Marta Guzy

Tańce szkockie -
Historia i teraźniejszość

Kraków, 2002

1
Wstęp

Niniejsza praca jest prezentacją tańców szkockich uwzględniającą ich historyczny rozwój,
nieuniknione przemiany, jakie miały miejsce ze względu na kontekst społeczno-polityczny w
Europie od XVI-go wieku do chwili obecnej. Ze względu na bogactwo tematu oraz
ograniczoną objętość niniejszej pracy, jako jej autorka zaznaczam, że nie mam ambicji
stworzenia wyczerpującej historii i prezentacji tańców szkockich, a tylko pragnę przedstawić
to interesujące zagadnienie opierając się na fachowej literaturze napisanej przez Szkotów dla
Szkotów, głównie dla tancerzy oraz instruktorów tańca.
Ze względu na pochodzenie tańców i brak polskiego nazewnictwa będę posługiwać się
pojęciami w języku angielskim, w takiej wersji, w jakiej są one używane przez
międzynarodowe organizacje skupiające tancerzy i instruktorów tańców szkockich, podając
oczywiście tłumaczenie polskie. Ze względu jednak na fakt, iż w bardzo wielu przypadkach
pojęcia te w rzeczywistości polskiej są znane jedynie nielicznej grupie osób zajmującej się
kulturą szkocką, będą to moje własne przekłady.
Aby wykazać jak niewielka jest wiedza o tym, czym są tańce szkockie przytoczę tylko
przykład pojęcia „tańce celtyckie,” które od lat przyjęło się w Polsce i funkcjonuje doskonale,
choć de facto nic nie oznacza. Polskie pojęcie „tańce celtyckie” obejmuje tańce szkockie
(wszystkie rodzaje), irlandzkie (również wszystkie rodzaje) oraz bretońskie, choć nie mają
one ze sobą nic wspólnego - w każdym razie nie więcej niż gawot i mazur.

2
Podstawowe pojęcia

Pojęcie tańce szkockie obejmuje kilka rodzajów tańców wywodzących się ze Szkocji a także
z innych regionów świata, gdzie osiedlili się Szkoci i pielęgnowali swoje tradycje taneczne.
Wspomniane rodzaje obejmują najogólniej rzecz ujmując trzy rodzaje tańców: tańce tzw.
Country dances czyli tradycyjne tańce dworskie (nie mają one nic wspólnego z amerykańską
muzyka country), tańce ceilidh - pod wieloma względami bardzo podobne do tańców country
lecz od nich nowsze, gdyż większość z nich wywodzi się z końca XIX lub XX wieku i nadal
są „tworzone” oraz tańce highland, czyli góralskie, tradycyjne tańce solowo-popisowe.
Wszystkie te rodzaje tańców zostaną szerzej opisane w dalszej części pracy.

Aby zobrazować taniec szkocki tańczony czy to na sali balowej czy na mniej eleganckiej
zabawie, należy wyobrazić sobie tancerzy parami ustawionych bądź w dwu liniach - panie po
jednej stronie, panowie po drugiej, bądź partnerów stojących obok siebie po bokach kwadratu,
tak jak w mazurowym carreau. Takie ustawienie tancerzy tradycyjnie określa się jako set.
Najczęściej w tańcach dworskich set obejmuje cztery pary, w tańcach ceilidh zdarza się, że
jest to pięć par lub nawet dowolna ich ilość (tzw. Longway set). Formacja ta wywodzi się z
tańców dworskich i wraz z kontredansowym następstwem par stanowi jego charakterystyczny
element.
Kolejnym pojęciem, które już się pojawiło i koniecznie należy je wyjaśnić jest ceilidh.
Etymologicznie, słowo to oznaczało zebranie, zabawę. W takim sensie przyjęło się jako
ekwiwalent funkcjonującego niegdyś w Polsce pojęcia muzyka czy późniejszej potańcówki.
Stąd wzięła się też nazwa jednego z rodzajów tańców - tańce ceilidh które, jakkolwiek
podobne do tańców dworskich są od nich znacznie swobodniejsze, łatwiejsze i nie obowiązuje
podczas ich wykonywania cała etykieta nieodłącznie stanowiąca oprawę tańców dworskich.
Inne terminy, które należy wyjaśnić dla lepszego zrozumienia tańców szkockich, to terminy
stosowane pierwotnie w muzyce, takie jak reel i strathspey, jig. Są to określenia zarówno
metrum jak i automatycznie rodzajów tańców i ich charakterystycznych cech. Wszystkie trzy
rodzaje wykorzystywane są zarówno w tańcach dworskich, ceilidh oraz highland (góralskich).
Reel oraz strathspey liczy się na 4/4, przy czym strathspey jest znacznie wolniejszy i
wykonuje się go bardzo dostojnie, natomiast jig, pochodzący z Irlandii, ma metrum 6/8.

3
Wymienione wyżej rytmy oraz związane z nimi charakterystyczne sposoby tańczenia
dominują w tanecznym dorobku Szkotów, nie oznacza to jednak, że Szkoci nie tańczą znają
tańców przyjętych w innych częściach świata. Przyjęły się również polki a walczyki były i
nadal są bardzo popularne. Warto jednak podkreślić, że najczęściej tańczone są, podobnie jak
reel czy strathspey, w znanych tancerzom układach choreograficznych. Przykładami mogą tu
być Gay Gordons (polka) czy Walczyk św. Bernarda - znane wszędzie tam, gdzie tańczy się
„po szkocku” proste układy na 4x32 takty, które mogą być powtarzane tak długo, jak gra
muzyka.

Funkcjonowanie tańców szkockich

Tańce szkockie są bardzo żywe. Mimo tego, że korzeniami sięgają do XVI-go wieku, Szkoci
zadbali o to, by nie istniały tylko na scenie jako obrazki z przeszłości. Niewątpliwie, w
pewnym stopniu pomogli im w tym Anglicy walcząc z wszelkimi przejawami kultury
szkockiej (np. wprowadzonym w 1746 roku po narodowych powstaniach zakazem noszenia
kiltów, gry na dudach, itp.).
Do dziś tańce dworskie tańczone są nie tylko na balach organizowanych przez różne
organizacje szkockie ale także na towarzyskich spotkaniach np. Brytyjskich Izb Handlowych.
Powszechnie jednak, często łącznie z tańcami dworskimi tańczy się również tańce ceilidh. W
Szkocji oraz krajach takich jak Kanada, USA a także wszędzie tam, gdzie mieszkają Szkoci,
istnieją zazwyczaj stowarzyszenia czy nieformalne grupy, które organizują ceilidh. Są to
otwarte zabawy, na które w przeciwieństwie do balu nie trzeba mieć oficjalnego zaproszenia
ani „przepisowego” stroju1. W praktyce taneczny poziom uczestników bywa znacznie niższy
niż na balach; zabawy takie w okresie letnim w niektórych szkockich miasteczkach
organizowane są nawet co tydzień i nigdy nie brakuje na nie chętnych.
Oczywiście, by bawić się na ceilidh czy na balu, trzeba znać przynajmniej podstawowe kroki
i figury. Szkoci maja tu ułatwione zadanie, gdyż od wielu lat w szkołach dzieci i młodzież
mają w programie nauczania obowiązkową naukę tańców szkockich. Warto podkreślić, iż nie
chodzi tu tylko o nauczenie podstawowych kroków, figur i całych tańców, ale przede
wszystkim o przekazanie młodzieży pewnych zasad savoir vivre'u.
Wymienione powyżej rodzaje tańców szkockich to tańce towarzyskie. Warto jednak
pamiętać, że równolegle wykształciła się forma tańców solowych, która do dziś funkcjonuje
w formie konkursowej, przede wszystkim podczas tzw. Highland Games czyli zawodów
1
Dokładniejszy opis stroju zamieszczam w rozdziale poświeconym tańcom country.

4
obejmujących tradycyjne szkockie dyscypliny. Organizowane są także specjalne mistrzostwa
tylko w tańcach highland. Obejmują określony repertuar tańców obowiązkowych, różny dla
tancerzy w zależności od stopnia ich zaawansowania.

Tańce dworskie

Współcześnie tańczone szkockie tańce country sięgają korzeniami najprawdopodobniej XIV-

go wieku. Niestety, pierwsze wiarygodne zapiski pochodzą dopiero z XVI-go wieku.
Początki dworskich tańców szkockich są ściśle związane z panowaniem Normanów oraz ich
cywilizacyjnych „potomków” - Francuzów. Ze względu na historyczny rozwój sytuacji,
Francuzi mieli duży wpływ na tańce szkockie. Nadmienić należy, że wpływy francuskie i
szerzej – kontynentalne, widoczne są nie tylko w tańcach dworskich i nie tylko w okresie
dominacji Normanów nad Anglo-Saksonami.
Powrócę jednak do udokumentowanych na piśmie początków: pierwsze wzmianki o
wyglądzie tańców pochodzą z roku 1524, kiedy to król Szkocji Jerzy V poślubił Francuzkę
Marię de Guise. Wraz z nią do surowej Szkocji przybyły popularne już od kilku wieków
francuskie dworskie maniery w tańcu przekładające się na ukłony, taniec parami (w opozycji
do saksońskich tańców korowodowych) oraz kilka figur, takich jak np. advance and retire2.
W ciągu następnych dwu wieków z kontynentu przywędrowały i przejęły się na stałe
elementy takie jak: kontredansowe następstwo par, ustawienia (tzw. Longway). Zapiski o
balach, na których jak można przypuszczać tańczono tańce typowe dla Szkocji pojawiają się
w XVIII w. Z 1750 roku zachowały się publikacje zapisu nutowego muzyki do takich tańców
jak The Gates of Edynburgh czy The Red House, już wówczas bardzo popularnych i
tańczonych do dziś. Można z tego wnosić, że wymienione tańce jak i muzyka pochodzą z
początku XVIII wieku.3 Zachowanych opisów samych tańców z końca wieku XVIII jest
bardzo wiele. W XVIII i XIX wieku przy głównych zamkach Szkocji powstało wiele
stowarzyszeń organizujących typowe szkockie bale. Tradycje te do dziś kultywują liczne
oddziały oraz filie RSCDS4 oraz Caledonian Society. Co ciekawe, RSCDS we współczesnych

2
Figura ośmiotaktowa, bardzo często stosowana zarówno w tańcach szkockich dworskich jak i celidh oraz w
tzw. Celì irlandzkich polegająca na dwukrotnym podejściu tancerzy do przodu (2 takty) oraz powrocie na
miejsca (2 takty). Figura stosowana zarówno do reela, strathspey'a jak i irlandzkich jigów, krokiem
odpowiednim dla danego tańca.
3
GW Lockhart, s. 2
4
Royal Society of Scottish Country Dances - Królewskie Stowarzyszenie Szkockich Tańców Dworskich

5
publikacjach opisach tańców rekomendowanych do nauki bardzo często zamieszcza układy
choreograficzne z XVIII-go wieku.
Charakterystyczną cechą dla tańców szkockich jest to, iż są to określone powtarzane
kilkakrotnie układy choreograficzne, do których przyporządkowane są zwyczajowe nazwy.
Układy nie są długie, zazwyczaj zamykają się w 32 lub 64 taktach, są oparte na kilkunastu
figurach oraz stosunkowo niewielkiej liczbie kroków. Układy są tańczone najpierw przez
pierwszą parę (tzw. „główną", w zależności od figury tańczącą czasem z parą pomocniczą),
następnie po kontredansowej zmianie para druga przejmuje rolę pary głównej, następnie to
samo dotyczy w kolejności par trzeciej i czwartej. Większość figur zamyka się w ośmiu
taktach i tańczona jest przez jedną lub dwie pary.
Tańce mają charakter towarzyski, wymagają jednak znajomości całego układu, w związku z
czym najczęściej stosowaną praktyką organizatorów balu jest podanie uczestnikom z
wyprzedzeniem programu, czyli nazw tańców, dzięki czemu każdy może „przygotować” się
do przewidzianych na dany wieczór układów. W trakcie samego balu prowadzący zaprasza do
tańca podając jego nazwę.
Kolejnym elementem oprawy szkockich tańców
dworskich, który do dziś wytworzył się i
funkcjonuje od wielu lat jest „model” stroju, w
jakim tańczą tancerze. Warto podkreślić, że kiedy
mowa o tradycyjnych strojach szkockich, mowa
może być wyłącznie o stroju męskim. Szkot,
zwłaszcza na oficjalnej uroczystości czy balu
prezentuje się obowiązkowo w kilcie, stylowej
marynarce, może być z plaidie (rodzaj szarfy z
klanowego tartanu), koniecznie ze sporranem
(męska torebka zawieszana na pasku z przodu
kiltu), sgian dubh (sztylecik wkładany za
skarpetę), fleshes (tasiemki przy skarpetach w
kolorach klanowego tartanu).
Szkocka para we współczesnych strojach balowych
Nie istnieje natomiast „tradycyjny” strój damski -
strój pań zmieniał się wraz z modą.

Aktualnie na balach panie prezentują się w białych sukniach z plaidie lub sash (rodzaj
damskiej szarfy w kolorze tartanu klanu własnego lub męża upinanej na ramieniu), w

6
sukniach zawierających elementy tartanu lub w długich tzw. kilted skirts (spódnicach
ułożonych na wzór kiltu - patrz zdjęcie), białych bluzkach oraz plaidie. Rodzaj stroju pań
zależy od rangi wydarzenia oraz indywidualnych preferencji. Zarówno panie jak i panowie,
nawet na bardzo oficjalnych balach do tańczenia wkładają specjalne szkockie baletki tzw.
ghillies.

The Royal Scottish Country Dance Society

Historia RSCDS czyli Royal Society of Scottish Country Dancing (Królewskie

Stowarzyszenie Szkockich Tańców Dworskich) sięga 1923 roku, kiedy Jean Milligan oraz
Stewart of Fasnacloich założyli w Glasgow organizację o nazwie Scottish Dance Society
(Szkockie Stowarzyszenie Tańca). Zadaniem SCD było zebranie i zachowanie informacji o
tanecznych tradycjach Szkotów. Stowarzyszenie od początku cieszyło się poparciem
członków brytyjskiej rodziny królewskiej, z których wielu było i jest z pochodzenia
Szkotami. Jerzy VI, ojciec Elżbiety II, obecnej królowej Wielkiej Brytanii, zezwolił
Stowarzyszeniu na dodanie do oficjalnej nazwy określenia „Królewskie”.
RSCDS skodyfikował figury, ujednolicił sposób wykonywania zarówno kroków jak i figur
oraz zgromadził opisy ponad dwu i pół tysiąca tańców tańczonych w różnych częściach
Szkocji. Wiele z nich weszło do kanonu tańców „obowiązkowych” dla każdego tancerza
szkockiego. Aktualnie RSCDS jest najbardziej prestiżową międzynarodową organizacją
zrzeszającą tancerzy oraz instruktorów szkockich tańców dworskich. Organizacja ma siedzibę
w Edynburgu, prowadzi szkołę tańca w St. Andrew's, działa poprzez 170 oddziałów
(branches) oraz grupy afiliowane na całym świecie. W Polsce Przy RSCDS afiliowana jest
jedna polska organizacja - zespół COMHLAN z Krakowa oraz 4 polskich tancerzy.

Tańce ceilidh

7
Tańce ceilidh wykazują pewne podobieństwo do tańców dworskich. Opierają się o te same
kroki i figury, chociaż ze względu na ich popularność często zarówno kroki oraz figury są
uproszczone. Jakkolwiek kwestia upraszczania czy też „poprawnego” wykonywanie kroków
jest sprawą indywidualną tancerza, o tyle forma samych figur, jak i elementów
wykonywanych przez większą ilość tancerzy zależy od prowadzącego-wodzireja. W tradycji
szkockiej osobę taką nazywa się caller'em. Caller nie tylko wywołuje sama nazwę tańca
przed jego rozpoczęciem, ale również przez cały czas jego trwania „podpowiada” tancerzom
jaką w danym momencie powinni wykonać figurę. Jak widać samo istnienie takiej osoby
podczas ceilidh dozwala na aktywne uczestnictwo w niej także tancerzy początkujących czy
osób o niższych umiejętnościach tanecznych, a w pewnych przypadkach, nawet osób, które
nigdy nie brały udziału w żadnej szkockiej zabawie tanecznej.
Tańce ceilidh nie są skodyfikowane w sposób tak „restrykcyjny” jak tańce dworskie. Dzięki
temu zezwalają na większą swobodę i często tworzone są na różne okazje: ślub, rodzinne
święta czy inne niekonieczne oficjalne wydarzenia. Warto także zaznaczyć, że walczyki oraz
polki zostały włączone właśnie do grupy tańców ceilidh.

Highland dancing (tańce solowe)

Pierwsze wiarygodne wzmianki na temat highland dancing czyli popisowych tańców

szkockich pochodzą z 1750 roku. Major Topham, Anglik opisał bal, na którym tańczono
„nudne i nieładne” menuety oraz inne „low dances” (niskie tańce), a jako urozmaicenie
pokazywano żywiołowo wykonane „high dance” (tańce wysokie). Owe pojawiające się
określenia „niski” i „wysoki” tłumaczy się sposobem wykonania kroków: nisko i dostojnie w
tańcach o charakterze balowym oraz „wysokie” czyli te, w których jak pisał Topham:
„precyzja i szybkość wykonania (kroków) jest niewiarygodna, tak samo jak zadziwiająca jest
ich (tj. tancerzy) zwinność”.5
Tańce highland funkcjonowały od samego początku jako forma popisowa. Z lat 1750-1850
zachowały się liczne zapiski o wędrownych nauczycielach tańca, którzy nierzadko sami
wymyślali nowe kroki i tańce. Zachowały się również zapisy nutowe najpopularniejszych
melodii przypisanych do danych układów choreograficznych. 6 Sami nauczyciele, wśród
których był także jeden z najsłynniejszych mistrzów highland David Strange, pobierali lekcje
tańca u francuskich nauczycieli tańca klasycznego - wpływy klasyki na highland są do dziś
5
tłum. Marta Guzy, za" JF i TM Flett, s. 4
6
np. Urbanie'go "A Selection of High Dances, Cotillions, Scots Airs... " opublikowane w Edynburgu w 1795
roku.

8
wyraźnie widoczne między innymi w nazewnictwie czy w określeniach pozycji stóp, które to
elementy zostały zapożyczone z klasyki a następnie zmienione i dostosowane do charakteru
highland.
Tańczenie highland należało do dobrego tonu, lekcje pobierali wszyscy, których było na nie
stać, oczywiście głównie arystokracja, chłopcy i dziewczęta, a nawet dorośli. Ze względu na
rangę niektórych uczniów, kroki często komponowane były dla konkretnych osób i w
pewnym sensie dla nich zarezerwowane. Wiadomo, że we wczesnym okresie
„niekontrolowanego” rozwoju tańców highland istniała ogromna różnorodność lokalnych
kroków tańców tańczonych do dziś: w artykule z roku 1820 opublikowanym w „Notes and
Queries” znajdujemy informację, że np. doliczono się 16 kroków hornpipe'a i 14 jigg'a.
Tańce zachowały się dzięki przede wszystkim
przekazom z mistrza na ucznia, opisom
stosującym umowne nazewnictwo zrozumiałe dla
tancerzy zarówno w wieku XVIII-tym jak i dziś.
Dużą rolę w zachowaniu tradycji odegrały
symbolizujące wręcz Szkocję zawody highland
games, które obejmowały - i do dziś obejmują- nie
tylko konkursy gry na dudach czy zawody
Dzieci w strojach do highland dances podczas zawodów
taneczne, ale także dyscypliny tak niezwykłe jak
rzut drewnianym balem.

Highland games, których współczesna wersja ukształtowała się w roku 1819 w St. Fillans w
hrabstwie Perthsire miały nie tylko pozytywną rolę w utrzymaniu tradycji tanecznych.
Paradoksalnie, zawody highland games przyczyniły się do zaginięcia wielu lokalnie
uprawianych tańców oraz redukcji bogactwa kroków właśnie dlatego, że obejmowały tylko
niektóre tańce i ich określone kroki. Aktualnie najpopularniejszymi obowiązującymi na
zawodach tańcami są: Highland Fling, The Sword Dance (Argyll Broadswords), Shan Trews,
Gillie Callum, Hullachan, Sailor's Hornpipe.

9
 Obecnie nad klasyfikacją tańców oraz ich popularyzacją
czuwa Scottish Official Board of Highland Dancing,
organizacja podobna w swej strukturze do omawianego już
RSCDS. Zawody taneczne organizowane przez SOBHD lub
pod jej patronatem odbywają się według ściśle
sprecyzowanych przepisów rozwiązujących kwestie takie jak:
grupa wiekowa (w jakiej startuje tancerz), poziom
zaawansowania oraz kategorie tańców highland: national,
hornpipe. Klasyfikacja wynika samego charakteru i
pochodzenia tych tańców. Tańce highland początkowo
uznawane były za tańce męskie, national tańczone były przez
Tancerka w stroju do tańców national
dziewczęta, hornpipe zawiera elementy charakterystyczne dla
analogicznego tańca irlandzkiego. Dziś dziewczęta, chłopcy, panie i panowie tańczą
wszystkie rodzaje tańców, przyjęto jednak, że by podkreślić różnice w ich stylu, do ich
konkursowej czy scenicznej prezentacji obowiązują osobne stroje.
Scottish Official Board of Highland Dancing precyzyjnie określiło jak powinien wyglądać
dany strój dla danej płci; opisy te są bardzo szczegółowe (określają nie tylko krój i ozdoby
kamizelki, fryzurę ale nawet kolor bielizny). Z przyczyn praktycznych nie będę podawać tych
reguł, jednakże aby pokazać różnice zamieszczam zdjęcia tancerzy w przepisowym stroju.

Zamiast zakończenia

Zamieszczone powyżej informacje na temat tańców szkockich z konieczności maja charakter

ogólny i nie wyczerpują tematu. Mam nadzieję, że ich opis choć w ograniczonym stopniu
daje wyobrażenie ich bogactwa i ich specyfiki. Tańce szkockie są bardzo popularne nie tylko
w samej Szkocji ale również na całym świecie, zwłaszcza tam, gdzie osiedlili się Szkoci i
ludność anglojęzyczna. Ich fenomen polega na tym, że są dostępne: RSCDS oraz Caledonian
Society organizują ogromną ilość kursów i warsztatów tańców dworskich i ceilidh dla na
wszelkich poziomach zaawansowania, na których mogą się uczyć osoby w każdym wieku.
Tancerze o większych możliwościach technicznych mogą nie tylko uczyć się tańców
highland ale także rywalizować na zawodach. Warto podkreślić, że wspomniane organizacje
są bardzo otwarte na wszystkich zainteresowanych Szkocją i tańcami szkockimi, także

10
obcokrajowców, a na opisywane imprezy typu ceilidh może przyjść praktycznie każdy.
Szkoci, mimo trudności, z jakimi się borykali ze względu na brak niezależności czy wręcz
zwalczanie ich kultury przez Anglików nie tylko zachowali swe tradycje w sposób żywy, ale
zainteresowali swoją kulturą świat.

11
Bibliografia

Flett T.M., Flett J.F. Traditional Step-Dancing in Scotland, wyd. Scottish Cultural Press,
Edynburg 1996
Lockhart G. Wallace Highland Balls and Village Halls, wyd. Luath Press Limited, Edynburg
1997
Milligan Jean C., MacLennan D.G. Dances of Scotland, wyd. Max Parrish & Company,
Londyn 1958

12