
pais autoritarios. De socato [Cris] sentírase roubada
do seu paraíso infantil, asaltado o seu peirao e mais
as súas maromas, onde inventaba barcos piratas. Así
e todo, un día [Cris] dixo adeus ás ondas con bran-
cos panos de adeuses e marchou a Compostela.
Rosa Aneiros: Eu de maior quero ser.
A deixe, isto é, a capacidade que posúen algúns
elementos lingüísticos para sinalar os seus refe-
rentes segundo o contexto.
Os amigos de Lorena teñen a casa máis preto da
de tía Marta e de tío Leandro que da súa [a casa
de Lorena]; ese é un dos motivos de que ela [Lo-
rena] pase tanto tempo alí [na casa de tía Marta
e tío Leandro]. Lorena reside no 4.º B dun antigo
edificio do centro histórico; alí [na casa de Lore-
na] non hai rapaces nin rapazas da súa idade.
Fina Casalderrey: O misterio do faro vello.
Os marcadores discursivos, palabras ou ex-
presións que ligan as diferentes partes do texto,
facilitando a comprensión por parte da persoa
destinataria.
Que facer en caso de avaría?
En primeiro lugar, se o teu móbil acaba de rom-
per, toma unha tila.
A seguir, achégate á túa tenda de telefonía móbil
máis próxima. Alí recollerán o teu móbil e enviara-
no ao servizo técnico.
Finalmente, o servizo técnico arranxarache o ter-
minal e, se este for irreparábel, enviarache un novo
ao teu domicilio.
www.mundo-r.com
197
11 Gramática
Actividades

1. Os textos embaixo carecen de coherencia. 2. Revisa a adecuación do seguinte texto e dá suxes-

Poderías explicar por que? tións para mellorala.
n Xa limpei o coche, ou sexa, xa limpei o
automóbil.
n No
Xornal MariñAO
Paleolítico as persoas adoitaban
refuxiarse do mal tempo en covas; alí
reuníanse varias familias á volta das
Espicha o veciño máis lonxevo de Cervo.
estufas. Na madrugada de onte pio mariñao polo seu A familia agradece
n Primeiro, tendín a roupa; a seguir, botei , estirou a bota Elpi- oficio de enterrador.A todas as mostras de
dio Maseda Pallas  , celebración do seu condolencia recibi-
o deterxente na cubeta e, finalmente,
o home máis vello aniversario congre- das e comunica que
acendín a lavadora. do concello cervense. gou un bo número de o próximo xoves ,
n Sobreviviron ao accidente seis dos seus Elpidio , que viña de persoas , mais xa nesa 15 de maio , terá lu-
cinco fillos. facer 101 anos o pasa- altura era evidente gar un funeral laico
do mes de abril , era que Elpidio , máis ve- no salón de actos da
n Aquilo que eu sei que ti sabes é moi im-
moi coñecido entre a llo que os camiños , asociación cultural
portante para aquilo que nós sabemos. veciñanza do munici- xa tiña un pé na cova. da vila.

3. Cohesiona este texto empregando recursos como a substitución de palabras, a elipse e a deixe.
As xoaniñas teñen un tamaño reducido; as xoaniñas adoitan medir entre 5 e 8 milímetros. Alén
diso, as xoaniñas teñen forma redondeada ou oval e adoitan ter manchas negras sobre un fondo
laranxa, amarelo ou vermello brillante. A cabeza, as patas e as antenas das xoaniñas teñen cor negra
e algunhas xoaniñas teñen pelo.

4. Enlaza cada marcador discursivo da columna esquerda co sinónimo correspondente na columna dereita.

en síntese canto a
ademais non obstante
por tanto en resumo
porén alén diso
en relación con en consecuencia

5. Introduce no seguinte texto os marcadores discursivos pertinentes.

por outra parte w primeiro de todo w a seguir w en conclusión

Para reactivarmos a economía local levaremos a

cabo dúas accións. ................................., manteremos un contacto
directo coas asociacións de comerciantes da cidade;
.............................................., reunirémonos asiduamente coas persoas
responsábeis destas asociacións.
..........................................., ofreceremos ao empresariado programas
de inserción laboral xestionados polo concello.
.................................., as medidas que estamos a presentar avogan
por un diálogo constante entre o comercio, a empresa
e a administración local.

198
 Expresión oral
11
Paseamos?

1. En grupo, construíde unha pequena historia que poida ter acontecido con estas paisaxes como pano
de fondo.

2. En grupos de catro, traede ás aulas unha mostra de varias follas de árbores ou plantas e presentádeas.
Podedes tomar como modelo a seguinte ficha:

Nome da persoa recolectora: Francisco Lousada

Data da recolla: 24 de outubro de 2016
Localidade: Bértoa (Carballo)
Nome científico: alnus glutinosa
Nome común: amieiro
Familia: betuláceas
Descrición da folla/planta (forma, cor, semente, flor, froito):

A folla do amieiro, que acostuma medir entre 4 e 10 cm de longo e 4 e 7 cm de ancho, é ova-

lada, de marxe serrada con terminación roma. Ten unha cor verde escura pola face e verde
clara no envés, onde aparecen uns pequenos pelos.
Uso: A folla fresca do amieiro serve para aliviar a dor de pés e para curar feridas, chagas e úlceras.
Alén diso, con estas follas adóitase facer ramallos para colocalos á porta da casa e impedir a
entrada de moscas e mosquitos.

3. En pares, preparade un diálogo entre dúas árbores nunha destas situacións:

Un raio fendeunas Unha familia de paxa- En breve unha compa- As árbores fabulan sobre
pola metade durante ros aniña nas pólas ñía madeireira vai talar o o que farían se tivesen
unha treboada. dunha das árbores. bosque onde viven. pés no canto de raíces.

199
11 Ortografía
Grupos consonánticos
1. Grupo consonántico
O encontro de varias consoantes dentro dunha mesma sílaba ou de dúas diferentes denomínase grupo con-
sonántico. Así, as palabras psicoloxía, actor, ximnasia, camións e hipnose conteñen os grupos consonánticos ps,
ct, mn, ns e pn, respectivamente.
Estas secuencias poden pronunciarse na mesma sílaba (bran-co, su-bli-me, pro-ble-ma) ou en sílabas diferentes
(ac-triz-, sub-li-ñar, sub-ro-gar).

2. Grupos bs, ds, rs e ns

Os grupos consonánticos bs, ds e rs pronúncianse na mesma sílaba en palabras como abstracto, substantivo,
adscribir, adscrición, perspectiva e superstición.
Por outra parte, os grafemas do grupo ns poden pronunciarse na mesma sílaba (avións, transparente) ou en síla-
bas diferentes (inserir, inseguranza).

3. Grupos cc e ct
Os grupos consonánticos cc e ct precedidos polas vogais a, e, o consérvanse na maior parte dos vocábulos
(abstracción, nocturno, afección, respecto, octosílabo).
Porén, despois de i e u adoita eliminarse a primeira consoante do grupo, agás nalgunhas palabras cultas.
ic/it uc/ut icc/ict ucc/uct
contradición delito ditado condutora construción adicción ficticio fricción constructo dúctil eructo
predición vítima introdución produto tradutora pictórico veredicto succionar liposucción

4. Grupos con l e r
Dependendo da época en que entraron no galego desde o latín, temos palabras con grupos consonánticos con l
(bl, cl, gl, pl, tl, fl) e vocábulos con grupos consonánticos con r (br, cr, dr, gr, pr, tr, fr).
bl cl gl pl tl fl
blusa bloque claro clima globo iglú pluma planta atlas atletismo flor floco
sublime público clase cloro gloria inglés esplendor plural atlántico tríatlon flagrancia influír
subliñar problema clave aclamar glosario glaciar explorar plasma atleta triatleta flanela reflexo

br cr dr gr pr tr fr
branco abrazar cravo recruta druída aldraxe graza gralla prato cumprir actriz fiestra fraco fraga
brando nobreza escravo crego cadro hidratar regra grou praza prebe canastra orquestra frauta frecha
palabra sabre incríbel crime cadril madrasta alegre vinagre aprobar preamar doutrina traxe chifrar friame

5. Grupos gn, mn, nm, mm e nn

Outros grupos consonánticos están constituídos por nasais, como é o caso de gn (gnomo, digno, repugnar, prog-
nosticar), mn (alumnado, columna, himno, ximnasta), nm (enmudecer, inmerso, inmigrante, inmune), mm (gamma, rím-
mel, súmmum) e nn (perenne, innato, enneágono, innovador).

6. Grupos pc, pn, ps e pt

Os grupos consonánticos pc, pn, ps e pt pronúncianse en sílabas separadas en termos como adopción, adoptar,
corrupción, corrupto, hipnose, pneumático, elipse, elíptico, concepto, optativo, rapto…

200
 Ortografía
11
Actividades

1. Completa con l ou r.
ac...arar décat...on f...úor pálpeb...a ref...án
ac...óbata dig...osia f...eixo ped...a reg...a
at...ética dob...e g...adiador p...aneta sop...ar
b...indar filt...o g...ella p...antar t...ebón
c...áter f...ora mob...e p...aga xad...ez
2. Escolle a opción correcta nos seguintes pares de palabras.
traspasar – transpasar trasladar – transladar transtornar – trastornar ditongo – diptongo
septembro – setembro sétimo – séptimo imigrante – inmigrante eneasílabo – enneasílabo
comigo – conmigo pronóstico – prognóstico trasvasar – transvasar setentrional – septentrional
himno – hino sicoloxía – psicoloxía repunante – repugnante apertar – apretar
substantivo – sustantivo ximnasia – xinnasia onívoro – omnívoro óptico – ótico

3. Completa con c, cc, ct ou t.

di...ado eru...tar veredi...o tradu...ora olfa...o
di...ionario adi...ión deli...o corre...ión obxe...o
produ...o dú...il descri...ión vi...oria se...arismo
reda...or reda...ión respe...o instru...ión constru...ora
fi...ión su...ionar reprodu...or exa...o ví...ima

4. Reconstrúe os vocábulos que perderon os grupos consonánticos e lígaos coas definicións correspon-
dentes.
o...igar Que nunca foi vencido.
...arinete Persoa que está baixo o poder dun rei ou dunha raíña.
invi...o Facer que alguén realice algo contra a súa vontade
adxe...ivo Operación matemática que consiste en restar unha cantidade a outra.
...eudónimo Instrumento musical de vento con palleta e tubo en campá.
sú...ito Expulsión violenta de materias incandescentes por un volcán.
eru...ión Categoría gramatical que expresa calidades atribuídas a obxectos.
corru...ión Acción e efecto de corromper ou corromperse física ou moralmente.
subtra...ión Espírito ou ser fabuloso con figura de anano.
...omo Nome ficticio con que un autor ou unha autora pode asinar a súa obra.

W S Y E Q L P G T Z S J F T T
5. Localiza nesta sopa de letras os seguintes termos.
G N R C T G T I P A V P L W G
T S Y L J M V A B I N I O N O
abdome globo regra exipcia eclipse J O Z I Q L T D A C F C T R M
ábsida pictograma viaduto flotador cripta W V M P X K O D M P J T A S W
C K R S L M U C L I D O D I P
6. Ditado X R M E E T E R Z X M G O Y B
U W I Z O Z Z G M E G R R Q R
Texto: elaboración propia
N P U P Z F L S V G W A H C E
K W N W T O W A W F S M I Z G
Z S R D B A B L M P S A M X R
U O D O Q D M A D I S B Á N A

201
11 Literatura
Xénero dramático (II): representación teatral
1. Espectáculo e
representación teatral
O teatro é un longo e complexo proceso
que abrangue tres fases:
n A escrita do texto por parte do/da
dramaturgo/a.
n A creación do espectáculo, da man do/da
director/a.
n A representación do espectáculo perante
o público por parte do elenco, composto
por actores e actrices que dotan de vida
o texto.
Tanto na configuración do espectáculo como
na representación teatral, alén da dirección
e do elenco, interveñen outros elementos,
como a escenografía, a iluminación, a músi-
ca, o vestiario, a maquillaxe e a figuración.
202
2. Partes do teatro
O teatro, entendido como espazo físico, está constituído por:
n Escenario ou palco, lugar destinado á representación tea-
tral. A parte de diante do escenario é o proscenio e a parte
de atrás denomínase fondo do escenario.
n Bastidores, espazos laterais do escenario ocultos ao pú-
blico.
n Decorado, serie de elementos (mobiliario, biombos, telóns
pintados etc.) que serven para ambientar unha escena.
n Atrezzo, conxunto de obxectos presentes en escena.
n Telón ou pano, lenzo que se coloca no proscenio e que pode
subir e baixar (ou abrirse e fecharse), marcando o inicio e a
fin da peza.
n Telón de fondo ou pano de fondo, que cobre a parede do
fondo do escenario.
n Patio de butacas, espazo onde se colocan os asentos para
o público.
 Literatura
11
Actividades

1. Relaciona unha palabra da columna esquerda co correspondente sinónimo da columna dereita.

Decorado Pano
Indumentaria Luminotecnia
Escena Lance
Elenco Vestiario
Iluminación Escenografía
Telón Reparto

2. Imaxina que tes que dirixir a escena embaixo. Con que elementos (escenográficos, luminotécnicos,
sonoros etc.) a ambientarías e que indicacións darías ao elenco?
Móvense as ondas feitas de tea e Chispi achégase á borda. Escóitase o vento, un vento forte.
CHISPI: Aiiii! Que fermoso é o mar! Vai un chisco de frío. Se polo menos puidésemos baixar aos camaro-
tes, de seguro que se ha estar moito máis quentiño alí. Olla! Que rapaza máis fermosa! E quen será?
Sae á cuberta Margarida, lixeiramente mareada. Cando sae o vento parece amainar e non zoa tan forte, e hai
máis luz.
MARGARIDA: Aaaai! Que mal me sinto! Aiiii! Coido que vou vomitar, ou non, si, vou… vou… vou…
Fai acenos de ir vomitar de cada vez, xirándose nunha dirección distinta. E cada vez, Chispi está diante e ten
que fuxir.
CHISPI: Oes, mociña, ten coidado que…
MARGARIDA: Aaaa…
CHISPI: Mociña, coidado!
MARGARIDA: Como que mociña? Quen cres que es? Como ousas falarme así? Eu son unha dama! Unha
verdadeira dama! Unha auténtica da… aaaag!
Margarida vomita na banda dándolle as costas ao público.
CHISPI: Pois serás toda unha dama… mais que noxo!
Breogán Riveiro: O afundimento do Tiránic.

3. Subliñade no seguinte texto teatral a información relevante para:

escenografía w iluminación w figuración w maquillaxe

(Ás portas do vello Hospital Real. Mentres, na Catedral van dar as sete de calquera tarde gris de inverno. Co-
rren os anos cincuenta. Un vello cano e malencarado, de verbo e maneiras pintorescas, razoa cunha monxa
resabida sobre as miserias da afamada clase médica. Un can media na controversia, ladrando e dándolle a
razón á do hábito, mentres un paisano enxoito e enfermizo, envolto nunha manta cuarteleira, obsérvao todo
con atención e agarda o desenlace do suceso. Presíntese ao fondo, na negrura, o vulto inmóbil dun outro
home recollido sobre si mesmo e tal que ausente)
Roberto Vidal Bolaño: Doentes.

4. En grupos, escribide a primeira escena dunha peza teatral baseada nun destes contos. A seguir,
representádea empregando os recursos que ofrece a vosa aula para creardes o decorado, o atrezzo e os
efectos sonoros.
Branca de Neve Hansel e Gretel Os tres porquiños O frautista de Hamelin

203
11 Técnicas de traballo
Exposición oral

da exposición 2. DEsenvolvemento da ex
1. Estrutura posición
constar das Para un adecuado de
ión oral debe se nvolvemento da
Unha exposic exposición oral convén
:
rtes:
segu inte s pa • Expor o tema de ma
neira organizada,
• S aúdo. be n pre se ntando os feito
os do gru- s por orde
se nta c ió n dos membr e da
cronolóxica, be n come
zando polos
• Pre van intervir
po, da orde en que aspectos fundamenta
is para de spois
n expor. de stacar os secundar
parte que va rvir te n
ios etc.
rs oa en inte • Relacionar entre si as
A primeira pe o tema difere ntes par-
ar o título e tes do traballo.
que mencion on tar?).
(que im os c
da exposición • Empregar un léxico ad
aptado ao pú-
sición.
es envo lvem ento da expo blico e ao tema abord
ado (por vece s
• D
tos principais será nece sario empre
es um o final dos aspec gar un rexistro
• R informal e noutros ca
nvolvido. sos haberá que
do tema de se recorrer a un rexistro
formal).
• Despedida.

3. Voz e linguaxe corporal visuais

4. Apoios
gramas
O uso da voz e do corpo son za d os con pro
llos rea li
sitivas
elementos ese nciais nunha boa Os traba ación de diapo ue
n t teñe n q
exposición oral; neste sentido,
cómpre: de pre se t, Impre ss etc.)
oin
• Falar alto e claro, nin moi rápido (Powerp
nin • lexíbe is
moi devagar. ser:
ct iv os • breve s
• atr a
• claros ante s
• Manter o contacto visual co aud a is • relev
itorio. • orixin a ex-
• Adoptar unha postura correcta; a p o io visual n io
debe ación d
u n nece sar
evitarse, por exemplo, falar coa
s • A utiliz fai que non sexa
mans nos petos. posición u ión.
g
levar un

Actividades

1. Escollede un destes temas e, en pequenos grupos, expoñédeo oralmente.

n Tendes que persuadir o voso auditorio para que merque un produto aparentemente inútil.
n Explicade como é o/a profesor/a ideal.
n Seres alieníxenas invaden o voso planeta; que fariades?
n O xenio da lámpada de Aladino concédevos tres desexos; cales serían?
n Describide o voso libro ou o voso filme predilecto.

2. Procura na Internet un capítulo do programa Ben falado (www.crtvg.es/tvg/programas/ben-falado) e

analiza se constitúe un bo exemplo de exposición oral.

204
 Rc
Reforzo de competencias
Árbores senlleiras de Galicia
Unha árbore senlleira é aquela que, polas súas características extraordinarias ou destacábeis,
é  considerada unha reliquia botánica, obxecto de respecto veciñal e con valor científico, cultural,
didáctico, paisaxístico ou ornamental. En Galiza aparecen no Catálogo galego de árbores senlleiras,
elaborado e regulado pola Xunta de Galicia desde o ano 2007 a través do Decreto 67/2007 do 22 de
marzo coa finalidade de protexer as ábores de riscos e ameazas e garantir a súa conservación.
En Galiza destacan os carballos, os castiñeiros, os teixos e as sobreiras como árbores autóctonas.
Tamén aparecen moitas especies ornamentais como as camelias, as sequoias ou os alciprestes.
Á hora de seleccionar os exemplares ou as formacións senlleiras estúdase a súa idade, a relevancia
cultural (criterios históricos e tradicionais), o valor estético (criterios estéticos e dendroméricos),
a  rareza (criterios biolóxicos e ecolóxicos) na súa situación ou na súa distribución (criterios de
situación) etc.
Algunhas das árbores máis salientábeis son un castiñeiro de máis de quiñentos anos en Baamonde
(Begonte, Lugo) cunha capela tallada no seu interior; o castiñeiro de Pumbariños ou de Rozavales
en Manzaneda (Ourense), que ten dous mil anos de idade e do cal se cre que foi plantado polos
romanos; o avó, o eucalipto azul que medra en Chavín (Viveiro, Lugo) desde hai máis de cen anos e
que, con 71,4 metros de altura e 10,5 metros de perímetro, é a árbore máis alta de Europa da súa
especie; a sobreira de Balboa (Arnois, A Estrada, Pontevedra), que é a árbore máis vella de Galiza e
que xa era coñecida en tempos dos Reis Católicos; e, por último, a oliveira do Paseo de Afonso XII de
Vigo (Pontevedra), símbolo da cidade e herdeira daquelas que deron a Vigo o sobrenome de cidade
olívica.
LMASC

1. Procura os seguintes termos nun dicionario en liña. LDA

senlleira w ornamental w autóctonas w reliquia

2. Identifica embaixo un sinónimo de cada un dos vocábulos da actividade anterior. LA

murchado/a patético/a pomposo/a orixinario/a culpabilidade

residencia anacrónico/a vestixio remuneración singular
decorativo/a eximio/a clarividente aracnofobia misoxinia

3. Atendendo ao terceiro parágrafo do texto, explica cales son as características que debe reunir unha
árbore para ser considerada senlleira. LA
4. Sitúa nun mapa de Galiza quince árbores senlleiras. MAS
5. Elabora unha gráfica que mostre a altura, o perímetro e a idade de todas as árbores citadas no artigo.
MDAS

6. En pares, elaborade un informe que recolla datos sobre a orixe, as características e o proceso de expan-
sión das árbores foráneas en territorio galego. LMDAS
7. En grupos, investigade cales son as maiores masas forestais do planeta e que medidas se están a tomar
para a súa conservación. LMDAS
8. Escribe un poema que reflicta os sentimentos que podería ter a árbore máis antiga da Terra. LC
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

205
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Que tema teñen en común os poemas “Bando” e “Esta miña urbe ten moitos defectos”?
a reciclaxe a cidade o lar

2. Cal destas características non se asocia ao haiku?

Carece de signos de Inclúe os nomes dos meses
Trata temas cotiáns.
puntuación. do ano ou dos días da semana.

3. Identifica a serie que contén unicamente nomes de árbores.

faia, bieiteiro, pexegueiro amieiro, chorima, xirasol teixo, xasmín, carballo

4. A adecuación é…
a capacidade dalgúns
elementos linguísticos para
sinalar os seus referentes
segundo o contexto.
a dependencia
a adaptación do texto á
gramatical que manteñen
situación comunicativa
entre si os elementos que
en que se emite.
compoñen un texto.

5. Sinala o grupo de palabras sen erros ortográficos.

construción, sétima, canastra flecha, himno, ditado introducción, prognóstico, comigo

6. O atrezzo pode definirse como…

a serie de elementos o pano ou lenzo que se o conxunto de elementos
que serve para coloca no proscenio e que presentes en escena.
ambientar unha escena. pode subir ou baixar.

7. Cal destes trazos característicos non é imprescindíbel nunha boa exposición oral?
Utilizar un apoio visual. Falar alto e claro. Relacionar entre si as partes do traballo.

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
detectar temas comúns en diferentes textos?
identificar as características fundamentais dun haiku?
nomear as principais especies de árbores e de flores?
distinguir as propiedades textuais?
revisar na miña produción escrita o cumprimento das propiedades textuais?
describir oralmente as árbores e as plantas da miña contorna?
escribir correctamente os grupos consonánticos?
diferenciar entre espectáculo e representación teatral?
recoñecer as diferentes partes dun teatro?
realizar adecuadamente unha exposición oral?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

206
12
Unidade

Contidos
Lectura. “De como Valentino Rufini e Âkil Pillabán dan
conta das súas historias”
Expresión escrita. Horóscopo
Léxico. Paisaxe rural e paisaxe urbana
Gramática. Texto descritivo e texto narrativo
Expresión oral. Prefires campo ou cidade?
Ortografía. Xuntos ou separados?
Literatura. Banda deseñada
Lingua e sociedade. Normalización na contorna
12 Lectura
5 Valentino: Tamén eu vou de regreso
10
O autor 15 Âkil: Daquela sodes unha caca de
Roberto Salgueiro (Ca-
racas-Venezuela, 1966).
Director da Aula de Tea-
tro da Universidade de
Santiago de Composte-
la desde 1990, os seus
20
traballos como autor e
director presentáronse
en países como Portu-
gal, Francia, Alemaña,
Bélxica, Países Baixos,
Noruega, Marrocos, Por-
to Rico e Estados Unidos.
Ten gañado destacados
25 Âkil: Ademais de poeta sodes xordo.
premios teatrais como o
Abrente e o Álvaro Cun-
queiro.
30
35
208
De como Valentino Rufini e Âkil Pillabán
dan conta das súas historias
Valentino: E pódese saber que fas
aquí?
Âkil: Ía de camiño a Milán, mais a
miña ama deixoume abandonado.
a Milán, mais o meu criado mar-
choume cos cartos.
Âkil: E a que viñestes a Venecia?
Valentino: Vin a Venecia coa intención
de publicar un libro. Eu son poeta,
sabes? Un dos mellores poetas de
Italia.
Âkil: E publicáronvos o libro?
Valentino: (Amolado). Non.
poeta.
Valentino: Que dis?
Âkil: Que se non vos publicaron o li-
bro é porque sodes unha caca de
poeta.
Valentino: Eu son un poeta magnífi-
co!
Âkil: Pois a ver, lédeme un poema.
Valentino: Como?
(Berrando e xesticulando). Que me
leades un poema, un poema, lé-de-
me-un-po-e-ma!!!
Valentino: Así que non acreditas que
sexa poeta. Moi ben, moi ben. (Abre
o baúl e vai tirando follas) Lereiche un
poema. Este, hmm, non, este, este,
non este, este, este, mellor este…
Âkil: (Achégase e colle unha folla). Este!
(Valentino quítalla da man. Âkil volve
onde estaba sentado e disponse a escoitar.
Valentino rasca a gorxa, adopta unha
postura digna de bardo, fai gorgolexos e
ponse a facer flexións).
Âkil: Mais que facedes?! 40
Valentino: (Erguendo a cabeza). Es-
toume preparando para ler.
Âkil: Pois lede dunha vez!
Valentino: (Deixa de facer as flexións.
Rasca a gorxa. Estala as cervicais. Está 45
moi nervioso). É un poema de amor.
Eu son un poeta do amor, o poeta
do amor, cántolle ao amor…
Âkil: Lede xa!!
(Valentino volve rascar a gorxa. E final- 50
mente recita, moi sobreactuado. Silencio.
Valentino fica orgulloso. De  súpeto,
Âkil bota a rir a gargalladas e Valentino
anóxase).
Âkil: Que poema! Ha, ha! E iso é un 55
poema?! Ha, ha. Non me estra-
ña que non vos queiran publicar
nada.
(Valentino fica desconcertado e afás-
tase a un curruncho do proscenio moi 60
enfadado. Mentres Âkil segue a rir ás
gargalladas e, finalmente, Valentino
rompe a chorar a moco tendido. Sáenlle
chorros de bágoas polos ollos, que mo-
llan o público). 65
Âkil: (Secando). Non choredes máis!
(Valentino chora máis). O poema é
bonito. (Valentino para de chorar de
súpeto).
Valentino: Falas en serio? 70
Âkil: Falo. É un poema… é… bonito.
Valentino: Non me mentes?
Âkil: Âkil nunca mente.

Valentino: Xa o sabía. Non era necesario que mo
75 dixeses. (Senta no baúl). E dime, levabas moito
tempo servindo a túa ama?
Âkil: Non, Âkil levaba traballando para a señora dúas
semanas, nada máis. Antes estivo traballando na
construción do pazo dun marqués. Eu son alba-
80 nel, sabedes? Eu sei construír casas.
Valentino: (Sorprendido). E daquela que facías traba-
llando como criado?
Âkil: Ha, porque me botaron e quedei sen traballo.
Valentino: E por que non regresaches ao teu país?
85 Âkil: Porque alí non hai traballo.
Valentino: E por que traballaches como criado?
Âkil: Porque necesitaba traballo.
Valentino: E por que non traballaches como albanel
noutra casa?
90 Âkil: Porque non me daban traballo.
Valentino: E agora por que vas a Milán?
Âkil: Porque busco traballo.
Valentino: E…
Âkil: Porque quero traballo!
95 Valentino: (Á parte). Que teima con traballar… (A el).
E como pensas ir a Milán se non tes un can?
Âkil: Teño un plan.
Lectura
12
Valentino: Un plan? Cal?
Âkil: Achegádevos (Cóntallo á orella, moi rápido, apenas
un segundo). 100
Valentino: Como dis?
Âkil: Que vou coller o baúl da miña ama e vouno
colocar no medio do camiño por onde pasa a ca-
rruaxe que vai a Milán. E cando se deteña para
afastar o baúl, eu engánchome por debaixo da ca- 105
rruaxe e así viaxo sen pagar billete.
Valentino: Non.
Âkil: Si.
Valentino: Non.
Âkil: Si! Xa estou afeito a viaxar así. Desta maneira 110
os soldados non che preguntan de onde vés, a que
vés, por que vés e se che pica o cu.
Valentino: (Pensativo). Claro, a ti perséguente por-
que non tes papeis, porque estás ilegal aquí, en
Italia, non tes permiso para vivir no noso país 115
(Dío mirándoo de riba a baixo, desconfiado).
Âkil: Claro. Agora que quedei sen traballo os solda-
dos perséguenme. Se non teño traballo, non podo
quedar aquí en Italia, por iso busco traballo. E en
Milán hai traballo. 120
Salgueiro, Roberto (2009):
Valentino Rufini e Âkil Pillabán, de viaxe a Milán
(e van sen un can) (A Coruña: Baía Edicións).
209
12 Lectura
Actividades

1. Liga as palabras que aparecer a seguir co seu significado.

acreditas (l. 29) Parte do escenario próxima ao público.
bardo (l. 38) Ruído producido ao aspirar o ar.
gorgolexo (l. 38) Casa de gran tamaño vinculada coa nobreza.
proscenio (l. 60) Crer na veracidade de algo ou alguén.
pazo (l. 79) Poeta.

2. Procura un ou varios sinónimos para cada un destes termos.

n cartos (l. 7)
n amolado (l. 14)
n xesticulando (l. 26)
n curruncho (l. 60)
n teima (l. 95)
n pica (l. 112)

3. Ordena cronoloxicamente os seguintes acontecementos.

n Âkil argalla como ir até Milán.
n Âkil consola a Valentino.
n Valentino olla con desconfianza a Âkil.
n Valentino recita un poema.
n Âkil confesa cal é a súa profesión.
n Valentino gábase de ser un magnífico poeta.
n Âkil anima a Valentino a recitar.

4. Como describirías a actitude de Valentino e de Âkil? Selecciona desta listaxe tres adxectivos aplicá-
beis a cada personaxe.

simpático preguizoso inseguro testán lacazán larpeiro

paspán tímido decidido reflexivo independente traballador

5. En cantas partes é posíbel dividir o texto?

6. Despois de recitar o seu poema, Valentino rompe a chorar a moco tendido. Coñeces o significado des-
ta expresión? E o das expresións que aparecen a seguir?
n Cando a Candeloria chora medio inverno vai fóra.
n Chorar a fío.
n Chorar os sete chorares.
n Rir por non chorar.

7. Por que cres que Valentino olla a Âkil con desconfianza cara ao final da escena? Pensas que está xus-
tificado o seu receo?
8. Imaxina cal podería ser o poema que Valentino recita e escríbeo.
9. Continúa a obra contando que sucederá con Âkil e con Valentino no día seguinte.
10. A obra á cal pertence este fragmento narra a viaxe de dúas persoas que se coñecen accidentalmente e
que, casualmente, teñen un plan común de viaxe. Organiza o teu plan de viaxe soñado para este verán
explicando que destino escollerías, que cousas che gustaría facer alí, con quen preferirías ir etc.

210
 Expresión escrita
12
Horóscopo Saxit
ario Caprico
rnio
O horóscopo zodiacal é un texto preditivo Ac
o
resultante da adiviñación do futuro dunha rpi u

ar
o
persoa a partir da interpretación da po-

esc

io
sición dos planetas do sistema solar e
dos signos do zodíaco no momento
do seu nacemento.

Pisces
Libra

Aries
Virgo

Actividades

eo

uro
1. Realiza unha descrición dos princi- Ta
L

pais trazos característicos do signo

zodiacal do teu compañeiro ou compa-
Cánce
ñeira partindo do coñecemento que tes da r Xémini
súa personalidade.
u Podes tomar como exemplo o cadro embaixo.

Pisces
Profundamente soñadoras, as persoas nacidas baixo o signo de
Pisces adoitan vivir nun mundo de fantasía, fuxindo de horarios,
regras e rutinas. Son cariñosas, amábeis, tranquilas e moi sensí-
beis, mais, en situacións de conflito, poden mostrar mal carácter.
Aínda que son bastante tímidas, non teñen dificultades para facer
novas amizades. O seu punto fraco é a preguiza.
Elemento: auga. Flor: iris e lila. Metal: estaño.
Estación: Cor: verde, azul e Día afortunado:
inverno. violeta. quinta feira e
domingo.
Animal: peixe. Pedra: selenita, Número: 3 e 9.
zafiro e augamariña.

2. Imaxinade que sodes redactores/as da sección de horóscopos dun xornal. Escollede un elemento
(terra, auga, fogo ou ar) e escribide en grupo o horóscopo para hoxe dos signos do zodíaco asocia-
dos a este.
3. Existen horóscopos que non se basean nos signos zodiacais. Busca información sobre un destes
horóscopos e elabora un resumo sobre as súas características.

Horóscopo Horóscopo Horóscopo Horóscopo Horóscopo

chinés orisha exipcio celta xitano

211
12 Léxico
Paisaxe rural e paisaxe urbana

212
 Léxico
12
Actividades

1. Sitúa os seguintes vocábulos no deseño anterior. 4. Relaciona cada vocábulo coa definición ade-
cuada.
alpendre antena beirarrúa
cabozo semáforo cancela Terreo baixo e fértil, xeral-
Aba
mente á beira dun río.
curral eira estacionamento
espantallo estrada farol Terra de labor cercada e
Agra
garaxe galiñeiro horta situada preto da casa.

marquesiña palleiro paso de peóns Pequena elevación de

Braña
poxigo pozo rañaceos terreo, de pouca extensión.
caixa de sinal de tránsito Parte inferior dunha mon-
Chousa
correos taña.
Terreo moi húmido que
2. Emparella cada palabra co seu sinónimo.
Cómaro pode ser prado ou monte
baixo.
arrabalde arredores
bisbarra casal Terra de cultivo grande, divi-
cidade chafariz Rego dida en leiras que pertencen
congostra comarca a varios/as propietarios/as.
cruzamento corredoira Pequeno suco polo que co-
Veiga
estrume esgoto rre a auga.
fonte intersección
pía localidade 5. Encontra nesta sopa de letras oito vocábulos
poboación maseira relacionados coas paisaxes rural e urbana.
rueiro molime
sumidoiro urbe Z A F B S X Q A Z A R P R
O U W G B M Z Q S B V Z P
3. Repara na definición destes termos e, a seguir, R R J V I X Q C D X H A N
pon un exemplo con cada un deles. I H M O M O E Q B H S C G
E V Z R O T O N D A M O U
pobo: conxunto de concello: territorio I J L C P S B G X Q L P I
persoas que viven que está baixo a xu- V A A M S K K E K Y I C T
nun lugar determi- risdicción do alcalde O A T M V I A D U T O O U
nado. ou da alcaldesa. U Z R J M B T W C J F E Y
vila: poboación me- parroquia: territo- V R O A N Y X U J N U E P
nor que a cidade e rio que está baixo a S V P M E C A R R E I R O
maior que a aldea. orientación relixiosa I B O V I V O N A C Q R I
dun párroco. P S S T J V W P B I O U P

6. Une as dúas partes das seguintes frases feitas e explica o seu significado.

O falar por ferrados.

Ter ao rego.
Ser non ten cancelas.
Medir o vento a porta da vila.
Traer medio camiño andado.

213
12 Gramática
Texto descritivo e texto narrativo
1. A descrición
A descrición é a presentación dun ser vivo, dun
obxecto, dun lugar, dunha sensación ou dun senti-
mento a través das súas características.
Para describir correctamente, cómpre seguir estes
pasos:
n Observación do obxecto que imos describir. De-
bemos captar o maior número de detalles empre-
gando os sentidos.
n Selección dos datos máis relevantes. Non poden
facer parte dunha descrición todos os pormenores
que observamos.
n Ordenación dos datos. Debemos presentalos de
forma organizada, polo que precisamos dun crite-
rio de ordenación:
• De esquerda a dereita; de enriba a embaixo;
de dentro a fóra...
• Do concreto ao xeral ou ao contrario.
• Do esencial ao secundario ou ao revés.

1.1. Tipos de descrición segundo a intención comunicativa do/da emisor/a

Segundo a intención comunicativa do/da emisor/a, recoñecemos dous tipos de descrición.

Descrición obxectiva Descrición subxectiva

n Realízase desde un punto de vista xeral. n Parte dun punto de vista persoal.
n Ofrece información clara e detallada. n Achega opinións, sentimentos e emocións que
provoca o obxecto descrito.
n Ten finalidade informativa. n Posúe unha finalidade estética.

n Presenta unha linguaxe denotativa (sentido literal): orde lóxica; n A súa linguaxe é connotativa (sentido figurado):
adxectivos especificativos; tecnicismos; claridade e precisión etc. orde libre; adxectivos explicativos; recursos estilís-
ticos (metáforas, comparacións) etc.
n Úsase fundamentalmente en textos científico-técnicos. n Está presente en textos literarios, publicitarios...

Toxo é o nome común que reciben as especies do xé-
nero Ulex; un xénero de arredor de 20 especies de ar-
bustos perennes da família Fabaceae, nativos da Euro-
pa occidental atlántica e do norte de África.
A especie máis espallada é o toxo arnal (Ulex europaeus),
que medra en sitios asollados e solos areentos, atinxindo
unha altura de 2 ou 3 metros. As flores, chamadas chori-
mas ou alecríns, teñen un forte recendo a coco.
Wikipedia
O cuarto estaba cheo de libros, diferentes
entre si no seu aspecto, aínda que se ase-
mellaban pola capa de po que os cubría,
que lembraba unha leve xeada de carbón.
Había varios volumes parecidos a táboas de
body board polo seu tamaño e que debían
de conter a colección encadernada de xor-
nais.
Jaureguizar: Corazón de chocolate.

1.2. Tipos de descrición segundo o obxecto descrito: descrición da persoa

Podemos distinguir catro tipos de descrición persoal:

n Prosopopea, que foca os trazos físicos. n Retrato e autorretrato, nos cales se combinan a
n Etopea, centrada nas características psicolóxi- prosopopea e a etopea.
cas. n Caricatura, en que se exaxeran os trazos físicos
ou psicolóxicos.
Margarethe Maria Sackmeier, coñecida como Gretchen, tiña catorce anos e ollos da cor dos croios do Danu-
bio, cabelos castaño cócker e un diminuto nariz recachado. Medía un metro e setenta centímetros e pesaba
sesenta e catro quilos e trescentos gramos.
Christine Nöstlinger: Unha historia familiar.

214
 Gramática
12
2. Narración
A narración é o relato oral ou escrito do que lle acontece a un/unha ou varios/as
Convén ter en conta
personaxes nun espazo e nun tempo determinados.
que un texto narrativo
pode conter textos des-
Son exemplos de narración os mitos, as lendas, os chistes, as anécdotas, os con-
critivos e diálogos.
tos, as fábulas, as novelas, as biografías, as noticias, as crónicas etc.

2.1. Características do texto narrativo

O texto narrativo estrutúrase en tres partes:
n Inicio ou introdución, o momento en que se pre-
sentan os personaxes, o lugar e o tempo.
n Nó ou desenvolvemento, en que se relatan os fei-
tos que lles ocorren aos/ás personaxes.
n Desenlace ou final, en que a historia chega ao seu
fin.
Alén disto, tamén contribúen á caracterización do
texto narrativo os seguintes trazos lingüísticos:
n Predominio da 1.ª e da 3.ª persoas gramaticais.
n Maior presenza de verbos que de substantivos e
adxectivos. Empréganse, nomeadamente, verbos
de acción en presente, copretérito e pretérito do
indicativo.
n Uso frecuente de marcadores do discurso, sobre
todo de tipo causal (por este motivo, xa que, por-
que...), consecutivo (así, por tanto, en consecuencia
etc.) e temporal (agora, hoxe, a seguir, despois, final-
mente...).

Miraxe
O outro dia: marca-
n podo: presente do
n

dor temporal O outro día, mentres me barbeaba, descubrín outra cara en min. E non indicativo
me: indicador de 1.ª
n
me era descoñecida. Asemellábase á dun veciño meu que non podo ver, Desde entón: mar-
n

persoa cador temporal

barbeaba: copreté-
n un home insoportábel con quen pelexo a cada paso. Desde entón, téño- por iso: marcador
n

rito do indicativo me aversión e ódiome; por iso xa non podo ficar só comigo mesmo. causal
descubrín: pretérito
n xa: marcador tem-
n

do indicativo Pere Calders poral

2.2. Modalidades do texto narrativo

Podemos distinguir dúas modalidades do texto narrativo:

n Estilo directo, que recolle literalmente expresións e pensamentos respectando a forma en que foron emitidos.

Na escrita, este estilo márcase con sinais gráficos como o trazo inicial, as aspas, os dous puntos ou a mu-
danza de liña.
A túa amiga confesou: 
g A túa amiga confesou: “Fun eu quen fixo desaparecer o cadro”.
—Fun eu quen fixo desaparecer o cadro.

n Estilo indirecto, en que a persoa emisora reproduce a mensaxe resumíndoa, interpretándoa ou seleccio-
nando determinadas partes.
A túa amiga confesou que fora ela quen fixera desaparecer o cadro.

Para pasar un enunciado de estilo directo a estilo indirecto, cómpre mudar os tempos verbais, os pronomes e
os adverbios de lugar e de tempo.
Entón díxenlle:
g Entón díxolle que o día anterior non lle comentara nada.
—Onte non me comentaches nada.

215
12 Gramática
Actividades

1. Describe brevemente estas realidades tentando responder ás cuestións embaixo:

Un animal Unha paisaxe O teu obxecto máis Un/unha cantante
doméstico coñecida prezado de moda
n Que tipo de animal é? n Onde se sitúa cada n Para que serve? n De onde é?
n Como é a súa morfoloxía? elemento? n Que forma e que tamaño n Como é o seu
n Que características n Que sensacións ten? aspecto físico? E a
permiten identificalo (ali- che transmite? n De que material está feito? súa personalidade?
mentación, reprodución, n Con que outro obxecto n Que tipo de músi-
hábitat)? podes comparalo? ca fai?

2. Identifica o tipo de descrición presente nestes textos.

Un videoxogo é un xogo electrónico no cal o xogador inte-
ractúa con imaxes enviadas a un dispositivo que as exibe,
xeralmente unha televisión ou un monitor.
Os sistemas electrónicos usados para xogar aos videoxo-
gos, coñecidos como plataformas, son, por exemplo, os
computadores ou as consolas. Os arcades e celulares son
tamén bos exemplos de plataformas.

3. En grupo, describe pormenorizadamente un destes procesos.

Enviar un correo electrónico w Limpar a casa w Elaborar unha receita
u Lembra empregar expresións do tipo en primeiro lugar, a seguir, alén diso, por último etc.

4. Atendendo á súa estrutura e aos seus trazos lingüísticos, explica se o seguinte texto é narrativo.
Capuchiña Vermella
Érase que se era unha meniña moi bonita á que chamaban Capuchiña Vermella. Un día, Capuchiña
decidiu visitar a súa avoa, que vivía no bosque.
Despois de camiñar un pouco encontrou un lobo:
“Ola”, dixo o lobo. “Para onde vas?”, preguntou o animal. “Vou ver a miña avoíña”, respondeu a cativa.
“Facemos unha carreira?”, desafiouna o lobo. “Ti vas por este camiño e eu vou por aquel”, dixo el.
Polo camiño, a meniña parou para apañar flores, mais o lobo correu a toda présa e nun instante che-
gou á casa da avoa.
O lobo bateu á porta. “Entre”, dixo a avoa de Capuchiña. Entón, o lobo deu un salto e enguliu a velliña!
O lobo vestiu axiña as roupas da avoa e deitouse na cama. Entre tanto, a Capuchiña Vermella chegou
á casa e bateu á porta.
“Entra”, dixo o lobo. “Avoíña, a túa voz está moi rouca”, falou a nena. A Capuchiña Vermella achegouse
á cama da avoa e o lobo agarrouna e... papouna! E como o lobo tiña o bandullo moi cheo, acabou por
adormecer. Nese momento entrou na casa un leñador que por alí pasaba, estrañado de ver a porta
aberta. Decatouse do que acontecera e púxose a pensar o que facer.
Decidiu atar unha corda ao rabo do lobo e puxou con toda a súa forza até o lobo ficar de cabeza para abaixo
e coa boca toda aberta. A avoa e a Capuchiña Vermella saíron pola boca do bicho... Estaban salvas!
“Marcha lonxe, lobo, marcha para nunca regresar!”, dixeran. E nunca se volveu saber máis nada do
lobo aquel...

5. En pequenos grupos, elaborade unha breve narración. Pode ser un conto de medo, unha historia de
amor, un relato fantástico... E non vos esquezades de pór un título!

6. Pídelle a un/unha familiar que che conte unha anécdota divertida da súa vida. Escóitaa con atención
e tenta reproducila por escrito.

216
 Expresión oral
12
Prefires campo ou cidade?
Actividades

1. Nas imaxes embaixo podes ver unha paisaxe fluvial e unha praza nunha cidade. Describe o que está a
acontecer nestes dous espazos.

2. Explica con que tipo de paisaxe(s) relacionas…

o cheiro a herba recén cortada w o sol de inverno w un son moi forte w a auga fría w o fume

3. Tomando como exemplo este texto tirado de O bosque animado, de Wenceslao Fernández Flórez, rea-
liza unha descrición dunha paisaxe que coñezas (unha praia onde adoites bañarte no verán, un monte
ao cal teñas subido, unha vila ou unha cidade que visites con frecuencia).
Un día chegaron uns homes á fraga de Cecebre, abriron un burato, chantaron un poste e aseguráro-
no calcando coios e terra ao seu arredor. Agancharon logo por el, prendéronlle varios fíos metálicos
e marcharon para continuar o tendido da liña.
As plantas que había ao redor do recente hóspede da fraga permaneceron durante varios días aca-
ñadas coa súa presenza, porque xa se dixo que a súa timidez é moi grande. Ao cabo, a que estaba
máis preto del, que era un piñeiro alto, alto, rexo e dereito, dixo:
—Plantaron unha nova árbore na fraga.
E a nova, propalada polas follas do eucalipto que rozaban o piñeiro, e polas do castiñeiro que roza-
ban o eucalipto, e polas do carballo que tocaban as do castiñeiro, e as do bido que se mesturaban
coas do carballo, espallouse por toda a espesura. Os toros máis elevados miraban por riba das
copas aos demais, e cando o vento separaba a fronde, os máis afastados asomábanse para mirar.
—Como é? Como é?
—Pois é –dixo o piñeiro– dunha especie moi rara. Ten o toro negro até máis dunha vara por riba da
terra, e despois parece dun branco cincento. Resulta moi lanzal.
—É moi lanzal, moi lanzal! –transmitiron unhas follas a outras.
—Os seus froitos –continuou o piñeiro reparando nos illadores– son brancos coma pedras de seixo
e máis lisos e máis brillantes que as follas do acivro.
Deixou que a nova chegase aos confíns da fraga e seguiu:
—As súas pólas son delgadísimas e tan longas que non podo ver onde rematan. Oito esténdense
cara a onde o sol nace e oito cara a onde o sol morre. Nin se torcen nin pingan, e é imposíbel dis-
tinguir nelas un nó, nin unha folla, nin un gromo. Penso que quizais non sexa esta a súa época de
agromar, mais non o sei. Nunca vin unha árbore semellante.

217
12 Ortografía
Xuntos ou separados?
Algúns vocábulos están formados por un único constituínte e outros por varios.

n Preposición + pronome interrogativo. Por que marchas tan axiña?

por que
n Preposición + pronome relativo. O camiño por que viñeches ten moitas pedras.
n Substantivo co significado de ‘motivo’ ou ‘razón’. Descoñezo o porqué da cuestión.
porqué
Vai precedido de artigo.
porque n Conxunción. Conteicho porque me pareceu boa idea.

se non n Conxunción + adverbio de negación. Se non vas ao cinema, chámame.

n Conxunción. Non son as dúas, senón as tres.
senón
n Preposición (‘excepto, agás’). Indica exclusión. Senón eu, todos compraron o libro.

Locución adverbial de cantidade co valor de

n Cobroume de máis.
de máis
‘demasiado’.
Pronome identificador que equivale a ‘restante’,
n Polo demais non quero voltar sobre iso.
demais
‘outros/as’. Os demais cativos ficaron na casa.

Locución conxuntiva condicional (‘se’).

n Con que pagues o que debes, está todo solucionado.

con que Preposición + pronome relativo/interrogativo.

n Esa é a brocha con que pintamos a parede.
Con que cartos vas pagar iso? Pregúntome con que
cartos vas pagar iso.
Conxunción (‘así que, por tanto’).
n Amañáronse as contas da comunidade, conque ago-
conque
ra ficaremos tranquilas.

Escríbense xuntos:
n Adverbios e conxuncións como acotío, abofé, adrede, amodo, apenas, arreo, dabondo, decontado (que), decote,
deseguida (que), devagar, disque, enseguida, talvez…
n Termos compostos do tipo gardamontes, parasoles, galego-portugués, paraugas…

Escríbense separados:
n Numerais do vinte ao cen –agás nas decenas (trinta,
corenta etc.)–: vinte e sete, cincuenta e nove, oitenta
e catro…
n Locucións adverbiais e conxuntivas: a carón, á parte,
con todo, de repente, de súpeto, en fronte, entre tanto, por
tanto, sobre todo …
n Voces compostas como ourizo cacho, máquina de
escribir, quinta feira, garda civil…

218
 Ortografía
12
Actividades

1. Escolle a opción correcta.

n Eu só quero comprar un novo computador; o ................... non ten présa.
n Tes a lingua moi solta. Non fales ................... porque xa te coñecemos. de máis/demais
n Nunca me importou o que pensan de min os ...................

n A aseguradora ................... traballa a nosa empresa non se fixo cargo do

sinistro. con que/conque

n A neveira estaba baleira, ................... tivemos que cear froita.

2. Completa os seguintes enunciados con por que, porque ou porqué.

n —....................... non me chamaches ao saíres do traballo? —....................... xa era tarde cando
acabou a reunión.
n Non explica nunca o ...................... das súas decisións.

n Non sei ...................... es tan teimudo. Ben me podías axudar.

n O asasinato do arquiduque de Austria foi o motivo ....................... se desencadeou a Primeira

Guerra Mundial.
n Dime ....................... te enfadaches con Ana.

3. Enche os espazos en branco con se non ou senón.

n ................... o vas comer, non o botes no prato.
n Cóntoche un segredo ................... llo dis a ninguén.

n A sopa non está fría, ................... quente.

n Se estudas moito, aprendes; ..................., non.

n ................... teu irmán, foron todos á festa.

4. Escolle a opción correcta.

tal vez talvez portanto por tanto en seguida enseguida

decote de cote á parte aparte decontino de contino

sobretodo sobre todo a penas apenas contodo con todo

5. Liga os termos da primeira columna cos da segunda para formares unha palabra composta (xunta ou
separada).
auga latas porco noite
abre –social peixe sapo
político– mar media costas
chucha meles garda teixo

6. Escribe os números con letras.

23 1002
104 57
41 89
258 35

7. Ditado.
Texto: elaboración propia.

219
12 Literatura
Banda deseñada
A banda deseñada é unha sucesión de cadriños que contan unha historia. Cada un dos cadriños mostra unha
parte da trama ou fai fincapé nun detalle en que debemos reparar.

A banda deseñada garda unha estreita relación co xénero narrativo, dado que ambos presentan voz narradora,
trama, personaxes, espazo e tempo. Porén, a banda deseñada non precisa de texto para a narración, pois os deseños
contan con clareza e expresividade suficientes como para que a trama teña sentido mesmo sen palabras.

1. Linguaxe da banda deseñada 1.1. Planos e encadres

Na linguaxe da banda deseñada podemos diferen- Os planos e os encadres da banda deseñada son
ciar os seguintes elementos: os planos e os encadres, similares aos da linguaxe cinematográfica.
os globos e as liñas cinéticas.

Tipos de planos

Primeiro plano
Plano medio
(personaxe moi
(personaxe desde a cintura)
de preto)

Plano xeral
Plano de detalle
(personaxe e espazo
(detalle destacado)
en que este se sitúa)

Plano americano Plano enteiro

(personaxe desde (personaxe de
os xeonllos) corpo enteiro)

Panorámica
(espazo da acción
e, por veces,
personaxes ao lonxe)

Tipos de encadres

Encadre normal
Encadre
(a acción sucede Encadre picado
contrapicado
á altura dos ollos (a imaxe é vista
(a imaxe é vista
do lector ou lec- desde enriba)
desde abaixo)
tora)

220
 Literatura
12
1.2. Globos
Os globos son un dos elementos máis característi-
cos da banda deseñada. Dentro deles pode inserir-
se un texto ou pequenos deseños que representan
o que están a dicir ou a pensar os personaxes.

Tamén pode aparecer texto fóra dos globos can-

do non se trata da intervención de ningunha
personaxe, senón de indicación xerais da voz
narradora. Alén diso, poden incluírse cartuchos,
isto é, cadriños que só teñen texto.

1.3. Liñas cinéticas

As liñas cinéticas son trazos que acompañan
un personaxe para representar un movemento.

Actividades

1. Reordena os seguintes cadriños co fin de que presenten unha secuencia lóxica.

Jacobo Fernández Serrano: Marcopola, a illa remeira 2: Os Piratas da Lúa.

2. Crea unha banda deseñada partindo dun destes argumentos.

Argumento 1 Argumento 2 Argumento 3 Argumento 4
Personaxes Os reis magos, Mulleres, Un ser extra- Rosa Parks, pasaxeiro e
Papá Noel e o homes, nenos, terrestre e un condutor do autobús
Apalpador nenas… crocodilo
Punto de Discusión Un asunto da O inesperado en- Rosa senta nun lugar
inicio da veciñanza contro de ambos reservado para persoas
acción de raza branca
Tempo O último Nadal Dentro de cen Hai douscentos 1 de decembro de 1955
anos trinta millóns de
anos
Espazo Calquera locali- Un edificio ou Algún lugar per- Montgomery, Alabama
dade galega varias casas dido de América (Estados Unidos)
próximas do sur

221
12 Lingua e sociedade
Normalización na contorna

A normalización lingüística é o proceso tendente a converter unha lingua no vehículo normal de

comunicación dunha comunidade. Supón a recuperación dun estatus de normalidade dunha determinada
lingua, é dicir, conseguir que os seus usos oral e escrito sexan naturais en calquera das situacións da vida
cotiá dos/das falantes.

1. Propoñémosche realizar un cuestionario a varias persoas que coñezas (familiares, compañeiros/as de curso,
profesorado, amigos/as, veciños/as) para saber se a lingua galega está normalizada na túa contorna.

Informante Idade

Lugar Data

1. Que lingua falas na casa? 6. En que lingua se dirixen a ti cando entras

galego español
outra
2. Que idioma empregas coas túas amizades?
galego español
outra
3. Cal é a lingua que se utiliza maioritariamente
no teu centro de ensino/lugar de traballo?
galego español
outra
4. Cal é o idioma máis usado nos rótulos e na
publicidade dos comercios da túa localidade?
galego español
outra
5. En que lingua adoitas expresarte cando
entras nunha tenda, cando vas ao centro de
saúde etc.?
galego español
nunha tenda, cando vas ao centro de saúde
etc.?
galego español
outra
7. En que idioma están escritos os xornais e
as revistas que acostumas ler?
galego español
outra
8. En que lingua les habitualmente?
galego español
galego e español por igual outra
9. Que idioma escoitas maioritariamente nos
programas de televisión que ves?
galego español
galego e español por igual outra
10. Que lingua empregas na mensaxes instan-
táneas, nas redes sociais…?

outra galego español

outra

2. Agora que sabes o que é a normalización lingüística, plasma os resultados dos teus inquéritos en varias
gráficas (familia, ámbito social, centro de ensino / lugar de traballo, medios de comunicación) e reflicte
sobre o grao de normalización da nosa lingua na actualidade.
3. Serías capaz de propor algunha medida para contribuír á normalización do galego na túa contorna?

222
 Rc
Reforzo de competencias
As megalópoles do mundo
O termo megalópole foi introducido polo xeógrafo Jean Gottmann na década de 1960. Fai referencia a
un continuo urbano de considerábel extensión (centos de quilómetros) orixinado como consecuencia do
crecemento dunha cidade até tomar contacto coa área de influencia doutra cidade e así sucesivamente.
Este crecemento prodúcese pola concentración de actividades e de poboación a expensas do espazo
circundante e vese favorecido polos novos medios de comunicación e de transporte.
Para ser considerada megalópole, a unión de varios centros urbanos debe contar cunha poboación que
supere os vinte millóns de habitantes. Estas grandes extensións urbanas son características dos países
desenvolvidos, particularmente dos Estados Unidos, de Xapón e de Europa Occidental.
Existen as seguintes megalópoles:
n Boswash: inclúe áreas metropolitanas como Boston, Baltimore, Filadelfia, Nova York e Washington.
Reúne unha poboación aproximada de 50 millóns de persoas.
n Chippitts: engloba as cidades de Chicago, Cleveland, Detroit e Pittsburg e alberga arredor de 25
millóns de habitantes.
n Sansan: localízase na costa oeste dos Estados Unidos, entre San Francisco e San Diego. A cidade de
Los Ángeles é o seu núcleo máis relevante.
n Tokaido: está constituída polas áreas metropolitanas de Tokio, Yokohama, Nagoya, Osaka e Kobe e
ten por volta de 45 millóns de habitantes.
n Londres-Leeds: situada no Reino Unido, inclúe ás cidades de Londres, Birmingham, Liverpool,
Manchester, Bradford e Leeds que, xuntas, reúnen máis de 30 millóns de habitantes
n Renana: esténdese ao longo do río Rin, na Alemaña e nos Países Baixos, entre as cidades de Stuttgart
e Ámsterdam. Nela destacan as áreas metropolitanas de Dusseldorf, Frankfurt e Mannheim. Ten,
aproximadamente, 33 millóns de habitantes.
www.lageografía.blogspot.com LMS

1. Coa axuda dun dicionario en rede, explica oralmente o significado das expresión embaixo. LDAS
área de influencia w a expensas de w países desenvolvidos w áreas metropolitanas

2. Procura a orixe da palabra megalópole e escribe tres vocábulos máis iniciados por mega-. LDA
3. A partir da información recollida no texto, indica a diferenza existente entre unha megalópole e unha
gran cidade. LAS
4. Prefires vivir nunha megalópole ou nunha poboación pequena? Enumera as vantaxes e desvantaxes
dunha e doutra opción. LAS
5. En pares, realizade a estatística das dez cidades máis poboadas do mundo. MDA
6. En grupo, imaxinade que formades parte da corporación municipal dunha das megalópoles menciona-
das no texto. Elaborade un plan para mellorar a calidade de vida da vosa localidade. LASI
7. Crea unha pequena banda deseñada en que se mostre como se desenvolve a vida cotiá nunha megaló-
pole. LASC
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

223
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Cal é o tema de “De como Valentino Rufini e Âkil Pillabán dan conta das súas historias”?
o encontro de dous a fuxida de Âkil a carreira literaria de
personaxes que van de viaxe. Valentino

2. Identifica o intruso en cada grupo de palabras.

virgo, xéminis, tauro acuario, piscis, cáncer leo, aries, capricornio

3. Como se denomina a poboación menor que a cidade e maior que a aldea?

pobo parroquia vila

4. Cales destas características está presente nun texto narrativo?

predominio de verbos presentación de trazos físicos e estrutura dividida en
psicolóxicos dun/dunha personaxe. inicio, nó e desenlace.

5. Sinala o enunciado correcto.

Senón me avisa a tempo, Non sei porqué me mentiu. Acabaron os exames, conque
terá que ir soa. agora poderemos descansar.

6. Que tipo de plano mostra un/unha personaxe desde a cintura?

plano medio plano picado plano americano

7. A normalización lingüística é...

o proceso tendente o proceso encamiñado a o proceso mediante o cal
a dotar unha lingua converter un idioma no vehículo de unha comunidade consegue
dunha normativa. expresión normal dunha comunidade. a oficialidade da súa lingua.

Autoavaliación de destrezas
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
identificar os trazos característicos dun texto teatral?
nomear os signos do zodíaco?
recoñecer o léxico relacionado coas paisaxes rural e urbana?
distinguir as características lingüísticas do texto narrativo e do texto
descritivo?
producir con corrección textos narrativos e descritivos?
describir oralmente unha paisaxe rural e unha paisaxe urbana?
escribir correctamente constituíntes xuntos ou separados?
analizar as características fundamentais da banda deseñada?
apreciar as dimensións estética e literaria da banda deseñada?
valorar o grao de normalización lingüística da miña contorna?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

224
 Lectura
12
Anexos

Contidos
Apéndice gramatical
Ficha de lectura
Parchís de verbos
Proxectos trimestrais
A1 Apéndice gramatical
Pronomes persoais tónicos Pronomes persoais átonos
Formas Formas
Número Persoa Pronomes persoais tónicos Número Persoa Pronomes persoais átonos
1.ª eu, min, comigo 1.ª me
Singular 2.ª ti, vostede, contigo Singular 2.ª te, che
3.ª el/ela, si, consigo 3.ª o/a, lo/la, no/na; lle
nós, nosoutros/nosoutras, 1.ª nos
1.ª
connosco Plural 2.ª vos
Plural vós, vosoutros/vosoutras, 3.ª os/as, los/las, nos/nas; lles
2.ª
vostedes, convosco
3.ª eles/elas, si, consigo Contraccións
me che lle nos vos lles
Contraccións
o mo cho llo nolo volo llelo
el ela eles elas a ma cha lla nola vola llela
de del dela deles delas os mos chos llos nolos volos llelos
en nel nela neles nelas as mas chas llas nolas volas llelas

Artigos definidos Artigos indefinidos

Formas Formas
Masculino Feminino Masculino Feminino
Singular o a Singular un unha
Plural os as Plural uns unhas

Contraccións Contraccións
o a os as un unha uns unhas
a ao á aos ás con cun cunha cuns cunhas
con co coa cos coas de dun dunha duns dunhas
de do da dos das en nun nunha nuns nunhas
en no na nos nas
por polo pola polos polas

Posesivos
Formas
Singular Plural
Número Persoa
Masculino Feminino Masculino Feminino
Singular 1.ª meu miña meus miñas
(un/unha 2.ª teu túa teus túas
posuidor/a) 3.ª seu súa seus súas
Plural 1.ª noso nosa nosos nosas
(varios/as 2.ª voso vosa vosos vosas
posuidores/as) 3.ª seu súa seus súas

2 - Anexos
 Apéndice gramatical
A1
Demostrativos
Formas
Demostrativos variábeis
Grao de Demostrativos
Singular Plural
distancia invariábeis
Masculino Feminino Masculino Feminino
Distancia curta este esta estes estas isto
Distancia media ese esa eses esas iso
Distancia longa aquel aquela aqueles aquelas aquilo

Contraccións
Demostrativos variábeis
Demostrativos
Preposición Singular Plural invariábeis
Masculino Feminino Masculino Feminino
deste desta destes destas disto
de dese desa deses desas diso
daquel daquela daqueles daquelas daquilo
neste nesta nestes nestas nisto
en nese nesa neses nesas niso
naquel naquela naqueles naquelas naquilo

Identificadores
Formas
certo/certa/certos/certas, determinado/determinada/determinados/
En xénero
Identificadores determinadas, mesmo/mesma/mesmos/mesmas, propio/propia/propios/propias,
e número
variábeis outro/outra/outros/outras
En número tal/tales
Identificadores invariábeis calquera, demais

Contraccións
outro outra outros outras
de doutro doutra doutros doutras
en noutro noutra noutros noutras

Cuantificadores
Formas
algún/algunha/algúns/algunhas, moito/moita/moitos/moitas, demasiado/
En xénero
demasiada/demasiados/demasiadas, ningún/ningunha/ningúns/ningunhas,
Cuantificadores e número
pouco/pouca/poucos/poucas, tanto/tanta/tantos/tantas, todo/toda/todos/todas
variábeis
En xénero varios/varias, ambos/ambas
En número bastante/bastantes
Cuantificadores invariábeis alguén, algo, ninguén, nada, cada, cadaquén

Anexos - 3
A1 Apéndice gramatical
Numerais, cardinais e ordinais
Formas
Numeración Numeral Numeración Numeral
arábiga Cardinal Ordinal arábiga Cardinal Ordinal
0 cero — 16 dezaseis décimo sexto/a/os/as
1 un/unha primeiro/a/os/as 17 dezasete décimo sétimo/a/os/as
2 dous/dúas segundo/a/os/as 18 dezaoito décimo oitavo/a/os/as
3 tres terceiro/a/os/as 19 dezanove décimo noveno/a/os/as,
décimo nono/a/os/as
4 catro cuarto/a/os/as 20 vinte vixésimo/a/os/as
5 cinco quinto/a/os/as 21 vinte e un/ vixésimo primeiro/a/os/as
unha
6 seis sexto/a/os/as 30 trinta trixésimo/a/os/as
7 sete sétimo/a/os/as 32 trinta e dous trixésimo segundo/a/os/as
8 oito oitavo/a/os/as 40 corenta cuadraxésimo/a/os/as
9 nove noveno/a/os/as, 50 cincuenta quincuaxésimo/a/os/as
nono/a/os/as
10 dez décimo/a/os/as 57 cincuenta e quincuaxésimo sétimo/a/
sete os/as
11 once undécimo/a/os/as, 60 sesenta sexaxésimo/a/os/as
décimo primeiro/a/os/as
12 doce duodécimo/a/os/as, 70 setenta septuaxésimo/a/os/as
décimo segundo/a/os/as
13 trece décimo terceiro/a/os/as 80 oitenta octoxésimo/a/os/as
14 catorce décimo cuarto/a/os/as 90 noventa nonaxésimo/a/os/as
15 quince décimo quinto/a/os/as 100 cen, cento centésimo/a/os/as

Relativos
Formas
Relativos variábeis
Relativos
Singular Plural invariábeis
Masculino Feminino Masculino Feminino
canto canta cantos cantas que, quen, cando,
cuxo cuxa cuxos cuxas como, onde
o cal a cal os cales as cales

Interrogativos e exclamativos
Formas
Interrogativos e exclamativos variábeis Interrogativos e
Singular Plural exclamativos
Masculino Feminino Masculino Feminino invariábeis
canto canta cantos cantas que, quen, cando,
cal cales como, onde

4 - Anexos
 Apéndice gramatical
A1
Modelos de conxugación
Verbos regulares

1.ª 2.ª 3.ª 1.ª 2.ª 3.ª

conxugación conxugación conxugación conxugación conxugación conxugación
Andar Bater Partir Andar Bater Partir
ando bato parto ande bata parta
andas bates partes andes batas partas
Presente

Presente
anda bate parte ande bata parta
andamos batemos partimos andemos batamos partamos
andades batedes partides andedes batades partades
andan baten parten anden batan partan

andaba batía partía andase batese partise

Pretérito imperfecto

Subxuntivo
andabas batías partías andases bateses partises
Copretérito

Pretérito
andaba batía partía andase batese partise
andabamos batiamos partiamos andásemos batésemos partísemos
andabades batiades partiades andásedes batésedes partísedes
andaban batían partían andasen batesen partisen

andei batín partín andar bater partir

andaches batiches partiches andares bateres partires
Pretérito

andou bateu partiu andar bater partir

Futuro

andamos batemos partimos andarmos batermos partirmos

andastes batestes partistes andardes baterdes partirdes
Indicativo

andaron bateron partiron andaren bateren partiren

andara batera partira anda bate parte

Pret. pluscuamperfecto

Impera-
andaras bateras partiras
Antepretérito

tivo andade batede partide

andara batera partira
Infinitivo persoal
andaramos bateramos partiramos
andarades baterades partirades andar bater partir
andaran bateran partiran andares bateres partires
andar bater partir
andarei baterei partirei
andarmos batermos partirmos
andarás baterás partirás
Formas infinitas

andardes baterdes partirdes

andará baterá partirá
Futuro

andaren bateren partiren

andaremos bateremos partiremos
andaredes bateredes partiredes Infinitivo non persoal
andarán baterán partirán
andar bater partir
andaría batería partiría
Xerundio
andarías baterías partirías
Pospretérito
Condicional

andaría batería partiría andando batendo partindo

andariamos bateriamos partiriamos
Participio
andariades bateriades partiriades
andarían baterían partirían andado batido partido

Anexos - 5
A1 Apéndice gramatical
Verbos irregulares

Caber Dar Dicir (1) Estar Facer (2) Haber

Presente caibo dou digo estou fago hei
cabes dás dis estás fas has
cabe dá di está fai ha, hai
cabemos damos dicimos estamos facemos habemos
cabedes dades dicides estades facedes habedes
caben dan din están fan han
Copretérito cabía daba dicía estaba facía había
cabías dabas dicías estabas facías habías
cabía daba dicía estaba facía había
cabiamos dabamos diciamos estabamos faciamos habiamos
cabiades dabades diciades estabades faciades habiades
cabían daban dicían estaban facían habían
Pretérito couben dei dixen estiven fixen houben
coubeches deches dixeches estiveches fixeches houbeches
coubo deu dixo estivo fixo houbo
coubemos demos dixemos estivemos fixemos houbemos
coubestes destes dixestes estivestes fixestes houbestes
Indicativo

couberon deron dixeron estiveron fixeron houberon

Antepretérito coubera dera dixera estivera fixera houbera
couberas deras dixeras estiveras fixeras houberas
coubera dera dixera estivera fixera houbera
couberamos deramos dixeramos estiveramos fixeramos houberamos
couberades derades dixerades estiverades fixerades houberades
couberan deran dixeran estiveran fixeran houberan
Futuro caberei darei direi estarei farei haberei
caberás darás dirás estarás farás haberás
caberá dará dirá estará fará haberá
caberemos daremos diremos estaremos faremos haberemos
caberedes daredes diredes estaredes faredes haberedes
caberán darán dirán estarán farán haberán
Pospretérito cabería daría diría estaría faría habería
caberías darías dirías estarías farías haberías
cabería daría diría estaría faría habería
caberiamos dariamos diriamos estariamos fariamos haberiamos
caberiades dariades diriades estariades fariades haberiades
caberían darían dirían estarían farían haberían

6 - Anexos
 Apéndice gramatical
A1

Caber Dar Dicir (1) Estar Facer (2) Haber

Presente caiba dea diga estea faga haxa
caibas deas digas esteas fagas haxas
caiba dea diga estea faga haxa
caibamos deamos digamos esteamos fagamos haxamos
caibades deades digades esteades fagades haxades
caiban dean digan estean fagan haxan
Pretérito coubese dese dixese estivese fixese houbese
Subxuntivo

coubeses deses dixeses estiveses fixeses houbeses

coubese dese dixese estivese fixese houbese
coubésemos désemos dixésemos estivésemos fixésemos houbésemos
coubésedes désedes dixésedes estivésedes fixésedes houbésedes
coubesen desen dixesen estivesen fixesen houbesen
Futuro couber der dixer estiver fixer houber
couberes deres dixeres estiveres fixeres houberes
couber der dixer estiver fixer houber
coubermos dermos dixermos estivermos fixermos houbermos
couberdes derdes dixerdes estiverdes fixerdes houberdes
couberen deren dixeren estiveren fixeren houberen

cabe dá di está fai —

Imperativo
cabede dade dicide estade facede —
Infinitivo caber dar dicir estar facer haber
persoal caberes dares dicires estares faceres haberes
caber dar dicir estar facer haber
Formas infinitas

cabermos darmos dicirmos estarmos facermos habermos

caberdes dardes dicirdes estardes facerdes haberdes
caberen daren diciren estaren faceren haberen
Infinitivo non caber dar dicir estar facer haber
persoal
Xerundio cabendo dando dicindo estando facendo habendo
Participio cabido dado dito estado feito habido

(1) Contradicir, desdicir e predicir tamén son irregulares, en canto bendicir e maldicir son regulares, excepto no presente do indicativo e do
subxuntivo, que poden conxugarse como regulares (bendigo, bendices, bendice) ou irregulares (bendigo, bendís, bendí).

(2) Conxúganse así os derivados afacer, desfacer, refacer e satisfacer.

Anexos - 7
A1 Apéndice gramatical
Ir Ouvir (3) Poder Poñer (4) Pór (5) Querer
Presente vou ouzo podo poño poño quero
vas ouves podes pos pos queres
vai ouve pode pon pon quere
imos ouvimos podemos poñemos pomos queremos
ides ouvides podedes poñedes pondes queredes
van ouven poden poñen pon queren
Copretérito ía ouvía podía poñía puña quería
ías ouvías podías poñías puñas querías
ía ouvía podía poñía puña quería
iamos ouviamos podiamos poñiamos puñamos queriamos
iades ouviades podiades poñiades puñades queriades
ían ouvían podían poñían puñan querían
Pretérito fun ouvín puiden puxen puxen quixen
fuches ouviches puideches puxeches puxeches quixeches
foi ouviu puido puxo puxo quixo
fomos ouvimos puidemos puxemos puxemos quixemos
fostes ouvistes puidestes puxestes puxestes quixestes
Indicativo

foron ouviron puideron puxeron puxeron quixeron

Antepretérito fora ouvira puidera puxera puxera quixera
foras ouviras puideras puxeras puxeras quixeras
fora ouvira puidera puxera puxera quixera
foramos ouviramos puideramos puxeramos puxeramos quixeramos
forades ouvirades puiderades puxerades puxerades quixerades
foran ouviran puideran puxeran puxeran quixeran
Futuro irei ouvirei poderei poñerei porei quererei
irás ouvirás poderás poñerás porás quererás
irá ouvirá poderá poñerá porá quererá
iremos ouviremos poderemos poñeremos poremos quereremos
iredes ouviredes poderedes poñeredes poredes quereredes
irán ouvirán poderán poñerán porán quererán
Pospretérito iría ouviría podería poñería poría querería
irías ouvirías poderías poñerías porías quererías
iría ouviría podería poñería poría querería
iriamos ouviriamos poderiamos poñeriamos poriamos quereriamos
iriades ouviriades poderiades poñeriades poriades quereriades
irían ouvirían poderían poñerían porían quererían

8 - Anexos
 Apéndice gramatical
A1
Ir Ouvir (3) Poder Poñer (4) Pór (5) Querer
Presente vaia ouza poida poña poña queira
vaias ouzas poidas poñas poñas queiras
vaia ouza poida poña poña queira
vaiamos ouzamos poidamos poñamos poñamos queiramos
vaiades ouzades poidades poñades poñades queirades
vaian ouzan poidan poñan poñan queiran
Pretérito fose ouvise puidese puxese puxese quixese
Subxuntivo

foses ouvises puideses puxeses puxeses quixeses

fose ouvise puidese puxese puxese quixese
fósemos ouvísemos puidésemos puxésemos puxésemos quixésemos
fósedes ouvísedes puidésedes puxésedes puxésedes quixésedes
fosen ouvisen puidesen puxesen puxesen quixesen
Futuro for ouvir puider puxer puxer quixer
fores ouvires puideres puxeres puxeres quixeres
for ouvir puider puxer puxer quixer
formos ouvirmos puidermos puxermos puxermos quixermos
fordes ouvirdes puiderdes puxerdes puxerdes quixerdes
foren ouviren puideren puxeren puxeren quixeren

vai ouve pode pon pon quere

Imperativo
ide ouvide podede poñede ponde/pode querede
Infinitivo ir ouvir poder poñer pór querer
persoal ires ouvires poderes poñeres pores quereres
ir ouvir poder poñer pór querer
Formas infinitas

irmos ouvirmos podermos poñermos pormos querermos

irdes ouvirdes poderdes poñerdes pordes quererdes
iren ouviren poderen poñeren poren quereren
Infinitivo non ir ouvir poder poñer pór querer
persoal
Xerundio indo ouvindo podendo poñendo pondo querendo
Participio ido ouvido podido posto posto querido

(3) Seguen este modelos os derivados desouvir e entreouvir.

(4) Conxúganse seguindo este modelo os verbos derivados de poñer: antepoñer, compoñer, contrapoñer, descompoñer, dispoñer, expoñer, impoñer,
opoñer, predispoñer, presupoñer, propoñer, recompoñer, repoñer, superpoñer, supoñer...

(5) Son irregulares os verbos derivados de pór: antepor, compor, contrapor, descompor, dispor, expor, impor, opor, predispor, presupor, propor, recompor,
repor, superpor, supor etc.

Anexos - 9
A1 Apéndice gramatical
Saber Ser Ter (6) Traer (7) Ver (8) Vir (9)
Presente sei son teño traio vexo veño
sabes es tes traes ves vés
sabe é ten trae ve vén
sabemos somos temos traemos vemos vimos
sabedes sodes tedes traedes vedes vindes/vides
saben son teñen traen ven veñen
Copretérito sabía era tiña traía vía viña
sabías eras tiñas traías vías viñas
sabía era tiña traía vía viña
sabiamos eramos tiñamos traiamos viamos viñamos
sabiades erades tiñades traiades viades viñades
sabían eran tiñan traían vían viñan
Pretérito souben fun tiven trouxen vin vin
soubeches fuches tiveches trouxeches viches viñeches
soubo foi tivo trouxo viu veu
soubemos fomos tivemos trouxemos vimos viñemos
soubestes fostes tivestes trouxestes vistes viñestes
Indicativo

souberon foron tiveron trouxeron viron viñeron

Antepretérito soubera fora tivera trouxera vira viñera
souberas foras tiveras trouxeras viras viñeras
soubera fora tivera trouxera vira viñera
souberamos foramos tiveramos trouxeramos viramos viñeramos
souberades forades tiverades trouxerades virades viñerades
souberan foran tiveran trouxeran viran viñeran
Futuro saberei serei terei traerei verei virei
saberás serás terás traerás verás virás
saberá será terá traerá verá virá
saberemos seremos teremos traeremos veremos viremos
saberedes seredes teredes traeredes veredes viredes
saberán serán terán traerán verán virán
Pospretérito sabería sería tería traería vería viría
saberías serías terías traerías verías virías
sabería sería tería traería vería viría
saberiamos seriamos teriamos traeriamos veriamos viriamos
saberiades seriades teriades traeriades veriades viriades
saberían serían terían traerían verían virían

10 - Anexos
 Apéndice gramatical
A1
Saber Ser Ter (6) Traer (7) Ver (8) Vir (9)
Presente saiba sexa teña traia vexa veña
saibas sexas teñas traias vexas veñas
saiba sexa teña traia vexa veña
saibamos sexamos teñamos traiamos vexamos veñamos
saibades sexades teñades traiades vexades veñades
saiban sexan teñan traian vexan veñan
Pretérito soubese fose tivese trouxese vise viñese
Subxuntivo

soubeses foses tiveses trouxeses vises viñeses

soubese fose tivese trouxese vise viñese
soubésemos fósemos tivésemos trouxésemos vísemos viñésemos
soubésedes fósedes tivésedes trouxésedes vísedes viñésedes
soubesen fosen tivesen trouxesen visen viñesen
Futuro souber for tiver trouxer vir viñer
souberes fores tiveres trouxeres vires viñeres
souber for tiver trouxer vir viñer
soubermos formos tivermos trouxermos virmos viñermos
souberdes fordes tiverdes trouxerdes virdes viñerdes
souberen foren tiveren trouxeren viren viñeren

sabe sé ten trae ve ven

Imperativo
sabede sede tende/tede traede vede vinde/vide
Infinitivo saber ser ter traer ver vir
persoal saberes seres teres traeres veres vires
saber ser ter traer ver vir
Formas infinitas

sabermos sermos termos traermos vermos virmos

saberdes serdes terdes traerdes verdes virdes
saberen seren teren traeren veren viren
Infinitivo non saber ser ter traer ver vir
persoal
Xerundio sabendo sendo tendo traendo vendo vindo
Participio sabido sido tido traído visto vido

(6) Abster, ater, conter, deter, entreter, manter, reter e soster, derivados de ter, son tamén irregulares.

(7) Porén, todos os derivados de traer (atraer, contraer, distraer…) son regulares.

(8) Conxúganse así os derivados entrever, prever e rever.

(9) Convir, contravir, intervir, previr e sobrevir, entre outros, conxúganse seguindo este modelo.

Anexos - 11
A1 Apéndice gramatical
Verbos semirregulares con alternancia vocálica

Beber (1) Volver (2) Advertir (3) Seguir (4) Subir (5)
Presente bebo volvo advirto sigo subo
bebes volves advirtes segues sobes
Indicativo

bebe volve advirte segue sobe

bebemos volvemos advertimos seguimos subimos
bebedes volvedes advertides seguides subides
beben volven advirten seguen soben
Presente beba volva advirta siga suba
Subxuntivo

bebas volvas advirtas sigas subas

beba volva advirta siga suba
bebamos volvamos advirtamos sigamos subamos
bebades volvades advirtades sigades subades
beban volvan advirtan sigan suban

bebe volve advirte sigue sube

Imperativo
bebede volvede advertide seguide subide

(1) Outros verbos que seguen este paradigma son acender, converter, derreter, emerxer, esparexer, espremer, fender, inverter, perder, premer, render, rexer,
sorprender, temer, vencer, xemer....

(2) Conxúganse como volver os verbos absolver, cocer, coller, comer, corromper, demoler, esconder, escorrer, interromper, morder, mover, ocorrer, percorrer,
torcer, transcorrer...

(3) Seguen o modelo de advertir estes verbos: agredir, competir, despedir, divertir, dixerir, espir, impedir, investir, inxerir, medir, pedir, preferir, reflectir,
repetir, suxerir, vestir...

(4) Conxúganse como seguir os verbos asentir, conseguir, consentir, ferir, mentir, perseguir, presentir, sentir, servir...

(5) Seguen o paradigma de subir verbos como acudir, bulir, consumir, cubrir, cumprir ('ser preciso'), cuspir, descubrir, durmir, encubrir, fuxir, lucir,
muxir, pulir, ruxir, sacudir, sufrir, tusir, ulir, xurdir...

12 - Anexos

Ficha de lectura
ÍteMs Tarefas
Principal Identificar o tema principal da
obra.
Tema
Secundario Apuntar, se for posíbel, outras li-
ñas temáticas.
Sintetizar os principais acontece-
Argumento mentos da obra e os/as perso-
naxes que neles interveñen.
Especificar as partes en que se
Estrutura divide a obra e relacionalas co ar-
gumento.
Principais Realizar unha descrición física e
psicolóxica dos/das personaxes,
incorporando todos os detalles
posíbeis a respecto da súa evolu-
Personaxes ción ao longo da obra.
Secundarios/as Achegar os datos relevantes des-
te tipo de personaxes facendo
fincapé na súa función dentro da
trama.
Facer referencia aos lugares onde
transcorre a acción e á importan-
Espazo
cia destes para o desenvolvemen-
to da trama.
Recoñecer e caracterizar o tempo
Tempo histórico (lineal, non lineal etc.)
en que se enmarca a trama.
Pór de relevo o emprego da lin-
gua literaria na obra, relacionan-
do o uso de determinados recur-
Lingua Literaria
sos estilísticos coa creación do
ambiente, dos/das personaxes e
da propia trama.
Destacar os aspectos positivos e
negativos da lectura a partir de
argumentos, non de opinións
subxectivas.
Comentario crítico
Ficha de lectura
A2
Exemplos
Esta novela, titulada título, xira á volta
de tema...
O poema título, de autor/a, céntrase en
tema...
Alén disto, na obra tamén se tratan outros
temas como temas...
Desde o inicio a nome parte / momento,
acontece que...
Na segunda parte da obra, vemos que...
De nome parte / momento ao final, ...
Os/as protagonistas da obra son nome
personaxes, porque...
Por outra parte, personaxes como nome
personaxes tamén desempeñan un papel
relevante na trama, xa que...
Canto ao espazo, a trama desenvólvese
en distintos lugares, como, por exemplo,
nome espazos.
A respecto do tempo, a acción transcorre
en/durante nome época, data...
En relación coa lingua literaria, a través
de recursos estilísticos como nome recur-
sos, o/a autor/a quere destacar...
A obra conta con un bo número de aspec-
tos positivos, como aspectos positivos.
Porén, aspectos como aspectos negati-
vos non resultan tan acertados, debido a
que...
En conclusión, considero que a obra re-
sulta interesante/non resulta interesante
porque...
Anexos - 13
A3 Parchís de verbos
Nivel 1: verbos regulares
35 escurecer
pres. ind. 34 33 beber
pret. ind.
2.ª p. sing. 3.ª p. sing.
espiar frixir
pret. ind. 36 32 copret.
3.ª p. pl. 2.ª p. pl.
andar nomear
copret. 37 31 pres. subx.
1.ª p. pl. 1.ª p. sing.
andar casar
pospret. 38 30 imptvo.
1.ª p. sing. 2.ª p. sing.

39 29

40 evacuar
pres. subx. 28 producir
pres. ind.
3.ª p. pl. 3.ª p. pl.
abalar segar
pret. subx. 41 27 antepret.
1.ª p. sing 3.ª p. sing.
subx. ollar
incluír
pres. ind.
1.ª p. pl.
guiar
pret. subx.
3.ª p. sing.
bater
pret. ind.
2.ª p. sing.
andar
fut. subx.
2.ª p. sing.

telefonar
pres. subx. 45
2.ª p. pl.
asubiar
copret.
3.ª p. pl.

42 partir26

1.ª p. sing.

3.ª p. sing.
sing. fut.

subx.
xerundio

subx.
ind.

ind.
ind. cazar

18 antepret.
3.ª p. pl.

1.ª p. pl.

2.ª p. pl.

2.ª p. pl.
ind. afiar
1.ª p.
sing. fut. 43

21 pospret.
25 pl. pres.

traducir

estudar
reducir
1.ª p.

deber
sacar
1ª p.

24 pres.

23 pres.

19 pret.
20 fut.
ler
50

49

48

47

46

44

22
51

17
52 adscribir

53 colocar

54 construír

55 reinar

56

57 camiñar

58 realizar

59 excluír

observar 9

10

11

12

13

14

15

16
participio
inf. pers.
2.ª p. pl.

imptvo.
2.ª p. pl.

pret. ind.
2.ª p. sing.

copret.
3.ª p. sing.

fut. subx.
3.ª p. pl.

antepret.
1.ª p. pl.

participio

inf. persoal
2.ª p. sing.

3.ª p. sing.
pret. subx.

pret. ind.

pret. ind.
1.ª p. pl.

2.ª p. pl.

1.ª p. pl.

2.ª p. pl.
fut. ind.

copret.
1.ª p.

tumbar
escribir

chegar

pensar
xerundio 60 8 sing. pret. varrer
amar

asar ind. andar
3.ª p. pl. 1.ª p. sing.
pret. ind.
transcribir
61 7 pres ind.
cambiar
2.ª p. sing. 1.ª p. sing.
imptvo.
lamber
62 6 pret. ind.
amontoar

63 5
3.ª p. pl. 2.ª p. sing.
pres. subx.
cambiar
64 4 antepret.
xirar
1.ª p. sing. 1.ª p. sing.
pres. ind.
vivir
65 3 copret.
posuír
2.ª p. pl. 3.ª p. pl.
fut. subx.
tomar
66 2 pres. subx.
conducir
1.ª p. pl. 2.ª p. pl.
pospret.
ficar
67 68 1 pret. subx.
chorar

14 - Anexos
 Parchís de verbos
A3
Nivel 2: verbos regulares e semirregulares
35 escurecer
pres. ind. 34 33 beber
pret. ind.
2.ª p. sing. 3.ª p. sing.

36 piar
pret. ind. 32 fritir
copret.
3.ª p. pl. 2.ª p. pl.

37 crer
copret. 31 nomear
pres. subx.
1.ª p. pl. 1.ª p. sing.

38 andar
pospret. 30 casar
imptvo.
1.ª p. sing. 2.ª p. sing.

39 29

40 gozar
fut. subx.
agredir
pres. ind. 28
1.ª p. sing. 3.ª p. pl.

41 abalar
pret. subx.
loitar
antepret. 27
1.ª p. sing 3.ª p. sing.

42 subx. roer ind. ler
pl. pres. 26
morar
xerundio
beber
pres. ind.
3.ª p. sing.
bater
pret. ind.
2.ª p. sing.
andar
fut. subx.
2.ª p. sing.

caer
pres. ind. 45
2.ª p. pl.
asubiar
copret.
3.ª p. pl.

pl. pres.

1.ª p. sing.

3.ª p. sing.
subx.

transcribir
ind. cazar

subx.
3.ª p. 3.ª p.

ind.

ind.
sing. fut. 43

18 antepret.
1.ª p. pl.

2.ª p. pl.

3.ª p. pl.
25 xerundio

1ª p. pl.

21 pospret.

traducir

estudar
asubiar
1.ª p.

deber
puír

servir
24 pres.

23 pres.

19 pres.
20 fut.
50

49

48

47

46

44

22
51

17
52 conducir

53 rir

54 construír

55 seguir

56

57 xogar

58 fuxir

59 excluír

ollar 9

10

11

12

13

14

15

16
participio
pers.
2.ª p. pl. inf.

imptvo.
2.ª p. pl.

pret. ind.
2.ª p. sing.

pres. ind.
2.ª p. sing.

subx.
3.ª p. pl. fut.

antepret.
1.ª p. pl.

cipio
parti-

inf. persoal
2.ª p. sing.

3.ª p. sing.
pret. subx.

pres. ind.

pret. ind.
1.ª p. pl.

2.ª p. pl.

1.ª p. pl.

2.ª p. pl.
fut. ind.

copret.
3.ª p. 1.ª p.

pensar
sing. 60 8 sing. pret.

meter
varrer
amar

subir

xear
copret. saír ind. andar
3.ª p. pl. 1.ª p. sing.
pres. ind. 61
converter
7 pres ind.
cambiar
2.ª p. sing. 1.ª p. sing.
imptvo.
sorber
62 6 pres. ind.
amontoar

63 5
1.ª p. pl. 2.ª p. sing.
pres. subx.
oír
64 4 antepret.
ler
1.ª p. sing. 1.ª p. sing.
pres. ind.
moer
65 3 copret.
posuír
2.ª p. pl. 3.ª p. pl.
fut. subx.
asear
66 2 pres. subx.
conducir
1.ª p. pl. 2.ª p. pl.
pospret.
comer
67 68 1 pret.
erguer
subx.

Anexos - 15
A3 Parchís de verbos
Nivel 3: verbos regulares, semirregulares e irregulares
35comer
pret. ind. 34 33 sufrir
pres. ind.
2.ª p. sing. 3.ª p. sing.

36sentir
pres. ind. 32 frixir
copret.
3.ª p. pl. 1.ª p. pl.

37espir
pres. ind. 31 querer
pres. subx.
1.ª p. sing. 3.ª p. pl.

38amar
pospret. 30 conseguir
imptvo.
1.ª p. pl. 2.ª p. sing.

39 29

40saber
pret. ind. 28 ter
pret. ind.
2.ª p. pl. 3.ª p. pl.

41caber
pret. subx. 27 crer
antepret.
1.ª p. sing 3.ª p. sing.

42subx. subir

2.ª p. pl. fut.

querer
participio

pracer
pret. subx.
3.ª p. sing.
facer
pret. ind.
2.ª p. sing.
valer
pres. subx.
3.ª p. sing.

caer
pres. subx.
2.ª p. pl.
poñer
copret.
3.ª p. pl.

redixir26

pospret. vir
1.ª p. sing.

3.ª p. sing.
sing. pres.
copret. pór

xerundio

ind. afiar

ind.

ind.

ind.

18 antepret.
3.ª p. pl.

p. pl.

2.ª p. pl.
2.ª p.
1.ª p. pl.43

25 pl. pres.

traducir

estudar
beber

20 subx.
1ª p.

24 pres.

23 pres.

facer

19 pret.
fuxir

21 2.ª
50

49

48

47

46

45

44

22
51

17
52 ver

53 ser

54 coller

55 reinar

56

57 sortear

58 haber

59 ind. ver

2.ª p. sing. 9

pret. ind. 10

11

12

13

14

15

16
antepret. ler
inf. pers.
2.ª p. pl.

fut. subx.
2.ª p. pl.

pret. ind.
2.ª p. sing.

copret.
3.ª p. sing.

fut. subx.
3.ª p. pl.

antepret.
1.ª p. pl.

pl. pres.
3.ª p.

3.ª p. sing.

2.ª p. sing.

3.ª p. sing.

1.ª p. sing.
pres. ind.

pres. ind.
pret. ind.

1.ª p. pl.

3.ª p. pl.
inf. pers.

copret.
2.ª p. 3.ª p.

agredir
sing. 60 8

servir
cocer

estar
pl. pres.
dar

imptvo. vir ind. lucir

ir
3.ª p. pl. 1.ª p. pl.
pret. ind. 61
sorrir
7 pospret.
poder
1.ª p. pl. 3.ª p. pl.
pres. ind. 62
mentir
6 pret. ind.
andar

63 5
3.ª p. sing. 2.ª p. sing.
pres. ind. 64
ulir
4 pres. ind.
sacudir
1.ª p. sing. 1.ª p. sing.
pres. ind. 65
traer
3 copret.
ouvir
2.ª p. pl. fut. 3.ª p. pl.
subx.
durmir
66 2 pres. subx.
conducir
1.ª p. pl. 2.ª p. pl.
pospret.
saír
67 68 1 antepret.
dicir

16 - Anexos
 Proxecto do 1.º trimestre
P3
O legado antroponímico
Un antropónimo é o nome propio con que se identifica a un individuo. Este antropónimo consta, a nivel
oficial, de nome persoal e apelido, mais tamén existen antropónimos non oficiais, como alcuños, hipo-
corísticos, apelativos familiares e nicks.

O nome persoal é escollido polo pai e pola nai no momento do nacemento do/a fillo/a, tendo en conta
factores relixiosos, tradicións familiares, preferencias literarias, modas… O máis habitual, hoxe en día,
é a existencia dun único nome de persoa, mais pode haber dous nomes e raras veces algún máis.

Segundo a súa orixe, podemos clasificar os nomes propios galegos en:

n Nomes latinos: Antón, Breixo, Mariña, Oliva, Xulio…

n Nomes gregos: Alexandre, Catarina, Eusebio, Helena, Uxía…

n Nomes hebreos: Ana, Daniel, Manuel, María, Xoán…

n Nomes xermánicos: Afonso, Álvaro, Elvira, Fernando, Roi…

n Nomes doutras procedencias: Denís, Luís, Pilar, Sonia, Xabier…

u Cada un dos membros do grupo debe realizar unha árbore xenealóxica da súa familia, reco-
llendo os nomes persoais de catro xeracións. A partir deses datos, investigade en conxunto a
orixe de tres nomes de cada familia.
[Podedes conseguir información no Dicionario galego dos nomes (Vigo: Xerais), de Xosé Feixó Cid,
e tamén na internet].

u Cal é o nome que máis se repite en cada familia? Consultade o Instituto Galego de Estatística (IGE)
para saber que posto ocupan estes nomes na listaxe dos antropónimos empregados en Galiza.

O apelido é un nome que se herda dunha xeración a outra e que identifica os membros dunha determi-
nada familia. As persoas poden ter un ou dous apelidos, segundo os costumes de cada idioma e país;
así, en galego emprégase o apelido do pai seguido do da nai, mais na actualidade é posíbel inverter
esta orde.

Dentro dos apelidos galegos poden estabelecerse catro grupos:

n Apelidos patronímicos, que se formaban sobre o nome paterno seguido do sufixo -ez/-es (López,
Nunes, Suárez) ou que coincidían co nome persoal (García, Lourenzo, Sueiro).
n Apelidos toponímicos, baseados na toponimia (Barreiro, Freixeiro, Gándara, Pena, Río, Souto).

n Apelidos sociais, que aluden a profesións, orixe ou consideración social da persoa (Capelán, Cas-
telao, Crego, Ferreiro, Fidalgo, Troiteiro).
n Apelidos característicos, que indican calidades ou características (Branco, Calvo, Leal, Novo, Tato,
Vello).

u Procurade na Cartografía dos apelidos de Galicia os apelidos das persoas do voso grupo de tra-
ballo e recollede os datos (número de ocorrencias, posición, provincia/s e concello/s con maior
presenza) nunha tabela. Incluíde tamén información sobre o significado de cada apelido.
u Todos os apelidos dos membros do voso grupo teñen forma galega? Resumide nun folleto o
procedemento actual para a galeguización e restitución da antroponimia galega.

Recursos web:
Instituto Galego de Estatística (IGE): http://www.ige.eu
Cartografía dos apelidos de Galicia: http://ilg.usc.es/cag/index.jsp
Chámate con xeito: http://chamateconxeito.webs.uvigo.es
Como galeguizar o teu nome e apelidos: https://www.usc.es/gl/servizos/snl/dinamizacion/galeguiza2.html
P3 Proxecto do 2.º trimestre
A fala da vosa contorna
Como todas as linguas, o galego non se fala igual nunha zona que noutra. As diferenzas dialectais
existentes no noso idioma permítennos delimitar tres grandes bloques lingüísticos:

Bloque occidental Bloque central Bloque oriental

Gheada (ghaliña)
Alternancia de seseo total
(crus, sapato) e seseo final
(crus, zapato)
Alternancia dos ditongos oi
e ui (moito, muito)
Terminación -án para mas-
culino e femenino (o cur-
mán, a curmán)
Plural en -ns nas palabras
acabadas en -n (camións)
Pronome persoal tónico ti (ti
cantas)
Desinencia -des para a 2.ª persoa do singular do presente do indicativo
(cantades, bebedes, partides)
Alternancia de gheada (ghaliña) e non Ausencia de gheada (galiña)
gheada (galiña)
Alternancia de seseo final (crus, zapato) Ausencia de seseo (cruz, zapato)
e ausencia de seseo (cruz, zapato)
Ditongo oi (moito)
Terminación -o para masculino e -á para femenino (o curmao, a curmá)
Plural en -s nas palabras acabadas en -n Plural en -is nas palabras acabadas en -n
(camiós) (camiois)
Alternancia dos pronomes persoais tóni- Pronome persoal tónico tu (tu cantas)
cos ti e tu (ti cantas, tu cantas)
Desinencia -is para a 2.ª persoa do sin-
gular do presente do indicativo (cantais,
bebeis, partís)

Ortigueira

Viveiro
Foz Ribadeo
Ferrol Navia
Castropol

u En pequenos grupos, pedídelle a familia- A Coruña Mondoñedo

res, amigos/as e veciños/as que vos Betanzos Castro
falen da súa infancia, de como era BLOQUE Carballo
Guitiriz de Rei

a vida cando eran crianzas etc., e OCCIDENTAL

gravade a entrevista.
Santa Comba Lugo
Santiago Arzúa
u A seguir, e tomando como referen-
Fisterra BLOQUE
cia a tabela anterior, identificade a CENTRAL
Noia
que bloque dialectal pertence a fala BLOQUE
Boiro
das persoas entrevistadas e elabora- Lalín ORIENTAL
de un pequeno glosario de palabras Ribeira
Cambados
Monforte
ou expresións propias da vosa zona. Pontevedra
O Carballiño O Barco
A Rúa
u Dade a coñecer os resultados das vosas Redondela
Ourense Castro
Caldelas Trives
investigacións sobre a fala da vosa con- Vigo
torna gravando un vídeo como Ghalegho Ponteareas Celanova Viana
do Bolo
ou Eudigo, onde mozos e mozas de Dodro Tui Xinzo
Bande de Limia A Gudiña
e de Ribadeo, respectivamente, mostran
A Guarda
as súas variedades xeográficas. Verín

Recursos web:
A Nosa Fala. Mapa Dialectal de Galiza: http://consellodaculturagalega.gal/arquivos/asg/anosafala.php
Arquivo do Galego Oral: http://ilg.usc.es/ago/
Dicionario de pronuncia da lingua galega: http://ilg.usc.es/pronuncia
 Proxecto do 3.º trimestre
P3
A banda sonora da aula
Desde sempre a música e a literatura estiveron intimamente relacionadas. As cancións partillan coa
poesía rima, ritmo, formas métricas etc. e coa literatura a utilización de recursos estilísticos para trans-
mitir as súas mensaxes. Alén diso, a literatura e a música son disciplinas artísticas que nos permiten
percibir as modas, os temas de actualidade, os sentimentos; en definitiva, as diferentes formas de
sentir e de entender a vida dun pobo.

Na literatura galega a música ten unha importancia fundamental, pois os primeiros textos literarios
que conservamos, as cantigas, foron compostas como parte de espectáculos que se representaban nas
cortes nobiliarias da Idade Media. Desde entón, moitos textos literarios –en especial os poemas– apa-
recen ligados á música: os cantares populares que inspiran a Rosalía de Castro para compor Cantares
Gallegos (1864), a canción protesta e a literatura da década dos sesenta no século XX, o hip-hop e a
poesía social etc.

Con certeza gústanvos un bo número de grupos e de artistas, que escoitades sempre que podedes e
que vos lembran momentos especiais da vosa vida. Propómosvos que, en pequenos grupos e a través
das pautas que indicamos embaixo, elaboredes unha banda sonora que, a partir dos gustos e dos inte-
reses individuais, represente a toda a aula. Para obter esta banda sonora común podedes seguir estas
indicacións:

u Cada grupo debe seleccionar dez cancións en galego.

u Deses dez temas polo menos tres deben estar baseados en textos literarios publicados por
algún autor ou autora da literatura galega.
u As cancións escollidas deben pertencer, como mínimo, a tres xéneros musicais diferentes.
u Chegados a este punto cada grupo terá unha banda sonora personalizada; a partir de aí toca
decidir en conxunto que músicas formarán parte das dez que conformarán a banda sonora da
vosa aula.

Recursos web:
Son de poetas (http://sondepoetas.blogspot.com.es)
GZMúsica (www.gzmusica.com)
Música en galego (www.musicaengalego.blogspot.com)
Guieiro (http://guieiro.com)
O toxo rabudo netlabel (http://otoxorabudonetlabel.blogspot.com.es)