ESO

Lingua
galega
2
e literatura

Xoán López Viñas

Cilha Lourenço Módia
María Vilariño Suárez
Lingua galega
e literatura
2.º ESO

Xoán López Viñas

Cilha Lourenço Módia
María Vilariño Suárez
© 2016 Baía Edicións

© 2016 Xoán López Viñas

Cilha Lourenço Módia
María Vilariño Suárez

ISBN: 978-84-9995-194-2
Depósito Legal: C 399-2016

Edita: Baía Edicións

Polígono Pocomaco, 2.ª Avenida
Parcela A2 / 22
15190 A Coruña
Tel.: (+34) 981 174 296
Fax: (+34) 981 915 698

www.baiaedicions

Ilustracións: © Jacobo Fernández Serrano

Impresión: Sgraf Artes Graficas S.L., Arteixo

Distribución:
Consorcio Editorial Galego
pedimentos@coegal.com

A equipa autorial quere agradecer a colaboración na elaboración deste libro de Montserrat

Domínguez Pérez, Vanessa García Calvo, Francisco González Lousada, Rebeca López Viñas e
Sonia Salceda Millarengo.

Co fin de ofrecermos un modelo de lingua homoxéneo e coherente, os textos empregados nas

lecturas e nos exemplos foron adaptados lingüisticamente.

Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización dos/das titulares,
salvo excepción prevista pola lei. Diríxase a CEDRO (Centro Español de Derechos Reprográficos) se necesita fotocopiar ou escanear algún fragmento desta
obra (www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).
Lingua galega
e literatura
2.º ESO

Xoán López Viñas

Cilha Lourenço Módia
María Vilariño Suárez
Contidos
Expresión Lingua
Lectura Léxico Gramática
escrita e texto

1
“Brais” Convite Propiedades tex- Aspecto físico / A palabra e a súa
tuais (I): adecuación Significado denota- estrutura. Categorías
tivo e significado gramaticais
[9-28] 10 13 14 connotativo 16 18

2
“carta geográfica” Chío Propiedades Sentimentos e Substantivo (I)
e “Chachahuí” textuais (II): estados de ánimo
coherencia
[29-48] 30 33 34 36 38

3
“Auga con Fanfiction Propiedades Roupa e calzado / Substantivo (II)
fronteiras” textuais (III): Polisemia e
cohesión homonimia
[49-68] 50 53 54 56 58

4
A rateira Regras de xogo Estrutura narrativa Cuartos da casa (I): Adxectivo
cociña e sala

[69-88] 70 73 74 76 78

5
“A tenda da señora Relato policial Estrutura descritiva Xogos / Sinonimia Pronome (I): artigo,
Hirsch” demostrativo e
posesivo
[89-108] 90 93 94 96 98

6
“Ovella descarrei- Ortogramas Estrutura persuasivo- Cuartos da casa (II): Pronome (II): identifica-
rada” e “E estamos argumentativa cuarto e baño dor, cuantific., numeral,
os inútiles” relativo, interrogat. e
[109-128] 110 113 114 116 exclamativo 118

7
“Augusta Ada Byron, Folla de Estrutura expositivo- Informática / Pronome (III):
condesa de Lovelace reclamación explicativa Antonimia persoal
(1815-1851)”
[129-148] 130 133 134 136 138

8
“Catulo e Caleno” Entrada dunha Estrutura obrigativo- Oficios e profesións Verbo (I): tempo,
enciclopedia en liña instrucional modo, número e
persoa verbais;
[149-168] 150 153 154 156 formas infinitas 158

9
“A bela adormecida Receita Estruturas dialogada Saúde / Hiponimia, Verbo (II): verbos
na devesa” e monologada hiperonimia e regulares e
cohiponimia semirregulares
[169-188] 170 173 174 176 178

10
“Viaxar” e “tenerife” Monólogo Portada dun xornal Paisaxe marítima Verbo (III): verbos
irregulares; perífrase
verbal; voz verbal
[189-208] 190 193 194 196 198

11
“De xeración en Guión audiovisual Textos xornalísticos Animais (I) / Adverbio, preposición
xeración” informativos Holonimia e e conxunción
meronimia
[209-228] 210 213 214 216 218

12
Pedra sobre pedra Soneto Textos xornalísticos Animais (II) Frase: funcións
de opinión: artigo de sintácticas e tipos
opinión e editorial
[229-248] 230 233 234 236 238
u Cada tema finaliza con unha páxina con autoavaliacións.
 Expresión Técnicas Lingua e Reforzo de
Ortografía Literatura
oral de traballo sociedade competencias

Presentar unha Alfabeto: letras e Orixes da Biblioteca virtual “A pedra Rosetta”

persoa dígrafos literatura

21 22 24 26 27
Saudar e despedirse Sílaba. Ditongo, Xéneros literarios Linguas minoritarias “Isto non é amor”
tritongo e hiato e minorizadas

41 42 44 46 47
Dar os parabéns Acentuación (I): Literatura Gráfica “Plano de
e agradecer regras xerais electrónica Mondoñedo”

61 62 64 66 67
Expresar sorpresa Acentuación (II): Subxéneros líricos: Lusofonía “Unha estrela misterio-
e incredulidade ditongos, tritongos e canción e oda sa desata especulacións
hiatos; diérese sobre vida intelixente
81 82 84 86 alieníxena” 87
Describir Acentuación (III): Subxéneros Presentación de “Benito Soto, o
acentuación narrativos: diapositivas pirata galego”
diacrítica conto e novela
101 102 104 106 107
Mudar de tema Puntuación (I): Subxéneros Situación legal das “Antonio Sousa: ‘É un
punto, vírgula e narrativos: lenda linguas do Estado enorme orgullo encon-
punto e vírgula español trar en Lisboa postais
121 122 124 126 coa imaxe...’” 127
Persuadir Puntuación (II): dous Subxéneros Cadro sinóptico “Xa que estamos
puntos, puntos suspen- narrativos: fábula no ceo, polo menos
sivos e sinais de interro- comamos ben”
141 gac. e de exclamac.142 144 146 147
Expresar Puntuación (III): Subxéneros Normalización “Ofiúco”
coincidencia e trazo curto, medio dramáticos: lingüística
indiferenza e longo; parénteses comedia e traxedia
161 e aspas 162 164 166 167
Pór exemplos Uso de b e v Subxéneros Póster multimedia “Cans”
didácticos:
ensaio
181 182 184 186 187
Pedir e facer Uso de h. Literatura e cinema Variedades “A Coruña e Pontevedra
aclaracións Uso de s/x lingüísticas serán os lugares onde
máis rápido avellente a
201 202 204 206 poboación” 207
Pór condicións Grupos Literatura e Mapa conceptual “Poluição sonora”
consonánticos videoxogos

221 222 224 226 227

Calmar o/a Xuntos ou separados Literatura e Preconceptos “A bandeira e o
interlocutor/a outras artes lingüísticos escudo de Galiza”

241 242 244 246 247

u Incorpóranse Anexos que inclúen un apéndice literario, un apéndice ortográfico-gramatical, tres xogos de parchís e un proxecto por trimestre.
 Estrutura xeral do libro
Este manual de Lingua Galega e Literatura para o 2.º curso de ESO está dividido en doce unidades. Cada
unidade presenta dez bloques: 1) Lectura; 2) Expresión escrita; 3) Lingua e texto; 4) Léxico; 5) Gramática;
6) Expresión oral; 7) Ortografía; 8) Literatura; 9) Técnicas de traballo –unidades impares– / Lingua e
Sociedade –unidades pares–; 10) Reforzo e Autoavaliación.

1. Lectura
Textos próximos aos gustos e aos intereses do alumnado,
con calidade literaria, heteroxeneidade xenérica, paridade de
autores e autoras e contidos transversais
u Desenvolvemento activo das estratexias de lectura
comprensiva, interpretación e reflexión textual
u Fomento do hábito lector e creación de textos de inten-
ción literaria

2. Expresión
escrita

Modelos textuais diversos (do ámbi-

to cotián, de carácter formal e infor-
3. Lingua e mal etc.)
texto
u Produción de textos escritos co-
rrespondentes a diferentes estru-
turas textuais

Estruturas textuais variadas

u Comprensión das distintas estruturas textuais e
das súas principais características lingüísticas

4. Léxico

Vocabulario temático con apoio visual. Fraseoloxía.

Precisión léxico-semántica
u Ampliación lexical
u Uso eficaz do dicionario

5. Gramática

Funcionamento da lingua. Categorías gramaticais

u Recoñecemento e uso das categorías gramaticais
u Produción de textos orais e escritos con adecuación,
coherencia e cohesión
u Terminoloxía actualizada, conforme a Gramática práctica
da lingua galega (Baía Edicións)
6. Expresión
oral
7. Ortografía
Práctica oral de diferentes situacións
comunicativas (dar explicacións, dar os
parabéns, expresar coincidencia...)
u Desenvolvemento das destrezas de
comprensión e produción orais
u Valoración e respecto pola pronun-
cia correcta –propia e allea– da
lingua galega

8. Literatura

Acentuación. Puntuación. Uso de determinadas letras

e de palabras xuntas ou separadas
u Aplicación e valoración das normas ortográficas
u Vinculación da ortografía coa fonética

9. Lingua e
Sociedade
9. Técnicas de
traballo

Estratexias de
análise e de
síntese do contido
Xéneros e subxéneros literarios. Relación entre a u Coñecemento
literatura e outras disciplinas artísticas
e aplicación de
u Identificación dos principais trazos característi-
diferentes
cos dos xéneros literarios e dalgúns subxéneros técnicas de
u Vinculación da literatura con outras artes tratamento do
contido para
10. Reforzo e apoiar o estudo
autoavaliación

Nocións básicas de sociolingüística presentadas a

través de fichas de traballo lúdicas e intuitivas
u Reflexión a respecto da diversidade lingüística e
da existencia de preconceptos

Reforzo das competencias e

autoavaliación dos contidos
e das destrezas

Neste libro traballamos...

Contidos
. que responden ao novo currículo da LOMCE
. que afianzan, reforzan e amplían as competencias
básicas
. que atenden á diversidade do alumnado
. que resaltan elementos transversais
Actividades
. orientadas a unha aprendizaxe autónoma e progresiva
. variadas, significativas e flexíbeis
. con diferentes graos de dificultade
. en que se utilizan as Tecnoloxías da Información e da
Comunicación

E todas as Competencias
L Comunicación lingüística. M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía.
D Competencia dixital. A Aprender a aprender. S Competencias sociais e cívicas. I Sentido de iniciativa
e espírito emprendedor. C Conciencia e expresións culturais.
 1
Unidade

Contidos
Lectura. "Brais"
Expresión escrita. Convite
Lingua e texto. Propiedades textuais (I): adecuación
Léxico. Aspecto físico / Significado denotativo e
significado connotativo
Gramática. A palabra e a súa estrutura. Categorías
gramaticais
Expresión oral. Presentar unha persoa
Ortografía. Alfabeto: letras e dígrafos
Literatura. Orixes da literatura
Técnicas de traballo. Biblioteca virtual
1 Lectura
O autor
Francesc Grimalt (Palma
de Mallorca, 1971). Ilus-
trador e escritor, licen-
ciouse en Filosofía e Belas
Artes na Universidade de
Barcelona e estudou ta-
mén na escola Superior
de Belas Artes de París.
As vidas dos/das per-
sonaxes de Sanatoria,
historia dos nenos raros
continúan en Míseres. Los
niños raros II (2015).
Mantén o blogue La Ma-
driguera, en que dá conta
da súa produción como
autor e como ilustrador.
10
Brais
A lata foi estrelarse en medio do pequeno pícnic que a señora
grosa preparara concienzudamente arredor de si mesma. Cando
do interior fumegante saíu un pequeno gato cuberto de feluxe,
cambaleando e salpicando pegadas negras por todo o mantel, a
señora grosa non tivo máis remedio que adoralo. O pequeno gato 5
era por suposto Brais, o único supervivente dunha camada de
trece, e non só lograra escapar das fauces da morte cando esta
devorou os seus desgraciados irmáns, senón que ademais foi caer
no xardín da señora grosa, que á parte de grosa era a libreira máis
famosa dunha pequena cidade próxima ao bosque. 10
Brais foi sempre un gato tocado pola fortuna, protexido por unha
estrela que ía tras el e que o sacaba de todos os apuros no último
momento.
Por suposto, na cidade había outras libreiras, mais non eran nin
por asomo tan grosas nin moito menos tan bondadosas como a 15
libreira de Brais. Os domingos pola tarde, na rebotica da panada-
ría ao final da rúa reuníanse todas elas para leren poesía en voz
alta e tomaren pasteis. A panadeira, alén de ser a anfitrioa dos
faladoiros, alimentaba un grupiño de poetas malditos como se
fosen os seus gatos. Esa cuadrilla de bohemios acudía pola noite 20
á rebotica do negocio, despois dun longo día de quecer as súas
levitas ao sol do parque, e alí a panadeira servíalles bolos e café.
A panadeira dicía amar a poesía por riba de todos os praceres
da vida; no entanto, era arteira e levaba anos atesourando unha
terríbel envexa contra a libreira grosa. Foi ver a Brais aquel día 25
deitado preguiceiramente na orella da cadeira con brazos da re-
botica e non ter máis remedio que odialo.
—Ese animal debe marchar. Este é un club para persoas que len
poesía e el nin é persoa nin sabe ler. Exixo que lisque.
—Tizón vén comigo a todas partes –aínda que nós o coñecemos 30
como Brais, a señora grosa chamábao sempre así, malia que nin-
gún dos dous era o seu nome real.
Daquela comezou unha furibunda discusión entre as libreiras
que acabou coa absurda conclusión de que Brais debía aprender
a ler ou abandonar o club de poesía. 35
—Moi ben, Tizón aprenderá a ler –a libreira máis grosa e orgullo-
sa da cidade aceptou o reto.
 Lectura
1

A partir de entón sentou na cadeira de brazos da súa tenda todas as tardes para
mostrar a Brais libros con deseños e palabras: gato, lume, anxo, roxo...
Co dedo subliñaba unha e outra vez as palabras, mais Brais só observaba o 40
dedo e axexábao para se abalanzar sobre el.
“Formigas, sempre as mesmas vinte e tres formigas!”, pensaba o gato; as letras
apertábanse unha tras outra en procesións que se interrompían de repente,
porque si, para continuaren logo noutra caixa de papel.
A señora lía ao seu lado cada día todo tipo de libros, aínda que gozaba espe- 45
cialmente recitando poesía. A miúdo ficaba atascada nunha palabra e repetíaa
unha e outra vez, saboreándoa como un anaco de queixo. Mais a pesar dos
seus esforzos, Brais só abría a boca para boquear, así que a libreira acabou por
desistir no seu intento de alfabetizar o pobre Tizón. Non obstante, o animal
continuaba incrustándose no seu colo cando lía e xa non se ocupaba dos dedos 50
trementes da señora, senón que, moi ao contrario, ollaba esta con impaciencia
cando se demoraba demasiado en pasar a páxina.
Cando a señora grosa se decatou do que ocorría sobresaltouse moitísimo:
—Tizón, estás lendo de verdade? Por santa Úrsula que si!
O gato non respondeu nada de nada, limitouse a ollar a libreira con displicen- 55
cia mentres pasaba páxina.
Por suposto Brais non podía falar, fose porque era mudo ou porque era un
gato, non o sei; en todo caso isto é un libro serio, non unha desas aloucadas
historias cheas de animais que falan e cantan.
Cando se recuperou da intensa emoción, a libreira instalou un pequeno atril 60
cun libro só para Brais, quen comezou a ler e a pasar as páxinas coa súa pata
e, como antes fixera o gato, a libreira non tivo máis remedio que sentar xunto
el para contemplar o insólito fenómeno: os pensamentos e as emocións das
persoas entrando á esgalla a través dos prateados ollos de Brais.
Lía moi rápido, como se perseguise as ideas saltando por riba das palabras, 65
sempre en silencio.
En poucas semanas converteuse na atracción do barrio e os curiosos achegá-
banse ao escaparate da libraría para seren ignorados polo gato que sabía ler.
Iso incrementou as vendas de libros no pequeno negocio da señora grosa e,
por riba, o resto de libreiras do club de poesía resolveron finalmente aceptar 70
a Brais co rango de lector mudo. É fácil imaxinar como sentou todo aquilo á
panadeira envexosa e á súa camada de escritores de pacotilla.

Grimalt, Francesc (2014): Sanatoria. Historia dos nenos raros

(A Coruña: Baía Edicións).
Ilustración de Francesc Grimalt.

11
1 Lectura
Actividades

1. Liga as seguintes palabras co seu significado. A seguir, constrúe un enunciado con cada unha delas.
Concienzudamente Persoa que ten convidados/as.
Cambaleando Calidade da persoa que mostra falta de afecto ou de interese.
Rebotica De maneira atenta e esmerada.
Bohemios Cuarto situado na parte de atrás dun comercio.
Anfitrioa Movéndose dun lado a outro de modo que parece que vai caer.
Displicencia Homes que rexeitan as convencións sociais.

2. Nestes globos hai un conxunto de sílabas desorganizadas; xúntaas para compores dous sinónimos
dos vocábulos e das expresións relacionadas enriba.
arteira (l. 24) w lisque (l. 29) w a miúdo (l. 46) w insólito (l. 63) w á esgalla (l. 64)

bu
ra tu a te lo
po as te fr
eb
i di to nu
ru e
ml
ra gar cuen i men
sei  ta ta si nau ba a
tu
cis lar men al te i do
par ha t
e

3. Resume o argumento do fragmento de Sanatoria que acabas de ler.

4. Imaxina un título alternativo para este relato.

5. Sinala se estas afirmacións sobre o texto son verdadeiras (P) ou falsas (O).

P O
Brais estaba a fuxir da súa familia cando se encontrou coa libreira.
A panadeira tiña unha camada de gatos que alimentaba polas noites.
A panadeira desprezaba a Brais porque envexaba a libreira.
A libreira descoñecía o verdadeiro nome de Brais.
O gato lector foi un fenómeno na cidade e axudou a mellorar as vendas da libraría.

6. Selecciona de entre os seguintes termos aqueles que che resulten máis adecuados para describir o
ton xeral do relato e explica por que.
realista w histórico w costumista w humorístico w fantástico w romántico

7. Achega tres adxectivos que che parezan acaídos para cada un/unha dos/das personaxes principais do
texto. Que personaxes posúen características negativas?

Brais
A libreira
A panadeira

8. Quen narra a historia? Que nome recibe ese tipo de voz narrativa? Prima a perspectiva dalgún/dal-
gunha personaxe sobre a dos/das outros/as?
9. Brais confunde as letras dos libros con formigas. A que se debe esa confusión? Partindo de identifica-
cións semellantes, crea metáforas para os seguintes elementos.
pinzas da roupa w espello w calendario w roupa

10. Escribe un conto que presente un mundo onde os animais posúan trazos humanos.

12

Convite
O convite é un documento –carta, postal ou e-mail– en
que se solicita que alguén (persoa/s ou entidade/s)
acuda a un acto ou celebración. Por este motivo, é
frecuente que se requira a aceptación ou o rexeita-
mento do convite.
Alén disto, este tipo de texto pode redixirse en 1.ª
ou en 3.ª persoas e, segundo o/a destinatario/a e o
rexistro lingüístico, podemos diferenciar dúas clases
de convite:
n Convite informal, que se emprega cando o/a
remitente ten unha relación de amizade co/coa
emisor/a; por exemplo, o convite para unha festa
de aniversario adoita presentar un rexistro lingüís-
tico informal.
n Convite formal, que se utiliza en actos públicos
organizados por unha determinada persoa ou en-
tidade e que vai dirixido a un/unha destinatario/a
descoñecido/a (socio/a, membro dunha institu-
Expresión escrita
1
ción, persoa subscrita a un boletín de noticiais en
liña etc.). Esta clase de convite, en que se acostuma
usar un rexistro formal –e que pode incluír fórmu-
las protocolarias–, presenta a seguinte estrutura:
· Identificación do/a emisor/a, que pode ser un
organismo ou un cargo; neste último caso, terá
que ir acompañado do órgano onde desenvolve
as súas funcións e, opcionalmente, do nome e
dos apelidos.
· Núcleo, en que se inclúe a fórmula de convi-
te (comprácese en convidalo/a a..., ten o pracer de
convidalo/a a..., convídao/a a... etc.), xunto cos da-
tos pertinentes sobre o acto (asunto, día, hora
e lugar); porén, esta última información tamén
pode aparecer de modo esquemático.
· Información complementaria, con indicacións
opcionais como a necesidade de confirmación de
asistencia, a posibilidade de levar acompañante,
algunhas recomendacións canto ao vestiario...

A Real Academia Galega e o Concello da Coruña

comprácense en convidalo/a á inauguración da exposición

“A Coruña na creación do libro galego”

que terá lugar a cuarta feira 13 de outubro ás 19:30 horas
na Sala de Exposicións do Palacio Municipal.

Prégase confirmar a asistencia.

Actividades

1. Convida por carta as túas amizades á túa festa de aniversario.

2. Acabades de recibir un convite para que todas as persoas da vosa aula asistan á estrea dunha obra de
teatro en que se pide confirmar a asistencia. En grupo, respondede a esta mensaxe dando as grazas e
indicando se ides acudir ou non.
3. Imaxina que traballas nun museo de arte e tes que facer un convite formal para a próxima exposición
sobre a obra pictórica de Luís Seoane.
4. Redixe un convite en acróstico para celebrar o teu primeiro premio nas Olimpíadas de Matemáticas.

13
1 Lingua e texto
Propiedades textuais (I): adecuación
1. Texto
O texto defínese como unha unidade comunicati-
va complexa producida intencionadamente por un/
unha emisor/a nunha determinada situación. Alén
disto, o texto –oral ou escrito– debe ter un significa-
do completo e ser correcto e autónomo do punto de
vista lingüístico.
Un enunciado pode considerarse un texto cando
cumpre tres propiedades: adecuación, coherencia e
cohesión.
1.1. Estrutura do texto escrito
Un texto escrito adoita presentar tres elementos:
n Enunciado, que o/a destinatario/a recoñece como
unha mensaxe completa e que posúe límites en-
toativos e pausais.
n Parágrafo, marcado tipograficamente por medio
dunha mudanza de liña, que é un enunciado ou
unha serie de enunciados relacionados semántica
e sintacticamente.
n Secuencia, que está composta por un conxunto
de parágrafos tematicamente ligados entre si.

Enunciado 1
Non está demostrado que o corpo enterrado na catedral sexa o de Santiago. Hai xente que pensa Enunciado 2
Secuencia 1

Parágrafo 1
que pode estar enterrada outra persoa: un herexe condenado pola Igrexa chamado Prisciliano! Enunciado 3
Prisciliano viviu no século iv e foi un dos primeiros herexes do cristianismo. Foi condenado a
Parágrafo 2
morte en Tréveris (Alemaña) e morreu decapitado como Santiago.
A doutrina de Prisciliano tivo tanto éxito na nosa terra que se chegou a pensar que quen de
Secuencia 2

Parágrafo 3
verdade estaba enterrado na catedral podía ser Prisciliano.
Porén, algúns historiadores din que o herexe puido ser enterrado nalgunha outra zona de Ga-
Parágrafo 4
liza, nun sepulcro típico da época.
Antón Pardo

2. Adecuación
Entendemos por adecuación a adaptación do texto á situación comunicativa en que é emitido. En consecuen-
cia, convén ter en conta factores como:
n A intención comunicativa do/da emisor/a. Considérase que un texto é adecuado cando resulta clara a
súa finalidade (informar, persuadir, preguntar, entreter etc.); por tanto, a súa estrutura textual (narrativa,
descritiva, persuasivo-argumentativa, expositivo-explicativa, obrigativo-instrucional, dialogada, monologa-
da) debe estar acorde con esa finalidade.
n O/a destinatario/a, que condiciona o tema do texto e a perspectiva adoptada.
En consecuencia, non nos diriximos da mesma maneira a unha crianza que a unha persoa adulta, como
tampouco resulta adecuado dar a ler un ensaio a un/unha cativo/a.
n A propia situación comunicativa e a relación existente entre os/as interlocutores/as, das cales van
depender o rexistro lingüístico (formal ou informal) e as fórmulas de tratamento utilizadas.
Por exemplo, non nos expresamos do mesmo modo na casa que nun consultorio médico, nin falamos con
alguén da nosa familia como o facemos cunha persoa descoñecida.
n O código, que debe presentar gramaticalidade, o que implica o uso correcto das normas ortográficas e
morfolóxicas, da entoación e da linguaxe xestual (xestos, movementos corporais, posición dos/das interlo-
cutores e distancia entre eles/as...).
n A canle de transmisión da mensaxe, pois a oralidade e a escrita requiren formas de expresión distintas.
Así, na canle escrita, cómpre atender á presentación formal do texto: estrutura externa (marxes, espazos,
columnas...), elementos tipográficos (tipo de letra, formas de destaque etc.).

14
 Lingua e texto
1
Actividades

1. Le o seguinte texto e identifica os parágrafos e as secuencias que o conforman. De que trata cada un
deles? Que tema partillan?
Os anos vinte foron decisivos para o pensamento e a arte de Castelao. Nestes anos tamén sentiu a
chamada da literatura e escribiu o conto “Un ollo de vidro” e Cousas, obras as dúas en que mestura
a narración cos deseños.
En “Un ollo de vidro” un esqueleto ambulante soterrado no cemiterio da cidade fálanos de diversas si-
tuacións que pode ver grazas ao seu ollo de vidro. A pesar do tema, non se trata dunha obra macabra;
a ambientación no mundo de ultratumba é tan só un disfrace simbólico para o autor transmitirnos a
realidade galega de comezos de século.
Pola súa parte, Cousas está considerada unha das obras máis orixinais de Castelao; nace dos deseños
con lenda ao pé que o autor rianxeiro amplía até convertelos en literatura e expresar de tal xeito ideas e
sensacións difíciles para seren deseñadas. Os temas de Cousas son o mundo labrego e mariñeiro.
Pepe Carreiro: Castelao.

2. Unha mesma mensaxe pode ser adecuada nunha situación comunicativa e inadecuada noutra. Sinala
en que situación resulta adecuado cada un destes textos e explica o porqué.

Texto Situación comunicativa

Desculpe, podería dicirme que horas son?
É un fármaco que debe administrarse por vía oral
e que ten moitas contraindicacións.
Rosalía de Castro era de Santiago de Compostela,
coma min, e os seus pais eran unha fidalga e un
crego; imaxina que escándalo debía ser algo así
naquela época!
n O/a destinatario/a é unha persoa de idade.
n Emisor e destinatario son pai e fillo.
n Emisor/a e destinatario/a son adultos.
n O/a destinatario é unha crianza.
n O fragmento aparece nun libro de texto.
n O fragmento pertence a unha conversa.

3. Cal é o rexistro lingüístico máis adecuado para cada unha destas situacións comunicativas?
Escribir un correo electrónico a un/unha profesor/a. Conversar coa túa familia durante a cea.
Falar por teléfono cun/cun amigo/a. Redixir un traballo para a aula.
Dar unha conferencia nun congreso. Responder a unha oferta de emprego.

4. Realiza as transformacións necesarias para mellorares a adecuación destes textos e comenta en que
consisten.

ACTA:

No punto 4 da orde do Bando

día, o propietario do 3.o Concello do
Valadouro
dereito preguntoulle á
presidenta da comuni- Marta Barbeiro Luaces, alcaldesa
dade que por que raios do Valadouro
mandara pintar a entra-
da, se, total, os nenos FAI SABER:
do 1.o esquerdo ían en-
Que por debaixo da mesa vai un
cher as paredes de merda
pito coxo. Corre, pito, corre; co-
outra vez e, ao fío desta
rre, pito coxo; corre, pito, corre;
cuestión, a propietaria
corre, pito coxo.
do baixo A comentou, a
gritos, que había que O Valadouro, 14 de outubro de
chamar a Herodes. 2016

15
1 Léxico
Aspecto físico

Actividades

1. Describe o aspecto físico das persoas representadas no deseño apoiándote no léxico da tabela.
negro - castaño - roxo - roibo - loiro - gris; tinxido - con mechas; longo - curto; ondulado -
Cabelo liso - enguedellado - rizo, crecho; raro - abundante - mesto - solto; con floco - con raia ao
lado - con raia ao medio - peiteado con trenzas - peiteado con coleta(s) - con pinzas
Pel clara - escura - negra - sonrosada - con pencas
Cara redonda - ovalada - cadrada - angulosa
Testa ampla - estreita
Cellas e pestanas finas - grosas; claras - escuras
grandes - pequenos - amendoados; xuntos - afastados; negros - castaños - grises -
Ollos
verdes - azuis; claros - escuros
Nariz recto - torto; chato - aquilino, ganchudo - afiado, puntiagudo, saínte
Labios grandes - pequenos; grosos - finos
alto/a - de estatura media - baixo/a; grande - pequeno/a; gordo/a, groso/a -
delgado/a, magro/a, esvelto/a; calvo/a; con lentes; atractivo/a - bonito/a, lindo/a,
Aparencia
fermoso/a - feo/a - elegante; musculoso/a - forte, robusto/a, corpulento/a - débil,
feble, fraco/a

16
 Léxico
1
Significado denotativo e significado connotativo
O significado denotativo ou denotación é o significado obxectivo, básico e universal –común a todos/as os/
as falantes– dun vocábulo. En consecuencia, é o significado que se recolle nos dicionarios.
Así, o significado denotativo da palabra traballo é ‘actividade humana que se realiza para producir algo, para
conseguir un resultado’.
Pola súa parte, o significado connotativo ou connotación está conformado polas A denotación aparece con
impresións, polos valores afectivos e sociais e polas reaccións psíquicas que o/a fa- maior frecuencia nos textos
lante confire subxectivamente a un termo por motivos persoais ou socioculturais. informativos e científico-
técnicos, mentres nos tex-
Os significados connotativos do vocábulo traballo, por exemplo, son aqueles que tos literarios, publicitarios
e de opinión é máis habi-
este termo pode evocar de maneira subxectiva en cada persoa (‘independencia’, tual a connotación.
‘camaradaxe’, ‘tormento’, ‘monotonía’...).

Actividades

1. Indica se predomina a denotación ou a conno- 5. Responde ás seguintes preguntas.

tación nas palabras marcadas en negra.
n Paula ten o cabelo negro como o acibeche.
n Augúrolle un futuro moi negro.
n É unha persoa de ollada limpa.
n Cando cheguei a cociña aínda estaba limpa.
n Leva anos con problemas de corazón.
n Emilia é todo corazón.
n Cal é o significado denotativo do termo mar?
n Que significados connotativos terá para cada
unha destas persoas? Por que?
n Que significados connotativos asocias ti a esa
palabra?

2. Escribe os significados connotativos que che

suxire cada un destes termos. Coinciden algúns
deles cos apuntados polo teu compañeiro ou
compañeira?

noite domingo café can verán

3. Que significados connotativos adoitan darse a

estas cores?

4. En pares, achegade o significado denotativo de

política, galaxia e literatura coa axuda dun di-
cionario e, a seguir, procurade varios significa-
dos connotativos para cada un deles.

17
1 Gramática
A palabra e a súa estrutura.

Pa
Categorías gramaticais
1. Palabra
A palabra defínese como un conxunto de sons dotados de significado;
pode estar constituída por un ou varios morfemas, que son as unidades
mínimas con significado lexical ou gramatical.
Esta unidade gramatical vén delimitada na escrita por un espazo en bran-
co no inicio e outro na fin, aínda que existen algunhas palabras compos-
tas cuxos constituíntes se separan con espazos.

lA
1.1. Tipos de morfema
O morfema pode clasificarse en:
n Morfema radical (MR), tamén denominado raíz ou lexema, que ache-
ga o significado léxico da palabra.
lapis - ø rapaz - a - s quen
MR MR MR

n Morfema afixo flexivo, que informa sobre o xénero (MX) e o nú-

mero (MN) nos nomes e nos pronomes e sobre a vogal temática
(VT), o modo e o tempo (MMT), o número e a persoa (MNP) nos

br
verbos.
zume - s aquel - a - s est - a - ba - mos
MR MN MR MX MN MR VT MMT MNP

n Morfema afixo derivativo, que completa o significado léxico da pa-

labra; recibe o nome de prefixo (PREF) se se coloca antes do radical
e de sufixo (SUF) se aparece após o radical.

A
pre - constitu - cion - al - ø r(e) - est - a - bel - ec - í - a - n
PREF MR SUF SUF MN PREF MR VT SUF SUF VT MMT MNP

1.2. Tipos de palabras

Atendendo á súa estrutura interna, diferenciamos entre:
n Palabra simple, que contén un radical.
mar - ø tod - a - s
MR MN MR MX MN

n Palabra composta, configurada por máis de un radical.

galeg - o - portugu - és - ø - ø par(a) augas
MR MX MR SUF MX MN MR MR

n Palabra derivada, que presenta un ou varios radicais e afixos deriva-

tivos. Segundo os afixos derivativos que posúa, a palabra pode ser:

18
 Gramática
1
• Derivada por prefixación, se consta dun prefixo (afixo anteposto ao
radical).
des - facer hiper - mercado
PREF MR PREF MR

• Derivada por sufixación, se posúe un sufixo (afixo posposto ao radi-

cal).
tibet - an - a - s anim - a - dor - ø - es
MR SUF MX MN MR VT SUF MX MN

• Derivada por parasíntese, se está formada pola unión simultánea

dun prefixo e dun sufixo sen que exista un vocábulo intermedio.
a - lis - a - ba - s en - negr - ec - e - ø - n
PREF MR suf MMT MNP PREF MR SUF VT MMT MNP
+VT

Consoante presenten flexión ou non, distinguimos dous tipos de palabra: Tibetanas

n Palabra variábel, con flexión. Pertencen a esta clase o substantivo, o adxec-

tivo, a maior parte do pronomes e o verbo.
rat - o - ø lind - a - s me - u - s fix - e - se - n
MR MX MN MR MX MN MR MX MN MR VT MMT MNP

n Palabra invariábel, sen flexión. Algúns pronomes, o adverbio, a preposi-

ción e a conxunción son vocábulos invariábeis.
isto despois desde porque
MR MR MR MR

2. Categorías gramaticais Para definir unha categoría

gramatical é preciso recorrer
As palabras que partillan trazos morfolóxicos, sintácticos e semánticos co- á Morfoloxía (forma), á Sin-
taxe (función) e á Semántica
múns agrúpanse en categorías gramaticais ou clases de palabras, que poden (significado).
ser variábeis e invariábeis conforme flexionen ou non en xénero, número e/ou
persoa. Así, podemos estabelecer sete categorías gramaticais:

Categoría gramatical Definición Exemplos

Substantivo Nomea seres animados ou inanimados, accións, estados, senti- home, coello, Antía,
mentos e calidades. zapato, liberdade
Variábel Adxectivo Designa unha calidade atribuída a un ser, a un obxecto ou a un difícil, alto/a, liberal,
concepto. durísimo/a
Verbo Expresa accións, estados ou procesos, situados nun tempo, nun estar, tiñamos, fixen,
modo, nun número e nunha persoa determinados. lambeses
Pronome Carece de significado concreto; para precisarmos o significado ela, este, nosa, os,
Variábel /
do pronome necesitamos coñecer o contexto. ambos, ninguén,
invariábel
corenta, canto, cando
Adverbio Indica circunstancias de lugar, de modo etc. relativas a unha alí, hoxe, só, paseniño,
acción, a unha calidade ou a un estado. ás veces, de máis
Preposición Introduce frases ou cláusulas. a, desde, en, cara a,
Invariábel
segundo, sobre
Conxunción Conecta frases, cláusulas ou oracións. e, ou, sempre que,
porque, a pesar de que

19
1 Gramática
Actividades

1. Analiza os morfemas destes vocábulos.

protest – a – ra – des obr – eir – o – s vinte e tres – av – a – ø áxil – ø – ø
posibel – mente ombr – eiro – s salt – aric – a – ba – n comigo

2. Separa os morfemas radicais dos morfemas afixos.

chorabas segundas até estes
alguén matematicamente repuxesen agridoce
certos xirasol brancura pouquiño
chuviscar anoiteceu temerosamente axiña

3. Indica se as seguintes palabras son simples, compostas ou derivadas (por prefixación, por sufixación
ou por parasíntese).
enraizar clareza contraatacar peixe sapo
copropietaria engaiolar desleal requetecara
veloz cociña lúa de mel avellentar
léxico-semántica imaxes acampar actualmente
chairegas abrelatas escurecer círculo

4. Clasifica estes termos en variábeis ou invariábeis.

acolá terzo aquilo delgado calquera
xirafa lle doente e maldade
haber a pesar de entre noso quizais

Variábeis Invariábeis

5. Procura no texto un exemplo das diferentes categorías gramaticais.

Helena, deixándose levar polo seu soño e imaxinando que Anaíd era a súa filla e herdeira dos seus
poderes, pronunciou o conxuro na lingua antiga.
Anaíd traduciuno por algo así como: “Cínguete á súa cintura, oprime o seu ventre e esconde os seus
peitos”.
Anaíd percibiu no seu corpo unha súbita calor que lle oprimiu o tronco, como unha faixa, mais gra-
dualmente foi afrouxando, afrouxando e desapareceu. Só lle ficou a pel un pouco colorada á altura do
embigo.
Helena examinouna preocupada.
—Non sentes unha opresión que non che deixa respirar?
Anaíd negou:
—Non, xa non. Desapareceu.
—É o mesmo que me sucedeu a min –meteu baza Criselda, que até ese momento se mantivera nun
discreto segundo plano, sen intervir.
Maite Carranza: O clan da loba.

6. Localiza a categoría gramatical intrusa en cada serie.

sombra, fogo, sectario, teléfono, pasta violáceo, poderosa, irmán, incríbeis, alemán
adormecer, impar, envorcar, embruxar, durmir case, deica, a miúdo, eis, deseguida

7. Describe a categoría gramatical á cal pertencen estas expresións.

xalundes w loiro w si w esquecerse w medio w á diferenza de w outras w o w cadeira w varios

20
 Expresión oral
1
Presentar unha persoa
Expresións útiles
me é...
. / O seu no É + profesión /
se.. . Dedícase a...
Cháma ral de..
n .. . / É natu Vive en... / Resid
e e en...
Naceu
anos Gústalle... / Gust
a de...
Ten ...

Dividide a aula en pares e indagade sobre os datos persoais do teu compañeiro ou compañeira para poder
presentalo/a ao resto da aula. A seguir, intercambiade os roles.
Agora escollede un/unha personaxe coñecido/a e presentádeo/a sen revelardes o seu nome a fin de que o
resto do grupo adiviñe a súa identidade.

21
1 Ortografía
Lembra que podes con-
sultar o Apéndice orto-
gráfico-gramatical (páxi-
na 6) para completar a
información.
Alfabeto: letras e dígrafos
O alfabeto galego consta de 23 letras ou grafemas que serven para representar
na escrita os sons da lingua: a, b, c, d, e, f, g, h, i, l, m, n, ñ, o, p, q, r, s, t, u, v, x, z.
Este inventario complétase con outros grafemas que non pertencen ao noso alfa-
beto, como j, k, w e y, que aparecen en estranxeirismos ou abreviacións.
Alén disto, existen seis dígrafos, grupos de dúas grafías que funcionan como unha
soa letra e que, por tanto, se pronuncian como un único son: ch, gu, ll, nh, qu, rr.

Actividades

1. Clasifica as seguintes palabras no apartado que lles corresponda.

herba exame toupa avogada
cazo porta xampú prohibido
abella guerra única niño
reloxo tamén extraordinario chorar
elixir cirúrxico corisco tépedo
quilogramo inchar ah exixir

Unha letra = un son Unha letra = varios sons

Unha letra = ningún son Varias letras = un son

2. Pon a consoante ou o dígrafo que falta nestes vocábulos.

c/z
...ereixa ...odíaco ...in...a ...idade
a...ucre ...ig...ag na...i Nova ...elandia
...irurxía ...epelín ...apato ...amarra

c/qu/k
...iwi ar...ivo a...í ...amelia
...úr...uma ...uwaití ...arate ...etchup
a...olá a...usar ...ios...o perfe...to
...ilovatio ...erela ...oala ...m

r/rr
papo...oibo hon...a ten...o ...úa
...aposo ca...eta f...auta p...aza
Hen...ique fe...ei...o sab...e a...asa...

g/gu/gü/w
san...inario so...ro pin...ín anti...o
ambi...idade ...erra ...hisky ...indsurf
...isar ...ata parau...as bilin...e
...ifi ...itarra e...a ...ianés

22
 Ortografía
1

3. Indica se estes termos presentan vogal aberta ou fechada.

co r
papel b ó l a pór p o r t a
besta é
se l o

4. Tenta resolver os seguintes anagramas para encontrares os termos que se agochan neles.

5. Descubre o epitafio dun persoeiro da literatura galega 6. Inspírate neste poema de Manuel
utilizando as letras extraídas das palabras embaixo, após Antonio, que leva marcada cada liña
adiviñares as definicións. Sabes quen é o noso escritor? mediante unha letra do alfabeto, e
15 16 8 4 5 24 crea unha composición similar.
Alimento que se obtén callando o
— — — — — — leite e separando a parte líquida. Sempre e mais Dispois
2 3 38 14 32 33 56
Lámpada provista dun depósito de a) ...Revoando n-o vieiro.
combustíbel e dun tubo de vidro
— — — — — — — dentro do cal se produce a chama. b) A glosa d’o gaiteiro.
7 23 55 44 25 36 63
c) O mar (relanzo).
d) Radiograma.
— — — — — — — Facías un oco na terra.
Feitos que non teñen explicación
e) Cinema.
60 48 49 1 35 51 46 21
lóxica e que se atribúen a unha f) Chove (relanzo).
— — — — — — — — intervención divina.
g) Sempre.
57 17 28 9 62 30 19
Peza interior que levaban as h) Dispois.
— — — — — — — mulleres por debaixo da saia. i) Remate (post-pausa).
41 34 59 6 47 50 20 26 31 Manuel Antonio:
Falta de amparo ou protección. Sempre e mais dispois.
— — — — — — — — —
11 27 37 52 39 58

— — — — — — Nome do noso país.

18 10 54 22 45 12 43 40

— — — — — — — — Acción e efecto de clausurar.

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18
E
19 20 21 22 23 24 25 26 27

28 29 30 31 32 33 34 35
I
36 37 38 3 40 41 42 43 44 45
U
46 47 48 49 50 51 52 53 54
M
55 56 57 58 59 60 61 62 63
A 7. Ditado. Texto: elaboración propia.

23
1 Literatura
Orixes da literatura
As primeiras mostras literarias producidas pola humanidade foron orais, pois o
código escrito é moi posterior ao desenvolvemento da linguaxe oral e a necesi-
dade de narrar feitos resulta consubstancial á natureza humana. A creación e a
narración de mitos para buscar explicacións á orixe do mundo ou aos diversos
fenómenos naturais están na orixe da literatura.
Con todo, coñecemos moitos dos primeiros textos da historia da literatura uni-
versal grazas a que foron postos por escrito con posterioridade, como aconteceu,
por exemplo, con obras como A Odisea ou As mil e unha noites.
Na India, na China e en
Grecia desenvolvéronse Os documentos literarios máis antigos que conservamos son o Poema de Gilgamesh
as primeiras literaturas –narración épica sumeria escrita entre os séculos xv e xx a. C.– e varios textos
da historia universal.
exipcios, entre os que destaca Historia de Sinuhé (2.º milenio a. C.).

1. Literatura oral e literatura escrita

Características da literatura oral
n O/a autor/a non é coñecido e nin sequera resulta
importante, mentres que a persoa que recita os
textos si ten relevancia social.
n As mostras literarias apréndense de memoria e son
transmitidas oralmente de xeración en xeración.
n Predominan as obras en verso.
n Incorpora recursos (repeticións, rimas, refráns
etc.) que facilitan a memorización.
n Acostuma presentar variantes en diferentes zo-
nas, países etc.
n Algúns dos subxéneros literarios eminentemente
orais son os romances, as lendas, as epopeas, os
cantares de xesta, as cancións, os contos...
Características da literatura escrita
n A maior parte dos textos veñen asinados por un/unha autor/a.
n Exixe a alfabetización do/da destinatario –que se transforma
en lector/a–, polo que deixa de ser un divertimento accesíbel a
calquera persoa.
n Transmítese por medio dunha canle física, cuxos materiais
foron mudando ao longo da historia: táboas de arxila, papiro,
pergamiño, papel, pantalla etc.
n Utiliza tanto o verso como a prosa.
n Os textos escritos sofren menos variacións ao longo da historia
que os orais.
n Permite unha maior complexidade na linguaxe literaria.
n Algúns dos subxéneros literarios son a novela, o ensaio, a
traxedia etc.

Táboa V do Poema de Gilgamesh
2. Funcións da literatura
n Permitir a elaboración, a transmisión e a adquisición dun modelo
culto de lingua.
n Facilitar a comprensión e a interpretación de textos, dos máis sinxe-
los aos máis complexos.
n Reflectir a realidade de épocas pasadas, o que nos permite achegar-
nos á nosa propia historia sociocultural.
n Presentar ideas e sentimentos a través de personaxes que poden
axudarnos a coñecer mellor a nosa identidade.
n Fomentar a consciencia a respecto dos problemas sociais.
n Mostrar modelos de comportamento e achegar ensinanzas morali-
zantes.
n Servir de fonte de inspiración para outras artes.
n Formar parte do noso lecer.

24
 Literatura
1
3. Periodización da historia da literatura

Literatura antiga (até o século v)

Lit. grega

Lit. romana

Literatura clásica Literatura india Literatura hebrea Literatura chinesa Literatura xaponesa

Literatura antiga Idade Media Idade Moderna Literatura Contemporánea Literatura actual
(até o século v) (séculos v-xv) (séculos xv-xviii) (séculos xix-xx) (século xxi)
na

ul as

to

co

as
o

Va mo

de
ció

ism
en
ác ur

rd
as

rro
ati

da
cis

s
ra

ni
rn at

ga
m

al

ni
al

Ba

ti

er
ve iter

st

Re

n
ce

er
an
ur

Ilu

od
na

od
at

M
Re
er

sm
Ro
Lit

Po
Actividades

1. En parellas, tratade de responder ás seguintes preguntas coa axuda de fontes variadas.

n Que civilización ou civilizacións inventaron a escrita?
n Que función desempeñaron os primeiros textos escritos?
n A cultura ou culturas que desenvolveron os primeiros códigos escritos son as mesmas que nos
deixaron as primeiras mostras literarias?
n Existían códigos escritos antes de que se inventase o alfabeto?
n De onde procede o noso alfabeto actual? Existen no mundo actual outros alfabetos?
2. Busca información sobre a Biblioteca de Alexandría. Que consecuencias tería para o mundo actual que
non tivese desaparecido?
3. A literatura oral non só subsiste, senón que é maioritaria en moitas áreas do planeta. Indaga sobre a
figura do/da griot e escolle unha historia que consideres que merece ser contada para te converteres
nun/nunha deles/as.
4. Aínda que todas as funcións da literatura teñen a súa relevancia, cada persoa pode estabelecer a súa
propia xerarquía; realiza a túa numerando do 1 ao 8 –de menor a maior importancia– as funcións que
aparecen no punto 2 da unidade.
5. Liga autores/as e obras para que se correspondan coa literatura e co período aos cales pertencen.

Autores/as Obras Literatura / Período literario

Johann Wolfgang von Goethe Oda a Afrodita Literatura india / Literatura antiga
Murasaki Shikibu Metamorfoses Literatura xaponesa / Literatura antiga
Geoffrey Chaucer Hamlet Literatura grega / Literatura antiga
–sa
Kalida Os Maias Literatura romana / Literatura antiga
José Maria de Eça de Queirós Os contos de Canterbury Literatura inglesa / Literatura medieval
Sor Juana Inés de la Cruz Genji Monogatari Literatura inglesa / Renacemento
William Shakespeare Primero sueño Literatura mexicana / Barroco
Safo Shakuntalá Literatura francesa / Ilustración
Voltaire Cándido Literatura alemá / Romanticismo
Ovidio As mágoas do mozo Werther Literatura portuguesa / Realismo

25
1 Técnicas de traballo
Biblioteca virtual
Unha biblioteca virtual é un repositorio en liña destinado á organización e á
difusión de contidos ou ao préstamo de libros. Neste espazo poden ofrecerse
diferentes tipos de documentos segundo a orientación da biblioteca: xornais, re-
vistas, obras literarias, mapas, fotografías, arquivos audiovisuais etc.
As bibliotecas virtuais constitúen unha importante ferramenta de estudo e de
traballo, pois permiten acceder rapidamente, desde calquera lugar e a través
de calquera dispositivo, a un amplo número de datos. No caso das bibliotecas
que se basean no préstamo de documentos, facilítase a descarga dunha obra
concreta nun dispositivo electróni-
co de lectura.
Para resultar útil, unha bibliote-
ca virtual debe estar organizada
de forma clara e permitir o acce-
so á información de modo sinxelo.
Unha das súas maiores vantaxes
reside na posibilidade de integrar
arquivos audiovisuais.
Existen numerosas bibliotecas vir-
tuais, como a Biblioteca Dixital
Mundial [http://www.wdl.org/pt/]
e o Proxecto Gutemberg [http://
www.gutenberg.org/] a nivel inter-
nacional e Galiciana [http://www.
galiciana.bibliotecadegalicia.xunta.
es], Galicia Le [http://www.gali-
ciale.gal] Biblioteca Virtual Galega
[www.bvg.udc.es] e a biblioteca
virtual da Real Academia Galega
[http://academia.gal/biblioteca-
virtual]. Alén destas, as universi-
dades da Coruña e de Santiago de
Compostela tamén contan con re-
positorios dixitais onde se recolle o
groso da súa produción científica.

Actividades

1. Partindo das bibliotecas virtuais galegas sinaladas enriba preparade en parellas unha selección repre-
sentativa de textos dun/dunha destes/as escritores/as.
Luís Amado Carballo w Filomena Dato Muruais w Ricardo Carvalho Calero w Avelina Valladares

26
 Rc
Reforzo de competencias
A pedra Rosetta
No ano 1789 o exército francés avanzaba polo territorio exipcio creando campamentos e investigando os
artefactos e os monumentos que ían encontrando ao seu paso. Nunha das xornadas de traballo xunto
ao porto da cidade de Rosetta, asomou a cabeza unha estraña pedra escura que chamou a atención dos
investigadores, polo que foi transportada ao Institute d’Egypte de El Cairo enseguida.
A pedra, de basalto escuro cunha leve tonalidade rosácea, de 1.14 metros e de gran peso, contaba cunha serie
de inscricións en tres linguas: grego antigo, demótico (antiga escrita exipcia utilizada pola Administración e
na literatura antiga) e xeroglífico.
Este descubrimento abría a porta a unha posíbel tradución da escrita xeroglífica. O grego antigo e o demótico
eran coñecidos; por tanto, era cuestión de tempo descifrar a escrita xeroglífica. E todo isto nun contexto
bélico en que os franceses estaban dispostos a defender cada palmo do terreo conquistado.
Porén, os británicos, co comandante Nelson á cabeza, abriron batalla
nas costas exipcias e en 1801 chegaron a El Cairo acurralando o
exército de Napoleón. Unha das primeiras medidas do exército inglés
foi requisar a colección arqueolóxica amasada polos franceses, así que
a pedra caeu en mans británicas e, en 1802, foi cargada nun barco con
destino a Londres.
Para chegar a ser traducida, a pedra tivo que pasar por moitas mans.
O sueco Johan Akerblad conseguiu descifrar algúns dos nomes
comparando os textos en grego e en demótico. O inglés Thomas Young
decatouse de que certos signos tiñan que facer referencias a nomes
reais e desde aí comezou François Champollion o seu traballo.
Champollion asignou sons a cada un dos glifos por semellanza cos
nomes e cos sons do texto grego. A tradución estaba máis preto que
nunca. Grazas aos seus coñecementos de copto, unha lingua exipcia
procedente do demótico, o francés deduciu que estas dúas linguas tiñan gran similitude e que, por tanto,
o demótico e o xeroglífico tamén podían tela. Conseguiu os deseños dos xeroglíficos encontrados en Abu
Simbel e certificou que eran iguais. Deste modo, puido traducir o nome de Ramsés, a partir do cal descifrou
os significados doutros símbolos. En 1822 Champollion publicou Précis du Système Hiéroglyphique, texto que
abriu a porta do coñecemento da civilización exipcia, da súa vida cotiá, das súas crenzas etc.
www.arqueoblog.com LSC

1. Procura no dicionario os seguintes termos. LDA

artefactos w xeroglífico w descifrar w acurralando w amasada w glifos
2. Resume o texto e escolle cinco palabras chave que o identifiquen. LA
3. Por que unha grande parte do patrimonio artístico do mundo antigo está reunido en museos do Reino
Unido e de Francia? Que opinas sobre esta cuestión? LASC
4. En pequenos grupos, investigade a orixe e o funcionamento da escrita xeroglífica (lectura, representa-
ción, interpretación etc.) e expoñede perante a aula os resultados das vosas pesquisas. LMDAS
5. Grazas a Champollion foi posíbel descifrar a escrita xeroglífica; existe algunha lingua que aínda non
teña sido descifrada integramente? LDAC
6. Imaxina que es un faraón ou faraoa do antigo Exipto; compón o teu propio epitafio cunha escrita de
tipo xeroglífico. LAC
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

27
Aa
Autoavaliación de contidos
1. O protagonista de “Brais” é…
un neno un animal un poeta

2. Cales son as dúas clases de convite?

formal e informal coloquial e culto formal e vulgar

3. Un texto escrito correcto acostuma presentar tres propiedades:

adecuación, coherencia e
cohesión
4. Que é o significado denotativo?
O significado obxectivo,
común a todos/as os/as
falantes, dunha palabra.
enunciado, parágrafo e
presentación, nó e desenlace
secuencia
O significado que o/a falante
O significado que
confire subxectivamente a un termo
partillan os sinónimos.
por motivos persoais ou socioculturais.

5. Unha palabra pode estar constituída por un ou varios morfemas, que poden ser…
radicais e afixos prefixos e sufixos variábeis e invariábeis

6. Que nome reciben as letras que se pronuncian nun único son?

digrafía dígrafo grafema

7. Os primeiros textos literarios foron…

orais escritos xeroglíficos

8. Entendemos por biblioteca virtual…

unha biblioteca que un repositorio en liña desti- un repositorio en liña orientado á difu-
dispón dunha páxina web nado ao préstamo de libros sión de contidos ou ao préstamo de libros

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
recoñecer as características básicas dun convite?
distinguir as partes dun texto?
xerar textos que presenten adecuación?
utilizar o léxico relativo ao aspecto físico?
diferenciar entre significado denotativo e significado connotativo?
recoñecer a estrutura da palabra?
identificar as categorías gramaticais?
presentar unha persoa?
empregar con corrección as letras e os dígrafos do alfabeto galego?
comprender as distintas funcións da literatura?
utilizar os recursos fornecidos por unha biblioteca virtual?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

28
 2
Unidade

Contidos
Lectura. "carta geográfica" e "Chachahuí"
Expresión escrita. Chío
Lingua e texto. Propiedades textuais (II): coherencia
Léxico. Sentimentos e estados de ánimo
Gramática. Substantivo (I)
Expresión oral. Saudar e despedirse
Ortografía. Sílaba. Ditongo, tritongo e hiato
Literatura. Xéneros literarios
Lingua e sociedade. Linguas minoritarias e minorizadas
2 Lectura
carta geográfica
que casa queres tu?
em que lugar do mapa
a queres situar?
na fina linha do regato?
5 na isobárica do anticiclone açoriano?
no verde da rocha sedimentária?
onde a vas arranjar?
no castanho da montanha?
no fuso horário da hora menos?
10 na isoglossa do tu/ti?
onde a casa?
no quadrinho com ponto
+ de 50.000 habitantes?
no círculo com ponto negro
15 capital de estado?
no limite do aquém
há alguém aí? onde a casa?
lá no alto
no lugar duvidoso.
20
a resguardo do norte.
A autora
Susana Sánchez Aríns (Vilagarcía de Arousa, 1974).
Poeta e docente de Ensino Secundario. No ano
2008 gañou o premio de poesía Xosé María Pérez
Parallé coa obra [de]construçom (Espiral Maior,
2009). Con posterio-
ridade publicou aquil-
tadas (Estaleiro Edito-
ra, 2012), a noiva e o
navio (Através Editora,
2012) e seique (Atra-
vés Editora, 2015).
Forma parte da plata-
forma de crítica litera-
ria A Sega e mantén o
blogue dedoscomo-
vermes.
Sánchez Aríns, Susana (2009):
[de]construçom (A Coruña: Espiral Maior).

30
 Lectura
2
Chachahuí O autor
Antón Avilés de Taraman-
Ter unha casa en Chachahuí sobre do cume cos (Noia, 1935 - A Coru-
do Cúndur-Cúndur que os incas bautizaron ña, 1992). Este destacado
poeta publicou en 1955 o
polas grandes aves míticas. Ter unha casa en Chachahuí seu primeiro poemario,
e ver no fondo do precipicio o Putumaio As moradías do vento.
5 brincar como un regueiro pequeniño. Após esta obra aparece-
ron A frauta i o garamelo
(1958), Cantos caucanos
Ter unha casa en Chachahuí (1985) –froito das viven-
e escoitar á noitiña o zunido dos vagalumes, cias do autor en Colom-
dos cocuios, o canto do turpial bia, onde residiu durante
vinte anos–, As torres no
e o miar estremecedor do puma negro. ar (1989) e Última fuxida
a Harar (1992).
10 Ter unha casa en Chachahuí, En 2003 dedicóuselle o
esquecerse do tempo, estar ao pé dun deus antigo Día das Letras Galegas.
amigo do sol.

Ter unha casa en Chachahuí.

Abaixo, no camiño de Ipiales, na estrada do Ecuador,

15 brillan as flores ventureiras.
Pero as estrelas son máis grandes.

Ter unha casa en Chachahuí.

Avilés de Taramancos, Antón (1985): Cantos caucanos

(Santiago de Compostela: Sotelo Blanco).

31
2 Lectura
Actividades

1. Procura nun dicionario en liña o significado dos seguintes vocábulos.
fuso (v. 9) w isoglossa (v. 10) w aquém (v. 16) | cume (v. 1) w zunido (v. 7) w ventureiras (v. 15)
2. Cal é o tema de cada composición? Que teñen en común ambos os poemas a nivel temático?

3. Suxire un título alternativo para cada un dos poemas. Que título escollerías se tiveses que propor un
común para ambos?

4. Localiza en calquera das composicións fragmentos que se correspondan con estas etiquetas.

Unha montaña
que recibe
non
o n t e iras s O lími o nome dun sen
Fr áfica entre te A vida
xeogr a vida
paxaro andino
pré s a
e a mo
rte

5. Que sentimentos evoca o poema “Chachahuí”? Procura unha fotografía que, na túa opinión, os ilustre
adecuadamente.

6. Escribe un poema que responda ás preguntas recollidas no texto de Susana Sánchez Aríns.

7. Explica cal é a diferenza que existe entre ter unha casa e ter un fogar. Cal dos dous conceptos fica
retratado nos poemas de Avilés de Taramancos e de Sánchez Aríns?

8. Cres que unha persoa pode encontrar o seu lar lonxe da súa terra natal? Consideras que é fácil a inte-
gración nun novo país? Por que?

9. O poema “Chachahuí” fai referencia ao zunido dos vagalumes, ao canto do turpial e ao miar do puma.
Liga as onomatopeas que aparecen embaixo co animal que emite o son.

bradar curuxa
ruxir boi
grallar porco
roufeñar pantera
curuxar galiña
cararexar corvo
gruñir gato

10. Antón Avilés de Taramancos residiu varios anos en Colombia. En pequenos grupos, investigade a res-
pecto dunha destas figuras da cultura galega e o lugar ao cal estiveron vinculadas e preparade unha
exposición para o resto da aula.

Antón Avilés Celso Emilio María Mercedes Núñez Xosé Neira

de Taramancos Ferreiro Miramontes Targa Vilas
Colombia

32
 Expresión escrita
2
Chío
Un chío ou tweet é o nome que reciben as mensaxes curtas que se publican na
rede social Twitter.
Os chíos constan dunha extensión máxima de 140 caracteres (espazos en
branco incluídos); con todo, na actualidade existen aplicacións para crear
chíos máis longos, a pesar de non ser esta a finalidade con que naceron.
Este tipo de mensaxes son de carácter público (salvo as dos/das usuarios/as
con conta privada) e aparecen automaticamente na liña do tempo (timeline)
dos/das seus/súas seguidores/as (followers), que poden marcar estes chíos
como favoritos (like) e rechouchialos ou citalos (retweet).

# do tuit #

MELLOR 100 CARACTERES

DEIXA ESPAZO PARA
ERROS DE ORTOGRAFÍA
OS COMENTARIO E GRAMÁTICA?
ou rechouchíos Non, se queres aprobar esta materia!

USA HASHTAGS (#) CITA A FONTE

RELACIONADOS Usando @ + CONTA
de usuario/a
#mais #con #mesura #tampouco #tolees

INCLÚE IMAXES
OU ENLACES
Aumenta o número de rechouchíos

Adaptado de fuasocialweb.com/wp-content/uploads/2014/03/anatoma-del-tuit-perfecto

Actividades

1. Como acabas de ver, chío e rechouchío son as palabras galegas correspondentes aos anglicismos tweet
e retweet. Recompila cinco vocábulos propios de Twitter, como hashtag ou trending topic, e procura a
súa equivalencia na nosa lingua; a seguir, escribe un chío con cada unha delas.
2. Lembras o que é un haiku? En pares, inventade un texto poético que non supere os 140 caracteres.
3. Dividide a aula en grupos e escollede unha das seguintes parellas. Debedes crear unha historia de
amor ou desamor en Twitter con estes/as personaxes.

Alicia e o gato Cheshire Batman e Robin Xenebra e Lancelot

Romeo e Xulieta Campaíña e Wendy Penélope e Ulises

33
2 Lingua e texto
Propiedades textuais (II): coherencia
A coherencia é a conexión que se estabelece entre
os elementos que integran un texto.
Velaquí algunha das características en que se basea a
coherencia textual:
n Continuidade temática, isto é, o mantemen-
to dun mesmo tema ao longo dun texto a fin de
preservar a unidade de sentido; por outras pala-
bras, o texto debe funcionar como unha unidade
informativa que ten como fío condutor un tema
ou unha idea central á volta da cal se organizan
xerarquicamente as ideas secundarias.
Os castros foron as primeiras aldeas galegas. Os máis
vellos teñen 2.700 anos. Estes poboados ocupaban nor-
malmente as partes altas do terreo, seguro que para
recibiren mellor a luz do sol e teren vistas sobre o con-
torno, aínda que tamén os había ao pé do mar.
Rodeaba os castros un muro de pedra e, ás veces, foxos
que marcaban as lindes e servían de defensa. No in-
terior estaban as casas, as cortes e os rochos para os
trebellos. As casas eran de pedra co teito vexetal, aínda
que as primeiras foron de barro.
Pepe Carreiro
n Progresión temática e relevancia. É necesario
introducir datos novos á medida que o texto avan-
za e desbotar a información non relevante –aquela
que non contribúe á progresión temática–.
Cando veña, saudareina e pedireille que entre.
* Cando veña, saudareina, direille “ola”, pedireille que
entre dentro e convidareina a pasar.
n Implicatura. O/a destinatario/a ten que poder
deducir o que implican certas informacións dadas
no texto para poder interpretalo correctamente.
APETÉCECHE
ESTOU TAN
DAR UN
CANSO!
PASEO?
34
n Ordenación lóxica dos enunciados que confor-
man o texto.
Primeiro, acendín a lavadora; a seguir, botei o deter-
xente e, finalmente, tendín a roupa.
* Primeiro, tendín a roupa; a seguir, botei o deterxente
e, finalmente, acendín a lavadora.
n Ausencia de contradición entre as distintas in-
formacións ofrecidas; ten que haber unha relación
(semántica, sintáctica etc.) entre as diferentes
partes do texto e non poden darse incongruencias
(xeográficas, históricas, culturais…).
Acabouse o aceite; non podo fritir as patacas!
*Acabouse o aceite; vou fritir as patacas!
Xulio César abandonou a Galia montado no seu ca-
balo.
* Xulio César abandonou a Galia montado na súa
Harley Davidson.
n Existencia dun saber partillado, quer dicir, o co-
ñecemento dunha realidade común a emisor/a e
destinatario/a.
A QUE HORA
QUERES QUE
VAIA?
ÁS HORAS DE
COSTUME!
n Correcta escolla da tipoloxía textual. Así, un
enunciado pode resultar coherente nun determi-
nado texto e incoherente noutro; por exemplo,
O sal é un composto iónico formado por un catión e un
anión é aceptábel nun manual de Química mais in-
coherente nunha receita.
 Lingua e texto
2
Actividades

1. Cales destes textos non presentan coherencia? 2. Que característica teñen estes textos que fai
Por que motivo? que resulten incoherentes? Son intelixíbeis?
n Naquel momento tan crítico ambos os dous Dedín, dedín, de Pequeniquín,
deron mostra da súa coraxe. de San Sabuco de rabo de cuco,
n Entrei, prendín a luz, vin que non había nin- cando El-Rei por alí pasou
guén e marchei para a rúa. todas as aves convidou
agás unha que deixou,
n E o pai de Mozart, cansado do carácter re-
aquela foi de gran pesar,
belde do fillo, díxolle: “Colle o teu órgano
galiña choca, vaite deitar
eléctrico e lisca!”.
detrás da igrexa de Portugal.
n Polas festas sempre os visitan cinco dos Anónimo
seus tres fillos.
“Nadal na casa”
n Entra dentro, que vai frío!
n —Temos que facer a cea! Botan hoxe
—Non che teño fame ningunha… algo interesante
na neveira?
—Serás preguizoso!
O Leo: Hai cu.
3. Liga cada unha destas secuencias co recurso de coherencia do cal carecen.
n Penso que é máis maior ca el. n Progresión temática
n Sabes que temos de comer hoxe? O prato favorito da avoa!
n Na novela de aventuras o protagonista é un aventureiro n Relevancia
que corre moitas aventuras.
n Mario aínda non chegou, así que vou saudalo.
n Desta vez non quixen facer o mesmo; xa sabes, quixen
n Ausencia de contradición
facer algo diferente.
n O pobo galego é bastante galego, isto é, moi galego mesmo. n Existencia dun saber partillado

4. Indica as incongruencias (xeográficas, históricas, culturais etc.) que tornan incoherentes estes textos
e, se for posíbel, corríxeas.
n Luís xvi foi executado nunha cadeira eléctrica.
n Os Reis Católicos chamábanse Melchor, Gaspar e Baltasar.
n Teño moita vontade de coñecer as praias austríacas!
n A cámara mortuoria da pirámide, iluminada por lámpadas de baixo consumo, xa estaba prepa-
rada para recibir o faraón.
n Cando chegamos a Colombia ficamos na capital e os limeños recibíronnos cos brazos abertos.

5. En que tipo de texto serían coherentes estes enunciados?

Adquira xa o noso novo microondas por se o Celta gaña a liga. n Anuncio publicitario.
n Crónica deportiva.
n En ningún.
Están as nubes chorando. n Poema.
n Boletín meteorolóxico.
Graduado en Enxeñaría Informática desde que tinxe o cabelo de loiro. n Curriculum Vitae.
n Manual de Informática.
n En ningún.
A un panal de rico mel cen mil moscas chegaron, que por larpeiras n Tratado de Entomoloxía.
finaron coas patas metidas nel. n Fábula.

35
2 Léxico
Sentimentos e estados de ánimo

Actividades

1. Escolle catro adxectivos que describan o carácter dos/das personaxes dos deseños.
aburrido/a autoritario/a covarde inxenuo/a respectuoso/a taciturno/a
alegre bondadoso/a desconfiado/a lacazán/á riseiro/a teimosa/a
amábel calmo/a dubitativo/a lercho/a ruín tímido/a
ambicioso/a festeiro/a egoísta modesto/a sensato/a triste
angustiado/a caprichoso/a hipócrita morriñento/a sensíbel vaidoso/a
animado/a cariñoso/a honrado/a namoradeiro/a sentimental valente
antipático/a chorimiqueiro/a humilde nervioso/a simpático/a vingativo/a
arrogante compasivo/a impaciente optimista solidario/a voluntarioso/a
arteiro/a confiado/a inquieto/a rancoroso/a soñador/a xeneroso/a
asustadizo/a conformista intelixente rebelde submiso/a xusto/a

Personaxe 1 Personaxe 2 Personaxe 3 Personaxe 4 Personaxe 5

36
 Léxico
2

2. Coa axuda dun dicionario, explica o significado 5. Preenche os seguintes enunciados coas pala-
das seguintes expresións feitas e, a seguir, re- bras embaixo.
dixe un enunciado con cada unha delas.

a tristeiro/a
un falabarato b eiro/
rexou
un bulebule pregui
ceiro/
a
un moucho
falangueiro/a o/a
un miñaxoia saudos
Ser...
un cesto
un bailanacriba n A última vez que o vin andaba algo
un enchedoiro ..................; será que está doente de novo?
un boafé n Érguete e fai algo útil, Mauro! Es ben
.................., ho!
3. Preenche esta táboa cos vocábulos que faltan.
n Ela sempre foi moi ..................; pasa o día
Substantivo Adxectivo Verbo a murmurar.

rir n Ten un carácter moi ..................; sente moi-

ta morriña da súa familia, da súa terra...
fastío
n Non coñezo unha persoa máis ..................
saber que Marta; penso que mesmo fala soa!
xusto/a
teimar
6. Encontra nesta sopa de letras un sinónimo para
cada unha destas palabras.
honra
inquieta w medroso w raposeiro w ruín
solidario/a parva w teimoso
4. Encontra o intruso en cada serie de sinónimos e O E I N M A D F N T R X B M E
define o seu significado. S Ñ Q I T I I E X H R G A E P
X Q I H U N Á T S E T R P D D
Arrogancia, siso, Fachenda, vaidade, R N C U I D Q I G F I U F O U
soberbia apatía
X P M X Q X S T P E Z V I R L
Astucia, picardía, Inxenuidade, P Q O B X S L X D A Z I N E S
teimosía hipocrisía, candidez P A P O N A E I V Q P P M N I
F U C I N N L M F S I R M T Q
Envexa, franqueza, Ruindade, G R M I X U A R T E I R O O U
sinceridade mesquindade, cobiza A M O Q B I P H M I N N D Z X

7. Une cada un destes adxectivos co significado correspondente.

Arroutado/a Alegre, contento/a, feliz.

Asisado/a Dócil, obediente.
Submiso/a Que fai as cousas sen pensar, que ten reaccións bruscas.
Ledo/a Que obra ou xulga de maneira severa, sen benevolencia e sen facer excepcións.
Rabudo/a Que ten mal xenio.
Rigoroso/a Que actúa con xuízo.

37
2 Gramática
Canón do Sil
Son masculinos
n Os nomes de letras, números, océanos,
mares, ríos e puntos cardinais.
n Os substantivos acabados en -i.
n Os substantivos terminados en -o.
n Os substantivos finalizados en -ote.
n Os substantivos acabados en -u.
n Os substantivos terminados en -me.
n Os substantivos finalizados en -t, -g, -f, -h
(estranxeirismos).
n Outros substantivos como:
38
Substantivo (I)
1. O substantivo
O substantivo é unha categoría gramatical variábel que designa persoas (Die-
go, Marta), animais (Pluto, coala), obxectos (estoxo, bolsa), accións (encontro, caí-
da), calidades (fealdade, amor), lugares (Sil, cabo) etc.
Sintacticamente, o substantivo desempeña a función de núcleo da frase subs-
tantiva e pode ir acompañado dun modificador e/ou dun determinante; neste
último caso constitúe unha frase nominal.
1.1. Estrutura morfolóxica do substantivo
Do punto de vista morfolóxico, o substantivo consta dun morfema radical, que
achega o significado, e de dous morfemas flexivos (de xénero e de número).
galeg – o – ø rapaz – a – s
Morfema Radical x.º n.º Morfema Radical x.º n.º
Morfemas afixos flexivos Morfemas afixos flexivos
2. Tipos de substantivos segundo o xénero
Conforme o xénero, os substantivos clasifícanse en masculinos ou femininos.
Nos seres animados (persoas e animais) o xénero coincide co natural –xa que
este varía segundo o sexo (macho/femia)–, mentres que nos seres inanimados
o xénero é gramatical.
Todos os substantivos posúen xénero, masculino ou feminino, mais non todos
presentan oposición de xénero.
2.1. Substantivos sen oposición de xénero
A maior parte dos substantivos teñen un único xénero gramatical. Polo xeral,
os substantivos rematados en -o son masculinos (o caderno) e os que acaban en
-a, femininos (a froita), mais algúns exemplos contradín esta tendencia.
Eis algunhas regras:
o a, o efe, o sete, o Atlántico, o Cantábrico, o Miño, o noroeste...
o convoi, o penalti...
o arbusto, o estratego, o riso, o xogo... Salvo: a dínamo, a foto, a moto,
a tribo...
o bote, o dote, o lote… Mais: a glote
o bambú, o chapeu, o pau, o xampú...
o arame, o crime, o cume, o exame, o fume, o lume, o legume...
Excepto: a fame, a síndrome…
o anorak, o ballet, o sándwich, o test
o berce, o couce, o fel, o labor, o leite, o mel, o nariz, o sangue, o cárce-
re, o sal, o sinal…

Son femininos
n A maioría das árbores froiteiras e os seus
froitos.
n Os substantivos acabados en -a.
n Os substantivos terminados en -ade.
n Os substantivos rematados en -axe.
n Os substantivos rematados en -se, -ite.
n Outros substantivos como:
Gramática
2
a cerdeira / a cereixa, a laranxeira / a laranxa, a nogueira / a noz…
Excepcións: a figueira / o figo, o limoeiro / o limón…
a aguia, a alma, a auga, a pantasma, a reuma... Agás: o clima, o día, o
mapa, o planeta...
a idade, a liberdade, a puberdade, a mortaldade... Salvo: o trade
a paisaxe, a tatuaxe, a viaxe… Excepto: o traxe, o paxe, o garaxe e o
personaxe (que tamén pode ser feminino).
a análise, a tese, a otite, a elite… Mais: o convite, o interese...
a árbore, a ave, a canle, a calor, a dor, a ferruxe, a orde, a ponte, a sín-
drome, a suor...

2.2. Substantivos con oposición de xénero

Os substantivos que designan persoas ou animais presentan oposición de xénero, pois fan referencia a seres
de sexo masculino ou feminino.
Existen dúas clases de substantivos:
n Substantivos variábeis, con formas diferentes para masculino e feminino.

Masculino Feminino Exemplos

-o, -e -a gato/gata, mestre/mestra
-ó -oa avó/avoa
-r, -l, -z, -s -ra, -la, -za, -sa doutor/doutora, español/española, rapaz/rapaza, marqués/marquesa
-án -á irmán/irmá, cidadán/cidadá
-ana leilán/leilana, zampallán/zampallana
-ón -oa león/leoa, ladrón/ladroa
-ona abusón/abusona, cabezón/cabezona
-ín -ina bailarín/bailarina
-ún -una euscaldún/euscalduna

No caso dos substantivos heterónimos, a flexión de xénero realízase mediante a utilización dun sufixo (ba-
rón/baronesa; diácono/diaconisa, galo/galiña) ou dun vocábulo diferente (carneiro/ovella; rei/raíña; xenro/nora).
n Substantivos invariábeis, cunha única forma para masculino e feminino:
• Substantivos de xénero contextual, en que o xénero vén expresado a través dos pronomes ou por medio
dos adxectivos: o/a herexe, o/a mártir, o/a dentista (e todos os substantivos en -ista), o/a estudante (e todos os
substantivos en -nte).
• Substantivos epicenos, nos cales unha forma cun só xénero indica tanto o macho como a femia dunha
determinada especie humana ou animal (a vítima [home/muller], o corvo [macho/femia]).

Alén diso, existe unha serie de substantivos que carecen de flexión en que a oposición de xénero implica unha
mudanza de significado en relación a:
• Tamaño e/ou forma: agro/agra, barco/barca, machado/machada, horto/horta...
• Cantidade: froito/froita, gran/gra...
• Distinción de obxectos: zapato/zapata, manto/manta...
• Contraste entre pares homónimos: o cometa / a cometa, o cólera / a cólera...

39
2 Gramática
Actividades

1. Procura no seguinte texto todos os substantivos e indica o tipo de oposición de xénero que presentan.
Rambeau trataba os cans como se os amase. Nin moito menos tiña a mesma paciencia para cos seres
humanos. Aínda non fixeran tres semanas des que deran comezo as aulas e xa foran varios os alumnos
que plantaran. O homiño era impetuoso, moito, e nese momento ese ímpeto seu parecía que estaba
a piques de rebentar.
—Síntoo pola señora Hooper e polo seu can. Eran os meus estudantes máis aplicados. Cando menos o
can. Con todo e iso, o que si non podo facer é abandonar as miñas tarefas para dedicar unha semana
a buscalo.
—Ninguén espera que o faga. Imaxino que non tivo vostede sorte cos seus contactos.
—Tampouco non é que os meus contactos sexan moitos. Hai menos dun ano que Marie e mais eu nos
trasladamos aquí.
—E foi un erro –bisbou a muller desde a porta de entrada.
Roal Dahl: Can adormecido.

2. Separa o morfema radical dos morfemas afixos flexivos en cada substantivo.

amigos lapis caderno cadeira pasaxeira presidente
libro cute traxes fillas tórax lixo
3. Coloca o artigo definido perante estes substantivos.
orixe análise cor pantasma servidume
fel amigdalite maceira dote garaxe
sorriso homenaxe diadema costume sal
dermatite abdome leite couce gong

4. Escribe o substantivo que se corresponde con estas definicións e indica o seu xénero.
Asasinato dun gran número de persoas ou animais. M...
Líquido amargo segregado polo fígado. B...
Insecto que roe a madeira para se alimentar. T...
Cama de bebé, que xeralmente se pode abanar. B...
Valado feito con varas, arbustos, silvas etc. S...
Substancia negra que o fume deposita sobre algo. F...
5. Muda o xénero destes substantivos.
patrón bolboreta presidenta tsarina capitán grou
trapecista galbán heroe avó pescantín varredora
cómplice campión conde deus americana anfitrión
madrasta acusón sultán emperador doutora tratante
6. Escolle a opción correcta.
o estratego a estratega o mensaxe a mensaxe
o auga a auga o estreo a estrea
o cuspe a cuspe o contrasinal a contrasinal
o nariz a nariz o acne a acne
o cárcere a cárcere o web a web
o lavalouza a lavalouza o vertixe a vertixe

7. Coa axuda do dicionario explica a diferenza de significado existente entre estas palabras e redixe un
enunciado con unha de cada par.
o testemuño – a testemuña o ovo – a ova o cancelo – a cancela o terminal – a terminal
o caldeiro – a caldeira o cesto – a cesta o fin – a fin o capital – a capital

40
 Expresión oral
2
Saudar e despedirse

Expresións útiles
Ola Adeus
Bo día/tarde/noite Abur
Como estás? Até logo/despois/breve
Todo ben? Chao

En pequenos grupos, escollede

unha das fichas e representade o
encontro entre varios/as
personaxes seguindo as
instrucións fornecidas.
Deberedes saudarvos e
despedirvos adaptándovos
á situación comunicativa e
manter unha breve conversa
(máx. 1 minuto).
s. Persona
ariga xe 1: cida
s rap dán/á. Pe
e 2 : dúa f o ron a
serxe. Per
sonaxe
rsonaxe
2: con-
es 1 s, que inem 3: funcion
onax ariga anse no c .
SITUACIÓ
N ario/a.
Pers N : a s ra p
a t ó p o a ESO para solici : o/a personaxe 1 ac
ACI Ó tut o , aba d tar un cert ode ao Co
SITU s no insti teren ac Como non ifica
sabe onde do de empadroamen
ncello
m p a ñeira espois de pedir axud fica o rexi to.
co nos d a ao/á pers stro, ten que
tres a onaxe 2.

as.
Perso ivos/
Perso naxe 1: pa 4: cat ol,
2 , 3 e e fútb
SITUA
naxe
2: rece
ciente
. n a x es 1, p a r tido d embros
o n
C
ao cen IÓN: o/a pe
pcionis Pers is du que son m e na
ta. despo – s
dunha t ro de rs onax AC IÓN: xes 1 e 2 encóntran e 4,
revisió saúde para e 1 telefona SIT U
p e rs o n a
a d o ra –
na xe s 3
nm mud
atende édica e o/a ar a data os/as quipa gañ oas perso l.
a súa p da e ría cos/c ipa riva
petició ersonaxe 2 piz z a
da e q u
n.

41
2 Ortografía
Sílaba. Ditongo, tritongo e hiato
Sílaba
Enténdese por sílaba a secuencia de un ou varios sons pronunciados nunha única
emisión de voz.
Conforme o acento de intensidade, diferénciase entre sílaba tónica (bó-la) e sí-
laba átona (bó-la).
Segundo o número de sílabas que presenten, podemos clasificar as palabras en
monosílabas (fe), bisílabas (cos-ta), trisílabas (lám-pa-da) e polisílabas (la-va-
do-ra, hu-mil-de-men-te).
Cómpre ter presente que a división en sílabas é importante para a translineación,
isto é, para a división de palabras na fin da liña.

Ditongo, tritongo e hiato

O ditongo consiste na unión, nunha mesma sílaba, de dúas vogais (unha
delas aberta e outra fechada ou as dúas fechadas). Se a agrupación for de tres
vogais (dúas fechadas á volta dunha aberta) nunha única sílaba denomínase
tritongo.
Por outra parte, cando encontramos dúas vogais que pertencen a sílabas diferen-
tes, estamos ante un hiato.

Actividades

1. Subliña a sílaba tónica nos seguintes termos.

tesoiras período industriais construír crueis
existiu chofer traquea mingüei ciencia
acuoso lámina seixo radar creo

2. Divide estas palabras en sílabas; a seguir, clasifícaas segundo o número de sílabas.

puido altruísta nai caeu faia
saída historia bacallau roubou fiúncho
acción ceo aerodinámico cambiou teatro
doar conflúe lingüeta feixe fieis

Monosílabas Bisílabas Trisílabas Polisílabas

3. Escolle a opción correcta.

can-ci-ón can-ción sub-li-me su-bli-me in-crí-be-is in-crí-beis
des-a-tar de-sa-tar nin-gu-nha nin-gun-ha sub-ro-gar su-bro-gar
pe-rru-ca per-ru-ca a-gui-a a-guia a-miei-ro a-mi-ei-ro
A-tlán-ti-co At-lán-ti-co e-cli-pse e-clip-se é-us-ca-ro éus-ca-ro
psi-co-lo-xí-a p-si-co-lo-xí-a su-per-rá-pi-do su-pe-rrá-pi-do un-güen-to un-gü-en-to

42
 Ortografía
2

4. Indica se estes vocábulos conteñen ditongos, tritongos ou hiatos. A seguir, clasifica os ditongos e os
hiatos segundo os seus tipos.
baúis saúdo secuencia pau raíz
animais déixao lingüista coello caiamos
meiga enlear axóuxere Paraguai diérese
sociais noite muíño sorriu puiden
viúva triunfo poliedro escuadra afiei

5. Indica tres exemplos de...

n Palabras de unha sílaba que conteñan algún ditongo.
n Palabras bisílabas con algún grupo consonántico.
n Palabras de máis de catro sílabas que presenten algún hiato.
n Palabras trisílabas formadas por sílabas constituídas só por unha vogal.

6. Localiza na sopa silábica once termos que co- 8. Indica se é posíbel facer neste texto a transli-
rrespondan a estas definicións. neación das palabras marcadas en negra e pro-
n. Muller que ten o poder real. pón diversas posibilidades.
n. Peza de vestir para cubrir a cabeza. Todos están alborotados esta mañá. É real-
n.
mente difícil facerse comprender no medio
Deportista que tripula unha piragua.
do ruído, e no caso de Ío a dificultade mul-
n. Armadura de coiro ou de metal con que os tiplícase por mil, xa que fala cun fío de voz
antigos guerreiros cubrían o corpo. case imperceptíbel.
n. Home que fai, amaña ou vende zapatos. Aínda faltan máis de doce minutos para que
n. Cortar cos dentes superficialmente ou en toque o timbre e a aula B, en pleno, xa está
anacos moi miúdos. no patio de entrada esperando a que Cati,
n. Planta herbácea de follas grandes que for- a bedel, abra a porta. É a primeira vez que
ma parte dunha ensalada. unha alumna que vén desde tan lonxe se in-
n. Que é de agora ou ten vixencia (en plural). corpora á súa clase.
n. Acción xudicial levada a cabo para resolver Até os xemelgos Damián e Adrián, que estive-
un asunto. ran varios días enfermos, reapareceron hoxe.
n. Líquido do cal está composto un río. —Eu busquei Nixeira en Internet e saquei o
n. Usar a razón para chegar a unha idea sobre mapa pola impresora. Semella a copa dunha
unha idea. árbore co tronco agochado na auga –Paulo
mete a man no peto e mostra o seu mapa.
PI LEI TU GA RA
—O máis seguro é que teñamos que vacinár-
ZA RA COI AU ZO monos contra a gripe dos polos –advirte Se-
PA Í GÜIS Í AR vero.
TEI ÑA XU TA PEU —Diso terás que vacinarte ti porque, claro,
RO ER AC TUAIS CHA como es bastante galiña... ao mellor a gripe
do polo si que a podes coller.
7. Divide en sílabas o seguinte texto, escrito na
Todos rin tanto que Severo pensa que quizais
verba dos arxinas de Karouvo.
meteu a pata e trata de rectificar:
Ke ghalrúan xiriadores
en rula verduvoria, —Pois a febre amarela e moitas enfermida-
a nende xido uska des máis. A nova pode contaxiarnos todo iso
de kutufa valtra de nuska? que hai en África.
Ke ghalrúan fuste de aghirra Fina Casalderrey: A lagoa das nenas mudas.
de ghavia raula xalagheta
kon de soi a vervo xiria? 9. Ditado. Texto: Viaxe ao centro da terra.
Autor: Jules Verne.
Calros Solla: Cerdedo in the Voyager I.

43
2 Literatura
Xéneros literarios
Os textos literarios divídense en tres xéneros: o xénero lírico, o xénero narrativo e o xénero dramático.
A estes –derivados dos xéneros clásicos– débeselles sumar o xénero didáctico, que, á diferenza dos anterio-
res, comprende textos non literarios.
Os xéneros literarios foron evolucionando ao longo dos anos e deron lugar a subxéneros, que agrupan todas
as obras que pertencen a un mesmo xénero mais que partillan unha serie de trazos
Con frecuencia prodúcen- máis específicos. Así, todas as pezas teatrais contan con personaxes, trama, espazo,
se confusións entre subxé-
tempo..., mais as comedias, por exemplo, teñen como principal obxectivo de facer
nero e tema. Unha novela
é un subxénero narrativo, rir ao público.
mais unha novela histórica
é unha obra que desenvol-
En todos os textos literarios faise un uso especial da linguaxe; os/as escritores/
ve a súa trama a partir dun as modelan as palabras para tirarlles máis rendibilidade expresiva e recorren fre-
tema histórico. cuentemente ao uso de recursos estilísticos variados. [Podes consultar os recursos
estilísticos nas pp. 2-4 do Apéndice literario].

1. Xénero lírico 3. Xénero dramático

As obras que conforman o xénero lírico transmiten
unha visión subxectiva da realidade e poden estar es-
critas en verso ou en prosa.
“Historia do corazón”
Quixémonos, os dous xuntos,
durante trinta minutos.
O tempo que durou o recreo.
E aínda non o creo.
Santiago Freire
2. Xénero narrativo
Os textos que se encadran dentro do xénero narrativo
acostuman utilizar a prosa como forma de expresión,
mais tamén existen composicións narrativas en ver-
so, como é o caso do romance.
As obras narrativas contan cunha voz narradora que dá
conta da acción que desenvolven un/unha ou varios/
as personaxes nun tempo e nun espazo concretos.
O efecto que tivo neles a miña presenza foi in-
mediato. Mais non deixei que se recuperasen da
sorpresa e, erguendo a cola, abaneeina con for-
za batendo neles. A rabexada deitou o primeiro
por terra, na lama da beira onde ficou inmóbil.
O segundo caeu na auga e incorporouse. Non ía
deixar que dese caza á súa presa, zorregueille un
segundo golpe e mergullou na auga do río para
nunca saír.
No xénero dramático emprégase como vehículo
de expresión tanto o verso como a prosa. Como
acontece nos textos narrativos, as obras teatrais
contan con personaxes que se sitúan nun tempo
e nun espazo determinados e que poden expresar-
se de forma directa por medio de monólogos e de
diálogos.
Porén, nos textos dramáticos utilízanse didascalias
para introducir información referente á ambienta-
ción, á iluminación, ao vestiario etc.
María. (Moi pensativa.) Ah, xa sei por que non sa-
bes ler, Susiña.
Susiña. (Un chisco ríspeta.) Que? Que é o que sa-
bes de min?
María. É que tiveches que traballar desde peque-
na e non puideches ir á escola.
Heidi Kühn Bode
4. Xénero didáctico
As obras que conforman o xénero didáctico están
escritas en prosa e a súa finalidade é divulgar unha
investigación sobre un tema concreto.
Existía un marcado contraste entre a percepción
social do home e da muller célibes, cando xa lles
pasaba a idade que se consideraba axeitada para
continuar ostentando tal condición. Aproximada-
mente a partir dos 30 anos no caso do home e
dos 25 anos no da muller, pasaban a converterse
en solteiróns.

Marilar Aleixandre Xavier Castro

44
 Literatura
2
5. Principais subxéneros literarios
Xénero lírico Xénero narrativo Xénero dramático Xénero didáctico
Canción Conto Comedia Biografía
Égloga Epopea Entremés Crónica
Elexía Fábula Drama Ensaio
Epigrama Lenda Ópera Manual
Himno Novela Traxedia Tratado
Oda Romance Traxicomedia Oratoria

Actividades

1. Indica a que xénero pertencen os seguintes ti-
pos de textos. Repara en cales son literarios e
cales non o son.
receita - poema - lenda - himno - traxedia - ho-
róscopo - ensaio - conto - entrada dun diciona-
rio - elexía - biografía - novela - entremés - ópera
- guía de viaxes - microrrelato - prospecto - dis-
curso - noticia
2. Relaciona cada un destes textos co seu xénero
literario e explica que características permiten
adscribilos a un ou a outro xénero.
Texto 1
Âkil. (Nervioso, dando voltas) Ah, o galo cantou
quiquiriquí…!
Valentino. (Rindo presuntuoso)… Si, no meu
país o galo canta quiquiriquí. E logo, no teu
país como cantan os galos? (Ornea como un
burro varias veces, despois miaña, despois berra
como unha ovella. Nesas, Âkil detense e observa
a Valentino facendo todos eses ruídos).
Roberto Salgueiro: Valentino Rufini e Âkil
Pillabán de viaxe a Milán (e van sen un can).
Texto 2. “Eu nunca”
Eu nunca usei as mans para ferir.
Nunca abrín unha carta sen permiso.
Nunca escapei dun bico.
Nunca me arrepentín.
(Aquí mentimos todos.
Aquí todos seremos descubertos.).
María do Cebreiro: Cuarto de outono.
Texto 3
—E logo que foi? Bule! –Alba abanea os brazos
aínda sen chegar ao cabo dela. Ten unha cara
de apuro que non pode con ela. Xa me pare-
cía raro porque esta ten un xenio cando a fan
agardar…
—Púxenme feita un toural, olla para aí –dígo-
lle e ensínolle o cu do pantalón–. Esvarei polo
carreiro abaixo e alá fun. Como xa viña tarde
non tiven tempo de me ir mudar. Espero que a
mestra non me diga nada…
—E que che ha dicir? Hanos dicir se chegamos
tarde, iso, si! Bule!
María Reimóndez: O monstro das palabras.
3. En pares, transformade este texto narrativo nun
poema e despois nunha peza teatral breve. Cal das
dúas tarefas resulta máis complexa? Por que?
“Un caso de licantropía”
Conforme pasaban os minutos, a insolencia
daquela alumna ía en aumento. Xa non se tra-
taba só do seu ostentoso desprezo polas expli-
cacións que o profesor, con paciencia infinita,
tentaba enfiar naquel ambiente hostil. O peor
era que, ademais, a moza se dedicaba a atraer
a atención do resto da aula con procedemen-
tos cada vez máis imaxinativos. Ao contrario
que a do profesor, a actuación da moza alcan-
zaba, por que non dicilo, un éxito de público
cada vez maior.
Atentos como estaban ás impertinencias da súa
compañeira, os alumnos non se decataron das
transformacións mínimas que anunciaban o de-
sastre: o crecemento desmesurado das uñas, as
grosas sedas que apareceron polas partes visí-
beis da pel, o sangue coloreando o branco dos
ollos, os cairos afiados que asomaban por entre
uns labios anormalmente inchados, a mudanza
na forma e no tamaño das orellas, a desfeita nas
costuras da chaqueta e do pantalón…
Cando foron conscientes do que ocorría, era
xa demasiado tarde. Algúns aínda tiveron un
tempo fugaz para pensar en balas de prata
e en cruces invertidas, e na ausencia da lúa
chea, máis evidente no ceo azul daquela mañá
de primavera, e noutras inútiles fantasías li-
terarias e cinematográficas, tan afastadas do
ámbito docente e do rutineiro mobiliario esco-
lar que os rodeaba.
Agustín Fernández Paz: Relatos mínimos.

45
2 Lingua e sociedade

Linguas
minoritarias
e minorizadas
Lugar: Québec Lugar: Noruega
(Canadá) Lingua:
sami septentrional Lugar: Chequia
Lingua:
francés Lingua:
alemán Lugar: Xapón
Lingua:
xaponés

Lugar: Romenia
Lingua:
romanés

Lugar: Sardeña
(Italia)
Lingua:
sardo
Lugar:
Porto Rico
Lingua:
español

Lugar: Sudáfrica

Lugar: Paraguai Lingua:

zulú Lugar:
Lingua: Nova Zelandia
guaraní
Lingua:
maorí

u En pequenos grupos, realizade unha exposición oral sobre tres idiomas representados no mapa que
pertenzan a continentes diferentes. Debedes ofrecer información a respecto destes ítens:
territorio e falantes w familia lingüística w estatus legal w situación social

46
 Rc
Reforzo de competencias
Isto non é amor
Ana T. Jack, La Voz de Galicia
Pais e nais deben axudar os seus fillos e fillas a detectar os sinais do amor insán e a actuar en consecuencia:
1. Os ciúmes. Non deixes que pense: “É ciumento porque me quere”. Non se poden xustificar os ciúmes
en nome do amor.
2. O control. Sobre o que fai (“Por que tiñas o teléfono apagado?”), con quen está (“Por que chateabas coa
túa ex-moza a esas horas da noite?”) ou como se viste (“Mándame foto con esa saia, demasiado curta”) é
inaceptábel. O control atenta directamente contra a independencia e a autonomía da persoa.
3. O illamento. Prodúcese cando unha persoa intenta illar a súa parella dos seus amigos/as, familia, redes
sociais... “Porque te quero só para min”.
4. O acoso. Non hai que confundir unha actitude positiva, como o interese e a atención que nos dedica
unha persoa, co feito de que nos vixíe, acose, apareza todos os días á porta do instituto sen avisar...
5. A humillación. Ocorre cando se menospreza a parella, cando se lle di que non vale para nada, cando
se producen burlas, cando se lle fai sentir vergoña en público... Esta actitude supón un ataque directo á
autoestima da persoa descualificada.
6. As ameazas. Consisten en avisar á parella de que, se non fai o que se lle di, pode ter consecuencias.
As ameazas típicas son: abandonar a relación, enviar ás redes sociais imaxes comprometidas, dar unha
malleira a alguén, revelar secretos: “Se non o fas dígolles aos teus pais o que fixemos o sábado pola noite”.
7. A chantaxe emocional. É unha forma de intimidación e de presión para crear sentimentos de culpa ou
cargo de consciencia. “Se non voltas comigo, suicídome”. Ou ben: “Se non me dás os contrasinais do teu
correo é que non me queres”.
8. A presión; por exemplo, para ter relacións sexuais. Pode mostrarse en forma de enfado, vitimismo ou
ameaza de mudar de parella. “Obrígasme a buscar outro/a que me satisfaga máis que ti”.
LS

1. Co apoio do dicionario, indica os antónimos das palabras embaixo. LDA

insán w apagado w autonomía w menospreza w revelar w satisfaga
2. Organiza estas etiquetas segundo a orde de aparición no texto da información á cal aluden. LA
Afastar a parella do seu círculo social non é nunca unha mostra de amor.
O feito de que a túa parella che faga demasiadas preguntas indica que
quer restarche liberdade.
Non é necesario perseguir alguén para demostrar que o-a queres.
A familia debe estar atenta a calquera indicio de relación tóxica.

3. Define, coa axuda da internet, o significado da expresión amor romántico. Estás de acordo con esta
visión do amor? LDAS
4. Narra en 1.ª persoa como é a vida de alguén que sofre as consecuencias dunha relación amorosa coas
características que aparecen no texto. LASC
5. En pequenos grupos, creade un decálogo que recolla medidas de prevención do amor insán. LAS
6. En grupo, elaborade un inquérito dirixido aos vosos compañeiros e compañeiras de curso sobre como
debe ser unha relación de parella. Tentade ofrecer unha serie de respostas para poder transferir facil-
mente os resultados do inquérito a unha gráfica. LMDASI

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.
47
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Cal é o tema principal dos poemas “carta geográfica” e “Chachahuí”?
as viaxes a emigración o fogar

2. As mensaxes de 140 caracteres que se publican en Twitter reciben en galego o nome de…
tweet tuit chío

3. Sinala cal destes enunciados resulta incoherente.

Prefiro ficar porque teño Prefiro ficar; xa nos veremos Prefiro ficar, así que onte
moitas cousas por facer. máis tarde. non foi posíbel.

4. Cal destas expresións pode aplicarse a unha persoa moi inquieta?

É un bulebule. É un moucho. É un cesto.

5. Identifica a serie cuxos substantivos non presentan o mesmo xénero.

sangue – leite – dote orixe – auga – dermatite sal – labor – viaxe

6. A secuencia de dúas vogais fechadas nunha mesma sílaba denomínase…

ditongo tritongo hiato

7. Indica cal destas series de subxéneros literarios é incorrecta.

oda, fábula e silva romance, traxedia e biografía lenda, canción e ópera

8. Cales destas linguas son maioritarias nun lugar e minoritarias noutro?

o francés o español o éuscaro

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
redixir un chío?
dotar un texto de coherencia?
nomear palabras relacionadas coa personalidade?
empregar os procedementos de flexión de xénero?
saudar e despedirme?
dividir en sílabas?
recoñecer ditongos e hiatos?
identificar as características básicas dos xéneros literarios?
distinguir entre linguas minoritarias e minorizadas?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

48
 3
Unidade

Contidos
Lectura. "Auga con fronteiras"
Expresión escrita. Fanfiction
Lingua e texto. Propiedades textuais (III): cohesión
Léxico. Roupa e calzado / Polisemia e homonimia
Gramática. Substantivo (II)
Expresión oral. Dar os parabéns e agradecer
Ortografía. Acentuación (I): regras xerais
Literatura. Literatura electrónica
Técnicas de traballo. Gráfica
3 Lectura
Auga con fronteiras
A auga é alimento, saúde, cultura, materia prima; é o ben máis valioso da humanidade. A auga constitúe
un elemento indispensábel nas nosas vidas. Porén:
• 1.000 millóns de persoas (o 15 % do planeta) carecen de acceso a un subministro de auga potábel.
• 2.600 millóns de persoas non dispoñen de acceso a un saneamento básico.
5 • 6.000 persoas morren cada día pola falta de auga potábel e por unha hixiene deficiente.
• Moitas mulleres africanas e asiáticas te-
ñen que percorrer unha media de oito
quilómetros diarios para conseguir auga
potábel.
10 • Como media, unha persoa africana vive
con menos de 20 litros de auga por día,
mentres que unha persoa de Europa con-
some máis de 150 litros e unha de Nor-
teamérica máis de 300 litros.
15 • 4.000 millóns de hectáreas –o equivalen-
te a un terzo da superficie terrestre– es-
tán ameazadas pola desertificación.
• A escaseza e o risco de deterioración da
calidade da auga intensifican as tensións
20 a escala nacional, de modo que se xeran
conflitos bélicos.

A auga, un dereito humano

O acceso á auga é un dereito humano e está recoñecido polas Nacións Unidas como un dos dereitos
económicos, sociais e culturais. Mais non é un dereito ou unha necesidade básica calquera, porque a
25 posibilidade do seu exercicio, xunto co dereito á alimentación, condiciona o desfrute doutros dereitos,
incluído o dereito á vida.
A auga é un ben común e de acceso universal indispensábel para a vida; non debe ser considerada como
un ben económico, suxeito ás regras do mercado, porque se destina a satisfacer as necesidades básicas
dos seres humanos. Por tanto, todos os Estados deberían proporcionar acceso a esta.
30 Os obxectivos do milenio contemplaban o compromiso dos Estados de reducir á metade a porcentaxe
de persoas que carecen de acceso á auga potábel e ao saneamento en 2015.
Para garantir o dereito á auga, esta debe ser:
• Potábel, apta para o consumo humano
sen que constitúa unha ameaza para a
35 súa saúde.
• Accesíbel para o conxunto da poboación,
sen discriminacións por motivos físicos,
económicos ou sociais.
• Subministrada en cantidade e calidade e
40 coa regularidade suficiente para cubrir as
necesidades básicas das persoas, de 40 a
50 litros por habitante e día.

50
 Lectura
3
A problemática da auga
Os recursos hídricos son limitados e están mal distribuídos, o que, unido ás presións de crecemento eco-
45 nómico, aumento da poboación e á mudanza climática, fai máis complicada a súa xestión. A gravidade da
problemática non vén dada tanto pola escaseza da auga como polo acceso a ela de que dispón a poboación.
Estas barreiras poden ser debidas a:
• Falta de tecnoloxía axeitada: cando as infraestruturas de abastecemento, saneamento e depuración
son inadecuadas, ineficientes ou inexistentes.
50 • Má xestión: dificultade de acceso a coñecementos e a información sobre a auga, explotación incontro-
lada de acuíferos, especulación urbanística etc.
• Causas políticas e socioeconómicas: falta de institucións reguladoras e de leis sobre recursos hídricos;
presión por parte dos organismos internacionais e tendencia á privatización de servizos públicos de
auga; mercantilización dos recursos; intereses estratéxicos que poden provocar conflitos bélicos...
55 • Falta de conscienciación social: inexistencia de estruturas de participación que favorezan os procesos
de decisión sobre aqueles usos que promovan o desenvolvemento humano.
• Causas climáticas, principalmente en rexións desérticas.

Solucións
Para resolver o problema da auga, os países do sur deben colaborar para garantir as seguintes condicións:
60 • Favorecemento dos procesos de descentralización a fin de que os gobernos locais poidan estender os
servizos da auga.
• Loita contra a corrupción ao executar os proxectos e fomento da xestión democrática dos recursos
hídricos e os procesos participativos da cidadanía.
• Redistribución dos recursos co
65 obxectivo de alcanzar o acceso uni-
versal á auga entre a poboación.
• Rexeitamento dos procesos de
mercantilización e de privatización
dos sectores públicos vinculados á
70 auga.
• Minimización da contaminación da
auga e da deterioración das infraes-
truturas.
• Negativa ao uso da auga como arma
75 de presión política.
Os países do norte deben:
• Orientar a axuda ao desenvolvemen-
to dos países máis empobrecidos e
coordinar os proxectos da auga para
80 que teñan os mesmos estándares de
calidade que os do norte.
• Evitar os intereses ocultos (co-
merciais, políticos, xeoestratéxicos
etc.). O obxectivo debe ser reducir
85 a pobreza.

Enxeñería sen fronteiras

51
3 Lectura
Actividades

1. Coa axuda da internet define os seguintes conceptos.

desertificación (l. 17) w especulación urbanística (l. 51) w privatización, (l. 53) w
mercantilización (l. 54) w estándares de calidade (l. 80-81)

2. Coñeces a expresión guerra da auga? En pares, tratade de definila e poñédea en relación co tema do
texto.
3. Presenta a través dun esquema a información que transmite “Auga con fronteiras”.
4. En pares, seleccionade cinco palabras chave que sinteticen o contido da lectura.

5. Indica se estas afirmacións relacionadas co texto son verdadeiras (P) ou falsas (O).

P O
No continente africano as persoas vense obrigadas a vivir con entre 20 e 30 litros menos
do imprescindíbel por persoa e día.
O acceso á auga potábel depende de factores económicos, demográficos e climáticos.
A explotación incontrolada de acuíferos é unha das principais causas da escaseza de auga.
Para solucionaren os problemas derivados da xestión da auga os gobernos deben ceder a
súa soberanía a un poder central.
A redución da pobreza contribuiría a mellorar as deficiencias no acceso á auga.

6. Segundo os datos fornecidos polo texto e coa axuda da internet, calcula canta auga se consome por
día en África, Europa e Norteamérica. Existe unha relación entre poboación e consumo de auga? Por
que cres que sucede isto?
7. Consideras que a auga é algo co cal se pode comerciar ou é un ben común para todas as persoas? Cita
tres exemplos de cousas con que non se debería comerciar.
8. En parellas, elaborade unha listaxe de actividades dependentes da auga especificando se son pres-
cindíbeis ou imprescindíbeis.
9. Co axuda do teu compañeiro ou compañeira, crea un póster orientado ao fomento do aforro de auga
nos lares galegos.
10. En pequenos grupos, investigade en que consisten os obxectivos de desenvolvemento do milenio e
analizade se se están a cumprir ou non. A seguir, elaborade un informe que recolla en que aspectos
estes obxectivos son especialmente deficitarios e que medidas se poderían tomar para a súa conse-
cución.

52
 Expresión escrita
3
Fanfiction
Denomínase fanfiction ou fanfic a continuación da n Drabble: continuación dunha historia cun relato
trama dunha historia xa finalizada ou a apertura que teña un máximo de 100 palabras.
dunha trama paralela. Trátase dun exercicio de n Historia paralela: recreación da relación entre
escrita creativa que se desenvolve principalmente a
un grupo novo de personaxes e os/as protago-
través de internet, aínda que cada vez é máis habitual
nistas dunha obra coñecida.
que se publiquen libros que parten de fanfics.
n Que tería sucedido se...: desenvolvemento da tra-
Por medio da fanfiction as persoas afeccionadas a ma narrativa desde unha mudanza no argumen-
unha historia poden continuar a crear capítulos unha to orixinal que pode transformar todos os acon-
vez que esta ten terminado e mesmo poden incluír tecementos posteriores.
elementos novos na trama.
n Universo alternativo: localización da narración
Pode construírse unha fanfiction a partir de calquera nun escenario espacial ou temporal completa-
elemento que posúa unha mínima estrutura narra- mente distinto ao da trama de partida.
tiva: unha novela, un conto, unha banda deseñada,
unha serie de televisión, un filme, unha representa- Esta práctica literaria
ción teatral, unha canción, un videoxogo etc. Alén ten antecedentes
diso, con frecuencia o texto das fanfictions é creado na historia da
de forma colaborativa, atendendo os/as escritores/as literatura uni-
as peticións dos/das seguidores/as da historia versal, como
as continua-
As fanfics adoitan articularse á volta de diferentes cións apócrifas
estratexias narrativas; estas son algunhas das máis ou anónimas de
recorrentes:
obras protagoniza-
n Crackfic: parodia dalgún elemento ou personaxe das por personaxes
da trama orixinal. do ciclo artúrico ou por
n Crossover: mestura de personaxes de obras dife- Sherlock Holmes.
rentes.

Actividades

1. Escolle unha das opcións presentes na seguinte tabela e escribe un relato seguindo as pautas indicadas.
Trama de orixe Un evento deportivo Un día cotián na Ga- A celebración do
liza dos anos corenta Nadal
do século pasado
Punto de vista Un deportista que Un/unha habitante de O teu propio punto de
narrativo perdeu un campio- calquera localidade vista
nato galega
Estratexia narrativa Drabble Que tería sucedido se Universo alternativo
non se tivese produci- en que non existe
do a guerra civil? ningunha relixión

2. Pensa nos teus filmes, libros, videoxogos ou series de televisión favoritos e constrúe unha fanfiction
que conte con elementos de varios deles.
3. En pequenos grupos, creade unha fanfic partindo da mestura de personaxes (crossover) dunha das
obras de lectura en Lingua Galega e Literatura con algunha das obras de lectura das outras linguas que
estades a estudar.

53
3 Lingua e texto
Propiedades textuais (III): cohesión
A cohesión é a dependencia gramatical que manteñen entre si os elementos que integran un texto.
Os mecanismos que están implicados na cohesión textual son os seguintes:
n Reiteración de certas secuencias (sons, palabras,
construcións sintácticas etc.) e substitución dal-
gúns vocábulos por sinónimos, hiperónimos, hi-
pónimos, merónimos etc.
Desde os tempos máis remotos houbo miñocas
sobre a Terra ou, mellor dicindo, no seu interior.
Cando retumbaban as formidábeis pisadas dos
dinosauros que combatían ferozmente entre si,
xa estaban alí as lombrigas, manténdose pru-
dentemente á marxe.
As miñocas exipcias asistiron á construcións
das pirámides, en canto as miñocas chinesas
seguiron, de principio a fin, os traballos de
construción da Gran Muralla. Por outra parte,
os vermes romanos habitaban xa Roma antes de
que se colocase a primeira pedra da cidade.
Janet e Allan Ahlberg
n Elipse ou omisión de termos ou expresións men-
cionados con anterioridade e que poden ser sobre-
entendidos polo/a destinatario/a.
“Sen medo”
A tartaruga achegouse aos xuncos con lentitude
de hexágonos. Desde alí [a tartaruga] chegaba
a ver a derradeira liña de ondas. [A tartaruga]
ollou cara á súa esquerda, [a tartaruga] ollou
cara á súa dereita. Por uns segundos [a tarta-
ruga] arroibou de verde, mais decidiu baixar a
cremalleira da coiraza. [A tartaruga] atravesou
correndo a praia nudista. Algúns mesmo a es-
coitaron berrar de liberdade. Antes de se mergu-
llar na auga, [a tartaruga] xa se bañara de sol.
Beatriz Osés e Miguel Ángel Díez
n Deíxe, isto é, a capacidade que posúen algúns ele-
mentos lingüísticos para sinalar os seus referen-
tes segundo o contexto.
Un día díxenlle ao meu pai:
–Tes a orella vermella.
E el [o pai de Paulo] díxome:
–Paulo, deixa de dicir parvadas No canto dun
rapaz pareces un bebé de dez meses!
Que curriño meu pai. Que simpático. Que cou-
sas máis amábeis me di sempre.
54
Eu díxenlle [Paulo ao seu pai] iso [que tiña a
orella vermella] a meu pai porque está todo o
tempo falando polo móbil. Ás veces deixo de xo-
gar ou de ver a tele só para contar os minutos
que é capaz de estar así [a falar polo móbil].
A súa [do pai de Paulo] mellor marca está en
vinte e tres (minutos, ollo, non segundos).
Se houbese unha Olimpíada de falar polo móbil,
meu pai sería Medalla de Ouro indiscutíbel.
Francisco Castro
n Marcadores discursivos, palabras ou expresións
que ligan as diferentes partes do texto, facilitando
a comprensión por parte da persoa destinataria.
“As vantaxes de comer en prato pequeno”
O tamaño e a forma dos pratos inflúen na inxes-
tión de calorías; así, utilizar un prato raso no
canto dun fondo pode levar a comer un 22 %
menos de cantidade.
A diario, cada individuo toma, de media, máis
de 250 decisións relacionadas coa comida, se-
gundo os investigadores do comportamento ali-
mentario: desde escoller o almorzo –salgado ou
doce, madalenas ou pan?– até a porción que se
vai tomar de cada alimento.
En primeiro lugar, a cantidade de comida que
se toma non só depende das características sen-
soriais (gusto, olor ou textura) dos alimentos; a
iluminación, a música e o ruído do lugar onde se
come e as calidades inherentes da propia comi-
da (temperatura, cor, aroma...) tamén marcan a
diferenza entre comer máis ou menos. Da mes-
ma maneira, a dispoñibilidade, a comodidade
e a proximidade dos alimentos facilitan o seu
maior consumo, aínda que estes sexan pouco
recomendábeis.
Alén diso, as preferencias e aversións, os condi-
cionantes familiares e culturais, a compañía ou
mesmo o tamaño do alimento e mais do envase
ou da louza onde se serve son factores que tamén
determinan o resultado da elección. De feito, es-
tímase que pasar dun prato fondo a un prato raso
pode levar a comer até un 22 % menos. Recorrer
a pratos pequenos para comer resulta unha axu-
da inestimábel cando se desexa comer menos.
Revista Eroski
 Lingua e texto
3
Actividades

1. Sinala se estas afirmacións relativas ás propiedades textuais son verdadeiras (P) ou falsas (O).
P O
O parágrafo constitúe unha unidade superior ao enunciado e inferior ao texto.
A adecuación fai referencia á relación existente entre o texto e a situación comunicativa.
A única condición que un enunciado debe cumprir para ser considerado un texto é ter coherencia.
Os mecanismos de cohesión aseguran a conexión entre as diferentes partes dun texto e dan solidez a este.
A gramaticalidade alude ao uso correcto dos marcadores discursivos.

2. Que recurso de cohesión podes encontrar nos seguintes textos?

No corazón teño cidades “Océano”
de nenos pobres,
vilmente, feríndome. Oeste que devoras as luzadas.
No corazón teño cidades Camiño que se fende sen desmonte.
convulsas, Estrelas que se arrolan nas vagadas.
cidades terribles, Abano prolongado no horizonte.
de pedramol. Nube de sal que dorme sobre a area.
No corazón hai sitio para todo. Onda de azul que xoga coa marea.
Fran Alonso: Cidades. Xoán Babarro: Do A ao Z con Pondal.

3. Que palabras ou expresións manterías, cales elidirías e cales substituirías por outras para dares maior
cohesión ao texto?
O fiúncho, fiollo ou fieiteiro (Foeniculum vulgare) é a única especie do xénero Foeniculum. Nativa da Europa
meridional, en especial da costa do mar Mediterráneo –onde medra en estado silvestre–, é unha herba
perenne e sumamente aromática, unha herba cultivada polo seu emprego na cociña.
O fiúncho é unha planta herbácea e erecta, dunha cor verde intensa, e pode chegar a atinxir os dous me-
tros de altura. As súas follas son longas, as súas follas son delgadas e acaban en segmentos en forma de
agulla, que se endurecen exteriormente no verán para evitar a perda de auga; estas aparecen en ramiños
de 20 a 50 flores sobre pedúnculos curtos.
O fiúncho emprégase sobre todo na confección de encurtidos e mollos, e dá un arrecendo semellante ao
arrecendo da menta. O fiúncho tamén é usado para cocer castañas.
www.wikipedia.com
4. Que marcadores discursivos empregarías para...
n estruturar a información? n isto é, quer dicir, ou sexa, por exemplo
n iniciar un novo asunto? n porque, xa que, dado que, visto que
n esclarecer unha información? n tamén, alén diso, da mesma maneira, inclusive
n opor ideas? n canto a, en relación con, a respecto de, no tocante a
n insistir na mesma idea? n en conclusión, en resumo, en síntese, en suma
n indicar causa? n a fin de, co obxectivo de, coa finalidade de
n indicar consecuencia? n por tanto, por conseguinte, en consecuencia
n sinalar finalidade? n en primeiro lugar, por outra parte, a seguir, por último
n concluír ou resumir? n aínda que, a pesar de, porén, non obstante

5. Cales son os mecanismos de cohesión empre-
gados nestes pequenos textos para acentuar a
súa cohesión?
n Non quero voltar a falar deste tema con Lu-
cas; el sempre quere levar a razón!
n Chegamos a Vigo de mañanciña; a cidade
olívica aínda estaba a espertar coas primei-
ras luces.
n O pensamento é moi apreciado, pois resis-
te moi ben as frías temperaturas do inver-
no e require poucos coidados. Alén diso, a
súa variedade de tonalidades resulta moi
atraente.
n Fiquei toda a tarde na casa; porén, ninguén
se achegou até aquí.
n Elas quixeron comer sushi, nós non.

55
3 Léxico
Roupa e calzado

Actividades

1. Describe oralmente as pezas de roupa, o calzado e os complementos do rapaz e da rapariga.

bufanda chaleque lentes de sol reloxo
camisa cinto luva (pantalón) vaqueiro
catiúscas gravata medias (gorra con) viseira
cazadora gorro minisaia xersei

2. Que porías para...

ir á praia? w pasear baixo a choiva? w asistir á entrega dos premios Nobel? w facer deporte?
abrigo calcetíns chuvasqueiro mono sandalias
albornoz calzóns frac pantalóns curtos sostén
bañador camisa fular pantalón de peto traxe
bata camiseta gabardina pantalón longo vestido
bikini camisón impermeábel pixama zapatillas de de-
botas de goma chándal lazo polo porte
botas de montaña chapeu de feltro leotardos pucho zapatos de tacón
braga chinelas medias saia zocos

3. Explica o significado destas expresións feitas.

Meter o zoco/a Estar feito un farrapo
Esperar por camisas de defuntos Saber onde lle aperta o zapato

56
 Léxico
3
Polisemia e homonimia
Existe polisemia cando unha palabra presenta varios significados. Así, se fala-
mos dun dente da boca, dun dente de allo ou dun dente dunha serra, estamos perante
un mesmo vocábulo, un vocábulo polisémico.
Dáse homonimia cando dúas ou máis palabras que proceden de distintos éti-
mos teñen grafía e/ou pronuncia idénticas mais significados diferentes.

Atendendo á grafía, podemos diferenciar dous tipos de homónimos:

n Homónimos homófonos, cando coinciden na forma oral mais non na
escrita: vaca/baca, balor/valor, botar/votar, rebelar/revelar…
n Homónimos homógrafos, cando coinciden na grafía: don (‘graza’, ‘mer-
cé’) / don (tratamento formal); corte (‘cortadura’) / corte (‘palacio’); real
(‘verdadeiro/a’) / real (‘rexio/a’); trincar (‘agarrar con cordas’) / trincar
(‘cortar cos dentes’)…

Cando encontramos dúas palabras homógrafas resulta difícil distinguir entre polisemia e homonimia, no-
meadamente cando ambas pertencen á mesma categoría gramatical. Neste caso debe acudirse ao dicionario.
As acepcións dun termo polisémico aparecen numeradas nunha única entrada; no entanto, os vocábulos ho-
mónimos recóllense en entradas diferentes.

Actividades

1. Identifica, a partir destes enunciados, algúns
dos significados do termo polisémico cabeza.
n O cabeza da expedición era un rapaz bastan-
te novo.
n Choveu tanto que chegou coa cabeza en-
choupada.
n A mocidade de agora non ten cabeza!
n A cabeza de lista do noso partido é de Cama-
riñas.
4. Coa axuda dun dicionario, indica se estes ter-
mos son polisémicos ou homónimos.
ameixa (‘froita’) / ameixa (‘molusco’)
araña (‘arácnido’) / araña (‘lámpada’)
golpe (‘pancada’) / golpe (‘raposo’)
liña (‘raia’) / liña (‘orientación’)
ollo (‘órgano da vista’) / ollo (‘burato da agulla’)

2. Sinala os vocábulos polisémicos presentes nes- pluma (de ave) / pluma (para escribir)
tes enunciados e explica o seu significado en ponte (‘construción’) / ponte (‘lazo de unión’)
cada caso.
vía (‘camiño’) / vía (‘canle, conduto’)
n Quixemos darlle unha calorosa benvinda.
n A chave da casa está bastante enferruxada.
5. Indica se estes homónimos son homófonos ou
n Viaxou até o corazón do Amazonas. homógrafos e explica as diferenzas de significa-
n Pasaron toda a tarde facéndolle festas ao do existentes entre eles.
neto.
abano/habano lapa/lapa
n Sempre tivo un carácter moi duro.
basto/vasto como/como
3. Redixe dous enunciados con cada unha des-
tas palabras polisémicas en que presenten queixo/queixo abalar/avalar
significados diferentes. bobina/bovina venda/venda
banco w columna w costa casco/casco vou/bou
tocar w xornal

57
3 Gramática
Substantivo (II)
1. Tipos de substantivos segundo o número
Os substantivos poden ter número singular ou número plural. Polo xe-
ral, o singular expresa un único elemento (libro) e o plural alude a máis
de un (libros). Porén, existen substantivos en que o singular e o plural fan
referencia a obxectos distintos (fume ‘vapor’, fumes ‘fachenda, orgullo’).

1.1. Substantivos sen oposición de número

Algúns substantivos non presentan oposición de número, pois só teñen
singular (fariña, ignorancia, leite...) ou só plural (condolencias, cóxegas, olleiras,
víveres etc.).

1.2. Substantivos con oposición de número

Nos substantivos con oposición de número, a flexión realízase do seguinte
modo:
Singular Plural Exemplos
-vogal café/cafés, noite/noites, lei/leis
Acrecentan -s
-n canon/canons, irmán/irmáns
graves e esdrúxulos Son invariábeis o/os atlas, o/os mércores
-s
agudos compás/compases, deus/deuses
-r, -z Engaden -es muller/mulleres, luz/luces
monosílabos fol/foles, mal/males, mil/miles
-l agudos polisílabos Trocan -l por -is baúl/baúis, cristal/cristais
graves Acrecentan -es caníbal/caníbales, réptil/réptiles
-x [ks], -ps Son invariábeis o/os dúplex, o/os bíceps
-consoante diferente de -n, -r, -s, Engaden -s clip/clips, robot/robots
-l, -z (estranxeirismos) Presentan dous plurais hippy/hippys/hippies, gánster/gángsteres/gánsters

Nos substantivos compostos, a flexión de número realízase de varias maneiras dependendo de se os vocábulos
van xuntos ou separados:
Engade -s. cabodano/cabodanos, augardente/augardentes
Compostos ligados (con
Acrecenta -es. xirasol/xirasoles, galego-portugués/galego-portugueses
ou sen trazo)
Permanece invariábel o/os paraugas
sofá cama / sofás cama, máquina de escribir / máquinas
Flexiona a 1.ª palabra
de escribir
Compostos non ligados
Varía en número a 2.ª palabra baixo relevo / baixo relevos
Plural nas dúas palabras porco teixo / porcos teixos, media noite / medias noites

2. Tipos de substantivos segundo o seu significado

Atendendo ao seu significado, o substantivo clasifícase tendo en conta catro dimensións:
n Substantivo propio / substantivo común
O substantivo propio alude a un referente único (persoa, animal, país, cidade...) e diferenciado doutros
da mesma especie.

58
 Gramática
3
Entre os substantivos propios podemos destacar:
• Antropónimos (nomes de persoa, apelidos e alcumes) e nomes de ani-
mais: Alberte, Fernández, o Moreno, Milú.
• Topónimos (nomes de lugar): Caión, Suecia, A Fonsagrada.
• Hidrónimos (nomes de cursos de auga): mar Negro, océano Índico, río Nilo.
• Orónimos (nomes de accidentes xeográficos): cabo Fisterra, praia de Augas
Santas, serra do Xistral.
• Nomes de entidades, empresas e institucións: Consello da Cultura Galega,
Feiraco.
Fran e Bebeto, os ex-xogadores do Deportivo, coincidiron de vacacións en Australia.
O substantivo común fai referencia a todos os seres da mesma clase ou es-
pecie que partillan unha serie de trazos, como avó, illa, caixa ou mazá. Así, por
exemplo, mazá contén todos os valores semánticos que caracterizan o ‘froito da Praia de Augas Santas
maceira’, sexa grande, pequena, amarela, verde, ácida etc.
Tomo unha mazá cada día.
n Substantivo concreto / substantivo abstracto
O substantivo concreto designa unha realidade material que pode percibirse
a través dos sentidos: chave, Eo, timbre.
Fun deixarlle o coche ao mecánico.
O substantivo abstracto correspóndese cunha realidade inmaterial que non
se pode percibir polos sentidos: tristeza, bondade, emoción.
Sinto unha profunda admiración por todos os éxitos que conseguiu a miña amiga.
n Substantivo contábel / substantivo non contábel
O substantivo contábel ou descontinuo expresa unha realidade (concreta ou
abstracta) que se pode contar, de modo que pode empregarse cos numerais:
lebre, laranxa, veciña, decepción.
Os seus dous fillos déronlles moitas alegrías.
O substantivo non contábel ou continuo aplícase a realidades concretas ou
abstractas que non poden ser numeradas, mais si medidas e divididas, polo que
non poden usarse con numerais: azucre, leite, violencia.
Tes que rebozar o bacallau en fariña con coidado.
Este tipo de substantivos non acostuma ter plural, mais cando cando o posúe No Domingo Fareleiro de Xinzo
guíndanse toneladas de fariña
presenta un significado diferente: auga/augas.
n Substantivo individual / substantivo colectivo
O substantivo individual nomea no singular un único ser (animado ou inani-
mado): actriz, peixe, liberdade.
Onte comín peixe á grella.
O substantivo colectivo indica no singular un conxunto de seres da mesma
clase: elenco, banco, xente.
Déame unha restra deses allos negros.

59
3 Gramática
Actividades

1. Achega o plural dos substantivos embaixo.

pan dolmen fax gánster compás póster
rei atlas carballeira papel sándwich cónsul
barril luns vez tríceps venres animal
túnel álbum réptil club mel tórax
2. Escribe a forma plural destes substantivos compostos.
parasol altofalante tenente alcalde peixe sapo
cabalo do demo garda civil parabrisas moble bar
chuchamel sexta feira máquina de coser claraboia
reiseñor portavoz vaivén estrela fugaz

3. Indica o plural dos substantivos e explica a súa regra de formación.

Singular Plural Regra Singular Plural Regra
Cor Bocoi
Revés Gas
Camión Mísil
Farol Estrela de mar
Ril Cartafol
Pub Esquí

4. Sinala as diferenzas de significado que se dan entre o singular e o plural dos seguintes substantivos.
miolo/miolos w auga/augas w ben/bens w lente/lentes

5. Clasifica semanticamente os substantivos que aparecen no texto.

Hai moitos anos, máis dos que ten a aldea, nunha gran zona deserta onde a noite prometía ser limpa e
despexada e a herba durmía quieta sen unha gota de vento, un exército de homes arrasaba cun grupo
de aborixes. A primavera refrescaba o ar polas noites como se fose outono, a herba seducía o orballo
até a mañá e, cando o sol chegaba, bebíao enteiro.
Ailín vivía feliz na súa toldería. Seus pais non podían sentirse coma ela porque soñaban cunha vida ao
ar libre sen huincas preto que os andasen a perseguir, e desexaban unha tranquilidade que temían non
conseguir. Non podían permanecer moito tempo nun mesmo lugar porque os brancos os frustigaban.
Aloe, o pai de Ailín, e Alma, súa nai, proxectaron na filla todos os seus soños. Esperaban que un abo-
rixe da mesma aldea, cando chegase a hora, a buscase para formar unha familia.
Sandra Comino: A casiña azul.
6. Busca un substantivo propio para cada unha destas realidades.
cidade w marca deportiva w golfo w nome de muller w río
7. Ordena as sílabas da mesma cor e crea substantivos abstractos, concretos, contábeis e non contábeis.
XI PER DO GA VAS EN A CIÓN ME ME A ME LA PIS MA I MOR LU
LU ZA FU RE NA VA LU A
8. Preenche a tabela cos substantivos individuais ou colectivos que faltan.
Individual Colectivo Individual Colectivo
abella restra
arquipélago alumno/a
peixe ovella
ave asemblea
souto manda
prato soldado

60
 Expresión oral
3
Dar os parabéns e agradecer
En pequenos grupos, seleccionade unha
destas fichas e asumide os roles propostos Expresións útiles
para dramatizardes a situación suxerida.
Parabéns Grazas / Moitas grazas
Moitos parabéns Moi agradecido/a
Felicidades Agradézoche moito que…
Noraboa De nada

Ficha 1

Personaxe 1: mozo/a
que está de
aniversario.
Personaxe 2: irmán/á
do/da per-
sonaxe 1.
Personaxe 3: amigo/a
can
do/da personaxe 2, qu adense
e está de
intercambio de estudos.

Situación: durante
a festa de
aniversario do/da pe
rsonaxe 1,
aparecen os/as perso
naxes 2 e 3;
ambos saúdan o/a pe
rsonaxe 1;
o/a personaxe 2 presén
talle ao/á
personaxe 3; os/as pe
rsonaxes 2
e 3 dan os parabéns
ao/á perso-
naxe 1.

que con-
1: alumno/a
Personaxe ar cunha excelente
b
seguiu apro nha materia que lle
Ficha 2 cualifi ca ci ó n u
oi difícil.
resultaba m
eiro/a do/
2: compañ
Personaxe 1.
xe
da persona
a perso-
rs o n a x e 3 : titor/a do/d
Pe
naxe 1.
eiro/a que
rs o n a x e 4: compañ e sente
P e qu
a materia e
suspendeu robado do/da perso-
ap
envexa do
naxe 1 .
á as notas
: o/a titor/a d
Situación s parabéns ao/á per-
o
na aula e dá as personaxes 2 e 4
1 . O s/ mais de
sonaxe os parabéns, naxe 2
b é n lle d a n
tam erso
rente –o/a p
maneira dife ría e o/a personaxe 4
le g
manifesta a –.
ra sincero/a
non se most

61
3 Ortografía
Acentuación (I): regras xerais
As palabras agudas acentúanse graficamente cando acaban en vogal (bambú), en -n (atún), en -s (atrás) ou en
-ns (leóns).
As palabras graves levan acento gráfico se finalizan en consoante distinta de -n e -s (fémur, áxil), en grupos
consonánticos diferentes de -ns (tórax, tríceps) e en ditongo decrecente (posíbeis, hóckey).
As palabras esdrúxulas acentúanse todas (sábado, magnífico).

Actividades

1. Subliña a sílaba tónica e clasifica as palabras en agudas, graves e esdrúxulas.

papel clímax diálogo década
romántica cantar móbil canon
cereixa álbum aquí temón

2. Acentúa graficamente os vocábulos que o precisaren.

tabu caliz duplex futbol
colon fe facilmente elite
antitese lapis esqui amabeis
atmosfera vol. bagoa caixon
melon unica pax. dolmens
cafe faciao chofer caracter

3. Emparella cada termo coa regra de acentuación que obedece.

Palabra Regra de acentuación

Clímax Non se acentúa graficamente porque é aguda acabada en -l.
Candil Leva acento gráfico por ser aguda terminada en -n.
Corazón Acentúase graficamente porque é grave finalizada en -l.
Túnel Non leva acento gráfico por ser aguda acabada en ditongo decrecente seguido de -s.
Áncora Acentúase graficamente porque termina en vogal.
Ademais Non se acentúa por que é grave e finaliza en -n.
Neon Leva acento gráfico porque é grave acabada en grupo consonántico distinto de -ns.
Esquimó Acentúase graficamente porque é esdrúxula.

4. Completa os enunciados coa palabra adecuada.

n Non quero que ninguén limite/límite a miña creatividade!
n Podías facerme unha torta de mazas/mazás temperas/temperás para o domingo?
n A cabala/cábala e a pescada son dous nomes de peixes.
n No parque/parqué había unha moza cun vestido moi lucido/lúcido.
n Esa poza está chea de cagados/cágados.
n Non sei se Andrea vira/virá maña/mañá comer connosco.

5. Acentúa estes vocábulos cando for necesario e indica a regra que seguen.
facilmente cientifico-tecnico contaronmo paracaidas
levaa dillelo rapidamente vaiven

62
 Ortografía
3

6. Acentúa estes textos reparando nos acentos diacríticos que sinalan vogal aberta ou fechada.
A fermosura de Marrakech esta nas palabras e nas imaxes que duran apenas segundos. Asi, efemera, ce-
gadora, compre querela e odiala. A sensacion de claustrofobia, de labirinto imposibel, de vulnerabilidade
do teu andar multiplicarase na medina. Sabes que se perdes ese compas fraxil conformado polo instinto e
pola repeticion diaria dos mesmos pasos, sera dificil regresar ao lugar de partida. Con todo, en Marrakech
e imprecindibel perderse para encontrala. Compre remexer nos seus zocos, fuxir dos circuitos invisibeis
trazados pola voz dos guias.
Rosa Aneiros: Ámote Leo A. Destino xalundes.

“Lectura de Ben Ammar, poeta andalusi”

Sabe a maña do palpito das fontes

cuxo final e a pedra
e a forma da espada que se opon
ao ritmo inexorabel do amor.
Mais para entrar no tempo dos dias e das noites
permanecen as cousas no alento dun beixo:
o exemplo dos ourives,
a queda dunha folla,
a ausencia demorada nos espellos
o asombro da luz en primavera.
Na humidade do alxibe
retorno a este abandono das horas incompletas
e descansa nas augas
a imaxe dun poeta soñando no milenio

Eusebio Lorenzo Baleirón: Os días olvidados.

7. Completa a seguinte cruzada resolvendo o nome das imaxes.

1
1 2 2

4 5

5
3 4

6 7
7

8. Ditado
Texto: A chave da Atlántida. Autor: Anxo Fariña

63
3 Literatura
Literatura electrónica
A literatura electrónica –tamén denominada ciberliteratura ou literatura dixi-
tal– é aquela que recolle todas aquelas obras literarias publicadas na internet e
que non poderían existir ou que verían modificada a súa esencia fóra desta.
Por tanto, non se trata unicamente de textos dixitalizados ou publicados en
formato electrónico; a expresión literatura electrónica engloba un conxunto de
obras cuxa natureza é diferente á dos textos en papel, pois aproveitan certas
posibilidades que o entorno virtual ofrece e que son irrealizábeis nun libro
tradicional.
Estas posibilidades fornecidas pola rede son, fundamentalmente, tres:
n Hipertextualidade, a capacidade que ten a internet de permitir que un texto
conduza a outro texto –que o complementa ou aclara– e logo a outro, e así case
indefinidamente.
n Recursos multimedia, unha serie de elementos estreitamente conectados coa
hipertextualidade que facilitan a incorporación de sons, música, vídeo...
n Interactividade, unha característica que conecta moi directamente o público
lector co texto. As obras electrónicas requiren, polo xeral, dun/dunha lector/a
participativo/a, que debe navegar polo texto construíndo a súa propia obra.
Non todos os textos electrónicos utilizan os recursos mencionados na mesma
medida. Segundo se decantaren por este ou aquel elemento, formarán parte dun
subxénero ou doutro.

1. Xéneros da literatura electrónica

Existe unha correspondencia entre os principais xéneros da literatura electrónica
e os da literatura en papel; denomínase ciberpoesía ao xénero lírico, narrativa hi-
pertextual ao xénero narrativo e ciberdrama ao xénero dramático. Porén, os trazos
característicos dos textos que conforman os diferentes xéneros e subxéneros dun
e doutro tipo de literatura son ben diferentes.

Ciberpoesía Narrativa hipertextual

n Hiperpoesía: recorre a textos e enlaces na composición dos
poemas.
n Holopoesía: presenta poemas visuais a partir de imaxes ho-
lográficas.
n Poesía en movemento: o texto constrúese de modo diferen-
te para cada lector/a; este/a ten que seleccionar entre varias
opcións que abren a porta a textos diferentes en cada caso
ou ben os textos aparecen de modo aleatorio, creándose
poemas distintos cada vez.
n Poesía xerada por computador: un programa informático
une versos baixo determinados parámetros gramaticais e
semánticos.
n Wikipoesía: trátase da versión contemporánea do cadáver
exquisito surrealista, pois este subxénero recolle poemas
escritos a varias mans e baixo o anonimato.
n Bloguenovela: obra publicada nun blogue e que
recolle fórmulas semellantes ás da novela episto-
lar ou ás do diario, coa diferenza de que o público
lector pode modificar a trama a través de comenta-
rios.
n Hipernovela: como a hiperpoesía, parte de ligazóns
para construír o corpo textual. O/a lector escolle o
camiño que quere seguir na súa lectura.
n Hipermedia: é semellante á hipernovela, mais in-
corpora recursos multimedia –audio e vídeo– que
enriquecen o texto.
n Wikinovela: obra de escrita colaborativa. Un grupo
anónimo de autores/as encárgase da redacción da
novela, que acaba por ser, na maior parte dos ca-
sos, unha obra non lineal e de tramas múltiplas.

64
 Literatura
3
Canto ao ciberdrama, na actualidade resulta imposíbel distinguir subxéneros, dado o seu escaso desenvolve-
mento e a súa dependencia de performances puntuais e improvisadas ou de xogos en liña e de avatares.
Na literatura galega contamos con algunhas mostras de literatura electrónica
Os xéneros transmedia
centradas fundamentalmente na lírica, como por exemplo os poemarios formigas son aqueles que fan que
nos pantalóns de Samuel L. París e Estíbaliz Espinosa, Poétic@ de Fran Alonso e a obra literaria se adapte
mais o proxecto Amores prohibidos 2.0 da Rede Nasa. dun formato a outro.

O poemario Poétic@, de Fran Alonso, é unha pro-

posta de literatura electrónica en lingua galega.

Actividades

1. As novas formas de literatura propician que os/as lectores/as tamén desenvolvan novos modos de se
achegar ás obras literarias tanto virtuais como físicas, como no caso dos/das booktubers. En pequenos
grupos, preparade vídeos para comentar a través de internet algunha das vosas obras literarias prefe-
ridas.
2. Que opinas a respecto dos novos vehículos de transmisión da literatura? Realizade un debate sobre o
futuro do libro en papel.
3. Consultade na aula as mostras de poesía en movemento “Mergullada” e “Desprendendo”, de Alm@
Pérez. Que vantaxes achega a canle neste tipo de textos? Sería posíbel construílos doutro modo?
4. Dividide a aula en grupos. Cada grupo debe crear un dos textos electrónicos referidos embaixo e cola-
borar, na medida do posíbel, na obra dos/das compañeiros/as.

wikipoema o ipermed ia
hiperp lat relato h
oema uere hiperr
blog elato

u Para publicardes os vosos textos podedes valervos de diferentes medios: Twitter, Facebook, blogues, canles de
vídeo etc.

65
3 Técnicas de traballo
Gráfica
Unha gráfica é unha representación visual dunha se-
rie de datos estatísticos que busca:
• Captar a atención do/a destinatario/a.
• Presentar a información de maneira sinxela, cla-
ra e precisa.
• Non inducir a erro.
• Facilitar a comparación de datos e destacar as
tendencias e as diferenzas.
• Ilustrar a mensaxe ou o tema do texto a que
acompaña.
Podemos distinguir varios tipos de gráficas:
n Gráfica de barras, que se pode dispor de modo ho-
rizontal ou vertical; utilízase para reflectir mudan-
zas de datos nun período de tempo ou para mostrar
comparacións entre elementos individuais.
As principais gráficas deste tipo son o histogra-
ma, usado para representar datos de frecuencia,
e a pirámide de poboación, cuxas barras de fre-
cuencias crecen en sentidos opostos para mostrar
a estrutura dunha poboación, por sexo e por idade,
nun momento determinado...
40 38,9
35
n Gráfica de liñas, que pode ofrecer datos conti-
nuos no tempo, estabelecidos fronte a unha escala
común; resulta idónea para rexistrar tendencias en
datos a intervalos iguais.
n Gráfica circular de sectores, que representa por-
centaxes e proporcións; adoita indicar o número
de veces en que aparece unha determinada carac-
terística a respecto do total.
n Gráfica de dispersión, utilizada normalmente
para mostrar e comparar valores numéricos (datos
científicos, estatísticos e de enxeñaría).
n Pictograma, que consiste nunha gráfica con sím-
bolos ou deseños alusivos aos datos que se están
estudando e cuxo tamaño é proporcional á fre-
cuencia que representan. Acostuma empregarse
para comparar magnitudes ou para ver a evolución
no tempo dun dato concreto.
n Cartograma, un gráfico realizado sobre un mapa
no cal aparecen indicados mediante números ou
sombreados de cores datos estatísticos por zonas.
2.000.000
1.904.136

30 Piñeiro Eucalipto
27,3 1.500.000
24,8
25

20 17,7 1.000.000
876.350 878.600
15 762.410
711.590
11,1
10 8,2 500.000 479.350
380.850
5

0 1.750
Museos Exposicións Galerías Monumentos Depósitos Arquivos
de arte arqueolóxicos A Coruña Lugo Ourense Pontevedra

Gráfica de barras. Asistencia a museos, exposicións, galerías de arte, monu- Pictograma. Produción de madeira de piñeiro e de eucalipto en Galiza.
mentos, depósitos arqueolóxicos e arquivos. Galiza, 2015 (%). Fonte: IGE. (2012). Fonte: IGE.

Actividades

1. A partir dos datos embaixo, crea un histograma organizado por idade sobre a frecuencia ‘dúas ou máis
veces á semana’ con que os/as galegos/as leron libros nos últimos doce meses.
De 5 a 14 anos 51.402 De 50 a 64 anos 58.368
De 15 a 29 anos 59.349 De 65 anos ou máis 28.178
De 30 a 49 anos 125.647 Fonte: IGE. Enquisa estrutural a fogares. 2014.
2. Transforma os datos anteriores nunha gráfica circular de sectores para reflectir a porcentaxe total de
lectores/as habituais. A seguir, elabora outra gráfica sobre a porcentaxe total de lectores/as habituais
sobre o número total de habitantes de Galiza.

66
 Rc
Reforzo de competencias

1. En pares, selecciona-
de cinco dos lugares
de maior interese de
Mondoñedo e realizade
un folleto turístico da
cidade centrado neles.
Non esquezades incluír
imaxes e unha breve
descrición de cada lu-
gar.
LDASIC

2. IES San Rosendo, CEIP

Álvaro Cunqueiro, Esco-
la de Música Municipal
Pascual Veiga… Procu-
rade averiguar por que
se denominan así es-
tes centros e de onde
procede o nome do teu
instituto.
LDASC

3. Mondoñedo é unha ci-

dade de gran tradición
literaria. En pequenos
grupos, elaborade unha
listaxe de escritores/as
vinculados/as a esta po-
boación e presentádea
por medio dunha nube LMASC
de palabras. LDAC
4. En pares, investigade que papel desempeña a Ponte do Pasatempo na lenda do Mariscal Pardo de Cela
e, a seguir, elaborade unha banda deseñada que mostre esta historia. LDAC
5. En grupo, recollede información sobre un destes temas e plasmádeo nun póster multimedia. LDAC
As covas do Rei Cintolo w As San Lucas w O castro de Zoñán

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

67
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Cal é o tema que se foca no texto “Auga con fronteiras”?
os problemas económicos a desigualdade no reparto os conflitos bélicos
mundiais dos recursos
2. O crossover é un tipo de fanfiction que…
desenvolve unha historia parodia elementos da mestura personaxes de
paralela. trama orixinal. obras diferentes.
3. Cales destes marcadores discursivos non funcionan como sinónimos entre si?
canto a, no tocante a, a
porque, a fin de, por tanto tamén, alén diso, inclusive
respecto de
4. Identifica que par de palabras non é homónimo.
revelar/rebelar venda (‘cinta’) / venda (de vender’) canle (de auga) / canle (de radio)

5. Cal dos seguintes substantivos é común, concreto, contábel e colectivo?

enxame aroma lagoa

6. Por que non se acentúa o vocábulo agudo ademais?

Porque finaliza en s. Porque acaba en ditongo Porque procede do
decrecente seguido de s. monosílabo mais.

7. Escolle a vantaxe da rede que a literatura electrónica non aproveita.

interactividade hipertextualidade inmediatez

8. Cal destas afirmacións é a correcta?

Unha gráfica é unha
Unha gráfica é un esquema Unha gráfica é un tipo
representación visual de
con deseños. de esquema.
datos estatísticos.

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
recoñecer as características da fanfiction?
empregar diversos mecanismos de adecuación textual?
enumerar diferentes pezas de roupa e tipos de calzado?
distinguir entre palabras polisémicas e homónimas?
flexionar en número os substantivos?
clasificar o substantivo semanticamente?
dar os parabéns e agradecer?
acentuar adecuadamente palabras agudas, graves e esdrúxulas?
diferenciar os trazos formais da literatura electrónica?
elaborar gráficas?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

68
 4
Unidade

Contidos
Lectura. A rateira
Expresión escrita. Regras de xogo
Lingua e texto. Estrutura narrativa
Léxico. Cuartos da casa (I): cociña e sala
Gramática. Adxectivo
Expresión oral. Expresar sorpresa e incredulidade
Ortografía. Acentuación (II): ditongos, tritongos e hiatos;
diérese
Literatura. Subxéneros líricos: canción e oda
Lingua e sociedade. Lusofonía
4 Lectura
A autora
Agatha Christie (Torquay,
1890 - Cholsey, 1976).
Trátase dunha das máis
recoñecidas autoras de
novelas de misterio,
aínda que tamén escri-
biu novelas románticas
baixo pseudónimo.
En total publicou máis de
oitenta novelas e máis
de vinte pezas teatrais
e é a nai literaria de per-
sonaxes como Hércules
Poirot e Miss Marple.
Moitas das súas obras
teñen sido levadas ao
cinema e as súas pe-
zas teatrais, en especial
A rateira (que permane-
ce en cartel en Londres
desde 1952) continúan
representándose na ac-
tualidade.
Ten vendido máis de dous
mil millóns de exempla-
res en todo o mundo.
70
A rateira
Cando se levanta o pano, o cadáver da
Sra. Boyle xa foi retirado do escena-
rio e todos os personaxes se encontran
reunidos no salón da casa de hóspedes.
5 Trotter encárgase de presidir a xun-
tanza sentado diante da mesa. Mollie
está de pé, e todos os demais, sentados:
O Comandante Mettcalf na poltrona
de coiro, Christopher nunha cadeira,
10 Giles nun chanzo da escaleira e a Srta.
Casewell e mais Paravicini no sofá.
Trotter. E agora, señora Ralson, pen-
se, tente concentrarse un anaco...
Mollie. (Moi nerviosa). Non podo, es-
15 tou bloqueada.
Trotter. A señora Boyle acababa de
ser asasinada cando vostede a encon-
trou ao saír da cociña. Está segura de
que non viu nin ouviu nada desde o
20 corredor?
Mollie. Non... non, creo que non. Só
se ouvía a radio a todo volume. Non
sei quen a poría tan alta. Como ía es-
coitar nada así?
25 Trotter. Tal era sen dúbida a inten-
ción do asasino... (Con segundas) ou
asasina.
Mollie. Como quere que ouvise a nin-
guén con ese ruído?
30 Trotter. Teño que asegurarme. Pen-
se que se o asasino fuxiu do salón
por este lado (Sinala á esquerda) puido
ouvila a vostede vir desde a cociña e
veríase obrigado a escapar, ben pola
35 escaleira de servizo ben polo comedor.
E nese caso vostede escoitaría algo.
Mollie. Non estou moi segura, mais
agora que o menciona creo que ouvín
renxer unha porta ao fechar, non ben
40 saín eu da cociña...
Trotter. Que porta?
Mollie. Non llo sei.
Trotter. Pense, señora Ralston, con-
céntrese. Nesta planta ou na de arri-
ba? Preto ou lonxe de vostede? Á es- 45
querda ou á dereita?
Mollie. (A piques de romper a chorar).
Non llo sei, xa llo dixen. Nin seque-
ra estou segura de que escoitase nada.
(Diríxese á poltrona e toma asento). 50
Giles. (Póndose de pé, furioso). Pode
deixar de aburala? Non ve que está
abatida?
Trotter. (Bruscamente). Estamos inves-
tigando un asasinato, señor Ralston. 55
Até o de agora ninguén tomou en se-
rio este asunto. A señora Boyle non o
fixo. Ocultoume información. E todos
fixeron o mesmo. Pois ben, a señora
Boyle está morta. Se non chegamos 60
ao fondo deste asunto, e rápido, claro,
podería haber outro asasinato.
Giles. Outro? Parvadas. Por que?
Trotter. (Con gravidade). Porque na
nota do asasinato de Londres había un 65
pentagrama coa melodía da canción
Tres ratos cegos.
Giles. Tres ratos, tres asasinatos? Mais
entón tería que haber algunhas per-
soas..., é dicir, outra persoa relaciona- 70
da co vello caso da granxa Longridge.
Trotter. Si, así é.
Giles. Mais por que ten que cometerse
aquí o último asasinato?
Trotter. Porque só había dous ende- 75
rezos no caderno que encontramos.
E na rúa Culver só había unha posíbel
vítima. E está morta. Porén aquí, na
mansión Monkswell, o abano de posi-
bilidades é máis amplo. (Olla con xesto 80
insinuante para as persoas presentes).
Srta. Casewell. Parvadas. Sería dema-
siada casualidade que dúas persoas
reunidas aquí ao chou estivesen rela-
cionadas con aquel caso. 85
Trotter. En determinadas circunstan-
cias, non sería en absoluto casual. Pén-
seo ben, señorita Casewell. (Érguese).

Agora gustaríame saber exactamente onde estaba
90 cada un de vostedes no momento do asasinato.
Xa lle tomei declaración á señora Ralston. Vostede
estaba na cociña, saíu e percorreu o corredor até
o salón: a radio estaba a todo volume e o salón ás
escuras porque apagaran as luces. Prendeu vostede
95 a luz, viu a señora Boyle e berrou.
Mollie. Si, berrei e berrei. E axiña chegou todo o
mundo.
Trotter. En efecto. Como di vostede, chegou todo
o mundo... e cada persoa desde un punto diferente
100 da casa. Todos máis ou menos asemade. E se non
me trabuco, cando eu saltei pola fiestra seguindo
o percorrido do cable do teléfono, vostede, señor
Ralston, subiu ao seu dormitorio a probar o teléfo-
no supletorio. Onde se achaba vostede cando ouviu
105 berrar a señora Ralston?
Giles. Aínda estaba no dormitorio. Como arriba
tampouco había liña, o que fixen foi asomarme
pola fiestra para ver se o cable estaba cortado, mais
non vin ren. Nada máis cerrar a xanela, ouvín os
110 berros de Mollie e precipiteime escaleiras abaixo.
Trotter. Facer algo tan sinxelo levoulle bastante
tempo, non si, señor Ralston?
Giles. Ao meu ver, non.
Trotter. Cómpre recoñecer que... enredou dabondo.
Lectura
4
Giles. Tiña a cabeza noutra cousa. 115
Trotter. Moi ben. E agora, señor Wren, a súa de-
claración.
Christopher. (Ponse en pé). Estaba na cociña por se
a señora Ralston precisaba axuda. Encántame coci-
ñar. Despois, subín ao meu cuarto. 120
Trotter. Por que?
Christopher. Marchar para o cuarto é algo moi natu-
ral, non cre? É dicir..., ás veces un precisa estar só.
Trotter. Subiu vostede ao cuarto porque quería
estar só? 125
Christopher. E para asearme e peitearme un pouco.
Trotter. (Ollando con severidade o cabelo alborotado de
Christopher). Peitearse?
Christopher. Que máis ten, o caso é que estaba alí!
Trotter. E sentiu berrar a señora Ralston? 130
Christopher. Sentín.
Trotter. E baixou decontado?
Christopher. Baixei, si, por suposto.
Trotter. É curioso que vostede e mais o señor
Ralston non se cruzasen na escaleira. 135
Christie, Agatha (1952): A rateira (Barcelona:
Vicens Vives). Tradución de Clara Arranz.
71
4 Lectura
Actividades

1. Procura no dicionario o significado destes termos.

poltrona (l. 8), aburala (l. 52), abatida (l. 53), asemade (l. 100), ren (l. 109), severidade (l. 127)

2. Xustifica o título do texto e propón un alternativo.

3. Organiza os seguintes acontecementos atendendo á cronoloxía interna da lectura.

n Giles e Christopher usan unha coartada con puntos en común.
n Trotter realiza unha seria advertencia.
n Giles intervén na defensa de Mollie.
n Giles fai referencia a un caso antigo relacionado cos novos crimes.
n Mollie non é quen de se concentrar.
n Trotter pon de manifesto a fraqueza da coartada de Giles e de Christopher.
n A Señorita Casewell desconfía das palabras de Trotter.

4. Localiza fragmentos do texto en que se desenvolvan feitos que se correspondan coas etiquetas em-
baixo.

Un
interr Unha
anza ogator ón d
confi a que ca io canci incon esculpa
d e s usa Unha
A otter on n
t
que c sta
é siste
de Tr cto de tensió
n pi
nte
respe persoa unha
era
calqu

5. Describe a actitude de cada un/unha dos/das personaxes que interveñen na escena. Quen che resulta
máis sospeitoso/a? E a Trotter? Por que?

6. Inventa a escusa que puideron proporcionar Giles e Christopher para o feito de non se teren cruzado
na escaleira.

7. Christopher afirma que ás veces un precisa estar só. Concordas con esa afirmación? Cres que resulta
fácil estar só/soa no mundo actual?

8. No texto, os /as personaxes están encerrados nun hotel a causa da neve e sospeitan que hai un/unha
asasino/a no seu grupo. Escribe unha escena teatral baseada nun interrogatorio que se desenvolva
nun espazo similar.

9. O personaxe de Trotter fala con segundas sobre a participación doutros/as personaxes no crime. Expli-
ca o significado destas expresións relacionadas co acto de falar.
dicir medias verdades w falar os sete falares w non ter papas na lingua w falar en banda

10. Agatha Christie é unha das escritoras máis famosas do mundo. En pequenos grupos, investigade a
súa biografía ou seleccionade algunha destas figuras literarias de carácter universal e realizade unha
presentación perante o resto da aula.

Jane Austen Mary Rosalía Sophia de Mello Gabriela Clarice

Shelley de Castro Breyner Andresen Mistral Lispector

72
 Expresión escrita
4
Regras de xogo
As regras de xogo son as normas que regulan o desenvolvemento dun determi-
nado xogo (tradicional, de mesa, electrónico ou deportivo). Neste tipo de texto,
de carácter instrutivo, determínase o conxunto de accións –válidas, obrigatorias
e prohibidas– que definen o número de participantes, o modo de xogar e a orga-
nización ou a secuenciación do xogo.
Existen diferentes maneiras de xogar a algúns xogos, polo que é importante que
os/as xogadores/as coñezan ou estabelezan as regras antes de comezaren.

Regras Desenvolvemento do xogo • O/A xogador/a que consiga fechar o

Ophiusa componse de 54 cartas, que repre-
sentan os principais acontecementos políticos,
sociais e culturais do Reino de Galiza desde a
súa fundación no 410 até a actualidade.
Cada carta presenta tres cores (vermella-azul-
verde), unha principal e dúas secundarias.
Obxectivo do xogo
Gaña quen consiga o maior número de car-
tas e a maior puntuación ao final da partida.
Cada xogador/a creará un mazo de vitoria
coas cartas que vaia gañando.
Preparación do xogo (4 xogadores/as)
• Cada xogador/a colle unha carta ao chou;
a persoa que obtiver a data das marxes
máis alta será quen comece o xogo.
• O/A primeiro/a xogador/a escolle unha
provincia; ao resto asignaráselles outra
provincia.
• O/A primeiro/a xogador/a reparte 4 car-
tas do mazo a cada xogador/a e despois
pon na mesa dúas máis.
• O/A segundo/a xogador/a escolle
unha carta da man e colócaa na mesa.
No caso de non dispor de cartas que
poida xogar, o/a xogador/a da súa de-
reita debe coller unha carta e engadila
ao seu mazo de vitoria.
• A seguir, o/a xogador/a colle unha carta
do mazo para a man e pasa a quenda.
• Sempre que houber cartas na mesa é
preciso unir unha carta a, polo menos,
outra delas. Se non houber cartas na
mesa, pode pórse calquera.
• As cartas deben xuntarse polas esquinas,
facéndose coincidir a cor de ambas.
• O obxectivo é facer grupos de catro car-
tas.
cuarteto collerá esas cartas e gardaraas
boca arriba. Estas cartas son o seu mazo
de vitoria.
• Pode darse o caso de que se fagan varios
grupos de catro á vez.
• Se, tras se recolleren as cartas gañadas, fi-
can varias cartas ou grupos soltos, o/a xo-
gador deixará na mesa o grupo con máis
cartas e collerá o resto como puntos de vi-
toria. En caso de haber grupos co mesmo
número de cartas poderá decidir cal deixa
na mesa.
Fin da partida
Cóntanse os puntos do mazo de vitoria de
cada xogador/a. Cada carta conseguida dá
un punto de vitoria, mais tamén pode confe-
rir cero ou dous puntos, segundo os casos.
En caso de empate, o desempate farase se-
gundo o número de provincias propias.

Actividades

1. Crea un novo xogo mesturando a oca e o parchís e deseña as súas regras.

2. En pequenos grupos, elaborade as regras dun xogo inventado por vós; tendes que escoller un dos se-
guintes tipos:
n Un xogo en liña colaborativo.
n Un xogo de cartas individual.
n Un xogo ao ar libre en parellas.
u Lembrade indicar o material necesario, a preparación, o desenvolvemento e a fin do xogo.

73
4 Lingua e texto
Estrutura narrativa
A estrutura narrativa ten como finalidade relatar, oralmente ou por escrito, o que lle sucede a un/unha
ou varios/as personaxes nun espazo e nun tempo determinados. As situacións ou os acontecementos
narrados, que poden ser reais ou imaxinarios, organízanse con frecuencia de maneira cronolóxica.
Este tipo de estrutura, que adoita combinarse coas estruturas descritiva e dialogada, emprégase en tex-
tos como a novela, a biografía, o conto, a lenda, a noticia, a crónica, a anécdota, o chiste etc.

1. Organización
Unha estrutura narrativa acostuma organizarse en:
n Inicio ou introdución, o momento en que se presentan os/as personaxes, o lugar e o tempo. Nesta

parte inicial son habituais tamén as pasaxes descritivas.

n Nó ou desenvolvemento, en que se relatan os feitos que lles ocorren aos/ás personaxes e que consti-

túe o celme da narración.

n Desenlace ou final, en que a historia chega ao seu fin.

2. Modalidades
Existen dúas modalidades de estrutura narrativa:
n Estilo directo, que reproduce literalmente expresións e pensamentos respectando a forma en que

foron emitidos e vén introducido por un verbo declarativo (afirmar, dicir, contar, relatar, responder etc.)
ou interrogativo (preguntar, interrogar, inquirir…).
Na oralidade, esta modalidade márcase por medio da linguaxe xestual e das alteracións tonais; na
escrita, represéntase a través de sinais de puntuación (trazo longo, dous puntos, aspas), mudanzas de
liña, formas de destaque (itálico), variacións no corpo da letra etc.
n Estilo indirecto, en que o/a emisor/a reproduce a mensaxe resumíndoa, interpretándoa ou seleccio-

nando determinadas partes.

Esta modalidade –que normalmente vai introducida por un verbo declarativo seguido das conxuncións
que e se– exixe a alteración da persoa gramatical e certas mudanzas na flexión verbal (persoa, tempo,
modo), nos pronomes e nos adverbios de lugar e tempo.

3. Características lingüísticas
Como marcas lingüísticas propias desta estrutura destacamos as seguintes:
n Predominio da 1.ª e da 3.ª persoas gramaticais.

n Maior presenza de verbos que de substantivos e adxectivos. Empréganse, fundamentalmente, verbos

de acción en presente, copretérito e pretérito do indicativo.

n Deíxe e recursos de cohesión.

n Marcadores discursivos textuais, sobre todo de tipo causal (por este motivo, xa que, porque…), consecu-

tivo (así, por tanto, en consecuencia etc.) e temporal (agora, hoxe, a seguir, despois, finalmente…).
“O reloxo de Emma”
Emma era aínda moi pequena e os seus pais non lle mercaban un reloxo. A Emma gustáballe moito o
do seu pai, coa súa esfera branca e as súas agullas douradas, e o seu segundeiro que se movía cada
segundo. Entón Emma pintou cun bolígrafo azul un reloxo no pulso dereito. Primeiro deseñou a esfera,
logo a correa e, para rematar, as agullas. O reloxo pintado de Emma marcaba as dez e cuarto. O reloxo
pintado de Emma era moi bonito. Voltou a ollalo pasados cinco minutos e marcaba as dez e vinte.
Pinto & Chinto

74

Actividades
1. En cales destes textos predomina a estrutura
narrativa?
novela de acción w retrato w caricatura
fábula w novela de costumes w autobiografía
sinopse dun filme
2. Baseándote na súa intención comunicativa,
explica se os seguintes textos son narrativos.
Presentan a organización habitual dunha es-
trutura narrativa?
“Conmutador”
O home apagou a tele e logo entón acendeu-
se el.
Manuel Núñez Singala: Menú de enganos.
“Dezaoito dentes”
O pequeno crocodilo perderá dezaoito dentes
aquel día. Deitouse cedo, ilusionado e feliz…
Non podía deixar de pensar no rato Pérez.
Beatriz Osés e Miguel Ángel Díez: Contos
como pulgas.
“Tratamento de beleza”
Xa está.
Xa pasou.
Corto contigo.
Despréndome de células mortas.
Doume unha masaxe de autoestima.
Aplico ao corazón cremas hidratantes.
E reciclo as bágoas como auga para as plantas.
Carlos Negro: Penúltimas tendencias.
3. Le con atención o texto embaixo e responde ás
preguntas que seguen.
“Andrea Chapapote”
O día que chegou á escola ninguén soubo se
era neno ou nena, o seu aspecto non daba pis-
tas en ningunha dirección. A súa voz non pre-
sentaba indicios de ningún xénero e as súas
palabras aumentaron a confusión. Nin sequera
o seu nome aclarou a situación. Cabelo longo
e negro enguedellado en canelóns recollidos
unha cola mal feita; altura media, máis ou
menos coma min, aínda que de extremidades
enormes, especialmente os delgados e osudos
dedos; a pel era moi escura sen chegar a ser
negra nin marrón. Falaba sen présa pensando
cada palabra e aínda así trabucaba os plurais,
xéneros e formas verbais mesturando expre-
sións doutros idiomas. Xan, coma sempre, tivo
que dicir a primeira impertinencia.
—Eh, Chapapote! Sae de diante que non me
deixas copiar o do encerado –dixo Xan.
Lingua e texto
4
Mais non lle molestou, incluso pareceu diver-
tirse. Abriu os beizos nun sorriso de orella a
orella e botoulle un bico co dedo comicamen-
te. A seguir, moveuse lentamente imitando un
robot e foise cara á porta levando con el to-
dos os nosos ollos e tamén o meu corazón.
Ánxela Loureiro
n Que características lingüísticas permiten
identificar este fragmento como unha na-
rración?
n Existe algunha pasaxe en que se utilice
outra estrutura discursiva?
n Que modalidades narrativas están presen-
tes no texto?
4. En pares, transformade este poema nun relato
en 3.ª persoa en que se combinen os estilos di-
recto e indirecto. A seguir, sinalade as transfor-
macións realizadas.
“O porqué de deixar de ler o periódico”
Antes lía o periódico
cada día.
Era moi metódico,
desde a primeira folla
até a última.
Un accidente mortal
nunha estrada comarcal.
Un bombardeo en Irán.
En África loitan polos seus dereitos.
Sobe a gasolina, a luz, o pan.
Unha muller foi maltratada a eito.
Todo eran bágoas, bágoas de tristeza.
Un horror.
Parece que no mundo
non hai sitio para a beleza.
Agora xa non leo o periódico.
Xa non me entra na cabeza.
Xa non son metódico.
Agora tan só leo poemas.
Santiago Freire: Do revés.
5. En pequenos grupos, escribide unha historia
breve a partir dun destes títulos.
n Onde foi parar o lagarto da saia de Carolina?
n Un día no polo norte
n Socorro!
n Viaxe en caravana á illa azul
n A insólita transformación de Alma
u Lembrade que podedes recorrer a descricións e a
diálogos para enriquecer a narración.
75
4 Léxico
Cuartos da casa (I): cociña e sala

Actividades

1. Localiza no deseño os seguintes termos.

azucreiro coitelo espremedor lacena relador taza
bandexa conxelador extractor mantel reloxo termo
batedor copa fogón microondas rolete torradora
billa culler forno neveira rosca tixola
cafeteira cullerón froiteiro pano de mesa sacarrollas vaso
caixa do lixo cunca funil peneira saleiro vertedoiro
cazo escumadeira garfo pota tapa xeo
coador especieiro imán prato táboa xerra

2. Forma coas seguintes sílabas seis vocábulos que sexan sinónimos dos termos dos cadros.
ta w bu w fri w de w an w fi w quei w ro w rí w em w chis w del w ro w dei w go w co w de w pón w ten
acendedor estante funil neveira tendal rolla

76
 Léxico
4

3. Organiza o léxico embaixo nos campos semánticos recollidos na tabela.

abrelatas cadeira filloeira lavadora muíño do café sandwicheira
artesa chineiro fornelo lavalouza oveira tallo
baeta crebanoces grella licuadora paella teteira
botelleiro cunqueiro iogureira mesa picadora torradora

Utensilios de cociña Electrodomésticos Mobles de cociña

4. Sitúa nesta sala o vocabulario do cadro.

acuario cadeira floreiro mando a distancia revisteiro

altofalante cadro gabeta mesa de centro rodapé
aparador candeeiro interruptor persiana sofá
arrandeadoiro cheminea lámpada planta teléfono
butaca equipo de música libraría radiador televisor
1

5. Soluciona a seguinte cruzada, que xira á volta do mobiliario da sala.

1. Moble con espello, ás veces provisto de lavabo. 2
U
2. Asento sen respaldo, baixo e mol.
3. Parte dun moble de cociña ou do mobiliario fixo desta, con portas e estantes 3
interiores, onde se gardan comestíbeis, louza, potas etc. L
4
4. Asento estreito e longo –xeralmente sen brazos nin respaldo e adornado con
coxíns– que pode facer de leito.
5
5. Armario con portas de vidro onde se expoñen obxectos. V

77
4 Gramática
Adxectivo
O adxectivo é unha categoría gramatical variábel que expresa unha característica,
unha calidade ou un estado atribuído a un ser (rapariga alegre), a un obxecto (libro
antigo) ou a un concepto (difícil solución) designado polo substantivo.
Esta clase de palabra concorda sempre en xénero (televisor moderno) e en número
(coches vellos) co substantivo ao cal acompaña. Por tanto, a súa estrutura morfolóxica
–como acontece co substantivo– consta de un morfema radical e de morfemas afixos
flexivos de xénero e de número.
branc – o – ø escura – a – s
Morfema Radical x.º n.º Morfema Radical x.º n.º

Morfemas afixos flexivos Morfemas afixos flexivos

Do punto de vista sintáctico, esta categoría gramatical constitúe o núcleo da frase

adxectiva.

1. Xénero do adxectivo
A maior parte dos adxectivos presenta dúas terminacións, unha masculina e outra
feminina.

Masculino Feminino Exemplos

-vogal ou consoante -a alto/alta, vellote/vellota, nu/núa;
distinta de -n falador/faladora, lugués/luguesa
-á temperán/temperá, van/va
-án
-ana folgazán/folgazana, mentirán/mentirana
-oa bretón/bretoa, nipón/nipoa
-ón
-ona faltón/faltona, preguntón/preguntona
-ín -ina danzarín/danzarina
-úa cervún/cervúa, vacún/vacúa
-ún
-una euscaldún/euscalduna

Non obstante, existen adxectivos con unha única forma para os dous xéneros, como
agre, resistente, popular, veloz, hábil, cortés, común etc.

2. Número do adxectivo
A flexión de número no adxectivo segue as mesmas regras que no substantivo.

Singular Plural Exemplos

-vogal, -n Acrecentan -s só/sós, sandeu/sandeus, burricán/burricáns
graves Son invariábeis o/os choromicas
-s
agudos gris/grises, finlandés/finlandeses
-r, -z Engaden -es falador/faladores, andaluz/andaluces
monosílabos mol/moles, vil/viles
agudos polisílabos azul/azuis, ilegal/ilegais,
-l Mudan -l por -is
agradábel/agradábeis, incríbel/incríbeis
graves
Acrecentan -es fácil/fáciles, inmóbil/inmóbiles
-x [ks], -ps Son invariábeis o/os unisex, o/os prínceps
-consoante diferente de -n, -r, -s, -l, -z Engaden -s ou -es snob/snobs, hippy/hippys/hippies

78
 Gramática
4
3. Grao do adxectivo
A calidade expresada polo adxectivo pode presentarse en tres graos de intensidade:
n Grao positivo, que indica unha calidade sen comparala nin intensificala: Miña irmá é intelixente.
n Grao comparativo, que confronta unha calidade con outra: Miña irmá é máis intelixente ca min.
n Grao superlativo, que mostra unha calidade no seu grao máis alto, intensificándoa: Miña irmá é intelixentísima.

3.1. Formación do grao comparativo

Existen tres tipos de comparativo: de igualdade, de superioridade e de inferioridade.

Tipos de comparativo Formas Exemplos

Comparativo como... Esta árbore parece tan grande como aquela.
tan + adxectivo +
de igualdade coma... Lucía é tan alta coma min.
ca... A túa veciña é máis simpática ca ti.
Comparativo
máis + adxectivo + que... Comprei unha tixola máis lixeira que a túa.
de superioridade
do que... Ese rapaz é máis listo do que pensas.
ca... Sempre foron menos traballadoras ca vós.
Comparativo
menos + adxectivo + que... Resultaron ser menos calados que os outros.
de inferioridade
do que... Están menos cansos do que din.

3.2. Formación do grao superlativo

Canto ao superlativo, diferenciamos entre o superlativo absoluto e o superlativo relativo.

Tipos de superlativo Formas Exemplos

-ísimo/a É un señor amabilísimo.
adxectivo +
-érrimo/a Vive nunhas condicións paupérrimas.
Superlativo absoluto
moi + adxectivo Uxío paréceme moi interesante.
extra-/hiper-/super- + adxectivo Está superalta para os anos que ten.
o/a/os/as máis/menos + adxectivo + El é o máis triste da súa aula.
Superlativo relativo
de/entre Esta casa é a menos vella entre todas as da rúa.

3.3. Formas sintéticas n Adxectivo explicativo ou epíteto, que destaca

unha calidade implícita do substantivo: sangue ver-
Algúns adxectivos contan con formas propias para os
mello.
comparativos de superioridade e para o superlativo.
n Adxectivo especificativo, que expresa unha ca-
Grao Grao comparativo Grao lidade que define e singulariza o substantivo con
positivo (de superioridade) superlativo
que concorda: saia curta/longa...
bo/boa mellor óptimo/a
mao/má; malo/a peor pésimo/a
Conforme a calidade propia do adxectivo, diferen-
grande maior máximo/a
ciamos entre:
pequeno/a menor mínimo/a
alto/a superior supremo/a n Adxectivo cualificativo, que indica unha calida-
baixo/a inferior ínfimo/a de dos seres aos cales fai referencia: cabalo negro.
n Adxectivo relacional, que manifesta unha vincu-
4. Clasificación do adxectivo lación co substantivo de que derivan: operístico <
ópera.
Segundo a calidade expresada polo adxectivo a res-
pecto do substantivo, podemos distinguir dúas cla- n Adxectivo xentilicio, que designa a procedencia
ses de adxectivo: xeográfica ou a nacionalidade: galega < Galiza.

79
4 Gramática
Actividades

1. Procura no seguinte texto os adxectivos, cla- 5. Sinala os xentilicios dos seguintes topónimos.
sifícaos segundo o seu significado e indica en
que grao están. Nicaragua Angola Lisboa
Qatar Barcelona Noruega
Pasen e lean! Pasen e lean!
Betanzos Níxer Hungría
A historia do intrépido domador Antonello
Centofanti! Allariz Mondoñedo Ourense
A historia do audaz faquir Raffaelle Capolun-
go, o irrepetíbel! 6. Escolle a forma correcta.
E tamén a historia de Giacomo della Ventres- urbán urbano rendíbeis rendíbels
ca, o forzudo máis forzudo! áxil áxeis ruín ruína
E a de Massimiliano Gambarotta, o fabuloso xudía xudea hippys hippis
home bala! sutiles sutís mellor millor
A historia de Lamberto Astolfoni, o certeiro truá truana grandoa grandona
lanzados de coitelos!
A historia do sorprendente mago Tommaso 7. Completa estes enunciados coas partículas
Cartenuto! comparativas que cumpran.
E, como non, a de Ursino Stornelli, un mala- n A situación non é ............................. crítica
barista único! ............................. parece. [igualdade]
Pasen e lean, donas e cabaleiros! Pasen e
n El resulta ................... simpático .................
lean!
é realmente. [inferioridade]
Pinto & Chinto: Circo Rigatoni.
n Miña curmá é ................. tímida ..................
2. Muda o xénero destes adxectivos. o teu irmán. [superioridade]
n Eles son .............. responsábeis .................
azul saxón pagán pailán
vós. [inferioridade]
humana san montés cru
n Lucas come ................ rápido ...............
faltón mao burelá africana
min. [igualdade]
cortés fisterrán lacazán vilán
nugallán lambón euscaldún bretón
n Este verán foi ................... caloroso
.............. o do ano pasado. [superioridade]
3. Escribe o plural destes vocábulos. 8. Liga os adxectivos cunha destas formas super-
lativas e constrúe un enunciado con cada un
tonel eficaz vil xudeu deles.
superior azul choromicas sociábel
bo chinés feroz abusón
lateral xuvenil posíbel fácil célebre moi
unisex maior má snob
baixo/a -érrimo
4. Descubre os adxectivos ocultos e realiza a súa antigo/a -ísima
concordancia cos substantivos.
amábel super-
sal mar — — —
pintura e arte mod — — — — — canso/a -ísimo

nariz alo — — — — — lindo/a o/a máis... de...

xersei e saia ama — — — — —

80
 Expresión oral
4
Expresar sorpresa e incredulidade

Expresións útiles
cousa?
S abes unha
be s (que)…?
A que non sa
axinabas
A que non im Nunc moito
(que)…? a ñame
mellan vin/ouvín Estrá straño
er te nada moi e
N on o vas cr ta Nunc
a o t
se-
Paréc
e m e
a boca aber e
Vas ficar co Non o r ía imaxin Si?
queixo caído creo ado
Vas ficar de Que sorpresa! Síntoo
En se
rio?
, mais ?
Descu non o rdade
Que casualidade lp creo De ve
! unha a, mais n
E ti por aquí? (s oa) on cr
palab eo
Non me digas! ra
Nunca vin/ouvín
cousa igual unha

Organizádevos en grupos de
FICHA A1
catro; dúas persoas van seguir as ————————
s 1 e 2
: os / a s personaxe erso-
instrucións das fichas A1, A2 e A3 Situación o parque co/coa p e/a
se n e est
e as outras dúas obedecerán as encóntran ven a noticia qu
o u
naxe 3 e
pautas fornecidas nas fichas B1, a.
lles cont
e 1 sor-
B2 e B3 [na páxina 21 do Anexo].
n : o / a personax a e o/a
Reacció i
coa notic
r é n d e s e moitísimo e incrédulo/a.
p as
e 2 móstr
personax

FICHA A2
—————— ———
Situación: os
están a facer /as personaxes 1 e 2
deporte e, de
chega o/a pers sú
onaxe 3, que os peto,
terrompe para /as in-
noticia impact lles comunicar unha
ante.
Reacción: o/a
festa a súa in personaxe 1
credulidade e mani-
sonaxe 2 fica o/a per-
moi sorprendid
o/a.
FICHA A3
—————————
1 e 2
/as personaxes saí-
Situación: os 3 á
oa personaxe
atópanse co/c ntalles
to e este/a có
da dun concer
un segredo.
sor-
personaxe 1
Reacción: o/a e o/a personaxe 2
ante
préndese bast ntan.
ao que lle co
non dá creto

81
4 Ortografía
Acentuación (II): ditongos, tritongos e hiatos; diérese
A acentuación gráfica dos ditongos e dos tritongos obedece as regras xerais.
Neste sentido, cómpre lembrar que as palabras agudas finalizadas en ditongo
decrecente (seguido ou non de -s) ou homoxéneo non se acentúan.
Os hiatos de dúas vogais abertas tamén se acentúan graficamente conforme as
regras xerais, en canto os hiatos de súas vogais fechadas ou de vogal fechada e
aberta –ou viceversa– non levan acento gráfico.
A diérese (¨) serve para indicar que unha vogal se pronuncia. Este sinal utilízase
nalgunhas persoas dos verbos acabados en -aer, -oer, aír e -oír e nas sílabas güe e
güi, fronte a gue e gui.

Actividades

1. Clasifica estas palabras segundo conteñan ditongos, tritongos ou hiatos.

lingüeta ruína nación teatro
saída comeu saúdo sandía
fiúncho frecuente bacallau Uruguai
asiática fieis recaer pingüín

2. Coloca o acento gráfico cando for necesario.

livian especiais noies ruido
atraccion viuva trouxoo diesel
existiu estou feo amieiro
prohibe acuifero adeus abriuna
desexei ancia acentua oceano
fluor beisbol constituiu candea

3. Constrúe un enunciado con cada par de termos.

saia/saía w recua/recúa w ai/aí w caiamos/caïamos w puido/puído

4. Escolle a forma correcta de cada par.

cardiaco cardíaco triunfo triúnfo egoista egoísta
foi fói ambiguo ambigüo papeis papéis
muiño muíño samurai samurái roïamos roíamos
chapeu chapéu ductil dúctil periodo período
lingüista lingüísta sua súa posibeis posíbeis
triatlon tríatlon hipocondria hipocondría zoo zóo

5. Descubre que vocábulo se oculta en cada globo e xustifica a presenza ou a ausencia do acento gráfico.

uhirbiop zxuí
caiinec
añraí róhroe

82
 Ortografía
4

6. Coloca a diérese onde for preciso.

sanguento moiamos arguír minguar
ambiguidade bilinguismo antiguidade lingua

7. Pon os acentos gráficos e as diéreses necesarias nos seguintes textos.

Todos buscaron a Faisca coa mirada. Cando o encontraron estaba a uns metros de distancia, apoiado
nunha arbore e dobrado mentres vomitaba.
—Vaia, creo que non lle sentan demasiado ben as viaxes a Faisca –dixo Ruxe, provocando unhas gar-
galladas xerais.
Ninfa interrompeu a risa de todos, ollando a todos os lados con precaucion.
—Un momento. Deberiamos andar con coidado, poderia haber alguen por aqui e xa sabedes que non
podemos chamar a atencion.
—Moi ben, buscamos ese Toxo noxento, collemolo e liscamos de aqui –dixo Faisca recompondose
mentres chegaba xunto ao grupo. O problema e como encontramos esa condenada planta. E se bota-
ses un feitizo, Lua?
—Estas seguro diso? Nin sequera sei por onde comezar. Un momento, o Toxo e un vexetal; Ninfa, po-
des ti facer algo?
—Por probar... –dixo Ninfa dubidosa.
A rapaza achegouse a unha arbore pequena que estaba preto de
ali, mentres os outros se separaban dela con cara de circunstan-
cia. Ningun deles estaba seguro dos poderes dos outros, asi
que, por se acaso, deixaron distancia de por medio.
Anxo Fariña: Os Megatoxos e o aprendiz de druída.

“Mandragora”
Din que a mandragora naceu a sombra da arbore do ben
e do mal do ben e do mal no Paraiso. E un dos ingredien-
tes, xunto coa beladona, o beleño, o estramonio, a pataca,
a berenxena etc. Provoca alucinacions e quita as dores e a pena. En grandes
cantidades e toxica e pode provocar a morte.
A maxia da planta radica na sua raiz, con forma de persoa. Moita xente tena
na casa e coidaa como se fose o seu fillo, porque, ao sentirse querida, volvese
oracular e responde as nosas preguntas.
Como amuleto espanta os demos das casas e atrae os mandragoriños.

“Durmideira”
Conten varios alcaloides como a morfina, a codeina, narcotina etc.
En pequenas doses provoca un estado de excitacion que incre-
menta a actividade cerebral; en grandes, e narcotica.
O zume extraido das suas capsulas utilizase en unguentos e
apocemas para potenciar os seus efectos.
Unha destas pomadas obtense combinando este zume con
diversas plantas alucinoxenas, o sangue de animais salvaxes
e a graxa dun neno sen bautizar.
Nos xuizos da Inquisicion as meigas untaban as axilas e as inguas
con durmideira para poder soportar mellor as torturas.
Montse Rubio: Compendio de herbas máxicas.

8. Ditado. Texto: A cova dos mouros. Autor: Xabier A. Barreiro Liz

83
4 Literatura
Subxéneros líricos: canción e oda
A canción, xunto coa oda, é un dos subxéneros líricos máis destacados. Consiste nunha composición de me-
tro variábel destinada a ser cantada.
Podemos recoñecer dúas clases de canción:
n Canción popular, de carácter eminentemente oral, cuxa orixe é anterior á Idade Media.

n Canción culta, que ten como exemplos máis relevantes a cantiga medieval e a canción italiana dos séculos

xvi e xvii. A cantiga medieval tamén tivo na oralidade a súa canle de expresión, aínda que chegaron aos no-
sos días compiladas en cancioneiros posteriores.

Canción
Canción popular Canción culta

Xeralmente de versos octosí-

labos. Exemplos: muiñeiras,
foliadas, alalás, cantares de Cantigas medievais Canción italiana
cego, regueifas, cantigas de
berce, cancións de traballo, No galego-portugués: cantigas Poema que combina estrofas
villancicos... de amigo, de amor e de escarnho cun número variábel de versos
e maldizer. heptasílabos e hendecasílabos.

Canción popular Canción culta

“Cantiga de Pontevedra” Se somos como somos, por que pujo
quem a pujo esta arela
Canta ti, cantarei eu,
de sermos de outro jeito,
iremos os dous cantando;
no nosso coraçom?
cante quen tivera amores
porque os meus vanse acabando. Seriamos felizes conformando-nos
com sermos como somos, ignorando
Non me tires con pedriñas
que de outro jeito poderia ser.
nin con onzas recortadas;
xa sabes que non te quero: Ou bem é que nom somos como somos,
non me sigas as pisadas. mas como quereríamos
ser, porque o ser nom é
Vente sentar ao meu lado
o que se é, mas o que se deseja
ti nunha pedra e eu noutra;
ser, e a felicidade
así choraremos xuntos
é resignada morte, e é a vida
a nosa fortuna pouca.
a desgraça de querer ser outrém?
Popular Ricardo Carvalho Calero

Pola súa parte, a oda é un poema de orixe grega sen forma métrica fixa que acostuma homenaxear, nun ton
solemne e elevado, algunha figura ou algún feito que o/a autor/a considera merecedor de honra. Ao igual que
acontece coa canción, trátase dun subxénero que naceu para ser cantado.
“Ode á poesía”
Ameite dende que abrín os ollos Tí estás en todo. Eres todo.
á luz virxe e núa da mañá. Pra tí non hai fronteiras
Enchiche a miña vida co teu nen cancelas. Atentan contra
resprandor de beleza non usada. tí todos aqueles que queren
Aínda que non te ollara nunca coutarte, encasillarte, limitarte.
sentín a tua presencia, total Sempre fuxes. E apareces sempre
e inmaculada, no meu fleve, despida, ferfeita e inefabel.
vello e ferido corazón. Perdoa a miña pobreza
e faime, ¡ouh Poesía!, digno e
merecente dos teus sagrados dons.
Manuel María

84
 Literatura
4
Actividades

1. Analiza a métrica e a rima da “Cantiga de Pontevedra”, que aparece na páxina anterior.

2. Coa axuda de internet, tenta definir as seguintes composicións e achega un exemplo de cada unha
delas.

o
alalá vilancic

ra
muiñei ego reguei
ar de c fa
cant

3. A seguir, reproducimos unha cantiga de traballo. En que labor está centrada? Compón unha canción
semellante sobre as túas tarefas diarias.
Eu xunguín os meus boiciños
e leveinos á arada,
e no medio do camiño
esquecéuseme a aguillada.
Erguinme pola mañán,
cediño de madrugada,
collín o carro e os bois
e funme pra miña arada.
Nin o vento nin o frío,
nin a calor e a xiada,
meten medo ao labrador
no traballo da arada.
Anónimo

4. En pares, investigade se algunha das formas da canción popular garda relación cos xéneros musicais
modernos.

5. Aínda que a oda adoita ter un ton serio, contamos con numerosos exemplos de composicións que uti-
lizan este formato para tratar un determinado tema dunha maneira lúdica. Le este fragmento da oda
“O xamón”, de Ramón Otero Pedrayo, e, tomándoo como exemplo, tenta compor unha oda dedicada a
un dos temas que figuran embaixo.
Rei da lareira, carne petrucia, Pai das artritis, das esclerosis
da Raza esgrevia gardas o zume, fidalgas doenzas do pazo antergo,
Xamón. Xamón.
De rica alquimia Summa suprema, Tentación dura pra o anacoreta,
(Fariña, poma, landra, castaña!) cor de meixela, carne de lume,
Xamón. Xamón.
Sal do fumeiro, na noite negra Do chan galego tés adozura
do viño en xerra irmán doado, se a meias coces con fachas secas,
Xamón. Xamón.

A tortilla de patacas w O teléfono móbil w Os calcetíns w O nariz w A manta

85
4 Lingua e sociedade
Lusofonía

Lusofonia é o conjunto de algumas identidades culturais existentes em países, regiões, estados

ou cidades falantes da língua portuguesa como Angola, Brasil, Cabo Verde, Guiné-Bissau, Macau,
Moçambique, Portugal, São Tomé e Príncipe, Timor-Leste, Goa, Damão e Diu e de diversas pessoas e
comunidades em todo o mundo.

Portugal

Macau

Goa, Damão e Diu

Cabo Verde

Guiné-Bissau

Mozambique

São Tomé e Príncipe

Brasil
Timor-Leste
Angola

www.wikipedia.com

u Dividide a aula en pequenos grupos. Cada grupo vai escoller un dos lugares en que se fala portu-
gués para realizar unha presentación multimedia sobre a súa cultura.
Debedes consultar diversas fontes en portugués para recoller información sobre un exemplo de
cada un destes apartados:

w Edificios e monumentos emblemáticos w Receitas tradicionais

w Cantantes ou grupos de música w Mostras artísticas singulares
w Obras literarias representativas
86
 Rc
Reforzo de competencias
Unha estrela misteriosa desata especulacións sobre vida intelixente alieníxena
Detectan uns estraños obxectos orbitando o astro KIC 8462852 e algúns astrónomos din que
encaixaría con satélites artificiais
Encontramos finalmente vida intelixente fóra do planeta Terra? Estes días acaba de abrirse un debate
sobre o tema, tras a detección dunha estrela na cal orbitan uns estraños obxectos que non responden
ao modelo tradicional. O achado encaixa cunha idea xa formulada polo científico e escritor Arthur C.
Clarke no século xx; o autor dos contos en que se baseou 2001, Odisea do espazo sostiña que un cinto de
refugallos espaciais en torno a un planeta ou estrela sería o mellor indicio para localizar vida intelixente
extraterrestre. O lixo espacial sería a proba.
KIC 8462852 é unha estrela situada entre as constelacións Cygnus e Lyra, aproximadamente a
454 pársecs (1.500 anos luz) da Terra. En setembro 2015, varios astrónomos publicaron un artigo
analizando a estrañas flutuacións da luz que proviña da estrela. Esta técnica é a máis común para
detectar planetas que orbiten a estrelas afastadas. Porén, nesta ocasión esta estrela presentou unhas
mudanzas de luminosidade excepcionais. A luz observada parece provir dun obxecto de gran masa
(ou de moitos obxectos de pequena masa) orbitando a estrela en “formación fechada”, o que suxire
unha serie de hipóteses estrañas. De feito, estes obxectos non orbitan cun período constante, senón a
diferentes velocidades, algo que non encaixa co modelo clásico para detectar exoplanetas, dos cales
grazas ao telescopio Kepler se teñen encontrado xa máis de 400.
O equipo de investigación pensa que a explicación máis probábel para a estraña flutuación de luz da
estrela é unha gran nube de po que provén de cometas que orbitan de forma elíptica. Outra explicación
apunta a que a estrela capturou recentemente un campo de asteroides. Tamén podería haber un erro
na datación da estrela, que se considera que está xa na fase adulta; non obstante, se fose unha estrela
nova podería ter un cinto de obxectos en diferentes órbitas.
Hai unha última explicación aínda máis apaixonante. Estas observacións son compatíbeis con
megaestruturas producidas por civilizacións alieníxenas. O equipo de astronomía do SETI (o gran programa
de busca de vida intelixente por análise de ondas) planea examinar as frecuencias radiofónicas da estrela
para buscar sinais potenciais de actividade antinatural indicativa de vida extraterrestre intelixente.
#asteroide #estrela #Kepler #KIC 8462852 #satélite #SETI #vida
Victoria García | www.gciencia.org LMSC

1. Coa axuda da internet, explica coas túas propias palabras o significado da expresión vida intelixente.
LDA

2. Busca un sinónimo para cada un dos seguintes vocábulos. LA

especulacións w alieníxena w orbitando w refugallos w asteroide

3. Explica o significado dos prefixos presentes nos termos embaixo e busca no dicionario tres palabras
que comecen por estes prefixos. LA
extraterrestre w exoplanetas w megaestruturas w radiofónicas w antinatural

4. Realiza un esquema en que se sintetice o contido do artigo. LA

5. Xustifica a selección de etiquetas ou hashtags empregada no final do texto. LDA
6. Imaxina que ti e mais o teu compañeiro ou compañeira traballades nunha axencia de viaxes interes-
paciais; deseñade un folleto informativo sobre unhas hipotéticas vacacións de Nadal en Marte.
LMDAI
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

87
Aa
Autoavaliación de contidos
1. En cal destas liñas temáticas encadrarías o texto A rateira?
policial histórica romántica

2. Que elemento non forma parte dunha regra de xogo?

número de participantes modo de elaboración maneira de xogar

3. Cales destes enunciados partillan a mesma modalidade de estrutura narrativa?

—E ti sabías algo? Noelia respondeulle que non Xúroche que non sabía nada
—Non tiña nin idea. sabía nada. –respondeu Noelia.

4. Que obxectos podes encontrar nunha cociña?

arrandeadoiro, altofalante, azucreiro, coador, funil tixola, rolete, cunca
butaca

5. En que grao se encontra a construción moi perigosa?

comparativo de superioridade superlativo absoluto superlativo relativo

6. Cales dos seguintes elementos non seguen as regras xerais de acentuación?

hiatos diéreses ditongos

7. Indica cales das seguintes composicións son cancións populares.

regueifa, copla e cantiga de cantar de cego, cantar de muiñeira, alalá e vilancico
berce xesta e soneto

8. Cales destes países pertencen á Lusofonía?

Moçambique, Portugal e Guiné-Bissau, Mali e
Angola, Brasil e Cabo Verde
São Tomé e Príncipe Timor-Leste

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
redixir as regras para un xogo?
recoñecer as principais características dunha estrutura narrativa?
empregar o vocabulario da cociña e da sala?
identificar e usar correctamente os adxectivos?
distinguir e utilizar os graos de intensidade do adxectivo?
expresar sorpresa e incredulidade?
acentuar palabras que conteñan ditongos, tritongos e hiatos?
usar con corrección a diérese nos vocábulos que a precisaren?
recoñecer as características da canción e da oda?
enumerar os principais países lusófonos?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

88
 5
Unidade

Contidos
Lectura. "A tenda da señora Hirsch"
Expresión escrita. Relato policial
Lingua e texto. Estrutura descritiva
Léxico. Xogos / Sinonimia
Gramática. Pronome (I): artigo, demostrativo e posesivo
Expresión oral. Describir
Ortografía. Acentuación (III): acentuación diacrítica
Literatura. Subxéneros narrativos: conto e novela
Técnicas de traballo. Presentación de diapositivas
5 Lectura
A tenda da señora Hirsch
Os días de setembro foron pasando, un detrás doutro, todos iguais. Annemarie
e a súa amiga Ellen ían e viñan xuntas da escola, mais agora collían sempre
o camiño máis longo, para evitar os soldados. Kirsti ía detrás enredando ou
corricaba diante delas, sempre sen perdelas de vista.
5 A súa nai continuaba a tomar o “café” coa nai de Ellen, a señora Rosen, polas
tardes. Cando os días comezaron a ser lixeiramente máis curtos e as primeiras
follas comezaron a caer das árbores, puxéronse a tecer manoplas porque xa estaba
chegando outro inverno. Agora non había fuel nas casas nin nos apartamentos de
Copenhaguen e as noites de inverno eran terribelmente frías.
10 —Hora de ir á escola, rapazas –dixo a nai de Annemarie e Kirsti mentres
abotoaba a chaqueta desta–. Oh, cariño –dixo de súpeto–, olla. Este botón
partiu xusto pola metade. Annemarie, leva a Kirsti contigo despois da escola
á pequena tenda da señora Hirsch, que vende fío e botóns. A ver se podedes
mercar un que case cos outros botóns da chaqueta. Dareiche algunhas coroas.
15 Non debería custar moito.
A autora Mais ao saír da escola, cando as rapazas foron á tenda, que levaba alí tanto tempo
Lois Lowry (Honolulu, como Annemarie podía recordar, encontrárona fechada. Había un letreiro en
Hawai, 1937). Escritora, alemán. Non puideron entender as palabras.
xornalista e fotógrafa es-
tadounidense centrada —Pregúntome se a señora Hirsch estará enferma –dixo Annemarie cando
na escrita de obras des- 20 marcharon.
tinadas a un público xu- —Vina o sábado –dixo Ellen–. Estaba co seu marido e co fillo. Todos tiñan bo
venil.
aspecto. Ou polos menos os pais. O fillo está sempre horroroso –riu.
É autora de máis de co-
renta obras, entre as que Annemarie fixo un xesto. Tiñan visto a miúdo o rapaz, Samuel. Era un mozo
destacan a saga O dador alto con grosos anteollos, un pouco chepudo e co cabelo revolto. Ía á escola en
(1993-2012) e Anastasia 25 bicicleta e botábase cara a adiante entornando os ollos e engurrando o nariz
Krupnik (1979-1995). para pór os anteollos no seu sitio. A súa bicicleta tiña rodas de madeira, porque
Fóra das sagas literarias agora xa non se encontraban pneumáticos de caucho, e por iso renxía e facía un
unha das súas novelas ruído estrepitoso pola rúa.
máis recoñecidas é Conta
as estrelas (1989). Esta —Penso que os Hirsch marcharon de vacacións á costa –anunciou Kirsti.
obra fíxoa merecedora
30 —E supoño que levarían unha gran cesta con biscoitos con baño rosa dentro
en 1990 do premio New-
berry, que voltou a con- –díxolle Annemarie á súa irmá pequena, burlándose.
seguir en 1993 co primei- —Si, supoño que si –replicou Kirsti.
ro volume de O dador.
Annemarie e Ellen intercambiaron olladas querendo dicir: Kirsti é tan parva.
Ninguén en Copenhaguen marchara de vacacións á costa desde que comezara a
35 guerra. Non había biscoitos con baño rosa; non os houbera durante meses.
En silencio, antes de torcer a esquina, Annemarie pensou, onde estaría a señora
Hirsch? A familia Hirsch fora a algunha parte. Por que outro motivo ían fechar
a tenda?
Mamá preocupouse cando escoitou a noticia.
40 —Estades seguras? –preguntou varias veces.
—Podemos ir buscar o botón a outro sitio –tranquilizouna Annemarie–.
Ou podemos coller un do fondo da chaqueta e subilo. Non se ha notar moito.

90

Mais non parecía ser a chaqueta o que preocupaba
a mamá.
45 —Estás segura de que o letreiro estaba en alemán?
–preguntou–. Pode ser que non ollases ben.
—Mamá, tiña unha esvástica.
Súa nai apartouse, coa mirada distraída.
—Annemarie, vixía a túa irmá un anaco. E comeza a
50 pelar as patacas para a cea. Veño axiña.
—A onde vas? –preguntou Annemarie cando súa
nai se dirixía á porta.
—Quero falar coa señora Rosen.
Annemarie ollou perplexa como súa nai marchaba
55 do apartamento. Foi á cociña e abriu a porta da
despensa onde gardaban as patacas. Parecía que
agora todas as noites había patacas para cear. E moi
pouco máis.
Máis tarde sentiu petar amodo na porta do
60 dormitorio, asomou a luz dunha candea e a súa nai
entrou.
—Estás durmida, Annemarie?
—Non. Por que? Pasa algo?
—Non pasa nada. Mais quero que te ergas e que
65 veñas ao salón. Papá e eu queremos falar contigo.
Foi correndo descalza ao salón. Mamá e papá bebían
dúas cervexas. Papá bebeu un grolo e limpou a
escuma do labio superior. Despois púxose serio.
—Annemarie –dixo–, contáronnos que os alemáns
70 deron orde de fechar moitas tendas rexentadas por
xudeus.
Lectura
5
—Xudeus? –repetiu Annemarie–. A señora Hirsch
é xudía? É por iso polo que a tenda de botóns está
fechada? Por que fixeron iso?
—É a súa forma de atormentar a xente. Por algunha 75
razón queren facer sufrir os cidadáns xudeus.
Sucedeu tamén noutros países. Aquí esperaron
un tempo, deixáronnos tranquilos un pouco. Mais
agora parece estar comezando.
—E por que a tenda de botóns? Que perigo supón 80
unha tenda de botóns? A señora Hirsch é unha
muller tan amábel… Mesmo Samuel, o seu fillo, que
é un parvo, nunca lle faría mal a ninguén... Se non
poden vender botóns, como han ganar o sustento?
—Os amigos coidarán deles –dixo mamá con 85
delicadeza–. Iso é o que fan os amigos.
De repente púxose dereita, cos ollos ben abertos.
—Mamá! –dixo–. Papá! Os Rosen tamén son
xudeus!
Seus pais asentiron. As súas caras estaban serias e 90
marcadas polo cansazo.
—Penso que os Rosen han estar ben –dixo súa nai–.
Mais vixía a túa amiga Ellen. E afastádevos dos
soldados.
—Ben –dixo Annemarie amodo–, penso que agora 95
toda Dinamarca ten que ser a escolta dos xudeus.
—Así o seremos nós –respondeu seu pai.
Lowry, Lois (2008): Conta as estrelas
(Madrid: Planeta&Oxford).
Tradución de Montserrat Bascoy Lamelas
91
5 Lectura
Actividades

1. Liga cada un destes vocábulos co seu significado no texto.

Enredando Dirixidas, administradas.
Despensa Calquera elemento que dá apoio vital; alimento.
Rexentadas Perdendo o tempo.
Estrepitoso Espazo da casa onde se gardan os comestíbeis.
Sustento Que provoca un son moi forte.

2. Nestes globos encontramos un conxunto de sílabas desorganizadas. Reúneas para construír un sinó-
nimo e un antónimo da palabra situada enriba.
frías (l. 9) w case (l. 14) w atormentar (l. 75) w parvo (l. 83) w delicadeza (l. 86)

e
a tes x lle re
for r
i za li ti no te
n de
da s q u e
com de
s ti ta r con in te xen qui
r ma b rus
pa bi n e r cre tac
o
da t

3. Cal é o tema principal do texto? Xustifica a túa resposta.

4. Paréceche adecuado o título da lectura? Por que? Propón outro título.
5. Resume o argumento do texto en menos de seis liñas.

6. Indica se son verdadeiras (P) ou falsas (O) as seguintes afirmacións sobre o texto.

P O
A nai de Annemarie e a de Ellen prepáranse xuntas para a mudanza de estación.
Ao abrigo de Annemarie fáltalle un botón.
Annemarie comprende o que significa o letreiro da tenda da señora Hirsch, mais non di nada.
Kirsti non é completamente consciente de que o país está en guerra.
Segundo a nai de Annemarie, a familia Hirsch sobrevivirá grazas á solidariedade

7. Cales destes adxectivos son aplicábeis ás personaxes da lectura? Selecciona tres para cada unha de-
las; de ser necesario, podes repetilos.
fedello - intransixente - valente - perspicaz - bule-bule - decidida - melancólica - mentirana -
preocupada - extravertida - inocente - silandeira - responsábel - calmada

Annemarie
Kirsti
Nai de Annemarie e de Kirsti

8. Que pensas sobre o feito de que alguén se vexa obrigado/a a fechar o seu comercio por mor da súa re-
lixión? Cres que na actualidade se están a producir actos de discriminación semellantes? Que persoas
se ven máis afectadas pola discriminación? Podemos facer algo para evitar situacións como estas?
9. Escribe unha continuación para esta historia onde expliques os esforzos que deben realizar Annema-
rie e Kirsti para manteren a salvo a Ellen Rosen.
10. En pequenos grupos, buscade información sobre o nazismo. Podedes centrarvos nun destes temas.
orixes do nazismo w nazismo en Europa w consecuencias do nazismo

92

Relato policial
O relato policial é un texto narrativo que presenta
unha temática relacionada coa investigación dun cri-
me ou coa resolución dun misterio de corte detecti-
vesco.
As características narratolóxicas deste tipo de rela-
to son moi similares ás de calquera texto literario
narrativo, pois presenta uns/unhas personaxes que
se sitúan nun tempo e nun espazo máis ou menos
concretos e que desenvolven unha serie de accións; a
súa particularidade reside, precisamente, en que es-
tas accións están orientadas á resolución dun caso
policial.
Na súa estrutura narrativa podemos distinguir tres
momentos:
n Inicio, que se corresponde coa aparición do miste-
rio que hai que resolver.
n Nó, en que se expón como se vai desenvolvendo a
investigación.
n Desenlace, en que se ofrece a resolución do caso.
Esta resolución acostuma darse grazas ás pistas
e testemuños conseguidos ao longo da novela ou
mediante o razoamento dedutivo do/da detective.
Expresión escrita
5
Os/as principais representantes deste xénero son,
sen dúbida, Arthur Conan Doyle –creador de Sher-
lock Holmes, o detective máis famoso da literatura
universal– e Agatha Christie.
No sistema literario galego cultivan este xénero Car-
los G. Reigosa, Miguel Anxo Fernández, Domingo
Villar...
Leo Caldas ía chamar á comisaría para avisar de
que non acudiría até a tarde cando o timbre agu-
do do seu teléfono comezou a soar. Caldas leu na
pantalla o nome do seu axudante e descolgou.
—Está de camiño para aquí, xefe? –preguntou
Rafael Estévez a modo de saúdo.
—Pasa algo?
—Hai media hora que nos chamaron desde o
porto de Panxón. Disque apareceu o cadáver dun
home flotando na auga.
—Un mariñeiro?
—Como quere que o saiba, inspector?
Domingo Villar

Actividades

1. Escolle un crime e un/unha investigador/a da tabela embaixo e, a partir destes datos, escribe un relato
policial que non supere as duascentas palabras.
Crime Unha serie de atra- O roubo dun ca- A desaparición no Mu- O asasinato da pre-
cos a un banco que dro dentro dunha seo de Pontevedra dun- sidenta dunha co-
se producen o 22 de mansión na túa ha valiosa momia cedi- munidade de veci-
cada mes desde hai localidade da temporalmente polo ños/as
seis meses goberno exipcio
Investigador/a Un detective Unha axente de Unha parella de poli- Un detective privado
xubilado aduanas cías locais

2. Partindo dun dos seguintes inicios, redixe un
relato policial.
n Cando a campá da igrexa anunciou as sete da
tarde, un terríbel estrondo escoitouse en toda
a vila. Dous coches acaban de chocar violen-
tamente fronte ao edificio do concello...
n Marisa fuxía, temía pola súa vida, corría
como nunca antes o fixera. Tiña medo de
que os seus secuestradores estivesen a per-
seguila, mais non sabía...
n Álvaro ollou a televisión atentamente. O cor-
po da xerente da fábrica aparecera á beira
do río. Sen saber moi ben por que, intuíu que
tería que se facer cargo da investigación.
3. En pares, creade un relato policial ambientado
no voso centro. Para vos inspirardes, podedes
escoller un dos temas embaixo.
n A desaparición dos exames de recuperación
de Historia
n O roubo de todos os balóns e colchonetas
do pavillón
n O incendio que destrozou o laboratorio no
día de fin de curso

93
5 Lingua e texto
Estrutura descritiva
A estrutura descritiva busca retratar seres vi- 1. Organización
vos, obxectos, lugares, ideas, sensacións ou sen-
Nas descricións podemos encontrar algunha
timentos achegando indicacións máis ou menos
destas constantes:
pormenorizadas sobre eles. Alén diso, pode
n Alusión, no inicio do texto, ao obxecto des-
intercalarse con outras estruturas (narrativa,
expositivo-explicativa etc.). crito.
n Análise das características ou propiedades do
Atendendo á intención comunicativa do/da
obxecto que se está a describir.
emisor/a, distinguimos dúas clases de descri-
n Comparación do obxecto da descrición con
ción:
outro ou outros cos cales garda semellan-
n Descrición obxectiva, que ten unha finalida- za.
de informativa. Fornece información clara e
n Ampliación da descrición –se os elementos xa
detallada por medio dunha linguaxe denotati-
citados pasan a ser comentados máis porme-
va, polo que se usa nomeadamente en textos
norizadamente–.
científico-técnicos.
Descrición subxectiva, cuxa finalidade é es-
2. Características lingüísticas
n

tética. Fornece opinións, sentimentos e emo-

cións a respecto do obxecto descrito e utilí- Eis os trazos lingüísticos que adoitan singulari-
zase sobre todo en textos literarios (novela, zar a estrutura descritiva:
relato breve, romance) e publicitarios. n Adxectivación frecuente.

Canto ao obxecto descrito, recoñecemos catro n Verbos de estado (ser, estar, parecer…) en pre-

tipos de estrutura descritiva: sente ou copretérito do indicativo.

n Prosopopea, centrada nas calidades físicas. n Modificadores con valor espacial (aquí, neste

n Etopea, que pon o foco nos trazos psicolóxi- lugar, na cidade etc.).
cos. n Recursos de cohesión e distintas clases de

n Retrato e autorretrato, nos cales se combi- anáfora.

nan a prosopopea e a etopea. n Figuras estilísticas como a metáfora, a com-

n Caricatura, en que se exaxeran as caracterís- paración, a metonimia...

ticas físicas ou psicolóxicas.

En Devastana non chove moi a miúdo, mais cando chove parece que o ceo se desata e non
ten xeito de parar. Cando veñen días así, mesmo cancelan as aulas. Adoita haber moitos
cortes de luz e a rúa énchese de lama. Aquí ninguén se queixa da choiva, a menos que haxa
inundacións ou que chova a destempo e se aneguen as colleitas, o cal logo é un problema
moi gordo. Á xente gústalle ver chover porque é algo que non acontece moi a miúdo e a min
gústame aínda máis porque neses momentos fico dentro da casa a escoitar as pingas caer
sobre o tellado. Neses momentos doume conta de que aínda despois de tanto tempo conti-
núo botando a choiva en falta. Iso do que tantas veces ouvín queixarse a xente cando vivía
en Galiza. Mais é grazas a ela que Galiza aínda é verde e Devastana vermella.

Cando chove en Devastana, as pingas bourean no tellado metendo un ruído de sete estalos.
Gústame sentar a escoitalas, ou deitarme na cama ollando ao teito e nada máis descifrar qué
me teñen que contar. Axúdame a pensar en moitas cousas, a inventar historias.

Mais a última vez que escoitei chover pensaba en historias que non eran inventadas, eran
ben reais e sentíame confusa. Por iso escoitaba, para ver se a choiva me axudaba a entender
todo o que pasara nas semanas anteriores.
María Reimóndez

94

Actividades
1. Que clase de estrutura predomina nestes textos,
narrativa ou descritiva? Razoa a túa resposta.
non o recordas?
que ti agardas á porta
do vello cine avenida
e eu chego tarde,
que veño de non sei onde,
cos petos cheos de regalos
envoltos en papel de prata.
e antes de cruzar o patio
xa nos bicamos tan longo
pero para cando ti e eu nos coñecemos,
o negocio xa pechara
–dis.
por iso nunca vimos a película.
María Lado: Berlín.
Pacen as vacas
na nabarega.
Treme a pequena
que vai con elas.
Febreiro chove
febreiro xea
febrero neva
neve lixeira.
Uxío Novoneyra: Os eidos.
A cativa só tiña unha teima: a danza. Canto
máis medraba, máis se admiraban os seus
profesores dos seus dotes. Tiña virtuosismo
e graza, rigor e fantasía, beleza e sentimen-
to tráxico, precisión e potencia. O mellor era
que se vía feliz de bailar –prodixiosamente
feliz. Era perceptíbel o seu xúbilo cando en-
tregaba o corpo á grande enerxía da danza.
Como se a súa alma non agardase facer outra
cousa desde había dez mil anos.
Amélie Nothomb: Un nome de dicionario.
Que cousa é cousa
que anda por baixo da terra
e non ten óso nin costela?
Adiviña ti que é ela!
2. Atendendo ao obxecto descrito, identifica o
tipo de descrición presente nestes textos.
Pelo longo-rizo-revolto, ollos grises-vivos-
grandes, corpo miúdo-fofo-interrogante. Cris,
desde sempre, fora un pouco, un pouco hipo-
condríaca, só un pouco. Cada vez que apa-
ñaba unha bebedela anunciaba a súa morte
inevitábel e clamaba por un médico a berros.
E non eran poucas veces. Mais como xa a co-
Lingua e texto
5
ñecían demasiado ben, nese momento vían o
momento idóneo para levala á casa. Se algo
se podería dicir dela é que estaba tola. E isto
sen resultar demasiado exaxerados. A deusa
Fortuna cebábase con ela cada cuadrimes-
tre cando, despois de non pegar pancada en
todo o curso, aprobaba unha chea delas.
Rosa Aneiros: Eu de maior quero ser.
A pupila é unha abertura de cor negra, di-
latábel e contráctil, que se localiza na parte
central do iris e ten a función de regular a
iluminación que chega á retina.
www.wikipedia.com
3. Le o fragmento embaixo e responde ás seguin-
tes preguntas.
O rumor é un misterio, una frase que non
sempre é certa, unha mensaxe fabricada
para falar de alguén. O rumor é como unha
gota de mercurio que viaxa de présa, que vai
contaminando os corazóns e gravando neles
esas frases moitas veces absurdas. É moi di-
fícil subtraerse ao influxo do rumor. Cando se
propaga, non fica avenida, nin rúa, nin canella
onde non queira meterse. Mesmo fai eco nos
recantos máis solitarios para despois voltar
a expandirse. Nas vilas en que o vento sopra
con forza, o rumor viaxa á mesma velocidade,
como se quixese competir co mesmo vento.
E ás veces é máis destrutor que a tormenta.
Teresa González Costa: A filla do ladrón de
bicicletas.
n Trátase dunha descrición obxectiva ou
subxectiva? Por que?
n Recoñeces no texto algunhas das constan-
tes da estrutura narrativa?
n Presenta algunha característica lingüística
propia da estrutura descritiva?
4. En pares, describide brevemente estas realidades.
un sentimento w un animal imaxinario w un
ambiente familiar w un/unha personaxe de
ficción w tres obxectos que levariades a unha
illa deserta
u Instrucións: observade ou recreade mentalmen-
te o obxecto que queredes describir, para captar
o maior número de pormenores. Seleccionade os
detalles máis relevantes. Presentade os datos de
maneira organizada: de esquerda a dereita, de
enriba a embaixo, de dentro a fóra; do concreto
ao xeral ou ao contrario; do esencial ao secunda-
rio ou ao contrario…
95
5 Léxico
Xogos

Actividades

1. Cales destes xogos podes identificar no deseño?

agachadas baralla buxaina papaventos dominó mariola pano
balón bólas chapas construcións escorregadoiro monicreque randeeira
bambán boneca chave corda ioió monopatín xadrez
2. A que xogo pertence cada un destes elementos?
ficha w cabalo w rei w cartón w bóla w casa w gobelete w álbum w espeto w peón w peza w dado

cromos oca
la birlos
baral hís
bingo
cravo damas parc xadrez

3. Une cada palabra coa súa definición.

Billarda n Pau longo untado dunha substancia esvaradía cun premio no extremo para quen
consiga chegar até el.
Crebacabezas n Xogo que consiste en dar cun pau noutro máis pequeno e rematado en punta,
que se fai saltar; xa no ar, dáselle un segundo golpe para lanzalo lonxe.
Pita cega n Xogo que consiste en combinar certo número de pezas até formar unha figura.
n Xogo en que unha persoa cos ollos tapados ten que coller os/as outros/as xoga-
Cucaña dores/as e identificalos/as.

96
 Léxico
5
Sinonimia
A sinonimia é a relación existente entre dúas ou máis palabras pertencentes á mesma categoría gramatical que
teñen unha forma gráfica distinta mais un mesmo significado.
Podemos diferenciar dous tipos de sinónimos:
n Sinónimos totais ou absolutos, que son intercambiábeis en calquera
contexto, polo que deben posuír o mesmo significado denotativo e
connotativo.
Aínda que esta clase de sinonimia é pouco habitual, encontramos sinóni-
mos totais na terminoloxía científico-técnica (fonendoscopio e estetoscopio;
altímetro e hipsómetro) e en pares de palabras de diferente procedencia
(bágoa e lágrima; leituga e alfaza).
n Sinónimos parciais, que presentan un significado común ou moi próximo
que permite a mutua substitución en moitos contextos –aínda que con fre-
cuencia se dean matices diferenciadores canto ao contido ou ao estilo−.
Por exemplo, vello/a e ancián/á non poden usarse indistintamente en to-
dos os contextos, xa que vello/a resulta máis adecuado nun rexistro infor-
mal, o que non acontece con ancián/á.

Actividades

1. Troca os verbos destacados en negra por un si-
nónimo.
n Fun á floraría mercar un ramo para a miña
avoa.
n Está a piques de acabar o prazo de inscri-
ción no curso de chinés.
n Antes de comezar o traballo tivemos que fa-
cer varios esbozos.
n Nun ano alcanzou todos os seus obxectivos.
2. Crea enunciados en que se aprecien as diferen-
zas existentes entre estes sinónimos parciais,
por non ser posíbel o seu intercambio.
gardar/custodiar
límite/confín
rebaixar/abaratar
3. En cada unha destas series de sinónimos hai un
intruso. Cal é?
n Mais, non obstante, após, porén
n Se cadra, oxalá, talvez, se callar
n Á excepción de, salvo, agás, malia
n Con todo, a respecto de, en relación con,
canto a
4. Repara nas expresións embaixo e cita todos
os sinónimos que coñezas para os adxectivos
fraco/a, delicado/a e ruín.
persoa fraca – comida fraca – licor fraco
saúde delicada – problema delicado – gusto
delicado – rostro delicado
persoa ruín – salario ruín

5. Indica se os seguintes pares de palabras son sinónimos totais ou parciais.

buxaina – peón
medicina – menciña
arredores – contorno
porco – cocho
prexudicial – nocivo/a
relatar – narrar
demo – diaño
cemiterio – camposanto
doado/a – fácil
tartaruga – sapoconcho
agradábel – encantador/a
morrer – falecer
cabeza – cachola
acabar – terminar
derradeiro/a – último/a

97
5 Gramática
Pronome (I): artigo, demostrativo e posesivo
1. Pronome: definición e clases Cando dei a conferencia tremíame a voz.
O meu instituto fica preto da miña casa.
O pronome é unha categoría gramatical que require
un contexto para que se coñeza o seu significado (a Artigo definido Masculino Feminino
que ou a quen se refire no discurso). Singular o a
Esta clase de palabra pode variar en xénero e nú- Plural os as
mero (meu/miña/meus/miñas, todo/toda/todos/todas…), n Artigo indefinido, que se refire a un ser indeter-
mais tamén existen pronomes invariábeis (vós, iso, minado ou descoñecido tanto para o/a emisor/a
algo…). Alén disto, os pronomes persoais e os pose- como para o/a destinatario/a.
sivos fan referencia ás persoas participantes no acto
Na segunda feira pasada déronnos unha charla sobre
comunicativo (1.ª, 2.ª e 3.ª persoas).
educación vial.
No plano sintáctico, o pronome pode desempeñar Preto da miña casa hai un instituto.
a función de determinante (se acompaña un subs-
Artigo indefinido Masculino Feminino
tantivo), de núcleo (cando aparece só) ou de mo-
dificador dunha frase substantiva ou nominal (no Singular un unha
caso de se situar despois dun substantivo). Porén, Plural uns unhas
cómpre ter en conta que o pronome persoal está
especializado na función de núcleo e o artigo na de 2.1. Contraccións do artigo
determinante. Os artigos definidos e indefinidos poden formar
Existen dez clases de pronome: persoal, artigo, de- contraccións con algunhas preposicións.
mostrativo, posesivo, identificador, cuantificador,
Artigo definido
numeral, relativo, interrogativo e exclamativo. Preposición
o a os as

2. Artigo a ao á aos ás
con co coa cos coas
O artigo defínese como unha palabra variábel en de do da dos das
xénero e número que actualiza o substantivo ao cal en no na nos nas
precede. Acostuma aparecer antes do posesivo que por polo pola polos polas
acompaña o substantivo.
Artigo indefinido
Segundo indique unha referencia precisa ou impre- Preposición
cisa, diferenciamos entre: un unha uns unhas
n Artigo definido, que presenta un ser coñecido con cun cunha cuns cunhas
polo/a emisor/a e o/a destinatario/a e identifica de dun dunha duns dunhas
seres da mesma especie. en nun nunha nuns nunhas

3. Demostrativo
O demostrativo expresa a distancia, espacial ou temporal, existente entre o/a emisor/a e algo ou alguén que
se sinala.
Demostrativos variábeis
Demostrativos
Grao de distancia Singular Plural
invariábeis
Masculino Feminino Masculino Feminino
Distancia curta este esta estes estas isto
Distancia media ese esa eses esas iso
Distancia longa aquel aquela aqueles aquelas aquilo

98
 Gramática
5
Alén disto, o demostrativo tamén pode facer refe- de pertenza ou posesión (a súa tía / a tía del/dela/deles/
rencia a elementos mencionados con anterioridade delas). Porén, esta equivalencia non se produce nas
ou con posterioridade, contribuíndo á cohesión dun locucións preposicionais de orixe adverbial (lonxe de
texto. nós / *lonxe nosa).
Todo o mundo ten varias virtudes. Estas poden ser a A nivel morfolóxico, trátase dun pronome variábel
puntualidade, a amabilidade etc. en xénero, número e persoa.
Aqueles que ves alí son os Picos de Europa. Posesivos
Singular
A nivel morfosintáctico, o demostrativo presenta Número Persoa
Masculino Feminino
formas variábeis en xénero e número, que poden
1.ª meu miña
desempeñar as funcións de determinante, de núcleo Un/unha
posuidor/a 2.ª teu túa
ou de modificador nunha frase substantiva ou no-
3.ª seu súa
minal, e formas invariábeis, que unicamente poden
1.ª noso nosa
exercer de núcleo. Varios/as
posuidores/as 2.ª voso vosa
3.ª seu súa
3.1. Contraccións do demostrativo
Plural
O demostrativo pode contraer coas preposicións de Número Persoa
Masculino Feminino
e en. 1.ª meus miñas
Un/unha 2.ª teus túas
de + demostrativo posuidor/a
3.ª seus súas
deste/a/es/as; dese/a/es/as; daquel/a/es/as;
1.ª nosos nosas
disto, diso, daquilo Varios/as
posuidores/as 2.ª vosos vosas
en + demostrativo
3.ª seus súas
neste/a/es/as; nese/a/es/as; naquel/a/es/as;
nisto, niso, naquilo Posuidor/a: correspóndese co/coa emisor/a (“ti”, 2.ª persoa do singular)
q

A túa casa é aquela pintada de rosa?

Por outra parte, nos demostrativos variábeis a
contracción tamén pode realizarse co pronome
identificador outro/a/os/as, que tamén admite a
contracción coas preposicións de e en.
Demostrativo + outro/a/os/as
estoutro/a/os/as; esoutro/a/os/as; aqueloutro/a/os/as
de + demostrativo + outro/a/os/as
destoutro/a/os/as; desoutro/a/os/as; daqueloutro/a/
p
Posuído/a: obxecto
Posuidor/a: correspóndese co/coa destinatario/a (“eles”, 3.ª persoa do plural)
q
Os seus amigos están sempre no bar.
p
Posuído/a: persoa con que se estabelece unha relación afectiva
Do punto de vista sintáctico, o posesivo exerce, igual
que o demostrativo, as funcións de determinante, de
núcleo ou de modificador nunha frase substantiva

os/as
en + demostrativo + outro/a/os/as
nestoutro/a/os/as; nesoutro/a/os/as; naqueloutro/a/
os/as
4. Posesivo
O posesivo, que adoita ir despois do artigo defini-
do, mostra unha relación familiar, de pertenza ou de
posesión de algo ou alguén (posuído/a) a respecto
dunha das tres persoas gramaticais (posuidor/a).
O posesivo pode substituírse pola expresión “de +
pronome persoal tónico” nos casos en que ten valor
ou nominal.
Este tipo de pronome vai sempre acompañado do
artigo, excepto nos seguintes casos:
• Nos vocativos: Miña princesiña, aínda tes febre?
• Cos substantivos de parentesco moi próximo
(aínda que é optativo): Meu avó vive connosco.
• Nas formas de tratamento: Nosa Señora nos libre
de todo mal.
• Cando vai precedido de demostrativo: Esta túa
filla ten moito que aprender.
• Nas construcións de posesivo enfático: Temos
casa de noso.

99
5 Gramática
Actividades
1. Clasifica os pronomes que localices no texto e
indica se son variábeis ou invariábeis.
—Miguel, tes aquí o teu móbil? –pregúntalle
Xoeliki.
—Non, miña nai xa non mo deixa. Di que sem-
pre que o traio volta estragado.
—Que mágoa... Queríavos mostrar o que sae
cando tentas conectarte ao Real Fantasy.
É moi estraño... Entrei esta mañá e non fun-
cionaba; saían unhas letras raras...
Nestas achégase un balón e Xoeliki párao co
pé. Detrás del vén Darío como unha moto.
—Pásao –di Darío con entusiasmo.
—Que facedes? Non queredes xogar? Xa esta-
mos facendo os equipos.
Darío marcha cara a onde están os outros nenos.
Estes están agardando para facer a escolla.
Abraham Carreiro e Maties Segura:
Xoeliki. As aventuras dun ciberpirata.
2. Coloca os artigos definidos e indefinidos e fai as
contraccións necesarias.
n ... garda civil foi dar con ... seu corpo en ...
vello coche e fixeron vir a ... forense.
n Andaba a xogar con ... navalla e cortou ...
dedo, non sei ben cal.
n ... días despois chegaron a Moscova e viron
... palco destinado a ... ballet ruso.
n Vós … dúas sempre acabades ... deberes an-
tes; seredes recompensadas con ... premio.
n Fun a ... praia con Diego e moitos de ... seus
veciños estaban dando paseos por ... beira
de ... mar.
3. Completa cos demostrativos e realiza as con-
traccións que cumpriren.
n Podería mostrarme … esquís?
n ... dous amigos meus son de Lisboa.
n Toma. … é para ti.
n Sabes o que hai ... (en + aquí) bolsa? Hai
mazás ... que che gustan a ti.
n … é de … (de + alí) rapaz.
n … mañá erguinme ás sete e onte ás seis.
n Non esperaba ... de ti.
4. Enche os ocos coa contracción do demostrativo
e o identificador outro/a/os/as.
n Eses doces son para Elías; ... son para ti.
n Ponme destes filetes de aquí e non ... que
están na esquina de alí.
100
n Esta saia acáeme mellor do que ...; non cres?
n Ela non estuda neste centro, senón ...
5. Transforma as palabras marcadas en negra polo
posesivo correspondente.
n Traballamos as terras da nosa propiedade.
n Esa señora é a avoa de Herminia.
n Eu non teño nada propio.
n A música que adoro é o pop sueco.
n Digamos que a xestión económica non é o
traballo para o que está máis cualificado.
n Chegamos á cea e alí estaba Rubén e mais o
mozo de Rubén.
n No Nadal a xente acostuma estar coa súa
familia.
6. Completa os enunciados empregando o posesi-
vo con ou sen artigo.
n Esquecín ... chaqueta no ... coche, Paula.
n ... maior alegría foi gañardes a lotaría.
... irmá é dous anos máis nova ca min.
n
n ... Deus! Non sei como pode facer iso.
n Temos casa de ...
n ... dito, ... feito.
n ... (ela) modo de vivir é completamente dife-
rente a ... (vós).
7. En que casos cres que é redundante o posesivo?
Xustifica a resposta.
n Dóenlle os seus ollos.
n A mesa ten as súas catro patas.
n Como me doen os meus osiños!
n A nosa Bárbara éche moi espelida.
n Estou indo para a túa casa.
n A miña aldea fica lonxe da cidade.
8. Corrixe os erros no uso de artigos, demostrati-
vos e posesivos.
n Non son túos; son miños.
n Buscas o lapis? Telo diante túa...
n De todas maneiras, a min non me convences.
n Sae de casa e vai ás aulas todas las mañás
e a veces de tarde.
n Tendes todo lo que queredes.
n Miña moto avariouse; imos en teu coche.
n Non me veñas con isas.
n As salchichas foron feitas por a carniceira.
n Estos son os meus familiares.
 Expresión oral
5
Describir
En grupos de catro, describide a imaxe atendendo a estes aspectos: as persoas (aspecto, estatura,
idade, actitude…), os animais (tamaño, cor, situación…), o espazo, o ambiente.
Cada un/unha de vós ocuparase dun destes ítems, mais o resto do grupo poderá axudar a completar
as descricións.

101
5 Ortografía
Acentuación (III): acentuación
diacrítica
O acento diacrítico utilízase para diferenciar certas palabras homógrafas, é
dicir, que son idénticas na escrita mais que posúen significados distintos.
Este acento colócase na vogal tónica dun dos homógrafos para indicar que se
trata dunha vogal aberta (bola/bóla) ou dunha palabra tónica (e/é).
Convén lembrar que o acento diacrítico dunha forma verbal se mantén sem-
pre, aínda que esta vaia seguida dun pronome persoal átono (dá/dáme).

Actividades

1. Coloca os acentos diacríticos que cumpran.

n Onte vinte co teu amigo Lois, ese que e moito mais alto ca ti.
n Coa presa que tiña collin so unha presa de cereixas.
n Deixa de pelexar polo oso de peluche e dallo a tua irma.
n Nos temos unha corda chea de nos que nos serve para facer moitos trucos de maxia.
n Corta a bola e dalle un anaco as nosas veciñas da casa da costa.
n Non ves que ven magoada? Axudaa e comproba que non teña un oso roto.
n Luciranche moi ben eses lentes do avo, mais non ves nada porque os tes mal graduados.

2. Explica as diferenzas existentes entre estes pares de palabras indicando todos os posíbeis significa-
dos.
bola/bóla
no/nó
as/ás
pe/pé
tes/tés

3. Escolle a opción correcta.

n Ti vela/véla? Está ao pe/pé daquela árbore de polas/pólas moi frondosas.
n Os percebes están polas/pólas nubes, así que hoxe so/só comeremos polo/pólo e beberemos un
te/té de froitos do/dó bosque.
n Vin unha ra/rá na tenda de animais; se ma/má compras, seremos amigos para sempre.
n Ven/Vén a/á casa de María as/ás tres da/dá tarde e/é estudamos os osos/ósos do corpo.
n Tes que porte/pórte dereita; agora e/é tempo para descansares e para non voltares a estar ma/
má.
n Dixo que cha/chá daba, mais/máis aínda tes/tés noticias, non?
n Compre/cómpre faceres todas as tarefas antes das/dás dúas da/dá tarde.

4. Constrúe un enunciado con cada un destes pares de vocábulos.

e / é ra ven / vé
n
a / á
ra / fó vos /
fo vós

102
 Ortografía
5

5. Descifra os seguintes xeroglíficos. menosprezaba aqueles homes e dicia que eran

unha manda de chalados, mais Travis tomaraos
en serio e, tras algunhas reflexions, veu pregun-
tarme a min:

V
—Callie, de verdade que o mundo acaba hoxe?
—Non, parvo. Explicoumo o avo. O seculo non e
mais que unha marca no paso do tempo. O tem-
po e obra humana e ven de Inglaterra.
—Mais que pasa se acaba? Quen vai coidarme
a Jesse James? E quen lle vai botar de comer a
Bunny?
A aquela conversa so lle via unha saida.
As seis da tarde baixamos a tomar unha copio-
sa cea. Ia un tempo deprimente, mais en cada
cuarto ardian bos lumes. A miña nai parecia co-
lorada e relaxada, e decateime de que estaba a
beber un viño con burbullas que, polo visto, lle
Onde está Maruxa? sentaba moi ben. Despois, o meu pai fixo varios
brindes e tranquilizounos a todos afirmando que
o mundo non se ia acabar.

Jacqueline Kelly:
A evolución de Calpurnia Tate.

CHAMAME nena
con ollos abertos de veas e alcohol
con ollos abertos de pasado
e nais e feras
que voltan para morderme
agora que xa non son pequena nin levo nos
brazos un mundo.

Vamos Ese mundo

quedou fora do que agora se derruba,
ainda que me pintes o cuarto
de ceo
Os resultados...
porque e triste
6. Acentúa graficamente estes textos, reparando por mais que me chames nena,
especialmente nas palabras diacríticas.
nena, a nosa historia
Por primeira vez na historia permitiusenos a
vai transcender sangues e imitar vidas
todos os rapaces, incluido Jim Bowie, ficar en
que so estan na tua cabeza
pe para contar as badaladas do reloxo na media
Nena, voz pretendida
noite de fin de ano, un acontecemento incribel-
que agardas.
mente emocionante, polo menos na teoria. Ta-
Non.
men foi unha cousa inquietante, dado que algun-
Viran cerradoras por ti,
has sociedades relixiosas andaban a dicir que o
corpo pechado,
mundo acababa no primeiro dia do novo seculo.
corpo ausente que te dilatas e existes sen mais.
A prensa informaba que polas ruas de Austin an-
daban desfilando uns estraños homes barbudos Emma Couceiro: Humidosas.
con longas tunicas e grandes letreiros dicindo
“Arrepentidevos, a fin esta cerca”. O meu pai 7. Ditado. Texto: Faíscas. Autora: María Canosa.

103
5 Literatura
Subxéneros narrativos: conto e novela
O conto e a novela son subxéneros narrativos que representan dúas das formas de
expresión literaria máis cultivadas na actualidade. O desenvolvemento do conto é
anterior ao da novela, xa que esta constitúe o subxénero literario máis recente.
A pesar de que a súa extensión é diferente –menor no caso do conto–, estes dous
subxéneros narrativos partillan varias características:
n A presenza dunha voz narrativa que relata unha historia protagonizada por un(s)/
unha(s) personaxe(s) nun tempo e nun espazo concretos.
n Unha estrutura organizada en tres partes: presentación, nó e desenlace.

Características do conto Características da novela

n É breve.
n Presenta, no xeral, un grupo reducido de perso-
naxes dos/das cales adoitamos ter pouca infor-
mación –dada a brevidade do conto case non se
caracterizan–.
n A acción acostuma ser única.
n O tempo é, normalmente, lineal, sen progresións
nin digresións.
n O espazo pode ter pouca relevancia na trama e
aparecer levemente descrito.
Tipos de conto
Segundo a súa orixe e modo de transmisión, o con-
to clasifícase en:
n Conto popular, que ten unha orixe indeterminada
n É extensa. Por convención enténdese que unha obra narrativa
debe superar as cincuenta páxinas para ser considerada novela.
n Os/as personaxes divídense en principais e secundarios; os/as
primeiros/as –que tamén se denominan protagonistas– aparecen
caracterizados/as máis detalladamente que os/as segundos/as.
n A acción pode ser única, mais o habitual é que exista unha
trama principal e unha ou máis tramas secundarias.
n O tempo pode ser lineal ou incluír analepses, prolepses etc.
n O espazo pode ter peso na trama, polo que é posíbel que sexa
descrito con precisión.
Tipos de novela
Atendendo á temática predominante na obra, podemos distin-
guir innumerábeis clases de novela:

e se transmite oralmente. de aprendizaxe de suspense negra

Esta clase de conto, que adoita ter intención didácti- de cabalarías de viaxes picaresca
ca ou moralizante, chega até os nosos días oralmen- costumista erótica policial
te ou, desde século xix, en diversas compilacións.
de aventuras fantástica psicolóxica
n Conto literario, que aparece a partir do século

xix, co Romanticismo. Difúndese por medio da de ciencia ficción histórica romántica

escrita e conta con autor/a recoñecido/a. de terror humorística social etc.

Na literatura galega tanto o conto como a novela gozan de boa saúde, xa que temos narradores/as de contos
como Francisco Álvarez de Nóvoa, Rafael Dieste, Álvaro Cunqueiro, Ánxel Fole e Xosé Luís Méndez Ferrín e
novelistas como Ramón Otero Pedrayo, Eduardo Blanco Amor, Teresa Moure, Manuel Rivas e Antón Riveiro
Coello.

Actividades

1. Liga cada obra coa súa liña temática.

Drácula, de Bram Stoker novela de aventuras
Viaxe ao centro da terra, de Jules Verne novela histórica
Estraños nun tren, de Patricia Highsmith novela de ciencia ficción
O último mohicano, de James Fenimore Cooper novela fantástica
Frankenstein, de Mary Shelley novela de terror
Soñan os androides con ovellas eléctricas?, de Philip K. Dick novela policial ou de detectives

104

2. En parellas, investigade sobre a orixe do termo no-
vela. Recibe esta denominación en todos os países
do noso contorno? Tomade nota de como se desig-
na en Portugal, Francia, Reino Unido e Italia.
3. Le este conto e completa o cadro que aparece a
seguir. Trátase dun conto popular ou literario?
Por que?
“O bico”
O príncipe, logo de arrostrar grandes peri-
gos, chegou á torre ameada en que durmía
a princesa desde había tantos e tantos anos.
Bicouna nos labios e desta vez, por unha ele-
mental razón de paridade, foi el o que ador-
meceu cabo dela.
Acabou o conto.
Manuel Núñez Singala:
Instrucións para tomar café.
Si Non
O texto é breve?
O personaxe aparece caracterizado
con detalle?
A acción é unica e lineal?
A trama sitúase nun tempo e nun
espazo concretos e recoñecíbeis?
O tempo e o espazo teñen relevan-
cia na trama?
4. Le estes textos e responde ás preguntas que
aparecen embaixo.
Texto 1
O príncipe aprobou os estudos de bacharel con
irregular aproveitamento e, entón, comezou a
intensificarse a súa instrución militar, cousa
moi necesaria para un futuro señor da guerra e
da paz. Xa desde a infancia practicara algo de
equitación e de esgrima polióplica, mais agora,
en seis meses de marcial aprendizaxe, atinxiu
o grao de cabaleiro das tres armas. Moi bonito
estaba o príncipe coa súa armadura de ceri-
monia, e iso que era pequeneiro e pachacolo;
mais xa se sabe que os xastres do metal fan
milagres de disimulo e de estilización.
Texto 2
Dinís nunca pensara que el podía ser chamado
a filas. Simplemente, non o pensara. Sentíase
protexido por un aura de quen sabe qué, mais
non foi así, e o seu futuro debeu pagar peaxe no
continente africano. Foi un dos poucos operarios
da fábrica que non se alegrou de recibir tales no-
ticias. Todos se sentían chamados para defender
Literatura
5
a unidade da patria, e o destino en países tan
afastados daba a oportunidade para coñeceren
algo máis que o inmenso Pinhal do Rei.
África parecía un paraíso cheo de marabillas
sen explotar. Tanto tiña a fronte en Angola,
Mozambique ou Guinea.
Texto 3
Lena por fin aparta a ollada da pantalla e cunha
leve presión da caluga consegue pór o respaldo
da cadeira en posición case horizontal. Olla cara
ao teito e decide activar o simulador de ceo. O
teito está cuberto todo el por unha pantalla
de cristal líquido. Todo o sistema informático
do cuarto pódese controlar co taboleiro dixital
adaptado ao brazo dereito da cadeira anató-
mica. Agora precisa espazos abertos, necesita
voar entre as nubes coa imaxinación. Acende a
pantalla e todo o teito se converte nun insondá-
bel ceo azul sucado de pequenas e esponxosas
nubes brancas que se perden no horizonte.
Texto 4
E ela, Elvira, non se decataba moi ben de que
todo era unha trampa. A noite. O monte. Os
ollos azuis, ou grises, ou gris-azulados. El.
Sobre todo el, que xa non era un mozo, que
era un lobo, que a enganara para levala polo
camiño máis curto.
Antes de morrer, nin de frío nin de medo, se-
nón dunha coitelada no estómago, Elvira pen-
sou no faro de Fisterra, no grande que era o
océano.
As árbores do monte de Candeán cubriron o
seu corpo cun feixe de pólas arrincadas polo
vento daquela tormenta. Á medida que ía
amainando a tempestade os ouveos do mon-
te foron virándose murmurios como de ondas
que rompen nas rochas dos cantís.
O lobo marchou antes de que nacese o novo
día, e ninguén o botou a faltar.
A que obra pertence cada un destes fragmen-
tos? De que clase de novela se trata? Como o
sabes?
n O lobishome de Candeán, de Paula Carballeira.
n 2044, de Eduardo Santiago.
n Resistencia, de Rosa Aneiros.
n As viaxes do príncipe azul, de Darío Xohán Cabana.
5. En pares, inventade o título dunha novela...
de cabalarías w romántica w de terror
de ciencia ficción w de viaxes w humorística
105
5 Técnicas de traballo
Presentación de diapositivas
Unha presentación de diapositivas é un arquivo
multimedia usado como punto de partida para expor
oralmente calquera tipo de información de modo
sintético e ordenado en varias páxinas, denominadas
diapositivas ou slides.
Cada diapositiva pode incluír texto e diferentes ele-
mentos multimedia, imaxes, gráficas, vídeos, sons,
enlaces a páxinas de internet ou a outros documentos
etc. A relación destes elementos entre si ou co texto
debe ser complementaria, de forma que a informa-
ción resulte máis comprensíbel para o/a usuario/a.
Existen diversos programas para crear unha pre-
sentación de diapositivas, como Powerpoint, Key-
note, Prezi, Impress, Slideshare, Google Docs Pre-
sentations etc.
Para realizar unha boa presentación de diapositivas
podes seguir estas pautas:
n Elabora un guión coas ideas principais e ordé-
naas.
n Escolle un programa de presentación de diapositi-
vas, tendo en conta os seguintes aspectos:

1. Sé claro/a, sintético/a e dinámico/a.
2. Sé breve. A morte por powerpoint prodú-
cese a partir das 20 diapositivas.
3. Usa a regra 6x7x6 (máximo 6 liñas por
diapositiva x 7 palabras por liña x 6 dia-
6. Non ás plantillas predeterminadas! 10. Tamaño de letra: mínimo 24 puntos.
Fondo branco con letra negra • Isto é Arial 18
• Arial 24
(para pequenos auditorios)
Fondo negro con letra branca

Arial 32
positivas por minuto). (para grandes auditorios)

4. ≠ . Reduce o concepto a un 7. Non abuses das imaxes nin utilices gráfi- •

par de frases con puntos (•); explica o res-
to oralmente sen dar as costas ao público
e non leas o texto.
5. Evita os efectos de transición ou as ani-
macións e emprega os sons unicamente
cando sexan necesarios.
cas moi detalladas.
8. Non uses moitas cores e tenta evitar as
cores fosforescentes.
9. Escolle letras sen serifa (tipo Arial, Ver-
dana...) e NUNCA empregues a Comic
Sans!
11. Evita a itálica (difícil de ler) e o subliñado
(pode confundirse cun hipervínculo).
12. Leva a presentación gardada en varios
lapis de memoria e en formato pdf, alén
do arquivo de presentación, ou alóxaa
na nube.

Actividades

1. Realiza unha presentación de diapositivas sobre unha destas figuras.

Andrade o Bo Dona Urraca María Castaña Maruxa e Coralia, Benigno Andrade,

(ilustración: Alfredo Erias) (imaxe: María Presas) as Marías de Santiago ‘Foucellas’

2. Tendes que dar unha conferencia no centro cívico da vosa localidade sobre as melloras que se deben
acometer nas infraestruturas do voso instituto. En grupos de catro, preparade as vosas propostas e
mostrádeas apoiándovos nunha presentación de diapositivas.

106
 Rc
Reforzo de competencias
BENITO SOTO, O PIRATA GALEGO
Non é nada habitual que os nomes dos piratas traspasen as fronteiras da historia para chegar até os
nosos días. Non é o caso do pirata pontevedrés Benito Soto, cuxa vida, a pesar de ser moi curta, estivo
chea de aventuras e vivencias, cada cal máis sanguenta e terrorífica.
Benito Soto naceu en 1805 no barrio mariñeiro da Moureira, en Pontevedra. Pertencía a unha familia
humilde e numerosa e cuns escasos dezaoito anos converteuse en contrabandista. Os autores coinciden
en que posteriormente estivo a bordo de barcos que se dedicaban ao transporte de escravos, nos cales
adquiriu unha grande experiencia en conflitos armados.
Un destes barcos foi o “Defensor de Pedro”, en que Benito Soto chegou a ser nomeado segundo
contramestre. En 1828, o capitán do “Defensor de Pedro”, xunto con algúns tripulantes, abandona o
barco, ao sospeitar que se está organizando un motín. Toma o mando un tenente portugués, que axiña
se terá que enfrontar a unha grave rebelión a bordo liderada por Benito Soto, que tomará o poder logo
do asasinato do seu adversario. Agora o “Defensor de Pedro” é un barco pirata que actuará sen lei e
baixo ningunha bandeira de ningún goberno; comeza entón a ser coñecido como o “Burla Negra”.
Desde o Golfo de Guinea Benito Soto inicia unha viaxe cara ás costas galegas. Trátase dunha sanguenta
travesía, en que non dubida en atacar todos os barcos que encontra. Son todos ataques crueis e violentos,
auténticas carnizarías, en que Benito Soto irá xuntando grandes botíns; especialmente terríbel foi a
matanza levada a cabo no “Morning Star”, cando non deixaron vivo nin un só dos seus tripulantes e
afundiron o barco.
Unha vez que chegou a Galiza, concretamente a Marín, Benito Soto contou con inesperadas dificultades
para vender todos os seus tesouros. Así, Soto e a súa tripulación decidiron viaxar até o sur para probar
mellor sorte. Chegaron a Cádiz, que estaba baixo xurisdición tanto inglesa como española, onde os
piratas foron apreixados e Benito Soto foi condenado a morte por un tribunal inglés. Morreu na forca en
xaneiro de 1830, sen ter sequera 25 anos, logo de pronunciar estas últimas palabras: “Adeus a todos,
a función rematou”.
Evidentemente, a realidade vese de maneira moi diferente entre aquela época e hoxe. Por aquel entón, o
mar era un campo de guerra, cunha intensa rivalidade entre españois e ingleses. Son moitos os autores
que coinciden en afirmar que se Benito Soto vivise un século antes sería hoxe recordado como un
símbolo da aventura e da liberdade, ao estilo do Francis Drake inglés e tan do gusto do Romanticismo.
Ao contrario de Drake, Benito Soto non ten estatuas nin é lembrado como un cabaleiro, mais, en troca,
o poeta romántico José de Espronceda, grande admirador seu, dedicoulle o célebre poema “Canción del
Pirata”, o máis grande canto de liberdade das letras españolas.
Susi Rial Guillán | https://aguamorta.wordpress.com LASC

1. Propón un título alternativo para este artigo. 5. Escribe un conto que responda ao título de “Eu,
LA un pirata moderno”. LAC
2. Localiza no texto un sinónimo de cada un dos 6. Indica se os seguintes enunciados son verda-
vocábulos marcados en azul. LA deiros [P] ou falsos [O]. LA
3. Realiza un resumo que sintetice a información Benito Soto dedicouse á pirataría durante
presentada no texto. LA sete anos.
4. En pequenos grupos, deseñade un mapa do te- O primeiro oficio de Benito Soto foi negreiro.
souro. Imaxinade que sodes piratas e esconde- O capitán do “Defensor de Pedro” perdeu o
des a vosa pillaxe nalgún lugar da vosa vila ou seu posto por mor dun motín.
cidade e tendes que dar cinco pistas aos vosos Benito Soto trocou o barco “Burla Negra”
compañeiros e compañeiras para que poidan polo “Morning Star”.
encontralo. LDAI A historia xulgou negativamente a Benito
Soto por ser un pirata tardío.
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

107
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Por que tivo que fechar a tenda da señora Hirst?
Porque marchou de vaca- Porque a obrigaron os
Porque adoeceu de súpeto.
cións coa familia. soldados.
2. Sinala o nome dun escritor galego de relato policial.
Antonio López Ferreiro Sherlock Holmes Carlos G. Reigosa

3. Cal destas secuencias presenta unha estrutura descritiva?

Tiña un ollar tristeiro, gris, Chegou, viu e venceu. En abril, augas mil.
de quen ten vivido moito.
4. Cales destes pares de vocábulos son sinónimos parciais?
raposo e golpe global e universal diñeiro e cartos

5. Que combinación de pronomes é incorrecta?

demostrativo + posesivo artigo definido + posesivo artigo definido + demostrativo

6. A que se corresponde a forma pólo?

‘parte da árbore’ pór + o por + o

7. No conto…
o espazo e o tempo o espazo e o tempo teñen o espazo e o tempo
acostuman estar pouco máis relevancia que os/as presentan as mesmas
desenvoltos. personaxes. características que na novela.
8. Que é unha presentación de diapositivas?
Un arquivo multimedia Unha proxección de imaxes Un arquivo de texto que
que se usa como base dunha con música. serve como guión dunha
exposición oral. exposición oral.

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
crear un relato de tema policial?
recoñecer unha estrutura descritiva a partir das súas características
lingüísticas?
citar distintos nomes de xogos?
diferenciar entre sinonimia total e sinonimia parcial?
identificar os artigos, demostrativos e posesivos?
clasificar os pronomes segundo a función de núcleo e a de determinante?
describir oralmente?
utilizar adecuadamente a acentuación diacrítica?
distinguir as características do conto e da novela?
elaborar unha presentación de diapostivas?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

108
 6
Unidade

Contidos
Lectura. "Ovella descarreirada" e "E estamos os inútiles"
Expresión escrita. Ortogramas
Lingua e texto. Estrutura persuasivo-argumentativa
Léxico. Cuartos da casa (II): cuarto e baño
Gramática. Pronome (II): identificador, cuantificador,
numeral, relativo, interrogativo e exclamativo
Expresión oral. Mudar de tema
Ortografía. Puntuación (I): punto, vírgula e punto e vírgula
Literatura. Subxéneros narrativos: lenda
Lingua e sociedade. Situación legal das linguas do Estado
español
6 Lectura
Ovella descarreirada A autora
Marilar Aleixandre (Madrid, 1947) reside en Ga-
eu son a ovella negra liza desde 1973 e ten escrito case toda a súa obra
e descarreirada literaria en galego.
a sardiña que medrou de máis É unha das creadoras máis destacadas da narrativa
xuvenil galega e na súa produción destacan obras
e trinca a cola dos tiburóns como A expedición do Pacífico (1994, Premio Mer-
5 a que se empeña en tarefas inútiles lín e Premio da Crítica), A banda sen futuro (1999,
colle auga en cestos Premio Lazarillo) e
A cabeza de Medusa
e fai rabos ás culleres
(2008, Premio Funda-
ción Caixa Galicia de
a que corrica en sentido contrario ao rabaño Literatura Xuvenil).
a que renega das tradicións Como poeta ten pu-
10 e desafina no coro blicado, entre outras
obras, Catálogo de
a que esquiva o sol que máis quenta velenos (1990, Premio
fai oídos xordos cando cacarexa a pita Esquío) e Ovella des-
ou o río roxe carreirada (2014).
e deixa rabiños sen esfolar

15 a ovella que non vai á noite para a cortella

a que non é caladiña nin mira baixiño
e ri a destempo
a que lles conta ás nenas que os bicos con lingua
son máis saborosos
20 e anda a rolos no herbal
sen coidarse da súa reputación
a que non ten vergonza
de ser unha ovella
descarreirada

Aleixandre, Marilar (2014):

Ovella descarreirada (Vigo: Xerais).

110
 Lectura
6
O autor
David Rodríguez (Vigo, 1975) é escritor, xornalista
e deseñador gráfico.
Lapidarias. Os versos
escuros (2010) repre-

E estamos os inútiles senta até o momento

a súa única incursión
na lírica.
E estamos os inútiles Colabora frecuente-
mente co xornal dixi-
os deformes
tal Praza Pública e
os que raiamos cos dentes os valados de pedra mantén o blogue lite-
rario O funambulista
os que nos perdemos nas estacións coxo.
5 os que ninguén espera
os que pinchamos a carne cosendo botóns
os que evitamos conversas
os que escoitamos sen pausa o ruído de fondo
os avaros en xestos
10 os inertes
os quedos
os que vexetamos
contando o tempo

Rodríguez, David (2010):

Lapidarias, os versos escuros
(Vigo: Xerais).

111
6 Lectura
Actividades

1. Explica o significado que teñen nos textos as seguintes palabras e expresións.

descarreirada (v. 2) w trinca (v. 4) w rabiños (v. 14) w a rolos (v. 20) | valados (v. 3) w quedos (v. 11)
w vexetamos (v. 12)
2. Cal é o tema de cada un dos poemas? É posíbel estabelecer algunha semellanza entre as dúas com-
posicións?
3. Identifica a estrutura de ambos os textos e xustifica a marcaxe de cada parte.
4. Localiza, en calquera das dúas composicións, fragmentos que se correspondan con estas etiquetas.

Unhas
p
Unhas
per non que p ersoas
despis soas n que r
atenc estan
ixe tadas Algué o seu ión
Un pe do vai c detal aos
i grupo les
atrev

5. En que persoa gramatical se expresa a voz poética de cada texto? Que significado pode ter no caso do
poema “E estamos os inútiles...”?
6. Realiza unha análise estilística do poema de David Rodríguez.
7. Reflexionade na aula sobre a necesidade de que existan persoas con opinións diferentes? Considera-
des que a sociedade actual favorece a expresión dunha voz propia?
8. Escribe un microrrelato centrado na ovella descarreirada do poema de Marilar Aleixandre.
9. Explica o significado das expresións coller auga en cestos e facer rabos ás culleres. En que contextos
poden utilizarse? Coñeces algunha outra expresión co mesmo sentido?
10. Os dous poemas que acabas de ler fan referencia a persoas que reclaman o seu papel no mundo e o
dereito a expresaren a súa propia opinión. Busca algún exemplo de persoa que teña reivindicado –ou
estea a reivindicar– a súa independencia e expón a súa biografía perante o resto da aula.

Tuira Kayapó, loitadora polos dereitos dos pobos indíxenas da selva amazónica

112

Ortogramas
Baixo a denominación ortogramas agrupamos os
procedementos de creación literaria que se basean
no uso lúdico do alfabeto.
Os exemplos máis coñecidos de ortogramas son os
abecegramas, os lipogramas, os tautogramas e os
pangramas.
n Os abecegramas son textos ou fragmentos de tex-
tos nos cales cada palabra comeza cunha letra dife-
rente seguindo a orde alfabética.
Anxo botou catro días enfermo. Foi gastroen-
terite. Hoxe imaxinamos leve melloría. Nada!
Ñáñaras obrigadas, parruliño, que remedio!
Sabedes? Terá unha vacina xa! Zas!
Carlos Medrano
n Nos lipogramas prescíndese de unha ou de varias
letras deliberadamente. Neste exemplo do Obradoiro
de escrita de Gianni Rodari non se utilizou o e.
“Nunha fraga rumorosa”
Hai xa moitos anos, nunha fraga rumorosa,
vivía unha linda rapaza loura. Á mañanciña
procuraba auga no río. Un malfadado día, do
fondo xurdiu un sapo. Un sapo ladrón. Rouba-
ba bicos. Gabando a graza da moza, así fa-
lou:
—Dama das cristalinas augas, raíña da alba,
flor do outono, son un xograr namorado, dono
das fonduras... Vivirías comigo?
—Non.
O sapo marchou, a moza afogou. Morría a
lúa.
Expresión escrita
6
n Os tautogramas están compostos por vocábulos
que comezan pola mesma letra.
Abecedarios de azar amargurado.
Beixos de baldíos balorentos.
Camposas cansas de cinza cega.
Chairas de chumbo chaguazoso.
Dor de debuxos desfigurados.
Esvaemento de esperanzas ebrias.
Fumes fuxidos de fogaxes fríxidas.
Gándaras de galaxias grises.
Hecatombe de herméticas herdanzas.
Idiomas de idades inaprensibles.
Lentura lene de lánguida laceira.
Mares de macias mágoas mancadas.
Nubes de náufraga nudez.
Outono de olladas orfas.
Poeira de pedra prateada.
Queixume de quietude queda.
Recendos raros de relentos rotos.
Saraiba de sorrisos secos.
Templos temperáns de torpes tentos taponados.
Universos de utopías últimas.
Vales vacíos de vagos vapores vagabundos.
Xardíns xementes de xarope xélido
Zodíacos de zume zugado que zozobra.
Yolanda Castaño
n Por último, os pangramas son textos breves que
recollen todas as letras do alfabeto.
Vinganza era o que desexaba a miñoca da
horta de Felipe.

Actividades

1. En pares, creade un microrrelato partindo da técnica do abecegrama.

2. Compón un poema breve prescindindo dalgunha vogal.
3. Trata de te describir a partir de tautogramas. Con cada letra do teu nome e dos teus apelidos deberás
compor un verso que recolla as túas virtudes e os teus defectos.
4. Realizade na aula un concurso de pangramas que determine que alumno/a foi quen de elaborar o
mellor texto seguindo esta técnica. Debedes valorar aspectos como a coherencia, a creatividade, a
orixinalidade, a lonxitude to texto etc.
5. Mediante pangramas escribe un correo electrónico para un/unha amigo/a explicando como foron as
túas últimas vacacións.

113
6 Lingua e texto
Estrutura persuasivo-argumentativa
A estrutura persuasivo-argumentativa achega razóns para defender unha idea ou unha opinión co
obxectivo de mudar o punto de vista do/da destinatario/a a respecto dun determinado asunto.
Esta estrutura discursiva está presente en moitas clases de textos, tanto orais como escritos: a conversa es-
pontánea, o discurso político, a solicitude, a reclamación, o editorial xornalístico, o artigo de opinión, o deba-
te, o anuncio publicitario, o foro…

1. Organización
Adoitamos recoñecer as seguintes partes nunha estrutura persuasivo-argumen-
tativa:
n Introdución, unha presentación da tese, isto é, da idea ou opinión que o/a
emisor/a pretende defender e coa cal se tenta captar a atención do/da destina-
tario. Debe formularse de maneira breve e concreta, evitando o uso de termos
ambiguos.
n Argumentación, unha exposición de datos veraces e relevantes (definicións,
exemplos, comparacións, analoxías, cifras, citas de autoridades, experiencias
persoais) que sustentan a tese e que acostuman presentarse seguindo unha
orde gradativa crecente.
Podemos distinguir dúas clases de argumentos:
• Argumentos obxectivos, fundamentados no razoamento, que son habi-
tuais nos textos de tipo científico-técnico.
• Argumentos subxectivos, baseados nas emocións e nos sentimentos, que
aparecen con frecuencia na publicidade, na oratoria política etc.
Cómpre lembrar, por outra parte, que a elaboración e a xustificación dos argu-
As partes desta estrutura mentos debe realizarse evitando falacias, ataques e descualificacións persoais,
teñen normalmente unha
orde variábel; así, a tese,
manipulacións etc.
por exemplo, pode apare-
cer tanto no inicio como no
n Conclusión, unha síntese clara e coherente dos aspectos fulcrais da argumen-
final da argumentación. tación e, se for posíbel, unha demostración –implícita ou explícita– da tese
defendida.

2. Características lingüísticas
Velaquí algunhas das particularidades da estrutura
persuasivo-argumentativa:
n Enunciados declarativos e interrogativos.
n Uso da 1.ª persoa do singular –que pon o foco na
voz do emisor/a– e da 1.ª persoa do plural –que
implica o/a destinatario/a–.
n Verbos de fala e de pensamento (dicir, afirmar, de-
clarar, considerar, alegar, pensar, crer…) e de causa-
efecto (producir, causar, orixinar, motivar, provocar
etc.) en presente con valor universal, pretérito e
futuro do indicativo.
n Marcadores discursivos textuais de tipo estrutu-
rador (en primeiro lugar, a seguir, alén diso, finalmen-
te…), argumentativo (mais, porén, non obstante, no
entanto etc.) e consecutivo (por tanto, en consecuen-
cia, entón…).
n Reiteración de vocábulos pertencentes ao mesmo
campo semántico.
n Adxectivos valorativos (importante, destacado/a, re-
levante etc.).
n Sintaxe complexa, con períodos oracionais longos,
como medio de expresar o razoamento lóxico.

114
 Lingua e texto
6
Actividades

1. Indica se estas afirmacións son verdadeiras (P) ou falsas (O).

P O
Empregamos unha estrutura persuasivo-argumentativa cando, a través da escrita ou da ora-
lidade, pretendemos convencer alguén sobre algo ou influír nas súas opinións ou accións.
A estrutura persuasivo-argumentativa só se emprega en textos escritos.
Argumentar consiste en fornecer datos, probas etc. que avalan a veracidade ou a impor-
tancia dunha idea, dun punto de vista…
A tese debe aparecer sempre após a argumentación.
O exemplo é un recurso moi recorrente na estrutura persuasivo-argumentativa.

2. Atendendo á súa finalidade, explica se este nistración, da xustiza, da escola, da prensa, do

texto presenta unha estrutura persuasivo-argu- prestixio… Deste xeito, a gran maioría da po-
mentativa. boación tivo que aprender castelán para se re-
lacionar con médicos, avogados, administrado-
res, xuíces, bispos, militares etc. Ninguén muda
de lingua na súa terra por gusto nin por comodi-
dade, senón por circunstancias coercitivas.
Xosé-Henrique Costas (coord.): 55 mentiras
sobre a lingua galega.

5. En pares, escribide un texto a respecto da im-

3. Cales destes textos responden a unha estrutura
persuasivo-argumentativa? Por que?
6. É a hora do debate! Decide, en conxunto co res-
mitin w haiku w diario w horóscopo w debate
anuncio w cuestionario w lenda
4. Le o seguinte texto e analiza as súas partes. Con
que argumentos se tenta influír no público des-
tinatario? Son obxectivos ou subxectivos?
Mentiras sobre a historia das linguas
1. O castelán convive co galego en Galiza desde
o século xiii. Desde aquela o castelán é unha das
linguas de Galiza. Non houbo, pois, imposición
histórica do castelán.
Convivir non é a palabra exacta. O castelán
chega a Galiza imposto polos cargos públicos
casteláns, cando os postos dirixentes foron
ocupados por persoas de fóra, unha minoría
elitista e urbana que nunca pasou do 3 % da
poboación e que sempre renegou de Galiza.
Estas clases dirixentes foráneas sempre foron
unha minoría postiza.
A única maneira de acceder a postos públicos
era obrigatoriamente castelanizándose, porque
o castelán era a única lingua posíbel da admi-
portancia de regular o uso dos móbiles nos cen-
tros de ensino a partir do modelo embaixo.
n Algunhas persoas consideran que … e ba-
sean a súa opinión en argumentos como…
n Porén, eu penso que…, xa que…
n Por outra parte, non podemos dubidar de…
n En conclusión,…
to dos teus compañeiros e compañeiras, cal
destes temas ides debater na aula.
n O sexismo no mundo laboral.
n A substitución dos exames por traballos rea-
lizados na aula e na casa.
n A liberdade de expresión nas redes sociais.
A seguir, dividídevos en pequenos grupos e cada
un destes en dous subgrupos. Un estará a favor
e outro en contra da premisa de partida.
u Indicacións:
• Antes de máis, escollede quen vai exercer como
voceiro/a do voso grupo e facede unha listaxe
dos argumentos que ides defender.
• O tempo máximo para cada intervención oral é
de 10 minutos.
• Ten que haber un/unha moderador/a que abra e
feche o debate e distribúa os turnos de fala
• Podedes gravar o debate para despois escoita-
lo na aula e avaliar os puntos fortes e fracos de
cada argumentación.

115
6 Léxico
Cuartos da casa (II): cuarto e baño

Actividades

1. Sitúa na imaxe anterior as seguintes palabras.

almofada cobertor edredón lámpada de mesa póster
alfombra colcha espello mesa de cabeceira roupeiro
andel colchón espertador mesa de estudo saba
berce cómoda estor peluche xanela
cama coxín funda percha xoguetes

2. Adiviña os nomes que se agochan detrás de cada definición e redixe un enunciado con cada un deles.
n Parte da cama constituída por unha especie de rede metálica ou por unha serie de láminas de
madeira, sobre a que se apoia o colchón. S — — — — —
n Moble articulado composto de paneis verticais que se poden estender ou recoller e que se utiliza
para separar dúas zonas dun cuarto. B — — — — —
n Sofá que se pode converter nunha cama. S — — — — — — —
n Cada unha das camas que se colocan unha enriba da outra. L — — — — — —

116
 Léxico
6

3. Emparella os sinónimos. 4. En cada unha destas series hai dous sinónimos

e un elemento intruso; identifícao.
almofada lenzo
berce cabezal w Estoxo de aseo, táboa de pasar, neceser
colcha cobertor w Colutorio, dentífrico, pasta de dentes
manta mesa de noite w Penico, ouriñal, funil
mesa de cabeceira barrelo w Tallo, diván, banqueta
saba sobrecama
w Váter, inodoro, desodorizante

5. Localiza no deseño do cuarto de baño os vocábulos da tabela embaixo.

azulexo cortina lavabo tallo
bañeira desaugadoiro máquina de barbear tapón
báscula ducha papel hixiénico toalla
bidé escuma de barbear parrulo de goma toalleiro
billa espello pasta de dentes váter
caixa de urxencias esponxa peite xabón
cepillo de dentes estoxo de aseo penico xampú
cisterna gabeta secador xel

117
6 Gramática
Pronome (II): identificador, cuantificador, numeral,
relativo, interrogativo e exclamativo
1. Identificador
O pronome identificador fai referencia a un ser de maneira precisa ou imprecisa
ou estabelece unha relación de igualdade ou diferenza a respecto doutros seres
da mesma clase.
Do punto de vista morfolóxico, a maior parte dos identificadores son variábeis
en xénero e número ou ben só en número, en canto os outros permanecen inva-
riábeis.
certo/a/os/as,
determinado/a/os/as,
En xénero
mesmo/a/os/as,
Identificadores variábeis e número
propio/a/os/as,
outro/a/os/as
En número tal/tales
Identificadores invariábeis calquera, demais

Tivo que pasar as mesmas probas deportivas ca min.

Está tan enfadada que calquera lle di nada.

1.1. Contraccións do identificador

O pronome outro é o único identificador que contrae coas preposicións de e en.
de + outro/a/os/as doutro, doutra, doutros, doutras
en + outro/a/os/as noutro, noutra, noutros, noutras

Iso non se abrirá doutra maneira?

2. Cuantificador
O pronome cuantificador expresa unha cantidade indeterminada sen a precisar
numericamente.
A maior parte dos cuantificadores varían en xénero e/ou número, mentres outros
permanecen invariábeis.

No ano pasado viaxou a moitos países. algún/algunha/algúns/algunhas,

moito/a/os/as, demasiado/a/os/as,
En xénero
ningún/ningunha/ningúns/ningunhas,
e número pouco/a/os/as, tanto/a/os/as,
Cuantificadores variábeis
todo/a/os/as
En xénero varios/as, ambos/as
En número bastante/s
alguén, algo, ninguén, nada, cada,
Cuantificadores invariábeis
cadaquén

No ano pasado viaxou a moitos países. Deume bastante mágoa cando a vin.

118
 Gramática
6
2.1. Contraccións do cuantificador • Numeral colectivo, que fai referencia a un
conxunto formado por un número exacto de
Algún é o único cuantificador que pode contraer coas
unidades (par, dúo, cuarteto, cuadrienio, centena,
preposicións de e en: A bicicleta será dalgún deles.
século).
Pronome cuantificador
Preposición
algún algunha algúns algunhas 4. Relativo
de dalgún dalgunha dalgúns dalgunhas O pronome relativo acostuma facer alusión a un
en nalgún nalgunha nalgúns nalgunhas elemento mencionado anteriormente, que recibe o
nome de antecedente, ao cal substitúe.
O papaventos ten que ser dalgún deses nenos.
[antecedente]
A doutora que me atendeu nas urxencias é a nai de
Sonia.
[antecedente]
Ese é o lugar en que a vin.
Do punto de vista morfolóxico, o relativo presenta
formas con variación de xénero e número e formas
invariábeis.

Variábeis
Invariá-
Singular Plural
beis
Masc. Feminino Masc. Feminino
canto canta cantos cantas que
quen
cuxo cuxa cuxos cuxas cando
como
o cal a cal os cales as cales onde

3. Numeral
5. Interrogativo e exclamativo
O pronome numeral, á diferenza do cuantificador, O pronome interrogativo introduce unha pregun-
indica unha cantidade precisa. Segundo sexa a de- ta directa ou indirecta, en canto o exclamativo
terminación desa cantidade, podemos distinguir marca un enunciado de tipo exclamativo ou desi-
entre numeral cardinal, ordinal, partitivo e multi- derativo.
plicativo.
Que carta queres? Quen veu!
3.1. Clases de numerais Quería saber cantos amigos teño no Facebook.
Existen cinco clases de numerais: Os pronomes interrogativo e exclamativo partillan
• Numeral cardinal, que expresa unha cantida- o mesmo paradigma –case idéntico ao do relativo–,
de exacta (dous/dúas, catro, cen). con formas variábeis en xénero e número e formas
invariábeis.
• Numeral ordinal, que indica a orde nunha serie
(segundo/a/os/as, cuarto/a/os/as, centésimo/a/os/as). Variábeis
Invariá-
• Numeral multiplicativo, que designa un Singular Plural
beis
múltiplo dunha determinada cantidade (dobre, Masc. Feminino Masc. Feminino
duplo/a/os/as, cuádruplo/a/os/as, céntuplo/a/os/as). que
canto canta cantos cantas quen
• Numeral partitivo, que sinala a cantidade pola cando
cal se divide proporcionalmente unha unidade cal cales como
(medio/a/os/as, cuarto/a/os/as, centésimo/a/os/as). onde

119
6 Gramática
Actividades
1. Procura os pronomes identificadores, cuantifica-
dores, numerais e relativos do texto e indica se
funcionan como determinante ou como núcleo.
Gustaríalle poder recordar todo canto fixera
o día que recibiu a primeira carta, mais xa
había tantos anos que se lle escapaban moi-
tísimos detalles. Tampouco tiña agora tanta
importancia aquilo, nada do de atrás era mu-
dábel. O xa pasado iría con el para sempre;
acertos e erros formaban un todo indivisíbel
que se chamaba pasado inamovíbel. Debería
concentrar todas as súas forzas no tempo que
tiña por diante, e moito máis agora que pen-
saba que xa lle ficaba pouco. Aquela mañá re-
cibira por tan estraño correo o mesmo sobre
sen remitente que lle chegara tal día como
hoxe do ano pasado e mais do anterior. Era
un sobre dos que se chamaban de loito; tiña
unha fita negra arredor de toda a beira. Den-
tro unha tarxeta orlada igualmente de negro
e, atravesándoa toda, o texto: feliz cumpre-
mortes! Abaixo, na esquina dereita, a data.
Era o terceiro ano que recibía esta tarxeta e
ben sabía que xa non lle restaban máis.
Xabier P. Docampo: Cando petan na
porta pola noite.
2. Completa os ocos empregando un pronome
identificador ou cuantificador.
n Hoxe en día case ... as persoas teñen inter-
net na casa.
n Non me gusta ... a colección de inverno des-
te ano.
n ... persoa é un mundo.
n Non lle regales ... que é un desagradecido.
n Era ... o desgusto que non puideron nin pro-
bar bocado.
n A casa foi deseñada por ... as arquitectas.
n É un exemplar ... frecuente na natureza. Só
conservamos tres.
n Chegaron ... autocares con anciáns de ...
Galiza.
n ... dos detidos pode ser o culpábel.
n Afortunadamente, ... pensa dunha maneira
diferente.
n O ... día fun ao otorrinolaringólogo.
3. Escribe en letra os numerais que aparecen en
cifra.
n Aínda vas na páxina 42 do libro? Pois aínda
che restan 227...
120
n Iso representa o 2 por 100 do PIB.
n Ás 5 e 1/2 timbrou no 4.º C daquel edificio
de 8 andares.
n Que dis? Tocoume a 1/12 parte do 1.º pre-
mio da lotaría?
n Imos asistir á xxxvi Feira do Libro.
n Comprei un 1/3 de pan para min só.
n —Canto custa este abrigo? —120 €, porque
ten un desconto do x3 do seu prezo orixinal.
n Máximo gaña o x2 que Tareixa.
n Antonio López Ferreiro é un escritor do sé-
culo xix.
4. Emprega os pronomes relativos, interrogativos
e exclamativos que cumpran.
n ... non comes máis devagar? ... fame!
n Nesta mesa poden votar as persoas ... ape-
lidos comezan por F.
n ... alegría me deches!
n ... días ides estar en Italia?
n Dime ... me queres.
n ... che dixo que onte estaba naquel pub?
n O cinema, ... iamos cando eramos crianzas,
fechou hai un mes.
n ... non me saudaches no restaurante ...
coincidimos onte!
n Fun ao mesmo mecánico ... che arranxou
tamén a ti a moto.
n ... nos vemos mañá?
n Voltei á vila en ... nos coñecemos.
n ... destes cadros che gusta máis?
5. Corrixe os erros nos pronomes.
n Quenes son os que van de viaxe?
n Hai veces onde é mellor calar.
n Dalgo hai que morrer.
n Fixérono entre ambos os dous.
n Calqueira opinión será tida en conta.
6. Imaxina que traballas no elevador dun edificio
de 100 andares. Debes preguntar ás persoas
que se soben nel, indicadas embaixo, o andar
ao cal se dirixen e manter unha conversa bre-
ve usando todo tipo de numerais en canto non
chega ao seu destino.
Sobe un home duns sesenta anos, cargado
con bolsas de alimentos.
Sobe unha nena cun cadeliño que leva unha
pata vendada.
Sobe unha empregada dun servizo de men-
saxaría.
 Expresión oral
6
Mudar de tema

Expresións útiles
Sabes / Sabías que…? Iso lémbrame…
Que sabes de…? Agora que me lembro…
Que pasa/acontece/sucede/ocorre con…? Antes de que me esqueza...
Enterácheste de…? Mudando de tema…
Gustaríame dicirche/comentarche … Quero dicir/apuntar/destacar…
Quería… / Querería… / Quixera… Gustaríame engadir algo
Sería bo/conveniente/oportuno... Eu teño algo que dicir sobre iso
Por certo / A propósito... Voltando / Retomando ao tema anterior
Perdoa, mais… Como (che) estaba a dicir
Desculpa que interrumpa, mais… Como ía dicindo
Falando de… Como xa dicen (antes)

En pequenos grupos,
escollede unha destas fichas
e representade a situación
indicada.

Os/as personaxes 1 e 2
conversan sobre o tema
1 e a certa altura, un/
unha deles/as introduce
o tema 2; cando houber
un /unha personaxe
-
: veci 3, este/a mudará de
rso naxe 2 ece en Personaxe
1:
veciñ
o. Pe (que apar o na
asunto e tentará dirixir nai de Lo pai de Guillerme. P
na xe 1: 3: carteira o mal tempnto do Tema 1: os aira, unha amiga de ersonaxe 2:
so G
Per rsonaxe ema 1: aleceme ncia
f e a conversa ao tema Tema 2: o problemas alérxicos uillerme.
ña. Pe o lugar). T ema 2: o a 3: a aus s/as último éxit
o deportiv
de Guillerm
e.
últim semana. T tico. Tem as veciño 3, mais non será un o de Loaira
.
a á h
últim veciño do úns/algun rreo.
ca n d o de alg de c o tarefa doada...
omes as caixas
dos n n

rme.
: Guille
rso n axe 2 tos despois
a. Pe hega minu falar).
: Loair a
r so n axe 1 Carla (que c e comecen aira, que
Pe 3 : r m Lo
nax e Gu ille rio de Tema
Pers Perso ue Loira e de aniversa e semana. n, Car-
q a d ú
alumno onaxe 1: tito d e st fin om ocu-
1: a fe óximo miga c e
da alum /a. Tema 1: r/a. Persona Tema brará no pr e dunha a ma 3: a pr s.
xe 2: ele itu d . Te me
no/a as pés se c raña act urs o s e xa
Tema ao longo de imas notas d st do c ximo
2: a sú todo o o/ 2: a e sde o inicio polos pró
das mo bit tr
chilas a desaparicióimestre. la, de ión de Carla
de segu do est n pac
ndo de udantado
ESO.

121
6 Ortografía
Puntuación (I): punto, vírgula e punto e vírgula
O punto sinala unha pausa longa e o final dun enunciado. Despois
de punto, a primeira letra da palabra seguinte escríbese con maiús-
cula.
A vírgula indica unha pausa breve e utilízase para separar elemen-
tos breves dunha enumeración, para illar o vocativo, para subliñar o
inicio e a fin dun inciso e após algúns marcadores discursivos, como
en primeiro lugar, porén, por tanto etc.
O punto e vírgula marca unha pausa maior que a da vírgula e menor
que a do punto e adoita usarse para separar elementos relacionados
tematicamente e elementos longos dunha enumeración.

Actividades

1. Descubre os sinais de puntuación que se esconden baixo cada punto.

n “Alá onde fores fai o que vires” Meu avó sempre me dicía esta frase
n Eu non irei Sonia tampouco
n O ballet ruso fixo unha actuación espectacular e por este motivo recibiu unha forte
ovación
n Hoxe estou moi canso onte estiven estudando até as catro da mañá
n Se me fas este favor estareiche eternamente agradecida se non mo podes facer dimo

2. Completa estes enunciados con enumeracións.

n. Fun á praza de abastos e merquei . ............................................................................................
n. No museo había moitas obras de arte: .......................................................................................
n. Nas gabetas da cociña sempre gardo .........................................................................................
n. As cousas que debes ter presentes son estas: ............................................................................
n. Quería moitos presentes polo aniversario, así que lle trouxo .......................................................

3. Converte os elementos marcados en letra negra en incisos delimitados por vírgulas.

n Os meus veciños mudáronse aquí despois de ter vivido moitos anos en Croacia.
n Non nos pareceu nada recomendábel ese restaurante por causa do persoal.
n Ela puido salvarse do incendio grazas á axuda dos bombeiros.
n Tomamos varias copas de xeado a pesar de estarmos constipados.
n Berta voltou á casa tras sete meses ingresada no hospital.

4. Corrixe os erros.
n Quería ver un filme; así que foron á billeteira comprar os tíckets,
n Queremos mudar o rumbo deste país, por tanto; é preciso convocar unhas eleccións.
n O alumnado de 2.º de ESO, terá que ir para o edificio novo, por reparacións no edificio...
n Xosé Otero Abeledo; coñecido como Laxeiro; é un dos pintores galegos de máis sona.
n Pensei que perdera o anel. Mais finalmente encontreino debaixo do sofá.

122
 Ortografía
6

5. Estes oito fragmentos pertencen ao relato “Aires de grandeza” de Fernando Díaz-Castroverde. Ordé-
naos e coloca os sinais de puntuais precisos.
De sde peque no anda
na
procura do ton exacto
tere sa
Ninguén se in A te nda
que rexe que tiña o rostro de
to n alid a de S aib non nta Rachida súa nai ca
pola per te nc ndo
S a ib m a is el a n in e tanto o amaba na
de gunha t
ión tras ipoloxía tardiña e chovía nos
re siste estac común
ollos no cumio nevado
seus
do
estación Nada de valo
r Alto Atlas
Nin s io
eq
m ode uera unha no seu neg oc
sta m
ercer
ía
Nos inmensos andeis
do establecemento
N on é hainas de todos os tip
os: a incendiada fo-
ferraxería lla de outono a póla
nin parda da carqueixa a
farmacia polpa púrpura do fig
o migueliño a pluma
ocre do xílgaro o cro
matismo das olivas de
S aib ve nde Meknes o verdor do
cilantro…
tonalidade s

6. Coloca puntos, vírgulas e puntos e vírgulas nos seguintes textos.

O ar fresco reanimou realmente a Florian que de novo foi quen de andar mais non en liña recta nin
tampouco en zigzag senón só en círculo como un cabalo de circo ben adestrado se Gretchen non lle
tivese indicado o camiño empregando todas as súas forzas de seguro que habería de estar galopan-
do durante horas ao redor da cerdeira do xardín de Gabriele mais a rapaza esforzouse con valentía
suxeitando a Florian polo brazo e arrastrándoo en liña recta na súa teima de xirar Florian fixo primeiro
unha curva cara a adiante e despois novamente cara a atrás mais aínda que amodiño Gretchen logrou
avanzar o máis desagradábel era que Florian ulise tanto a agre
Polo camiño Florian botóuselle a Gretchen tres veces ao pescozo mais non puido saber se esta era
unha mostra de afecto ou se só trataba de se agarrar
Ao chegar á última esquina diante da súa casa Florian negouse a continuar deixouse caer ao chan de
golpe e murmurou:
Fin do traxecto!
Christine Nöstlinger: Unha historia familiar.

“O príncipe da choiva”
Paseo malferido pola melancolía
E soño con estraños bulevares ó norte
Ignórame a cidade xa non terei a sorte
De que por min desfolle o máis fermoso día
Eu unicamente o idioma do estranxeiro
Que ten secretas voces e aves fenecidas
As horas caen todas están arrepentidas
De térenme con elas intruso ou prisioneiro
Non te afastes de min espectro do pasado
Príncipe que perdeu a torre da inocencia
E os versos da desdita e outras flores do mal
A que xardín sen pasos escuro son levado?
Mentres ando perdido eu pídolle clemencia
Á música perfecta dos versos de Nerval
Ramiro Fonte: Adeus norte.

7. Ditado. Texto: A teima de Xan. Autor: Antonio García Teijeiro.

123
6 Literatura
Subxéneros narrativos: lenda
En Galiza existe un nú-
mero importante de
lendas vinculadas con
covas, trabes de ouro,
tesouros, mouros etc.
Moitas delas están
recollidas en proxec-
tos en liña, como por
exemplo Galicia encan-
tada [www.galiciaencan-
tada.com].
Entendemos por lenda un subxénero narrativo en prosa, xeralmente breve e anóni-
mo, que foi transmitido por medio da tradición oral e que inclúe elementos fantásti-
cos ou míticos.
Esta clase de relato sitúase temporal e espacialmente en contextos próximos á comu-
nidade en que foi creada e acostuma combinar realidade e fantasía, con frecuencia
coa intención de dar explicacións a fenómenos naturais –características ambas que
distinguen a lenda do conto–.
A partir do século xix, prodúcese unha revalorización da literatura popular que leva a
que moitos/as autores/as comecen a escribir ou a compilar lendas ou contos. O culti-
vo escrito das lendas veu acompañado de certa inclinación pola temática do misterio
e do horror.
As lendas adoitan clasificarse baixo dous puntos de vista complementarios:

Segundo a súa
temática principal

Lendas escatolóxicas. Refírense Etolóxicas. Presentan explica- Histórico-culturais. Tentan ex- Relixiosas. Son relatos míticos
a temas esotéricos. cións sobre a orixe do mundo plicar a orixe dos nomes dos de santos/as.
ou sobre descubrimentos rele- lugares ou a orografía do terreo
vantes para a humanidade. ou focan sucesos históricos.

Segundo o seu
espazo principal

Locais. Pertencen a unha comuni- Rurais. Trátase de lendas am- Urbanas. Localízanse nas cidades. Al-
dade concreta e achegan algunha bientadas no campo. gunhas, como os hoax e os creepypas-
peculiaridade desta. ta, difúndese a través da internet.

“A Fonte da nena” Desde aquel día, cada vez que Raquel ía buscar
auga á fonte de Buxío aparecía aquela señora e
A Fonte da Nena está en Buxío, na parroquia de
dáballe unhas moedas. Na casa eran benvidos
San Estevo de Parga de Guitiriz, en Lugo. A orixe
aqueles cartos e, pouco a pouco, foron axudando
do nome da fonte ten que ver cunha historia triste
a matar fame e miseria.
que agora vos conto.
Un día, o pai quixo saber de onde viñan as moe-
No lugar de Ferreira vivían un pai e a súa filla,
das e Raquel contoulle con detalle o que pasaba.
Raquel. Desde que a nai morrera, seica dunha
A nena voltou aquel mesmo día á fonte e voltou
maneira un tanto estraña, a tristeza era o pan de
outros moitos, mais xa nunca se lle apareceu a
cada día naquela casa. Todo eran privacións, fame
muller aquela. Nunca máis a viu.
e miseria.
Hai quen non o cre –ten que haber de todo–, mais
Un día o pai mandou a Raquel por auga á fonte
hai quen pensa que aquela muller tiña que ser a
de Buxío. E ela foi, xa ora, e encheu o balde, mais
nai da nena; mellor dito, o espírito da nai de Ra-
cando xa marchaba presentóuselle diante unha
quel que, cando soubo que a descubriran, deixou
muller que lle dixo:
de aparecer.
—Non te asustes. Nada mao che vai pasar.
No que todo o mundo acredita é en que esta é a
E, ao dicir isto, a muller abriu a man e puxo na orixe do nome da Fonte da Nena.
man da nena unhas moedas.
Anónimo

124
 Literatura
6
Actividades

1. Que clase de lenda é “A fonte da nena”? Xustifica a perspectiva desde a cal realizas esta clasifica-
ción.
2. “O paisano e o médico” é un conto ou unha lenda? Por que?
“O paisano e o médico”
Un home encontrouse doente, chamou o médico e díxolle que, se o curaba, lle daba o mellor porco
da ceba. O médico fixo todo o posíbel, e, ao fin, o home curou. Mais chegou a ceba e o rancho non
apareceu na casa do médico.
Un día o médico, que ía de paseo, encontrouse co home e, despois de saudalo, preguntoulle pola saúde.
—Moi ben. Púxome novo.
—E vostede non se lembra de que, cando estaba doente, me ofreceu un porco se o sandaba e non mo
deu?
—Ai, vaia por Deus! Que maliño estaba! Como deliraba!

3. Le este texto e, a seguir, responde ás cuestións que figuran embaixo.

“Suicídase o inventor das bolsiñas alongadas para o azucre”
Acaba de contarmo Xulio, o dono da cafetaría de Lugo onde tomo o café da media mañá todos os días.
A culpa foi, en parte, miña, pois unha das camareiras estaba a repor bolsiñas de azucre desde unha
caixa de cartón nunha gabeta ao lado da cafeteira e aproveitei para preguntarlle se sabía se era certo
que esas bolsas se enchían cunha palla; que, polo visto, había persoas especializadas en facer ese
traballo usando unha cánula de plástico. Póñena na boca, meten o outro extremo nun saco de azucre
a granel, logo aspiran e baleiran a medida xusta de produto até encher a bolsa de papel que logo nos
dan para acompañar o café ou outra infusión.
Xulio dixo que descoñecía como facían para encher as bolsas, mais o que si é certo é que o inventor
desas bolsas alongadas –que seica se fixo multimillonario porque patentou o invento– tamén se aca-
bou suicidando ao ver que ninguén abría as bolsas da maneira máis correcta.
Ao parecer, a súa intención era que a persoa debía pór a bolsa en horizontal sobre a cunca e, cunha
lixeira presión, partila á metade para baleirar o contido. Mais cando viu que todo o mundo collía a bol-
sa e, logo de sacudila, a rompía por un dos extremos, entroulle tal depresión que se quitou a vida.
www.galiciaencantada.com
n Estamos perante unha lenda? Se for así, de que tipo?
n Cumpre coas características propias do subxénero? Achega exemplos do texto para apoiar a túa
resposta.

4. Compilar as lendas é un modo de colaborar na súa pervivencia. En pequenos grupos, tratade de recoller
algunhas das lendas que se escoiten na vosa zona. Podedes valervos dun modelo como o seguinte.

Título da lenda:
Contido:
Persoa(s) compiladora(s):
Informante:
Lugar e data de recollida:

5. En parellas, redixide unha lenda que teña como obxecto xustificar algún feito ou algunha característi-
ca da vosa localidade.
6. Moitas lendas urbanas son comúns a diferentes países grazas á difusión que adquiren a través dos me-
dios de comunicación e da internet. Investiga se existen variantes destas lendas nalgún país próximo,
como por exemplo Portugal.
a moza da curva w as cadeiras do cinema w a orixe descoñecida da
carne dos locais de comida rápida

125
6 Lingua e sociedade
Situación legal das linguas do Estado español

3
Artigo do. Artigo
o fi c ia l do Esta cela 1. A lin
gua pro
5
ngu a coñe
c a s te lán é a li ñen o deber de 2. Os id
io
pia de G
alicia é
1. O ois te . Galicia mas galego e o galeg
s españ dereito a usala o.
Todos o eo
e todos castelán
ñolas teñen o s o n o
s li n g u as espa ectivas der fi
de os us eito de os coñe en
ciais
utra esp
2. As o oficiais nas r acordo cos 3. Os po
de
ar. cer e
ta m é n
serán des autónom s. a s d e o uso n res públicos d
a tatuto potencia ormal e oficia e Galicia gara
comunid seus es es l
planos d rán o empreg dos dous idio ntirán
dalidad
is ti ntas mo onio cultural dispoñe a v id a p
o do ga
le mas e
ueza d a s d
patrim rán os m ública, cultura go en todos os
3. A riq e España é un cial respecto e edios n l e infor
m
c a s d e e
s p seu coñ ecesarios para ativa, e
lingüísti erá obxecto de ión. 4. Ning ecemen facilitar
que s prote c c uén pod
erá ser
to. o
discrim
da lingu inado p
a. or causa
148
Artigo rán asum
ir
tó n o m as pode rias: No mar Artigo
des au guintes mate 27
munida e co do p
1. As co petencias nas s gación á Comu r
nidade A esente Estatuto
com lt u r a , d a investi exclusiv utóno corres
u a a das se ma galega a c póndelle
nto da c lingua d
] 1 7 .º O fome , do ensino da a. 20. A pr g u in tes mate ompetencia
[… cas o nom omoció rias: […
e, se é o munidade autó n e o en
sino da ]
co lingua g
Estatuto alega.
(1978) de Auto
ción E spañola nomía d
Constitu e Galic
ia (1981
)

Artigo 1
a propia de Galicia.
O galego é a lingu
celo e
en o dereito de coñe
Tódolos galegos teñ
de usalo.
Artigo 2 irán o uso
re s pú bl ico s de Galicia garant
Os po de as oficiais
e do castelán, lingu
normal do galego
tónoma.
da Comunidade Au
Artigo 3 án as
s de Galicia adoptar
Os poderes público ra que ninguén sexa
pa
medidas oportunas n de lingua.
ad o po r ra zó
discrimin
se
n dirixirse ós xuíce
Os cidadáns poderá protección xudicial do
la
tribunais para obte-
eg a- la súa lingua.
dereito a empr
Artigo 12 licia, é
lingua propia de Ga niveis
1. O galego, como lo s
l no ensino en tódo
tamén lingua oficia
educativos.
licia
n Lingüística de Ga
Lei de Normalizació
(1983)

u Nestes tres fragmentos recóllese parte da lexislación lingüística do galego. En pequenos grupos,
investigade a situación legal de dúas das outras linguas do Estado español (asturiano, éuscaro,
aragonés, catalán, aranés, español) e realizade un informe comparativo co caso galego.
126
 Rc
Reforzo de competencias

Antonio Sousa: “É un enorme orgullo encontrar

en Lisboa postais coa imaxe das Bonitas de Sande”
As Bonitas, as figuras máis representantivas do Entroido de Sande (Cartelle) sairán o vindeiro martes

Laura Fernández, La Región
Un traxe colorido, composto por
mantóns de Manila que cruzan o pei-
to, unha colcha de flocos que fai de
saia e a cara cuberta cunha carauta de
arame tecido e pintada cun gorro de
plumas, caracteriza a vestimenta das
Bonitas. A figura máis representativa
do Entroido de Sande (Cartelle) sairá
pola vila o vindeiro martes.
De onde veñen as Bonitas?
Posibelmente os traxes foron traí-
dos de Filipinas despois da guerra,
a finais do século XIX, por algún
militar que ben puido velos en repre-
sentación festivas daquelas xentes;
de aí o feito de se utilizar mantóns
de Manila. De Bonitas vestían os
mellores mozos do lugar, sendo mo-
tivo de orgullo, e son as encargadas
de velar pola orde, as sentinelas que
protexen as representacións teatrais
que se realizan na praza. A xente di-
cía que esas figuras eran moi bonitas
e, como non tiñan nome, foron así
coñecidas.
Como foi o proceso de recupera-
ción do traxe?
O traxe perdeuse sobre 1955, aín-
da que o Entroido non chegou a
desaparecer. Fixéronse intentos de
recuperación en varias ocasións
mais sen completar o traxe e, no ano
2008, desde a asociación de veciños
e veciñas propuxémonos recupera-
lo completo, coa axuda das persoas
maiores do lugar. Hoxe, ademais
da festa do Entroido, todos os anos
facemos obradoiros para ensinar a
facer o traxe.
Como é a celebración do Martes
do Entroido en Sande?
É a celebración popular dunha so-
ciedade rural enraizada no nacer da
súa propia historia. En Sande o En-
troido comeza sete días despois do
San Antón, coa saída das abutardas
(persoas disfrazadas con roupa vella
e máscaras). O martes é o día prin-
cipal. Pola maña sáese co meco nun
carro, acompañado das Bonitas, da
Vaca, do Oso e das abutardas.
Que papel xogou a asociación
Castelo de Sande na promoción
das Bonitas?
Foi quen recuperou o traxe. Os pri-
meiros anos saímos polos desfiles da
provincia para nos darmos a coñecer
e grazas a iso agora convídannos de
moitos lugares de fóra de Galiza, de
Asturias ou Portugal.
Que impresións ou anécdotas nos
podes contar sobre esas viaxes?
Cando chegamos o ano pasado a
Lisboa encontrámonos con postais
das Bonitas de Sande e iso para nos
é un enorme orgullo. A participa-
ción en desfiles e en folións serviu
para dar a coñecer o traxe e direiche
que gustamos moito; chama moito
a atención a mestura da máscara de
arame co gorro de plumas. Porén, o
máis importante de todo é o aprecio
que ten a xente á nosa cultura e sen-
tírmonos recoñecidos fóra das nosas
fronteiras sendo dunha localidade
pequena.
LASC

1. Coa axuda do dicionario, busca un sinónimo para cada unha destas palabras. LA
orgullo w carauta w vindeiro w desaparecer w martes w fronteiras

2. Recurre á internet para ampliar información sobre as Bonitas de Sande e redixe tres preguntas máis,
coas súas correspondentes respostas, para engadires a esta entrevista. LDAC
3. Compón catro coplas satíricas de Entroido. Recítaas ou atrévete a cantalas perante os teus compañei-
ros e compañeiras e, en conxunto, decidide cales son as mellores da aula. LAIC
4. En pequenos grupos, creade unha infografía que mostre as figuras máis características do Entroido de
Galiza e do norte de Portugal. LDAC
5. En pares, escolle un destes carnavais e investiga como se orixinou e en que consiste. LDAC
carnaval de Venecia w carnaval de Rio de Janeiro w carnaval de Nova Orleáns
carnaval do Boi Bumbá w carnaval de Barranquilla w carnaval de Notting Hill

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

127
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Que defenden os poemas “A ovella descarreirada” e “E estamos os inútiles”?
o dereito a ser diferente o dereito a facer o que che pete o dereito a ter un traballo

2. Indica a serie que recolle as clases de ortogramas existentes.

panoramas, tautogramas, tautogramas, heterogramas, abecegramas, diagramas,
lipogramas e abecegramas lipogramas e abecegramas pangramas e tautogramas

3. Cales destes textos presentan unha estrutura persuasivo-argumentativa?

receita folla de reclamación romance

4. Que obxectos podes encontrar nun cuarto de baño?

berce, cobertor, saba billa, penico, estoxo de aseo cunca, torrador, ferro

5. Cal dos seguintes pronomes pode ser relativo, exclamativo e interrogativo á vez?
canto cuxo o/a cal

6. Que sinal de puntuación marca o final dun enunciado e a seguir a palabra comeza por minúscula?
punto vírgula punto e vírgula

7. Segundo a súa temática, as lendas poden clasificarse en…

etolóxicas e rurais relixiosas e escatolóxicas relixiosas e hoax

8. En cales destes textos se recolle unha boa parte da lexislación lingüística do galego?
Constitución española, Estatuto de Autonomía Constitución española,
Estatuto de Autonomía de de Galicia, Lei de Estatuto de Autonomía
Galicia, Carta Europea das Normalización Lingüística de Galicia e Lei de
Linguas Rexionais e Minoritarias e Marco Común Europeo de Normalización Lingüística
Referencia para as Linguas

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
recoñecer as diferentes clases de ortograma?
identificar en textos diversos unha estrutura persuasivo-argumentativa?
enumerar diferentes obxectos que se utilizan habitualmente no cuarto
de baño?
usar con corrección os pronomes identificadores, cuantificadores e nu-
merais?
diferenciar entre pronomes relativos, interrogativos e exclamativos?
persuadir?
usar o punto, a vírgula e o punto e vírgula para cohesionar un texto?
distinguir os trazos característicos dunha lenda?
explicar a situación legal e sociolingüística peninsular?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

128
 7
Unidade

Contidos
Lectura. "Augusta Ada Byron, condesa de Lovelace
(1815-1851)"
Expresión escrita. Folla de reclamación
Lingua e texto. Estrutura expositivo-explicativa
Léxico. Informática / Antonimia
Gramática. Pronome (III): persoal
Expresión oral. Persuadir
Ortografía. Puntuación (II): dous puntos, puntos
suspensivos e sinais de interrogación e de exclamación
Literatura. Subxéneros narrativos: fábula
Técnicas de traballo. Cadro sinóptico
7 Lectura
Augusta Ada Byron, condesa de Lovelace (1815-1851)
Ada naceu en Londres e foi a única filla lexítima do poeta Lord Byron, a
quen nunca coñeceu porque os seus pais se separaron ás cinco semanas
de nacer Ada, e de Annabella Milbanke, á cal chamaban “a princesa dos
paralelogramos” pola súa afección á xeometría. Foi unha muller inmatura
5 dominada por unha nai autoritaria que vivía obsesionada porque a súa
única filla non herdase as loucuras paternas. Por iso, cada vez que notaba
que un profesor tiña influencia sobre Ada, trocábao. De nena tivo unha
saúde delicada, polo que a someteron a continuas sangrías (tratamento
moi de moda na época) e padeceu diversos problemas físicos até os
10 17 anos, cando puido librarse das muletas e comezou unha vida nova,
semellante á de calquera moza nobre da súa idade: bailes, festas, carreiras
de cabalos...
Estudou matemáticas e ciencias inspirada polo exemplo de Mary
A autora Somerville, con titores como Augustus de Morgan, primeiro profesor
15 de matemáticas da Universidade de Londres, e Charles Babbage, o “pai
Matilde Ríos Fachal
dos computadores”, despois compañeiro de traballo. Ela desenvolveu
Licenciada en Ciencias
Matemáticas pola Uni- instrucións para facer cálculos nunha temperá versión de computador:
versidade de Santiago de a idea xurdiu da observación dos brocados de tecidos deseñados por
Compostela, participou Jacquard co fin de regular a fabricación, advertindo a posibilidade de
en numerosas actividades
de formación relaciona-
20 usar tarxetas perforadas cos deseños para as instrucións recorrentes.
das coas Matemáticas e Esta é a conexión entre as operacións mecánicas e os procesos mentais
presentou varios traballos matemáticos abstractos.
e artigos de divulgación
en congresos nacionais e Outra das súas ideas xeniais foi que un cálculo grande podería conter
internacionais. moitas repeticións na mesma secuencia de instrucións, co cal usando un
Algunhas das súas publi- 25 salto condicional era posíbel preparar un xogo de tarxetas para as ordes
cacións máis destacadas
son As mulleres nas Ma- recorrentes; así describiu o que hoxe chamamos “bucle” e “subrutina”.
temáticas (Baía Edicións, En 1843 publicou unhas influentes notas sobre a “máquina analítica”
2008) e Métodos estatísti- de Babbage (que non foi construída) –asinadas como AAL para que non
cos e numéricos 2.º Bach,
fosen rexeitadas por ser a autora– en Tailors Scientific Memoirs, que foi un
con Ricardo Cao Abad,
Aurora Labora Castro e 30 grande éxito científico para ela. Ada considerouse a si mesma “analista”,
Salvador Naya Fernández un concepto moi moderno para a época.
(Baía Edicións, 2001).
Cos anos Ada virou arrogante e dábase unha importancia exaxerada,
incluso con respecto a Babbage; pasaba períodos de euforia e optimismo
seguidos doutros de fatalismo. Isto podería atribuírse a certa herdanza
35 xenética (Lord Byron tamén tiña períodos similares) ou á influencia das
drogas e dos licores que os médicos lle prescribían para paliar algunha
das múltiples doenzas que sufría. En 1851, despois dun tempo aplicando
os coñecementos de matemáticas para apostar nas carreiras de cabalos,
endebedouse e foi chantaxeada; perdeu tantos cartos que non puido
40 afrontar a situación e sería súa nai quen saldase as débedas. Ao mesmo
tempo, a doenza que acabaría con ela manifestaba os primeiros síntomas.

130
 Lectura
7
Durante os últimos meses da súa vida continuou tendo firmes ideas; temía que a enterrasen
viva e tomou medidas para que non ocorrese, quixo que a enterrasen moi preto do pai que non
coñeceu e quixo tamén coñecer a Charles Dickens, a quen admiraba.
45 Ada morreu aos 36 anos (igual que o seu pai e o seu fillo Byron) e, agás por unha reimpresión
da súa citada memoria en 1889 nun libro sobre as máquinas de Babbage, a súa figura
foi esquecida até que os computadores foron “reinventados” na Segunda Guerra Mundial.
En 1953, Bertrand Vivian Bowden, pioneiro en computadores, redescubriu o artigo de
Ada e reimprimiuno cunha biografía. Isto fixo que hoxe Ada Lovelace sexa considerada a
50 precursora da programación computacional, e tamén por iso o Departamento de Defensa
dos Estados Unidos lle puxo o seu nome, ADA, a unha linguaxe de programación.
Nesta primeira metade do século xix xurdía o ideal romántico, que se rebelaba contra o culto
á razón da Ilustración e que se preocupaba dos sentimentos e da imaxinación. A situación
das mulleres non mudou moito, xa que só conquistaban dereitos “concedidos” polos
55 homes. A ciencia entraba con forza nos ambientes cultos das principais cidades europeas e
norteamericanas, mais non como unha cuestión social, senón como a maneira de non ficar á
marxe do progreso, auténtica fonte de poder. Ademais, a industria converteuse en motor de
empuxe para o desenvolvemento da física, das matemáticas, da química, da medicina..., para a
mellora da tecnoloxía, e obrigou á diversificación das ciencias.
60 Un dos problemas que Ada lle describiu a Babbage en 1840 é un quebracabezas chamado
solitario, un taboleiro octogonal con 37 marcas e unha ficha en cada marca.

Para comezar, quítase unha ficha calquera (supoñamos que é a 27) e entón outra salta (sería
a 13) e come a do medio (sería a 20), que se retira. As fichas móvense só saltando e nunca en
diagonal; o xogo consiste en deixar unha única ficha do taboleiro.
Ríos Fachal, Matilde (2008): As mulleres nas matemáticas (A Coruña: Baía Edicións).

131
7 Lectura
Actividades

1. Liga as seguintes palabras co significado que presentan no texto.

brocado Ordenar un remedio, terapia ou tratamento médico.
bucle Tecido de seda bordado con fíos de ouro e de prata que forman un relevo.
subrutina Persoa dedicada ao estudo de diversas ramas das Matemáticas.
analista Grupo de instrucións orientadas á realización dunha tarefa.
prescribir Conxunto de instrucións que se executan até se encontrar unha condición de saída.

2. Recompón as sílabas desorganizadas nestes globos para formares un sinónimo e un antónimo de

cada un dos vocábulos que figuran enriba.
inmatura (l. 4) w temperá (l. 17) w recorrentes (l. 20) w arrogante (l. 32) w paliar (l. 36)

ma cos ar a
coz du d
ex ri i pe
mil so ex g
pre ar al dio s
e er ti
nais
cio c ó ber de hu mi c
b a r ro ep bio bar

3. Determina cal é a estrutura do texto e xustifica a túa resposta.

4. Realiza un esquema que conteña os principais datos biográficos de Ada Lovelace.

5. Indica se son verdadeiras (P) ou falsas (O) as seguintes afirmacións sobre o texto.

P O
Annabella Milbanke, nai de Ada Lovelace, pertencía á realeza.
Ada Lovelace tivo unha saúde moi fraca até a súa mocidade.
Os deseños recorrentes dun tecido serviron de inspiración para o primeiro descubri-
mento de Ada Lovelace.
Ada Lovelace recibiu unha forte suma de diñeiro por herdanza de seu pai, Lord Byron.
Co paso do tempo Ada Lovelace tornouse arrogante e desenvolveu diversas adiccións.

6. En pares, respondede ás seguintes cuestións sobre o texto.

n Cales puideron ser os principais atrancos que Ada Lovelace tivo que enfrontar ao longo da súa
vida?
n Por que tardaron tanto en transcender os avances tecnolóxicos realizados pola filla de Lord
Byron?
n Que opinades de que algo poida ser “reinventado”, como sucedeu cos computadores na Segunda
Guerra Mundial? A que se debe isto?
7. Profundade á volta da figura de Ada Lovelace e realizádelle unha entrevista imaxinaria.
8. Debatede na aula a respecto do avance científico. Cales considerades que son os cinco máis relevan-
tes da historia da humanidade?
9. En parellas, deseñade unha infografía ou un póster que poña en destaque os descubrimentos dunha
destas investigadoras.
Marie Curie w Rosalind Franklin w Lise Meitner w Dorothy Hodgkin w Jane Goodall
10. En pequenos grupos, seleccionade dous destes avances científicos e tecnolóxicos e preparade unha
exposición oral que recolla, no mínimo, a súa relevancia e a época e o lugar en que se realizaron.
panca, circulación do sangue, inodoro, mistos, papel, números
aceiro, pintura fosforescente, lentes, agricultura hidropónica, botóns, fibra óptica

132

Folla de reclamación
A folla de reclamación é un
texto a través do cal podemos
demandar o cumprimento
dos nosos dereitos perante a
Administración cando estes
se ven vulnerados nun esta-
duto; incumprimento dun
prazo de entrega, dun con-
trato, dun orzamento, das
condicións dunha promo-
ción ou dunha garantía…
n Motivo da reclamación,
Expresión escrita
7
Axencia de Viaxes Áncora
R/Ribeira Sacra 112, baixo. 15190 A Coruña
CIF: D1532932H
Tlf.: 981 268 345 – 620 348 289
Berta Facal Pardavila, con DNI 31945720Z e con domicilio na
rúa Río Miño 5, 3.º C, A Barcala (Cambre). Teléfono 620 973 461.

belecemento ou nun servizo que se debe describir de EXPOÑO:

público ou privado.
Este tipo de texto debe con-
ter a seguinte información:
n Datos de identificación
do estabelecemento ou
maneira sintética e obxec-
tiva.
n Exposición clara do que
se solicita: desculpa, in-
demnización, devolución
Que a principios de abril contratei con esta empresa unha viaxe
á illa da Madeira en que se incluía un hotel de cinco estrelas si-
tuado ao pé da praia e un guía que nos recollería no aeroporto.
Infelizmente, no aeroporto comunicáronnos que a nosa
equipaxe se perdera e non había alí ninguén contratado pola
Axencia de Viaxes Áncora para nos axudar. Alén diso, o hotel
era de tres estrelas e ficaba a varios quilómetros de distancia

servizo: nome do estabe- de diñeiro, troca de produ- da praia.

lecemento ou do seu titu- to etc. Por isto, SOLICITO:

lar, enderezo, teléfono, do-
cumento de identidade ou
CIF (para empresas).
n Datos persoais do/da re-
clamante: nome e apeli-
dos, domicilio, teléfono e
documento de identidade.
n Data do incidente obxec-
to da reclamación: dano
derivado do uso dun pro-
n Data en que se realiza a A devolución íntegra da contía da viaxe por mor do incumpri-
mento das condicións ofrecidas pola empresa.
reclamación e sinatura do/
Inclúo en anexo o folleto informativo da viaxe contratada.
da reclamante.
A Coruña, 26 de abril de 2017
Alén desta información, cóm-
pre achegarmos toda a docu-
mentación que axude a sus- Berta Facal Pardavila
tentar a reclamación realizada:
facturas ou xustificantes de
pagamentos, contratos, garan-
tías, folletos informativos…

Actividades

1. Que reclamarías se…

n detectases que a túa compañía de telefonía móbil está n A troca do produto
a incumprir algunha das condicións do contrato? adquirido
n sufrises unha intoxicación alimentaria grave por n A devolución do
consumires peixe en mal estado nun restaurante? diñeiro
n foses á perrucaría tinxir o cabelo de azul e, por erro, n Unha indemniza-
ficase de cor rosa? ción
n a túa nova consola deixase de funcionar durante o n A reexecución do
período en que aínda está en garantía? servizo

2. Redixe, coa axuda do teu compañeiro ou compañeira, unha folla de reclamación para cada unha des-
tas situacións.
n Enviaches por correo urxente á túa curmá un presente nun paquete que tardou un mes en chegar
ao seu destino e cando ela o recibiu estaba aberto.
n Sufriches un shock anafiláctico por consumir un produto que contiña unha substancia á cal es
alérxico/a e que non aparecía identificada na etiqueta da embalaxe.
n Tiveches que desprazarte a outra cidade para facer un exame e o tren en que viaxabas chegou
unha hora máis tarde do previsto; en consecuencia, non puideches facer a proba.

133
7 Lingua e texto
Estrutura expositivo-explicativa
A estrutura expositivo-explicativa ten como finalidade dar a coñecer ou esclarecer de-
terminados feitos ou situacións de maneira obxectiva, pondo de manifesto problemas e
achegando propostas de solución a fin de que o/a destinatario/a comprenda a informa-
ción fornecida.
Este tipo de estrutura emprégase en textos de tipo académico (definicións, libros de
texto, obras didácticas), científico (ensaios, entradas de dicionarios e enciclopedias, con-
ferencias), xornalístico (noticias, reportaxes, artigos de divulgación científica), adminis-
trativo (actas, informes) etc.

1. Organización
Unha estrutura expositivo-explicativa acostuma constar de tres partes:
n Introdución, en que se presenta o tema que se vai expor e o obxectivo que se perse-
gue.
n Desenvolvemento, no cal se ofrece unha información clara, concisa, rigorosa e máis
ou menos pormenorizada sobre o tema tratado. Nesta parte, a máis extensa, deben
evitarse os xuízos de valor e as opinións polémicas.
A información adoita disporse de maneira xerárquica, isto é, as ideas organízanse de
maior a menor importancia, priorizándose nun primeiro momento os datos de carácter
global para despois pasar aos máis concretos
n Conclusión, que contén un resumo das ideas fundamentais do texto.

Ferro O ferro (do latín ferrum) é un elemento
químico, símbolo Fe, de número atómico 26 (26
protóns e 26 electróns) e masa atómica 56 u.
Á temperatura ambiente, o ferro encóntrase en
estado sólido.
É extraído da natureza baixo a forma de mineral
de ferro que, despois de distintos procesos de
transformación, é usado na forma de lingotes. Se
se engade carbono, dáse orixe a varias formas de
aceiro.
Este metal de transición forma parte do grupo 8B
da Clasificación Periódica dos Elementos. Trátase do
cuarto elemento máis abundante da codia terrestre
(aproximadamente 5 %) e, entre os metais, só
o aluminio é máis abundante. Tamén é un dos
elementos máis presentes no Universo. O núcleo
da Terra está formado principalmente por ferro e
níquel (NiFe), xerando un campo magnético.
Actualmente é utilizado para a fabricación de
ferramentas, máquinas, vehículos de transporte
(automóbiles, navíos etc.), como elemento
estrutural de pontes e edificios e para infinidade
doutras aplicacións.
Enciclopedia Galega Universal
2. Características lingüísticas
Entre as características da estrutura expositivo-explicativa
podemos destacar:
n Enunciados declarativos, nomeadamente en 3.ª persoa.
n Verbos como ser, consistir, haber, existir, ter, posuír, constar,
pertencer...
n Predominio do presente (con diferentes valores), do
pretérito e do futuro do indicativo.
n Construcións impersoais.
n Léxico denotativo, específico e/ou técnico.
n Abundantes sinónimos, exemplos e comparacións.
n Marcadores discursivos textuais de carácter estrutura-
dor (en primeiro lugar, a seguir, alén diso, finalmente…), argu-
mentativo (a pesar de, mais, porén, polo contrario, no entanto
etc.), causal e consecutivo (porque, como, así, por tanto, por
conseguinte, entón…).
n Elementos gráficos que contribúen a clarificar a ex-
posición: ilustracións, fotografías, esquemas, diagra-
mas...

134
 Lingua e texto
7
Actividades

1. Sinala se estas afirmacións son verdadeiras (P) ou falsas (O).

P O
A estrutura expositivo-explicativa está presente en textos que informan, explican e transmiten
coñecementos dunha maneira clara, precisa e ordenada.
Unha estrutura expositivo-explicativa sempre se fecha cunha opinión persoal do/da emisor/a.
Na estrutura expositivo-explicativa predomina a subxectividade.
Os exemplos e os elementos gráficos contribúen a aclarar unha exposición.

2. Que tipo de estrutura subxace nestes textos? • Usade exemplos e imaxes útiles e tentade evitar
Xustifica a túa resposta. reiteracións e digresións innecesarias.
• Non incluades demasiados termos técnicos.

máis que auga • Corrixide a ortografía e a puntuación.

4. En pares, elaborade o esquema que realizaria-
Vantaxes de ser socio/a des se tivésedes que desenvolver oralmente ou
Utilización das tres instalacións: dependendo
do tipo de abono, o acceso derá sen restri-
por escrito un destes ítems.
cións ou en determinadas faixas horarias.
50 % de desconto en cursos con monitor/a en
n o rap en galego
piscina, actividades dirixidas en sala e pádel.
Descontos na reserva de pistas de pádel.
n o monte Medulio
Descontos nos adestramentos de segundo n os fenómenos paranormais
nivel e nos adestramentos persoais.
Descontos nos produtos da tenda Máis que n a pita do monte
Auga.
www.maisqueauga.com
5. Le atentamente este artigo e indica que trazos
característicos da estrutura expositivo-explica-
tiva podes encontrar nel.

Un desengano amoroso pode provocar

os mesmos síntomas que un infarto
Por Diana Mandiá | GCiencia
Un gran desgusto ou o estrés
físico e emocional pódennos
causar os mesmos síntomas que
un ataque cardíaco. É o que os
expertos chaman “a síndrome
do corazón roto” ou cardio-
miopatía de Takotsubo, unha
disfunción temporal provocada
por situacións de nerviosismo
severo. Malia a alarma que
xera, non acostuma ter conse-
cuencias graves, aínda que nos
casos máis extremos si pode
provocar unha insuficiencia
cardíaca.
3. En pequenos grupos, escribide un texto sobre A perda dunha persoa queri-
un dos temas embaixo empregando unha es- da pode rompernos o cora-
zón. Máis alá da frase feita,
trutura expositivo-explicativa. o impacto emocional é capaz
n a privacidade na era dixital de provocar dores no peito e
mesmo dificultades respirato-
n o pobo sefardí rias, síntomas moi semellantes
n a guerra bacteriolóxica aos do infarto mais que, en
realidade, teñen máis que ver
n a lingua romaní cunha determinada resposta do
corpo ante unha situación lími-
u Consellos para a realización desta actividade: te e co aumento de hormonas
• Realizade un rascuño do texto e procurade ter como a adrenalina. Non afecta
as arterias coronarias, senón o
en conta os coñecementos previos do público
destinatario sobre o tema que ides tratar.
músculo cardíaco, cuxo ventrí-
culo esquerdo muda de forma e
adquire a aparencia dun cono;
o takotsubo é unha ferramenta
usada no Xapón para pescar,
unha sorte de pota que recorda
á forma do ventrículo esquerdo
dos corazóns feridos.
Con todo, o corazón roto é un
mal moito menos frecuente do
que se pode pensar. Descrito por
primeira vez en Xapón a princi-
pios dos anos 90, foi considera-
do nun inicio unha doenza rara.
Hoxe calcúlase que entre un 1
% e un 2 % das persoas diag-
nosticadas cun infarto sofren
en realidade este cadro difícil
de detectar. Estudos recentes,
como un publicado no Ame-
rican Journal of Cardiology,
indican que, á diferenza do ata-
que cardíaco, máis común nos
meses de inverno, o síndrome
de Takotsubo dáse máis na pri-
mavera e no verán e que as mu-
lleres que pasaron a menopausa
son o seu branco perfecto: máis
do 90 % das persoas afectadas
son de sexo feminino.

135
7 Léxico
Informática

Actividades

1. Localiza no deseño anterior os seguintes termos.

altofalante conexión wifi impresora porto de tarxeta de memoria
barra de ferramentas CPU lector/gravador de CD/DVD porto USB
barra espaciadora cursor módem rato sen fíos
cable disco duro portátil pantalla tableta
cámara web escáner punteiro teclado

2. Relaciona cada un destes estranxeirismos innecesarios co termo galego correspondente.

desktop lapis de memoria
home page contrasinal
link ligazón
password escritorio
pendrive páxina principal

3. Que tipo de palabras son CD, DVD, FAQ ou USB? Coa axuda do dicionario ou da internet, define cada
unha delas.
4. Os vocábulos actualizar, virus, navegador e xanela son polisémicos. Redixe enunciados empregando
cada un deles coa acepción relacionada coa informática.

136
 Léxico
7
Antonimia
A antonimia é a relación semántica que se estabelece entre dous ou máis vocábulos que expresan nocións con-
trapostas. Alto e baixo, por exemplo, considéranse antónimos porque son palabras semanticamente opostas.
Podemos diferenciar tres clases de antónimos:
n Antónimos complementarios, en que a negación dun implica a afirmación do outro. Así, quen está
vivo/a non está morto/a; quen está san non está doente...
n Antónimos graduais, que representan extremos opostos nunha gradación. Entre frío e quente existe
morno; entre grande e pequena existe mediana etc.
n Antónimos recíprocos, cando o significado de un leva consigo necesariamente a existencia do outro:
mercar/vender (non se pode mercar se alguén non vende); pai/fillo (se hai un pai ten que existir un
fillo)...

Actividades

1. Substitúe os vocábulos marcados en negro polos seus antónimos.

n Dentro da sala hai bastante humidade, podes traer o deshumidificador?
n No segundo dereito, xusto embaixo do meu apartamento, vive unha familia senegalesa.
n Nunca traballou lonxe da súa vila natal.
n Atinaches! A resposta correcta era a primeira.

2. Organiza estas palabras en grupos de tres; dúas teñen que ser sinónimos entre si e a outra, un antó-
nimo.
aburrido/a w forte w seco/a w fraco/a w enxoito/a w divertido/a w mollado/a w débil w tedioso/a
3. Crea antónimos para os termos embaixo empregando os prefixos contra-, des-, extra-, i-, im- e in-.
ordenado/a w tolerante w revolucionario/a w escolar w legal w honesto/a w oficial w maduro/a w
ordinario/a w argumentación w probábel
4. Une cada vocábulo co seu antónimo.
alleo/a ateo/a
cheo/a lembrar
ganancia continuo
esquecer factíbel
imposíbel responder
intermitente perda
preguntar propio/a
relixioso/a baleiro/a

5. Indica os antónimos destas palabras e clasifícaos en complementarios, graduais ou recíprocos.

causa profesorado madriña
presente maioría duro
caduca branco pouco
masculina avó muller
casado amor apagado
bo dar pagar

137
7 Gramática
Pronome (III): persoal
O pronome persoal designa as tres persoas grama- 1.2. Usos dalgúns pronomes tónicos
ticais do discurso, isto é, as 1.ª, 2.ª e 3.ª do singular e
n Tras preposición ou conxunción comparativa debe
do plural. A 1.ª persoa fai referencia ao/á emisor/a, a
usarse a forma min.
2.ª persoa ao/á destinatario/a e a 3.ª persoa a aquilo
que constitúe o obxecto do discurso. Eu nunca compro nada para min senón para os de-
mais.
Do punto de vista morfolóxico, esta categoría gra-
matical é variábel en xénero (o/a), en número (lle/ n As formas de cortesía vostede e vostedes correspón-
lles) e/ou en persoa (eu, ti, el/ela, nós, vós, eles/elas). dense cunha 2.ª persoa, mais concordan co verbo
en 3.ª persoa do singular e do plural respectiva-
Sintacticamente, todos os pronomes funcionan
mente.
como núcleo dunha frase substantiva, precedida ou
non de preposición. Vostede é a señora Manuela?
Podemos distinguir dous tipos de pronome persoal: Poden pasar vostedes á sala de espera.
tónico e átono. n Nosoutros/as e vosoutros/as utilízanse para facer re-
ferencia a un grupo pequeno inserido nun grupo
1. Pronome persoal tónico maior (nós/vós), mais existen áreas xeográficas en
que estas se utilizan como únicas formas.
O paradigma do pronome persoal tónico está cons-
tituído por formas que posúen un acento de inten- Nosoutras (as alumnas de 2.º C) fomos eliminadas
sidade propio. na semifinal de fútbol, mais nós (as alumnas de 2.º
de ESO) conseguimos tres trofeos no campionato.
Número Persoa Pronomes persoais tónicos
1.ª eu, min, comigo
n As formas libres con nós e con vós só se poden em-
Singular 2.ª ti, vostede, contigo pregar cando van acompañadas de certos identi-
3.ª el/ela, si, consigo
ficadores e numerais; no resto de casos, cómpre
1.ª nós, nosoutros/nosoutras, connosco
usar as ligadas connosco e convosco.
2.ª vós, vosoutros/vosoutras, vostedes, Vés connosco ao cinema?
Plural
convosco Rubén traballa con vós os dous.
3.ª eles/elas, si, consigo

Vós non sodes eles. 2. Pronome persoal átono

Pregúntalle a ela que é quen sabe diso. As formas do pronome persoal átono carecen de
Veu (el/ela) comigo á clínica. acento propio e apóianse no verbo para se pronun-
ciaren.
1.1. Contraccións do pronome persoal
Número Persoa ci cd
tónico
1.ª me
O pronome persoal tónico pode contraer coas pre- 2.ª che te
Singular
posicións de e en.
3.ª lle o/a, lo/la, no/na; se
Pronome persoal tónico 1.ª nos
Preposición
el ela eles elas Plural 2.ª vos
de del dela deles delas 3.ª lles os/as, los/las, nos/nas; se
en nel nela neles nelas
Ela fai tortas. → Ela fainas.
Os asuntos del son sempre de alto segredo. *Demos unha sorpresa a vós! → Démosvos unha
Vértase nela todo o contido. sorpresa!

138
 Gramática
7
2.1. Contraccións do pronome persoal n No/na, nos/nas úsase se o verbo termina en diton-
átono go.
Os pronomes átonos de ci contraen cos de cd de 3.ª Contou unha mentira. → Contouna.
persoa (excepto se).
2.4. Uso de llo e llelo
Pronome persoal átono
Artigo As formas lle e lles, que desempeñan a función de ci,
me che lle nos vos lles
poden contraer co pronome o/a/os/as, de cd, creán-
o mo cho llo nolo volo llelo dose as contraccións llo/a/os/as e llelo/a/os/as, respec-
a ma cha lla nola vola llela tivamente.
os mos chos llos nolos volos llelos Tróuxolle (a el) un garfo limpo. → Tróuxollo.
as mas chas llas nolas volas llelas Tróuxolles (a elas) varios garfos limpos. → Tróuxo-
llelos.
Xa cho dixen. Non quero que mo reveles.

2.2. Uso de te e che 3. Colocación do pronome persoal

A 2.ª persoa do singular do pronome persoal presen-
ta as formas te, de cd, e che, de ci.
Para sabermos cando utilizar te ou che podemos
substituír estes pronomes polos de 3.ª persoa de
singular. Se nesta transformación usamos o/a ou
algún dos seus alomorfos (lo/la, no/na), o pronome
que corresponde é te. Non obstante, se usamos lle, o
pronome certo é che.
átono
O pronome persoal átono pode situarse antes do
verbo (colocación proclítica) ou despois do verbo
e ligado a este (colocación enclítica), sendo esta a
posición máis habitual.
Cóbrasme?
Se continúas a molestarme, vou contarllo a meu pai.

Érguete! → Érguea! Os casos en que o pronome persoal átono vai antes

cd cd do verbo son os seguintes:

Deuche un bico. → Deulle un bico. Nos enunciados negativos. Nunca lle fixen ningún
ci ci mal.

Nalgunhas zonas existe teísmo (só se utiliza o pro- Hoxe non me dou
concentrado.
nome te) e noutras hai cheísmo (emprégase unica-
Nos enunciados Oxalá me chamen
mente a forma che). para a entrevista.
desiderativos.
2.3. Uso de o/a/os/as e das súas variantes Mala chispa te coma!
Nos enunciados introducidos Quen cho contou?
n O/a/os/as, o pronome persoal átono de 3.ª persoa por un pronome ou por un
de singular en función de cd, utilízase en todos adverbio interrogativo ou Como me doe a
perna!
os contextos salvo cando o verbo finaliza en -r, en exclamativo.
-s ou en ditongo, en que se usan as outras dúas Nos enunciados iniciados Aínda lle chegou onte
variantes ou alomorfos. por algúns adverbios (aínda, o paquete postal.
xa, sempre, só, tamén…) e
Luís toca a frauta. → Luís tócaa. Todos a queren moito
pronomes (algo, alguén,
no traballo.
Compraron un espertador. → Comprárono. bastante, todo…).
Nas cláusulas subordinadas. Sei que se telefona
n Lo/la, los/las emprégase cando o verbo acaba en -r coa nai todos os días.
ou -s ou despois dun pronome en terminado en -s.
Xa que volo trouxo,
Tes que comer o arroz con choupas. → Telo que co- haberá que comelo,
mer. / Tes que comelo. non?

139
7 Gramática
Actividades
1. Localiza os pronomes persoais neste texto e
indica se son tónicos ou átonos e que función
realizan.
—Desculpe que o moleste. Podo falar con
vostede un momento?
—Pase –dixo el con ar canso, sen case ollar
para o papel.
—Son detective privada –Ana decidira que
con el non había outro remedio que mostrar
as cartas–. A irmá de Lurdes encargoume in-
vestigar este asunto. Pensei que debía infor-
malo e pedirlle a súa colaboración.
Estaban no pequeno espazo da entrada,
ateigado de maletíns en que, imaxinou Ana,
transportaría as enciclopedias que, segun-
do lle contaran, vendía ou tentaba vender.
El suspirou, encolleuse de ombros e acenou
para o interior da casa. Aínda que o apar-
tamento tiña unha distribución idéntica ao
que acababa de visitar abaixo, a decoración
e as luces facían del unha casa totalmente
distinta.
—Queres beber algo? –preguntou el–. Eu vou
tomar unha cervexa.
—Pois... si, unha cervexa, por favor. Non ten
outra máis pequena? Non creo que a beba en-
teira.
—Acabareina eu. Non te preocupes –dixo el,
bebendo directamente da lata.
Marilar Aleixandre: Unha presa de terra.
2. Coloca a forma correcta de cada par e trasládaa
aos seguintes enunciados.
vós/vosoutras w eu/min w connosco / con
nós w delas / de elas w lle/lles
n ... viren tarde non terán asento.
n Vés ... ou lévate teu pai?
n Comprei... uns zapatos a Clara para reis.
n Roberto é moito máis alto ca ...
n Esta foto é para ..., as miñas mellores ami-
gas.
3. Coloca te ou che no lugar que corresponda.
n Xa ... dixen ... que iso ... ía ... traer más con-
secuencias.
n ... agardei ... durante dúas horas e finalmen-
te non ... dei ... visto.
n ... teño ... que ... dar ... o meu número de
teléfono móbil?
n Se non ... saudei ..., como ... vou ... dar ...
un bico?
140
n Onte ... quería ... facer unha visita, mais non
me decatei de que estabas de viaxe.
n ... gusta ... a torta de millo?
4. Usa o/a/os/as, lo/la/los/las e no/nas/nos/nas
cando for preciso.
n Como vas coas maletas? Fixeches...? Eu fago...
mañá aínda porque non ... puiden facer an-
tes. Terei... que pesar ben para que non me...
manden desfacer no control do aeroporto.
n Debes pensar... ben porque esa oportuni-
dade non lle... dan a calquera. Non é fácil;
sei... Porén, a resposta tes que dar... canto
antes, pois candidatas teñen... a moreas.
5. Transforma os enunciados de modo que em-
pregues llo/a/os/as ou llelo/a/os/as.
n Quitou a buxaina ás nenas.
n Enviou os convites do seu casamento ás
súas amigas.
n Paga a Paulo o que debes.
n Díxome que deixara as chaves a Eduardo.
n Comprei uns pantalóns para Xiana e María
na súa tenda favorita.
6. Insire os pronomes persoais no lugar correcto
e indica por que se sitúan nesa posición. Ten
en conta que pode haber varias colocacións e
pode ser necesario facer contraccións.
n Quen ... quere ... facer ... un presente a Xa-
bier? (lle)
n Miña nai ingresou no hospital mais aínda
non ... deixaron ... ver ... (me, a).
n Quen ... dera ...! (che)
n Nunca ... darei ... agradecido na miña vida.
(vos, o)
n O coche aínda ... entregaron ... onte. (lles,
o)
n Vin a Xema a semana pasada e ... demos ...
os teléfonos, mais agora non ... encontro ...
(nos, o).
7. Corrixe os erros nos pronomes.
n Cando Serxio foi a Londres viaxou connosco
os tres.
n Élle o que hai, Luisiño.
n Me podes dar un vaso de auga?
n Quen che o dixo?
n Ninguén díxolle que marchase.
n Ven conmigo e non che arrepentirás!
 Expresión oral
7
Persuadir

qu e . . .
u g a r.. .
l

en s a
P o teu
e xpresións q u e .. Eu, n

.?
S e rí a b o

ue.
útiles .ti d e q
. s e a t a s
e s .. e u fo te dec
D eb Se Non
q u e.?
e s
..

v
que.

Non
Te s

En grupos de tres, imaxinade que o xenio da lámpada

vos concede tres desexos. Cada un/unha de vós vai
tentar convencer os/as compañeiros/as de que os
seus desexos son os mellores para o grupo. Teredes
que decidir por maioría cales son os desexos que
finalmente ides pedir.

141
7 Ortografía
Puntuación (II): dous puntos, puntos suspensivos e
sinais de interrogación e de exclamación
Os dous puntos (:) úsanse antes dun discurso directo, diante dunha enumeración, após o saúdo dunha car-
ta ou dun correo, ante un comentario descritivo, explicativo, causal ou consecutivo e despois de expresións
como por exemplo.
Os puntos suspensivos (...) marcan ideas inconclusas, supresións de fragmentos dun texto citado, finais de
enunciados incompletos en enumeracións abertas etc.
Os sinais de interrogación (?) e de exclamación (!), que se colocan no final do enunciado, indican que este
debe ser lido con entoación interrogativa e exclamativa.

Actividades

1. Emprega os dous puntos onde for preciso.

n Prezada Sra. Regueiro, Lémbrolle que debe aboar as taxas antes do día 21 de decembro.
n Ollou para min e díxome “Non esquezas facer as tarefas para mañá”.
n Temos que comprar os seguintes ingredientes fariña, azucre, mel, ovos e iogures.
n A festa foi un desastre caeu parte do teito da discoteca.
n Non puido continuar a ler atragoouse cun carozo de cereixa.
n Tes que encontrar dous obxectos; por exemplo unha caixa de mistos e unha candea.

2. Que valor teñen os puntos suspensivos en cada un destes enunciados?

n Compraron un vestido, un abrigo, un bolso de man...
n En abril...
n Pois non sei se...
n [...] O médico díxolle que tiña un problema grave de saúde [...]. Aos dous meses morreu.

Valores dos puntos suspensivos

Idea inconclusa
Enumeración aberta
Expresión sobreentendida
Supresión de fragmentos dun texto citado

3. En pequenos grupos, escollede un dos seguintes cadros e, partindo da información fornecida nel, crea-
de un diálogo empregando sinais de interrogación e de exclamación.

Personaxes: Sandra e Ramiro Personaxes: operador/a telefónico e

Situación: Sandra e Ramiro
conversan sobre o partido de
baloncesto do pasado sábado;
Sandra estivo no estadio,
mais Ramiro tivo que ficar na
casa.
cliente
Situación: unha persoa chama á súa
compañía telefónica para solicitar
unha reparación; porén, o/a operador/a
comunícalle que ese servizo non está
incluído no seu contrato.

4. Explica que valor achegan as exclamacións nestes enunciados.

n Ai, que dor! n Parabéns!
n Oh, que marabilla! n Lisca! Non te quero ver nunca máis!
n Ah, que sorte! Se o soubese non viña... n Oh! Pensei que me querías...

142
 Ortografía
7

5. Corrixe os erros de puntuación que detectares nos seguintes enunciados.

n As cores do arco da vella son: vermello; laranxa; amarelo; verde; cián; azul; e violeta...
n Como se elabora o chocolate?.
n Chegou un novo rapaz ao instituto: chámase Hugo.
n Non¡ prohíboche ires á festa mañá?
n As persoas adoitan ser así: egoístas, envexosas etc....

6. Introduce nos textos embaixo dous puntos, puntos suspensivos e sinais de interrogación e de excla-
mación. Lembra usar a letra maiúscula cando for necesario.
a boca quedoume aberta e sen podela fechar.
—como dis
—iso que até os sete anos non saíra da casa nunca como non podía andar pois
—mais ninguén te levara no colo nin nada
—de bebé se cadra non sei eu non recordo máis que estar nunha cama e como moito polo chan da
casa logo un día chegou Pushpa e comezou a falar cos meus pais e conseguiu aquí o vehículo e por
fin puiden saír
—e como foi –eu non podía imaxinar o que sería estar tanto tempo na casa co ben que se estaba
fóra
—estupendo –Gangamma botou un sorriso que lle fixo os ollos pequenos cousa complicada porque os
tiña ben grandes puxo unha cara moi feliz, como se voltase a saír da casa de novo por primeira vez e
continuou– mais que aínda que non saíse eu fora xa a moitos sitios.
—e como é iso posíbel –preguntei eu.
—coa imaxinación –e ao dicir iso chiscoume un ollo.
claro coa imaxinación pódese ir a calquera sitio que parva fora
—entretíñame imaxinando e contándome a min mesma historias dáseme ben ou iso di túa nai queres
que che conte unha
—así sen máis agora mesmo –a min levábame bastante traballo pensar as historias– é unha que xa sabes
—unha que xa sei sería a do meu nome, claro, mais esa xa a has de saber ti contar unha nova
—de acordo
E entón Gangamma comezou o seu relato
María Reimóndez: Volvo! O regreso de Usha.

—non hai escola —pode ser outra cousa

e se non hai escola —mellor
non podes xogar na lama —un día apareceu unha meiga
—o que pasou non ten nada que ver coa lama e todo cambiou
—que mágoa —unha meiga boa
—ou quizais si as meigas sempre son boas
intenta estar caladiña —prefiro unha bruxa mala
déixame falar a min dálle máis emoción
—di muller di —pois veña
—un día apareceu unha fada apareceu unha bruxa mala
e todo cambiou e todo cambiou
—unha fada —cambiou todo o que había
—non che gustan as fadas —todiño
—non Paula Carballeira: As outras historias.

7. Ditado. Texto: Un marciano neste mundo. Autora: Conchi Regueiro.

143
7 Literatura
Ilustración de Gustave Doré para a
fábula A cigarra e a formiga, de Esopo
Subxéneros narrativos: fábula
Entendemos por fábula o subxénero narrativo escrito en verso ou en prosa con
intención didáctica. As fábulas clásicas están protagonizadas por animais, mais
as fábulas contemporáneas non sempre cumpren este precepto –existen compo-
sicións cuxos/as personaxes son obxectos–. Porén, os/as protagonistas das fá-
bulas sempre se rexen por uns parámetros de comportamento propios dos seres
humanos.
Os temas abordados nunha fábula adoitan ser recorrentes: a crítica de defectos
como a preguiza, a envexa, a cobiza etc., a valorización de virtudes como a xene-
rosidade, a humildade, a intelixencia...
Canto á súa estrutura, este subxénero narrativo acostuma presentar un conflito
que precisa resolución e, na última parte, unha ensinanza moral que ofreza un
modelo de comportamento.
A fábula ten sido cultivada por un gran número de autores/as: Esopo, Fedro, Jean
de La Fontaine, Félix María de Samaniego, Ambrose Bierce, Beatrix Potter etc.
Na literatura galega cultivaron este subxénero, entre outros, Amador Montene-
gro Saavedra e José Rubinos.

“O león doente”
Un león ía tan vello que xa non daba cazado. E co medo a morrer de fame
urdiu un plan para conseguir carne fresca. Meteuse na súa cova e díxolle
ao corvo:
Presentación
—Anúncialle a todos os animais do bosque que me fican poucos días de
vida e que veñan verme ao meu palacio porque quero confiarlles un segredo
importante antes de morrer.
O cervo foi o primeiro en visitar o león.
—Bo día –dixo.
Mais ninguén respondeu. Daquela internouse confiado até o fondo da cova e,
unha vez alí, o león saltoulle enriba e devorouno nun viravira.
Desenvolvemento

Pouco despois, o lobo e mais o coello foron visitar o león e correron a mes-
ma sorte que o cervo.
Tamén a raposa acudiu á caverna. Sabía que o seu deber era visitar o león,
mais cando ía entrar na cova tivo una mal presentimento e parou. Ao ver
que a raposa non pasaba, o león chamou por ela desde dentro con voz débil
e tremente:
—Por que non entras, amiga raposa? É que non queres presentarlle os teus
respectos ao rei?
—Desculpe, Maxestade –respondeu a raposa coa súa astucia de sempre–,
mais estou observando que as pegadas do cervo, do coello e do lobo se di-
Desenlace

rixen á cova, e, en troca, non vexo que ningún deles saíse despois de entrar.
Non creo que sexa bo para a vosa saúde estar nun lugar tan ateigado de
xente, así que prefiro ficar aquí até que saia algunha das vosas visitas.
Ensinanza Quen ten bo xuízo evita o perigo.
moral
Esopo

144
 Literatura
7
Actividades

1. Transforma o texto de Esopo da páxina anterior E o vermiño tremelante

nunha fábula en verso. do seu vivo escintilar,
2. Le estas fábulas e realiza as tarefas indicadas respondeulle: “Lume en rosa,
embaixo. ¿pra que queres lucir máis?

“O sapo e a cobra”
Ti escintilas polo día.
Coa calma ben sabida ¡Ben está canto Deus fai!
Que gasta sempre o sapo,
Marchaba un, non recordo Así dixo, e polas tebras
Xa donde foi, nin cando, o seu lume foi levar.
Pra donde nin que idea E as rosiñas bisbisaban:
Levaba; mais, ô caso: A homildade, ¡que luz fai!
Metida, como teñen
Costume, en un burato José Cornide: Cantigas, fábulas
e outros poemas.
Achábase unha cobra,
Que en son de burla amargo n Identifica o tema e a ensinanza moralizante
Lle diz a aquel: —“amigo nas dúas fábulas.
Si non apura o paso, n Fixa a estrutura de cada composición.
Si non da máis âs pernas, n Transforma un dos dous textos nunha fábula
Eu perdo catro cartos en prosa.
Si a donde vai lle leva
Chegar menos de un ano”. 3. Reorganiza o seguinte texto de Esopo para que
Detívose un istante,
volte a ter sentido.
Oxalá llo puidese quitar! Voulle ladrar, seguro
E o corpo revirando
que se asustará e botará a correr, e así ese
Pra ver quén lle falaba, óso con máis tallada caeralle da boca e será
Responde o bon do sapo: meu”.
—”Si é certo, miña amiga, Arríscase a perder o que era de seu quen só
Que sempre vou despacio, sente cobiza polo alleo.
Que gasto moita calma,
“O can e o óso”
Que non altero o paso,
Repare ben, señora, “Ese can”, pensou, “leva un óso meirande que
o meu. E con máis carne.
Que en troques... non me arrastro.
Un can que levaba un óso na boca asomouse a
unha lagoa e viu a súa propia imaxe reflectida
Leutor, meu bon amigo,
na auga, sen sen decatar de que se estaba a
En este mundo a cantos ollar a si mesmo.
Poideran aplicarse
Mais cando o estúpido can abriu a boca para
Razós como as do sapo: ladrar, o óso caeu ao fondo da lagoa e aquel
Si medran e si chegan, día pasou sen comer.
¡É porque ván de arrastro!
4. Escribe unha fábula en prosa para un dos se-
Amador Montenegro Saavedra:
Fábulas galaico-castellanas. guintes títulos.

“O vagalume e a rosiña” A gata e as arañas

—Fror de lume, fror de lume, Os pratos e os garfos
¿que farei pra cintilar? O golfiño e o barco
Así dille unha rosiña O coche e o rato
ao vermiño que luz fai. A vaca e a mosca

145
7 Técnicas de traballo
Cadro sinóptico
O cadro sinóptico constitúe un tipo de esquema obxectivo, utilidade, estrutura, tipoloxía, carac-
que representa de maneira gráfica e con poucas pa- terísticas, época, influencias, exemplos (autores,
labras a estrutura empregada nun texto para desen- obras)…
volver un determinado tema. Trátase dunha técnica n Expresar os contidos con claridade, brevidade e
de síntese moi eficaz, pois permite detallar, ordenar concisión, utilizando vocábulos significativos e
e relacionar as ideas principais e secundarias dun concretos e prescindindo de datos superfluos.
texto e condensar unha información que, redixida,
ocuparía moito máis espazo. Idea
secundaria
Este esquema pode adoptar diferentes formas (unha Idea
taboa, un diagrama de chaves ou de frechas etc.), principal
Idea
mais a disposición dos datos adoita ser horizontal secundaria
–as ideas principais colócanse á esquerda e as co-
rrespondentes ideas secundarias á dereita–. Non Idea
obstante, o máis importante nun cadro sinóptico é secundaria

que presente a información organizada xerarquica- Idea

TEMA principal
mente e que permita unha ampliación posterior. Idea
secundaria
Para realizar un cadro sinóptico, cómpre seguir estes
pasos: Idea
secundaria
n Ler con atención o texto base e subliñar as ideas
Idea
principais. principal
n Seleccionar as etiquetas a partir das cales se vai Idea
secundaria
organizar a información: definición, descrición,

Actividades

1. En pares, realizade un cadro sinóptico con chaves a partir do texto embaixo. Comparade o voso esque-
ma cos do resto de compañeiros/as e decidide en conxunto cal resulta máis completo e por que.

Fábrica Produción en serie

Unha fábrica é un lugar físico ou virtual onde se
produce algún obxecto, material ou servizo.
Utilización da palabra fábrica
A palabra fábrica é relativamente moderna, xa que
a fabricación e os procesos industriais apareceron
coa Revolución industrial, na segunda metade do
século xviii.
Este termo ten un uso anterior no campo da arqui-
tectura e construción, pois tamén se chama fábrica
a edificación construída a base de módulos dispos-
tos ou organizados co fin de soportar a estrutura.
Dentro desta definición encóntranse todas as for-
mas de mampostería –típico sistema construtivo
desde a expansión romana en Europa–.
Fabricación
A fabricación transforma as materias primas en
produtos. Pode facerse á man –de forma artesa-
nal– ou a base de maquinaria –de maneira automá-
tica, máis ou menos informatizada–.
Un produto fabrícase en serie cando se fai un gran
número de copias idénticas deste. Hai séculos,
cada exemplar dun libro era copiado á man. A im-
prenta facilitou facer moitas copias rapidamente e
os libros fixéronse máis baratos e accesíbeis.
Produción en cadea
Unha cadea de produción é un sistema para fabricar
en serie un produto de modo máis eficiente. Henry
Ford aplicou esta idea á fabricación de automóbiles,
que resultaba así máis rápida e barata.
Chámase cadea de produción porque cada paso na
fabricación dun produto se fai nun sitio diferente.
En cada lugar, os traballadores –ou as máquinas–
realizan a mesma actividade repetidamente avan-
zando dun elo a outro da cadea. Desta maneira,
complétanse moitas máis unidades por día que se
unha persoa se dedicase a realizar unha peza por
completo desde o principio até o final.
www.wikipedia.com

146
 Rc
Reforzo de competencias
Xa que estamos no ceo, polo menos comamos ben
María Ballesteros | El País
A experiencia de se alimentar a miles de pés de altura non acostuma ser todo o satisfactoria que debera. Causas
como a presión da cabina, a temperatura da comida ou os materiais de pratos e cubertos fan do menú do avión unha
travesía polo deserto que a todo o mundo lle gustaría converter nun oasis. Coa axuda de Isidoro Merino, de El Viajero,
e de Leticia Pérez, do blogue Trucos para viajar, achegamos as nosas propostas para transformar nunha experiencia
agradábel iso de comer en canto se voa.

Manteiga.
Leticia confesa Pan.
que só a toma cando Mellor envasado
Sobremesa. voa e que é un dos que sen ningún A bebida.
Mentres unhas pequenos praceres tipo de protección; “Estaría ben que
persoas adoran ir do menú do avión. así, aforramos que se desen unha tapa para
impecábeis, outras A manteiga vén á molle ou que amoleza os vasos e as latas para
prefiren vivir ao límite. temperatura xusta, ao entrar en contacto non mollarmos a persoa
“E a emoción de comer lista para untar. con líquidos e con do lado e por se houber
un iogur tentando alimentos turbulencias”, propón
que non caia nos quentes. Leticia.
teus pantalóns?”,
Aceite reivindica Isidoro. A
e vinagre. taza do café.
É mellor que se Que tal se a base
presente o condimento fose antideslizante?
en botellas tamaño “A min caeríame
liliputiense que en o café aínda que
sobres de plástico listos mo cravasen na
para se derramaren bandexa”, confesa
nada máis seren Isidoro.
abertos.

A ensalada.
Para ser O packaging.
mediterránea, unha
ensalada non só ten É de aluminio
que levar leituga e e defórmase ao
tomate. Punto extra O prato requentar o contido.
para as aeroliñas principal. Se o prato fose de
que apostan polo “É precociñado, porcelana, como
cuscús ou polo introdúcese nunha en business,
tabulé. barqueta, féchase, alimentarse sería
arrefríase e despois máis doado.
requéntase. É case
imposíbel que de aí
saia algo que saiba
ben”, recorda
Isidoro.
LA

1. Procura no texto os vocábulos que se correspon-
den con estas definicións. LA
n Movemento, estado ou extensión dun fluído en
que as distintas correntes varían de dirección e
velocidade e forman moitos remuíños.
n Arrefecer, refrescar.
n Aquilo que se lle bota as comidas para aderezalas.
n Pedir ou exixir unha cousa á cal se cre ter dereito.
n Lugar con auga e vexetación no medio dun deserto.
2. En pares, facede unha listaxe de cinco consellos
para realizar… LAC
n unha travesía polo deserto
n un paseo en barco polos fiordes noruegueses
n o Camiño de Santiago en bicicleta
n unha longa estadía nunha illa perdida do Índico
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.
3. Confecciona un modelo de cada un destes me-
nús para servir nun avión, tendo en conta as ca-
racterísticas propias das comidas á bordo destes
aparellos. LASC
Un menú vexetariano w Un menú kösher
Un menú para intolerantes á lactosa
4. Escribe un relato centrado nun encontro román-
tico nun avión. LA
5. Investiga á volta dunha destas aviadoras ilus-
tres e realiza unha presentación multimedia
sobre a súa figura. LDAC
Amelia Earhart w Blanche Scott
Anésia Pinheiro Machado w Jean Gardner Batten

147
Aa
Autoavaliación de contidos
1. De que obxecto cotián foi precursora Ada Lovelace?
a calculadora a máquina de coser o computador

2. A quen se dirixe unha folla de reclamación?

á Administración aos medios de comunicación a un xulgado

3. Que tipo de textos parten dunha estrutura expositivo-explicativa?

ensaio e conferencia oda e retrato noticia e acta

4. Cales destes pares de antónimos son complementarios?

cóncavo/convexo bisavó/bisneto negro/branco

5. Identifica a serie de pronomes persoais que contén un intruso.

vós, vostede, voso contigo, del, mo si, lle, se

6. Os dous puntos utilízanse…

en enumeracións abertas. após o saúdo nunha carta. nas expresións exclamativas.

7. Ao final das fábulas acostuma aparecer…

unha parábola. unha ensinanza moralizante. unha conclusión.

8. Para realizar un cadro sinóptico cómpre…

subliñar as ideas principais seleccionar as etiquetas con realizar previamente un
dun texto. que se organiza a información. resumo do texto base.

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
redixir unha folla de reclamación?
analizar os trazos característicos dunha estrutura expositivo-explicativa?
empregar con precisión palabras pertencentes ao campo semántico da
informática?
recoñecer diferentes tipos de antónimos?
diferenciar entre pronomes tónicos e pronomes átonos?
colocar correctamente os pronomes átonos?
mudar de tema?
utilizar correctamente os dous puntos, os puntos suspensivos e os si-
nais de interrogación e de exclamación?
analizar correctamente unha fábula?
realizar un cadro sinóptico?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

148
 8
Unidade

Contidos
Lectura. "Catulo e Caleno"
Expresión escrita. Entrada dunha enciclopedia en liña
Lingua e texto. Estrutura obrigativo-instrucional
Léxico. Oficios e profesións
Gramática. Verbo (I): tempo, modo, número e persoa
verbais; formas infinitas do verbo
Expresión oral. Expresar coincidencia e indiferenza
Ortografía. Puntuación (III): trazo curto, medio e longo;
parénteses e aspas
Literatura. Subxéneros dramáticos: comedia e traxedia
Lingua e sociedade. Normalización lingüística
8 Lectura
O autor
Manuel Núñez Singala
(Lugo, 1963) é o direc-
tor do Servizo de Nor-
malización Lingüística
da USC. Entre as súas
obras literarias desta-
can as pezas teatrais 5 descoido a un mercador persa no
O achado do castro
(1991), Comedia bífida
(2007) e Planificación
estratéxica (2009).
Como narrador pu-
blicou Mar de fondo 10
(1997), Menú de enga-
nos (2010) e Instrucións
para tomar café (2014).
No ensaio En galego,
por que non? (2009)
recolle diversas estra- 15
texias para potenciar o
uso do galego e superar
preconceptos.
20
25
150
Catulo e Caleno
Catulo. (Botando un bo grolo de viño).
Por Marte que é bo este viño! De
onde dixeches que era, Caleno?
Caleno. De Sicilia; mangueillo nun
Foro romano, Catulo.
Catulo. Pois si que é bo; sábenche as
tortas de millo?
Caleno. Non están mal, a quen llas
vendimaches, Catulo?
Catulo. Collinas dunha tafona que hai
na Praza do Coliseo; por certo que
se decataron de que llelas despista-
ba e case me colle un centurión que
andaba por alí...
Caleno. Vaia, pois aínda tiveches sorte.
Catulo. Bah!, eses son traballos de
afeccionados; o que teño agora na
cabeza si que é un golpe que me
pode levar a lucir na cabeza o lourei-
ro de Emperador.
Caleno. Temos traballo, Catulo?
Catulo. Si, Caleno.
Caleno. E a quen temos que matar
desta vez?
Catulo. Non me sexas besta, Caleno;
temos que roubarlle a medalla ao
Emperador; xa sabes que a súa me-
dalla é o símbolo do Imperio e que,
se lla roubamos, podemos demos- 30
trar que quen non é capaz de defen-
der unha medalla non pode defen-
der o Imperio; así que, de roubada,
eu sería un importante candidato ao
seu trono. 35
Caleno. De onde sacaches esa idea?
Catulo. Non a saquei de ningunha
parte, é unha lei.
Caleno. Nunca ouvira falar dela.
Catulo. Claro, non sabes nada, como 40
sempre. Hai que ler o Diario Oficial
do Imperio! Ignorante!
Caleno. É que eu non fun a escola de
pago, Catulo.
Catulo. Non xa, nin con esas..., mais 45
para que te fixes no que son as boas
compañas, aínda sendo cepo como
es; por traballar comigo has pasar
por sabio.
Caleno. Que hei pasar por que, Catulo? 50

Catulo. Por sabio, polo sabio máximo do Imperio:
Citrón.
Caleno. (Interrompendo). Cala! Vén xente! Escoita!
Catulo. (Ollando). Por Xúpiter! Soldados! Escondá-
55 monos axiña.
(Escóndense os dous detrás dos arbustos mentres entran o
Soldado 1 e o Soldado 2 que acaban por parar no medio
do escenario).
Soldado 2. Que, aínda non te orientas?
60 Soldado 1. Non, creo que onde me dixeron é aquí,
mais non estou segura, se callar é noutro lado.
Soldado 2. Pois xa te podes ir decidindo, que estou
farto de andar polo monte; que me leve Zeus se
non parecemos cabras.
65 Soldado 1. Ven por acó; imos ollar noutro sitio e, se
non é aló, xa voltamos.
Soldado 2. Imos. (Marchan e os ladróns saen dos arbustos).
Caleno. Uf!, polos pelos, Catulo.
Catulo. Si, case nos pillan; mellor será irse, que seica
70 pensan voltar.
Caleno. Mais non me ías explicar o plan?
Catulo. Senta logo; (Sentan os dous) xa sabes que é
moi difícil entrar no Palacio do Emperador, mais
túa nai é auxiliar de limpeza e podes pedirlle que
75 nos introduza; o demais non ten moitas dificulta-
des.
Caleno. Non? Como habemos facer para roubarlle o
medallón co protexido que está?
Catulo. Moi fácil; ti disfrazaraste de Citrón, cunha bar-
80 ba postiza que fixen cos pelos do rabo dunha besta;
cando teñamos oportunidade matamos o sabio e ti
suplántalo; despois, cando se poida, esganamos ese
condenado Emperador e roubámoslle o medallón, e
listo. Doado, non cres?
85 Caleno. Mais como vou facer eu de sabio se non sei
sequera ler?
Catulo. Xa te apañarás, Caleno.
Caleno. E mentres tanto que farás ti?
Catulo. Caleno, Caleno! Non abonda con que pense
90 que aínda me queres facer traballar? Eu son o ce-
rebro do roubo, eu son o que crea todos os plans,
eu son o que ten as ideas todas e aínda queres que
traballe. (Move negativamente a cabeza mentres chasca
a lingua repetidas veces).
95 Caleno. Desculpa, Catulo.
Lectura
8
Catulo. Anda, imos; sempre estás na verza. A que non
sabes cal é o escándalo máis grande do Imperio?
Caleno. Que escándalo?
Catulo. Ves? Sabes que o Emperador ten unha filla,
non? 100
Caleno. Si, a fermosa Carmiñae.
Catulo. Pois seica anda namorada en segredo, Caleno.
Caleno. De quen? Non será de min, Catulo?
Catulo. Ves como es un burro, cerebro de sacho! Ti
coñécela, Caleno? 105
Caleno. Non, Catulo.
Catulo. Coñécete a ti, quizais, a filla do César, Ca-
leno?
Caleno. Non, Catulo.
Catulo. Entón, home, entón. 110
Caleno. Tes razón, Catulo. Como pensas, Catulo!
Catulo. Iso xa cho dixen eu. E non me preguntas de
quen anda namorada?
Caleno. E para que? Se non é de min, non me inte-
resa. 115
Catulo. Pois está namorada do Manolitus, Caleno,
imaxinas? (Rindo). Do Manolitus!
Caleno. (Rindo). Non me digas! Do Manolitus? Ai
que riso, do Manolitus! (Os dous estoupan ás garga-
lladas). Do Manolitus! (De súpeto Caleno ponse serio). 120
E quen é o Manolitus?
Catulo. (Dándolle un golpe). Caleno, non me fodas! Ca-
leno que te como! O Manolitus é o fillo de Arpexia,
a comercianta máis rica do Imperio. El e Carmiñae
ámanse en segredo, pois os seus pais opóñense, xa 125
que unha voda entre a filla do Emperador, nobre,
descendente das grandes familias romanas, e unha
vil comercianta, por moi rica que sexa, non estaría
ben. Entendes, Caleno?
Caleno. Si, Catulo. 130
Catulo. Pois ese é o escándalo. Enténdelo agora, Ca-
leno?
Caleno. Non, Catulo.
Catulo. Aaaaaahhhhhh!!!
Caleno. Son algo parviño, verdade? 135
Catulo. Olla, imos fuxir de aquí antes de que tolee,
veña.
Núñez Singala, Manuel (1990): O achado do castro
(Santiago de Compostela: Sotelo Blanco Edicións).
151
8 Lectura
Actividades

1. Busca no dicionario o significado dos seguintes vocábulos.

grolo (l. 1) w centurión (l. 14) w cepo (l. 47) w esganamos (l. 82) w chasca (l. 93) w escánda-
lo (l. 97) w vil (l. 128)

2. Explica coas túas propias palabras o sentido que teñen no texto as palabras destacadas nos enun-
ciados que aparecen a seguir. Con que tema están relacionados? Están usadas en sentido literal ou
figurado? A que nivel de lingua pertencen?
n De Sicilia; mangueillo nun descoido a un mercador persa no Foro romano... (l. 4-6)
n Non están mal, a quen llas vendimaches, Catulo? (l. 9-10)
n por certo que se decataron de que llelas despistaba e case me colle un centurión que andaba por
alí... (l. 12-15)

3. Propón un título alternativo para este texto.

4. Divide a lectura en partes e explica como está organizada a súa estrutura.
5. Secuencia estes acontecementos atendendo á cronoloxía interna do fragmento.
n Catulo chámalle ignorante a Caleno polo seu descoñecemento lexislativo.
n Chegan dous soldados perdidos.
n Para lograr a correcta execución do plan de roubo, Caleno ten que disfrazarse de Citrón.
n Catulo comeza a explicarlle a Caleno o plan que ten para se faceren ricos.
n Os dous ladróns rexouban sobre a filla do Emperador.
n Catulo e Caleno beben viño e comen tortas de millo.
n A intervención na nai de Caleno é chave no plan de Catulo.
n Caleno finxe que coñece a persoa de quen se está a falar.

6. Selecciona, de entre os seguintes termos, aqueles que consideres máis adecuados para describir o
ton xeral da peza e explica por que.
social Costumista ico
realista cóm
ico romántico
histór fantástico

7. No texto introdúcense elementos actuais que chocan cunha ambientación centrada na época roma-
na. Sinala exemplos que o demostren.
8. Achega tres adxectivos que che parezan acaídos para cada un dos personaxes principais que apare-
cen no texto.

Catulo
Caleno

9. Ao longo de toda a escena Catulo diríxelle a Caleno unha serie de insultos que, segundo el, se xusti-
fican pola ignorancia deste último. Compílaos e engade á listaxe engadindo seis termos despectivos
dirixidos a persoas...
que insisten nunha cunha hixiene ás cales dá a que convencen que son
idea aínda que deficiente. impresión de que outras mediante indiscretas.
saiban que están todo lle custa enganos.
equivocadas. traballo.

10. En pares, continuade a peza contando como rematará o plan de roubo de Catulo e Caleno.

152
 Expresión escrita
8
Entrada dunha enciclopedia en liña
A entrada dunha enciclopedia en liña é un texto expositivo accesíbel a tra-
vés de internet e que presenta información sobre un tema concreto de forma
rigorosa, obxectiva e ben organizada.
Desde a súa aparición no século xviii e até finais do século xx, as enciclopedias
eran obras escritas en papel e moi voluminosas, o que provocaba que tivesen
un baixo grao de actualización e que, en consecuencia, ficasen desfasadas ra-
pidamente. Nas últimas décadas do século xx xurdiron as enciclopedias en
CD-ROM, que, se ben resultaban máis cómodas, tampouco se actualizaban
con frecuencia.
A aparición e a extensión da internet trouxo consigo o nacemento de enciclo-
pedias virtuais, que non están suxeitas a restricións de espazo e que permiten
unha actualización constante, polo cal a maior parte das súas entradas teñen
grande amplitude e acaban converténdose en artigos. Ademais, o corpo tex-
tual conta con hipervínculos –que permiten clarificar conceptos concretos de
modo inmediato– e con ligazóns que fa-
cilitan a integración doutros documentos
e de recursos audiovisuais.
Título do artigo
Ao final do artigo tamén acostuma apa-
recer unha listaxe de referencias biblio- Corpo do artigo
gráficas que recolle as diferentes fontes
Imaxe
consultadas para a redacción do texto.
A xestión adecuada do alto volume de in-
formación é un dos problemas das enci-
clopedias en liña. Por iso, resulta impor-
tante dotar de contexto cada unha das
entradas, así como desambiguar termos
para evitar equívocos na procura dun ar-
tigo.
O exemplo de enciclopedia en liña máis Hipervínculos

coñecido é o da Wikipedia, unha enciclo-

pedia libre, en constante actualización, Datos básicos

ampliación e revisión por parte de cal-

quera usuario/a e que conta con versións Índice da información
fornecida no artigo
en 280 idiomas.

Actividades

1. Imaxina que es un/unha profesional recoñecido/a no teu campo de traballo. Redixe unha entrada para
unha enciclopedia en liña que recolla os datos máis relevantes da túa biografía.
2. En pequenos grupos, colaborade coa Wikipedia incorporando dous novos artigos e mellorando outro
xa existente.
u Para a inclusión dun novo artigo podedes escoller un dos seguintes campos do coñecemento:
deportes w literatura w informática w música w política

153
8 Lingua e texto
Estrutura obrigativo-instrucional
A estrutura obrigativo-instrucional pretende incitar ou axudar o/a destinatario/a a realizar unha determi-
nada acción, obedecendo unha serie organizada de pautas ou suxestións.
Este tipo de estrutura utilízase tanto en textos que impoñen normas para regular o comportamento das per-
soas (leis, códigos de circulación, regras etc.) como en textos que informan sobre o procedemento que se debe
seguir para atinxir un obxectivo (manuais de instrucións, regras de xogo, prospectos farmacéuticos, receitas,
indicacións de tránsito, horóscopos, anuncios, mensaxes de atendedor telefónico ou de caixeiro automáti-
co…).
Alén diso, esta estrutura pode combinarse coa exposición –cando se explica o obxectivo do texto– e coa des-
crición –cando se pormenorizan os elementos que se van ensinar a manexar–.

1. Organización
Nunha estrutura obrigativo-instrucional podemos recoñecer dúas partes:
n Obxectivo ou meta, a finalidade que se pretende alcanzar. Pode reducirse a un título, como é o caso das
receitas, ou alongarse en forma de texto explicativo.
n Instrucións, o conxunto de pasos que conducen á finalidade proposta. Estes adoitan aparecer agrupados
en apartados, seguindo unha orde lóxica (causa-efecto, por exemplo) ou cronolóxica, e organízanse con
frecuencia por medio de números, letras, símbolos etc.

2. Características lingüísticas
Eis algúns trazos característicos desta estrutura:
500
n Predominio da función apelativa.
COMPOSICIÓN
Cada comprimido contén ácido acetilsalicílico, 500 g. Excipientes: ami-
n Utilización da 3.ª persoa.
dón de millo e celulosa en pó.
n Verbos de acción (usar, explicar, escoitar, introducir,
FORMA FARMACÉUTICA E CONTIDO DO ENVASE
Envase con 20 comprimidos engadir...) e de movemento (ir, vir, achegarse, entrar,
ACTIVIDADE voltar etc.).
O ácido acetilsalicílico é eficaz para reducir a dor e a febre.
INDICACIÓNS n Tempos verbais como o imperativo, o presente de
Alivio sintomático das dores ocasionais leves ou moderadas, como
dores de cabeza, dentais, menstruais, musculares (contraturas), de subxuntivo e o infinitivo; perífrases obrigativas
costas (lumbalxia). Estados febrís. (deber + infinitivo; ter que/de + infinitivo) e cons-
CONTRAINDICACIÓNS
Non administrar a pacientes con úlcera gastroduodenal ou molestias
trucións impersoais.
gástricas de repetición; pacientes que teñan presentado reaccións
alérxicas de tipo asmático ao tomaren antiinflamatorios, ácido ace- n Marcadores discursivos textuais de tipo estrutu-
tilsalicílico ou outros analxésicos; pacientes que padecen ou teñan
padecido asma, rinite ou urticaria; pacientes con hemofilia ou outros rador (en primeiro lugar, a seguir, en seguida, por outra
problemas de coagulación sanguínea; pacientes en tratamento con
anticoagulantes orais; pacientes con insuficiencia renal ou hepática.
parte, por un lado, por último etc.).
PRECAUCIÓNS n Sintaxe simple, con períodos oracionais non de-
Non exceder a dose recomendada na posoloxía.
Se a dor se mantén durante máis de 10 días, a febre durante máis de masiado longos.
3 días ou ben a dor ou a febre empeoran e/ou aparecen outros sínto-
mas, hai que interromper o tratamento e consultar o/a médico. n Recursos tipográficos variados, tales como títulos,
En caso de administración continuada, debe avisar o/a médico/a ou
odontólogo/a ante posíbeis intervencións cirúrxicas. subtítulos, sangrías, subliñados, letra negra...
ADVERTENCIAS
n Elementos icónicos (ilustracións, fotografias,
A utilización do ácido acetilsalicílico en pacientes que consumen
habitualmente alcol pode provocar hemorraxia de estómago.
iconas, gráficos...).

154

Actividades
1. En que enunciados subxace unha estrutura obri-
gativo-instrucional? Xustifica a túa resposta.
n Prohibido tirar cabichas. Perigo de lume.
n Define os vocábulos marcados en letra negra
e redixe unha oración con cada un deles.
n Ola. Son o frigorífico. O atendedor de chama-
das está avariado. Por favor, espera a ouvir
o bip e despois fala pausadamente para que
poida escribir a túa mensaxe e colocala na
porta cun dos meus imáns.
n Conduza con cautela.
n O seu saldo está esgotado. Desexa realizar
algunha operación máis?
n Quen moito enfeixa, pouco ata.
2. Cales son as características lingüísticas máis
destacadas deste texto?
Comportamento en caso de accidente nun autobús
En caso de accidente nun autobús, teremos que
adoptar una serie de condutas que nos axudarán a
minimizar as consecuencias deste.
1.º Protexernos. Debemos saír do autobús da ma-
neira máis ordenada posíbel, colocándonos lonxe
da estrada. Se temos chalecos ou algunha peza de
roupa reflectora porémola e sinalizaremos o lugar
do accidente con triángulos ou con calquera outro
elemento que axude o resto dos/das condutores/as
a ver o accidente e evitar un novo.
2.º Avisar. É moi importante avisar os servizos de
emerxencia sen perder tempo. Chamaremos ao te-
léfono 112, que funciona en toda Europa para toda
clase de emerxencias; podemos telefonar co móbil
bloqueado ou sen saldo e mesmo desde unha cabi-
na telefónica aínda que non teñamos moedas.
3.º Socorrer. Antes de a axuda sanitaria chegar, se
houber persoas con coñecementos de primeiros
auxilios deberán axudar os/as feridos/as. Se non for
así, calquera persoa pode atender as persoas feridas
mantendo unhas mínimas normas de seguranza:
• Se non houber unha situación de extrema urxencia
(un incendio, unha hemorraxia grave), non sacar
os/as feridos/as do autobús tirando de brazos e
pernas para evitar provocar lesións máis graves.
• Tapar os/as feridos cunha manta ou cunha peza
de abrigo e tentar tranquilizalos/as.
www.dgt.es
3. En pequenos grupos, elaborade un regulamen-
to en que se recollan os dereitos e os deberes
dun destes colectivos.
n o alumnado do voso curso
n os/as propietarios/as de animais de compañía
n os/as ciclistas
Lingua e texto
8
4. Le con atención os textos embaixo e identifica o
obxectivo e as instrucións de cada un deles.
Mousse de xelatina de amorodos
Ingredientes:
500 ml de auga
1 sobre de xelatina ao gusto
300 g de amorodos
1 iogur natural desnatado
Para decorar: amorodos, boliñas de azucre ou cho-
colate etc.
Utensilios: batedor eléctrico, vaso batedor, moldes
para servir
Elaboración: Para comezarmos, temos de facer a xela-
tina segundo as indicacións do paquete e deixala arre-
fríar durante 2-3 horas. A xelatina pode ser do voso
sabor preferido (amorodos, framboesa, laranxa etc.).
Pasado ese tempo, debemos lavar os amorodos e cor-
talos en anacos. Colocámolos no vaso batedor e tritu-
rámolos xunto co iogur. Despois, batemos un pouco a
xelatina co batedor eléctrico.
Engadímoslle os amorodos triturados co iogur e con-
tinuamos batendo até que se integren.
Botamos a mestura nos moldes escollidos e decora-
mos ao noso gusto. Nós utilizamos uns amorodos e
unhas boliñas de azucre.
Refrixeramos durante 2-3 horas para que colla consis-
tencia e xa estaría preparada para comer!
bolboretasnobandullo.blogspot.com
Leo
23 xullo > 22 agosto
Xurdirán novas opcións e oportunidades para ti, querido/a
Leo. Debes estar alerta para non deixalas escapar, pois ne-
las hai diñeiro e fortuna, así como un convite social que
mudará as túas perspectivas laborais e sentimentais.
Non obstante, sentirás certo distanciamento emocional a
respecto de persoas que se teñen aproveitado de ti nos úl-
timos tempos e finalmente voltarás á realidade, o cal pode
confundirte e facerche ver inimigos/as en todas as par-
tes e sospeitar dos/das inocentes. Guíate pola intuición
e pon a funcionar o teu sentido común para non cometer
inxustizas. Sentiraste moito mellor.
155
8 Léxico
Oficios e profesións

Actividades
1. Cales destes oficios podes ligar coas imaxes an- 2. Relaciona cada vocábulo co sinónimo corres-
teriores? pondente.
afiador/a matachín/ina enterrador/a alfaiate
canteiro/a muiñeiro/a fiador/a baldeiro/a
carboeiro/a oleiro/a selleiro/a sepultureiro/a
carpinteiro/a palilleira xastre fiadeiro/a
cereiro/a paraugueiro/a
peleteiro/a
3. Como se chaman os/as profesionais que traba-
cerralleiro/a
llan con…
cesteiro/a quincalleiro/a
costureira redeiro/a ouro? acibeche? prata? latón?
enterrador/a tecelán/á
ferreiro/a telleiro/a 4. Coñeces o significado destas expresións feitas?
fiador/a tratante
A gaita é para o gaiteiro.
fogueteiro/a xastre
lavandeira zapateiro/a É un avogado das silveiras.
leiteiro/a zoqueiro/a Vive como un abade.

156
 Léxico
8

5. Identifica o elemento intruso de cada serie.
n Alcalde/esa, maxistrado/a, concelleiro/a,
alguacil.
n Recadador/a, avogado/a, fiscal, xuíz/a.
n Cónsul/consulesa, embaixador/a, consellei-
ro/a, diplomático/a.
n Ministro/a, parlamentario/a, senador/a,
funcionario/a.
6. Indica a que se dedican estes/as profesionais
da medicina e, a seguir, enumera outras espe-
cialidades médicas que coñezas.
cirurxián/á odontólogo/a
dermatólogo/a oftalmólogo/a
neurólogo/a traumatólogo/a
7. Agrupa os termos do cadro no campo semántico
correspondente.
ebanista, empregado/a do fogar, taxista,
chacineiro/a, hostaleiro/a, chofer,
estibador/a, encofrador/a, varredor/a,
drogueiro/a, enxeñeiro/a, albanel,
peiteador/a, auxiliar de voo, peón,
fornecedor/a, peleteiro/a, ferroviario/a,
tintureiro/a, aparellador/a, gardacostas,
condutor/a, vixilante, mestre/a de obras,
almacenista
Comercio Construción
9. Organiza estas sílabas para formar cinco no-
mes de profesións ligadas ao circo, á moda, ao
mundo audiovisual, ao teatro e á prensa.
xor w es w ra w de w nó w ta w dor
do w ña w ce w lis w ma w do w se
gra w bra w dor w do w fo w na
10. Completa os enunciados coas palabras do cadro.
contábel, tesoureiro/a, xerente,
axente de bolsa, delegado/a sindical
n Unha ... sempre ten que estar pendente dos
movementos do mercado.
n Foi elixido ... Ninguén mellor que el para le-
var as finanzas da asociación!
n Contratou unha nova ... para dirixir a empre-
sa familiar.
n Ten moita experiencia como ... dirixiu varias
empresas navais.
n O persoal da empresa reuniuse co ... a fin de
se informar sobre os seus dereitos.
11. Resolve esta cruzada sobre profesións vincula-
das á agricultura, á pesca e á gandaría.
1. Muller que se dedica ao cultivo da vide.
2. Home que traballa a xornal; braceiro.
3. Muller que se dedica á produción de mel; meleira.
4. Muller que vende peixe.
5. Persoa que vive do traballo no campo.
6. Seitureiro/a, ceifeiro/a.
7. Home que traballa nunha batea.
8. Home que recolle o froito das vides.

Transportes Servizos 2 3
X

4
I
5 6

8. Coa axuda da internet, investiga o significado

de antropo-, cart(o)-, -grafo/a, etn(o)- e topo- e G
explica en que consisten estas profesións rela- 7
B T
cionadas coa ciencia. 8
V

/a etnógr
p ólogo afo/a
antro

cartóg topógrafo/a
rafo/a

157
8 Gramática
Verbo (I): tempo, modo, número e persoa
verbais; formas infinitas do verbo
1. Verbo
O verbo é unha categoría gramatical variábel que expresa accións, estados
ou procesos situados nun tempo, nun modo, nun número e nunha persoa
concretos.

verbo
andar
segunda
persoa número
singular
É moi habitual respon-
der a unha pregunta andas
co mesmo verbo con
que se preguntou, en modo
vez de con si/non.
tempo indicativo
—Queres un vaso de presente
auga? Andas: 2.ª persoa do singular do presente do
—Quero. indicativo do verbo andar (1.ª conxugación).

A nivel sintáctico, o verbo constitúe o núcleo da frase verbal en función de predi-

cado e concorda en número e persoa co suxeito.

1.1. Estrutura morfolóxica do verbo

Do punto de vista morfolóxico, o verbo presenta a seguinte estrutura:
n Un morfema radical, tamén denominado lexema ou raíz, que porta o signifi-
cado do verbo e que resulta de restar a terminación -ar, -er ou -ir ao infinitivo.
n Tres morfemas flexivos ou desinencias:
· Vogal temática, que expresa a conxugación (1.ª, 2.ª ou 3.ª).
· Morfema de modo e tempo.
· Morfema de número e persoa.

amabamos
am - a - ba - mos
Vogal Morfema de Morfema de
Morfema radical temática modo e tempo número e persoa
n Significado: ‘sentir amor por n Conxugación: 1.ª n Modo: indicativo n Número: plural
alguén’ n Tempo: copretérito n Persoa: 3.ª

Morfema radical Morfemas afixos flexivos

158

2. Tempo e modo verbais
O verbo, a través do morfema de modo e tempo, in-
fórmanos de cando se realiza a acción verbal e de se
a acción é real, posíbel ou imperativa.
O tempo indica o momento en que transcorre a ac-
ción, que se pode situar no presente (momento en
que se fala), no pasado ou pretérito (momento ante-
rior) ou no futuro (momento posterior).
Gramática
8
n Modo subxuntivo, que presenta unha acción non
real, posíbel, desexábel ou dubidosa.
Se fixesen as cousas como se debe, non se laiarían
agora.
Deus o teña na gloria.
n Modo imperativo, que expresa unha orde, unha
petición, un consello ou un convite afirmativos.
Ven aquí inmediatamente!
O imperativo negativo constrúese co presente
de subxuntivo precedido do adverbio non.
Non veñas aquí inmediatamente se non podes.

Fun unha eiruga. 3. Número e persoa verbais

Nas formas verbais (agás nas infinitas) as nocións
de número (singular ou plural) e persoa (primeira,
segunda e terceira) indícanse mediante morfemas
flexivos.
OVO
Son unha singular parto (eu)
crisálida. 1.ª persoa
plural partimos (nós)
singular partes (ti)
2.ª persoa
plural partides (vós)
singular parte (el/ela)
3.ª persoa
Serei unha bolboreta. plural parten (eles/elas)

Modo verbal Tempo verbal Forma verbal 4. Formas infinitas do verbo

Presente amo As formas infinitas do verbo, que se caracterizan
Copretérito amaba por non expresar modo nin tempo senón substancia
Pretérito amei ou aspecto, son:
Indicativo
Antepretérito amara
n Infinitivo non persoal, que non presenta flexión
Futuro amarei
de número nin de persoa: amar, bater, partir.
Pospretérito amaría
Presente ame n Infinitivo persoal, que posúe morfema de nú-
Subxuntivo Pretérito amase mero e persoa: amar, amares, amar, amarmos, amar-
Futuro amar des, amaren; bater/bateres/bater/batermos/baterdes/
Imperativo Presente ama (ti) bateren; partir/partires/partir/partirmos/partiren.
n Xerundio, que carece de flexión: amando, baten-
Pola súa banda, o modo mostra a actitude do/da
do, partindo. Con todo, na lingua culta rexístrase
emisor/a perante a acción expresada polo verbo. Po-
unha forma con morfema de número e persoa:
demos distinguir tres modos:
amándomos, baténdomos, partíndomos.
n Modo indicativo, que sinala unha acción real que n Participio, que se mantén invariábel nas perífra-
aconteceu, que está a acontecer ou que acontecerá.
ses verbais (amado/batido/partido) e que flexiona
Onte escordei un pé.  Hoxe estou algo triste. en xénero e número na voz pasiva (amado/a/os/as;
Mañá chegarei ao Cebreiro. batido/a/os/as; partido/a/os/as).

159
8 Gramática
Actividades

1. Procura as formas verbais existentes neste tex-
to e completa o cadro.
Había unha vez un rei e unha raíña que que-
rían ter un fillo; mais non o daban feito. Xa
levaban sete anos neste empeño e non é que
cansasen de traballar, mais comezaban a
desesperar de que a natureza puidese obrar
ela soa.
Un día pola mañá a raíña díxolle ao rei o se-
guinte:
—Esposo meu, paréceme que a natureza
non nos quere axudar, e iso que nós non lle
fixemos mal ningún nin a contrariamos en
nada.
E entón o rei respondeulle:
—Esposa miña, eu xa fago canto podo e ti
tamén. Por máis que lle dou voltas ao maxín
non sei de que outra maneira poderemos pro-
piciar a natureza.
—Esposo meu –repuxo a raíña–, o mundo está
cheo de mundos e de repúblicas. Entre estas
últimas hai unha onde ás veces os médicos
fan milagres, cobrando bastante diñeiro.
—Esposa miña, polos cartos non habería pro-
blema –dixo o rei–. Mais ti cres que iso dará
resultado?
Darío Xohán Cabana: As viaxes do prínci-
pe azul.
4. Corrixe os erros de concordancia que houber.
n A maior parte das persoas atravesan a rúa
co semáforo en vermello.
n Non aconteceu nada en toda a tarde e agora
chégannos unha gran cantidade de noti-
cias!
n A festa organízaa unha asociación local,
mais este ano recadaron pouco diñeiro.
n Ese home e a súa filla viviu moitos anos en
Suíza.
5. Responde a estas preguntas empregando un
verbo.
n Trouxéchesme o que che encarguei?
n Hoxe vas saír de festa?
n Pois... se non estou errado, son 13 €, non é?
n Tes que estudar para mañá?
6. Tenta situar os tempos verbais do cadro nesta
liña do tempo.
presente do indicativo, copretérito, pretérito,
antepretérito, futuro do indicativo
Pasado Presente Futuro

Forma verbal Persoa Número

7. Sinala o modo (indicativo, subxuntivo e im-

Tempo Modo Infinitivo perativo) e o tipo de acción (real, futura,
petición...) das formas verbais nestes enun-
ciados.
2. Preenche a tabela cos morfemas que faltaren. n Se me tocase a lotaría faría unha viaxe por
todo o mundo... Oxalá me toque!
Forma verbal MR VT MMT MNP n Dáme todo o que teñas! Ou non aprecias a
estaban -n túa vida?
viaxo ø n Hoxe estou algo triste, mais mañá será outro
imprimiron i día.
cocesen coc-
8. Escribe unha orde afirmativa e outra negativa
3. Descompón morfoloxicamente as seguintes con cada un destes verbos.
formas verbais. Se tiveres dúbidas, podes con- vir w dicir w xogar w aplaudir w comer
sultar o Apéndice Gramatical.
9. Indica o infinitivo, o xerundio e o participio
traballei sintades esquecesen destes verbos.
desesperaras chamares escribía fixo w puña w proveu w pagamos
recibirá sospeitaban dedicamos sobrevir w coubesen w moïamos
recorrerías quixermos bebo posuín w fritían

160
 Expresión oral
8
Expresar coincidencia les
sió ns úti
e indiferenza Expre Com o o sabe s?
Is o é Xa (o) pode s im
smo axinar
Dividide a aula en grupos de catro. En cada grupo, Is o me Dá(me) / É(me)
igual
o/a personaxe 1 dará o seu punto de vista sobre Is o, is o Tanto (me) te n
eu
un dos temas que se relacionan a seguir; os/as Is o dig o efecto
a m e nte / En Com o queiras
personaxes 2 e 3 expresarán a súa coincidencia Efectiv ente Non (me) import
coa perspectiva achegada polo/a personaxe 1 e cto / Exactam a
Ex a
o/a personaxe 4 manifestará indiferenza.

u A venda de automóviles que alcanzan unha velocidade u A utilización de redes sociais por parte de persoas meno-
superior á permitida pola lei. res de idade.

u O control do sexismo nas letras de músicas como o u A existencia obrigatoria de tarefas escolares para facer na
reggaeton. casa.

161
8 Ortografía
Puntuación (III): trazo curto, medio e longo;
parénteses e aspas
O trazo curto (-) úsase para ligar palabras compostas ou derivadas
co prefixo ex-.
O trazo medio (–) emprégase para inserir os comentarios da voz
narrativa ou para introducir un inciso.
O trazo longo (—) introduce as intervencións dos/das personaxes
nun diálogo.
As parénteses ( ) poden utilizarse para marcar as didascalias nos
textos teatrais, para indicar o lugar e a data de nacemento dunha
persoa, para colocar un inciso etc.
As aspas (“ ”) serven para reproducir literalmente as palabras
dunha persoa, para destacar un vocábulo, para indicar que unha
expresión ten un significado diferente ao habitual ou para sinalar o
título de artigos, capítulos, poemas etc.

Actividades

1. Introduce, cando for preciso, o trazo curto, medio ou longo.

n Asistimos a unha reunión de exalumnos do instituto e abordamos temas sociolaborais.
n Ola dixo a azafata. Benvindos a bordo do avión Boing 724.
n Imos acotío a un café teatro onde representan poemas galegoportugueses.
n Non quero ir á casa da avoa no domingo! gritou Uxío.
n Charles Baudelaire o poeta de maior impacto no simbolismo francés publicou As flores do mal en
1856.

2. Emprega as aspas para delimitar palabras ou enunciados.

n Agora vou lervos o poema Regreso, de Darío Xohán Cabana.
n Diego leva roto xa dez vasos; como ves, é moi hábil...
n No futuro todo o mundo será famoso durante quince segundos, como diría Andy Warhol.
n Que significa ápice?
n A esa cantante chámanlle Sés.

3. Constrúe enunciados en que se integren as dúas cláusulas intercalando un inciso delimitado por tra-
zos medios.
n Todos os días vou dar un paseo pola praia.
n Desde que cheguei a esta cidade.
..................................................................................................................................................
n Díxenlle o que pensaba sobre a súa separación.
n Fun moi sincera.
..................................................................................................................................................
n Hai moitos anos que non vexo a Miguel.
n Se non lembro mal.
..................................................................................................................................................

162
 Ortografía
8

4. Escribe parénteses cando for necesario.

n Castelao Rianxo, 1886 é o autor de Cousas.
n Aquilo que ves alí fíxate que brilla como unha estrela é un avión.
n Propomos adoptar novas medidas estas non deron resultado o próximo mes.
n O instituto de meteoroloxía prevé chuvias levamos meses de seca que serán máis intensas na
zona ourensá.

5. Xustifica o uso das aspas, das parénteses e dos trazos nestes enunciados.
n —Sóltame –dixo. Porén, Armando agarrouna e deulle un bico. Era o seu “primeiro bico”.
n Como di o refrán: “De tal niño, tal paxariño”.
n —Bo día, Paulo –saudou dona Florinda–. Como te encontras hoxe? Tráioche foie-gras.
n Lupe Gómez (Compostela, 1976) é a autora de Non son de aquí.
n O cuscús –feito con sémola de trigo– é un prato tradicional bérber.

6. Coloca trazos, aspas, puntos, vírgulas, dous puntos, interrogacións e exclamacións nos seguintes
textos.
O seu acordar si que pareceu cousa de meigas pois por incríbel
que pareza escoitaron con total claridade o canto dun galo no
habitáculo
Que é isto dixo Barbicane abrindo os ollos con desconfianza
Non é nada son eu respondeu con retranca Michel Ardan é unha
tradición francesa cando esperto sempre digo quiquiriquí
Os dous americanos fitaron para o seu compañeiro con cara
de alucine mais o outro fixo coma quen que aquilo que aca-
baba de dicir era algo totalmente normal despois dun bo al-
morzo Barbicane retomou as súas observacións e cálculos
aparentemente non había nada que o preocupase
Teño medo de que non cheguemos ao noso destino a nosa
velocidade de partida estivo por debaixo das nosas estima-
cións
Mais deseguida estaremos na metade do camiño, non si estrañouse Nicholl
En efecto mais arriscamos non chegarmos ao punto neutro a partir do cal deixaremos a atracción
terrestre para ser atraídos polo astro lunar
Jules Verne: Viaxe á lúa.

Meu avó dixo

Ide mirar
se o mar sobe ou baixa
Contestáronlle
Vai en refluxo
Meu avó dixo
É hora de irse
A ciencia hoxe en día explica
dun xeito positivo
a influencia das mareas
no corazón dos homes
aínda así o adeus é un estraño suceso

Eva Veiga: Paisaxes do baleiro.

7. Ditado. Texto: Moko. Autora: Cristina Sáez Cazallas.

163
8 Literatura
Subxéneros dramáticos: comedia e traxedia
O xénero dramático, que nace na antiga Grecia e chega até os nosos días, ten como
subxéneros principais a comedia e a traxedia, que poden escribirse tanto en prosa como
en verso. Na comedia busca provocar o riso no público mediante o tratamento de temas
cotiáns e irrelevantes e a posta en escena de situacións ridículas, vergoñentas etc.; a
traxedia, pola súa parte, ten como obxectivo producir a catarse do público a través da
representación de grandes conflitos.

Características da comedia Características da traxedia

n Aborda temas cotiáns e intranscendentes.
n O seu fin último é provocar o riso do público.
n Os/as personaxes son persoas correntes que ac-
túan de modo libre.
n Ten sempre final feliz e, en moitas ocasións, sor-
prendente.
Chapeu torto. Buscamos a raíña.
Zapatóns. Vostede dixo que estaba aquí, diante de
nós.
Culleriña. Parécelle de boa educación mofarse de
nós desa maneira?
Otilia. Mais quen se está a mofar de quen? Ma-
delucados!
Zapatóns. Desculpe, mais dise “maleducados”,
non “madelucados”.
Otilia. Ah! Insolvente!
Zapatóns. Creo que quixo dicir “insolente”, non?
Descoide, non me vou enfadar. Estou habitua-
do a que mo chamen.
Otilia. A raíña aquí son eu! Son eu a que di como
se din as cousas!
Pelo Teso asómbrase como mimo que é.
Chapeu torto. A raíña? Vostede?
Zapatóns. Tarteiras! Ninguén o diría.
Culleriña. Non ten coroa!
Otilia. Si, si que teño. O que pasa é que a esquecín
na tenda pola mañá, cando fun facer a compra.
(Lembra algo) Ah! (Otilia descolga o teléfono. Aos
da Compañía) Impórtalles agardar un momen-
to? É unha conserva telefónica privada.
Zapatóns. Ha, ha, ha! Dixo “conserva telefónica”!
Culleriña. (Decepcionada) Eu pensaba que as raí-
ñas tiñan vestidos de cores, xoias, palacios
suntuosos…
Otilia. (Deixando de ollarse no espelliño) Si, xa.
E un chofer para a bicicleta, non si?
n Trata temas graves e leva á escena situacións de tensión e de
conflito.
n Ten como fin último levar os/as espectadores/as á catarse,
isto e, conseguir que identifiquen a emoción que se está a
representar e que isto os/as conduza á purificación dos seus
propios sentimentos.
n Os/as personaxes son heroes cuxo comportamento está de-
terminado polo destino ou por unha divindade.
n Presenta sempre un final tráxico.
Romeo
Búrlase das cicatrices quen nunca recibiu feridas.
Silencio. Que luz alumea nesa fiestra?
É o nacente, e Xulieta o sol.
Xurde, sol radiante, e mata a envexosa lúa
que está murcha e pálida de dor
porque ti, a súa doncela, es máis fermosa.
Xulieta
Ai de min!
Romeo
Falou. Volta a falar anxo radiante,
porque aí no alto es a gloria desta noite,
como o alado mensaxeiro do ceo
ante os ollos abraiados dos mortais
que alzan a ollada cando cabalga
sobre as vagarosas nubes
e cruza o seo do ar.
Xulieta
Oh, Romeo, Romeo. Por que es Romeo?
Nega a teu pai e rexeita o teu nome.
Ou xúrame amor
e deixarei de ser unha Capuleto.
Romeo
Á parte
Continúo escoitando ou debo falar?
Xulieta
Só o teu amor é o meu inimigo.
Ti es ti, aínda que sexas un Montesco.
Que é un Montesco? Non é man, nin pé,
nin brazo, nin cara, nin parte ningunha
do corpo. Muda o nome!
Que é un nome? O que chamamos rosa,
con outro nome tería o mesmo recendo.

164
 Literatura
8
Culleriña. Pois si. Se Romeo non se chamase Romeo,
Otilia. Eu son unha raíña que traballa moito, non conservaría a súa mesma perfección
desas que trocan de vestido cada vez que saen sen ese título. Romeo, rexeita ese nome
á rúa. Por non ter, non teño nin xoias nin tempo que non forma parte de ti
para ir de vacacións, e nunca organizo festas. e en troca tómame a min.
Paso o tempo escribindo cartas importantes, Romeo
pegando os selos coa lingua, respondendo ao
Cóllote pola palabra.
teléfono cando me chama alguén, resolvendo os
problemas de todo aquel que se vén queixar… Chámame “amor” e ficarei bautizado:
xa non serei Romeo.
Teresa González Costa William Shakespeare

Nos seus inicios a comedia ocupábase de pór de manifesto, cunha finalidade didáctica, vicios e defectos co-
múns a unha sociedade ou a un tipo de individuo a través do ridículo e da parodia.
Consoante a súa temática, distinguimos entre comedia antiga, commedia dell’arte, comedia de capa e de espada,
comedia de costumes, comedia de enredo, comedia de salón, comedia de situación, comedia satírica etc.
Pola súa banda, a traxedia é un subxénero vinculado nomeadamente á literatura clásica, pois na actualidade
cultívanse máis a traxicomedia e o drama. A traxicomedia nace da mestura entre a comedia e a traxedia e
partilla trazos de ambas; no entanto, o drama recolle moitas das características da traxedia, mais presenta
personaxes que son vítimas das súas decisións e non están condicionados/as polo destino.
Na literatura universal o máximo representante da comedia é o francés Molière e da traxe- A comedia é un subxé-
dia autores clásicos como Sófocles e Eurípides ou como o inglés William Shakespeare. nero que ten traspa-
sado as fronteiras do
Nomes como Manuel Núñez Singala e Teresa González Costa por un lado e Álvaro teatro. Na televisión,
por exemplo, emítense
Cunqueiro e Manuel Lourenzo por outro destacan, respectivamente, como escritores/ telecomedias e come-
as de comedia e traxedia na literatura galega. dias de situación.

Actividades

1. Analiza se os textos anteriores presentan características propias dalgún subxénero dramático.

Pingueira Romeo
e tarteiras e Xulieta
Cal dos dous fragmentos aborda un tema serio?
Que texto ten como intención provocar o riso do público?
En que obra se percibe que os/as personaxes están condicionados/as
por factores alleos a eles/elas mesmos/as?
En cal dos dous textos os/as personaxes actúan con liberdade?
Que texto se centra na posta en escena dun sentimento?
En que peza se xoga co equívoco?

2. Clasifica os seguintes títulos segundo se trate de comedias ou de traxedias.

O enfermo imaxinario - Macbeth - Antígona - O incerto señor don Hamlet - Medea - Pluto - Comedia bífida -
Edipo Rei - Valentino Rufini e Âkil Pillabán de viaxe a Milán (e van sen un can)

Comedias
Traxedias

3. En pares, escribide un final para os fragmentos de Pingueiras e tarteiras e Romeo e Xulieta.

4. Escribe unha comedia ou unha traxedia breve a partir dun dos temas relacionados a seguir.
unha competición de natación, un exame, unha ruptura amorosa, a perda dun animal de compañía

165
8 Lingua e sociedade
Normalización lingüística

As tres linguas de Burela

O instituto Perdouro de Burela impulsa un modelo único de planificación lingüística
no municipio. Acaban de recoller a experiencia nun documental
Daniel Salgado, El País das 1.500 comunidades de veciños/as tres anos seguidos, un premio de In-
usaban o idioma, un uso anecdótico nas novación Lingüística convocado pola
Só as cidades de Santiago e Ferrol esquelas...", enumera Penabade. Rever- Consellería de Educación e a Secretaría
contan en Galiza con plans de normali- ter un imaxinario que xerarquizaba as Xeral de Política Lingüística. "Lexi-
zación lingüística. Desde o 24 de abril linguas converteuse, así, no obxectivo timaron o noso traballo e o Concello
de 2008, os/as 12.500 habitantes de principal do Proxecto de Innovación. E quixo coñecelo", di, "e convertelo en
Burela, na Mariña lucense, tamén or- con ese fin comezaron a buscar. "Puxe- plan de normalización". Desde o Insti-
denaron as súas estratexias colectivas a mos como modelos aquelas persoas que tuto de Ensino Secundario Perdouro só
respecto dos idiomas, mais a través dun destacaban no uso escrito do galego", estabeleceron unha condición, despois
Proxecto de Planificación Lingüística. explica, "e enviamos os/as mozos/as de se reuniren con os tres partidos (PS-
"O matiz é importante", a procuraren documen- deG, BNG e PP): que se aprobase por
explica o profesor do Aínda que tos privados escritos en unanimidade. Conseguírono.
instituto Perdouro Ber- o 86 % da galego: escrituras, docu- O Modelo de Planificación Lingüísti-
nardo Penabade, "porque mocidade fala mentos de compravenda, ca baséase en que a poboación alcance
inclúe un plan de nor- lembranzas de casamen- un uso fluído de tres linguas, o galego,
malización, mais ten galego, a lingua to, testamentos...". o español "e unha terceira lingua in-
como obxectivo alcanzar de prestixio é o Pouco a pouco, co- ternacional". E non se trata, remarca
competencia en tres idio- español mezaron a emerxer as Bernardo Penabade, "dun plan de nor-
mas". A iniciativa xurdiu sorpresas. Bernardo Pe- malización do galego, iso vai dentro do
no centro educativo, foi aprobada en nabade, que presidiu a Associaçom modelo". A experiencia parece funcio-
pleno municipal por unanimidade e Galega da Língua (AGAL), asegura nar. E, para exportala –"teño absoluta
agora explícase nun documental de 66 que moitos tópicos sociolingüísticos certeza de que funcionaría en cidades,
minutos, Modelo Burela, dirixido por instalados desde hai décadas caeron. canto maiores mellor"–, a imaxe en
Matías Nicieza. "A primeira lembranza de primeira co- movemento.
"O noso gran reto", sinala Penabade, muñón escrita en galego de Burela data Convidados/as a conferenciar nunhas
"reside en solucionar a diglosia brutal da de 1974", apunta. Porén, o curioso dese xornadas de dinamización lingüística e,
xuventude". Cun mapa sociolingüístico afiche confesional era o lugar onde se ante a imposibilidade de reducir a papel
en que o galego aparece nunha inme- encontrou: o cuartel da Garda Civil. Ao a vivencia, decidíronse por un documen-
llorábel situación –o 86 % da mocidade proceso de localización tal. 52 entrevistas coas
burelense fala en galego–, o promotor de todo o patrimonio do- persoas protagonistas
do Modelo Burela, o departamento de cumental, "en si mesmo Encontraron da recolla documental
Lingua e Literatura Galega do Perdouro, un tesouro", engadiron unha lembranza do alumnado do Perdo-
constatou que, entre a rapazada da vila, entrevistas e fotogra- de comuñón de uro, ensambladas polo
había unha lingua de prestixio. E era o fías cos/coas autores/as: 1974 en galego director Matías Nicieza,
español. "Decidimos transformar o con- "Eses testemuños son im- conforman Modelo Bu-
torno lingüístico da xente nova e mudar pagábeis". no cuartel rela. "Ademais de facer
a súa valoración do galego". Facíanse, "Descubrimos unha so- dispoñíbel para todo o
entón, trinta anos da entrada no ensino ciedade plural en que os/as usuarios/ mundo ese patrimonio documental,
da lingua de Galiza. as do galego non responden ao tópico colocamos o problema na axenda muni-
"Na campaña conmemorativa fixemos de persoa militante da lingua", afirma cipal", indica Penabade. E no cemiterio
ver que só dúas lápidas do cemiterio Penabade, "e derrubáronse ideas pre- de Burela, as lápidas en galego multi-
estaban escritas en galego, que só oito concebidas". O seu proxecto valeulles, plicáronse por sete.

u Despois de teres lido este texto sobre o Modelo Burela, como valoras o contributo deste proxecto
á normalización lingüística no ámbito educativo? Consideras que trascendeu este ámbito?
Coñeces outras iniciativas normalizadoras levadas a cabo no teu contorno?
166
 Rc
Reforzo de competencias
Ofiúco
Se naciches entre o 30 de novembro e o 17 de decembro desde sempre pensas que es un saxitario, mais
interésache continuar a ler porque é posíbel que teñas unha idea de ti e do que vai ser a túa vida un chisco
desfasada. Cando menos, iso pensan os que aseguran predicir o comportamento e o futuro das persoas polo
seu signo zodiacal, pois parece ser que aos doce tradicionais habería que engadirlles un novo, chamado
Ofiúco.
O nome dos signos do zodíaco coincide co das constelacións que os representan. A de Ofiúco bautizouse en
honor do personaxe homónimo da mitoloxía grega, o fillo de Apolo cunha muller mortal, coñecido por ter a
capacidade de curar as doenzas máis terríbeis –conseguindo incluso devolver os mortos á vida–. Ao cabo,
este poder foi tamén a causa de que os deuses acabasen con Ofiúco, se ben que lle reservaron en homenaxe
un lugar no ceo, onde aparecería sostendo unha serpe –símbolo da vida que se renova, na antigüidade–, que
pasou a ser o animal emblema da Medicina.
Precisamente do nome do réptil procede o apelativo
do personaxe mitolóxico, pois óphis, –eos era a palabra
grega para chamarlle á serpe, e esta voz acabou
gramaticalizándose como prefixo (ofi– / ofio–) para entrar
na formación de palabras sempre con este significado.
Á marxe das fantasías da astroloxía, en astronomía, o
zodíaco (a través do latín zodiacus e este do grego, onde
contiña o significado de ‘roda de animais’) é unha banda
circular da bóveda celeste dentro da cal se moven o Sol,
a Lúa e os planetas. Desde a antigüidade, dividiuse en
doce segmentos –como os doce meses que ten o ano–
representados, cada un deles, por unha constelación.
Partindo desta estrutura celestial baseada na observación, os astrólogos deron en compor un exitoso
invento, definindo os doce signos zodiacais e asegurando que podían adiviñar o horóscopo de cada persoa
segundo a posición dos astros o día do seu nacemento. Porén, este modelo está cheo de inconsistencias,
tantas que mesmo en varios momentos do ano o mes zodiacal non coincide co período en que a constelación
destacada ocupa o ceo ao paso do Sol. Nos anos 30 do século pasado, a Unión Astronómica Internacional
fixou a posición da constelación de Ofiúco (coñecida como “O cazador de serpes”) e, desde 2011, unha
das correntes adiviñatorias inclúea como novo signo, botando a perder de novo as contas astrolóxicas
anteriores.
www.portaldaspalabras.gal LMASC

1. Propón un título alternativo para este texto. LA

2. Busca no dicionario o significado destes vocábulos e expresións. LA
chisco w homónimo w homenaxe w emblema w bóveda celeste w inconsistencias
3. Que diferenzas existen entre a astroloxía e a astronomía? LMA
4. Elabora unha listaxe de métodos para predicir do futuro en diferentes culturas. LASC
5. En pares, realizade un emblema que represente a vosa aula e, co resto dos/das compañeiros/as, decidide
cal é o mellor de todos. LDAC
6. En pequenos grupos, buscade na mitoloxía grega doce figuras e, a partir delas, creade unha infografía
co voso propio zodíaco. LDASC
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.
167
Aa
Autoavaliación de contidos
1. A que subxénero dramático pertence o texto “Catulo e Caleno”?
traxicomedia traxedia comedia

2. As entradas das enciclopedias virtuais…

non poden ser actualizadas aparecen numeradas inclúen hipervínculos no
por calquera persoa. e indexadas. corpo do artigo.

3. En cales destes enunciados subxace unha estrutura obrigativo-instrucional?

O perímetro é unha liña que delimita Deixe a súa mensaxe após Na exposición oral tes que
o contorno dunha superficie plana. ouvir o sinal. falar alto e claro.

4. Identifica que series recollen tres nomes de oficios e/ou profesións.

ebanista, chacineiro/a, redeiro/a, falabateiro/a, xuíz acibecheiro/a, avogado/a,
canteiro/a xastre

5. Que tipo de morfema flexivo é -ra- na forma verbal cantara?

vogal temática morfema de número e persoa morfema de modo e tempo

6. Que trazo se emprega para inserir un comentario da voz narrativa?

Curto Medio Longo

7. O fin último da traxedia é…

provocar o riso do público. crear un conflito no público. conseguir a catarse
do público.

8. O Modelo Burela é…
un conxunto de regras unha iniciativa un proxecto
lingüísticas. normalizadora. normativizador.

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
redixir unha entrada para unha enciclopedia dixital?
recoñecer unha estrutura obrigativo-instrucional en textos diversos?
citar nomes de oficios e profesións relacionados co noso contorno?
segmentar os morfemas que constitúen unha forma verbal?
identificar as formas infinitas do verbo?
expresar coincidencia e indiferenza?
utilizar correctamente todos os sinais de puntuación?
explicar o concepto de normalización?
usar os recursos fornecidos por unha biblioteca virtual?
distinguir as características da comedia e da traxedia?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

168
 9
Unidade

Contidos
Lectura. "A bela adormecida na devesa"
Expresión escrita. Receita
Lingua e texto. Estrutura dialogada e monologada
Léxico. Saúde / Hiponimia, hiperonimia e cohiponimia
Gramática. Verbo (II): verbos regulares e semirregulares
Expresión oral. Pór exemplos
Ortografía. Uso de b e v
Literatura. Subxéneros didácticos: ensaio
Técnicas de traballo. Póster multimedia
9 Lectura
A bela adormecida na devesa
Era media noite. Ela, desacougada, non consegue durmir. Érguese e asó-
mase á fiestra como á varanda dun navío sobre o mar tenebroso, aínda
que non ve as ondas do mar senón as que forma o vento sobre a frondosa
devesa que rodea a súa casa. Nota a súa atracción e déixase levar por elas.
5 Apenas protexida polo chal da nai encóntrase na devesa escura. As follas
amarelentas, pardas, vermellas renxen baixo os seus pés.
As nubes galgaban sobre o vento cargadas de presaxios. Notouse observa-
da. Sentiu uns ollos espetados nas súas costas. Eran os do moucho enriba
dun penedo. Non che teño medo, moucho; moucho non che teño medo,
10 repetía apurando o paso. Quen lle mandaría abandonar a casa, miña casi-
ña, meu lar!, nesa noite aterradora? Pareceulle sentir un ouveo que viña do
cume do monte. Comesta dos lobos, comesta se veu.
A autora
María Xosé Queizán
O manto negro das nubes volta a ocultar a lúa. Negra sombra que me asom-
(Vigo, 1939). Catedrática bra. En todo estás e ti es todo. Para min e en min mesmo moras. Talvez é a
de Lingua Galega e Lite- 15 negra sombra quen lle marca a ruta, quen lle dá alento para continuar.
ratura, iniciouse no mun-
do das letras na adoles-
Enxerga unhas ruínas pedregosas entre toxos e silveiras. Unha luz leve
cencia, colaborando co como fogo fatuo esvara por unha mísera xanela. Na espesura encontra
xornal El Pueblo Gallego. unha porta estragada polo tempo e ao puxar nela renxe cos laios dunha
Como narradora, a súa vella entumecida. Un veo noxento cóbrelle o rostro e coida que a están
primeira novela foi A ore- 20 asfixiando. Afoga. Instintivamente leva a man á cara e retira unha tea de
lla no buraco (1965), coa araña espesa e pegañenta que penduraba da porta e lle impedía respirar.
cal se inseriu na Nova Na-
rrativa Galega.
Observa o espazo. Unha poeira vetusta tapizaba os escasos mobles. No
extremo percibe un leito cuberto cun dosel de blonda, que outrora debeu
Os seus traballos como
ensaísta céntranse no ser branco mais agora era da cor da cinsa. De alí xurdía a luz que a fixera
feminismo, desde a aná- 25 entrar naquel lugar.
lise crítica da obra lite-
Achegouse contendo a respiración, atraída por unha forza máis forte que
raria de autoras como
Mary Wollstonecraft á o medo. Sobre o leito xacía unha belísima doncela adobiada coas mellores
investigación da historia galas. A dormente tiña aínda un medio sorriso nos labres como se antes de
das mulleres galegas e á adormecer pensase na felicidade.
reivindicación dos seus
dereitos. 30 A visitante contempla extasiada a perfección e o encanto da muller que
repousa no leito. Non pode reprimir o impulso de coller entre as súas a
Foi fundadora da revista
de análise e crítica femi- man delicada. Nese momento a luz invade o recinto como un lóstrego e o
nista Festa da Palabra Si- sorriso retido na boca da dormente énchelle de ledicia a cara. Abre os ollos,
lenciada (1983). penetrantes e lúcidos, e fala.
35 —Ben chegada! Canto me tardas, amiga! Levo tres séculos agardando esta
visita. Señor fermosa e de bo corazón, quen sodes?
—Son Rosalía de Castro –responde a rapaza aínda sorprendida. E vós quen
sodes? –pregunta timidamente.
—Eu son a Lingua Galega –responde fachendosa–. Por min compuxeron
40 harmoniosas cantigas os mellores trobadores, as máis fermosas que nin-
gunha outra lingua inspirara. Os meus cadenciosos sons entusiasmaron a
reis como o de Castela e o de Portugal, a almirantes, a cóengos..., mais con-
feso que as que máis me gustaban eran as cantigas que facían os humildes
xograres co seu encanto popular.

170

45 —Quen me dera ler eses poemas! –exclamou Ro-
salía.
—Neles declaraban o seu amor, a coita por non
ver os ollos da amada, a dor do desamor. As on-
das do mar, os ríos, as fontes desta vizosa terra...,
50 toda a beleza cabía nos meus sons. Eu, a Lingua
Galega, nacín para ser cantada.
—Quen te silenciou? Por que?
—O poder do ferro e da ignorancia calou a miña
voz e condenáronme a moitos anos de silencio
55 –cos ollos enchidos de bágoas colle a man de Ro-
salía–. Leda sería se ti me cantas, amiga belida.
—Eu? –di Rosalía, estrañada.
—Has de cantar / meniña gaiteira / has de can-
tar / que morro de pena. / Co son da gaitiña / co
60 son da pandeira / pídoche que cantes / rapaza
morena.
—Non sei se saberei, a miña graza non é moita...
—Saberás. Ti devolverás o orgullo á miña voz si-
lenciada. Mais non quero enganarte, o teu labor
65 ten moitos riscos; máis aínda sendo muller. Serás
pioneira neste oficio e será difícil que che deixen
partillar os honores masculinos, que respecten
unha voz audaz e feminina. Fuches valente para
chegar aquí e has selo aínda máis para desafiar
70 un bosque de prexuízos.
Lectura
9
—Non sei se poderei. A miña nai dime que son
rebelde, mais quizais non teña forza abonda para
tal responsabilidade –reflexiona Rosalía.
—Terás, querida.
A dama despide a Rosalía cando xa se presente o 75
albor. Escampara e as estrelas enchían o ceo. Rosa-
lía inicia o regreso á casa como unha persoa distin-
ta. Atrás ficaba a moza desorientada que non dur-
mía, que tiña unha arela descoñecida. Agora tiña
un labor: facer versos en lingua galega e celebrar 80
a fermosura do país. Vai clareando. Lentamente
desaparecen as estrelas. Unha delas despréndese e
pónselle na fronte. Ai da que leva na fronte unha
estrela! Ai da que leva no bico un cantar!
Mentres camiña decidida, os versos manan da 85
súa boca:
Cantarte hei Galicia / na lingua galega / consolo
dos males / alivio das penas. / Que así mo pedi-
ron / na beira do río / que corre entre as herbas /
do campo florido. / Que así mo pediron / que así 90
mo mandaron / que cante e que cante / na lingua
que eu falo.
Queizán, María Xosé (2006): Contos de colonias
escolares, belas adormecidas, atentados e tiburóns
(Santiago de Compostela: Xunta de Galicia).
171
9 Lectura
Actividades

1. Procura no texto os termos que se corresponden coas seguintes definicións.

n Terreo extenso, normalmente valado ou cercado, poboado de árbores non moi mestas.
n Saltaban ou avanzaban con forza sobre algo.
n Moi vella ou antiga.
n Cuberta ornamental que se coloca a modo de teito sobre un leito.
n Persoa que dá os primeiros pasos nunha actividade.
n Primeira luz do día.

2. Ordena as sílabas presentes nos globos para compores dous sinónimos para cada un destes
vocábulos.
enxerga (l. 16) w noxento (l. 19) w vizosa (l. 49) w escampara (l. 76) w arela (l. 79)

n pa r
pug na aa goi
n au pro fér va de z mi ro a
sa ca a
l bun re a ra
de f
án
e a ti til du
di b is v i do te s lam

3. Divide a lectura en partes e xustifica a súa estrutura.

4. Resume o argumento do texto nun máximo de seis liñas.

5. Organiza estes acontecementos consonte a estrutura interna da historia.

n O ceo está escuro e parece que está a piques de chover.
n Prodúcese a presentación entre as dúas mulleres.
n Dentro da casa Rosalía descobre unha muller durminte.
n Rosalía de Castro regresa a casa cunha misión.
n A protagonista séntese desacougada e ten que saír da casa no medio da noite.
n A bela adormecida manifesta a súa preocupación sobre o seu estado.
n A protagonista chega a unha casa en estado ruinoso.

6. Revisa a adxectivación referida aos espazos (interno e externo) nos cales se desenvolve este relato e
realiza unha breve descrición de cada un deles.

7. Que mudanza se produce na personaxe de Rosalía entre o inicio da historia e o desenlace? A que se
debe?

8. En pares, relacionade as palabras da bela adormecida coa historia da lingua galega. De que períodos
históricos está a falar a personaxe?

9. No desenvolvemento narrativo do texto están integrados varios versos de Rosalía de Castro. A que
poemas pertencen? Es quen de escribir un relato curto baseándote nalgún outro poema desta
autora?

10. En pequenos grupos, investigade sobre a figura de Rosalía de Castro –ou aproveitade o material
elaborado na lectura da unidade 4– e empregade os datos obtidos para crear unha pequena obra
teatral.

172
 Expresión escrita
9
Receita
A receita de cociña, que é un dos textos instrutivos máis populares, describe de maneira clara, ordenada e
precisa o procedemento que debemos seguir para elaborar un prato de comida.
Este tipo de texto consta das seguintes partes:
n Título, que adoita ir marcado en maiúsculas e/ou en letra negra.
n Listaxe dos ingredientes necesarios para a elaboración da receita.
n Instrucións, en que se expón o modo de elaboración da receita paso a paso.
n Ilustración (opcional), que mostra ao/á destinatario/a o resultado final.
Na receita de cociña, como acontece na maioría dos textos instrutivos, o tempo verbal máis recorrente é o
imperativo, aínda que tamén se usan o presente e o futuro. Alén diso, cada parágrafo acostuma ir introducido
por un marcador discursivo textual de tipo estruturador, como en primeiro lugar, a seguir, alén diso, finalmente...

Torta de limón Roscón con pasta choux

Nieves Feros

Actividades

1. Cal é a especialidade da túa casa? Describe o modo de preparación da receita máis habitual na túa
familia, ben sexa entrante, primeiro prato, segundo prato ou sobremesa.

2. Coa axuda de internet, redixe por extenso –indicando o título, os ingredientes e as instrucións– unha
destas receitas.
unha receita doutro país w unha receita medieval w unha receita tradicional en verso

3. Elabora unha apócema máxica que inclúa ingredientes pouco frecuentes, como por exemplo cola de
ornitorrinco, hasta de reno, herba de namorar, baba de caracol e pétalos de crisantemo. E non te es-
quezas de lle pór un título!

173
9 Lingua e texto
Estruturas dialogada e monologada
1. Estrutura dialogada
A estrutura dialogada reproduce o intercambio al-
ternado de opinións e sentimentos en relación a un
determinado tema, acontecemento ou idea.
Este tipo de estrutura está presente, nomeadamen-
te, na conversa espontánea, no teatro e na narrativa,
mais tamén se encontra en entrevistas, inquéritos,
debates, guións de radio, cinema e televisión etc.
1.1. Organización
Nun diálogo oral ou escrito poden distinguirse tres
partes:
n Abertura, en que se introduce o primeiro contac-
to entre o/a emisor/a e o/a destinatario/a por me-
dio dunha fórmula de saúdo (ola!, boa tarde, todo
ben?...).
n Corpo, que recolle as intervencións das persoas
que participan no diálogo.
n Cerramento, que se leva a cabo a través dunha
fórmula de despedida (até logo, abur, adeus, chao
etc.).
1.2. Características lingüísticas
As principais características da estrutura dialogada,
tanto a nivel oral como escrito, son estas:
n Abundancia de enunciados interrogativos e excla-
mativos.
n Predominio de oracións breves e sinxelas.
n Utilización constante de pronomes persoais e de
verbos en 1.ª e 2.ª persoas, que fan referencia aos/
ás participantes no diálogo.
Na escrita, esta estrutura posúe certas singularida-
des, como a mudanza de liña para marcar a alternan-
cia de interlocutores/as, o trazo longo para identifi-
car a voz do/da interlocutor/a ou a do/da narrador/a
e as aspas (opcionais) para reproducir o discurso di-
recto de cada interlocutor/a.
Alén disto, nos textos narrativos a voz narrativa
acostuma introducir os diálogos por medio de ver-
bos de fala (dicir, preguntar, comentar etc.).
174
Pola súa parte, na lingua oral a estrutura dialogada
ten outras exixencias, como a necesidade de manter
contacto visual co/coa destinatario/a, de utilizar un
ton de voz adecuado, de escoitar o/a interlocutor/a
sen interromper…
—Chus, ti cando eras pequena xa pensabas
en subir un oito mil?
—Non, daquela só pensaba no seguinte paso,
en subir un monte máis alto que o anterior.
Eu comecei no colexio e axiña pasei ao Club
Montañeiros Celtas. Fun pouquiño a pouco:
cando era unha nena levaba unha mochila
pequena e subía montes pequenos. Así fun
medrando e a miña mochila foi crecendo e
as montañas eran cada vez un pouco máis
altas.
Entrevista a Chus Lago na revista Oink.
2. Estrutura monologada
A estrutura monologada, pola súa parte, consti-
túe un discurso producido por un/unha único/a
emisor/a sen que se haxa alternancia discursiva; a
persoa destinataria pode estar presente no acto co-
municativo, mais non toma a palabra.
Un areal na fin do mundo.
E esta nada é todo o que hai? Camiñei toda a
vida para finalmente dar
co silencio perfecto, co solpor interminábel…?
Esta ben, compañeiro Labarta, non me digas
que a vida do ambulante é dura,
que as cousas non nos van tan mal no fondo.
Non, Labarta, eu xa botei a derradeira baila-
dela. Agora
toda a miña ilusión é vexetar.
Non quero ser muller. Quero ser planta.
Unha lourida caramiña, a flor das dunas.
Ou un cacto mellor, para gardar
toda a lentura no interior, na miña carne…
Manuel Lourenzo

Actividades
1. Estes textos responden a unha estrutura dialo-
gada ou monologada? Por que?
“Soldado de chumbo non quere seguir firme”
E todos a obedecer. Veña, para a mesa; veña,
para a caixa; veña, para aquí; veña, para alí.
Como as ovelliñas. Pois eu non, eu voume para
a fiestra, ventilarme, que boa falla me fai. Ulo
a chumbo de máis.
Soldado, fixéronme soldado como me podían
facer can, ou porco, ou besta brava. Ben se
lles puido ocorrer outra cousa; poño por caso,
artista, músico, trapecista… Aínda que o de
trapecista tamén ten a súa coña. Soldado,
quen carallo vai querer ser soldado nestes
tempos? E por riba, de chumbo; e por riba,
sen unha perna. Vaia imaxinación!
Isaac Ferreira
—Quero facerche un regalo. Algo que sempre
quixeras
—volver empezar
—iso é cousa túa
—unha máquina de café como as dos bares
—feito
Xiana Arias: Ortigas
Lingua e texto
9
2. Que tipo de estruturas poden presentar estes
textos? Xustifica a túa resposta.
unha conferencia unha entrevista
unha novela unha conversa
un coloquio unha autobiografía
3. Escolle unha destas opcións e escribe un texto
breve seguindo as indicacións fornecidas.
Opción A
Diálogo
Emisor/a: ti
Destinataria: a túa amiga Luísa
Situación: telefonas a Luísa para contarlle
que coñeciches a túa alma xemelga.
Opción B
Diálogo inserido nunha narración
Narrador/a omnisciente
Situación: un peixe e unha ra tentan conven-
cer un gato de que debe aprender a nadar.
4. Organizádevos en pequenos grupos e elaborade
un guión para un programa radiofónico en que
se intercalen o diálogo e o monólogo. A seguir,
realizade o programa perante o resto da aula.

5. Sinala se as seguintes afirmacións son verdadeiras (P) ou falsas (O).

P O
O corpo é a parte máis longa dun texto dialogado.
Nun diálogo oral ten unha grande importancia a voz e a linguaxe xestual.
A estrutura monologada utilízase para marcar a alternancia discursiva.
A estrutura dialogada úsase para mostrar as voces das persoas participantes nun mesmo acto
comunicativo.
Un texto monologado sempre está dirixido a un/unha destinatario ausente.

6. Que están a dicir estes/as personaxes? En pares, redixide un texto apropiado para cada unha destas
imaxes empregando a estrutura dialogada, a estrutura monologada ou unha combinación de ambas.

175
9 Léxico
Saúde

Actividades

1. Localiza na imaxe os seguintes vocábulos. 3. Define os termos embaixo tendo en conta o sig-
nificado destas bases de orixe grecolatina.
agulla pastillas
alcol pomada
w xenxivite w cardioloxía w neuralxia
ampola radiografía
w  hepatite w artrose
auga oxixenada receitas -alxia: dor -ite: inflamación
apósito adhesivo soro artro-: articulación -loxía: ciencia, estudo
esparadrapo termómetro cardio-: corazón -ose: doenza
estetoscopio venda hepato-: fígado xenxivo-: enxiva
gasa xarope
gotas xeso 4. Emparella os sinónimos.
padiola xiringa
arrepío rouquén
doenza espulla
2. Identifica o intruso en cada serie de palabras.
febre proído
Acne, dermatite, diabete, eccema, espiña escordadura bocha
Lombrigas, carie, flegmón, denteira, moa afonía calafrío
verruga quentura
Tirizó, maniotas, catarata, conxuntivite, olleiras vexiga enfermidade
Hemorraxia, leucemia, hemofilia, sangue, tose comechón luxación

176

Hiponimia, hiperonimia e cohiponimia
A hiponimia defínese como a relación semántica
existente entre unha palabra máis específica (o hi-
pónimo) e outra máis xeral (o hiperónimo).
O hipónimo, alén de conter os trazos semánticos do
hiperónimo, posúe propiedades semánticas propias.
Así, martelo é hipónimo a respecto de ferramenta porque
todos os martelos son ferramentas –aínda que non to-
das as ferramentas son martelos–; por outras palabras,
o martelo é un tipo ou unha clase de ferramenta.
A hiperonimia é o fenómeno inverso á hiponimia
e dáse entre unha palabra máis xeral (hiperónimo)
e outra máis específica (hipónimo). Ao hiperónimo
Léxico
9
legume, por exemplo, correspóndenlle hipónimos
como chícharo, garabanzo, faba, lentella, soia etc.
O hiperónimo partilla todos os seus trazos semán-
ticos cos seus hipónimos, podendo substituír estes
en todos os contextos: paxaro (hiperónimo) / pardal,
xílgaro, paporroibo, anduriña, reiseñor... (hipónimos).
Enténdese por cohiponimia a relación semántica
que se estabelece entre hipónimos dun mesmo hipe-
rónimo. Desta maneira, mosca, avespa, abella e formiga
son cohipónimos do hiperónimo insecto, así como
vermello, laranxa, amarelo, verde e azul son cohipóni-
mos do hiperónimo cor.

Ferramenta
hiperónimo
hipónimoS

martelo desparafusador alicate cicel

cohipónimos cohipónimos cohipónimos

Actividades

1. Localiza, coa axuda do dicionario, catro hipónimos de réptil e diferencia o significado de cada un deles
fronte aos outros.
2. Escribe cinco hipónimos para os seguintes hiperónimos.
mineral w froita w pedra preciosa w embarcación

3. Os termos que conforman cada unha destas series son cohipónimos entre si; identifica o seu hiperónimo.
Anemia, apendicite, bronquite, rubéola, tose ferina, xarampón
Arrepío, cambra, cansazo, espasmo, febre, vómito
Chaga, croque, escordadura, fractura, hematoma, queimadura
Anestesista, fisioterapeuta, biólogo/a, pediatra, psiquiatra, xinecólogo/a

4. Agrupa cada cohipónimo do cadro co seu hiperónimo na tabela.

apartamento, setembro, óboe, nespereira, xaneiro, chalé, limoeiro, clarinete, abeleira, xullo,
contrabaixo, choupana, abril, maceira, viola, iglú

Hiperónimos Cohipónimos
árbores froiteiras
meses
instrumentos musicais
vivenda

177
9 Gramática
Verbo (II): verbos regulares e semirregulares
1. Clasificación do verbo
Do punto de vista morfolóxico, o verbo pode clasificarse de acordo con varios criterios, como a vogal temática,
o radical e a flexión.
n Conforme a vogal temática, o verbo organízase en tres conxugacións.
Primeira conxugación Segunda conxugación Terceira conxugación

n Vogal temática -a- n Vogal temática -e- n Vogal temática -i-

(infinitivo acabado en -ar): (infinitivo acabado en -er): (infinitivo acabado en -ir):

amar, xogar, estar varrer, beber, caber vivir, subir, dicir

n Segundo as variacións producidas no radical, o verbo pode clasificarse

como:
• Verbo regular: o radical mantense inalterado en toda a conxugación.
Tempos do tema de presente
Presente Presente do indicativo Pretérito
Copretérito
Indicativo am-o, am-as, am-a… am-ei, am-aches, am-ou…
Futuro
Pospretérito
Subxuntivo Presente
• Verbo semirregular: o radical presenta pequenas variacións nos
Imperativo Presente tempos do tema de presente.
Infinitivo Xerundio Participio
Presente do indicativo Pretérito
Tempos do tema de pretérito sub-o, sob-es, sob-e… sub-ín, sub-iches, sub-iu…
Pretérito
Indicativo • Verbo irregular: o radical muda nos temas de presente e de pretérito.
Antepretérito
Pretérito
Subxuntivo Presente do indicativo Pretérito
Futuro
dig-o, dicid-es, di-s... dix-en, dix-eches, dix-o…

n Do punto de vista da flexión, diferenciamos entre:

• Verbo pleno, aquel que presenta toda a conxugación verbal (estar,
correr, escribir).
• Verbo defectivo, que carece dalgunhas formas na súa conxugación,
de modo que a flexión non se produce en todos os tempos ou per-
soas.
Algúns verbos defectivos precisan dun suxeito de ‘cousa’, non de
‘persoa’, polo que só teñen formas de 3.ª persoa (abolir, ocorrer, su-
ceder). Outros refírense a fenómenos meteorolóxicos, de aí que non
acostumen levar suxeito e só se empreguen en 3.ª persoa do singular
(chover, nevar).

2. Verbos regulares
Nos verbos regulares o radical non muda e a flexión realízase conforme
a súa conxugación (1.ª, 2.ª ou 3.ª).

178
 Gramática
9
Modo verbal Tempo verbal 1.ª conxugación (amar) 2.ª conxugación (bater) 3.ª conxugación (partir)
Presente am-o, am-as... bat-o, bat-es... part-o, part-es...
Copretérito am-aba, am-abas... bat-ía, bat-ías... part-ía, part-ías...
Pretérito am-ei, am-aches... bat-ín, bat-iches... part-ín, part-iches...
Indicativo
Antepretérito am-ara, am-aras... bat-era, bat-eras... part-ira, part-iras...
Futuro am-arei, am-arás... bat-erei, bat-erás... part-irei, part-irás...
Pospretérito am-aría, am-arías... bat-ería, bat-erías... part-iría, part-irías...
Presente am-e, am-es... bat-a, bat-as... part-a, part-as...
Subxuntivo Pretérito am-ase, am-ases... bat-ese, bat-eses... part-ise, part-ises...
Futuro am-ar, am-ares... bat-er, bat-eres... part-ir, part-ires...
Imperativo Presente am-a, am-ade bat-e, bat-ede part-e, part-ide

3. Verbos semirregulares
Os verbos semirregulares presentan pequenas irregularidades nos tempos de presente, en canto no resto de
tempos a flexión é regular. As variacións que poden darse son:
n Alternancias vocálicas no radical en verbos da 2.ª Fuxir
conxugación, en que se produce a variación //- Pres. indicativo Pres. subxuntivo Imperativo
/e/ ou //-/o/ (beber, comer). fux-o /u/ fux-a /u/
fox-es // fux-as /u/ fux-e /u/
Beber
fox-e // fux-a /u/
Pres. indicativo Pres. subxuntivo Imperativo fux-imos /u/ fux-amos/u/
beb-o /e/ beb-a /e/ fux-ides /u/ fux-ades /u/ fux-ide /u/
beb-es // beb-as /e/ beb-e /e/ fox-en // fux-an /u/
beb-e // beb-a /e/
beb-emos /e/ beb-amos /e/ n Modificacións no presente e no copretérito do in-
beb-edes /e/ beb-ades /e/ beb-ede /e/ dicativo e no presente do subxuntivo, como acon-
beb-en // beb-an /e/ tece cos verbos acabados en -aer, -oer, -aír e -oír.
Comer Caer
Pres. indicativo Pres. subxuntivo Imperativo Presente do Copretérito do Presente do
com-o /o/ com-a /o/ indicativo indicativo subxuntivo
com-es // com-as /o/ com-e /e/ cai-o ca-í-a cai-a
com-e // com-a /o/ ca-es ca-í-as cai-as
com-emos /o/ com-amos /o/ ca-e ca-í-a cai-a
com-edes /o/ com-ades /e/ com-ede /e/ ca-emos ca-ï-amos cai-amos
com-en // com-an /e/ ca-edes ca-ï-ades cai-ades
ca-en ca-í-an cai-an
n Alternancias vocálicas no radical en verbos da 3.ª
conxugación, en que se distinguen tres grupos: n Modificacións entre a 1.ª persoa do presente do indi-
cativo e todo o presente do subxuntivo, que presen-
• Verbos do tipo seguir, con variación /i/-/e/-//.
tan vogal temática, e o resto da conxugación verbal,
• Verbos do tipo divertir, con variación /i/-/e/. en que existe amálgama da vt coa vogal radical ou
• Verbo do tipo fuxir, con variación /u/-//. coas desinencias, como nos verbos crer, ler e rir.

Seguir Crer
Pres. indicativo Pres. subxuntivo Imperativo Pres. indicativo Copr. indicativo Pres. subxuntivo
sig-o /i/ sig-a /i/ cre-o crí-a cre-a
segu-es // sig-as /i/ sigu-e /i/ cre-s crí-as cre-as
segu-e // sig-a /i/ cre crí-a cre-a
segu-imos /e/ sig-amos /i/ cre-mos cri-amos cre-amos
segu-ides /e/ sig-ades /i/ segu-ide /e/ cre-des cri-ades cre-ades
segu-en // sig-an /i/ cre-n crí-an cre-an

179
9 Gramática
Actividades
1. Localiza no seguinte texto todos os verbos
existentes. A seguir, indica a súa conxugación
e clasifícaos en regulares, semirregulares ou
irregulares.
A casa dos Hortas era ben cumprida. Estaba
lousada ás catro augas. Tiña unha eira de moi-
to vagantío, coa súa sobeira, que servía tamén
para gardar patacas. Na eira, moi preto da
porta da casa, había un pozo que secaba ao
comezo do mes de sega. Seguía a horta, aínda
grande, separada da eira por uns chantos bas-
tantes altos. Na horta estaba o pozo que abas-
tecía de auga no verán. Nos baixos da casa,
segundo se entraba á man dereita, estaba a
cociña e había un gran corredor que, torcendo
á esquerda, levaba á porta da eira. A subida
aos cuartos era pola cociña. No piso había
sete cuartos. O máis grande de todos era o
chamado “cuarto do reloxo”, no cal se podía
contemplar un reloxo de parede e que servía
de comedor nas grandes solemnidades.
Ao Manueliño gustáballe a casa de Hortas. Era
unha casa grande, caleada por dentro e por
fóra. Parecíalle unha casa moi fermosa. Os pri-
meiros días non cansaba de percorrela.
Manuel María: As ribeiras son escuras.
2. Completa os ocos cos verbos no tempo indi-
cado.
n Eu ... (presente do indicativo, conducir) 20 km
todos os días para chegar ao traballo.
n O presidente ... (pretérito do indicativo, des-
tituír) a Conselleira de Educación.
n Nós ... (copretérito do indicativo, caer) sem-
pre no mesmo erro e vós non o ... (copreté-
rito do indicativo, crer)
n Aquelas raparigas ... (pretérito do indicati-
vo, traducir) unha novela xaponesa.
n Nós ... (pretérito do indicativo, andar) todo o
día a cargar sacos de arroz de dez quilos.
n Quero que me ... (presente do subxuntivo,
incluír) nesa listaxe de convidados que estás
a elaborar.
3. Completa cun verbo en subxuntivo:
n Quere vostede que eu lle ... (axudar) a atra-
vesar o paso de peóns?
n Se ... (xuntar) moito diñeiro, compraba un
iate.
n Oxalá ... (gañar) a miña equipa.
n Quen me ... (dar)!
180
n Espero que o avión lles ... (chegar) á hora.
n Seredes libres, sempre que elas ... (pagar) o
rescate.
4. Escribe as formas do presente do indicativo dos
verbos semirregulares colocados entre parén-
teses.
n Ultimamente Breixo ... (comer) moi pouco.
n ... (erguerse), ... (espir) o pixama e vou para
a ducha.
n Se a auga ... (ferver), botas os fideos.
n Ti que ... (suxerir) que fagamos para cear?
n Ela ... (acudir) ao instituto todos os días.
n Ti ... (mentir) tan ben que calquera día che
dan un premio.
n Por que ... (fuxir) agora que a policía xa mar-
chou?
n As autoridades sanitarias ... (advertir) que
fumar mata.
n Por que me ... (perseguir)?
5. Corrixe os erros ou os desvíos na lingua están-
dar destes enunciados.
n Antes comíamos moito e non engordába-
mos nada porque facíamos deporte.
n Caíu da árbore e rompiu unha perna.
n Interrumpiuse a función porque habían
poucos espectadores.
n Segue outro pouco! Hoxe só corrimos dous
quilómetros.
n Cando cheguín xa o habían operado.
n Despois de batir os ovos, virtes a fariña.
n Ao final non me fixéstedes caso: convertis-
tes o salón nunha discoteca!
6. Tomando como modelo a composición em-
baixo, crea un poema conxugando un verbo se-
mirregular.
Eu xogo coas palabras
e ti xogas co tempo.
Alguén sabe como se xoga
a este xogo que nós xogamos
e vós tamén xogades
e que todos xogan?
7. Aprende a conxugar os verbos regulares e semi-
rregulares xogando ao parchís.
u Consulta no Apéndice 4 os dous niveis (I. Verbos
regulares; II. Verbos regulares e semirregulares).
 Expresión oral
9
Pór exemplos

Expresións útiles:
Por exemplo
Como por exemplo…
Douche un exemplo…
En pares, completade oralmente
É como se… os enunciados embaixo pondo un
Imaxina que… exemplo e, a seguir, comparade
os vosos resultados cos
doutros/as compañeiros/as.
Tendo en conta a claridade, a
orixinalidade e a expresividade,
valorade do 1 ao 10 os vosos exemplos
e os dos/das vosos/as compañeiros/as.

——————————————————————————————————— Eles/As - Nós

Aínda non probaches o chile? ————————————————————

Estou buscando algo para levar á festa. —————————————————

Nunca vin o profesor de Educación Física tan cansado.

É a persoa máis simpática que coñezo. ———————

Pensa que é o embigo do mundo. ——

Levo uns días que non me apetece facer nada. ———————————————

Non imaxinas o preguizoso que é o meu curmán. ——————

O can da miña avoa é diminuto. ————————————————

Necesito aventura na miña vida!

Non queiras saber como é Amanda cando ten fame! ——————

181
9 Ortografía
Uso de b e v
En galego as consoantes b e v representan o fonema /b/, polo que para sabermos cando usar b ou v temos que
recorrer á etimoloxía; así, se en latín se grafaba con b ou con v, en galego tamén levará b ou v, respectivamente.
Eis algunhas regras:
n Úsase b antes dunha consoante (agás acivro e ávrego); nos prefixos bi-/bis-, biblio-, bio- e sub-; nas termina-

cións dos copretéritos do indicativo dos verbos da 1.ª conxugación e en -bel/-ble/-bre; nos verbos acabados
en -bir (excepto vir, vivir, servir e derivados); nos verbos beber, caber, deber...; e en palabras como abelá, baleiro,
bidueiro, billa, fibela, gabeta, polbo, rebentar etc.
n Úsase v despois de b, d e n (en interior de palabra); após di-, ni-, no-; nos vocábulos iniciados por vice- e

vir-; nos adxectivos terminados en -ave, -avo/a, -eve, -evo/a, -ivo/a, -ívoro/a, -ovo/a; nos verbos terminados en
-servar,-versar e -ver (excepto beber, deber, saber...); nos verbos estar (salvo nas formas de copretérito), ir, servir,
ter, ver, vivir e vir; en palabras como avogado/a, caravel, chuvasco, eiva, gravar, vasoira, verniz, verza etc.

Actividades

1. Completa con b ou con v.

a...oa imposí...el disol...er ...ida ad...ertencia
a...sor...er ...ulto o...ser...ar esti...o ...oda
...ermello ...iopsia oncea...o ...ol...oreta ...arrer
adxecti...o mó...il or...allo ...í...ora ...rando
...isíla...o co...arde mara...illosa indi...isí...el ...erme
2. Coloca o adxectivo correspondente a cada substantivo.
poder lonxevidade nove
competición oito suavidade
novidade pensamento atracción

3. Completa con prefixos ou sufixos que se escriban con b ou con v e que signifiquen ‘vida’, ‘libro’, ‘dous’,
‘en vez de’, ‘medo’ ou ‘comer’.
[‘vida’]loxía [‘dous’]anual herbí[‘comer’] [‘en vez de’]director
[‘libro’]teca aracno[‘medo’] anfi[‘vida’] [‘dúas’]neta
insectí[‘comer’] [‘en vez de’]presidenta [‘libro’]filo claustro[‘medio’]

4. Traslada ao lugar adecuado os seguintes pares de palabras.

baca Bernardo Atxaga escribiu Memoria dunha ...
vaca Se non couber todo no maleteiro, colócao na ...
bestiario Estou a ler un ... da poesía medieval onde aparecen cervos, insectos e bestas.
vestiario O orzamento dese filme para o ... foi o máis elevado da historia.
boa É verdade que o tempo ...!
voa Unha ... é unha serpe de América non velenosa.
bota Ela sempre ... no centro cívico da vila.
vota Fun reparar a ... esquerda ao zapateiro.
cabo Chegamos até o ... Ortegal despois de percorrer 20.000 leguas.
cavo Se ... moi fondo talvez encontre o tesouro!
nabal Ían tan rápidos na bicicleta que deron cunha pedra e caeron todos no ...
naval En Rande produciuse unha importante batalla ...
rabo Quería unha ensalada con espinacas, bonito, millo e ...
ravo Sempre anda ao seu ...

182
 Ortografía
9

5. Pon b ou v nestes trabalinguas.

Se ...ou a ...ueu nun ...ou, Por de...aixo da ponte de Lugo
...ou. hai un lo...o ru...io
Se non ...ou a ...ueu nun ...ou, roendo nun loro duro.
non ...ou. Roe, lo...o ru...io, roe,
roe nese loro ru...io.

6. Encontra catro termos con b e catro con v nesta sopa de letras.

O T N Ó B M O B G Z D D
V Q X Z D N X O N U V H
G O L L E V A R A C S E
I H C H X X A V A Z K K
T N N S R L A I U R O I
P M A B E L Á C T I G E
M X L E L L H A O E B N
X C V E L U I Q M R C P
X Z B E V R U R Ó T E T
E A F I B D X C B I P O
E G A K S V S T I O U Q
F X C K C S B K L V E B

7. Coloca b ou v nos seguintes textos.

Miroume cun ollar de ...eludo que me desacougou. Semella...a un paxaro ferido que continúa ...oan-
do na procura de alguén a carón de quen pousar para non morrer só. Sostí...enlle a ollada, sentía-
me penetrada da súa insistencia e non sou...en se era unha pregaria ou unha inmensa gratitude.
Corrín á casa e ...usquei con acenos enfermizos aquel anorak que leva...a un tempo xu...ilado. Unha
suor fría percorreume toda a pel ao imaxinar que xa me desfixera del, mais unha ...ocalada de ar
encheume o peito cando o encontrei no armario do cuarto pequeno. Explorei os petos con de...ezo
e localicei o ...urullo de papel. A...rino e alí esta...an as sementes, entre as letras la...adas daquel
poema. ...ol...ín a toda présa ao fondo do xardín. Puiden ...er como o xardineiro desaparecía engu-
lido pola né...oa que flota...a sobre o río, mentres a lúa, redonda, facía de...uxos de púrpura ao se
erguer a rentes da terra.

Fina Casalderrey: Lúas de nácara.

“Cos versos de GIOCONDA BELLI como argumento”

Cos ...ersos de GIOCONDA BELLI como argumento
deixo es...arar pala...ras da miña ...oz espida
no pa...illón da orella. Perci...o que a pe...ida
do corazón dourado ...rilla nese momento.
Prosigo coa lectura, co diapasón ...en lento,
e no ritual da noite quixera ser druída.
Identifico a cerna, respiración contida
dos peitos que se ele...an en sutil mo...emento.
E, finalmente, dormen os ...ersos na almofada
ata se con...erteren en metáfora eximia
para que resplandeza ...i...az a cousa nimia,
mentres eu ...ou de Bares deica as terras da Limia
na nación do teu corpo, coma unha forte axada
que explora cada monte, cada río e cada ...algada.
Miro Villar: Rumbo ás illas. Escritores da
Costa da Morte nas Sisargas.

8. Ditado. Texto: O segredo da pedra figueira. Autora: María Xosé Queizán.

183
9 Literatura
Subxéneros didácticos: ensaio
O ensaio é un texto non ficcional escrito en prosa que analiza ou interpreta un tema concreto. Ten como
obxectivo principal divulgar coñecemento científico sobre un tema concreto. Polo regular, a persoa que escribe
o ensaio é especialista nese tema.
Este tipo de texto non conta cunha estrutura fixa e pode abordar calquera tema de interese: historia, filoloxía,
deportes, ecoloxía, arquitectura, física etc.
Tal e como acontece cos textos que se encadran dentro das estruturas persuasivo-argumentativa e expositivo-
explicativa; nos ensaios debe predominar a obxectividade, aínda que resulta evidente que se parte do punto
de vista particular do/a autor/a. O habitual é que estes documentos se estruturen á volta dunha introdución
que aproxima o tema, un corpo que recolle os principais argumentos do punto de vista defendido e unha con-
clusión que sintetiza os principais elementos expostos na obra.
Cómpre diferenciarmos entre ensaio e manual; o ensaio analiza un tema científico compilando información
sobre el ou busca verter luz sobre algún aspecto descoñecido; e, pola súa parte, o manual constitúe unha obra
de consulta, que achega instrucións ou pautas sobre un tema concreto.
A literatura galega conta con destacados/as ensaístas como, por exemplo, Castelao, Vicente Risco, Ramón
Otero Pedrayo, Xosé Chao Rego, Miguel Anxo Murado, Pilar García Negro, Xoán Bernárdez Vilar, Teresa
Moure ou Antón Costa Rico, entre outros/as.

O astronauta Armstrong, ao pór o pé na Lúa, parece ser que fixo

unha declaración como esta:
—Este é un pequeno paso para un home, mais un gran paso para a hu-
manidade.
A frase, reproducida até a saciedade polos medios de comunica-
ción, non provocou excesiva contestación e isto xa é rechamante.
Parece claro que Armstrong podería terse expresado mellor cun:
—Este é un pequeno paso para un ser humano, mais un gran paso para
a humanidade.
Con este uso salvaríase de excluír a metade dos membros da es-
pecie. Porén, no mundo-tal-cal-é, nese mundo que negocia demo-
cracia nos parlamentos e que se autorretrata compracido nas fo-
tografías do xornal, parece obrigado facer outra lectura. A reacción
imperante na sociedade pasa por aceptar que as mulleres han estar
incluídas na categoría suprema do home aludida polo astronauta.
Aínda máis: só unha malsá susceptibilidade de feminista podería
entender o contrario, porque, apelando a unha gramática construída e administrada polo poder, home é
un termo que se opón a muller mais, ao tempo, pode incluíla nun uso presuntamente xenérico.[...] Así,
a palabra noite en galego oponse a día e, neste caso, día refírese só a unha porción temporal de doce
horas. No entanto, tamén pode usarse en calidade de termo non marcado para representar a suma de
noite+día, ou sexa as vinte e catro horas, sendo sinónimo de xornada.
O problema principal radica en que as noites non protestan, as mulleres si. Se Armstrong falase de que
se perfumaba cada día con colonia para home, ninguén entendería que nese home estaban incluídas
as mulleres. Mais de se referir aos dereitos do home, parece obrigado suporlle ao bo de Armstrong
a intención máis inclusiva. A pouco que se matine sobre este caso observarase que estes comporta-
mentos, ben espallados aínda, exercen unha forte violencia simbólica sobre as mulleres. Desde nenas,
todas as mulleres deben aprender a interpretar cando e en que condicións están incluídas no suposto
home-xenérico.
Teresa Moure

184

Actividades
1. Cal é a tese defendida por Teresa Moure no texto que ilustra esta unidade? Analiza se este texto cum-
pre as características principais do ensaio.
Trátase dun texto de ficción?
Analiza ou interpreta un tema concreto?
A autora é especialista no tema que trata?
Predomina a obxectividade?
O punto de vista da autora está presente?
Utilízanse estruturas textuais persuasivo-argumentativas e expositivo-explicativas?
Incorpora citas doutros textos ou exemplos que lle permiten expor mellor o seu punto de vista?
2. Le estes textos e indica cales deles son frag-
mentos de ensaios.
n Cabeza: s. f. 1. Anatomía Parte superior do
corpo humano ou superior ou anterior dos
animais, separada do tronco polo pescozo,
onde se atopan os principais centros nervio-
sos e a maioría dos órganos dos sentidos.
Levantou a cabeza para ver mellor. 2. Inte-
lixencia.
n A fabricación de roupa é un dos procesos
máis preocupantes que existen. Xa a princi-
pios do século xx, a xornalista Mary Heaton
Vorse informaba sobre as terríbeis condi-
cións de traballo que se daban nos Estados
Unidos e non en van as folgas que desataron
ficaron marcadas na historia de diferentes
maneiras. Na actualidade se cadra o único
que mudou foi a deslocalización da produ-
ción e, con ela, da desigualdade, da cal es-
coitamos só moi de tarde en tarde cando
hai algún incendio en Bangladesh en que
moitas veces se omite –previo pagamento–
indicar cales eran as empresas receptoras
da roupa producida nesa maquila en parti-
cular. Todo sexa pola imaxe.
n Un único fonema é representado por varias
grafías:
– o fonema /b/ represéntase cos grafemas
b (baca, bota) e v (vaca, vota);
– o fonema /θ/ represéntase co grafema c
antes as vogais e e i (cea, cine) e co grafema
z ante as vogais a, o e u (zafar, zoupar, zugar)
e en posición final de sílaba (vez, foz, luz).
3. Indica o tema principal dos ensaios dos cales
foron extraídos estes fragmentos.
Texto 1
A orixe da zanfona non está moi clara, mais
todo parece indicar que xurdiu en Oriente e
que chegou a Europa, onde se estendeu o seu
Literatura
9
Si Non
uso durante a Idade Media. Desde finais do
século xii e comezos do xiii, utilizábase nas
escolas monásticas como instrumento de
aprendizaxe e tamén para orientar (para “dar
o ton”) aos cantores.
Texto 2
A compra e a fusión de empresas é un fenó-
meno que enche as páxinas dos xornais to-
dos os días. Estamos diante do máis vasto
proceso de concentración do capital de toda
a historia do capitalismo. Mesmo nas xigan-
tescas corporacións mundiais das industrias,
da banca, da información están nun continuo
fervedoiro de fusións, compras ou alianzas.
Texto 3
Ao longo de toda a súa vida profesional, Ma-
ría Barbeito destacou polo interese en reno-
var os métodos de ensino tratando de divul-
gar e aplicar, primeiro nas súas clases, logo
no centro escolar, convencendo compañei-
ras mestras da bondade de novos métodos
e máis tarde, desde o posto de inspectora,
implantando os métodos de maior eficacia e
modernidade nas escolas da súa área.
Texto 4
Se nos atemos aos restos arqueolóxicos, as
primeiras comunidades cristiás da Gallaecia
organizáronse nas cidades e ao longo das cal-
zadas romanas. O seu crecemento cristalizou
nunha organización territorial ao final do sé-
culo iii e nos séculos iv e v, con bispados como
Braga, Lugo, Astorga, Chaves etc., total ou
parcialmente no territorio da Galiza actual.
4. Liga agora os fragmentos da actividade ante-
rior co título da obra e co/coa seu/súa autor/a.
n María Barbeito. Unha vida ao servizo da escola
e dos escolares, Ana Romero Masiá.
n A igrexa galega, Francisco Carballo.
n O fracaso neoliberal na Galiza, Xavier Vence.
n Historia da música galega, María Pilar Alén.
185
9 Técnicas de traballo
Póster multimedia
A información obtida por medio dunha investigación
pode mostrarse a través de diferentes formatos. Un
dos máis utilizados é o póster multimedia ou mural
dixital, que consiste nunha ferramenta de presenta-
ción da información nunha única páxina de modo
creativo; o póster ofrece a posibilidade de integrar
textos, imaxes e arquivos multimedia nun mesmo
documento e que, ademais, permite xerarquizar os
datos recollidos.
Estas presentacións deben ser breves e claras e pro-
porcionar información relevante. Canto ás imaxes,
poden, preferentemente, estar vinculadas cos textos
fornecidos.
O póster multimedia pode imprimirse ou ben mos-
trarse en liña, mais tamén existe a posibilidade de
que permaneza na rede para permitir a súa modifica-
ción por parte de múltiplos usuarios/as a un tempo.

Actividades

1. En pares, creade un póster multimedia sobre algunha destas figuras mitolóxicas. Tratade de manter o
documento en liña para aproveitar as posibilidades desta ferramenta (vídeo, audio etc.).
o ciclope Polifemo Medusa as Harpías as Moiras Prometeo

2. Escolle unha destas opcións e prepara unha breve exposición oral cun póster multimedia.
O libro que me- Un deporte que Unha comida Un estilo de ves- Un xénero musical
nos che gustou non che interese que detestes tir que xamais que consideres pa-
utilizarías sado de moda

186

Reforzo de competencias
Cans
Cans é unha aldea que non pasa de 400 habitantes. Si-
tuada nun pequeno val entre o Monte Castelo e A Risca,
a parroquia vertébrase arredor da antiga estrada N-120
e da autovía Vigo-Ourense, moi preto do núcleo urbano
do Porriño. Cans continúa a ter o seu mundo e os seus
costumes, que pertencen a un universo plenamente ru-
ral: desde campos de labranza a galiñeiros, pasando
por invernadoiros, alpendres, canastros ou cortellos de
porcos.
Todos estes elementos configuran unha paisaxe que
parece normal, mais que nos días do festival se trans-
forma en espazos con vida propia. O festival revoluciona
a parroquia: córtase o tránsito na estrada principal,
as charangas e a música toman a rúa, coordínanse co
crego os horarios das misas e a veciñanza pendura
nos balcóns das súas casas un emblema que loce con
orgullo: o famoso “can amarelo”, o gran símbolo que
agora identifica a parroquia e ao seu festival.
Duns anos para aquí, os veciños e as veciñas fan co-
midas familiares nas súas casas como se fose o día
da festa do patrón, Santo Estevo, que se celebra o 26
de decembro. Nos días do festival, Cans é unha gran
festa, en que todo o mundo goza: as persoas que ve-
ñen de fóra, porque asisten alucinadas ás proxeccións
nos alpendres e nos ghalpóns, e as que viven alí porque
contemplan con grata sorpresa como a súa aldea se
revoluciona. Mais todo sempre con sentidiño.
O Festival de Cans é un encontro alternativo e diver-
tido coas mellores curtametraxes galegas. Ao mesmo
tempo, é algo máis que un festival de curtas: aquí hai
estreas de documentais e longametraxes, un concurso
de videoclips, coloquios con cineastas e presentacións
1. Suxire un título alternativo para este texto. LA
2. Redixe unha definición de cada un destes ter-
mos. LA
Invernadoiro w alpendre w canastro w crego
torreiro w patrocinio
3. Define os neoloxismos agroglamour e chimpi-
bús. Tenta crear algún neoloxismo a partir dos
vocábulos aldea, galpón e festival e explica o
seu significado. LA
4. En pares, buscade información sobre algún ac-
tor ou actriz galego que teña sido premiado/a
no Festival de Cans e realízádelle unha entre-
vista imaxinaria. LDAC
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.
Rc
audiovisuais, mais tamén hai concertos, pasarrúas,
desfiles de chimpíns, camiñadas e todo tipo de activi-
dades que se espallan por toda a parroquia. Durante
uns días, Cans convértese no epicentro do terremoto
cinematográfico mundial, con ou sen permiso do seu
medio irmán francés, o Festival de Cannes, co cal sem-
pre coincide en datas. Fronte á sofisticación da Costa
Azul, o noso festival ofrece altas doses de naturalidade,
diversión e agroglamour.
Este festival toma por completo a aldea: o torreiro da fes-
ta, xunto á igrexa parroquial, é o punto de encontro onde
teñen lugar os concertos e a entrega de premios. Espalla-
das por Cans localízanse as salas nas cales se proxectan
as curtas:
alpendres,
baixos e bo-
degas que
mudan por
un día os
seus usos ha-
bituais para
conver terse
en salas de Chimpibus
cinema.
O certame organízao a Asociación Cultural Arela baixo
a dirección de Alfonso Pato. Ademais de diferentes pa-
trocinios e colaboracións, a complicidade dos veciños e
veciñas resulta imprescindíbel. Non só achegan ilusión e
unha man para o que faga falta, senón que ceden as “sa-
las” de proxeccións e poñen a disposición do público os
seus chimpibuses, as peculiares limusinas do festival.
www.festivaldecans.com LAC
5. En pequenos grupos, realizade unha curtame-
traxe de ficción ou de animación que non supe-
re os 10 minutos de duración. LMDAIC
6. Imaxina que formas parte da comisión de fes-
tas da túa localidade. Con varios/as compañei-
ros/as, deseña o programa das festas deste ano,
que deberá incluír: LDASIC
Varias actuacións musicais
n
n Unha exposición (arte, fotografía…)
n Un concurso literario
n Varias actividades deportivas e lúdicas para
todos os públicos
n Algunha degustación gastronómica
187
Aa
Autoavaliación de contidos
1. As protagonistas de “A bela adormecida na devesa” son…
Rosalía de Castro e a Rosalía de Castro e unha a lingua galega e
lingua galega moza enfeizada Concepción Arenal

2. Que tipo de estrutura lingüística presenta unha receita?

obrigativo-instrucional persuasivo-argumentativa narrativa

3. Sinala cal destes textos presenta –ou pode presentar– unha estrutura dialogada.
coloquio conferencia novela

4. Cales destes termos son cohipónimos entre si?

norte, leste, oeste pedra, madeira, plástico anestesia, sinestesia, xarope

5. A diferenza entre verbo regular, semiirregular e irregular baséase…

na vogal temática. no radical. na flexión.

6. Que par de palabras contén erros ortográficos?

voda, orballo polbo, avultar garavanzo, cobarde

7. O ensaio defínese como…

un texto científico escrito por un texto lilterario de un texto de ciencia ficción.
un/unha especialista. temática científica.

8. O póster multimedia non pode integrar…

arquivos de vídeo. presentacións de diapositivas. fotografías.

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
recoñecer as características dunha receita?
diferenciar a estrutura dialogada da estrutura monologada?
recoñecer o léxico relacionado coa saúde?
distinguir entre hipónimos, hiperónimos e cohipónimos?
clasificar o verbo desde diferentes puntos de vista?
diferenciar entre verbos regulares e semirregulares?
pór exemplos oralmente?
escribir correctamente palabras con b e con v?
identificar as características do ensaio?
crear un póster multimedia?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

188
10
Unidade

Contidos
Lectura. "Viaxar" e "tenerife"
Expresión escrita. Monólogo
Lingua e texto. Portada dun xornal
Léxico. Paisaxe marítima
Gramática. Verbo (III): verbos irregulares; perífrase verbal;
voz verbal
Expresión oral. Pedir e facer aclaracións
Ortografía. Uso de h. Uso de s/x
Literatura. Literatura e cinema
Lingua e sociedade. Variedades lingüísticas
10 Lectura
Viaxar
Hai quen non coñece o interior
da súa casa,
quen non repara no rostro
do veciño
5 porque sempre están lonxe,
entre xentes estrañas,
entre casas alleas,
entre cheiros distintos,
pegañentos...
10 Viaxamos, se cadra,
para soñar que somos outros,
que somos libres,
que podemos ir onde queiramos,
que ninguén controla os nosos medos.
15 Mais o mellor desas viaxes
é sempre a volta,
o cerrar do círculo,
a cerna,
onde sempre estivemos.
190
A autora
Ana María Fernández (Pal-
ma de Mallorca, 1949) ten
publicada unha extensa
obra poética, aínda que
tamén se ten dedicado
ao teatro, á narrativa e á
investigación no ámbito
do folclore e da didáctica.
Entre as súas obras máis
coñecidas está Amar e
outros verbos (2002).
Escribiu varias obras xunto
co seu home, Xoán Baba-
rro, entre as que destaca
Primeiro libro con Malola
(1987), premio Barco de
Vapor.
Fernández, Ana María (2002):
Amar e outros verbos
(A Coruña: Everest).
 Lectura
10
tenerife
o luns cando
cheguei de tenerife
miña nai agardaba na porta para darme un bico O autor
Arsenio Iglesias Pazos
logo entramos na cociña (Fene, 1978) é licenciado
5 eu saquei da maleta en Psicoloxía e escritor.
mojo almogrote gofio Ático (2013) é a súa pri-
os recordos meira obra publicada, coa
cal gañou o premio de
poesía Avelina Valladares
e funlle contando atropelado o que eran do Concello da Estrada no
e miña nai sorría ano 2006.

10 miña nai sabe

que nunca lle conto as cousas importantes

pero debíame ver feliz

e sorría

despois da cea
15 veume dar as boas noites ao cuarto
deume outro bico
e dixo
—xa viches máis mundo ca min

eran as dez e media

20 e os ollos
suspiráronlle a miña nai
e foise deitar
Iglesias Pazos, Arsenio (2013): Ático
(Santiago de Compostela: Positivas).

191
10 Lectura
Actividades

1. Procura en calquera dos dous poemas palabras que se correspondan coas seguintes definicións. Al-
gunha delas é polisémica ou homonímica?
n Dáse conta ou decátase de algo.
n Que pertence ou que lle corresponde a outras persoas.
n Parte fundamental ou máis importante dunha cousa.
n Algo dito de maneira precipitada e confusa.

2. Relaciona cada un destes vocábulos co seu antónimo.

interior erguer
lonxe presos
estrañas exterior
libres preto
volta coñecidas
deitar partida

3. Cal é o tema de cada composición? Que diferenzas existen entre os dous poemas?

4. Propón un título alternativo para o poema “tenerife” e xustifica a túa escolla.

5. Determina a estrutura de cada un dos textos. Cal presenta máis dificultades para ser dividido en par-
tes? Por que?

6. Analiza os recursos estilísticos empregados nos seguintes versos e explica o porqué do seu uso.

“Viaxar” “tenerife”
entre xentes estrañas, eran as dez e media
entre casas alleas, e os ollos
entre cheiros distintos... suspiráronlle a miña nai
entre cheiros distintos,
pegañentos...

7. A composición de Ana María Fernández céntrase nunha reflexión sobre os sentimentos encontrados
que provoca estar lonxe da casa. En pares, recollede todos os elementos negativos e todos os elemen-
tos positivos que se mencionan e redixide unha definición poética do termo distancia.

8. Selecciona entre os seguintes substantivos aqueles que, na túa opinión, representan mellor o senti-
mento que transmite cada un dos poemas.
melancolía w tristeza w ledicia w creatividade w cariño w envexa
enfado w ilusión w decepción w morriña w medo w vinganza

9. Escribe un poema semellante ao de Ana María Fernández partindo dun destes infinitivos.

amar lamentar medrar odiar esquecer

10. Transforma o poema de Arsenio Iglesias nun relato onde prime o diálogo mantido entre nai e fillo.

192

Monólogo
O monólogo consiste nun longo discurso oral ou es-
crito emitido por unha única persoa que expresa os
seus pensamentos e emocións dirixíndose a un/unha
ou a varios/as destinatarios.
No teatro, podemos distinguir dúas clases de monó-
logo:
n Monólogo exterior, no cal o actor ou a actriz fala
para o público ou para algo ou alguén (un obxecto,
un animal…) que non está no escenario.
n Monólogo interior, que non é outra cousa que un
diálogo que un/unha personaxe mantén consigo
mesmo/a. Pode ser directo ou indirecto, depen-
dendo de se está escrito en 1.ª ou 3.ª persoa, res-
pectivamente.
Recentemente, o monólogo cómico tense tornado un
elemento moi presente no palco e en programas te-
levisivos de entretemento. Neste tipo de texto, o/a
monologuista expón un tema, unha situación ou un/
unha personaxe a partir do/da cal vai enlazando dife-
rentes observacións de carácter humorístico.
Os recursos máis empregados no monólogo cómico
son a ironía, o duplo sentido, a hipérbole, a metáfora,
o símil, a interrogación retórica, o paralelismo, a in-
terpelación ao público, a inclusión doutras voces...
Expresión escrita
10
A pesar de que o monólogo se asocia fundamental-
mente ao teatro e á ópera, non é exclusivo do xéne-
ro dramático; así, podemos encontrar monólogos en
novelas, contos, poemas etc.
“Muller”
Volvede os ollos. Ollade ás vosas costas o que alá ficou. Terra
queimada. Morte. De seis fillos que tiña cinco me roubastes.
Éranvos precisos para defender o noso pan, dixestes. Menti-
ra. O pan non se defende facendo morrer os homes. Ese e é
un pan moi amargo, non o quero para a miña boca.
Devolvédeme os corpos. Dicídeme onde foron enterrados,
se é que o foron. Tamén os pobres merecemos honras.
E eles, meus fillos, acabáronse, para a vosa grandeza.
Ouvídeme, señores militares. Hai moita terra na planura
que arrasastes. Os meus rapaces poden descansar aquí
ou alá. Como queredes que os encontre nunha terra tan
inzada? Como queredes que os distinga nas sapatas das
abutres? A batalla alongouse moitos días. Puideron ter caí-
do onte, ou antonte. Ao mellor xa non son entre a carniza.
Levádeme, señores rapineiros. O que haxa ao redor dos
cadáveres é todo voso. A min deixádeme só os corpos
nus, o restoballo da rapina. Non vos pido máis favor.
De seis fillos que tiven, cinco claman no deserto. “Sepultu-
ra”, gritan. Sinto os seus gritos no profundo do meu ventre.
Abrasan. Agora sei onde está o inferno. No meu ventre.
Axuda, rapineiros. Deixádeme ir convosco procurar o meu
silencio. O outro fillo que tiña Santiago mo levou.
Manuel Lourenzo

Actividades

1. Escolle unha opción de cada cadro para escribires un monólogo en prosa ou en verso.
Emisor/a Destinatario/a Tema
unha persoa - un animal - unha persoa - un animal - un desengano amoroso - unha dúbida
un obxecto un obxecto inquietante - unha traizón inesperada
u Se o monólogo for dramático, lembra que podes usar didascalias para contextualizar o/a personaxe, o espazo,
o tempo, a situación etc.
2. Redixe un monólogo interior, directo ou indirecto, de tema libre. Tenta reflectir os pensamentos do/da
emisor/a de modo que poidamos coñecer a súa historia e a súa personalidade (quen é, que lle aconte-
ce, que quere, onde está…)
u Non esquezas que a maneira de falar do/da personaxe é unha ferramenta moi útil para a súa caracterización.
3. Coa axuda do teu compañeiro ou compañeira, constrúe un monólogo cómico á volta de:
un tema de actualidade w unha anécdota persoal w un/unha personaxe famoso/a
A seguir, un/unha de vós representará o monólogo perante a aula e o/a outro/a exercerá de director/a,
encargándose de realizar as indicacións escénicas pertinentes en relación á linguaxe xestual, á dic-
ción, á proxección da voz etc.

193
10 Lingua e texto
Portada dun xornal
A portada dun xornal funciona como un resumo dos contidos que a publicación ofrece.
Atendendo á maneira de se presentar a información, podemos distinguir tres clases de portada:
n Portada sumario ou portada escaparate. Mostra de maneira sintética as noticias máis destacadas do día
–que se desenvolverán nas páxinas interiores–, algunha fotografía e un sumario doutras informacións for-
necidas no xornal.
Nesta portada os titulares acostuman ter un carácter fundamentalmente informativo.
n Portada de chamada, póster ou cartaz, cuxa finalidade é chamar a atención do público destinatario sobre
unha única noticia. Está organizada á volta dun gran titular de carácter valorativo –ou mesmo sensaciona-
lista– e de imaxes de gran tamaño.
n Portada mixta, a máis frecuente. Nela destácase unha noticia principal por medio dun recadro, dun gran
titular e dunha fotografía e no resto da páxina recóllense outras informacións e un sumario.
1. Estrutura
Unha portada adoita constar dos seguintes
elementos:
n Cabeceira ou rótulo, o nome do xor-
nal.
n Lema (opcional), que informa a res-
pecto dos obxectivos da publicación.
O Son das buguinas
Luns, 7 de abril
n Datos técnicos, como a data e o lugar Sociedade
Unha cuarta parte
de publicación, os anos que se leva dos fogares de
editando o diario –expresados en Galiza só ten dous
membros
números romanos–, o prezo, os nomes Lugo e Ourense son
as
provincias en que
do/da fundador/a e do/da editor/a xente vive soa, men
máis
tres
que en Santiago
etc. un 18 % de persoa
só hai
s xu-
biladas. 7
|
n Cinta, unha ou varias das noticias Economía
máis importantes da xornada. A ministra de
Colócanse debaixo do nome do
Vivenda propón
construír pisos de
protección oficial
xornal e sempre contan con menor prefabricados
número de columnas que a noticia
Deportes
principal.
A sonense Sabela
Regueiro vence no
n Noticia principal, a de maior rele- triatlón de Roma
vancia do día. É a que ocupa máis Impúxose ás súas
grazas a unha form
rivais
idábel
espazo –nomeadamente na parte carreira a pé.
| 47
superior– e vén resaltada cun titu-
lar e cun corpo de letra maior que o
doutras novas.
n Antetítulo e subtítulo da noticia
principal, que amplían, matizan
ou concretan o contido desta.
194
Carvalho Calero,
homenaxeado no Peixe pallaso.
Día das Letras
Galegas 2037 18
O Aquarium Finiste
rrae
| da Coruña posúe un
ha
das maiores colonias
de
peixe pallaso | 50
de 2036
Xornal vespertino
da costa
Número 26.298
Ano LXXII
www.osondasbuguin
as.gal
Un tsunami asola
ga as costas do Índic
Un terremoto marítim
costas do Océano Índ o de escala 7 asolaga as soas pereceron afogad o
casas e persoas. Calcúlico e arrasa ao seu paso con as,
ase que un milleiro
de per-
sen aparecer e o úni
é o da dor. | 10
outras aínda con
co ruído que se ouv tinúan
e agora
O Goberno quere
manter o prezo fix
o dos volumes
A Lei do libro a A Xunta aproba o
O consello de Ministro debate decreto para impa
aprobar nestes días
s pretende o sect
or. Segundo fontes rtir
a lei do libro, mas próxi- polo menos a metad
das materias en ga e
que como principio ao Ministerio de Cul
lece o prezo único dos
xeral estabe- Lei
do Libro, a Lei da Lec
libros, aín- Libro
e as Bibliotecas incl
tura a
tura, o lego
da que no caso dos Sectores do PP cren
liberalización do cust
de texto está inve
por se ver se o Goberno stimento de 431 mil
aprobar a euros en
úen un
lóns de
oito anos, unha cifra
garante o “dereito
escoller o idioma
que o decreto non
do alumnado” a
o deste tipo anu que en que fala co/coa
de manuais, tal e com
o solicitou te do
nciou hai un mes o
presiden-
docente, e deron a
entender que hoxe
Goberno. | 22 poderían romper o
consenso alcanzado
|
en febreiro. 19
Escola de mú
sica
ma non Vén ás Cíes
troppo
www.manontropp
o.gal
 Lingua e texto
10
n Anuncios publicitarios, que acostuman colocarse na parte inferior da por-
tada.
n Sumario, que pode ser un avance dalgunhas informacións que se encontran
no interior do diario ou ben un índice das distintas seccións do xornal –coa
indicación das páxinas en que aparecen–.
n Imaxes, as fotografías, ilustracións, gráficos etc. que acompañan a certas
noticias.
n Pés de foto, enunciados que axudan a interpretar correctamente as fotogra-
fías –ou calquera outro tipo de imaxe–.
n Logotipo (opcional), que funciona como símbolo do xornal.

Actividades

1. Indica se os seguintes enunciados son verdadeiros (P) ou falsos (O).

P O
Unha rápida lectura da portada dun xornal dános unha idea global dos acontecementos
máis relevantes do día.
Os titulares dunha portada sumario caracterízanse pola súa subxectividade.
A noticia máis relevante da portada denomínase lema.
Na portada podemos encontrar unha breve enumeración das noticias que contén un diario.
Unha portada dun diario nunca debe ter publicidade.

2. En pequenos grupos, e a partir do modelo da páxina anterior, deseñade unha portada dun xornal imaxi-
nario coa axuda dun editor de textos. Tende en conta as diferentes seccións de que consta un xornal e
o seu contido, que relacionamos a seguir, e consultade algún diario para vos familiarizar coa linguaxe
xornalística.

Seccións Contido
Internacional Noticias de todo o mundo.
Nacional Noticias do país.
Local Noticias da localidade e arredores.
Cultura Noticias sobre cinema, música, teatro, danza etc.
Sociedade Acontecementos sociais.
Carteleira Información sobre a programación de cinemas, teatros…
Anuncios por palabras Anuncios breves.
Deportes Noticias deportivas.
Economía Noticias dos ámbitos empresarial e comercial.
Bolsa Información a respecto da cotización das accións bursátiles.
Axenda Información sobre cuestións prácticas, como a previsión metereolóxi-
ca, os resultados da lotaría, as farmacias de garda…
Pasatempos Tiras cómicas, sopas de letras, encrucillados etc.
Radio e televisión Programación das canles de televisión, emisoras de radio...

195
10 Léxico
Paisaxe marítima

Actividades

1. Identifica na imaxe anterior o léxico que ofrecemos a seguir.

áncora duna illa peirao
areal cantil lancha motora praia
baía castelo de area mar remo
balde estrela de mar moto acuática ribeira
barco faro onda rocha
batea flotador pa toalla
boia guindastre parasol veleiro

2. Cal é o termo intruso de cada serie?

Canle, corredoira, quenlla Encoro, fervenza, salto
Cabo, baía, badía Pantano, foz, desembocadura
Con, penedo, curuto Remanso, relanzo, meandro

196
 Léxico
10

3. Substitúe cada vocábulo en negra polo seu si- 5. Realiza a familia léxica de beira e escribe un
nónimo do cadro. texto breve en que utilices con sentido o maior
número posíbel de vocábulos desta familia.
estuario, asolagar, barranco, mariña, devalo,
aboiar 6. Cabo e costa son palabras polisémicas. Coa
axuda do dicionario, redixe un enunciado por
n Na baixamar poden verse os restos do bar- cada unha das súas acepcións.
co afundido.
7. Diferencia semanticamente estes pares de pa-
n Algo está a flotar preto daquela pena. labras.
n Os coches que bateron ficaron ao pé dun
porto/peirao presa/présa ría/río
cantil.
n Se houber un problema na presa, a auga 8. Encontra nesta sopa de letras oito nomes de
pode anegar a vila. embarcacións.
n O esteiro está considerado como a depura-
dora natural dun río. I A T E Q I T U B C I B O U M
P G V B S F G V V C A N O A C
n As mellores mariscarías adoitan estar na
zona da ribeira. A C I U V C H C H A L A N A V
C G R Q C M A Z C S L U T H D
4. Emparella cada termo co seu antónimo. S Z P U S S T X D O I Q D T R
aboiar baixamar N I O E B M P Q D A E U A C V
anegar refluír N D T I A C E N N G A M E L A
afluír emerxer B L H V T R Ó C X V R B R O R
preamar afondar C M D S E G B D D I S E X M C
somerxer desalagar L S T Z L I U U S X Q M I H I

9. Sinala a definición correspondente a cada unha destas palabras.

Delta Atravesar un curso de auga por un vao.
Istmo Terreo baixo que fica inundado cando sobe a marea e que está sempre
encharcado e cheo de lama.
Marisma Nivel máis alto que alcanza a marea.
Preamar Construción sedimentaria que se produce na desembocadura dun río, for-
mada polos aluvións transportados por este.
Ría Faixa estreita de terra que, a través do mar, une dúas porcións de terra con
moita máis superficie.
Vadear Val fluvial ocupado polo mar debido ao aumento de nivel deste, á erosión
dos ríos ou aos movementos tectónicos.

10. Preenche a tabela seguinte.

Verbo Substantivo
asolagar
encoro
mergullar
porto
confluír
abordar
desaugar

197
10 Gramática
Verbo (III): verbos irregulares; perífrase verbal; voz verbal
1. Verbos irregulares
Os verbos irregulares presentan variacións no morfema radical e nos morfemas flexivos dos temas de pre-
sente e de pretérito, polo que constitúen modelos propios de conxugación.

n Algúns verbos irregulares no tema de presente

Indicativo Subxuntivo Imperativo

Verbo
Presente Copretérito Futuro Pospretérito Presente Presente
dou daba darei daría dea
dás dabas darás darías deas dá
dá daba dará daría dea
dar damos dabamos daremos dariamos deamos
dades dabades daredes dariades deades dade
dan daban darán darían dean
fago facía farei faría faga
fas facías farás farías fagas fai
fai facía fará faría faga
facer facemos faciamos faremos fariamos fagamos
facedes faciades faredes fariades fagades facede
fan facían farán farían fagan
podo podía poderei podería poida
podes podías poderás poderías poidas pode
pode podía poderá podería poida
poder podemos podiamos poderemos poderiamos poidamos
podedes podiades poderedes poderiades poidades podede
poden podían poderán poderían poidan
sei sabía saberei sabería saiba
sabes sabías saberás saberías saibas sabe
sabe sabía saberá sabería saiba
saber sabemos sabiamos saberemos saberiamos saibamos
sabedes sabiades saberedes saberiades saibades sabede
saben sabían saberán saberían saiban
teño tiña terei tería teña
tes tiñas terás terías teñas ten
ten tiña terá tería teña
ter
temos tiñamos teremos teriamos teñamos
tedes/tendes tiñades teredes teriades teñades tede/tende
teñen tiñan terán terían teñan

n Algúns verbos irregulares no tema de pretérito

Indicativo Subxuntivo
Verbo
Pretérito Antepretérito Pretérito Futuro
dei dera dese der
deches deras deses deres
deu dera dese der
dar demos deramos désemos dermos
destes derades désedes derdes
deron deran desen deren
fixen fixera fixese fixer
fixeches fixeras fixeses fixeres
fixo fixera fixese fixer
facer fixemos fixeramos fixésemos fixermos
fixestes fixerades fixésedes fixerdes
fixeron fixeran fixesen fixeren

198
 Gramática
10
Indicativo Subxuntivo
Verbo
Pretérito Antepretérito Pretérito Futuro
puiden puidera puidese puider
puideches puideras puideses puideres
puido puidera puidese puider
poder puidemos puideramos puidésemos puidermos
puidestes puiderades puidésedes puiderdes
puideron puideran puidesen puideren
souben soubera soubese souber
soubeches souberas soubeses souberes
soubo soubera soubese souber Como se pode obser-
saber soubemos souberamos soubésemos souberes var nas tabelas ante-
soubestes souberades soubésedes souberdes riores, no verbo facer,
souberon souberan soubesen souberen
por exemplo, diferén-
tiven tivera tivese tiver cianse tres radicais
tiveches tiveras tiveses tiveres no tema de presente
tivo tivera tivese tiver (fa-, fag- e fac-) e outro
ter
tivemos tiveramos tivésemos tivermos no tema de pretérito
tivestes tiverades tivésedes tiverdes (fix-).
tiveron tiveran tivesen tiveren

2. Perífrase verbal
Unha perífrase verbal é un conxunto de dúas formas verbais que constitúen unha unidade significativa e
funcionan como un único verbo. O primeiro verbo, chamado verbo auxiliar, ten forma persoal e o segundo
verbo, que se denomina verbo auxiliado, está en forma infinita (infinitivo, xerundio e participio).
Este verán non vou viaxar a ningún lado. = Este verán non viaxarei a ningún lado. Quero xogar á consola.
Perífrase verbal verbo cd

3. Voz verbal
A acción expresada polo verbo transmítese a través da voz activa ou da voz pasiva, que nos informan de se o
suxeito é axente ou paciente.
Na voz activa o suxeito correspóndese co axente da acción verbal, o núcleo é un verbo predicativo e o cd
refírese ao paciente desa acción.
Na voz pasiva os papeis de axente/paciente invértense; o suxeito pasa a ser o axente (constituíndo o comple-
mento axente), o paciente (que era o cd e pasa a ser o suxeito) realiza a acción e o núcleo verbal está formado
por ser + participio (concertando en xénero e número co suxeito).

Voz activa As detectives encontraron as xoias da condesa.

SUXEITO (Axente) CD (Paciente)

Voz pasiva As xoias da condesa foron encontradas polas detectives.

SUXEITO (Paciente) COMPLEMENTO AXENTE (Axente)

Alén desta estrutura pasiva, existen outras construcións –denominadas pasivas reflexas– que se empregan
para ocultar o axente da acción verbal e que se caracterizan por presentaren un verbo en voz activa, un pro-
nome se e un suxeito.
Xa se fixeron todas as xestións. = Todas as xestións xa foron feitas
pronome verbo suxeito

Voz activa

199
10 Gramática
Actividades
1. Localiza os verbos irregulares no texto e analí-
zaos.
Porque Boni era moi coidadoso coas cartas, e
non tanto para que non fose evidente o paso
pola censura senón por respecto a aquela in-
timidade que viña fechada no sobre e que ás
veces sentía latexarlle entre as mans ao des-
pregar o papel.
Leu as escasas liñas que Harmonía escribira
e viu a galiña vermella de rosa cos pitiños ao
redor. Sentiu unha aguda nostalxia dos seus
tempos de carteiro; cartas como aquela eran
as que a el lle gustaba levar. Cartas cheas de
amor, de agarimo, que unían aos que estaban
separados, que tendían unha ponte por riba
dos montes e dos mares, por riba das ausen-
cias; cartas que, aínda que non o fixesen a un
chorar, no fondo daban alegría. Dixo en voz
alta:
—Pobres nenas!
E máis baixo, para que non ouvise o compa-
ñeiro con vocación de censor, engadiu:
—E pobres pais!
Púxolle un selo para que no Correo da vila
soubesen que xa tiña pasado a inspección da
censura e dixo para si, mentres botaba o so-
bre nunha caixa de correos que tiña ao seu
lado, dándolle unha palmadiña como se fose
unha pomba mensaxeira:
Oxalá encontres os pais de Harmonía e Rosa
e que poidan ir buscalas axiña!
Marina Mayoral: Tristes armas.
2. Conxuga os verbos no tempo que se indica.
n Marcelo nunca nos .............. (pretérito do
indicativo, querer) dicir qué lle pasara na-
quela viaxe.
n Ti .............. (presente do indicativo, ter) que
comprar xel de ducha.
n María .............. (pretérito do indicativo, di-
cir) que a .............. (antepretérito, vir) visi-
tar a súa avoa.
n .............. (futuro do indicativo, facer) unha
torta a quen me .............. (presente do
subxuntivo, poder) axudar.
n Non .............. (presente do indicativo, haber)
nada neste mundo que ela non ..............
(presente do subxuntivo, saber).
n .............. (presente do indicativo, querer)
que ti .............. (presente do subxunti-
vo, estar) cando lle .............. (presente do
subxuntivo, dar) un susto.
200
n .............. (copretérito, ir) contigo se me
.............. (pretérito do subxuntivo, ter) dado
un bico.
3. Corrixe os erros nestes enunciados.
n Non lle din importancia ao que me dixo.
n Ti eres máis alto ca min; e normal que non
queipas pola porta!
n Afortunadamente non lle veron nada raro.
n Moita xente dice que vamos sempre xuntos a
todos os lados aínda que faiga mal tempo.
n Eu viñen cando mo diseron e meus pais
unha hora despois. Non sabíamos nada.
Como fui todo?
4. Segmenta morfoloxicamente estes verbos irre-
gulares.
tiveron quixeses caberedes saiba
poño trouxeches prougueras estivemos
5. Indica en cales dos seguintes casos hai unha
perífrase.
n Está escribindo unha novela.
n Queres vir ás rebaixas comigo?
n Parece que quere chover.
n Non dou acabado o traballo!
n Mañá vou facer unha lasaña de verduras.
6. Pon en voz pasiva estes enunciados.
n Aquel avogado defendeu o presunto ladrón
de bancos.
n Moitas persoas viron a actuación de moni-
creques na rúa.
n A banda municipal tocará mañá o himno ga-
lego.
n A presentadora do informativo salientou a
importancia da votación de mañá.
n As amigas fixéronlle un presente a Emma.
7. Crea anuncios publicitarios para cada un dos
seguintes produtos empregando a pasiva re-
flexa.
casa w coche w gamusino w unicornio
8. Aprende a conxugar os verbos irregulares xo-
gando ao parchís.
u Consulta no Apéndice 4 o terceiro nivel (III. Ver-
bos irregulares).
 Expresión oral
10
Pedir e facer aclaracións
Pens o
/ Creo
Expresións útiles Pens o
/ Creo
que n
on m
e exp
si gnifica? que n liquei
ben
E is o que Pens o
/Creo
on m
e exp
ir?
quere dic q u re s e i
E is o que Pens o
/Creo
e non
me en
ben
é? que h tendic
E is o que vo / doutr
a O que oubo hes (b
en)
e s e xp lic alo de no quero
d ic
un m
a le nt
Pod O que ir é q
ue…
endido
maneira? quería
dicir é
etilo? Isto é
Podes rep máis alto
? / quer que…
a la r m á is claro / dicir /
Podes f ou se
ndín ben xa
, non ente
Desculpa

En pares, e alternando os roles, un/unha de vós pide unha aclaración a respecto dun dos enunciados
embaixo e o/a outro/a dá a explicación pertinente empregando algunha das expresións indicadas.

n Veu ex profeso para a comuñón da n Non quero partillar cuarto convosco

miña irmá.
n Podes pór máis patacas no pilón?
[Ler pronunciando bes en vez de pes ]
n Nunca choveu que non escampase.
n Non che gusta Filipe? Ten moitísimo
flow!
na excursión.
n Non había nada na lacena, só pan
reseso. [Ler cun ton de voz moi baixo]
n Non comas o flan da neveira, que
está perdido.

Agora, buscade catro expresións que pensedes que os/s vosos/as compañeiros/as non coñecen e
xuntádevos con outro par para, alternando, pedir e dar aclaracións sobre elas.

201
10 Ortografía
Uso de h. Uso de s/x
A letra h non representa ningún son, de modo que o seu uso responde a razóns
etimolóxicas (segundo a presenza ou ausencia deste grafema no latín).
Por este motivo, emprégase h nas palabras que comezan por hecto-, heli-, heme-
ro-, hemi-, hetero-, hexa-, hidro-, hiper-, hipo-, homo- etc.; nos vocábulos iniciados por
hor-, hosp- e hum- (salvo úmero); no comezo e na fin dalgunhas interxeccións, no
final dalgúns nomes propios de orixe estranxeira; en vocábulos como desherdar,
exhaustivo/a, haber, habitar, honrar, humillar, humor, prohibir etc.
Os grafemas s e x, pola súa parte, adoitan confundirse; así, convén recordar
que se escriben con x palabras como excelente, extensión, extraordinario/a, ex-
tremidade etc. e levan s termos como escavar, escorrer, escravo, estender, estraño/a
etc.

Actividades

1. Completa con h ou ø.
...exaedro ...amaca ...ombro ...ostil ...idroavión
...úmida ...ermida pro...ibición ...umanidade in...ibir
...orroroso ...efixie a...! ...ipopótamo ...a ...a ...a!
Judit... ...ospedar ben...estar ...elena ...axiografía
...inflar ba...ía a...í ...ola! fil...armónica
...ectolitro ...achar ...irmá ve...icular ...eroína

2. Escribe s ou x nas seguintes palabras.

e...tranxeiro e...tracción corni...a e...trañeza e...ame
bi...utaría ...orda e...i...encia e...planada e...hibición
en...ame e...premer e...traoficial se...to ho...e
o...í...eno e...quisito fúc...ia e...foliante pí...el
...ilófono e...carcerar e...plosión e...trito ortodo...ia

3. Identifica os intrusos.
n hinchar – arpía – harpa – óso – habitáculo
n horfa – humidade – úmero – emeroteca – filarmónica
n luxación – estirpar – baixar – extratexia – esterno
n extravío – extender – escravo – extraña – exclusivo

4. Procura no dicionario o significado destes pares de vocábulos e escribe un enunciado con cada un
deles.

ester
expe rto testo/ no/ex
esp erto/ texto terno

a
/sext
sesta extracto
estrato/

202
 Ortografía
10

5. Escolle o significado correcto para cada termo.

Natural da capital de Cuba.
abano Utensilio para dar ar.
Cigarro puro feito en Cuba.
Carta da baralla que leva o número un.
as Contracción de a + as.
Artigo determinado feminino plural.
Expresión de dor, queixa, susto...
ai Adverbio que indica de modo preciso un lugar situado a pouca distancia.
Forma impersoal do verbo haber.

6. Le as definicións e completa o encrucillado.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 Horizontais Verticais
1. De estrutura uniforme. 1. Lugar onde as persoas doentes son
1 M ingresadas.
2. Interxección para apelar á atención
2 E V dos/das ouvintes. 2. Do revés, conxunción disxuntiva.
3. Pedra dura de pequeno tamaño que 3. Letra repetida.
3 S se tornou lisa pola erosión. Nome dun 4. Átomo ou grupo de átomos con carga
río.
4 P eléctrica positiva ou negativa (do revés).
5. Que é desagradábel para habitar nel. 5. Auga que pasou ao estado sólido. Car-
5 N 6. Voz para facer andar as cabalarías. ta da baralla (do revés).
6 A R 7. Do revés, instrumento que serve para 6. Interxección para apelar á atención
matar. dos/das ouvintes. Práctica.
7 8. Máximo confort no modo de vida. 7. Fillo dos teus propios pais.
Nome popular para Xoán. 8. Que está situado no exterior.
8 A N 9. Elemento químico gasoso que se en- 9. Alimento con casca que poñen as gali-
9 I X contra en todos os seres vivos e no ar. ñas.

7. Tanto no poema de Pilar Pallarés como no trabalinguas rexistramos aliteracións do s e do x, respec-

tivamente. Le os textos remarcando foneticamente as palabras que conteñan eses dous sons e crea
unha poesía en que aparezan ambos.
Agosto.
Pasa a choiva devorando horizontes.
Esfiáñase a tarde nos carreiros.
Chove. Batalla o sol coa auga
sen ganas.
O meu cuarto, no que dorme o silencio.
Sombras, corvos, un libro nunha esquina.
Agardo.
Os bruídos da aldea tecen a súa nostalxia
no solpor estrañado.
¡Ou, señardade, Por detrás daquel toxo
soidade que atravesas o tempo e o asulagas, vai un pito coxo.
agosto de invernía, ou puñal de tristeza, Corre, pito coxo,
corazón meu ferido!
pito coxo corre.
Pilar Pallarés: Entre lusco e fusco. Anónimo

8. Ditado. Texto: “Xa é posíbel visitarmos as Illas Atlánticas de maneira virtual e a través de Google
Views”. Autoría: www.codigocero.com

203
10 Literatura
Literatura e cinema
A literatura e o cinema partillan un bo número de códigos narrativos, pois non son máis que modos
diferentes de narrar unha historia estruturada en partes ben delimitadas; contan con personaxes que
participan dunha trama situada espacial e temporalmente que se expón a través dunha voz narrativa.
Non obstante, o cinema, debido á súa compoñente audiovisual, debe atender tamén a cuestións como
a iluminación, a cor, o ton, os ángulos de filmación, a escala, a composición da imaxe, a montaxe...

1. Linguaxe cinematográfica
Os principais elementos narrativos da linguaxe cinematográfica son os planos, os encadramentos e a
iluminación; os elementos restantes, aínda que relevantes, resultan prescindíbeis.

1.1. Plano e encadramento

Tanto os planos e como
os encadramentos do O plano, considerado a unidade mínima da narración cinematográfica, é cada un dos
cinema son moi simila- elementos filmados.
res aos da banda dese-
ñada. Segundo sexa a proporción da escala –a relación que existe entre o tamaño do obxec-
to filmado e o cadro total da imaxe–, podemos distinguir diferentes tipos de plano.
Tipos de plano

Primeiro plano: personaxe

Plano medio: personaxe
ou obxecto con moito
desde a cintura.
detalle.

Plano de detalle: parte do

Plano xeral: personaxe e
corpo do/da personaxe ou
lugar en que se sitúa este/a.
dun obxecto destacado.

Plano enteiro: corpo enteiro

Plano americano: personaxe
do/da personaxe, da cabeza
desde os xeonllos.
aos pés.

Gran plano xeral: personaxe

con mínima relevancia
dentro do cadro –preténdese
mostrar o espazo ou
o ambiente no cal se
desenvolve unha acción–.

Imaxes de The Searchers (1956), de John Ford (©Warner Bros)

O encadramento, pola súa parte, responde ao modo que ten a cámara de enfocar a escena: á altura
dos ollos, desde enriba ou desde abaixo etc.

204
 Literatura
10
Tipos de encadramentos
Encadramento Encadramento Encadramento
normal: o/a per- picado: a imaxe contrapicado:
sonaxe ocupa a tómase desde a imaxe fílmase
parte central da arriba. Cando a desde abaixo.
imaxe e a cámara verticalidade é
sitúase á altura total denomínase
dos seus ollos. “encadramento de
vista de paxaro”.
Imaxes de Citizen Kane (1941), de Orson Welles (©RKO)

1.2. Iluminación
A iluminación dunha escena pode ser natural ou artificial. Neste último caso,
podemos diferenciar entre luz directa, aquela que produce sombras nos obxec-
tos, e luz difusa, a que se modifica para que non se produzan sombras.
Este recurso contribúe a crear ou a acentuar o ambiente das escenas: tensión,
angustia, medo, ledicia... Alén diso, emprégase tamén para disimular ou desta-
car un obxecto segundo os intereses narrativos.

2. Outros elementos da linguaxe cinematográfica

O conxunto de planos relacionados tematicamente denomínase escena e o
conxunto de escenas constitúe unha unidade de acción narrativa denominada
secuencia –o equivalente fílmico do capítulo dunha novela–.
As secuencias non se filman de forma lineal, senón que se van realizando en A relación entre os textos literarios e
función de diferentes necesidades (a luz, a climatoloxía etc.). En consecuencia, os textos fílmicos ten propiciado nu-
merosas adaptacións de novelas e de
cando están todas gravadas deben pasar á sala de montaxe, onde se lles dá a pezas teatrais para o cinema, como
orde definitiva. A montaxe confírelle sentido completo ao texto fílmico. por exemplo A esmorga.

Actividades

1. Busca información sobre estes conceptos relacionados co cinema.

voz en off - espazo fílmico - panorámica - fundido - 35 mm - travelling - fotograma - varrido - banda
sonora - raccord
2. Reorganiza os seguintes planos para compores unha secuencia lóxica.

Imaxes de O descoñecido (2015), de Dani de la Torre (©Vaca Films)

3. Ides realizar unha curtametraxe; organizádevos en pequenos grupos de traballo e seguide as pautas
embaixo.
n Procurade un texto narrativo ou teatral.
n Transformade o texto seleccionado nun guión cinematográfico.
n Unha vez que o guión estea preparado, buscade os materiais necesarios para comezar a grava-
ción: pezas, roupa, obxectos, música, localizacións etc.
n Gravade a curtametraxe e montádea cun editor de vídeo. E non vos esquezades de incorporar os
títulos de crédito!
n Proxectade as curtametraxes na aula.

205
10 Lingua e sociedade
Variedades lingüísticas
Identifica en cada imaxe o tipo de variedade lingüística (variedade diatópica ou xeográfica, variedade diastrática
ou nivel e variedade diafásica ou rexistro) empregada e explica se é adecuada á situación comunicativa que se
mostra.

Fuco, vasme acabar cos

Vai Non creo, Xoghamos a saltar
cartos todos!
baixar aínda está feito na cama?
Mañá terás broa?
Alberte? un farrapo…

Ai, non che sei! Espera, que vou

sacar os sapatos…

O meu vicín Vai ter Tamos aquí pa percurar De continuares así, vas
encontrou o que ficar que os probes melloren as suspender a materia
gato ferido aquí tres súas condicións de vida
entre dous ou cuatro
camiois Prométoche
días. que vou chapar
máis, meu!

206
 Rc
Reforzo de competencias
A Coruña e Pontevedra serán os lugares
onde máis rápido avellente a poboación
En provincias como a de Ourense a poboación en idade de xubilación será do 33 % dentro de dez anos

Carlos Punzón, La Voz de Galicia
O envellecemento da poboación
galega é estrutural, endémico
e afecta a todo o seu territorio.
É máis, as proxeccións demo-
gráficas auguran que as dúas
provincias máis novas da comu-
nidade, A Coruña e Pontevedra,
converxerán con celeridade coas
outras dúas demarcacións, onde
a desertización poboacional e
o envellecemento dos censos
continuará crecendo, mais a un
ritmo máis lento.
Segundo as estimacións demográ-
ficas dadas a coñecer onte polo
Instituto Galego de Estatística, as
dúas provincias atlánticas son as
que máis rápido envellecerán no
próximo decenio. Ourense conti-
nuará a ser o territorio con maior
idade dos seus residentes, ao se
situar por encima da barreira da
xubilación practicamente un de
cada tres habitantes. Lugo aproxí-
mase ao mesmo nivel cun 30,8 %
de poboación maior de 65 anos,
en canto na Coruña e Pontevedra
a relación será de un xubilado por
cada catro residentes.
O estudo de indicadores de lonxe-
vidade presentado onte conclúe
que en dez anos o 27,4 % dos ga-
legos formará parte dos grupos de
idade maiores de 65 anos, cando
en 2002 devandito colectivo era
o 21,1 % do censo.
O que en demografía se denomina
índice de dependencia senil mostra
o peso que os maiores irán tendo
no sistema, até o punto de que, en
dez anos, case por cada dúas per-
soas en idade de traballar haberá
unha persoa xubilada. A media
galega situarase no próximo dece-
nio en 44 persoas maiores de 65
por cada cen que teñan entre 15 e
64, cando hoxe esa relación é dun
36 % e dun 27,2 como media en
toda España.
A relación entre o colectivo de
maiores e o de menores de vinte
presenta un escenario aínda máis
dramático, segundo as proxec-
cións do IGE. Abonda indicar
que mentres en 1975 había 38
persoas na franxa dos xubilados
por cada cen menores de vinte
anos, hoxe a dita relación é de
150 persoas con máis de 65 anos
por cada cen con menos de vinte;
e o que é peor: en dez anos por
cada cen mozos/as haberá 182
persoas xubiladas.
Especialmente condenadas apa-
recen nas proxeccións a dez
anos áreas como as de Ourense
sur (Limia, Verín, Celanova),
onde se augura que haberá
405 xubilados/as por cada cen
menores de 20 anos, ou Lugo
oriental (Ancares, A Fonsagra-
da e Sarria), con 381 maiores
nesa relación.
LMAS

1. Busca nun dicionario o significado dos vocábulos embaixo. LA

endémico w converxerán w celeridade w lonxevidade w devandito w demografía

2. Realiza un esquema en que se condense a información fornecida polo texto. LA

3. Na túa opinión, que causas están na orixe da caída demográfica en Galiza? Cales cres que poden ser as
consecuencias máis graves do envellecemento da poboación galega? LAS

4. En pares, elaborade unha serie de medidas para combatermos o avellentamento demográfico.

LASI

5. Representa nunha gráfica os datos demográficos ofrecidos neste artigo. LMDA

6. Escribe un monólogo en primeira persoa protagonizado polo/a derradeiro/a habitante do planeta

Terra. LAC
Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

207
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Sinala cal é o fío temático común a “Viaxar” e “tenerife”.
o regreso á casa o inicio da viaxe o traxecto da viaxe

2. O monólogo pode definirse como…

un discurso oral ou escrito unha peza teatral cómica un discurso oral ou escrito
emitido por unha única persoa. para un único actor ou actriz. dirixido a unha única persoa.

3. Que é a cabeceira dun xornal?

o logotipo do diario unha síntese dos obxectivos o nome da publicación
que persegue o xornal

4. Identifica o intruso en cada serie.

anegar, profundar, asolagar cantil, salto, fervenza foz, desembocadura, meandro

5. Cales son os distintos radicais do verbo dicir?

di-, dis-, dig-, dix- dis-, dic-, dig-, dix di-, dic-, din-, dix-

6. Sinala o grupo de vocábulos que non contén erros ortográficos.

harpa, externo, lapis mesquino, helmo, cornisa oxíxeno, inchar, escusa

7. Os elementos imprescindíbeis da linguaxe cinematográfica son…

a iluminación, as secuencias os planos, os encadramentos os planos, as secuencias e a
e a montaxe. e a iluminación. iluminación.

8. Cal destas expresións é adecuada nun rexistro lingüístico formal?

Polo San Xoán a sardiña O prezo das sardiñas subiu Papaches todas as sardiñas,
molla o pan. moito este mes. rapaz!

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
escribir un monólogo?
distinguir os principais elementos da portada dun xornal?
recoñecer o léxico básico ligado á paisaxe marítima?
identificar os verbos irregulares?
diferenciar a voz activa da voz pasiva?
pedir e facer aclaracións?
escribir correctamente palabras con h, s e x?
comparar as linguaxes narrativas da literatura e do cinema?
valorar a variedade diatópica propia e allea?
diferenciar as variedades diastráticas e diafásicas?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

208
11
Unidade

Contidos
Lectura. "De xeración en xeración"
Expresión escrita. Guión audiovisual
Lingua e texto. Textos xornalísticos informativos
Léxico. Animais (I) / Holonimia e meronimia
Gramática. Adverbio, preposición e conxunción
Expresión oral. Pór condicións
Ortografía. Grupos consonánticos
Literatura. Literatura e videoxogos
Técnicas de traballo. Mapa conceptual
11 Lectura
De xeración en xeración
Un estudo da Universidade de Santiago cifra en 64 as actividades e deportes
tradicionais galegos que continúan a se practicar nos concellos da comunidade
Ana Ramil | La Opinión
Non teñen botóns, pantalla nin música e para
xogar non hai que mercar nada senón ter á man
algunha pedra, cordas ou mesmo unha pota,
mais durante décadas rapaces e rapazas podían
5 pasar toda a tarde a se entreteren nestas acti-
vidades. Lonxe de desaparecer, os xogos e os
deportes tradicionais galegos aínda teñen o seu
público. O obxectivo da Unidade de Investiga-
ción en Psicoloxía Deportiva da Universidade
10 de Santiago (USC) é dar a coñecer os xogos
propios da terra e impedir que moitos deles fi-
quen no esquecemento. Para iso esta unidade
contará coa axuda da Xunta, que prepara un
plan estratéxico para documentar estas activi-
15 dades da man das persoas maiores.
A chave, os bolos, as carreiras de sacos ou a bi-
llarda son os xogos de antano que máis éxito
teñen no século xxi, fronte á ola, ao arrastre de
bois, ao lanzamento de boina ou á loita galega,
20 que están en perigo de extinción xa que só con-
tinúan a se practicar no Porriño, Narón, Meli-
de e A Estrada, respectivamente. Actualmente
existen 428 instalacións –promovidas por un
total de 229 entidades entre asociacións, cen-
210
tros escolares ou concellos– para a práctica des- 25
tas actividades. A maioría (113) están situadas
na provincia da Coruña, fronte ás 51 de Ponte-
vedra, ás 43 de Ourense e ás 22 de Lugo.
O coordinador do estudo, Constantino Arce, si-
nala que o grao de conservación e preservación 30
destes xogos é moi alto, o que coloca a comuni-
dade nos primeiros postos a nivel estatal. Ade-
mais, Arce indica que os xogos propios da nosa
comunidade son os relacionados co mundo ru-
ral, como as carreiras de burros, o lanzamento 35
de sachos ou o xogo da ola.
• Billarda. Consiste en darlle cun pau –marro
ou palán– a outro máis pequeno –chamado
billarda– para que salte o máis lonxe posíbel.
Píntase unha circunferencia ou liña no chan 40
desde onde se inicia a partida. A billarda
debe ser golpeada co palán para se levantar
e, cando estea no ar, darlle outro golpe.
• Xogo da ra. Necesita dunha caixa especial
con cinco buratos, dúas argolas e unha ra. 45
Os/as xogadores/as colócanse a unha dis-
tancia de entre dous e tres metros e lanzan
á caixa uns discos metálicos chamados pe-
llos. O obxectivo é introducir os pellos na

50 boca da ra ou, no seu defecto, nalgún dos
buratos.
• Chave. É o xogo tradicional máis popular,
xa que se practica en 62 concellos. Conta
con regras diferentes segundo a comarca.
55 As persoas participantes –en parellas, en
equipos ou de forma individual– tentan
dar cos pesos –discos metálicos e planos–
na chave –unha peza metálica que remata
en forma de lanza– que se sitúa a certa dis-
60 tancia en posición vertical.
• Xogo da ola. Trátase dunha das activida-
des con maior risco de desaparecer, pois só
se conserva no concello de Porriño. Con-
siste nunha roda de homes e de mulleres
65 que se lanzan unha pota entre si. Perde a
persoa a quen lle escache a pota, que xe-
ralmente está chea de plumas, auga ou fa-
riña. Na súa orixe quen rompía a pota tiña
tamén que convidar a un viño ao resto de
70 participantes. O habitual era que cada per-
soa levase a súa propia pota e xogábanse
tantas quendas como potas houbese.
• Turra-soga ou tira da corda. Fórmanse dúas
equipas que se sitúan nos extremos dunha
75 corda, á cal se lle ata un pano. Á súa vez fanse
tres raias no chan e o pano colócase á altura
da raia central. Os dous grupos tirarán con
forza da soga cara ao seu lado e gaña quen
consiga antes que o pano traspase a raia que
80 está máis preto do seu equipo.
Lectura
11
• Loita galega, tumbadela ou caiados. É unha
práctica que exixe máis habilidade que forza.
Os homes e as mulleres compiten por tom-
bar o/a seu/súa contrincante sen lle daren
ningún golpe. Márcase un círculo no chan 85
e o obxectivo é lograr que o/a adversario/a
saia da marca fixada. Na súa orixe estaba
vista incluso como unha forma de mocear
entre a rapazada, mais agora é considerada
un deporte. 90
• Peón, trompo ou buxaina. Case trinta conce-
llos galegos organizan actos con este xoguete
e a iv edición do Día do Peón reuniu 12.000
persoas. O peón permite moitas formas de
xogo. Pódese trazar no chan un círculo onde 95
se colocan unhas moedas e os/as participan-
tes deben tirar o peón para tentar botar fóra
as moedas ou deixar xirar unha buxaina no
centro e derribala con outros peóns.
• Pano. As persoas participantes divídense 100
en dous equipos e asígnaselles un número.
Unha persoa sitúase no medio do campo
de xogo cun pano na man. Di un número
ao chou e os/as participantes que teñen ese
número corren para atrapar o pano e voltar 105
co seu equipo sen seren atrapados/as polo/a
rival. A persoa que é pillada ou que non lo-
gra atravesar a liña de meta co pano é elimi-
nada do xogo. A mesma acción repítese tan-
tas veces como sexa necesario até que algún 110
dos equipos fique sen membros.
211
11 Lectura
Actividades

1. Procura no dicionario o significado das seguintes palabras e expresións e elabora un enunciado con
cada unha delas.
cifra (na entrada) w antano (l. 17) w risco (l. 62) w mocear (l. 88) w ao chou (l. 104)

2. Cal é o tema principal do texto? Xustifica a túa resposta.

3. Suxire un título alternativo para esta lectura e explica a túa proposta.
4. Elabora un esquema que condense a información máis relevante do texto.
5. Analiza a estrutura do artigo. Trátase dunha noticia? Por que?
6. A seguir, preséntanse unha serie de enunciados falsos sobre o texto. Corríxeos para que se correspon-
dan coa información real e explica o porqué das túas modificacións.
n A Universidade de Santiago de Compostela e a Xunta de Galicia publicaron un estudo que analiza
os xogos e os deportes tradicionais.
n A ola, o arrastre de bois, o lanzamento de boina e a loita galega son os xogos de antano que máis
éxito teñen no século xxi.
n Na provincia da Coruña hai tantas entidades dedicadas á promoción e á recuperación dos xogos
tradicionais como nas outras tres provincias xuntas.
n A billarda consiste en golpear cun pau outro do mesmo tamaño para que salte o máis lonxe
posíbel.
n No xogo da ola o habitual é que a persoa que perde pague o recipiente que rompe.
n A loita galega orixinalmente só se practicaba entre persoas que eran parella.

7. No artigo explícase que os xogos propios da nosa comunidade son os relacionados co mundo rural.
Inventa un nome e redixe as regras básicas para un xogo relacionado cos seguintes ámbitos.
pesca medicina docencia arquitectura comercio
8. Que opinión che merecen os esforzos que se están a realizar para preservar estes xogos e deportes?
Cita tres elementos máis que formen parte do patrimonio cultural galego.
9. En pares, escribide oito coplas dunha regueifa que teña por tema o enfrontamento entre un/unha
defensor/a dos xogos tradicionais e un/unha defensor/a dos deportes de risco.
10. En pequenos grupos, investigade se hai algún xogo tradicional que se practique na vosa localidade
e, de ser así, creade unha campaña de divulgación deste. En caso de que non haxa ningún podedes
centrarvos na promoción de calquera dos deportes tradicionais galegos.
u A campaña debe constar, no mínimo, dun cartaz e dun texto explicativo que recolla os seus obxectivos.

212
 Expresión escrita
11
Guión audiovisual Cabezallo
de escena
O guión audiovisual é un texto que contén CASA DE Artur. Noite
boa parte da información necesaria para rodar RAQUEL. Artur, penso que te quero.
Didascalia
unha curtametraxe, un filme, un documental, Artur achégase a ela, óllaa durante uns
Diálogo
un programa ou unha serie de televisión. segundos e despois bícaa.
ARTUR. Eu tamén te quero, rula. Transición
O guión presenta semellanzas co texto teatral Funde a:
(división en escenas, diálogos, didascalias),
mais, á diferenza deste, conta con referencias EXTERIOR. TERRAZA CASA DE ARTUR. DÍA.

técnicas relativas á filmación (movementos Raquel, en camisón, le o xornal na mesa

da terraza.
de cámara, iluminación, música...).
ARTUR (voz en off). Nena, xa está o almorzo!
Eis os elementos que adoitan conformar un Raquel vírase e di:
guión: RAQUEL. Case mellor almorzamos fóra, non?
· Ambientación da escena (interior ou ex- Está unha mañá fantástica.

terior, diúrna ou nocturna etc.).
· Breve resumo da acción, con indicacións
artísticas e técnicas.
· Diálogo dos/das personaxes.
· Transicións, é dicir, as mudanzas dunha
Artur sae á terraza coa bandexa do al-
morzo. Póusaa na mesa e senta a carón de
Raquel. Cando esta vai coller a taza de
café, Artur agárralle unha man e dille,
con moita solemnidade:
ARTUR. Quero que todas as nosas mañás
sexan como estas.

escena a outra, que se marcan con deter- Fundido en negro

minados efectos (fundido, degradado…).
Actividades

1. Preparade en grupo o guión dunha curtametraxe que trate dun destes temas:
n A repentina desaparición de todos os animais da vosa localidade.
n A chegada dun grupo de extraterrestres que invade o voso centro.
n A misteriosa capacidade dun grupo de alumnos e alumnas do centro para se faceren invisíbeis.
u Podedes desenvolver o guión completando unha tabela semellante a esta:
Número de escena Descrición da imaxe Personaxes/texto Efectos de cámara Efectos de luz e son

2. En pequenos grupos creade un guión partindo destas imaxes. Non esquezades pórlle título!

213
11 Lingua e texto
Textos xornalísticos informativos
1. Texto xornalístico
O texto xornalístico, que se difunde a través dos
medios de comunicación (radio, televisión, prensa
escrita, internet), ten como principal finalidade in-
formar a un público amplo. Así, son trazos inheren-
tes a el o predominio das funcións referencial (funda-
mentalmente en noticias, reportaxes e entrevistas) e
apelativa (nos artigos de opinión e nos editoriais), a
obxectividade, a claridade e a concisión.
Estas son algunhas das características máis destaca-
das do texto xornalístico:
n Adxectivación hiperbólica e abundancia de super-
lativos.
n Perífrases e formas verbais propias das estruturas
narrativa e descritiva.
n Construcións impersoais e pasivas.
n Eufemismos, circunloquios, elipses e incisos es-
clarecedores.
n Léxico impactante, cunha presenza significativa
de estranxeirismos (nomeadamente anglicismos),
neoloxismos, siglas e acrónimos.
n Recurso ao código non lingüístico (imaxes, mar-
cas tipográficas etc.).
Atendendo á súa intencionalidade comunicativa e á
súa estrutura, podemos clasificar os textos xornalís-
ticos en tres tipos:
n Textos informativos (noticia, reportaxe), en que
predomina –ou debe predominar– a estrutura ex-
positivo-explicativa.
n Textos de opinión (artigo de opinión, crítica,
editorial), cuxa estrutura é persuasivo-argumen-
tativa.
n Textos mixtos (crónica, entrevista, debate), en
que se combinan información obxectiva e opinión.
2. Textos xornalísticos informativos
2.1. Noticia
A noticia, que constitúe o tipo de texto máis reco-
rrente nun xornal, é unha exposición breve e obxec-
tiva dun suceso de actualidade e de interese xeral.
Pode aparecer en distintas seccións do xornal, de-
pendendo do tema tratado (político, económico, cul-
214
tural etc.) e do ámbito abranguido (local, nacional,
internacional…).
Este tipo de texto debe proporcionar información sobre:
n Os/as protagonistas n Quen interveu?
n Unha acción ou un
acontecemento n Que
n O lugar n Onde
n O tempo n Cando ocorreu?
O modo Como
n n
n A causa n Por que
A estrutura dunha noticia é a seguinte:
n Titular, que fornece información básica de modo
moi conciso. Pode ter ter un carácter meramente
informativo ou ser valorativo.
n Entrada, na cal se concentran os aspectos básicos
da noticia. Con frecuencia aparece destacada en
letra negra ou en itálico.
n Corpo textual, en que se achegan, en primeiro
lugar, os datos máis relevantes da información e,
a seguir, os pormenores.
2.2. Reportaxe
A reportaxe é un texto xornalístico de tipo docu-
mental desenvolvido arredor dun determinado acon-
tecemento ou personaxe de actualidade ou de inte-
rese xeral.
Na prensa escrita, a reportaxe acostuma responder a
esta organización:
n Titular, que pretende chamar a atención do públi-
co destinatario. Pode ir acompañado dun antetítu-
lo ou de un ou máis subtítulos.
n Corpo textual, que consta de tres partes:
• Entrada ou lied, que adoita coincidir co pa-
rágrafo inicial. Pode ser unha síntese, unha
narración, unha descrición, unha cita…
• Núcleo, que condensa a información esen-
cial.
• Conclusión, en que se sintetizan as ideas bá-
sicas da reportaxe.
Ademais, a reportaxe adoita incluír elementos com-
plementarios (fotografías, ilustracións, entrevistas,
anécdotas etc.).
 Lingua e texto
11
Actividades
1. Liga cada un destes acontecementos co texto xornalístico que consideres máis adecuado para infor-
mar sobre el.
Un accidente aéreo de enorme magnitude. Editorial
O encontro dun/dunha xornalista cunha das persoas premiadas na lotaría. Crítica
A recepción do último libro de Agustín Fernández Paz. Entrevista
A visión da dirección do xornal sobre o resultado das eleccións autonómicas. Reportaxe
A inminente celebración das Olimpíadas. Noticia

2. Le con atención as seguintes noticias e responde ás preguntas embaixo.

Rastrexan Matamá en busca dunha tartaruga agresiva que fuxiu

O exemplar escapou dunha casa e ten unhas fauces capaces de lesionar coa súa mordedura

E. V. Pita Vigo | La Voz de Galicia Unha patrulla da Unidade do Rural (Umir) está a rea-
A Policía Local de Vigo rastrexa os montes de Matamá lizar o rastrexo, vixiando todas as zonas limítrofes e
en busca dunha tartaruga da especie Chelydra Serpentina, preguntando pola veciñanza se o animal foi avistado.
duns 30 centímetros de lonxitude e 5 quilos de peso,
que pode resultar bastante agresiva e mesmo causar
lesións coa súa mordedura.
O sapoconcho fuxiu o pasado 19 de xuño da vivenda
onde unha veciña o tiña como mascota. Segundo fon-
tes policiais, o animal, que leva catro días sen aparecer,
está en tratamento veterinario debido a unha doenza
no seu caparazón, polo que necesita ser controlado
diariamente.

Condenada unha aseguradora a pagar 660.000 euros por un roubo

Ten que indemnizar a unha firma de Sarria pola substracción dun camión en Francia
L. P. | El Progreso Os feitos remóntanse a marzo de 2004, cando Onte –actual
A Audiencia Provincial de Lugo condenou unha com- Aldama Europea– concertou un seguro para o transporte
pañía aseguradora, Victoria Versicherung AG, a aboar á de mercadorías por valor de 660.000 euros, con cobertura
empresa madeireira de Sarria Aldama Europea 660.000 a todo risco. Uns días despois a empresa sarriá denunciou o
euros (máis os intereses) polo roubo dun camión e da súa roubo do camión e dos bens que transportaba nunha área
mercadoría. de servizo do municipio de Fabrègues, en Francia.

n Quen protagoniza cada noticia?

n Onde e cando suceden os feitos dos cales se informa?
n Que ocorre e por que?
n Como se desenvolven os acontecementos?
n Que función comunicativa predomina nelas?
3. En pares, seleccionade tres noticias breves de diferentes seccións dun xornal que presenten algunhas
das características máis relevantes do texto xornalístico.
4. En pequenos grupos, realizade unha reportaxe sobre a vida cultural da vosa localidade.

215
11 Léxico
Animais (I)

Actividades

1. Sabes como se chaman os peixes deseñados enriba? Liga cada imaxe co nome correspondente.
bacallau lamprea pescada sardiña
dourada linguado raia troita
castañeta ollomol robaliza tiburón
congro peixe sapo rodaballo xurelo

2. Relaciona cada vocábulo co seu sinónimo. 3. Explica o significado das seguintes expresións
feitas.
xarda espadarte
peixe martelo rapante Chover a mares.
meiga parrocha Estar nun mar de dúbidas.
anguía cabala
peixe espada eiroa De aquí ao mar todo é terra.
xouba cornuda

216
 Léxico
11
Holonimia e meronimia
A holonimia fai referencia a un todo (holónimo) Podemos identificar un merónimo por medio das ex-
cuxas partes son os merónimos. Por exemplo, corpo presións ‘parte de’ e ‘porción de’; por exemplo, roncón,
humano é o holónimo dos merónimos cabeza, pescozo, ronqueta e ronquillo son partes da gaita –e, por tanto,
brazo, man, perna… todos eles son merónimos do holónimo gaita–.
Ao contrario do que acontece na relación hiperóni- roncón
mo/hipónimo, o holónimo non impón os seus tra-
soprete
zos semánticos ao merónimo. Así, os merónimos
monitor, teclado e rato non partillan os seus trazos se-
mánticos con computador, o seu holónimo. fol

A meronimia defínese como a relación semántica

ronquillo
existente entre a parte e o todo, como, por exemplo,
entre fol e gaita ou entre cuberta e libro. ronqueta punteiro

Actividades

1. Coa axuda dos deseños, identifica os merónimos dos holónimos planta e bicicleta.

1
3

4
5

2. Agrupa na tabela os merónimos correspondentes aos holónimos peixe e ave.

crista w espiña w branquia w peteiro w aleta w pluma w pata w ova w escama

Holónimos Merónimos
peixe
ave

3. Encontra o elemento intruso en cada serie de merónimos e indica cal é o holónimo de cada unha
delas.
Solpor, amañecer, solsticio, noite Andel, tesoira, pomo, gabeta, porta
Tecla, corda, pedal, tapa, partitura Cociña, cuarto de baño, celeiro, sala, faiado

217
11 Gramática
Se nun mesmo enunciado
aparecen varios adverbios
acabados en -mente que
modifican unha mesma
palabra, unicamente se
utiliza esta terminación no
último dos adverbios enla-
zados.
Preguntou pausada e edu-
cadamente.
Cando unha preposi-
ción figura despois dun
adverbio, estamos ante
unha locución prepositi-
va (antes de, encima de).
Adverbio, preposición e conxunción
1. Adverbio
O adverbio é unha categoría gramatical invariábel que expresa circunstancias
de lugar, de tempo, modo etc. relativas a unha acción, a unha calidade ou a un
estado. Pode funcionar como complemento dun verbo, dun adxectivo, doutro
adverbio ou mesmo de todo o enunciado.
Alén disto, o adverbio, tal e como acontece co adxectivo, presenta gradación.
Faino lentamente.
Faino moi lentamente.
Faino lentisimamente.
Faino máis lentamente ca min.
Preguntou pausada e educadamente.
Esta clase de palabra pode desempeñar dúas funcións sintácticas: núcleo
dunha frase adverbial e modificador dun núcleo (un verbo, un adxectivo,
outro adverbio ou todo un enunciado).
Non vin aquí para rifarche.
O filme é moi longo.
Iso fica bastante lonxe de aquí.
Infelizmente nada do que fixo tivo bos resultados.
Por outra parte, denominamos locución adverbial a secuencia de dous ou
máis vocábulos que funcionan como un adverbio: ás veces (preposición + subs-
tantivo), por enriba (preposición + adverbio) etc.
1.1. Tipos de adverbios e de locucións adverbiais
Segundo o seu significado, os adverbios poden clasificarse en:

Adverbio Locución adverbial

aquí, alí, aí, atrás, fóra,
De lugar lonxe, eis, algures, onde…
agora, pasadomañá, antes,
De tempo acotío, sempre, axiña, xa, ...
amodo, así, ben, devagar,
De modo felizmente…
abondo, bastante, ben, máis,
De cantidade menos, amodo, só...
De afirmación abofé, certamente, si…
nada, non, nunca,
De negación tampouco, xamais…
quizais, posibelmente,
De dúbida talvez…
tamén, ademais, inclusive,
De inclusión
mesmo...
en fronte, para atrás, por
cima, a rentes, ao pé…
de antemán, de contado, ao
pouco, ás veces…
ao chou, ao revés, ás pré-
sas, de súpeto…
a miúdo, de menos, por
completo…
con certeza, de verdade,
desde logo, por certo…
de maneira ningunha, en
absoluto, de xeito ningún…
se cadra, se callar,
sen dúbida…
alén disto, mesmo así...

218
 Gramática
11
2. Preposición
A preposición conforma unha categoría gramatical que presenta diferentes
valores semánticos como ‘lugar’, ‘distancia’, ‘privación’ etc. É morfoloxi- Lembra que as prepo-
sicións a, con, de, en e
camente invariábel, de modo que non admite flexión de xénero nin de
por poden contraer con
número.
outros pronomes: pola
Do punto de vista sintáctico, a preposición exerce de relator nunha frase ponte, ao chou, noutro
preposicional, ligando vocábulos ou grupos de vocábulos; así, pode unir, momento, coa miña cuña-
da, daquilo.
por exemplo, dous substantivos, un adxectivo e un verbo ou dous verbos
entre si.

Aprobei o carné de conducir. Non é moi doado de facer.

substantivo verbo adxectivo verbo

Viñeron para axudarme.

verbo verbo

A locución prepositiva constitúe unha combinación de palabras que actúa

como se fose unha preposición e que se caracteriza por acabar en preposición.
Eis as principais preposicións e locucións prepositivas:

Preposicións Locucións prepositivas

a, agás, ante, após, até, baixo, con, conforme, consoante, a partir de, a pesar de, a respecto de, á diferenza de,
contra, de, deica, desde, durante, en, entre, excepto, canto a, co fin de, en relación con, en vez de, por mor de,
mediante, para, perante, por, salvo, segundo, sen, so, por causa de, alén de, antes de, debido a, cabo de,
sobre, tras cara a, grazas a, de acordo con, tocante a…

3. Conxunción
A conxunción é unha categoría gramatical con significado variábel
(‘suma’, ‘oposición’, ‘causa’, ‘consecuencia’, ‘condición’ etc.). A ni-
vel morfolóxico, trátase dunha palabra invariábel, pois non presenta
flexión de ningún tipo.
Desde unha perspectiva sintáctica, esta categoría gramatical liga fra-
ses, cláusulas ou oracións e desempeña a función de nexo.
As rosas e as papoulas son as miñas flores preferidas.
frase frase

Quero que me fagas un favor.

cláusula cláusula

Gústame esa saia mais non podo mercala.

oración oración

A combinación de varios vocábulos que funcionan como unha forma

simple denomínase locución conxuntiva.

Conxuncións coordinadas Conxuncións subordinadas Locucións conxuntivas

e, nin, mais, porén, senón, cando, se, ca, como, coma, e mais, con todo, non obstante, ben…ben, agás que, con
que, ou que, pois, porque, que, men- que, excepto que, ben como, dado que, xa que, así que, en
tres, así, conque, daquela, canto, logo que, aínda que, a pesar de que, de aí que, para
entón... que, por que, así como, como se, de modo que...

219
11 Gramática
Actividades

1. Sinala os adverbios, as preposicións e as 4. Coloca ao lado das preposicións ou locucións

conxuncións que encontres no seguinte texto
e clasifícaos.
Samuel dirixiuse cara ás derradeiras gotas
de auga que ficaban no fondo das garrafas
e verteunas no tanque do dispositivo mestu-
rador. O gas subiu ao globo, ascendendo de
novo; cando a tormenta se despregou, a aero-
nave elevouse como unha frouma de palla e o
doutor conduciuna cara ao ar tumultuoso.
Empuxados, arrastrados a unha velocidade
entolecida, os tres británicos permaneceron
silenciosos, abraiados fronte a este fenómeno
que os arrastraba como un mar espumoso.
Durante tres horas, refrescados polos refa-
chos, o Vitoria e os seus pasaxeiros soporta-
ron os seus bandazos.
E cando de súpeto a tempestade acalmou,
encontráronse por riba de moitos oasis aliña-
dos creando espazos de novo reverdecidos.
Fixeran unha escapada de case douscentos
quilómetros.
—Auga, aló, auga!
Chimpándose desde o fondo da barquiña, os
tres homes guindáronse boca abaixo preto
dunha poza; a auga estancada non tiña a pri-
meira frescura do día mais que máis daba!
Jules Verne: As viaxes fantásticas de
Jules Verne.
2. Indica o sinónimo ou o antónimo de cada ad-
verbio.
Adverbio Sinónimo
amodo
quizais
decotío
bastante
paseniño
axiña
Adverbio Antónimo
atrás
algures
dentro
lonxe
antano
nunca
3. Ordena as letras e descubre os adverbios, pre-
posicións ou conxuncións ocultos.
ORROATU NDSGUOE RENEGOD
prepositivas o seu significado contido na tabela.
a favor de, con motivo de, ademais de, en re-
lación con, en presenza de, sobre, excepto, a
pesar de, debaixo de, de acordo con, ao lado
de, por culpa de, a través de, por medio de
consoante por
en alén de
a prol de agás
malia verbo de
por mor de so
mediante co gallo de
cabo de perante
5. Completa os enunciados coas conxuncións e
as locucións conxuntivas do cadro.
así que, como se, a pesar de que, xa que, ou,
quer... quer, se, e mais, porén, de modo que
n ... veñas ... non, telefonareite.
n É moi traballador; ... non lle loce.
n ... acabe ese traballo verémolo máis.
n Fai ... o coñeceses.
n ... fose rico, viviría en Dubai.
n Prefires ir a Londres ... a París?
n Estou moi canso, ... non contes comigo.
n ... se esforzou, non obtivo boas notas.
n Teresa ... eu fomos a un concerto de rock.
n ... a coñeces, podes convidala.
6. Corrixe os erros nos adverbios, nas preposicións
e nas conxuncións.
n Somentes nós estabamos en a biblioteca;
tal vez sexa por que mañán é festivo.
n Os nadadores chineses superaron aos rusos
por dúas décimas.
n Visito o supermercado a cotío; sempre vou
a comprar a partires das oito da tarde.
n Mentras eu vivir, el non vai entrar nunca
nesta casa.
n Non sabía ca nena estaba doente.
n Cren que non teñen dereito a un salario e a
unha pensión dignas.
n Según unha testemuña, dirixiuse cara a
porta e saíu de vagar sin ollar atrais.
n Hoxendía as crianzas a penas xogan co balón.
n Foi perante as vacacións cando enfermei.
É tan boa estudante como min.
n

CEXOPET ALMIA PQEORU n O goberno aproba un decreto que subven-

EVALÍ REARO ciona ás grandes empresas.

220
 Expresión oral
11
Pór condicións
Le a palma da man do teu compañeiro ou compañeira para tentar adiviñar o seu futuro. Cóntalle o que lle vai
ocorrer en relación á saúde, ao amor, aos estudos, ao traballo e ao diñeiro, indicándolle as condicións para
que estas predicións (tanto positivas como negativa) se cumpran.

EXPRESIÓNS ÚTILES:

Se… Nada máis…

Como… Así que…
Con tal de que… Agás que/se…
Sempre que… Excepto que/se…

F
Sempre e cando… Salvo que/se…
Xú

ta e
n ad
e
d
pit

vo rz
G

Fo
Sa
er

tu
rn
o Lóxica

F Ma
A

rte
Ap
olo E
G

e
rt
a de Ma
ón

za
a be

Liñ
A

Denus
oraz

Li
ac
C

a d

Merc
Li
oc

ad

urio V
a v stin
a
d
ad

Liñ

id

iñ
C

d
L
Liñ

a
e

Li d
mon i-

ñ o
r
io

S
te

a
mat

d
Liñ a
Mar

ad sa

E
l

ai úd
o

n
t e
un
I
u
ic

pt
a
ió

d
LúB

vi
n

Ne
a

a
d
s
ra
ei
ls

Pu

221
11 Ortografía
Grupos consonánticos
O encontro de varias consoantes en contacto nunha mesma sílaba
ou en dúas diferentes denomínase grupo consonántico.
Existen moitos grupos consonánticos, como por exemplo:
n Grupos bs (abstracto), ds (adscribir), rs (perspectiva) e ns (avións).
n Grupos cc e ct, que se conservan cando van precedidos por a, e,
o (pacto, recto, octosílabo); cando van antes as vogais i, u o máis
habitual é que desapareza o -c- (ditar, predición, produto, produción),
mais este pode manterse en palabras moi cultas (adicción, veredic-
to, dúctil, liposucción).
n Grupos con l (blusa, clima, plasma, atleta, flor) e r (abrazar, cravar,
cadro, graza, prazo, actriz, fraca).
n Grupos gn (gnomo), mn (alumnado), nm (enmudecer), mm (súm-
mum) e nn (innovador).

Actividades

1. Escribe c, cc, ct ou t.
o...ógono eru...o descri...ión a...ión corre...ión
fi...ión adi...ión afe...o tradu...or di...ionario
reprodu...ión di...ado su...ionar respe...o ra...ión
deli...o pi...órico ví...ima estru...ura di...adura
dú...il reda...ión tá...ica constru...o co...ión

2. Ordena as letras para construíres vocábulos que conteñan grupos consonánticos.

AENC RUCIPNEÓ BSATUSNIVTO nupácemiot
RRIEOT AISET PSCBIE ÉLRPIT
CTÁELO ZGERIPUA RDEAILCDA aoftr

3. Completa con l ou r.
f...or g...anate b...anco p...acer sop...ar
g...oria esc...avo c...ásico reg...a xad...ez
p....aia exemp...o p...ato b...indar b...asón
p...anta C...ara g...obo at...etismo rec...utar
nob...e f...echa f...ouxo p...aga seg...edo

4. Escolle a opción correcta.

olfacto olfato transladar trasladar imigrante inmigrante
astemio abstemio tritongo triptongo coluna columna
adxetivo adxectivo obxecto obxeto neumático pneumático
rímmel rímel erupción erución subtraer substraer
adscribir ascribir eneágono enneágono sectario seitario

222
 Ortografía
11

5. Escribe as familias léxicas das seguintes palabras.

sectarismo nobre
flotar cravo
prata regra

6. Resolve este encrucillado silábico a partir destas definicións e coloca unha sílaba en cada cela.
1L 1. Tomar legalmente como fillo/a.
2. Alegar algo en contra dunha afirmación.
3L
3. Fluído que se inxecta.
4 L 2I
TAR 4. Facer ilexíbel un escrito riscándoo.
5. Cada unha das pezas que, ao seren pulsadas cos dedos,
actúan facendo panca.
8L 6L J5
A TE 6. Signo que se coloca no inicio dun pentagrama.
J7
7. Conclusión a que chega un xurado despois dun xuízo.
9I 8. Que causa adicción.
FIC
J10
9. Que non existe na realidade.
PRO 10. Apta para a produción.

7. Cubre os ocos cunha consoante para formar un grupo consonántico cando for preciso nestes textos.
O CONT...ATO

CUB.....IRON con exa.....titude o imp.....eso en vixencia ine.....cusable,

encheron puntuais os ocos baleiros con nomes comp.....etos, enderezos e datas p...ecisas de na-
cemento.
Cump.....imentaron os estri.....tos documentos mediante
pólizas determinadas,
certificados de ped.....a e fa.....turas de f.....orerías.
riscaron as cuad.....ículas buróc.....atas da forma máis se.....sual que
puideron atopar naquel bolíg.....afo.
Non lemb...o xa canto papel de estado emp...egaron na esc.....itura de ing.....eso nin cantas
si.....naturas ensaiadas.
Logo fixeron con tino a
inscri.....ción legal gozosa no
rexist.....o
e antes de que vencera o p.....azo foron acordar a
cota mensual de beixos.

Non se esqueza
que se amaron desde as nove corenta e cinco do vintenove de maio
até as sete e t.....es minutos
dun catorce de se.....temb.....o.

Yolanda Castaño: Elevar as pálpebras.

8. Ditado. Texto: elaboración propia.

223
11 Literatura
Literatura e videoxogos
A literatura non só partilla algúns códigos narrativos co cinema, senón tamén
con certos tipos de videoxogo. Elementos como a voz narrativa, a acción, a
trama, os/as personaxes, a estrutura, o tempo e o espazo están presentes nos
videoxogos sen case modificacións a respecto dos códigos da obra literaria.
Por outra parte, da mesma maneira que na literatura electrónica resulta com-
plicado realizar dúas lecturas iguais dunha obra, nos videoxogos é case impo-
síbel seguir dous camiños idénticos na súa totalidade.
A pesar disto, existe unha grande diferenza entre literatura e videoxogo: o
papel do público destinatario. O labor decodificador do/da lector/a é moi
reducido, xa que a obra literaria tradicional exixe pouco esforzo deste/a.
No entanto, a maior parte dos videoxogos –como acontece coa literatura
electrónica– require que o/a destinatario/a sexa ao mesmo tempo creador/a;
Cuberta de American McGees's Alice esa interacción que se dá entre o/a xogador/a e a trama do xogo denomínase
ludonarrativa.
Sexa como for, existen certos videoxogos (plataformas, arcades, xogos de de-
portes...) que non presentan unha estrutura narrativa. Os videoxogos que si
partillan elementos da narración acostuman ser os de aventuras e os de rol ou
RPG, que tamén gardan relación co ciberdrama.
Esta clase de xogos adoita desenvolverse en mundos abertos ou sandbox, o que
multiplica as posibilidades da trama. O/a personaxe principal ten un obxecti-
vo, xeralmente heroico, e, para alcanzalo, debe superar unha serie de probas
que fan que progrese do punto de vista persoal.
Nos xogos máis avanzados as decisións que toma o/a xogador/a determinan
a progresión da historia, dando pé a diferentes versións desta e, por suposto,
a diferentes finais.
A clasificación temática dos videoxogos é moi semellante á das novelas; pode-
mos encontrar videoxogos históricos, fantásticos, policiais, de aventuras, de

Imaxe do
videoxogo Fable

224
 Literatura
11
terror etc. As tramas dos xogos actuais pouco teñen que ver coas dos primei-
ros videoxogos, pois cada vez son máis complexas e, en moitos casos, o final é Tal e como sucede coa lite-
ratura e co cinema, entre li-
aberto –o que posibilita a repetición da historia con diferente resultado–. teratura, banda deseñada e
videoxogos tamén se produ-
Os/as protagonistas permiten que o/a xogador/a interactúe coa historia en 1.ª cen transvases de historias
ou en 3.ª persoa e paulatinamente van adquirindo unha caracterización tan- e personaxes.
to física como psicolóxica máis completa. Ademais, a maior parte dos xogos
permite que o/a xogador/a constrúa o/a
personaxe, xa que as decisións tomadas
inflúen na caracterización deste/a.
A estrutura narrativa, pola súa parte, ta-
mén se complica progresivamente, o que
supón un reto para as persoas xogadoras;
de feito, non é casualidade que cada vez
máis estudios de videoxogos contraten es-
critores/as recoñecidos/as para desenvol-
veren as tramas.

Actividades

1. Partindo do argumento destas obras literarias, que tipo de videoxogos se podería crear? Explica como
cres que sería o seu desenvolvemento narrativo desde o punto de vista do/da xogador/a.
Os dous de sempre, Recinto gris, de Merlín e familia, de Cartas de inverno, Violeta tamurana,
de Castelao Ledicia Costas Álvaro Cunqueiro de Agustín de Andrea
Fernández Paz Maceiras

2. En que outras actividades poden resultar beneficiosos os videoxogos? Achega como mínimo tres
exemplos.
3. Procura información sobre un dos seguintes videoxogos e escribe un relato que recolla os principais
elementos da súa trama.
Assassin’s Creed w Final Fantasy w The Last of Us w Fable w L. A. Noire

4. En pares, recadade datos sobre a biografía dunha destas personaxes de videoxogo e realizade unha
exposición oral sobre ela perante o resto da aula.

225
11 Técnicas de traballo
Mapa conceptual
O mapa conceptual ou organigrama é unha técnica de síntese baseada na representación
gráfica de conceptos agrupados xerarquicamente e relacionados entre si por medio de liñas
ou frechas e palabras de enlace (verbos, preposicións, conxuncións etc.); os conceptos adoi-
tan escribirse en maiúsculas e as palabras de enlace en minúsculas.
Esta clase de técnica utilízase, fundamentalmente, para condensar e organizar o contido dun
texto a fin de poder desenvolvelo oralmente ou por escrito dun modo lóxico e ordenado.
Cómpre seguires estes pasos para elaborar un mapa conceptual:
n Despois de leres con atención o texto base, selecciona as palabras chave que expresen os
conceptos máis relevantes, que deberás escribir en maiúsculas dentro dunha figura xeomé-
trica (rectángulo, óvalo…).
n Estabelece a xerarquía que existe entre estes conceptos e organízaos en diferentes niveis,
do máis xeral ao máis específico.
n Escolle as palabras de enlace –en minúsculas– das cales partirá unha liña ou unha frecha
vertical ou horizontal para representar a relación entre conceptos.

ANIMAIS

poden ser

Invertebrados Vertebrados

Artrópodos

poden ser

Insectos Arácnidos

como como

Formiga Térmite Bolboreta Abella Araña Tarántula Escorpión Ácaro

Actividades

1. Procura información sobre os diferentes tipos de semáforo que existen e plásmaa nun mapa concep-
tual con imaxes usando as ferramentas que che fornece un procesador de texto ou algunha ferramen-
ta en liña.

226
 Rc
Reforzo de competencias

www.hypeverde.com.br LMAS

1. Suxire un título alternativo para esta infografía. LA

2. Cres que a polución acústica constitúe un problema grave na túa contorna? Propón un conxunto de
medidas orientadas a loitar contra esta clase de contaminación. LAI

3. En pares, creade un lema para unha campaña de conscienciación contra a contaminación acústica.
LAS

4. En grupos, e coa axuda dun sonómetro –que podedes descargar por internet–, realizade un estudo da
contaminación acústica do voso centro e da vosa casa, en diferentes estancias e en distintas faixas
horarias. Podedes mostrar os resultados da vosa análise nunha gráfica ou nun póster. LMDAS

5. Alén da acústica, coñeces algún outro tipo de polución? Explícalle ao resto da aula en que consiste.
LMA

6. Describe como sería un día na túa vida se vivises nunha poboación completamente contaminada.
LAC

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

227
Aa
Autoavaliación de contidos
1. Indica que dúas institucións se encargan de recuperar os xogos e os deportes tradicionais.
a Xunta de Galicia e a Uni- a Universidade da Coruña e a Universidade de Santiago de
versidade de Vigo a Real Academia Galega Compostela e a Xunta de Galicia

2. Cal é a diferenza entre un guión e unha peza teatral?

a extensión do texto base presenza ou ausencia utilización de diálogos,
de referencias técnicas escenas e didascalias

3. Identifica os textos xornalísticos mixtos.

crónica e entrevista noticia e reportaxe crítica e editorial

4. Cales destes termos son merónimos entre si?

intermitente, ITV, retrovisor freo, neumático, volante coche, vehículo, automóbil

5. A palabra seica é…
un adverbio. unha preposición. unha conxunción.

6. Que serie de vocábulos contén erros ortográficos?

producto, veredito, vítima diccionario, recluta, flecha flanela, dicción, repugnante

7. A ludonarrativa consiste en…

a relación entre o/a lector/a a interacción entre o/a o vínculo entre o/a
e a trama dunha novela. xogador/a e a trama dun xogo. xogador/a e o avatar do xogo.

8. O mapa conceptual utilízase para…

sintetizar e xerarquizar agrupar cifras e datos. localizar e etiquetar
conceptos. conceptos.

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
desenvolver un guión audiovisual?
recoñecer os obxectivos e a estrutura dos textos xornalísticos informa-
tivos?
citar os nomes de peixes máis frecuentes no noso contorno?
distinguir entre holónimos e merónimos?
identificar os adverbios, as preposicións e as conxuncións?
diferenciar as locucións adverbiais das locucións prepositivas?
pór condicións?
escribir correctamente os grupos consonánticos?
relacionar as linguaxes narrativas da literatura e do videoxogo?
realizar un mapa conceptual?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

228
12
Unidade

Contidos
Lectura. Pedra sobre pedra
Expresión escrita. Soneto
Lingua e texto. Textos xornalísticos de opinión: artigo de
opinión e editorial
Léxico. Animais (II)
Gramática. Frase: funcións sintácticas e tipos
Expresión oral. Calmar o/a interlocutor/a
Ortografía. Xuntos ou separados?
Literatura. Literatura e outras artes
Lingua e sociedade. Preconceptos lingüísticos
12 Lectura
O autor
Xosé A. Neira Cruz (San-
tiago de Compostela,
1968). Licenciado en Fi-
loloxía Italiana e en Cien-
cias da Información, foi
redactor da revista Tem-
pos e director de Fada-
morgana e é un dos au-
tores máis destacados da
literatura xuvenil actual.
No ano 1989 consegue
o premio Merlín coa súa
primeira obra, Ó outro
lado do sumidoiro, e
repetiu este galardón
en 2000 con As cousas
claras. Tamén gañou o
premio Barco de Vapor
con Valdemuller (1998)
e Os ollos do tangaleirón
(2000).
Canto á creación teatral,
recibiu en 2008 o Premio
Barriga Verde de Textos
para Teatro de Monicre-
ques con O punto da es-
carola.
230
Pedra sobre pedra
Sobre os últimos acordes dunha cantiga su-
perponse o son dos ciceis a petaren contra a
pedra. Son dous que, traballando acompa-
sadamente, compoñen unha sorte de melo-
5 día rítmica. Quen os manexan son Paio e
Xil, pai e fillo, canteiros ao servizo do Mes-
tre Mateo. Soben e baixan da estada que lles
permite traballar na construción do Pórtico
mentres falan e manexan os ciceis.
10 Paio. Samarúa, escatifa aquives oreta
repula1.
Xil. (Olla arredor alarmado antes de fa-
lar). Xaran nende-xilóns que abisman
de ñurre?2
15 Paio. (Ceibando unha xenerosa gargallada
satisfeito). Ben, fillo, ben. Vas apren-
dendo rápido a nosa arxina. Hache
traer boas vantaxes, halo ver. Un can-
teiro sen arxina éche como un canteiro
20 sen cicel. Está perdido...
Xil. Tanto se hai que protexer, pai?
Paio. Aínda non o sabes ben, meu.
O mundo está cheo de alcaiotes e mal-
feitores que procuran a nosa ruína.
25 E neste mundo que se chama Com-
postela, máis.
Xil. E iso por que, pai?
Paio. Non hai cidade santa boa, Xil.
Non é de lei a xente que vive á conta
30 das angustias e dos pecados dos de-
mais. Por iso nos cómpre andarmos
precavidos. Co cicel e coa arxina.
Xil. Así non saben do que falamos...
Paio. Non saben nin lles damos pé.
35 Xil. Eu xa vin moitos que nos ollan de
esguello.
Paio. Non lles aparece o que non coñe-
cen. Así son algunhas persoas, Xil; an-
dan cegadas. Porén, neste caso a nós
1 No verbo dos arxinas ou fala dos canteiros: “Compañeiro, bota aquí auga fría”.
2 “Seica hai non-homes que ollan de esguello”.
cómprenos andarmos máis aleutos. 40
Todo coidado é pouco.
Xil. Seica se achega algún perigo, pai?
Paio. Non se achega, ho. Está. Por to-
das partes. Na sombra das columnas
medran ouvidos que todo o queren es- 45
coitar. Hai ambicións que valen ouro
e vidas.
Xil. De que ambicións falades?
Paio. Das que esperta este pórtico, Xil.
Algún día, fillo, cando te sintas máis 50
vello que os camiños, lembrarás con
orgullo teres traballado nesta obra.
Mais todo ten o seu prezo. No lugar
que ocupamos nós quererían verse
moitos. 55
Xil. Outros canteiros?
Paio. Canteiros e mestres de obras. Ta-
mén xentilhomes e varios corvos deses
que voan revestidos de pontifical. Todo
o mundo querería para si este pórtico 60
e mais as súas rendas. E como non son
deles, axexan e renegan de nós. Máis
necio é o que non acepta que o que
non sabe.
Xil. (En voz máis baixa). Quizais tamén 65
se deba á actitude receosa do Mestre
Mateo.
Paio. O receo é un dos puntais da dis-
creción, fillo. Só o que ten verdadeiro
enxeño sabe termar del. O Mestre ten 70
moito da unha e do outro. Por iso non
o queren ben. Na terra de lobos hai
que ouvear coma todos. E quen non
ouvea, págao.
Xil. A min xa me viñeron dicir del que 75
está tolo.
Paio. E ti que lles retrucaches?
Xil. Nada lles dixen, pai.
 Lectura
12
Paio. E ben fixeches. Porque nada merecen. Hai Xil. E xa cando estaba por marchar, voltei a ouvilo
80 que ser moi can para lle chamar a ese home tolo. citar nunha conversa estraña entre dúas candongas
Xil. Polas baiucas e polas mancebías cantan canti- debruzadas nunha fiestra. 100
gas de escarnio contra el. Paio. (Parándose alarmado). E logo que tiñan que di-
Paio. (Simulando enfado). E logo que se che perdeu a cir esas pendangas do mellor arquitecto de Com-
ti nas mancebías, paspán? postela?

85 Xil. (Cala avergoñado). Xil. (Fica calado, como valorando a conveniencia de con-
talo). 105
Paio. Seica tes segredos que lle ocultar a teu pai?
Fala de vez. Que fuches osmar nos bordeis da Porta Paio. (Con severidade). Heicho ter que preguntar
Faxeira? outra vez?

Xil. (Máis avergoñado aínda). Fun ver de preto as Xil. (Remiso). Dixeron que antes da Pascua o galo
90 mancebas, pai. había caer do poleiro.

Paio. Canto de preto, lampantín?
Xil. Todo o que me deixaron, que non foi nada.
Mais alí, na Porta Faxeira, tamén ouvín nomear o
mestre, pai.
95 Paio. E que dicían?
Xil. Cantaban as coplas esas...
Paio. Xente da tralla, tropa do carallo!
Paio. (Estrañado). O galo? E que ten iso que ver co 110
noso Mestre?
Xil. Non o sei, pai...
Óuvense pasos polas naves que levan ao Pórtico e os dous
canteiros interrompen a súa conversa para retornar de sú-
peto en arxina. 115
Neira Cruz, Xosé A. (2011): Pedra sobre pedra
(A Coruña: AGADIC / Baía Edicións).

231
12 Lectura
Actividades

1. Enlaza estes termos coas seguintes definicións.

acordes n Estabelecemento de carácter popular onde se serven bebidas.
n Muller que mantén relacións sexuais en troca de diñeiro.
estada n Conxuntos de tres ou máis sons musicais que se emiten á vez combi-
aleutos nados de maneira harmónica.
n Que ten o enxeño agudo e actúa con dilixencia e eficacia.
retrucaches n Estrutura provisional de madeira ou metal, que serve para andar a
baiucas certa altura en traballos de construción, reparación ou pintura.
n Respondiches –cun argumento en contra– a unha pregunta, a un co-
candongas mentario, a unha crítica etc.

2. Cal é o tema principal da peza? Garda algunha relación co título? Por que?
3. En cantas partes é posíbel dividir o texto? Xustifica a túa resposta.
4. Procura no texto fragmentos que se correspondan coas seguintes etiquetas.

as
Palabr as Advert
enci
Unha Unha i
nterru
c ad
i de pai as c fesión
pción
pronun iria a
o n que mo
tiva a
x volta
nunha fillo ao tra
ballo

5. Sinala se estas afirmacións sobre o texto son verdadeiras (P) ou falsas (O).

P O
Xil domina a fala dos arxinas desde hai tempo.
Paio móstrase orgulloso de que seu fillo conserve a xiria.
Tanto Paio como Xil móstranse receosos diante de posíbeis conspiracións catedralicias.
A través das palabras de Xil, Paio descobre que o seu fillo visita con frecuencia a zona de prostíbulos.
Ambos os homes defenden a profesionalidade do Mestre Mateo.

6. Como definirías a relación entre Paio e Xil? Se-
lecciona desta listaxe tres adxectivos apropia-
dos para describila.
dependente - amigábel - confiada - má -
sincera - receosa - triste - obsesiva - alegre -
conservadora - platónica - desigual - falsa -
respectuosa
7. Nas súas intervencións Paio utiliza varios pro-
verbios e expresións feitas. Poderías explicar o
significado de cada unha delas?
n Na sombra das columnas medran ouvidos
10. Paio e Xil fan referencia a unha posíbel cons-
que todo o queren escoitar. (l. 44)
n Algún día, fillo, cando te sintas máis vello
que os camiños, lembrarás con orgullo
teres traballado nesta obra. (l. 50)
n Máis necio é o que non acepta que o que
non sabe. (l. 63)
n Na terra de lobos hai que ouvear coma
todos. (l. 72)
8. Que simbolizan os corvos a que fai referencia
Paio na liña 58? Por que alude a ese animal?
Como se denomina ese recurso estilístico?
9. Na peza hai dúas intervencións dos personaxes
na fala dos arxinas, a xiria utilizada polos can-
teiros. Coa axuda da internet, procura algúns
vocábulos dunha das seguintes xirias.
n Xiria dos albaneis (latín dos chafoutas)
n Xiria dos afiadores (barallete)
n Xiria dos telleiros (verbo daordés)
piración que pode dificultar a edificación da
Catedral de Santiago de Compostela. Escribe
un relato que xire arredor dunha trama para
boicotear unha destas construcións.
A Cidade da Cultura w As Burgas de
Ourense w O hórreo de Carnota w O castro
de Santa Tegra w A muralla de Lugo

232
 Expresión escrita
12
Soneto
O soneto clásico é unha composición poética de catorce ver- “Cuarto minguante”
sos hendecasílabos con rima consonante distribuídos en dous ¿Que quedará de ti, de min, de tanto
cuartetos e dous tercetos. esplendor que na carne fixo casa?
Todo reve co tempo, todo pasa,
Nos cuartetos, a rima máis habitual é ABBA (abrazada), mais todo cobre o costume co seu manto.
tamén aparece con frecuencia nestas estrofas a rima ABAB
(alterna). Pola súa parte, a orde das rimas nos tercetos é máis Contamos as moedas: risa e pranto
libre. fixéronnos da vida táboa rasa.
Non sabemos facer outra devasa
O tema dos sonetos é variábel; o máis recorrente é o amor, contra a perda dos días que a do espanto.
aínda que tamén existen sonetos filosóficos, morais, satíricos
etc. ¿Que quedará de ti, de min, da lúa,
da paixón e o seu saibo lacerante?
Nos dous cuartetos e no primeiro terceto dun soneto clásico ¿Que quedará de nós na noite núa?
desenvólvese o tema e no último terceto realízase a síntese
¿Será o noso amor sombra vagante,
ou a conclusión –por veces inesperada– do poema. O último
fantasma que salouca e que recúa
verso recibe o nome de chave de ouro, pois serve para fechar a camiño do non ser, cuarto minguante?
composición.

Marica Campo

Actividades

1. Emprega a forma poética do soneto para des- 3. O soneto-definición, como o seu nome indi-
cribir ou narrar un soño, un desexo, unha idea, ca, define algo (unha persoa, un animal, unha
unha situación ou un sentimento. cousa, un concepto) que se desvela no último
verso. En pequenos grupos, compoñede un
u Antes de comezares, revisa os recursos estilísti-
poema deste tipo.
cos que figuran no Apéndice Literario e tenta em-
pregar algún para enriquecer a túa escrita. 4. Serías capaz de dedicar un soneto…
2. Le o poema “A lingua”, de Helena Villar e Xe- n a unha torta de chocolate?
sús Rábade, e, coa axuda do teu compañeiro ou n á televisión?
compañeira, redixe un soneto que trate o mes- n á túa almofada?
mo tema. n ao dicionario?
Chegou unha nena labrega n á túa dentadura?
coa boca cargada de mel
n a un semáforo?
á porta pechada da escola
e non llo quixeron coller.
Dicía:
laranxa,
pelouro,
paxel,
árbore,
tixola,
trepia,
perixel.
Volveu a meniña prá casa
coa boca amarguexa de fel.
¡Coitado o meniño galego,
se o mestre non fala como el!

233
12 Lingua e texto
J’Accuse...!, de Émile Zola,
un dos máis célebres arti-
gos de opinión da historia
do xornalismo
Textos xornalísticos de opinión: artigo
de opinión e editorial
1. Artigo de opinión
O artigo de opinión é un texto xornalístico en que se pon de
relevo, a través dunha estrutura persuasivo-argumentativa, o pen-
samento do/da emisor/a (ben un/unha xornalista ben un/unha
profesional de recoñecido prestixio) en relación a un asunto de
actualidade.
O tema dun artigo de opinión pode estar relacionado con calquera
ámbito: política, sociedade, economía, cultura, deporte…
Esta clase de texto, que adoita colocarse nas primeiras páxinas do
xornal, consta de dúas partes:
n Titular, que pode ter un carácter irónico, literario etc. Por
veces, os artigos de opinión que un/unha autor/a publica
periodicamente nun determinado medio de comunicación,
denominados columnas, poden levar o mesmo titular.
n Corpo do artigo, en que se presenta o tema e se extraen conclu-
sións a respecto deste.
2. Editorial
O editorial ou artigo editorial defínese como un texto xornalístico en que un deter-
minado emisor ou emisora (unha persoa identificada coa liña ideolóxica e política da
dirección ou dos/das propietarios/as do xornal) adopta un punto de vista concreto.
A ollada fortemente crítica que o editorial ofrece sobre certos aspectos da realidade so-
cial, política, económica ou moral da actualidade converte este texto nun potente medio
de intervención na formación da opinión pública.
Este tipo de texto sitúase nun lugar fixo do xornal e pode vir asinado por un/unha
autor/a que se responsabiliza da opinión vertida nel ou, polo contrario, pode aparecer
sen asinar –e, nese caso, a responsabilidade a respecto do escrito é asumida pola direc-
ción do xornal–.

3. Características lingüísticas dos textos xornalísticos de

opinión
Velaquí algúns dos trazos característicos máis marcantes dos textos xornalísticos de
opinión:
n Predominio dos enunciados declarativos.

n Presente, pretérito e futuro do indicativo.

n Formas verbais como querer, deber, ser preciso, ser necesario, ser conveniente, cómpre, convén…

n Adverbios e locucións adverbiais de lugar e de tempo.

n Marcadores discursivos textuais con valor argumentativo (mais, non obstante, porén, no

en tanto etc.) e consecutivo (por tanto, consecuentemente, entón…).

234
 Lingua e texto
12
Actividades

1. Indica se estas afirmacións son verdadeiras (P) ou falsas (O).

P O
Un dos propósitos fundamentais dun artigo de opinión é convencer o público destinatario de
que debe asumir a perspectiva ofrecida polo/a emisor/a a respecto dun asunto concreto.
A redacción do editorial confíase ao/á xornalista máis coñecido/a da publicación.
O artigo de opinión e o editorial son textos xornalísticos informativos.
O editorial vén asinado pola dirección do xornal en que se publica.
Tanto o artigo de opinión como o editorial baséanse nunha estrutura persuasivo-argumentativa.

2. Cales son as características lingüísticas máis destacadas deste texto xornalístico?

As mortas
Inma López Silva ı La Voz de Galicia
Houbo o 7 de novembro unha mani-
festación cualificada como “histórica”
contra as violencias machistas e, can-
do nin sequera se cumpriu unha se-
mana da marcha, xa van outras cinco
mulleres asasinadas ás mans daque-
les que dixeron querelas un día.
Efectivamente, a manifestación é unha
forma de visibilizar un mal que ten
múltiplas facianas nunha sociedade
que no fondo é tremendamente per-
misiva, como demostra unha enquisa
recente en que case a metade dos
homes sinalou que non interviría se
presenciase unha agresión machista.
Mais eu comezo a crer que manifestar-
se xa non abonda aquí onde esta loita
se considera “cousa de feministas” (as
feministas, xa se sabe, somos más) e
aquí onde, ademais, aínda non fixemos
ese exercicio imprescindíbel de pórlle á
violencia machista caras distintas das
deses homes desquiciados, a miúdo
de baixo nivel económico, que parecen
vivir nunha dimensión paralela.
Cómpre xa un exercicio de destape.
Destapemos os intelectuais que son
machistas e violentos. Destapemos as
prácticas de anulación agresiva das
mulleres nos partidos políticos. Se sa-
bemos de escritores que maltrataron
fisicamente as súas parellas, cineastas
que anularon en público as súas mu-
lleres, pintores que abusaron sexual-
mente das súas modelos, grandes
académicos que vetaron a presenza
de mulleres en espazos de proxección
intelectual, por que non o dicimos? Eu
avogo por unha manifestación invisíbel
mais audíbel, a da fin deste silencio
que demostra que somos unha socie-
dade machistamente amedrentada.

3. Resume o contido deste editorial e responde ás seguintes preguntas.

Os refuxiados continúan a chegar

El País
A chegada de refuxiados e migrantes tense ralentizado, mais
continúa a ser moi alta a pesar do inverno.
Persiste, ademais, o dramático gotexar de mortos: en catro
días contabilizáronse máis de 40 no Exeo, a metade deles
crianzas. A Organización Internacional de Migracións vén
de cifrar en un millón as entradas irregulares en Europa –a
maioría a través de Turquía– en 2015, catro veces máis que no
ano anterior. A previsión para 2016 é que os fluxos se intensi-
fiquen até alcanzar 1,5 millóns sen que Europa teña resolvido
como xestionar a crise; de aí que a chancelaría alemá estea a
tentar unha nova estratexia para sortear a parálise que supón
a oposición do bloque dos países do Leste e outros á proposta
de implantar unha política común de asilo na UE.
O fracaso da anterior estratexia, que nin sequera logrou rea-
sentar aínda o continxente de 160.000 refuxiados acordado en
setembro, levou a chancelaría alemá a pensar nunha alianza
voluntaria de países dispostos a avanzar na xestión común da
crise. De momento, 11 países atenderon a súa chamada, entre
eles o que xa están a aplicar unha política máis xenerosa.
O propósito é pactar con Turquía un sistema que permita aco-
ller un número importante dos 2,2 millóns de desprazados si-
rios que se encontran nese país. Isto permitiría regular mellor
os fluxos, evitar o risco dunha travesía incerta aos propios
migrantes e mellorar a seguranza.
Á dificultade de xestionar a chegada masiva e caótica de per-
soas engadiuse agora a preocupación pola posibilidade de que
entre elas se infiltren xihadistas; a chegada descontrolada difi-
culta a tarefa de verificar a identidade e a procedencia de quen
pide asilo. Aínda que a iniciativa da chancelaría alemá supón
consolidar unha dinámica de dúas velocidades, a iniciativa
debe ser apoiada; Europa non pode permitirse unha xestión
tan deficiente dunha crise tan grave.

n Cal é a función comunicativa que prevalece neste texto?

n Que noticia dá pé ao editorial? Aparece explícita ou implicitamente?
n Cal é a tese que se defende no texto? Que argumentos se empregan?

4. En pequenos grupos, consultade os editoriais de varios xornais e comprobade se recollen algunha in-
formación que vos permita descubrir a liña ideolóxica das publicacións en que aparecen.

235
12 Léxico
Animais (II)

Actividades

1. Cal destes nomes aparecen representados na imaxe anterior?

antílope crocodilo golfiño león ñu preguiza
avestruz donicela gorila leopardo oso formigueiro raposo
balea elefante hiena lobo pingüín rinoceronte
bubela esquío hipopótamo lontra pitón térmite
camaleón foca leirón macaco porco espiño toupa
cebra gacela lemur morcego porco teixo xirafa

2. Explica o significado das seguintes expresións feitas.

Chorar lágrimas de crocodilo. Andar á miñoca. Cuspir sapos e cobras.

236
 Léxico
12

3. Que animal se esconde tras cada definición?

Mamífero ruminante da familia dos bóvidos, de formas corpulentas se- Bisonte ou búfalo?
mellantes ás dos bois domésticos, mais cos cornos máis anchos e máis
desenvolvidos, do cal existen varias especies en África e en Asia.
Animal herbívoro propio de Australia e Nova Guinea, que ten as patas Canguro ou coala?
posteriores máis longas que as anteriores, adaptadas para saltar, e un
rabo moi robusto sobre o que se apoia cando está quieto.
Mamífero de gran tamaño que vive nas zonas quentes de África e de Hipopótamo ou
Asia e que se caracteriza por ter as patas curtas, a pel rugosa e dura e rinoceronte?
un ou dous cornos sobre o fociño.
Felino de gran tamaño propio de América, coa cabeza pequena e ancha, Pantera ou puma?
patas fortes, rabo longo e groso e pelame de cor parda.

4. Clasifica cada vocábulo do cadro no campo semántico correspondente.

abella, araña, bolboreta, cabalo do demo, cágado, cascuda, cobra, escaravello, escáncer,
escorpión, formiga, grilo, iguana, ra, lagartixa, saltón, sanguesuga, sapo, vacaloura, vagalu-
me, víbora, xoaniña

Réptiles Batracios Artrópodos

5. Redixe enunciados con cada unha destas palabras en que se aprecien as diferenzas existentes entre
as aves.

rí
colib papaga tucano
io flamen
go

6. Resolve esta cruzada centrada nas aves de rapina.

1. Ave de gran tamaño, ás de grande envergadura, pescozo longo e sen plumas, que se alimenta fundamen-
talmente de prea.
2. Ave de rapina diúrna, de cor gris azulada na parte superior do corpo e branca no pescozo, con peito e
ventre con faixas avermelladas no macho e pardas na femia.
1
3. Ave que voa cun bater rápido de ás seguido de breves momentos en V
que plana.
4. Ave rapaz nocturna, de cor parda con pintas brancas nas partes 2
G
superiores, abrancazada con riscos castaños nas inferiores e ollos
amarelos e grandes.
5. Ave de rapina diúrna, de tamaño grande e mediano e de cores par- 3
F
4
M
das escuras ou arrubiadas. 5
L
6. Ave rapaz nocturna de cabeza larga e redonda, ollos grandes e
plumas de cor parda dourada, branca e cinsenta, que se alimenta
fundamentalmente de pequenos mamíferos. 6
C
7. Ave de rapina, que habita nos Andes, de gran tamaño e plumaxe, na
cal predominan as cores negra e branca, e con cabeza e pescozo sen
7
plumas e de cor xeralmente encarnada escura. C

237
12 Gramática
Kevin Peden: Gaivotas sobre un ceo azul
Cómpre reparar en que de-
terminante é unha función
sintáctica, mais non unha
categoría gramatical; por
tanto, non se deben no-
mear os pronomes en fun-
ción determinante e función
núcleo como determinan-
tes e pronomes, respecti-
vamente.
238
Frase: funcións sintácticas e tipos
1. Frase
As categorías gramaticais organízanse sintacticamente en unidades superio-
res; unha delas é a frase, que está constituída por unha ou varias palabras
organizadas á volta dun núcleo, que pode vir acompañado doutros elementos
(modificador). Noutros casos, a frase está formada por dous elementos inter-
dependentes: o determinante e o nominal ou o relator e o termo.
2. Funcións sintácticas na frase
2.1. Núcleo
O núcleo (núc) é o elemento obrigatorio que exerce por si propio a función
de toda a frase. Se o núcleo é un substantivo ou un pronome, un adxectivo, un
verbo ou un adverbio, a frase será substantiva, adxectiva, verbal ou adverbial,
respectivamente.
ceo azul iso moi fácil durme bastante lonxe
substantivo pronome adxectivo verbo adverbio
núc núc núc núc núc
frase frase frase frase frase
substantiva substantiva adxectiva verbal adverbial
2.2. Modificador
O modificador (mod) completa o significado do núcleo frásico; pode aparecer
antes e/ou despois del e acrecenta diferentes especificacións (cuantitativas,
circunstanciais, de estado etc.).
ceo azul moi fácil bastante lonxe
adxectivo adverbio adverbio
mod mod mod
2.3. Determinante e nominal
No interior dunha frase nominal encontramos dúas funcións sintácticas:
n Determinante (det), que identifica, cuantifica ou cualifica o nominal ao cal
precede. Esta función pode vir desempeñada por case todos os pronomes.
n Nominal (nom), que está conformado por unha frase.
unha persoa moi interesante as miñas compañeiras
det nom (frase substantiva) det nom (frase nominal)
2.4. Relator e termo
Nunha frase preposicional, o relator (rel) é unha preposición ou unha locu-
ción prepositiva e o termo (ter) está constituído por unha frase ou por unha
cláusula.
de meu pai para estarmos seguros
rel ter (frase nominal) rel ter (cláusula)
 Gramática
12
3. Tipos de frases
Existen seis tipos de frases: frase substantiva

núc mod
n Frase substantiva. Organízase á volta dun núcleo (substantivo ou pro- fr. prep.
nome) que pode ir acompañado opcionalmente de un modificador ou de rel ter
varios (frase substantiva ou nominal en aposición; frase adxectiva, frase fr. subst.
preposicional ou cláusula).
núc

ollo; ti; Rosalía de Castro, a autora de Follas Novas; ollos verdes; chaqueta subst. prep. subst.

de pel; historias para non durmir. chaqueta de pel

frase nominal
n Frase nominal. Presenta un determinante, que pode ser calquera det nom

pronome (artigos, demostrativos, posesivos, identificadores, cuanti- fr. subst.

ficadores, relativos, interrogativos e exclamativos) agás o persoal, e núc mod
un nominal, que pode estar constituído por unha frase substantiva ou fr. adx.
unha frase nominal. núc

un/o/ese/certo teatro; un teatro decimonónico; un teatro que foi recons- art. subst. adx.

truído. un teatro decimonónico

frase adxectiva

mod núc mod

n Frase adxectiva. Na frase adxectiva encontramos un núcleo (adxec-
fr. adv. fr. prep.
tivo ou participio) e, eventualmente, un modificador ou varios (frase
adverbial ou frase preposicional, situadas antes ou despois do núcleo núc rel ter

respectivamente). cláusula

feitiño; ben feitiño; moi lista; excesivamente fácil de entender. adv. adx. prep. verb.

excesivamente fácil de entender

frase verbal
n Frase verbal. Xira arredor dun núcleo que contén un verbo en forma
simple, perifrástica ou pasiva. núc

verb.
El calou; cando vas vir?; comezou a nevar; foron detidos pola axente.
calou

frase adverbial

n Frase adverbial. Componse dun núcleo (adverbio ou locución adver- mod núc

bial) e, por veces, dun modificador ou de varios (frase adverbial, frase fr. adv.

preposicional ou cláusula subordinada adverbial). núc

adv. adv.
acotío; excesivamente tarde; moi lentamente; fóra de aquí.
sumamente cedo

frase preposicional

n Frase preposicional. Está formada por un relator, que é unha pre- rel ter

posición ou locución prepositiva, e un termo, constituído por unha fr. adv.

frase substantiva, nominal, frase adverbial, preposicional ou por unha mod núc

cláusula. fr. adv.

ola de barro; libro de aventuras; ao lado da casa; de ben lonxe; saíu de entre as núc

prep. adv. adv.

sombras; maneira de ver o mundo.
de ben lonxe

239
12 Gramática
Actividades

1. Procura todas as frases do texto e indica a súa 5. Escribe enunciados que presenten estas estru-
tipoloxía. turas.
A vella regordeta de cabelo branco preside n fr. subst. (núc + mod [frase preposicional])
o cadro, de loito e cun pano de cores polos n fr. adx. (mod + núc)
ombreiros; sorrí ollando fixamente á cámara.
n fr. adv. (mod + núc)
Ten diante, collida polos ombreiros, unha me-
niña morena cun vestido rosa que tamén olla n fr. verb. (núc)
rindo a cámara. Aos lados da vella, un matri- n fr. nom. (det + det [pronome posesivo] + nom)
monio duns cincuenta anos: el, fraco, ten o n fr. prep. (rel [locución prepositiva] + ter)
cabelo branco e vai de traxe; ela, gorda, ten
unha permanente de véspera e un traxe azul 6. Completa as frases coas unidades e funcións
celeste. Ao fondo, a ría. que faltan.
O que enfoca a cámara, un mozo de barba,
dilles: “Móvanse, que é un vídeo!”.
Suso de Toro: Polaroid.
mod

2. Analiza as funcións sintácticas que desempe-

ña cada categoría gramatical nestas frases e, a
seguir, indica o tipo de frase. ter

n Barco de vapor.
n Teño que comer.
núc
n Con moito coidado.
subst. prep. subst.
n O meu móbil novo
n Moi cedo. café con leite
n Nosoutros.
n A partir de hoxe.
nom
n Ben alto.
n Dúas netas.

3. Subliña o núcleo de cada frase nestes enuncia- núc

dos.
n No faiado encontramos un armario de tres
portas que tiña roupa dos anos vinte. mod
n O bo da vida é ir descubrindo os seus segre-
dos pouco a pouco.
n Estabamos a durmir e de súpeto comezou a núc
tronar. art. subst. adv. adx.
n A miña familia estivo moi unida perante
un exame ben fácil
aquel infortunio.
n Ela é avogada do Estado. 7. Realiza unha análise sintáctica en árbore das
seguintes frases.
4. Identifica os tipos de frases embaixo.
n Vou comer.
n Aquel rei tivo que fuxir e non voltou até os
corenta anos.
n Moi grande.
n O meu contrasinal secreto.
n Cortou o raxo en anacos moi pequenos.
n Ás veces.
n Fixo a comida moi devagar e a carne ficoulle
n Cada minuto da túa existencia.
sumamente tenra.
n Apenas.
n As votantes depositaron a súa papeleta na
n Tarde e sen afeitar.
urna.
n Libro de lectura obrigatoria.
n Miguel non se atreveu a contarlle mentiras á
n Cansa e aparentemente triste.
policía.

240
 Expresión oral
12
Calmar o/a interlocutor/a

Expresións útiles
Tanto ten Tranquilízate
Non te preocupes Fica calmo/a
Non importa Acouga
Non ten tanta importancia Xa verás como…

En pares, e alternando os papeis, dramatizade as situacións representadas nos seguintes deseños. Procurade
empregar todas as expresións indicadas enriba.

Sínto o! Non sei onde

Foi sen quere r!! estou...

Estou castigado!
Agora non vou
Non podo ir
chegar a tempo
á túa
ao exame!
festa!

241
12 Ortografía
Xuntos ou separados?
Existe unha serie de vocábulos homófonos cuxos constituíntes poden
escribirse xuntos ou separados segundo o seu significado, como acon-
tece con por que / porque / porqué, se non / senón, de máis / demais e con que /
conque.
Por outra parte, existen outras palabras cuxos constituíntes poden ir
xuntos ou separados, segundo o caso. Así, escríbense xuntos algúns
adverbios e conxuncións, como acotío, amodo, apenas, devagar, talvez..., e
termos do tipo parasoles, galego-portugués etc.; por outra parte, gráfanse
separados os numerais do vinte ao cen –agás nas decenas– (vinte e sete,
oitenta e catro), ou as locucións adverbiais como á parte, de repente, en fronte
etc. e voces compostas como ourizo cacho, arco da vella, garda civil...

Actividades

1. Completa os seguintes enunciados con por que / porque / porqué.

n Non sei ................... che debería facer caso...
n A autovía ................... circulo todos os días leva dous meses en obras.
n ................... estás triste? É ................... non gañaches nada na tómbola?
n Só ela sabe o ................... da súa decisión.
n ................... o digas ti, non é verdade.
n ................... ? ................... me fas isto?

2. Traslada ao lugar adecuado a forma certa.

Pedimos ter saúde. O ............................. non ten importancia.
de máis / demais Non fales ............................. porque despois andas a te laiar.
Os ............................. aínda tardan unha hora en chegar.
Dáme o aparello ............................. se baten os ovos.
con que / conque Xa paguei a débeda, ............................. xa podo respirar tranquilo.
............................. aceite fritimos o peixe?

3. Enche os ocos con se non / senón.

n Preguntoume ................... precisaba axuda.
n ................... non queres vir connosco ao teatro, só tes que dicilo.
n Non é un leopardo, ................... un tigre!
n ................... eu, todas compraron as entradas para ver o concerto.
n Non digas que xa o sabías ................... coñecías nada desa historia.

4. Identifica os elementos intrusos en cada serie e sinala a forma correcta.

n talvez – a cotío – á parte – enseguida – disque
n vintetrés – amodo – décimonoveno – por én – dezaoito
n contodo –por tanto – a drede – en fronte – apesar de
n sobre todo – dacordo con – hoxendía – decontado – de contino

242
 Ortografía
12

5. Realiza as seguintes operacións matemáticas e escribe o resultado co numeral en letra.

12 9 33 100 5
+ 5 x3 + 21
——— ——— ———
................................... ................................... ................................... ...................................

48 90 7 81
– 4 + 2 x5 – 2
——— ——— ——— ———
................................... ................................... ................................... ...................................

6. Localiza nesta sopa de letras os oito termos compostos deseñados. Cando os encontrares, indica se se
escriben xuntos ou separados.
S D G N G E I V I V Q F A D
A H Z I I B M F V L X S E X
T X F A M C P U E S E Q U N
S X S S G B S M L L C S Q I
O I P A D U A F G A M I E E
C R V L G H F N H V G S O P
A S E N C U I A A H V A N I
D O N U B E A N L R Z C V C
R R H D V P F R I E H M Q X
A C U A S L O D A T R H T V
G M H C L Z F Z X P I T X U
A C O P A S E X I E P G S X
V C S X Q P L L L M Q X P E
E X R O O L L O D E B O I V

7. Emprega a palabra correcta de cada par e cubre os ocos que faltaren no texto.

por que / porque dis que / disque se non / senón

—................. choras, miña me- —................. non hai diñeiro Mire que teña ben de zucre,
niña? para o ferrocarril. que ................... lle zorrego
—................... din que se vai —Pois logo que fan cos cartos unha pedrada.
acabar o mundo. que nós lles damos?
Castelao: Cousas da vida.

8. Ditado. Texto: elaboración propia.

243
12 Literatura
Literatura e outras artes
A arte non só encontra inspiración na realidade e no sentir particular de cada
artista, senón que tamén se inspira noutras obras artísticas. Así, a literatura non
só garda relación co cinema, mais tamén está vinculada coa música, coa danza e
coas artes plásticas; porén, esta relación non se basea na existencia de aspectos
narratolóxicos comúns, pois todas estas artes partillan temas e personaxes.
A influencia entre diferentes disciplinas artísticas non é unha consecuencia da
modernidade, pois xa está presente na orixe das primeiras obras de arte.

1. Literatura e música
A música e a poesía veñen mantendo unha relación constante desde a súa
orixe. Por unha parte, debemos ter en conta que a rima e o ritmo –caracterís-
ticos do código poético– son elementos directamente relacionados coa musi-
calidade; por outro lado, cómpre considerar que música e a poesía foron, con
toda probabilidade, dúas das primeiras artes que puideron desfrutar os seres
humanos.
Se atendemos á poesía popular, a conexión entre esta e a música resulta evi-
dente. As cantigas populares, ao igual que as cantigas medievais, estaban des-
tinadas a ser recitadas e/ou cantadas con fins lúdicos.
Esta vinculación entre literatura e música ten na actualidade o seu continuo
no ámbito do pop, tal e como se pode apreciar a través da produción de bandas
como Os Resentidos, Ataque Escampe ou Fanny + Alexander, entre outras.
Alén disto, convén destacarmos o papel xogado por músicos como Luís Emi-
lio Batallán, Amancio Prada ou César Morán tanto na adaptación musical de
textos literarios galegos como na súa divulgación.

2. Literatura e artes
plásticas
Dado o carácter estático das obras
pictóricas e escultóricas, a relación
entre estas e a arte literaria sustén-
tase, principalmente, na reprodución
de escenas ou no retrato de perso-
naxes literarios/as.
A representación pictórica de perso-
naxes e escenas literarias vénse pro-
ducindo de forma constante desde
o inicio da pintura e da escultura.
Mostras destacadas desta relación
son, por exemplo, os cadros e escul-
turas inspirados na Divina Comedia de
Dante –en especial nos episodios que
Dante e Virxilio no bosque (1824-1827), de William Blake presentan o autor e o poeta Virxilio

244
 Literatura
12
no Inferno–; as diferentes representacións de
escenas e personaxes extraídos/as dos diversos
Orlandos –nomeadamente do Orlando furioso,
de Ariosto–; as numerosísimas pinturas basea-
das nas obras de Shakespeare –como as diver-
sas representacións de Ofelia, sobre todo desde
finais do século xix–, e as versións dos mitos
artúricos.
En Galiza a relación entre as letras e as artes
plásticas ten dado froitos excepcionalmente
fértiles, entre os que destaca a obra pictórica e
literaria de Castelao e os traballos do Labora-
torio de Formas de Sargadelos, creado por Luís
Seoane e Isaac Díaz Pardo. Ofelia (1852), de John Everett Millais

3. Literatura e danza
A conexión entre literatura e danza pode pa-
recer escasa, mais ambas as artes teñen certos
vínculos en común, como a narración dunha
historia e a expresión simbólica de emocións
e sentimentos. Desde calquera coreografía até
o ballet máis elaborado, a danza trata de trans-
mitir un sentimento –como acontece co xénero
lírico– ou de narrar unha historia –o que vincu-
la esta arte co xénero narrativo–. Alén disto, a
danza –sobre todo o ballet e a danza contem-
poránea– presentan moitos puntos de encontro
coa representación teatral. Representación de O lago dos cisnes, de P. I. Tchaikovsky, ballet baseado no
conto O veo roubado de Johann Karl August Musäus

Actividades

1. Explica coas túas propias palabras a diferenza que existe entre basearse nunha obra artística para
compor outra e cometer plaxio.
2. En pares, procurade información sobre poemas galegos que teñan sido musicados. Podedes empregar
páxinas web como Son de poetas [www.sondepoetas.blogspot.com] e a Biblioteca Virtual Galega [www.
bvg.com]. A que período literario pertencen a maior parte de textos musicados? A que pensas que se
debe isto?
3. Castelao é autor dunha extensa produción nos ámbitos da literatura e das artes plásticas. En cales das
súas obras se mostran as dúas facetas?
4. Que é o Laboratorio de Formas de Sargadelos? Con que obxectivos foi creado?
5. Procura un dos cadros baseados nas obras de Shakespeare aos cales se fai referencia no apartado 2 e
descríbeo pormenorizadamente.
6. Localiza un cadro ou unha escultura da cal gustes especialmente e escribe un microrrelato inspirado
nesa obra.
7. Identifica os textos literarios que serviron como fonte de inspiración para os seguintes ballets.
As zapatillas vermellas w O quebranoces w Pulcinella w Ondine w Soño dunha noite de verán

245
12 Lingua e sociedade
Preconceptos lingüísticos
En pequenos grupos, clasificade as persoas da imaxe segundo estes criterios:
n Procedencia. Quen naceu nunha aldea e quen nunha cidade?
n Profesión. Quen ten estudos universitarios? Identifica quen é médico/a, inspector/a de Facenda,
varredor/a, mariñeiro/a e quen está desempregado/a?
n Personalidade. Relaciona estes adxectivos con cada unha das persoas do deseño: traballador/a, fiel,
orgulloso/a, agradável, culto/a, desconfiado/a, divertido/a, emprendedor/a.
n Lingua. Quen fala galego? Quen fala español? Quen é políglota?
n Gustos musicais. Quen gusta da música clásica e quen gusta da música indie?

Agora, xustificade perante a aula os motivos polos cales agrupastes as persoas do deseño como o fixestes.
Pensades que nalgún caso puidestes ter algún tipo de preconcepto?

246
 Rc
Reforzo de competencias
A bandeira e o escudo de Galiza
A bandeira galega disponse en tres módulos de longo por dous de largo. O matiz de azul da banda é xeralmente
celeste subido ou cobalto claro. Esta constitúe a bandeira nacional civil. A chamada bandeira do Estado, que
é a que debe figurar nos actos oficiais, consta ademais do escudo nacional no centro.
A bandeira de Galiza é, segundo recolle o artigo 6 do Estatuto de Autonomía (1981), "branca cunha banda
diagonal de cor azul que atravesa desde o ángulo superior esquerdo ao inferior dereito".
Durante a Idade Media os soldados galegos agrupáronse baixo "señas", "estandartes" ou "pendóns" que
simbolizaban o Reino de Galiza. As súas cores podían variar dun xefe a outro, aínda que existía certa
persistencia do branco.
A partir do século xvii a bandeira galega comezou a aparecer nas
publicacións imitando o escudo: branca, co copón amarelo no centro
rodeado de seis cruces recortadas.
Non hai testemuños que proben a existencia da actual bandeira con
anterioridade ao século xx. A actual bandeira branca con banda azul
provén da que tiña a Comandancia da Mariña da Coruña. Primeiro foi
adoptada polos galegos e as galegas que emigraban a América e máis
tarde foi asumida pola Galiza peninsular.
Canto ao escudo, o primeiro que representou as armas do Reino de
Galiza recóllese nun armorial do século xv, onde simplemente aparecía
o símbolo eucarístico cun copón, que a finais do xvi se converteu nun
cáliz cunha hostia enriba; logo envolveuse en seis cruces que acabaron
sendo sete para se identificaren coas sete cidades do antigo reino.
Foi en 1972 cando a Real Academia Galega adoptou en sesión plenaria
o modelo definitivo deste símbolo que hoxe é considerado oficial.
Segundo o teor da lei 5/1984, do 5 de maio, de símbolos de Galiza, o
escudo de Galiza trae, en campo de azur, un cáliz de ouro sumado a
unha hostia de prata, e vén acompañado de sete cruces recortadas do
mesmo metal, tres a cada lado e unha no centro do xefe.
http://www.xunta.es LASC

1. Procura o significado das seguintes palabras ou 4. A bandeira, o escudo e o himno son os símbolos
expresións extraídas do texto. LDA oficiais de Galiza. Busca na internet a marcha
do Antigo Reino de Galiza e tenta pórlle letra.
cobalto w pendóns w textemuños w
LDAC
armorial w hostia w sesión plenaria w teor
5 En pequenos grupos, investigade a orixe das
2. Agrupa as sílabas de cada círculo para formares
bandeiras como símbolos dos Estados. A seguir,
dous sinónimos. LA
escollede cinco bandeiras (unha por continente)
ro ver ar en de vol e un fragmento de cada himno explicade o seu
sim sen li re pre zar tar bo
tar a su dop a mir significado perante o resto da aula. LDASC
cá co liz pón
6. Procura o poema “A nosa bandeira” de Luís Ama-
do Carballo e, tomándoo como referencia, escri-
3. En pares, deseñade un mapa onde aparezan as be unha composición poética que reflicta a túa
sete cidades do Reino de Galiza e incluíde nel visión da bandeira. LAC
unha breve xustificación da relevancia destas
poboacións naquela altura. LDASC

Clave de competencias
L Comunicación lingüística; M Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía; D Competencia dixital;
A Aprender a aprender; S Competencias sociais e cívicas; I Sentido de iniciativa e espírito emprendedor; C Conciencia e expresións culturais.

247
Aa
Autoavaliación de contidos
1. No texto de Pedra sobre pedra Paio e Xil falan entre si utilizando…
o barallete o latín dos chafoutas o verbo dos arxinas

2. De que estrofas consta un soneto?

tres cuartetos e un terceto un cuarteto e tres tercetos dous cuartetos e dous
tercetos

3. Que tipo de estrutura lingüística está presente nun artigo de opinión?

persuasivo-argumentativa narrativa obrigativo-instrucional

4. Sinala o termo intruso.

lamote, falcón, xílgaro víbora, térmite, escáncer foca, pingüín, donicela

5. Que tipo de frase constitúe moitas tarefas?

nominal substantiva adxectiva

6. Cal destes enunciados está escrito correctamente?

Cobroume demais. Tal vez chegue mañá. Fixo vinte e dous anos.

7. En Galiza a relación entre literatura e artes plásticas ten dado froitos como…
a obra de Castelao. o Laboratorio de Formas a banda Os Resentidos.
de Sargadelos.

8. Na actualidade aínda perviven preconceptos que asocian a lingua galega a este tipo de falantes.
falantes sen estudos falantes con baixa falantes de orixe rural
autoestima

Autoavaliación de competencias
Son capaz de... Sempre Ás veces Nunca
identificar un soneto?
recoñecer os obxectivos e a estrutura dos textos xornalísticos de opinión?
enumerar diferentes clases de animais?
analizar as funcións sintácticas na frase?
distinguir entre frase substantiva e frase nominal?
calmar o/a interlocutor/a?
escribir correctamente constituíntes xuntos ou separados?
relacionar a literatura con outras artes?
detectar preconceptos lingüísticos?
procurar información de maneira autónoma?
seleccionar información a partir de diversas fontes?
comprender e producir textos orais e escritos?
traballar en equipo?
respectar as opinións dos/das compañeiros/as?

248
Anexos

Contidos
Apéndice literario
Apéndice ortográfico-gramatical
Expresión oral
Parchís de verbos
Proxectos trimestrais
A1 Apéndice literario
1. Recursos literarios
Os recursos literarios –tamén denominados recur-
sos estilísticos ou retóricos– son artificios que se em-
pregan tanto en textos literarios como non literarios
para modificar o significado literal da mensaxe.
Os recursos literarios poden clasificarse en fónicos,
morfosintácticos e semánticos, segundo o plano de
lingua en que incidiren.
1.2. Recursos morfosintácticos
Anadiplose: recuperación da palabra ou do grupo
de palabras con que finaliza un verso no inicio do
verso seguinte para estruturar o texto e destacar
os elementos repetidos. Cando se produce ao lon-
go de todo un texto recibe o nome de concatena-
ción.
Dos toxales as tenuas froliñas,
que sorríen, a medo, entr’espiñas.

1.1. Recursos fónicos Entr’e espiñas que o ceio agasalla

con diamánte-las noites qu’orballa.
Aliteración: repetición intencional de un ou de va-
Antonio Noriega Varela
rios sons a fin de transmitir unha sensación ou de
recrear un elemento central do texto. n Anáfora: repetición de un ou máis termos ao
O principio dos versos ou enunciados co obxectivo
carballo de resaltar unha idea e proporcionar ritmo.
renxendo
“Eu nunca”
entre
Eu nunca usei as mans para ferir.
o
Nunca abrín unha carta sen permiso.
urro
Nunca escapei dun bico.
estarrecido
Nunca me arrepentín.
do
cervo
(Aquí mentimos todos.
Vítor Vaqueiro Aquí todos seremos descubertos.)

n Onomatopea: utilización de palabras que imitan María do Cebreiro

son reais producidos por animais ou obxectos.
n Epífora: repetición de unha ou máis voces ao final
Pic, pac, dos versos ou dos enunciados a fin de destacar
pic-pac-pac unha idea e potenciar o ritmo.
pic, pac,
petaba a pita Quero subir ás barbas do xigante, confeso que
picando estou tola,
co peteiro e dicirlle na orella algún segredo, confeso que
na pota. estou tola.
Xulio López Valcárcel Quero coller o touro polo alento, confeso que
estou tola.
n Paronomasia: emprego de dous vocábulos con e levalo a unha feira nas galaxias, confeso que
significados diferentes mais fonicamente iguais estou tola.
ou similares. Marica Campo
Por ter lido
n Asíndeto: supresión de nexos que proporciona
que os da NASA
iban a subir á lúa,
un ritmo rápido.
perguntoulle a Pepe Rúa As portas,
a súa filla Nicolasa: as cadeas,
—E logo eses papiolos o aire,
que irán na lúa facer? as fenestras,
—Sendo os da NASA, muller, as olladas,
iranche a pescar centolos. son de pedra.
Xosé María Álvarez Blázquez Celso Emilio Ferreiro

2 - Anexos
 Apéndice literario
A1
n Polisíndeto: inserción de nexos onde non son ne- n Paralelismo: repetición de enunciados coa mes-
cesarios para crear un ritmo ralentizado. ma estrutura sintáctica que busca mellorar o rit-
a palabra que é
mo do texto e destacar os elementos reiterados.
un mundo tatexante nacendo nos teus lábios Onde foron as palabras, os claros pensamentos.
só Onde foron os poemas, as ideas vertidas.
aí habitan feras
Onde fuxiu a luz.
e cabaleiros exilados
Onde fuxiu o vento.
e esquíos con nome que cantan e contan
e chicharras que só saben cantar Marta Dacosta
e formigas que só saben contar n Quiasmo: cruzamento de elementos mediante a
e tartarugas que por fin alcanzarán a aquiles
inversión da orde sintáctica.
e animais que aínda non coñeces
Daqueles puntos
Xosé M. Millán Otero
que fan agora
n Derivación: utilización de vocábulos coa mesma de afora adentro
raíz. Alén de destacar algúns vocábulos en parti- de adentro afora.
cular, dota de ritmo o texto. Rosalía de Castro

O que amo é o amor

1.3. Recursos semánticos
a mesma idea do amor
o feito mesmo de amar
n Antítese: presentación de ideas contrarias ou que
as palabras coas que amo. se negan unha á outra.
Amo a miña conciencia de amar. Camiño do tempo vello,
Ámome. camiño do tempo novo:
María Xosé Queizán pedra dos tempos sin tempo,
pedra dun ollar sin ollos.
n Enumeración: acumulación de termos perten- X. M. Lorenzo Varela
centes a unha mesma categoría gramatical para
n Hipérbole: exaxeración de accións ou de calidades.
conferir ritmo ao texto.
Valeriana era a mellor ciclista de contrarreloxo de
Cítasme nas tardes,
Ningures. Non tiña rival na loita contra o reloxo.
nas tardes interiores,
Nas Olimpíadas de Ningures disputou a contra-
verdes, sólidas... rreloxo en estrada. Valeriana Canela era tan boa
Antón Avilés de Taramancos na loita contra o reloxo que tomou a saída o dez
de agosto ás cinco da tarde e chegou o nove de
n Epíteto: adxectivo que resalta unha calidade pro- agosto ás once da mañá.
pia e evidente dun substantivo e que, por tanto, Pinto e Chinto
non achega información nova. n Comparación: posta en relación de dous ou máis
O ar semellaba unha camelia branca elementos que presentan algunha semellanza.
que se tornase en chuvia en sombra en pura au-
Sagrario deambulaba pola casa como unha pan-
sencia.
tasma, entraba na cociña cando xa todos remata-
Sombras escuras.
ran o almorzo, o xantar ou a cea, e tomaba asen-
Luz Pozo Garza to nun curruncho.
An Alfaya
n Hipérbato: alteración da orde sintáctica habitual
a fin de focar o elemento fóra de lugar.
n Metáfora: identificación de dous elementos en-
tre os cales pode existir unha relación baseada na
Un día de tantos, semellanza (metáfora impura) ou na imaxinación
podo perderme entre estas rúas (metáfora pura).
onde, do sol,
non chega unha noticia. Debido a unha intensa emoción, dúas papoulas
florecéronlle nas pálidas meixelas.
Ana María Fernández Chelo Suárez

Anexos - 3
A1 Apéndice literario
n Metonimia: substitución dunha palabra por
outra coa cal garda unha relación: causa polo
efecto, parte polo todo, continente polo contido,
instrumento por quen o utiliza, lugar polo pro-
duto etc.
Duarte bebe media botella dun sorbo e vai cara
ás escaleiras, recolle o seu amigo e, cando van
volver, ve a Nena.
Adelaida Vidal
n Paradoxo: unión de ideas aparentemente incom-
patíbeis.
Eu, silencio habitado de clamores, vou inundar
de cor, de sabor a froitas, os pensamentos som-
bríos
n Tercetiño: tres versos de arte menor e, polo xeral,
rima consonante.
Está cativa a roseira,
mais, despois de tanto inverno...
Galicia ha ter primavera.
Ramón Cabanillas
n Cuarteto: catro versos de arte maior que riman
segundo este esquema ABBA.
Choraría por ti se aínda tivera
duras bágoas de luz pra abrir en pranto;
mais ermo o corazón está hai xa tanto
que nin o abalo seu dóeme siquera.
Arcadio López Casanova

Chelo Suárez n Serventesio: catro versos de arte maior e rima

consonante ABAB.
n Personificación: atribución de calidades huma-
nas a animais, obxectos etc. Raiola de luar que bica o río,
flor mareliña que entre espiñas chora,
Cos novos fatos amarelos, ou das redes da araña un tenue fío,
regalados polo sol, toda humilde beleza me namora
andan tolas, presumindo,
as leiriñas do Froxón. Antonio Noriega Varela

Manuel Luís Acuña n Cuarteta: catro versos de arte menor que riman
abab.
n Sinestesia: asociación de sensacións perceptíbeis
a través de sentidos diferentes. A un batido, outro batido;
a unha dor, outro dolor;
Eu… eu non quería terte asustado –dille con voz
tras dun olvido, outro olvido;
de azucre, ao tempo que a enche de bicos.
tras dun amor, outro amor.
Fina Casalderrey
Rosalía de Castro

n Redondilla: catro versos de arte menor con rima

2. Métrica abrazada abba.

2.1. Estrofas Teño un mal que non ten cura,

un mal que naceu comigo,
n Pareado: dous versos de arte menor ou maior que e ese mal tan inimigo
riman entre si. levarame á sepultura.
Agora trobo o vento e maila lúa fría Rosalía de Castro
non o cervo do monte que a ágoa volvía.
n Copla: catro versos octosílabos con rima asonante
Álvaro Cunqueiro
-a-a.
n Terceto: tres versos de arte maior que aparecen Este vaise e aquel vaise,
a miúdo encadeando as súas rimas (ABA, BCB, e todos, todos se van;
CDC…). Galicia, sen homes quedas
Vivir, vivir. Cantar sen patria. Dura que te poidan traballar.
orfandade do corpo. E ser. E terra Rosalía de Castro
soñar. Vivir, vivir. Amar a vida.

Arcadio López Casanova

4 - Anexos
 Apéndice literario
A1
n Quinteto: cinco versos de arte maior e de rima n Romance: serie ilimitada de versos octosílabos
consonante que carecen dun esquema de rima e rima asonante que sempre segue o esquema
fixo. -a-a-a-a-a-a-a…
Serán famosas vilas as que hoxe ves aldeas… Adios ríos, adios fontes,
A Cruña, Ferrol, Muros e Vigo encantador, adios regatos pequenos,
da orela do teu manto magníficas preseas, adios vista dos meus ollos
serán máis visitados de embarcacións alleas non sei cando nos veremos.
do que hoxe son Lisboa, Marsella e Nova York. Miña terra, miña terra,
terra donde m’eu criei,
Francisco Añón
ortiña que quero tanto,
n Lira: cinco versos hendecasílabos e heptasíla- figueiriñas que prantei.
bos con rima consonante e esquema de rima Rosalía de Castro
aBabB.
n Silva: grupo ilimitado de versos hendecasílabos e
Ouh sol! Ti que atesouras
heptasílabos con rima consonante e con esquema
A lus que esparxe a brétema sombría;
Ti, qu’os outeiros douras
de rima libre.
E inundas de harmonía Ermos os seus saídos,
O ceo, a terra, o mar, a tarde, o día. Os cancelos pechados,
Fundidos teitos, escaleiras, trabes,
Manuel Curros Enríquez
Sen tellas o tellado,
Non paso un día po-los seus lindeiros
2.2. Poemas Sen pararme ante a casa d’o fidalgo.
n Soneto: conxunto de catorce versos hendecasí- Manuel Curros Enríquez
labos que se dividen en dous cuartetos e dous
tercetos. Hai relación entre as estrofas e o conti- n De verso libre:
do do poema, xa que os dous cuartetos se utili- El non me ama
zan para expor o tema principal mentres que os pero eu a el tampouco
tercetos (en especial o último) conteñen a con- porque o amor é libre.
clusión. Lupe Gómez
“Derradeira vontade”

Cando digan que fun e non estea,

cando a terra por min o ventre abra,
quen quixere pregar alce a palabra
que tiven eu na boca, e non a allea.

Non me deixen vagar nesa estadea

que co medo e a noite a mente labra,
non me neguen, por Deus, o abracadabra
para saír da cova a onde clarea.

Déixoo dito aquí coa sinatura,

humildemente o digo, mais reclamo
que non me cuspan sobre a sepultura:

Prefiro do silencio o simple ramo

sobre a pedra calada, fría e dura
se non rezan por min na lingua que amo.

Marica Campo

Anexos - 5
A2 Apéndice ortográfico-gramatical
Alfabeto: letras e dígrafos
Letras
O alfabeto galego consta de 23 letras ou grafemas que serven para representar na escrita os sons da lingua.

Maiúsculas Minúsculas Nome Exemplos Maiúsculas Minúsculas Nome Exemplos

A a a Sara Ñ ñ eñe niño
B b be bailar forte []
O o o
cousa [k] todo [o]
C c ce cereixa [θ] P p pe pelouro
D d de doar Q q que aquí
mel [ε] rula
E e e comer [e] R r erre
cara
F f efe flor
S s ese asombrado
G g gue grilo
T t te tamén
H h hache hora
U u u uña
I i i illa
V v uve vermello
L l ele lamento
xamón [∫]
M m eme amor X x xe
saxo [ks¾]
N n ene non Z z zeta Galiza

i u
Para representar as sete vogais (a, e aberto, e fechado, i, o e o
fechadas
aberto, o fechado e mais u) só se empregan cinco letras:
abertas
a, e, i, o, u.  

Dígrafos
a
Dous grafemas que funcionan como unha soa letra pronúncianse como un único son. Estas dúas letras reciben
o nome de dígrafo.

Dígrafo Nome Exemplos Dígrafo Nome Exemplos

ch ce hache chave nh ene hache nunha
rr erre dobre curruncho gu gue u sangue
ll ele dobre pallaso qu que u queixo

Ditongo e hiato: clases

Ditongo
n Ditongo crecente, formado por unha vogal fechada e
unha aberta (ia, ie, io, ua, ue, uo): ciencia, serio, es-
cuadra, lingüeta.
n Ditongo decrecente, composto por unha vogal aberta
e outra fechada (ai, ei, oi, au, eu, ou): amou, peixe,
moito, auga.
n Ditongo homoxéneo, constituído por dúas vogais fe-
chadas (iu, ui): triunfo, puido, bilingüismo.
Hiato
n Combinación de dúas vogais abertas: faraón, doar.
n Encontro de vogal aberta átona e fechada tónica, ou
viceversa: raíña, conflúe.
n Secuencia de dúas vogais fechadas, sendo tónica a se-
gunda: muíño, miúdo.

6 - Anexos
 Apéndice ortográfico-gramatical
A2
Acentuación: regras xerais
ACENTÚANSE NON SE ACENTÚAN
n Palabras con máis de unha sílaba que n Palabras monosílabas (agás as diacríticas): vai, xa
terminan en: n Palabras acabadas en consoante diferente de -n,
-Vogal: café, avó -s ou -ns: actor, farol, avestruz
Palabras agudas
-n: irmán, latín n Palabras finalizadas en ditongo decrecente ou
-s: compás, avós tritongo (seguido ou non de -n ou -s), ou en di-
-ns: corazóns, parabéns tongo homoxéneo: amei, colleu, ademais, partiu
n Palabras acabadas en: n Palabras terminadas en:
-Consoante distinta de -n ou –s: ca- -Vogal: confortabelmente, rapaza
rácter, fácil -n: dixeran, comen
Palabras graves -Grupos consonánticos diferentes de -s: lapis, rapazas
-ns: Astérix, bíceps -ns: canons, dolmens
-Ditongo decrecente: agradábeis,
hóckey
Palabras esdrúxulas n Todas: árbore, contáronllelo, pálido,
e sobresdrúxulas lámpada

Convén reparar en que as anteriores regras xerais de acentuación tamén se cumpren nos seguintes casos:
n Nas letras maiúsculas:
RÚA ISAAC DÍAZ PARDO, Floraría Ánxela…
n Nos nomes propios (antropónimos, topónimos, hidrónimos):
Manuel, Gómez, Lalín, Anllóns.
n Nas palabras compostas ligadas sen trazo:
Riotorto, baloncesto, paraugas.
n Nas palabras compostas ligadas con trazo ou con constituíntes separados, en que cada un deles leva o
acento de modo independente:
técnico-científico, máquina de escribir.
n Nos pronomes interrogativos como, cando, onde, canto, por que…, salvo en enunciados interrogativos in-
directos ambiguos:
Dime que me queres. / Dime qué me queres.
n Nos verbos seguidos de pronome persoal átono, que se acentúan como se fosen un único termo:
cantará + a → cantaraa, leva + a → lévaa.
n Nos adverbios en -mente, pois son vocábulos graves acabados en vogal:
boamente, friamente, habilmente.
n Nos estranxeirismos e latinismos adaptados:
fútbol, samurai, álbum, búmerang.

Anexos - 7
A2 Apéndice ortográfico-gramatical
Acentuación diacrítica
O acento diacrítico utilízase para diferenciar certas palabras homógrafas, aquelas que son idénticas na escrita
mais que posúen significados distintos.

Este acento colócase nun dos homógrafos para indicar que se trata dunha vogal aberta (bóla/bola) ou dunha
palabra tónica (é/e).

Con acento gráfico Sen acento gráfico

á preposición a + artigo a(s); a artigo; pronome; preposición
ás ‘extremidade dunha ave’ as artigo; pronome
bóla(s) [] ‘esfera(s)’ bola(s) [] ‘peza(s) de pan’
cá conxunción ca + artigo a(s) ca conxunción
cás cas preposición
chá(s) ‘plana(s)’ cha(s) pronome che + pronome a(s)
có(s) [] conxunción ca + artigo o(s) co(s) [] preposición con + pronome o(s)
cómpre [] ‘é necesario’ compre [] verbo comprar
dá verbo dar da preposición de + artigo a(s)
dás das
dó [] ‘pena’, ‘nota musical’ do [] preposición de + artigo o
é [] verbo ser e [] conxunción
fóra [] adverbio fora [] verbo ser; verbo ir
má(s) ‘ruín(s)’ ma(s) pronome me + pronome a(s)
máis adverbio; pronome mais conxunción
nó [] ‘lazo’ no [] preposición en + artigo o(s)
nós [] pronome tónico; plural de nó nos [] pronome átono
ó(s) [] preposición a + artigo o(s) o(s) [] artigo; pronome
óso(s) [] ‘parte do esqueleto’ oso(s) [] ‘animal’
pé(s) [] ‘parte do corpo’ pe(s) [] letra
póla(s) [] ‘parte da árbore’ pola(s) [] ‘galiña’; preposición por + artigo a(s)
pór [] verbo por [] preposición
présa(s) [] ‘apuro(s)’ presa(s) [] ‘prendida(s)’; ‘presada (s)’
sé [] ‘sede eclesiástica’ se [] conxunción; pronome; verbo ser
só [] adverbio; adxectivo so [] preposición
té [] ‘infusión’ te [] letra; pronome
tés [] plural de té tes [] plural da letra te
tes [] verbo ter
vén [] verbo vir ven [] verbos ver e vir
vés [] verbo vir ves [] verbo ver
vós [] pronome tónico vos [] pronome átono

8 - Anexos
 Apéndice ortográfico-gramatical
A2
Xuntos ou separados?
Algúns vocábulos están formados por un único constituínte e outros por varios.

n Preposición + pronome interrogativo. Por que marchas tan axiña?

por que
n Preposición + pronome relativo. O camiño por que viñeches ten moitas pedras.

n Substantivo co significado de ‘motivo’ ou ‘razón’. Descoñezo o porqué da cuestión.

porqué
Vai precedido de artigo.

porque n Conxunción. Conteicho porque me pareceu boa idea.

se non n Conxunción + adverbio de negación. Se non vas ao cinema, chámame.

n Conxunción. Non son as dúas, senón as tres.

senón
n Preposición (‘excepto, agás’). Indica exclusión. Senón eu, todos compraron o libro.

n Locución adverbial de cantidade co valor de Cobroume de máis.

de máis
‘demasiado’.

n Pronome identificador que equivale a ‘restante’, Polo demais non quero voltar sobre iso.
demais
‘outros/as’. Os demais cativos ficaron na casa.

n Locución conxuntiva condicional (‘se’).
n Preposición + pronome relativo/interrogativo.
con que
Con que pagues o que debes, está todo solucionado.
Esa é a brocha con que pintamos a parede.
Con que cartos vas pagar iso? Pregúntome con que
cartos vas pagar iso.

n Conxunción (‘así que’, ‘por tanto’). Amañáronse as contas da comunidade, conque ago-
conque
ra ficaremos tranquilas.

Pronomes persoais tónicos

Formas
Pronomes persoais tónicos
Persoa Singular Plural
1.ª eu, min, comigo nós, nosoutros/nosoutras, connosco
2.ª ti, vostede, contigo vós, vosoutros/vosoutras, vostedes, convosco
3.ª el/ela, si, consigo eles/elas, si, consigo

Anexos - 9
A2 Apéndice ortográfico-gramatical
Pronomes persoais átonos
Formas Contraccións
Número Persoa Pronomes persoais átonos me che lle nos vos lles
1.ª me o mo cho llo nolo volo llelo
Singular 2.ª te, che a ma cha lla nola vola llela
3.ª o/a, lo/la, no/na; lle
os mos chos llos nolos volos llelos
1.ª nos
Plural 2.ª vos as mas chas llas nolas volas llelas
3.ª os/as, los/las, nos/nas; lles

Artigos definidos
Formas Contraccións
Masculino Feminino o a os as
Singular o a a ao á aos ás
Plural os as con co coa cos coas
de do da dos das
en no na nos nas
por polo pola polos polas

Artigos indefinidos
Formas Contraccións
Masculino Feminino un unha uns unhas
Singular un unha con cun cunha cuns cunhas
Plural uns unhas de dun dunha duns dunhas
en nun nunha nuns nunhas

Posesivos
Formas
Singular Plural
Número Persoa
Masculino Feminino Masculino Feminino
Singular 1.ª meu miña meus miñas
(un/unha 2.ª teu túa teus túas
posuidor/a) 3.ª seu súa seus súas
Plural 1.ª noso nosa nosos nosas
(varios/as 2.ª voso vosa vosos vosas
posuidores/as) 3.ª seu súa seus súas

10 - Anexos
 Apéndice ortográfico-gramatical
A2
Demostrativos
Formas
Demostrativos variábeis
Grao de Demostrativos
Singular Plural
distancia invariábeis
Masculino Feminino Masculino Feminino
Distancia curta este esta estes estas isto
Distancia media ese esa eses esas iso
Distancia longa aquel aquela aqueles aquelas aquilo

Contraccións
Demostrativos variábeis
Demostrativos
Preposición Singular Plural invariábeis
Masculino Feminino Masculino Feminino
deste desta destes destas disto
de dese desa deses desas diso
daquel daquela daqueles daquelas daquilo
neste nesta nestes nestas nisto
en nese nesa neses nesas niso
naquel naquela naqueles naquelas naquilo

Identificadores
Formas
certo/certa/certos/certas; determinado/determinada/determinados/
En xénero
Identificadores determinadas; mesmo/mesma/mesmos/mesmas; propio/propia/propios/propias;
e número
variábeis outro/outra/outros/outras
En número tal/tales
Identificadores invariábeis calquera, demais

Contraccións
outro outra outros outras
de doutro doutra doutros doutras
en noutro noutra noutros noutras

Cuantificadores
Formas
algún/algunha/algúns/algunhas; moito/moita/moitos/moitas; demasiado/
En xénero
demasiada/demasiados/demasiadas; ningún/ningunha/ningúns/ningunhas;
Cuantificadores e número
pouco/pouca/poucos/poucas; tanto/tanta/tantos/tantas; todo/toda/todos/todas
variábeis
En xénero varios/varias; ambos/ambas
En número bastante/bastantes
Cuantificadores invariábeis alguén, algo, ninguén, nada, cada, cadaquén

Anexos - 11
A2 Apéndice ortográfico-gramatical
Numerais, cardinais e ordinais
Formas
Numeración Numeral Numeración Numeral
arábiga Cardinal Ordinal arábiga Cardinal Ordinal
0 cero — 16 dezaseis décimo sexto/a/os/as
1 un/unha primeiro/a/os/as 17 dezasete décimo sétimo/a/os/as
2 dous/dúas segundo/a/os/as 18 dezaoito décimo oitavo/a/os/as
3 tres terceiro/a/os/as 19 dezanove décimo noveno/a/os/as,
décimo nono/a/os/as
4 catro cuarto/a/os/as 20 vinte vixésimo/a/os/as
5 cinco quinto/a/os/as 21 vinte e un/ vixésimo primeiro/a/os/as
unha
6 seis sexto/a/os/as 30 trinta trixésimo/a/os/as
7 sete sétimo/a/os/as 32 trinta e dous trixésimo segundo/a/os/as
8 oito oitavo/a/os/as 40 corenta cuadraxésimo/a/os/as
9 nove noveno/a/os/as, 50 cincuenta quincuaxésimo/a/os/as
nono/a/os/as
10 dez décimo/a/os/as 57 cincuenta e quincuaxésimo sétimo/a/
sete os/as
11 once undécimo/a/os/as, 60 sesenta sexaxésimo/a/os/as
décimo primeiro/a/os/as
12 doce duodécimo/a/os/as, 70 setenta septuaxésimo/a/os/as
décimo segundo/a/os/as
13 trece décimo terceiro/a/os/as 80 oitenta octoxésimo/a/os/as
14 catorce décimo cuarto/a/os/as 90 noventa nonaxésimo/a/os/as
15 quince décimo quinto/a/os/as 100 cen, cento centésimo/a/os/as

Relativos
Formas
Relativos variábeis
Relativos
Singular Plural invariábeis
Masculino Feminino Masculino Feminino
canto canta cantos cantas que, quen, cando,
cuxo cuxa cuxos cuxas como, onde
o cal a cal os cales as cales

Interrogativos e exclamativos
Formas
Interrogativos e exclamativos variábeis Interrogativos e
Singular Plural exclamativos
Masculino Feminino Masculino Feminino invariábeis
canto canta cantos cantas que, quen, cando,
cal cales como, onde

12 - Anexos
 Apéndice ortográfico-gramatical
A2
Modelos de conxugación
Verbos regulares

1.ª 2.ª 3.ª 1.ª 2.ª 3.ª

conxugación conxugación conxugación conxugación conxugación conxugación
Andar Bater Partir Andar Bater Partir
and-ø-ø-o bat-ø-ø-o part-ø-ø-o and-ø-e-ø bat-ø-a-ø part-ø-a-ø
and-a-ø-s bat-e-ø-s part-e-ø-s and-ø-e-s bat-ø-a-s part-ø-a-s
Presente

Presente
and-a-ø-ø bat-e-ø-ø part-e-ø-ø and-ø-e-ø bat-ø-a-ø part-ø-a-ø
and-a-ø-mos bat-e-ø-mos part-i-ø-mos and-ø-e-mos bat-ø-a-mos part-ø-amos
and-a-ø-des bat-e-ø-des part-i-ø-des and-ø-e-des bat-ø-a-des part-ø-a-des
and-a-ø-n bat-e-ø-n part-e-ø-n and-e-ø-n bat-ø-a-n part-ø-a-n

and-a-ba-ø bat-í-a-ø part-í-a-ø and-a-se-ø bat-e-se-ø part-i-se-ø

Pretérito imperfecto

Subxuntivo
and-a-ba-s bat-í-a-s part-í-a-s and-a-se-s bat-e-se-s part-i-se-s
Copretérito

Pretérito
and-a-ba-ø bat-í-a-ø part-í-a-ø and-a-se-ø bat-e-se-ø part-i-se-ø
and-a-ba-mos bat-i-a-mos part-i-a-mos and-á-se-mos bat-é-se-mos part-í-se-mos
and-a-ba-des bat-i-a-des part-i-a-des and-á-se-des bat-é-se-des part-í-se-des
and-a-ba-n bat-í-a-n part-í-a-n and-a-se-n bat-e-se-n part-i-se-n

and-e-ø-i bat-í-ø-n part-í-ø-n and-a-r-ø bat-e-r-ø part-i-r-ø

Pretérito perfecto

and-a-ø-ches bat-i-ø-ches part-i-ø-ches and-a-re-s bat-e-re-s part-i-re-s

Pretérito

and-o-ø-u bat-e-ø-u part-i-ø-u and-a-r-ø bat-e-r-ø part-i-r-ø

Futuro

and-a-ø-mos bat-e-ø-mos part-i-ø-mos and-a-r-mos bat-e-r-mos part-i-r-mos

and-a-ø-stes bat-e-ø-stes part-i-ø-stes and-a-r-des bat-e-r-des part-i-r-des
Indicativo

and-a-ø-ron bat-e-ø-ron part-i-ø-ron and-a-re-n bat-e-re-n part-i-re-n

and-a-ra-ø bat-e-ra-ø part-i-ra-ø Impera- and-a-ø-ø bat-e-ø-ø part-e-ø-ø

Pret. pluscuamperfecto

and-a-ra-s bat-e-ra-s part-i-ra-s

Antepretérito

tivo and-a-ø-de bat-e-ø-de part-i-ø-de

and-a-ra-ø bat-e-ra-ø part-i-ra-ø
Infinitivo persoal
and-a-ra-mos bat-e-ra-mos part-i-ra-mos
and-a-ra-des bat-e-ra-des part-i-ra-des and-a-r-ø bat-e-r-ø part-i-r-ø
and-a-ra-n bat-e-ra-n part-i-ra-n and-a-re-s bat-e-re-s part-i-re-s
and-a-r-ø bat-e-r-ø part-i-r-ø
and-a-re-i bat-e-re-i part-i-re-i
and-a-r-mos bat-e-r-mos part-i-r-mos
and-a-rá-s bat-e-rá-s part-i-rá-s
Formas infinitas

and-a-r-des bat-e-r-des part-i-r-des

and-a-rá-ø bat-e-rá-ø part-i-rá-ø
Futuro

and-a-re-n bat-e-re-n part-i-re-n

and-a-re-mos bat-e-re-mos part-i-re-mos
and-a-re-des bat-e-re-des part-i-re-des Infinitivo non persoal
and-a-rá-n bat-e-rá-n part-i-rá-n
and-a-r bat-e-r part-i-r
and-a-ría-ø bat-e-ría-ø part-i-ría-ø
Xerundio
and-a-ría-s bat-e-ría-s part-i-ría-s
Pospretérito
Condicional

and-a-ría-ø bat-e-ría-ø part-i-ría-ø and-a-ndo bat-e-ndo part-i-ndo

and-a-ria-mos bat-e-ria-mos part-i-ria-mos
Participio
and-a-ria-des bat-e-ria-des part-i-ria-des
and-a-ría-n bat-e-ría-n part-i-ría-n and-a-do bat-i-do part-i-do

Anexos - 13
A2 Apéndice ortográfico-gramatical
Verbos irregulares

Caber Dar Dicir (1) Estar Facer (2) Haber

Presente caibo dou digo estou fago hei
cabes dás dis estás fas has
cabe dá di está fai ha, hai
cabemos damos dicimos estamos facemos habemos
cabedes dades dicides estades facedes habedes
caben dan din están fan han
Copretérito cabía daba dicía estaba facía había
cabías dabas dicías estabas facías habías
cabía daba dicía estaba facía había
cabiamos dabamos diciamos estabamos faciamos habiamos
cabiades dabades diciades estabades faciades habiades
cabían daban dicían estaban facían habían
Pretérito couben dei dixen estiven fixen houben
coubeches deches dixeches estiveches fixeches houbeches
coubo deu dixo estivo fixo houbo
coubemos demos dixemos estivemos fixemos houbemos
coubestes destes dixestes estivestes fixestes houbestes
Indicativo

couberon deron dixeron estiveron fixeron houberon

Antepretérito coubera dera dixera estivera fixera houbera
couberas deras dixeras estiveras fixeras houberas
coubera dera dixera estivera fixera houbera
couberamos deramos dixeramos estiveramos fixeramos houberamos
couberades derades dixerades estiverades fixerades houberades
couberan deran dixeran estiveran fixeran houberan
Futuro caberei darei direi estarei farei haberei
caberás darás dirás estarás farás haberás
caberá dará dirá estará fará haberá
caberemos daremos diremos estaremos faremos haberemos
caberedes daredes diredes estaredes faredes haberedes
caberán darán dirán estarán farán haberán
Pospretérito cabería daría diría estaría faría habería
caberías darías dirías estarías farías haberías
cabería daría diría estaría faría habería
caberiamos dariamos diriamos estariamos fariamos haberiamos
caberiades dariades diriades estariades fariades haberiades
caberían darían dirían estarían farían haberían

14 - Anexos
 Apéndice ortográfico-gramatical
A2
Caber Dar Dicir (1) Estar Facer (2) Haber
Presente caiba dea diga estea faga haxa
caibas deas digas esteas fagas haxas
caiba dea diga estea faga haxa
caibamos deamos digamos esteamos fagamos haxamos
caibades deades digades esteades fagades haxades
caiban dean digan estean fagan haxan
Pretérito coubese dese dixese estivese fixese houbese
Subxuntivo

coubeses deses dixeses estiveses fixeses houbeses

coubese dese dixese estivese fixese houbese
coubésemos désemos dixésemos estivésemos fixésemos houbésemos
coubésedes désedes dixésedes estivésedes fixésedes houbésedes
coubesen desen dixesen estivesen fixesen houbesen
Futuro couber der dixer estiver fixer houber
couberes deres dixeres estiveres fixeres houberes
couber der dixer estiver fixer houber
coubermos dermos dixermos estivermos fixermos houbermos
couberdes derdes dixerdes estiverdes fixerdes houberdes
couberen deren dixeren estiveren fixeren houberen

cabe dá di está fai —

Imperativo
cabede dade dicide estade facede —
Infinitivo caber dar dicir estar facer haber
persoal caberes dares dicires estares faceres haberes
caber dar dicir estar facer haber
Formas infinitas

cabermos darmos dicirmos estarmos facermos habermos

caberdes dardes dicirdes estardes facerdes haberdes
caberen daren diciren estaren faceren haberen
Infinitivo non caber dar dicir estar facer haber
persoal
Xerundio cabendo dando dicindo estando facendo habendo
Participio cabido dado dito estado feito habido

(1) Contradicir, desdicir e predicir tamén son irregulares, en canto bendicir e maldicir son regulares –excepto no presente do indicativo e do
subxuntivo, que poden conxugarse como regulares (bendigo, bendices, bendice) ou irregulares (bendigo, bendís, bendí)–.

(2) Conxúganse así os derivados afacer, desfacer, refacer e satisfacer.

Anexos - 15
A2 Apéndice ortográfico-gramatical
Ir Ouvir (3) Poder Poñer (4) Pór (5) Querer
Presente vou ouzo podo poño poño quero
vas ouves podes pos pos queres
vai ouve pode pon pon quere
imos ouvimos podemos poñemos pomos queremos
ides ouvides podedes poñedes pondes queredes
van ouven poden poñen pon queren
Copretérito ía ouvía podía poñía puña quería
ías ouvías podías poñías puñas querías
ía ouvía podía poñía puña quería
iamos ouviamos podiamos poñiamos puñamos queriamos
iades ouviades podiades poñiades puñades queriades
ían ouvían podían poñían puñan querían
Pretérito fun ouvín puiden puxen puxen quixen
fuches ouviches puideches puxeches puxeches quixeches
foi ouviu puido puxo puxo quixo
fomos ouvimos puidemos puxemos puxemos quixemos
fostes ouvistes puidestes puxestes puxestes quixestes
Indicativo

foron ouviron puideron puxeron puxeron quixeron

Antepretérito fora ouvira puidera puxera puxera quixera
foras ouviras puideras puxeras puxeras quixeras
fora ouvira puidera puxera puxera quixera
foramos ouviramos puideramos puxeramos puxeramos quixeramos
forades ouvirades puiderades puxerades puxerades quixerades
foran ouviran puideran puxeran puxeran quixeran
Futuro irei ouvirei poderei poñerei porei quererei
irás ouvirás poderás poñerás porás quererás
irá ouvirá poderá poñerá porá quererá
iremos ouviremos poderemos poñeremos poremos quereremos
iredes ouviredes poderedes poñeredes poredes quereredes
irán ouvirán poderán poñerán porán quererán
Pospretérito iría ouviría podería poñería poría querería
irías ouvirías poderías poñerías porías quererías
iría ouviría podería poñería poría querería
iriamos ouviriamos poderiamos poñeriamos poriamos quereriamos
iriades ouviriades poderiades poñeriades poriades quereriades
irían ouvirían poderían poñerían porían quererían

16 - Anexos
 Apéndice ortográfico-gramatical
A2
Ir Ouvir (3) Poder Poñer (4) Pór (5) Querer
Presente vaia ouza poida poña poña queira
vaias ouzas poidas poñas poñas queiras
vaia ouza poida poña poña queira
vaiamos ouzamos poidamos poñamos poñamos queiramos
vaiades ouzades poidades poñades poñades queirades
vaian ouzan poidan poñan poñan queiran
Pretérito fose ouvise puidese puxese puxese quixese
Subxuntivo

foses ouvises puideses puxeses puxeses quixeses

fose ouvise puidese puxese puxese quixese
fósemos ouvísemos puidésemos puxésemos puxésemos quixésemos
fósedes ouvísedes puidésedes puxésedes puxésedes quixésedes
fosen ouvisen puidesen puxesen puxesen quixesen
Futuro for ouvir puider puxer puxer quixer
fores ouvires puideres puxeres puxeres quixeres
for ouvir puider puxer puxer quixer
formos ouvirmos puidermos puxermos puxermos quixermos
fordes ouvirdes puiderdes puxerdes puxerdes quixerdes
foren ouviren puideren puxeren puxeren quixeren

vai ouve pode pon pon quere

Imperativo
ide ouvide podede poñede ponde/pode querede
Infinitivo ir ouvir poder poñer pór querer
persoal ires ouvires poderes poñeres pores quereres
ir ouvir poder poñer pór querer
Formas infinitas

irmos ouvirmos podermos poñermos pormos querermos

irdes ouvirdes poderdes poñerdes pordes quererdes
iren ouviren poderen poñeren poren quereren
Infinitivo non ir ouvir poder poñer pór querer
persoal
Xerundio indo ouvindo podendo poñendo pondo querendo
Participio ido ouvido podido posto posto querido

(3) Seguen este modelos os derivados desouvir e entreouvir.

(4) Conxúganse seguindo este modelo os verbos derivados de poñer: antepoñer, compoñer, contrapoñer, descompoñer, dispoñer, expoñer, impoñer,
opoñer, predispoñer, presupoñer, propoñer, recompoñer, repoñer, superpoñer, supoñer...

(5) Son irregulares os verbos derivados de pór: antepor, compor, contrapor, descompor, dispor, expor, impor, opor, predispor, presupor, propor, recompor,
repor, superpor, supor etc.

Anexos - 17
A2 Apéndice ortográfico-gramatical
Saber Ser Ter (6) Traer (7) Ver (8) Vir (9)
Presente sei son teño traio vexo veño
sabes es tes traes ves vés
sabe é ten trae ve vén
sabemos somos temos traemos vemos vimos
sabedes sodes tedes traedes vedes vindes/vides
saben son teñen traen ven veñen
Copretérito sabía era tiña traía vía viña
sabías eras tiñas traías vías viñas
sabía era tiña traía vía viña
sabiamos eramos tiñamos traiamos viamos viñamos
sabiades erades tiñades traiades viades viñades
sabían eran tiñan traían vían viñan
Pretérito souben fun tiven trouxen vin vin
soubeches fuches tiveches trouxeches viches viñeches
soubo foi tivo trouxo viu veu
soubemos fomos tivemos trouxemos vimos viñemos
soubestes fostes tivestes trouxestes vistes viñestes
Indicativo

souberon foron tiveron trouxeron viron viñeron

Antepretérito soubera fora tivera trouxera vira viñera
souberas foras tiveras trouxeras viras viñeras
soubera fora tivera trouxera vira viñera
souberamos foramos tiveramos trouxeramos viramos viñeramos
souberades forades tiverades trouxerades virades viñerades
souberan foran tiveran trouxeran viran viñeran
Futuro saberei serei terei traerei verei virei
saberás serás terás traerás verás virás
saberá será terá traerá verá virá
saberemos seremos teremos traeremos veremos viremos
saberedes seredes teredes traeredes veredes viredes
saberán serán terán traerán verán virán
Pospretérito sabería sería tería traería vería viría
saberías serías terías traerías verías virías
sabería sería tería traería vería viría
saberiamos seriamos teriamos traeriamos veriamos viriamos
saberiades seriades teriades traeriades veriades viriades
saberían serían terían traerían verían virían

18 - Anexos
 Apéndice ortográfico-gramatical
A2
Saber Ser Ter (6) Traer (7) Ver (8) Vir (9)
Presente saiba sexa teña traia vexa veña
saibas sexas teñas traias vexas veñas
saiba sexa teña traia vexa veña
saibamos sexamos teñamos traiamos vexamos veñamos
saibades sexades teñades traiades vexades veñades
saiban sexan teñan traian vexan veñan
Pretérito soubese fose tivese trouxese vise viñese
Subxuntivo

soubeses foses tiveses trouxeses vises viñeses

soubese fose tivese trouxese vise viñese
soubésemos fósemos tivésemos trouxésemos vísemos viñésemos
soubésedes fósedes tivésedes trouxésedes vísedes viñésedes
soubesen fosen tivesen trouxesen visen viñesen
Futuro souber for tiver trouxer vir viñer
souberes fores tiveres trouxeres vires viñeres
souber for tiver trouxer vir viñer
soubermos formos tivermos trouxermos virmos viñermos
souberdes fordes tiverdes trouxerdes virdes viñerdes
souberen foren tiveren trouxeren viren viñeren

sabe sé ten trae ve ven

Imperativo
sabede sede tende/tede traede vede vinde/vide
Infinitivo saber ser ter traer ver vir
persoal saberes seres teres traeres veres vires
saber ser ter traer ver vir
Formas infinitas

sabermos sermos termos traermos vermos virmos

saberdes serdes terdes traerdes verdes virdes
saberen seren teren traeren veren viren
Infinitivo non saber ser ter traer ver vir
persoal
Xerundio sabendo sendo tendo traendo vendo vindo
Participio sabido sido tido traído visto vido

(6) Abster, ater, conter, deter, entreter, manter, reter e soster, derivados de ter, son tamén irregulares.

(7) Porén, todos os derivados de traer (atraer, contraer, distraer…) son regulares.

(8) Conxúganse así os derivados entrever, prever e rever.

(9) Convir, contravir, intervir, previr e sobrevir, entre outros, conxúganse seguindo este modelo.

Anexos - 19
A2 Apéndice ortográfico-gramatical
Verbos semirregulares con alternancia vocálica
Beber (1) Comer (2) Advertir (3) Seguir (4) Fuxir (5)
Presente b/e/b-ø-ø-o c/o/m-ø-ø-o adv/i/rt-ø-ø-o s/i/g-ø-ø-o f/u/x-ø-ø-o
Indicativo

b/ε/b-e-ø-s c/ /m-e-ø-s adv/i/rt-e-ø-s s/ε/gu-e-ø-s f/ /x-e-ø-s

b/ε/b-e-ø-ø c/ /mc-e-ø-ø adv/i/rt-e-ø-ø s/ε/gu-e-ø-ø f/ /x-e-ø-ø
b/e/b-/e/-ø-mos c/o/m-e-ø-mos adv/e/rt-i-ø-mos s/e/gu-i-ø-mos f/u/x-i-ø-mos
b/e/b-/e/-ø-des c/o/m-e-ø-des adv/e/rt-i-ø-des s/e/gu-i-ø-des f/u/x-i-ø-des
b/ε/b-e-ø-n c/ /m-e-ø-n adv/i/rt-e-ø-n s/ε/gu-e-ø-n f/ /x-e-ø-n
Presente b/e/b-ø-a-ø c/o/m-ø-a-ø adv/i/rt-a-ø-ø s/i/g-a-ø-ø f/u/x-ø-a-ø
Subxuntivo

b/e/b-ø-a-s c/o/m-ø-a-s adv/i/rt-a-ø-s s/i/g-a-ø-s f/u/x-ø-a-s

b/e/b-ø-a-ø c/o/m-ø-a-ø adv/i/rt-a-ø-ø s/i/g-a-ø-ø f/u/x-ø-a-ø
b/e/b-ø-a-mos c/o/m-ø-a-mos adv/i/rt-a-ø-mos s/i/g-a-ø-mos f/u/x-ø-a-mos
b/e/b-ø-a-des c/o/m-ø-a-des adv/i/rt-a-ø-des s/i/g-a-ø-des f/u/x-ø-a-des
b/e/b-ø-a-n c/o/m-ø-a-n adv/i/rt-a-ø-n s/i/g-a-ø-n f/u/x-ø-a-n
b/e/b-e-ø-ø c/o/m-e-ø-ø adv/i/rt-e-ø-ø s/i/gu-e-ø-ø fux-e-ø-ø
Imperativo b/e/b-e-ø-de c/o/m-e-ø-de adv/e/rt-i-ø-de s/e/gu-i-ø-de fux-i-ø-de

(1) Outros verbos que seguen este paradigma son acender, converter,
derreter, emerxer, esparexer, espremer, fender, inverter, perder, premer,
render, rexer, sorprender, temer, vencer, xemer...
(2) Conxúganse como comer os verbos absolver, cocer, coller, corromper,
demoler, esconder, escorrer, interromper, morder, mover, ocorrer, perco-
rrer, torcer, transcorrer, volver...
(3) Seguen o modelo de advertir estes verbos: agredir, competir, despe-
dir, divertir, dixerir, espir, impedir, investir, inxerir, medir, pedir, preferir,
reflectir, repetir, suxerir, vestir...
(4) Conxúganse como seguir os verbos asentir, conseguir, consentir, fe-
rir, mentir, perseguir, presentir, sentir, servir...
(5) Seguen o paradigma de fuxir verbos como acudir, bulir, consumir,
cubrir, cumprir ('ser preciso'), cuspir, descubrir, durmir, encubrir, lucir,
muxir, pulir, ruxir, sacudir, subir, sufrir, tusir, ulir, xurdir...

Verbos semirregulares acabados Verbos semirregulares crer,

en -aer, -aír, -oer e -oír ler e rir
Caer (1) Saír (2) Ler Crer Rir
Presente cai-ø-ø-o sai-ø-ø-o Presente le-ø-ø-o cre-ø-ø-o ri-ø-ø-o
Indicativo

Indicativo

ca-e-ø-s sa-e-ø-s le-ø-s cre-ø-s ri-ø-s

ca-e-ø-ø sa-e-ø-ø le-ø-ø cre-ø-ø ri-ø-ø
ca-e-ø-mos sa-e-ø-mos le-ø-mos cre-ø-mos ri-ø-mos
ca-e-ø-des sa-e-ø-des le-ø-des cre-ø-des ri-ø-des
ca-e-ø-n sa-e-ø-n le-ø-n cre-ø-n ri-ø-n
Copretérito ca-í-a-ø sa-í-a-ø Copretérito lí-a-ø crí-a-ø rí-a-ø
Indicativo

Indicativo

ca-í-a-s sa-í-a-s lí-a-s crí-a-s rí-a-s

ca-í-a-ø sa-í-a-ø lí-a-ø crí-a-ø rí-a-ø
ca-ï-a-mos sa-ï-a-mos lï-a-mos crï-a-mos rï-a-mos
ca-ï-a-des sa-ï-a-des lï-a-des crï-a-des rï-a-des
ca-í-a-n sa-í-a-n lí-a-n crí-a-n rí-a-n
Presente cai-ø-a-ø sai-ø-a-ø Presente le-ø-a-ø cre-ø-a-ø ri-ø-a-ø
Subxuntivo

Subxuntivo

cai-ø-a-s sai-ø-a-s le-ø-a-s cre-ø-a-s ri-ø-a-s

cai-ø-a-ø sai-ø-a-ø le-ø-a-ø cre-ø-a-ø ri-ø-a-ø
cai-ø-a-mos sai-ø-a-mos le-ø-a-mos cre-ø-a-mos ri-ø-a-mos
cai-ø-a-des sai-ø-a-des le-ø-a-des cre-ø-a-des ri-ø-a-des
cai-ø-a-n sai-ø-a-n le-ø-a-n cre-ø-a-n ri-ø-a-n
(1) Conxúganse así os verbos terminados en -aer (condoer,
corroer, choer, doer, moer, remoer, roer, proer) e en -aer (abs-
traer, acaer, atraer, caer, contraer, decaer, descontraer, detraer,
distraer, esvaer, extraer, maltraer, retraer, retrotraer, subtraer).
(2) Conxúganse igual os verbos sobresaír, oír, desoír e entreoír.

20 - Anexos
 Expresión oral
A3
Expresar sorpresa e incredulidade
O/a personaxe 3 debe contar a noticia das fichas B1, B2 e B3 tentando que os/as personaxes 1 e 2 mostren
sorpresa ou incredulidade.

A B1
FICH——
———— ——
-
Noticia: a ci
es tá a se r
dade
uns
invadida por
ní xe nas.
seres alie

HA—B 2
FIC— — — ——
——
r-
icia : o pe
N o t vel a
e 3 re
sonax n axente
u
que é o.
secr e t

FICHA B3
—————— ——
Noticia: o/a
personaxe 3 co
n-
fesa que é o/
a
misterioso/a
gañador/a da
lo-
taría.

Anexos - 21
A4 Parchís de verbos
Nivel 1: verbos regulares
35 entristecer
pres. ind. 34 33 fraguar
pret. ind.
2.ª p. sing. 3.ª p. sing.
vixiar frixir
pret. ind. 36 32 copret.
3.ª p. pl. 2.ª p. pl.
cantaruxar asear
copret. 37 31 pres. subx.
1.ª p. pl. 1.ª p. sing.
influír exfoliar
pospret. 38 30 imptvo.
1.ª p. sing. 2.ª p. sing.

39 29

40 varrer
fut. subx. 28 cazar
pres. ind.
1.ª p. sing. 3.ª p. pl.
vivir pegar
pret. subx. 41 27 antepret.
1.ª p. sing 3.ª p. sing.
ind. adecuar

subx. parecer
imbuír
xerundio
saudar
pret. subx.
3.ª p. sing.
brincar
pret. ind.
2.ª p. sing.
enraizar
fut. subx.
2.ª p. sing.

adozar
pres. subx. 45
2.ª p. pl.
mastigar
copret.
3.ª p. pl.

42 partir26

3.ª p. sing.
sing. pres.

ind. rebater

pres.
ind. cinguir

xerundio

24. 1.ª p.

subx.
introducir
ind.

ind.

18 antepret.
1.ª p. pl.

2.ª p. pl.

2.ª p. pl.
1.ª p.
sing. fut. 43

21 pospret.

conducir
pres.

pasear

xaxuar
1.ª p.

p. pl.

deber
1ª p.

24 sing.

23 pres.

19 pret.
20 fut.
25 pl.
50

49

48

47

46

44

22
51

17
52 limpar

53 entrar

54 magoar

55 liscar

56

57 zurcir

58 tanxer

59 excluír

custodiar 9

10

11

12

13

14

15

16
participio
inf. pers.
2.ª p. pl.

imptvo.
2.ª p. pl.

pret. ind.
2.ª p. sing.

copret.
3.ª p. sing.

fut. subx.
3.ª p. pl.

antepret.
1.ª p. pl.

cipio
parti-

2.ª p. sing.

3.ª p. sing.
pret. subx.

transcribir
pret. ind.

pret. ind.
1.ª p. pl.

2.ª p. pl.

1.ª p. pl.

2.ª p. pl.
inf. pers.

fut. ind.

estudar
copret.
1.ª p. 1.ª p.
lamber

pousar

recuar
argüír

pl. pres. 60
ind. delinquir
8 sing. pret.
ind. abotoar
3.ª p. pl. 2.ª p. pl.
pres. ind. 61
cancelar
7 pres. subx.
minguar
2.ª p. sing. 2.ª p. sing.
imptvo.
encerar
62 6 pret.
andar
ind.

63 5
3.ª p. pl. 2.ª p. sing.
pres. subx.
xerar
64 4 antepret.
ollar
1.ª p. sing. 1.ª p. pl.
pres. ind.
vagar
65 3 copret.
posuír
2.ª p. pl. 1.ª p. sing.
fut. subx.
ufar
66 2 pres. ind.
traducir
1.ª p. pl. 2.ª p. pl.
pospret.
troulear
67 68 1 pret.
pensar
subx.

22 - Anexos
 Parchís de verbos
A4
Nivel 2: verbos regulares e semirregulares
35 estabelecer
pres. ind. 34 33 asubiar
imptvo.
1.ª p. sing. 2.ª p. sing.
argüír
36 toller
participio
32 copret.
1.ª p. pl.

37 crer
fut. subx. 31 posuír
pres. subx.
3.ª p. pl. 1.ª p. sing.

38 bulir
imptvo. 30 fritir
participio
2.ª p. sing.

39 29

40 esculpir
pres. ind.
reflectir
copret. 28
2.ª p. sing. 3.ª p. pl.

41 desoír
antepret.
desencaixar
antepret. 27
1.ª p. pl. 3.ª p. sing.
roer
42 subx. ind. ferir
sing. pres. 26
debater
xerundio
minguar
pres. ind.
3.ª p. sing.
financiar
pret. ind.
2.ª p. pl.
segar
pret. ind.
2.ª p. sing.

caer
fut. ind.
1.ª p. pl.
volver
copret.
3.ª p. pl.

pl. pret.

2.ª p. sing.
subx. rozar

subx.
subx.
pres.
ind. adiar
sing. pres. 43

3.ª p. 3.ª p.

ind.
21 antepret.
1.ª p. pl.

2.ª p. pl.

3.ª p. pl.

1.ª p. pl.
23 xerundio

18 pospret.
deducir
escribir
2.ª p.

xemer

medir
1ª p.

20 pres.

19 pres.
24 pret.
25 sing.

tusir

puír
50

49

48

47

46

45

44

22
51

17
52 conducir

53 negrexar

54 inserir

55 moer

56

57 subtraer

58 inducir

59 incluír

10

11

12

13

14

15

16
xerundio
preferir
inf. pers.
2.ª p. pl.

imptvo.
2.ª p. pl.

pres. ind.
3.ª p. sing.

copret.
1.ª p. pl.

fut. subx.
3.ª p. pl.

antepret.
2.ª p. pl.

cipio
parti-

2.ª p. sing.

3.ª p. sing.
pres. subx.

fut. subx.

corromper
participio
pres. ind.

pret. ind.
2.ª p. pl.

2.ª p. pl.

1.ª p. pl.
espremer

fut. ind.
2.ª p. 1.ª p.
sing. pres. 60 8 sing. verter

pagar
subir

pres.

suar
ind. mentir ind. abotoar
3.ª p. pl. 1.ª p. sing.
pres. ind. 61
perder
7 pres ind.
exfoliar
2.ª p. sing. 2.ª p. sing.
imptvo.
escorrer
62 6 pret.
andar
ind.

63 5
3.ª p. pl.
pres. subx. 64
esvaer
4 2.ª p. pl.
copret. crer
1.ª p. sing. 2.ª p. sing.
pres. ind. 65
roer
3 imptvo.
seguir
2.ª p. pl. fut. 3.ª p. pl.
subx.
ulir
66 2 pres. subx.
asentir
1.ª p. pl. 2.ª p. sing.
pospret.
sobresaír
67 68 1 pres. ind.
coñecer

Anexos - 23
A4 Parchís de verbos
Nivel 3: verbos regulares, semirregulares e irregulares
35poñer
fut. ind. 34 33 dicir
pres. ind.
1.ª p. pl. 2.ª p. sing.
pór poñer
36pospret.
1.ª p. pl.
32 pres. ind.
3.ª p. sing.

37pret. ind. vir 31 copret. pór

1.ª p. pl. 3.ª p. pl.

38subx. ver 30 inf. pers. vir

2.ª p. pl. fut. 2.ª p. pl.

39 29

40saber
pret. ind. 28 caber
fut. ind.
2.ª p. pl. 2.ª p. sing.

41imptvo. ser 27 imptvo. ter

2.ª p. sing 2.ª p. pl.
valer
42subx.
ter
participio
conseguir
pres. ind.
3.ª p. pl.
dicir
fut. ind.
2.ª p. pl.
traer
fut. subx.
3.ª p. sing.

dar
pret. ind.
1.ª p. sing.
pres. ind. ir
1.ª p. pl.

ir26

1.ª p. sing.

2.ª p. sing.

3.ª p. sing.

2.ª p. sing.
sing. pres.

subx.
xerundio

subx.
pret.
ind. ouvir

ind.

ind.
ind.

3.ª p. pl.

1.ª p. pl.
2.ª p.
dio pór

traballar
conducir
xerun-

18 copret.
querer

poder
beber
3ª p.

24 pres.

21 pres.
23 pret.

19 pret.
25 sing.

20 fut.
ser
50

49

48

47

46

45

44

43

22
51

17
52 ver

53 vir

54 caer

55 pres.

56

57 imptvo.

58 traducir

59 ind.

pl. fut. 9

10

11

12
pres. ind. 13

sing. copret. 14

15

16
3.ª p.
subx. facer
inf. pers.
2.ª p. pl.

pret. subx.
3.ª p. pl.

copret.
1.ª p. pl.

2.ª p. sing.

1.ª p. pl.

antepret.
1.ª p. sing.

sing. pres.
3.ª p.

pospret. dar
2.ª p. sing.

3.ª p. sing.

3.ª p. sing.
pres. subx.

14. 1.ª p.

participio

pret. ind.
1.ª p. pl.
chover
ind. rir

2.ª p. 2.ª p.
sing. pres. 60 8

haber
poder

vestir

facer
sing. pres.
ir

ind. subir ind. acudir

ir
3.ª p. pl. 2.ª p. sing.
pres. subx. 61
saber
7 pret. ind. ser
1.ª p. sing. 1.ª p. sing.
pres. ind. 62
parir
6 pret. ind.
andar

63 5
1.ª p. pl. 3.ª p. sing.
pres. ind.
ouvir
64 4 antepret.
estar
3.ª p. sing. 3.ª p. sing.
pres. ind.
facer
65 3 copret.
ler
2.ª p. sing. 2.ª p. sing.
pres. ind.
competir
66 2 imptvo.
ir
3.ª p. pl. 1.ª p. sing.
antepret.
atraer
67 68 1 pres. ind.
caber

24 - Anexos
 Proxecto do 1.º trimestre
P1
A herdanza toponímica
Un topónimo é o nome propio con que se identifica un lugar. A ciencia que estuda orixe, a evolución e o
significado dos topónimos é a Onomástica, que tamén se ocupa dos antropónimos (nomes de persoas),
dos hidrónimos (nomes de ríos) etc.

Segundo o seu significado, os topónimos poden ser hidrotopónimos (nomes referentes á auga), como
Caldas, Fonsagrada, Ribeira; fitopónimos (nomes de vexetais), como Fraga, Maceda, Soutelo; zootopóni-
mos (nomes de animais), como Aguiar, Oseira, Pombal; e antropotopónimos (nomes de persoa), como
Allariz, As Pontes de García Rodríguez, Vilagarcía etc.
De acordo coa lingua de orixe, os nomes de lugar poden clasificarse en:
n Topónimos prelatinos: Arzúa, Barallobre, Bergantiños, Betanzos, Eume, Miño, Sarria, Tui...

n Topónimos latinos: Compostela, Lugo, Moeche, Padrón, Reboredo, Taboada, Vigo, Viveiro...

n Topónimos xermánicos: Baamonde, Boiro, Gondomar, Gomesende, Guitiriz, Lobios, Samil, Suevos...

n Topónimos árabes: Acea, Aldea, Alfoz, Almozarro, Almuíña, A Mezquita, Barrio, Rábade...

u En grupos de catro, ides analizar os topónimos da vosa provincia. En primeiro lugar, com-
pilade os topónimos consultando o Nomenclátor da Xunta de Galicia (http://www.xunta.es/
toponimia-e-nomenclator). A seguir, seleccionade dez topónimos e clasificádeos segundo o
seu significado e a súa orixe.
u Elaborade unha nube de palabras cos topónimos da vosa provincia para poder representar unha
distribución estatística. Para iso, é preciso utilizardes un programa de creación de nubes de pala-
bras.
u Investigade se na vosa zona existen topónimos españolizados (*Puentedeume, por vez de Pon-
tedeume) ou deturpados por unha falsa segmentación (como por exemplo *A Grela, en troca de
Agrela ‘agra pequena’) e, se for así, restituíde a forma galega correcta.

Recursos web:
Aquén. Toponimia galega: http://sli.uvigo.es/toponimia/
Cordal: http://cordal.eu/
Nomenclátor da Xunta de Galicia: http://www.xunta.es/toponimia-e-nomenclator
P2 Proxecto do 2.º trimestre
Novela a varias mans
Con certeza terás lido moitas novelas e realizado bastantes fichas de lectura na aula tendo en conta
os elementos que conforman unha narración. Propómosche agora percorrer o camiño inverso: crear en
grupo unha novela breve a fin de desenvolveres a túa habilidade para escribir en equipa.

Para redixir unha novela a varias mans, cómpre ter en conta estes aspectos:

n Extensión. Para unha narración ser considerada unha novela, ten que contar, no mínimo, con
cincuenta páxinas. Porén, a extensión mínima pode funcionar também como extensión máxima,
xa que sería bo que definades límites a fin de que a organización do traballo resulte máis efec-
tiva.
n Organización do traballo. Antes de máis, decidide se ides exercer todos/as como escritores/as
ou se unha parte do grupo vai escribir e outra parte vai revisar o escrito. A seguir, estabelecede
un calendario de entregas que vos permita traballar de maneira organizada e eficaz.
n Planificación da redacción. Antes de comezar a escribir o texto, debedes adoptar acordos á volta
destes ítems:
• Formato: en papel –podedes facer entregas á man– ou en formato dixital –intercambiando
documentos dixitais, usando documentos de escrita colaborativos nun cartafol partillado
por todos/as membros do grupo...–.
• Tipoloxía: novela de acontecemento (novela de amor, de aventuras, de misterio, de viaxes…),
de personaxes (novela biográfica, psicolóxica etc.) ou de espazos e ambientes (novela rural,
urbana, histórica, de costumes…).
• Enfoque: realista, fantástico ou mixto.
• Obxectivo: entreter o público lector, transmitir a visión dos/das autores/as sobre a socieda-
de etc.
• Tema e argumento –que deberán estar supeditados á intencionalidade da novela e á súa
tipoloxía–.
• Voz e perspectiva narrativa: en 1.ª ou en 3.ª persoa; voz narrativa interna (personaxe, teste-
muña) ou externa…
• Estrutura: externa –organizada en capítulos– e interna –que terá que constar de introdución,
nó e desenlace–.
• Personaxes: número de personaxes principais e secundarios/as, caracterización física e psi-
colóxica, maneira de se expresaren etc.
• Espazo e tempo: novela con precisión espacial e/ou temporal –realizada de maneira directa
ou deducida das accións dos/das personaxes– ou sen precisión espacial e/ou temporal.
n Revisión do traballo. Corrixide a ortografía, empregade un léxico preciso, evitade a repetición de
palabras e tentade homoxeneizar o estilo.
n Ilustración (opcional).

Unha vez que toda a aula teña realizado este proxecto, podedes organizar un certame para escollerdes
a mellor novela do voso curso.
Programas e aplicacións:
Google docs: https://www.google.com/docs/about/
Dillinger: http://dillinger.io/
Draft: https://draftin.com/documents
 Proxecto do 3.º trimestre
P3
De festa en festa
Con certeza na vosa localidade ou na vosa comarca existe un número importante de celebracións tra-
dicionais e de festas populares. Este tipo de acontecementos teñen gran relevancia na vida social dun
territorio, xa que axudan a manter tradicións e fomentan o sentimento de pertenza a un determinado
lugar.

Por este motivo, propómosvos que indaguedes na importancia que estas festas e tradicións teñen na
vosa contorna a través deste proxecto, que ten un duplo obxectivo: a realización, en pequenos grupos,
dun documental que mostre as opinións de persoas da vosa contorna a respecto da importancia das
festas e tradicións populares e a creación, coa participación de toda a aula, dun itinerario que recolla
as celebracións máis destacadas da vosa comarca.

Para realizardes o documental, que non poderá exceder os quince minutos, debedes ter en conta estes
aspectos:

u Antes de comezardes a filmación teredes que distribuír as tarefas de cada membro do grupo
e elaborar un guión que vos permita organizar o material do cal dispoñedes.
u Cómpre recollerdes opinións de, como mínimo, seis persoas de diferentes idades sobre como
eran as festas durante a súa infancia ou mocidade e como son na actualidade; o impacto destas
celebracións na economía da poboación; a importancia de que se conserven certas tradicións; as
similitudes ou diferenzas con festexos doutros lugares etc.
u Alén dos testemuños, o documental debe incluír material gráfico da zona.

© Pedro Armestre
Recursos web:
Windows Movie Maker: http://windows.microsoft.com/es-es/windows/movie-maker
Filmora: http://filmora.wondershare.com
WeVideo: http://wevideo.com
Google maps: http://www.google.es/maps
Ikimap: http://www.ikimap.com