HİDROLİK

2016-2017 DERS NOTLARI

Prof. Dr. Ömer YÜKSEK

Yrd. Doç. Dr. Tuğçe ANILAN
Yrd. Doç. Dr. Murat KANKAL

KTÜ MF İNŞAAT MÜH. BÖLÜMÜ

TRABZON, 2017
 1. BORU AKIMI

1.1. GİRİŞ

Akışkanın atmosfere kapalı olacak şekilde bir boruyu tamamen doldurması halindeki akıma
basınçlı akım adı verilir. Basınçlı akımın tipik misalleri olarak; bir yerleşim yerinin su iletim
ve dağıtım sistemleri ile bir hidroelektrik santralin cebri borusundaki akımlar gösterilebilir.
Boru hidroliğinin kapsamı ve gayesi; belli bir debiyi taşıyacak bir borunun boyutlarını yada
boyutları belli olan bir borunun taşıyabileceği debiyi hesaplamak şeklinde özetlenebilir.

Bu dersin kapsamında gerçek akışkanın borulardaki akımı incelenecektir (gerçek kelimesi,

viskozitesi olan ve bu sebeple akışkan daneciklerinin hem birbiriyle ve hem de boru cidarıyla
karşılıklı etkileşimi sonucu oluşan sürtünme sebebiyle enerji kaybeden akışkanı ifade
etmektedir). Akışkanlar Mekaniğinden de hatırlanacağı üzere, bir sınıra yakın akan bir
akışkanın doğuracağı kayma gerilmesi (τ), Newton’un viskozite kanununa göre 
du
dy

şeklinde bulunur. Bunun manası şudur: Bir akışkandaki kayma gerilmesi τ, hız gradyanıyla
(akışkandaki hız değişim oranı) orantılıdır. Newtoniyen akışkan durumunda  
du
dy

yazılabilir; burada μ, viskozite katsayısı (kısaca viskozite) olarak adlandırılır. Bilindiği gibi
akımlar, laminer ve türbülanslı (aralarında küçük bir geçiş bölgesi var) şeklinde iki ana gruba
ayrılır. Boyutsuz Reynolds Sayısı, akım türlerini ayırmada kullanılır: VD VD .
Re  
 

Borularda Re<2000 ise akım laminer, 2000<Re<4000 ise geçiş, Re>4000 ise türbülanslıdır.
Akım türünün belirlenmesi önemlidir. Çünkü, akım türü sürtünme sebebiyle oluşan enerji
kaybının akım hızıyla ilişkisini ve dolayısıyla akışkanı hareket ettirmek için ne kadar
enerjinin gerekli olduğunu belirlemede asıl yönlendirici unsurdur. Yüksek viskoziteli yağlar
ve kan akımı dışındaki boru akımları genellikle türbülanslıdır. Akışkan daneciklerinin rastgele
salınım hareketleri asıl akım üzerine etkir (bu hareketler tahmin edilemez). Stokastik bir süreç
olması sebebiyle (yeterli bir teorinin mevcut olduğu laminer akımın tersine) türbülanslı akımı
incelemek için yeterli bir teori mevcut değildir. Bu akımla ilgili bilinenlerin çoğu boru
deneylerinden elde edilmiştir.
 2 
 

Boru akımı konusu büyük bir ticari öneme sahiptir ve üzerinde çalışılması gerekir. Bu
kapsamda, bir boru hattında oluşacak enerji azalmasının (kaybının) tahmini üzerinde
durulacaktır. Bundan başka, sınır tabakalar konusunda ayrıntılı bilgiye ve araştırmaya ihtiyaç
duyulmaktadır. Kanalizasyon kanalları gibi tamamen dolu olarak akmayan borulardaki akım
burada anlatılan teori ile incelenemez. Bu tür yapılar, sonraki bölümlerde incelenecek olan
açık kanallar gibi incelenir.

Borulardaki su, yağ, hava ve gaz akımı mühendisler için oldukça önemlidir. Özellikle,
dağıtım sistemlerinin projelendirilmesi debi (Q), çap (D) ve enerji (h) arasındaki ilişkilere
bağlıdır. Boru akımının incelenmesindeki asıl mesele, debi ile enerji kaybı arasındaki ilişkinin
belirlenmesidir. İki nokta arasındaki kot farkı verildiğinde, sürtünme karakteristiklerinin
bilinmesi halinde debi hesaplanabilir.

1.2. BORU HATLARININ ANALİZİ

Bir borudaki akımın incelenmesinde Bernoulli Denklemi kullanılacaktır. Akışkanlar

2 2
Mekaniğinden bilindiği üzere bu denklem, 1-2 noktaları arasında H  V1 
p1
 z1 
V2 p
 2  z2
2g  2g 

şeklinde yazılır. Burada H toplam enerjidir ve değişmez. Denklem bir boru hattına
uygulandığında akım boyunca oluşacak enerji kayıplarının (veya kazançlarının) da dikkate
alınması gerekir. Şekil 1.1’de A ve B haznelerini (depolarını) bağlayan boru hattında,
mansaptaki hazneden önce bir pompa vardır. Enerji kayıpları incelendiğinde; akışkan boruda
aktıkça bir enerji kaybının, ayrıca bir giriş kaybının (hL, giriş) olacağı, sonra pompadan
(terfiden) verilen bir enerji katkısının (hpompa) olacağı ve bunun da basıncı artıracağı görülür.
Borunun genişlediği yerde bir kaybın (hL, genişleme) ve daha sonra da borudan depoya girişte
tekrar bir genişleme kaybının (hL, çıkış) mevcudiyeti görülmektedir. Bütün boru boyunca bir
sürtünme kaybı (hs) mevcuttur.

A-B arasında Bernoulli Denklemi şu hale gelir:

2 2
VA p V p (1.1a)
 A  z A  hpompa  B  B  z B  hL ( giriş )  hL ( genisleme )  hL ( çikiş )  hs
2g  2g 
 3 
 

Pompa
Giriş Kaybı
 

Genişleme
kaybı
Çıkış kaybı

Şekil 1.1. A ve B Haznelerini Birleştiren Pompalı bir Boru Hattı

Bu eşitlik, bir boru hattının hesaplanmasında kullanılan en genel denklemdir. Bu eşitlikte en

zor kısım, enerji kayıplarının hesaplanmasıdır. Bunların nasıl hesaplanacağı aşağıdaki
kısımlarda anlatılacaktır. Hesaplamalara geçmeden önce, yukarıdaki eşitlikte enerji ile ilgili
olarak bazı basitleştirmelerin yapılabileceğine dikkat edilmelidir. Şöyle ki; A ve B noktaları
depo yüzeyleridir ve buralardaki akım borudakine oranla çok daha yavaştır, dolayısıyla
VA=VB=0 alınabilir. Ayrıca, A ve B haznelerindeki basınç atmosfer basıncıdır,
pA=pB=pAtmosfer. zA –zB, iki depo arasındaki kot farkıdır. Sonuç olarak Bernoulli Denklemi
şöyle yazılabilir:

z A  z B )  h pompa  hL ( giriş )  hL ( genişeniş )  hL (çııkı )  hs 

(1.1b)

1.3. HAREKET DENKLEMİ

1.3.1. Denklemin Elde Edilmesi

Şekil 1.2’deki D çapındaki boruda yer alan kararlı (permanant = zamana göre değişmeyen)
akım (du/dt=0) incelenmektedir. r yarıçapı ve Δx boyundaki boru elemanına, akım yönünde
hareket denklemi uygulanabilir.
 4 
 

AK
KIM 

Şekil 1.22. Hareket Denklemi

D

Silindiriik elemana akım doğru

ultusunda ettkiyen kuvv
vetler şunlarrdır:

a. Boruunun alt kessitine etkiyeen ve akışkkanın yukarrı doğru yönlenmesinee sebep olan
n basınç
kuvveti:
2
→ F1= B
Basınç kuvvveti = (p + Δp)πr
Δ

b. Borunnun yukarıddaki kesitinee etkiyen baasınç kuvveeti: ← F2= Basınç

B kuvvveti = pπr2

πr2 Δx Sinαα
manın ağırlığğı: ← X = γπ
c. Elem

d. Silinddirik yüzeyee viskozite sebebiyle ettkiyen sürtü

ünme (kaym
ma) kuvveti::
← Kaym
ma kuvveti = τ 2πrΔx

Akım dooğrultusunddaki harekett denklemi şşöyle olur:

 p  p r 2  pr 2  
 r 2 xSin   2rx  Kütle * İvvme (1.2)

Akım kkararlı ve boru çapı saabit olduğunndan akım boyunca hız değişmezz; dolayısıy
yla ivme
sıfırdır vve (1.2) eşittliği şöyle olur:
o
 5 
 

pr 2   r 2 xSin   2rx  0    1  p  Sin   r (1.3a)

2  x 

Boru ciddarındaki (ççeperindeki) kayma gerrilmesi τ0, r=D/2

r yazılaarak şöyle bbulunur:

D  p  (1.3b)
0    Sin 
4  x 

Akıma dik doğrulttudaki kaym

ma gerilmessi değişimi (1.3a) ve (1
1.3b) eşitlikklerinden şö
öyle elde
edilir:

r .
  0 D / 2  r  y  r  D / 2  y , olduğunda
an (Şekil 1.3), şu ddeğer eldee edilir:
D/2

 y   2y  (1.3c)
   0 1     0 1  
 D/2  D

Şekil 1.3. K
Kayma Geriilmesi Dağıllımı

1.3.2. L
Laminer Ak
kımda Hız Dağılımı
D (H
Hagen-Poisseuille Denk
klemi)

Laminerr akımda kaayma gerilm

mesi Newtonn Kanununaa göre  
du ’dir. Bu denklem vee (1.3c)
dy

eşitliğiyyle şu eşitlikk elde edilirr:

 y  du  du   0 1  y  dy    1  2y  dyy  μ du  0  2yy 
  dy   du 
 
 0 1   0  1 
 D/2 dy   D/2  D D

τ0  y2  (1.4a)
u  y    c
μ  D
 6 
 

Sürtünme sebebiyle duvar cidarında hız sıfır olduğundan, (y=0 iken u=0),  c=0 

0  y2  (1.4b)
u  y  
 D

u*   0 /  ifadesi hız boyutundadır ve kayma hızı olarak adlandırılır.

u*   0 /   u*   0 /    0  u* 
2 2

u* ρ  y2 
2
Bu değer (1.4b)’de yerine yazılırsa hız değişimi şöyle olur: u  y   .
μ  D 

D / 2  r  y  y  D / 2  r ve    yazılırsa, hız değişimi aşağıdaki gibi bir parabol denklemi



halinde elde edilir:

u*
2
 D  1 D
2
2
 u*  D 2
2

u   r   
  Dr  r 
   u    r 2 
υ  2  D 4  υD  4 

(1.4c)

Ortalama hız ise şöyle olur: V  Q  

udA
, A  πr 2  dA  2  π  rdr , 
A  dA
D/2

 u 2 πrdr
4
D/2
u*  D 2
2
 8u*
2 D/2
 rD 2 3
2
u* D
V 2
πD /4

r 0

πD 2
2π  
υD  4
 r 2 rdr =  2
 D υD 
0

 4
 r dr  V 
 8υ
(1.5a)
0


 0  u * 2 ,            0  u* 2 , Bu değer (1.3b)’de yazılırsa aşağıdaki

eşitlik bulunur:

D  p   υ D  Δp 
 Sin     u * 2  u*   γSinα  . (1.5a) yardımıyla, laminer akımda
2
0   
4  x   μ 4  Δx 
ortalama hız elde edilir:

υ D  Δp  D D 2  Δp  (1.5b)
V   γSinα    V   γSinα 
μ 4  Δx  8υ 32μ  Δx 

Bu eşitliğe göre, akım boyunca basınç gradyanı arttıkça ortalama hız artar. Akımın debisi ise
şöyle elde edilir:
 7 
 

D 2 D 4  Δp 
Q  AV  V    γ  sinα  . Borunuun yatay ollması halind
de Hagen-PPoiseuille Denklemi
D
4 1288 μ  Δx 

şöyle ollur:

D 4 p (1.6)
Q
128 μ x

1.3.3. T
Türbülanslıı Akımda Hız
H Dağılım
mı

Bilindiğği gibi, düşşük hızlardaa laminer, büyük hızllarda türbüllanslı akım

m oluşur. Taam boru
cidarındda hız sıfır olduğundan
o n, cidara yakkın çok incee bir bölged
de akım lam
minerdir. Bu bölgeye
viskoz ((laminer) alt tabaka, geeri kalan kıssma ise çekiirdek bölgessi adı verilirr (Şekil 1.4)).

Viskoz alt tabaka

t

Çekirddek Bölgesi

Şekil 1.4
4. Viskoz A
Alt Tabaka ve
v Çekirdek
k Bölgesi

1.3.3.1. Viskoz Altt Tabakada Hız Dağılım

mı:

Tabakannın kalınlığğı az olduğu

undan, kaym
ma gerilmesi cidar kaym
ma gerilmessine eşittir (τ
( ≈ τ0 ),
ayrıca aakım lamineer olduğundan

du  τ 0
 0     du   dy  u  0 y  c , y=0 iiken u=0 vee buradan c=
=0  u y
dy  μ 
 8 
 

u* 
2
u*   0 /    0  u*  
2
yazılırsa, aşağıdaki eşitlikler elde edilir:

u*  y
2 2
u*
u  u y (1.7a)
  

Buna göre, viskoz alt tabakada hızın cidardan uzaklıkla (y) değişimi doğrusaldır. Viskoz alt
tabakanın kalınlığı (δ) deneylerle belirlenmiş ve şöyle bulunmuştur.


  11.6 (1.7b)
u*

1.3.3.2. Çekirdek Bölgesinde Hız Dağılımı:

Hızın yüksek olduğu çekirdek bölgesinde akım türbülanslıdır. Türbülanslı akımda kayma
gerilmesi iki bileşenden oluşur:

 
du
dy

   u V   (1.8a)

Bu eşitlikteki ilk terim viskozite etkisi sonucunda, ikinci terim ise türbülansın tesiriyle
meydana gelen kayma gerilmesini ifade etmektedir. Türbülanslı akımda, Reynolds

Gerilmesinin   u V  değeri genellikle  du değerinden çok daha fazladır. Bu sebeple,

dy

viskozite terimi (  du ) ihmal edilebilir. Türbülansın sebep olduğu kayma gerilmesi, viskoz
dy

etki sonucu oluşan kayma gerilmesine benzer şekilde şöyle yazılabilir:


du
   u V       u V    T
du (1.8b)
dy dy

Burada,  T türbülans viskozitesi olarak bilinir ve şöyle hesaplanır: T  l 2 du . Bu eşitlikte l

dy

değeri karışım uzunluğudur. Laboratuar çalışmaları sonucunda τ≈τ0 olan bölgede l=0.4y
olarak elde edilmiştir ve 0.4 rakamı Von Karman Katsayısı olarak adlandırılır. Bu değer
yukarıdaki eşitlikte yazılırsa şu eşitlikler elde edilir:
 9 
 
2
du  du  du 
2
0  du  du  dy du 
 T  0.166y 2 6 y 2    6 y 2    u *  0.4 y
2
 0  T  0.16  u*  0.16  0.4
dy dy  dy    dy  dy y u*

dy
du  2.5u *
y

Son teriimin integraali alınırsa aşağıdaki

a hıız dağılım yasası
y bulun
nur:

u  2.5u * 
dy  u  2.5u ln
* n yc
(1.8c)
y

Çekirdeek bölgesiniin alt sınırı viskoz

v alt taabakanın üsst sınırı oldu
uğundan (Şeekil 1.4) burrada
2
u*
(1.7a) eşitliği ( u  y ) geeçerlidir.

u*
2
u*
2
 
u y 11.6  11.6u*  y    11.6  u  11.6u*
  u* u*

Bu değeer (1.8c)’de yerine yazıılırsa aşağıddaki eşitlikleer elde ediliir:

         
11.6  u*  2.5  u* ln 111.6   c  c  11.6  u*  2.5  u* ln 11.6   11.6u *  2.5u*  ln 111 .6  ln   5.5u *  2.5u* ln
 u *   u *   u *  u *

 u y
u  2.5  u* ln y  5.5u*  2.5u* ln  2.5  u* lnn *   5.5.u
. *
u*   

 u y  u  u y  (1.8d)
u  u*  2.5 lnn *  5.5     2.5 lln *  5.5 
   u*   

Özet: V
Viskoz alt taabakada ve çekirdek b ölgesindekii hız dağılım
mları sırasıyyla (1.7a) ve
v (1.8d)
eşitlikleeriyle hesaplanır (Şekil 1.5).

Şekill 1.5. Türbüülanslı Akım

mda Hız Dağ
ğılımı
 10 
 

(1.8d) eşitliği türbülanslı bir akımda, boru çeperinden uzaklığa (y) bağlı olarak hız dağılımını
vermektedir ve pürüzsüz borularda geçerlidir. Kesit boyunca ortalama hız bu değerin A alanı
boyunca integrali ile şöyle bulunur:
D/2

udA 
u  2r  dr
 4  2 
D/2
V    urdr
0
, y=D/2-r yazarak aşağıdaki denklem elde
A  D2 4 D 2 0

edilir:

8u*  u D 2  r    uD 
2 
V 2.5 ln *  5.5 rdr  V  u*  2.5 ln *  1.75  (1.9)
D     2 

1.3.4. Pürüzsüzlük ve Pürüzlülüğün Tanımlanması

Boru cidarında üniform bir pürüzlülük değeri olan e pürüzlülük yüksekliği olarak alınır (Şekil
1.6). Piyasadaki boruların büyük çoğunluğu belli bir pürüzlülüğe sahiptir. Yukarıda çıkarılan
eşitlikler, pürüzsüz (cilalı) borular için geçerlidir. Cilalı veya pürüzlü olma durumu,
pürüzlülük yüksekliğinin viskoz alt tabakaya oranına bağlıdır. Eğer pürüzlülük viskoz alt
tabakanın altında ise boru pürüzsüzdür ve akıma karşı direnç ve enerji kaybı pürüzlülükten
etkilenmez.

Boru merkezi

Akım

Boru cidarı

Şekil 1.6. Pürüzsüzlük ve Pürüzlülüğün Tanımı


  11.6 şeklinde hesaplanan viskoz alt tabaka kalınlığı ile borunun pürüzlülüğü e=ks
u*

arasındaki ilişkiye göre borunun cilalı (pürüzsüz) veya pürüzlü olduğuna şöyle karar verilir:
 11 
 


a. k s  e    11.6 olması durumunda, boru pürüzlülüğü viskoz alt tabaka tarafından
u*

kapatılmıştır. Çekirdek bölgesindeki akım, bölüm 1.3.3’teki gibi cilalı (pürüzsüz) akım
şeklinde davranır.

 
b. 11.6  k s  e  6  70 olması durumunda akım geçiş bölgesi akımı olarak adlandırılır.
u* u*


c. k s  e  70 olması halinde, pürüzlülük yüksekliği viskoz alt tabakanın kalınlığından çok
u*

fazladır. Çekirdek bölgesindeki akım boru pürüzlülüğünden etkilenir. Bu tür akım pürüzlü
akım olarak adlandırılır. Pürüzlü borulardaki sürtünme esas itibarıyla pürüzlülüğün şeklinden
ve büyüklüğünden etkilenir. Bir kesitteki hız dağılımı yine (1.8c) eşitliğiyle belirlenir. Bu
durumda, pürüzlülük sonucu bir alt tabaka kalmadığından, integraldeki sabit c değeri yeniden
belirlenmelidir. Laboratuar çalışmaları sonucunda, y  e / 30 iken u  0 olduğu belirlenmiştir.
Bu durumda integral şöyle hesaplanır:
e e e
0  2.5u* ln  c  c  2.5u* ln  u  2.5u* ln y  2.5u* ln
30 30 30

Pürüzlü borularda kesitteki hız dağılımı şöyle olur:

30 y u 30 y
u  2.5u* ln   2.5 ln (1.10a)
e u* e

Kesitteki ortalama hız işe şöyle hesaplanır:

 D  V  D 
V  u*  2.5 ln  4.73  ,   2.5 ln  4.73  (1.10b)
 2e  u*  2e 
 12 
 

1.4. BORU AKIMINDA ENERJİ KAYIPLARI

Akış mecralarındaki (boru ve kanallar) enerji (yük) kaybı, iki ana bileşenden oluşur; sürtünme
kaybı (sürekli yük kaybı) ve yersel (yerel) yük kayıpları (giriş ve çıkış kayıpları gibi).

1.4.1. Sürtünme (Sürekli) Yük Kayıpları

1.4.1.1. Dairesel Borulardaki Yük Kayıpları:

Uygulamadaki boruların büyük bir kısmı daire kesitlidir. Akım doğrultusunda Bernoulli
Denklemi şöyle olur:

2 2
p  p V1 p V
z1    z 2   2  hL Eğer boru çapı sabitse V1=V2 olur ve enerji kaybı şöyle elde
 2g  2g

edilir:

p
hL    z 2  z1  (1.11a)


Birim ağırlıktaki akışkanın birim boydaki enerji kaybı hidrolik eğim (enerji hattı eğimi)
olarak adlandırılır ve şöyle hesaplanır:

hL hL (1.11b)
J 
x L

Burada hL toplam yük kaybı ve L=Δx (1) ve (2) kesitleri arasındaki boru boyudur. 1.11 a ve
1.11b eşitliklerinden

p z 2  z1 p
J    Sin (1.11c)
x x x

elde edilir. (1.3b) ve (1.1c)’den  0  D  p  Sin   D  p  D

 Sin   J ve kayma hızı
4  x  4  x
  4

ifadesinden şu eşitlik bulunur:

 13 
 

D gD 2
4u*
u*   0 /    0  u* 
2
J J  J (1.11d)
4 4 gD

Bu şekilde, enerji çizgisi eğimi kayma hızı u*’a bağlı olarak elde edilmiş olur. Uygulamada
kayma hızı (u*) yerine ortalama hız (V) kullanılır. u* ile V arasındaki ilişkiler Tablo 1.1’de
özet olarak verilmiştir.

Tablo 1.1. u* ile V Arasındaki Matematik İlişkiler

AKIM TÜRÜ V=f(u*) Eşitlik No
LAMİNER Du *
2

AKIM V 
8 (1.5a)
  u D 
TÜRBÜLANSLI Pürüzsüz Akım e  11.6 u V  u*  2.5 ln *  1.75 
AKIM
*
 2  (1.9)
Pürüzlü Akım e  70   D 
u* V  u*  2.5 ln  4.73 
 2e  (1.10b)

Akımın ortalama hızı V hesaplanıp akımın türü belirlendikten sonra, Tablo 1.1’deki eşitlikler
yardımıyla kayma hız u* bulunur. Hidrolik eğim ise (1.11d) eşitliğinden hesaplanır.
Uygulamada hidrolik eğimin hesabında ortalama akım hızına bağlı olan Darcy Weisbach
eşitliği kullanılır:

f V2  V
2
J  (1.11e)
D 2g D 2 g

Burada f   sürtünme katsayısı veya Darcy Weisbach katsayısı olarak adlandırılır ve

VD
Reynolds Sayısına (akım türüne) Re  bağlı olarak Tablo 1.2 yardımıyla elde edilir.


Tablo 1.2. Sürtünme Katsayısı Eşitlikleri

AKIM TÜRÜ SÜRTÜNME KATSAYISI EŞİTLİK NO
LAMİNER AKIM f  64 / Re (1.12a)
Cilalı 8  f 
Akım  2.5 ln Re   1.75 (1.12b)
f  32 
Pürüzlü 8  D 
TÜRBÜLANSLI Akım  2.5 ln   4.73 (1.12c)
f  2k s 
AKIM
Geçiş  
Bölgesi  
8  D   9.28 
Akımı  2.5 ln    4.73  2.5 ln 1   (1.12d)
f  2k s   Re f 
 D / ks 
 
 14 
 

Tablo 1.2’nin fiziksel sonuçları şöyledir:

a) Laminer akımda (Re<2000), sürtünme kat. (f) sadece Reynolds Sayısına bağlıdır, f = f (Re).

b) Türbülanslı akımda (Re>4000),

1. Cilalı (pürüzsüz) akımda sürtünme kat. f sadece Reynolds Sayısına bağlıdır, f = f (Re).
2. Geçiş bölgesi akımında f, Re ve rölatif pürüzlülüğe (ks/D) bağlıdır, f=f(Re, ks/D)
3. Pürüzlü akımda f sadece ks/D’ye bağlıdır, f=f(ks/D).

Sürtünme katsayısı f Tablo 1.2’deki eşitlikler yardımıyla hesaplanır. Türbülanslı akımda

hesaplamalar deneme-yanılma ile yapılır. Bu zorluğu ortadan kaldırmak için Moody
Diyagramı olarak bilinen bir diyagram hazırlanmıştır. Moody Diyagramı, f, Re ve ks/D
arasındaki fonksiyonel ilişkileri göstermektedir ve Şekil 1.7’de sunulmuştur.

Bu eşitliklerdeki mesele halen ortada durmaktadır, çünkü hepsi ks’ye bağlıdır. Bir boru için
hangi ks değeri kullanılmalıdır? Ancak, boru üreticileri ürettikleri boruların pürüzlülük
yüksekliklerini vermişlerdir ve bazıları Tablo 1.3’te sunulmuştur.

Tablo 1.3.Çeşitli Boru Tipleri için ks Değerleri

BORU MALZEMESİ ks (mm)
Pirinç (Sarı), bakır, cam, fleksiglas 0.003
Asbestli çimento 0.03
Dövme demir 0.06
Galvanize demir 0.15
Plastik 0.03
Bitüm kaplamalı yumuşak demir 0.03
Beton kanalizasyon kanalı 6.0

1.4.1.2. Dairesel Olmayan Borulardaki Yük Kayıpları:

Her ne kadar borular genellikle dairesel ise de, dairesel olmayan borulara da rastlanmakta
olup bunlar için de enerji kayıpları hesaplanabilir. Bu maksatla hidrolik yarıçap olarak
adlandırılan yeni bir ifadeden yararlanılır. Hidrolik yarıçap (R), kesit alanının (A) ıslak
çevreye (U) (borunun akışkanla ıslanan çevresi) oranıdır: R  A . Dairesel borularda
U

A  D 2 / 4 ve U  D olduğundan R  A D / 4 D olur. Bu eşitlikten D  4 R elde eldir.

2
 
U D 4
 15 
 

Doğrusal olmayan borulardaki denklemleri elde etmek için bu eşitlik (D=4R) kullanılır. Bu
maksatla gerekli eşitlikler Tablo 1.4’te verilmektedir.

Tablo 1.4. Dairesel Olan ve Olmayan Borular için Denklemlerin Karşılaştırılması

DİRESEL BORULAR DAİRESEL OLMAYAN BORULAR
D
0  J  0  RJ
4
f V2 f V2
J J
D 2g 4R 2g
f  f Re , D / k s  f  f Re ,4 R / k s 
VD V 4R
Re  Re 
 

Şekil 1.7. Moody Diyagramı

 16 
 

1.4.2. Yersel Yük Kayıpları

1.4.2.1. Giriş:

Sürtünme sonucu oluşan sürekli yük kayıplarının yanı sıra, boru hatlarında daima yersel
(yerel) yük kayıpları da mevcuttur. Yersel enerji kayıpları boru enkesitlerindeki değişimler
(genişleme veya daralma) ve boru doğrultusundaki değişimler (kıvrımlar) ve boru hatlarındaki
bazı cihazlar (vanalar) sebebiyle oluşur. Yersel yük kayıpları aynı zamanda küçük (önemsiz)
kayıplar olarak da bilinir. Uygulamada, kilometrelerce uzunluktaki boru hatlarında yersel yük
kayıpları ihmal edilebilir; kısa hatlarda ise sürekli yük kayıplarından daha büyük olabilir. Bu
kayıplar, akım hızının büyüklük, yön veya doğrultusunda meydana gelen değişimler
sonucunda oluşur. Bazı durumlarda, akım hızının hem büyüklüğü hem de hızı aynı anda
değişebilir. Yersel enerji kayıpları, hız yüksekliği ile orantılıdır. Bu kayıpların hesabı için
genel bir teori bulunmamakla beraber, asıl etmenin türbülans olduğu ve kaybın şu eşitlikle
hesaplanabileceği bilinmektedir:

V2 (1.13)
hL    h' L
2g

Burada h L yersel yük kaybı ve  kayıp katsayısıdır. Ani genişleme (mesela borudan depoya
geçiş) (Şekil 1.8a) ve ani daralma (mesela depodan boruya geçiş) (Şekil 1.8b) durumlarında
teorik bir  değeri bulunabilmektedir. Boru birleşmeleri, kıvrımlar vb durumlarda ise 
deneysel olarak belirlenmelidir.

1.4.2.2. Ani Genişlemede Yük Kayıpları:

Şekil 1.8a’da görüldüğü gibi akışkanın ani bir genişlemeden geçmesi halinde daima belli bir
enerji kaybı meydana gelir. Şekilde 1’den 2’ye akan akışkanın ani genişlemedeki akımı göz
önüne alınsın. Süreklilik denklemi gereğince hız düşer ve Bernoulli Denklemine göre basınç
yükselir. 1' kesitinde oluşan türbülans girdapları, yersel yük kayıplarına sebep olur.
 17 
 

a. Ani Genişleme b. Ani Daralma c. Boru-Depo Bağlantısı

Şekil 1.8. Yersel Yük Kaybı Durumları

1 kesiti (büyük borunun başlangıcının iç kısmı) ile 2 kesiti arasında impuls-momentum

denklemi uygulandığında p1 A2  p 2 A1  Q (V 2  V1 ) elde edilir. Süreklilik denklemi

Q  V1 A1  V 2 A2 kullanılarak şu denkleme ulaşılır: p1 A2  p 2 A1  A2V 2 (V 2  V1 ) . Bu denklem

düzenlenir g’ye bölünürse aşağıdaki eşitlik bulunur:

p 2  p1 V 2 (1.14a)
 (V1  V 2 )
g g

2 2
1-2 arasında Bernoulli Denklemi uygulanırsa V1  p1  V2  p2  h' L elde edilir. Bu denklemin
2g g 2g g

düzenlenmesi şu sonucu verir:

2 2
V1  V2 p  p1 (1.14b)
h' L   2
2g g

(1.14a) ve (1.14b)’nin birleştirilmesiyle Borda-Carnot eşitliği elde edilir:

h' L 
2
V1  V2 V2
2
V  V2 
 V1  V2   1
2
Bu denklemin süreklilik denklemiyle birlikte yazılmasıyla
2g g 2g

V 2  V1 A1 / A2 aşağıdaki denkleme ulaşılır:

22
 A  V (1.14c)
h' L  1  1  1
 A2  2 g

(1.13) ve (1.14 c)’ün karşılaştırılmasıyla şu eşitlik bulunur:

 18 
 
2
 A  (1.14d)
  1  1 
 A2 

Buna göre kayıp katsayısı ξ, boru geometrisine bağlı olup akım karakteristiklerinden
bağımsızdır. Özel durum: Bir deponun (haznenin) bir boruya bağlanması veya borunun bir
depoya açılması (Şekil 1.8c) halinde depoların kesit alanı borununkinden çok büyük
olduğundan ( A2 A1
 A1   0) kayıp katsayısı bire yaklaşır (   1 ) ve yük kaybı şöyle olur:
A2
2
V1 (1.14e)
h' L 
2g

1.4.2.3. Ani Daralmada Yük Kayıpları:

Ani daralmadaki akım Şekil 1.9a’da sunulmaktadır.

Ölü Bölge

.
a. Ani Daralmada Akım b. Depo-Boru Bağlantısı

Şekil 1.9 Ani Daralma

Kayıp katsayısının (  ) belirlenmesinde süreklilik, enerji ve impuls-momentum denklemleri

kullanılır ve aşağıdaki eşitlik elde edilir:

Va  V2 2
2 2
A  V 2  1  V 2 (1.15a)
h' L    2  1 2    1 2
2g  Aa  2g  Ca  2g

Burada C a  Aa / A2 daralma katsayısıdır. Kayıp katsayıları (ξ), laboratuar deneyleriyle

belirlenmiş ve çeşitli A2/A1 değerlerine bağlı olarak Tablo 1.5’te verilmiştir.
 19 
 

Tablo 1.5. Ani Daralmada Kayıp Katsayıları

A2/A1 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0
ξ 0.50 0.46 0.41 0.36 0.30 0.24 0.18 0.12 0.06 0.02 0.00

Özel durum: Depodan boruya geçişte kayıp katsayısı bağlantının geometrisine (şekline)
bağlıdır. Keskin kenarlı bir bağlantıda (Şekil 1.9b) (A2/A1=0)  değeri 0.50 olur ve kayıp
şöyle hesaplanır:

V2 (1.15b)
h ' L  0.5
2g

1.4.2.4. Diğer Kayıplar:

Özellikle genişleme durumlarında büyük kayıplar meydana gelir. Bu durumlarda mekanizma

şöyledir: Genişlemede süreklilik gereğince hız azalacağından Bernoulli Denklemi gereği
basınç artar. Akım boyunca basınç artınca, sınır tabakanın dışındaki akımda bu basıncı geri
itebilecek yeterli momentum mevcuttur. Oysaki sınır tabakanın içindeki akım o kadar az bir
momentuma sahiptir ki hızlı bir şekilde durağanlaşır, hatta geri bile dönebilir. Böyle bir geri
dönüşün olması durumunda bu dönüş, sınır tabakayı yüzeyden uzaklaştırabilir. Bu olay, sınır
tabakanın ayrılması olarak adlandırılır. Ayrılan sınır tabakanın kenarında, ki burada hızın
yönü değişmiştir, girdap kayması olarak bilinen bir dizi girdap (anafor) oluşur. Bu oluşumun
sebebi, iki taraftaki akışkanın zıt yönlerde oluşmasıdır. Bu sınır tabakası ayrılması ve
girdapların sonucunda türbülansın artması, akımda büyük ölçekli kayıpların meydana
gelmesine sebep olur. Ayrılan ve birbirinden uzaklaşan akımlar doğal olarak dengesizdir ve
paralel veya yaklaşan akım çizgilerine oranla çok daha fazla enerji kaybına yol açarlar.
Önemli ölçüde enerji kaybına sebep olan bazı durumlar Şekil 1.10’da, bunlara ait yersel yük
kaybı katsayıları (  ) ise Tablo 1.6’da verilmektedir.
 20 
 

Yayıcı Boru 
T‐Bağlantısı

Y‐Bağlantısı 
Dirsek 

Şekil 1.10. Boru Akımında Yersel Kayıp Durumları

Tablo 1.6. Yaygın Durumlar için  Değerleri

Yuvarlatılmış Giriş 0.10
Keskin Giriş 0.50
Keskin Çıkış 0.50
900 Kıvrım (Dirsek) 0.40
0
90 T Bağlantısı 0.25-0.50

1.5. PİYEZOMETRE VE ENERJİ ÇİZGİLERİ

Enerji (Bernoulli) denklemindeki bütün terimler uzunluk boyutundadır [L] ve bu terimlerin

aralarında ilişkiler vardır. Gerçek (viskoziteli=sürtünmeli) akışkanda bu eşitlik
2 2 2
V1 p V p
 1  z1  2  2  z 2  h L şeklini alır. Toplam enerji olan V  p  z , piyezometrik
2g  2g  2g 
2
(hidrolik) enerji olan p
 z değerinden hız yüksekliği ( V ) kadar fazladır. Dolayısıyla enerji
 2g
2
çizgisi, piyezometre çizgisinden V kadar yukarıdadır (Şekil 1.11).
2g
 21 
 

Şekil 1.11. Piyezometre ve Enerji Çizgileri

Enerji ve piyezometre çizgileri, boru hattı boyunca enerji değişimlerinin grafik olarak tasvir
edilmesidir. Şekil 1.12’den de görüldüğü gibi üç önemli yükseklik göze çarpmaktadır:
Boru Ekseni=z=Geometrik Yükseklik,
Piyezometrik Yükseklik p  z (PÇ) ve

2
Toplam Yükseklik=Enerji Yüksekliği V  p  z (EÇ).
2g 

Enerji Çizgisi (EÇ):

 Toplam enerjinin boru boyunca değişimini gösterir.
 Sakin su seviyelerinde başlar ve sona erer.
 Mansaba doğru sürekli azalması sürtünmeyi yansıtır (çap değişirse eğimi de değişir);
küçük süreksizlikler yersel yük kayıplarına, büyük süreksizlikler ise türbinlere (enerji
kaybı) veya pompalara (enerji kazanımı) tekabül etmektedir.
 EÇ, suyun çıkabileceği maksimum seviyeyi temsil eder.

Piyezometre Çizgisi (PÇ):

 Piyezometrik enerjinin boru boyunca değişimini gösterir.
 Boru akımında PÇ boru ekseninden p/γ kadar yukarıdadır. Dolayısıyla, boru ekseni ile
PÇ arasındaki kot farkı borudaki statik basıncı (p) verir. Eğer PÇ boru ekseninin altına
düşerse negatif rölatif (atmosfer basıncından daha küçük) basınç meydana gelir; bu ise
şu sebeplerle istenmez:
 22 
 

a. Borulardaki çatlak ve kırıklardan içeriye yabancı maddeler (toprak vb)

girer;
b. Çok düşük negatif basınçlarda çözülmemiş gazlar çözülerek kavitasyon
(boşluk) zararlarına yol açar.
 PÇ, akışkanın bir piyozemetre borusu (tüpü) içinde yükselebileceği kotu ifade eder.
 Açık kanal akımlarında yüzeydeki basınç atmosfer basıncıdır (p=0); EÇ su yüzeyi ile
çakışır.

EÇ daima PÇ’den hız yüksekliği V 2 / 2 g kadar yukarıdadır. Çapı değişmeyen borularda (sabit
V), iki çizgi birbirine paraleldir.
EÇ ve PÇ’i çizmek için bazı ipuçları şunlardır:

a. EÇ PÇ’den V 2 / 2g kadar yukarıda olduğundan, göl veya depo gibi hızın sıfır olduğu
yerlerde iki çizgi de su yüzeyi ile çakışır.

b. Boru veya kanallardaki yük kayıpları EÇ’nin kesinlikle aşağı doğru olacağı manasına gelir.
Bunun tek istisnası, bir pompanın akıma enerji (ve basınç) sağlaması durumunda olur. Bu
durumda pompanın memba tarafında EÇ’de ani bir yükselme olur.

c. Bir türbin misalinde olduğu gibi akımdan enerji çekilirse EÇ ve PÇ’de aniden düşme olur.

d. Basıncın sıfır olduğu bir boru veya kanalda, PÇ su yüzeyiyle çakışır, çünkü bu noktada
p /   0 ‘dır. Depoda basıncın sıfır olduğu bir borunun başlangıcı veya akışkanın atmosfere
döküldüğü bir borunun çıkışı gibi belirli noktalarda PÇ’nin çizilmesinde bu gerçekten
faydalanılabilir.

e. Üniform fiziksel karakteristiklere (çap, pürüzlülük, şekil vb) sahip bir borudaki kararlı
akımda birim boydaki enerji kaybı sabit olacak ve sonuçta EÇ ve PÇ’nin eğimi J  hL / L 
sabit ve her iki çizgi de boru eksenine paralel olacaktır.
 23 
 

Şekil 1.12. EÇ ve PÇ için Bazı Misaller

f. Hortum başı veya boru boyutunun değişimi gibi çapın değiştiği yerde hız da
değişeceğinden, EÇ ve PÇ arasındaki mesafe de değişecektir. Ayrıca, EÇ’nin eğimi de
değişecektir, çünkü hızın büyük (çapın küçük) olduğu yerde birim boyda daha fazla enerji
kaybı olacağından ( J  f V2 ) (1.11e denklemi), her iki çizginin eğimi de değişecektir.
D 2g

g. PÇ’nin boru hattının altına düşmesi halinde p/ basınç yüksekliği negatif olur, bu da
atmosfer basıncından düşük bir basınç demektir (Şekil 1.13). Eğer basınç yüksekliği suyun
buhar basıncından (standart atmosfer basıncında -97 kPa veya -950 cm su sütunu) daha az
olursa kavitasyon teşekkül eder; bu ise akış mecralarında istenmeyen bir durumdur. Çünkü
hem enerji kaybının artmasına sebep olur, hem de aşırı titreşim sonucunda borularda yapısal
hasarlara yol açar. Borunun herhangi bir kesitinde basıncın buhar basıncına düşmesi ve bu
düşük değerde kalması halinde, kavitasyon (boşluk) oluşur ve bu da çok şiddetli dinamik
basınçlara (su darbesi) sebep olur ve muhtemelen borularda kırılmalara yol açar. Özellikle
borunun et kalınlığının az olması halinde boru hattının tamamen çökmesine sebep olabilir.
Sonuç olarak, proje mühendisi borularda oluşabilecek negatif basınçlara karşı aşırı dikkatli
olmak zorundadır.
 24 
 

Şekil1.13. Pozitif ve Negatif Basınçlar

1.6. BORU SİSTEMLERİ

Uygulamada sıkça karşılaşılan boru sistemleri şunlardır:

 Üç Hazne (Depo) Problemleri,

 Paralel Borular,
 Dallanan Borular,
 Pompalı (Terfili) Sistemler.

1.6.1. Üç Hazne Problemleri

Üç haznenin bir dallanmış boru sistemiyle birbirine bağlandığı durum dikkate alınsın.
Buradaki mesele, her bir borudaki debinin ve D birleşme noktasındaki (kavşak) enerjinin
bulunmasıdır. Dört tane bilinmeyen vardır (VAD, VBC, VDC ve pD/γ). Çözüm için süreklilik ve
enerji denklemleri kullanılır. Hesaplarda genellikle hız yükseklikleri V 2
/ 2g  ve yersel yük
kayıpları ihmal edilerek sürekli yük kayıpları dikkate alınır. Boruların boy, çap ve sürtünme
katsayıları (f), depolardaki su yükseklikleri ve D kavşağındaki geometrik kot gibi sistemin
geometrik özellikleri bilinmektedir. Haznelerin kotları zB> zA> zC olacak şekildedir. Bu tür
problemler için muhtemel üç şekil ve çözüm söz konusu olabilir:
 25 
 

a. b. c.
Şekil 1.14. Üç Hazne (Depo) Problemleri
a.  z  p /   D  z A

A haznesinden akım olmaz Q AD  V AD  J AD  0 ve Q BD  Q DC B ve C hazneleri ve D

noktasındaki piyezometrik yükseklik arasında şu eşitlik yazılabilir (Şekil 1.13a):

z B  h L ( BD )   z  p /  D  z C  h L ( CD )

b. z C  z A  z  p /  D  z B

Bu durumda süreklilik denklemi şöyle olur: Q BD  Q AD  Q DC A, B ve C haznelerindeki

seviyeler ve D noktasındaki piyezometrik kot arasında şu eşitlik yazılabilir (Şekil 1.13b):
z B  h L ( BD )   z  p /  D  z A  h L ( AD )  z C  hL ( CD )

c. z C  z  p /  D  z A  z B

Bu durumda süreklilik denklemi şöyledir: Q BD  Q AD  Q DC A, B ve C haznelerindeki

seviyeler ve D noktasındaki piyezometrik kot arasında şu eşitlik yazılabilir (Şekil 1.13c):

z B  hL ( BD )   z  p /  D  z A  hL ( AD )  zC  hL ( CD )

1.6.2. Paralel Borular

İki paralel kola ayrılıp tekrar birleşen bir boru dikkate alınsın (Şekil 1.15). Boru hattı
uygulamalarında, mevcut bir boru hattına paralel yeni bir hattın yapılması, hattın kapasitesini
artırmanın standart bir yöntemidir. Bu tür bir hattaki problem, verilen bir debi durumunda her
iki borudaki debinin belirlenmesidir. Bu tür problemlerde hız yükseklikleri ve yersel yük
kayıpları genellikle ihmal edilir ve hesaplar çakışan enerji ve piyezometre çizgileri esasına
dayanır. İki veya daha fazla paralel boru iki hazneyi birleştirdiğinde her borudaki debi farklı
 26 
 

olabilir.. Açıkça göörülür ki, debi

d o şekillde dağılır ki her boru
udaki enerjii kaybı ayn
nı olsun.
Böyle oolmazsa, booruların birrleşim nokttalarının meemba ve mansap
m nokktasında birrden çok
enerji ççizgisi olmaalıdır. Süreklilik ilkessinin uygulaanması, anaa borudaki debinin ko
ollardaki
debilerin toplamınna eşit olaacağını gösstermektedirr. Böylece,, şu iki ddenklem ay
ynı anda
yazılabiilir: hL  hL ve Q  Q1  Q2
1 2

Şekiil 1.15. Paraalel Borularr

1.6.3. D
Dallanan Boorular

Eğer boorular üç hazneyi

h birleştiriyorsa (Şekil 1.16
6a), problem
m daha karrışık hale gelir.
g En
önemli problemlerrden biri, bazen
b akım
mın hangi yönde
y olduğ
ğunun belirrlenmesindee zorluk
çekilmeesidir. U
Uygulamada bilgisayyar tekn
nikleri ak
kım yönü
nünü beliirlemede
kullanılabilmektediir. Ancak,, bu probblemin çö
özümünde faydalı oolan teknik
kler de
melidir. Diğğer bir prob
incelenm blem, Şekill 1.16b’de görüldüğü
g gibi,
g A depposunun BC
C ve BD
kollarınna ayrılarakk bir yerleşim birimiine su getiirmesi örneeğidir. Çokk katlı binalara su
sağlanm
ması için baasınç yüksek
kliklerinin ((p/γ), meseela 20 m gib
bi, bir değeerden büyük
k olması
gerekebbilir.

a. b.
Şekil. 1.116. Dallanan Borular
 27 
 

Bu tür boru hattı problemlerinde muhtemel iki problem şunlardır:

a. Sistemin uzunluk, çap ve sürtünme katsayısı gibi fiziksel karakteristikleri ve her borunun
debisi verilmiştir; C ve D noktalarında gereken minimum basıncın (p/γ)min sağlanması için
gerekli olan depo kotu aranmaktadır.

b. Boruların fiziksel karakteristikleri ve debileri verilmiştir; depolardaki ve C ve D

noktalarındaki kotlar da bellidir; gerekli minimum basınç yüksekliği kontrol edilecektir.

Her iki tür problem de süreklilik, Bernoulli ve Darcy-Weisbach eşitlikleri yardımıyla

çözülebilir.

1.6.4. Pompalı (Terfili) Sistemler

Eğer bir boru hattındaki mevcut enerji, akışkanı istenen yere taşımak için gerekli olan enerji
kayıplarını karşılayamazsa veya akışkan depodan daha yukarı bir noktaya taşınacaksa, gerekli
olan enerji sisteme ilave edilmelidir. Bu ise, bir pompa ile sağlanır. Gerekli pompanın gücü
şöyle hesaplanır:

H p Q H p Q
N  1 .36 (BB) veya N  (kW) (1.16)
 

Burada γ = Akışkanın özgül ağırlığı (kN/m3), Q = Debi (m3/sn), Hp = Pompanın sağlayacağı

yükseklik (m), N = Pompanın gücü ve η = Pompanın verimliliğidir (0.6< η<0.8).
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 1)

Soru 1.1: Yanda verilen boruda (1) kesitindeki basınç P1= 49 kN/m2 ve (2) 5.0 m
kesitindeki basınç P2= 29.5 kN/m2 olduğuna göre, kayma gerilmesi
dağılımını belirleyiniz. γsu=9.81 kN/m3
2
Cevap: 30 cm 15º

Soru 1.2: Çapı 20 cm olan boruda eksenden 5 cm uzaktaki kayma gerilmesi τ=50*10-3 N/cm2’dir. Boru ekseni yatayla α=30º açı
yaptığına göre, basınç gradyanını (∆P/∆x) ve cidar kayma gerilmesini (τ0) hesaplayıp kayma gerilmesi dağılımını belirleyiniz.
γsu=9.81 kN/m3

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 2)

Soru 1.3: Çapı 18 cm olan bir borunun ekseninden 8 cm uzakta kayma gerilmesi 10-5 kN/m2’dir. Suyun kinematik viskozitesi
n=10-5 m2/sn ve boru yatayda yer aldığına göre (α=0º) akımı laminer kabul ederek hız dağılımını belirleyerek ortalama hızı
hesaplayınız. (γsu=9.81 kN/m3)
Cevap:

Soru 1.4: Reynolds sayısı 400 olan bir boru akımında, boru yatayla 20º açı yapmaktadır. Akışkanın özgül ağırlığı γ=8 kN/m3,
cidardaki kayma gerilmesi τ0=0.02 kN/m2 ve kinematik viskozitesi n= 6*10-4 m2/sn iken; boru çapını, basınç gradyanını ve debi
değerini hesaplayınız.

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 3)

Soru 1.5: Yanda verilen boruda 1 kesitinde P1= 38 kN/m2 olan basınç, 2.0 m
2 kesitine gelindiğinde P2= 30 kN/m2’ye düşmektedir. Dinamik viskozite
μ=10-6 kN.sn/m2 olduğuna göre viskoz alt tabaka kalınlığını (δ) ve hız
dağılımını elde ediniz. Akım türbülanslıdır. γsu=9.81 kN/m3 2
20 cm 20º
Cevap:
1

Soru 1.6: Çapı 8 cm olan bir borunun cidarındaki kayma gerilmesi τ0= 0.01 kN/m2 ve kinematik viskozitesi ν=1.31 10-6 m2/sn
olduğuna göre borudaki hız dağılımını (U), ortalama hızı (V) ve Reynolds sayısını bulunuz.

Cevap:

y (m)
U (m/sn)
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 4)

Soru 1.7: Bir borudaki türbülanslı akımda pürüzlülük yüksekliği ks=0.01 mm, cidardaki kayma gerilmesi τ0= 10-3 kN/m2, boru çapı
D=20 cm ve kinematik viskozite ν= 10-6 m2/sn olarak verilmiştir. Cidarın türünü, hız dağılımını, ortalama hızı ve Reynolds sayısını
belirleyiniz.

Cevap:

y (m)
U (m/sn)

Soru 1.8: Bir borudaki türbülanslı akımda pürüzlülük yüksekliği ks=3 mm, cidardaki kayma gerilmesi τ0= 0.02 kN/m2, boru çapı
D=12 cm ve kinematik viskozite ν=1.2 10-6 m2/sn olduğuna göre; cidarın türünü, hız dağılımını, ortalama hızı ve Reynolds sayısını
belirleyiniz.

Cevap:

y (m)
U (m/sn)
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 5)

Soru 1.9: Bir borudaki cidar kayma gerilmesi 0.01 kN/m2 ve suyun kinematik viskozite ν= 10-6 m2/sn alarak verilmiştir.
a. Pürüzlülük yüksekliğini 0.1 mm, ortalama hızı 2.0 m/sn,
b. Pürüzlülük yüksekliğini 0.8 mm, ortalama hızı 1.5 m/sn alarak
cidarın türünü, boru çapını, Reynolds sayısını ve en büyük hızı belirleyiniz.

Cevap:
a.

Soru 1.10 (Ödev): Pürüzlülük yüksekliğinin 0.5 mm, kayma hızının = 0.02 m/sn, kinematik viskozitenin 10-6 m2/sn ve boru çapının
20 cm olduğu bir boruda; cidarın türünü; ortalama hızı; hızın 0.2, 0.3, 0.4 ve 0.45 m/sn olduğu mesafeleri cidardan itibaren
hesaplayınız ve maksimum hızı belirleyiniz.

Cevap:
Soru 1.11: 24 cm çapındaki dairesel bir borunun uzunluğu l=250 m’dir. Borudaki yük kaybı hk=4 m, sürtünme katsayısı f=0.02,
kinematik viskozite ν= 10-6 m2/sn ve pürüzlülük yüksekliği ks=2*10-4 m olarak belirlenmiştir. Cidardaki kayma gerilmesi (τ0) ile
akımın ve cidarın türünü belirleyiniz. γsu=9.81 kN/m3

Cevap:

BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 6)

Soru 1.12: Yanda görülen dikdörtgen biçimli bir boruda hidrolik eğim J=0.001, sürtünme
katsayısı f=0.03 ve kinematik viskozite ν= 10-6 m2/sn olarak verilmiştir. Ortalama hızı (V), 10 cm
kayma hızını (u*) ve Reynolds sayısını belirleyiniz. γsu=9.81 kN/m3
25 cm

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 7)

Soru 1.13: Dairesel bir boruda Reynolds sayısı Re=105, hidrolik eğim j=0.01, pürüzlülük yüksekliği ks=3*10-4 m ve kinematik
viskozite ν= 10-6 m2/sn olarak belirlenmiştir. Borunun çapını ve debisini belirleyiniz.

Cevap:

Soru 1.14: Yanda verilen şekildeki hazne-boru-hazne sisteminde;

borunun çapı D=20 cm, sürtünme katsayısı f=0.025 ve boyu 200
m olarak ölçülmüştür. Haznelerin su yüzeyleri arasındaki
yükseklik farkını 5 ve 10 m alarak borudaki hızı hesaplayınız. ∆h
Enerji ve piyezometri çizgilerini şematik olarak çiziniz.

1 l = 200 m
Cevap:

2
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 8)

Soru 1.15: Yandaki şekilde görülen hazne-boru 150 m

sisteminde tüm borulardaki sürtünme katsayısı
f=0.02 olduğuna göre sistemin enerji ve piyezometri
çizgilerini çiziniz. γsu=9.81 kN/m3 140 m

A2/A1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7

l1 = 50 m l2 = 100 m l3 = 50
ξ 0.41 0.36 0.30 0.24 0.18 0.12
D1=0.2 m D2=0.15 m D3=0.2 m
A B

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 9)

Soru 1.16: Yandaki şekilde görülen hazne-boru

sisteminde sürtünme katsayısı f=0.02 iken
L/D={300,000, 30,000, 3,000, 300 ve 30} değerlerini ∆h
alması halinde, sürekli yük kayıplarının toplam yük
kayıplarına oranını hesaplayınız. Hesap sonuçları
L,uzunluk
%0.5 hassasiyetle yürütüldüğü durumda L/D’nin
hangi değerinden itibaren yersel yük kayıplarının D, çap
ihmal edilebileceğini belirleyiniz.
A B

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 10)
200 m
Soru 1.17: Yandaki sistemde su A ve B haznelerinden C
noktasına ve oradan da D noktasına akmaktadır. Boru 165 m
çapları AC ve CB arasında 0.25 m CD arasında ise 0.30
m’dir. C noktasındaki enerji kotu 160 m’dir. Tüm
borulardaki sürtünme katsayısı f=0.025 olduğuna göre;
borulardaki debi değerlerini, D noktasındaki enerji
l = 2000 m
kotunu bulunuz ve sistemin enerji çizgisini çiziniz. A
(Not: Yersel yük kayıplarını ihmal ediniz.)
γsu=9.81 kN/m3 l = 1000 m
B
l = 2000 m
D C

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 11)
86 m
Soru 1.18: Yandaki sistemde B noktasının arazi kotu 70 m
ve basınç yüksekliği 10 m’dir. Tüm borulardaki sürtünme
katsayısı f=0.025 olduğuna göre; borulardaki debi
değerlerini ve 4 borusunun çapını bularak sistemin enerji
çizgisini çiziniz. (Not: Yersel yük kayıplarını ihmal ediniz.) 40 m
γsu=9.81 kN/m3 l1 = 200 m l3 = 400 m
A
Boru No Çap, D (m) Boru Boyu, l (m) 3
1 B
1 0.30 200
l2 = 250 m
2 0.15 250 l4 = 150 m
3 0.20 400 C
2
4 ? 150 4
D

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 12)

Soru 1.19: Yandaki sistemde su A haznesinden B ve

C haznelerine terfi ettiriliyor. (2) borusundaki hız
V2=1.4 m/sn ve pompanın verimi 0.70’dir.
100 m
Borulardaki debi değerlerini ve pompanın gücünü
95 m
bularak sistemin enerji çizgisini çiziniz.
γsu=9.81 kN/m3
(Not: Yersel yük kayıplarını ihmal ediniz.) B

Sürtünme 2 C
Boru Çap, D (m) Boru Boyu, l (m)
katsayısı, f 3
1 0.25 500 0.025 D
2 0.12 100 0.028 60 m
3 0.15 200 0.023
1

Pompa
A

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 13)
Soru 1.20: Aşağıda verilen sistemde pompanın terfi yüksekliği Sürtünme
40 m ve verimi 0.80’dir. 3 borusundan geçen debi 0.3 m3/s ve Boru Çap, D (cm) Boru Boyu, l (m)
katsayısı, f
sürtünme katsayısı (f) 0.022 olduğuna göre; (Not: Yersel yük 1 50 500 0.022
kayıplarını ihmal ediniz.) γsu=9.81 kN/m3 2 40 300 0.022
3 30 500 0.022
a) Borulardaki debi (Q) ve hızları (V), 4 25 200 0.022
b) C haznesindeki su yüzeyi kotunu (Ec), 5 40 600 0.022
c) Pompanın gücünü bulunuz. 6 60 400 0.022
d) Sistemin enerji çizgisini çiziniz.

580 m

B
? m
5
C
6
550 m
4 F
E
A
540 m
3
2
1
D
Pompa

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 14)
780 m
Soru 1.21 (Ödev): Yandaki sistemde su A ve B
haznelerinden C noktasına ve oradan da ucu atmosfere 740 m
açık olan D noktasına akmaktadır. Tüm borulardaki
ortalama hızlar eşittir. CD borusunun çapı ile D
noktanın enerji ve arazi kotunu bulunuz ve sistemin
enerji çizgisini çiziniz. γsu=9.81 kN/m3 1
(Not: Yersel yük kayıplarını ihmal ediniz.) A

Sürtünme
Boru Çap, D (cm) Boru Boyu, l (m) B
katsayısı, f 3 2
1 (AC) 30 1,500 0.023 D C
2 (BC) 70 1,000 0.020
3 (CD) ? 2,000 0.025

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 15)

Soru 1.22: Yandaki sistemde su A haznesinden

cazibeli, B haznesinden terfili olarak C noktasına 70 m
gelmektedir. Buradan da D haznesine terfi
ettirilmektedir. (1) ve (2) borularındaki debiler
sırasıyla Q1=200 lt/sn ve Q2= 300 lt/sn’dir. Pompaların
50 m
verimi % 80, (2) pompasının gücü N2=400 BB ve
suyun kinematik vizkozitesi ν= 10-6 m2/sn’dir. D
3
γsu=9.81 kN/m3
(1) Pompasının gücünü, (3) borusunun ortalama hızını
ve çapını, (1) borusunun pürüzlülük yüksekliğini Pompa 2
A
belirleyerek enerji çizgisini çiziniz. 1
(Not: Yersel yük kayıplarını ihmal ediniz.) C
20 m
Sürtünme
Boru Çap, D (m) Boru Boyu, l (m)
katsayısı, f 2
1(AC) 0.30 500 0.030
2(BC) 0.40 700 0.025
3(CD) ? 1,000 0.022 B Pompa 1

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 16)

Soru 1.23: Yandaki sistemde su A haznesinden B haznesine

cazibeli olarak akmaktadır. (A) ile (B) arasındaki kot farkı 150
m’dir. Toplam boru boyu 500 m, boru çapı 0.3 m, sürtünme
katsayısı 0.015 ve suyun kinematik vizkozitesi ν= 10-6 m2/sn’dir. Dirsek
Borudaki debiyi ve pürüzlülük yüksekliğini belirleyerek enerji
çizgisini çiziniz. γsu=9.81 kN/m3 Vana
A
Yer Yersel yük kaybı katsayıları, ξ
A’nın çıkışı 0.5 Dirsek
Vana 1.0 B
Dirseklerde 0.3
B’nin girişi 1.0

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 17)

Soru 1.24 (Ödev): Aşağıda verilen sistemde pompaların verimi Sürtünme

Boru Çap, D (cm) Boru Boyu, l (m)
0.80’dir. (1) borusundaki debi değerleri 80 lt/sn ve (2) katsayısı, f
pompasının gücü 300 BB’dir. Borulardaki debi ve hızları, D 1 (AB) 20 500 0.025
haznesinin su kotunu, (1) pompasının gücünü, 4 borusunun 2 (BC) 15 300 0.025
sürtünme katsayısını belirleyerek enerji çizgisini çiziniz. 3 (CD) 30 500 0.025
(Not: Yersel yük kayıplarını ihmal ediniz.) γsu=9.81 kN/m3 4 (DE) 25 1,000 ?

? m

325 m

300 m
D 4
B
3
270 m E

200 m 2
Pompa 2

1 C
A
Pompa 1

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 18)

Soru 1.25: Aşağıda verilen sistemde pompanın verimi 0.80 ve Sürtünme

Boru Çap, D (cm) Boru Boyu, l (m)
(2) borusundaki debi değerleri 100 lt/sn’dir. Borulardaki debi ve katsayısı, f
ortalama hızları, pompanın gücünü belirleyerek enerji çizgisini 1 (AE) 50 3,000 0.025
çiziniz. 2 (EB) 30 500 0.025
(Not: Yersel yük kayıplarını ihmal ediniz.) γsu=9.81 kN/m3 3 (EC) 30 1,500 0.025
4 (ED) 25 3,000 0.025

300 m

270 m

B
2
3 C 220 m
E
150 m
1 4

D
A
Pompa

Cevap:
 BORU HİDROLİĞİ UYGULAMALARI (Sayfa 19)

Soru 1.26: Şekilde su akış yönleri verilen iki sistemin enerji çizgilerini çiziniz.

Pompa

Pompa

Pompa

Pompa
Pompa
 2. ÜNİFORM AÇIK KANAL AKIMI

2.1. GİRİŞ

2.1.1. Tanımlar

Akım yüzeyinin atmosfere açık olması halinde, diğer bir ifadeyle akım yüzeyinde sadece
atmosfer basıncı olduğunda, bu akım açık kanal akımı olarak adlandırılır. Açık kanal akımını
doğuran kuvvet, kanal boyunca etkiyen yerçekimi kuvvetinin kanal doğrultusundaki
bileşenidir. Akarsulardaki akım, tabii kanallardaki akımın en belirgin örneğidir. Açık kanal
akımının diğer misalleri sulama kanallarındaki, kısmen dolu akan kanalizasyonlardaki ve
yağmur suyu kanallarındaki akımlardır. Su yolunun (kanalın) uzunluğunun genişliğine ve
derinliğine oranla çok fazla olduğu pek çok durumda açık kanal problemi esas olarak bir
boyutlu bir akım problemi olarak incelenir ve bu maksatla bir dizi basit ve güçlü yöntemler
geliştirilmiştir.

Açık kanal hidroliğinde temel ve oldukça iyi bir yaklaşım şekli, kanal boyunca meydana
gelen değişimlerin yavaş (tedrici) olduğu yaklaşımıdır. Bu yaklaşımın en önemli
sonuçlarından biri, su içindeki basıncın hidrostatik olarak değiştiği, başka bir ifadeyle, su
derinliğiyle orantılı olduğudur. Bir kanal (su yolu) inşa edilmişse ve üniform bir şekle sahipse
bu kanal yapay kanal olarak adlandırılır. Bu derste, serbest yüzeyli olan; herhangi bir
düzensiz veya düzenli şekle sahip bir kanal veya kanalizasyon için su yolu, akarsu veya daha
çok kanal kelimeleri kullanılacaktır.

2.1.2. Boru ve Açık Kanal Akımlarının Karşılaştırılması

Boru akımıyla açık kanal akımının karşılaştırılması Tablo 2.1’de sunulmaktadır. Bernoulli
Denkleminin görüldüğü Şekil 2.1’den de anlaşılacağı üzere, AKA’da piyezometre çizgisi
(PÇ) serbest su yüzeyi ile çakışmaktadır.
 29 
 

a. Açıkk Kanal Akım

mı b. Boruu Akımı
Şekil
Ş 2.1. Beernoulli Den
nkleminin Gösterilişi
G

T
Tablo 2.1. Boru
B ve Açıkk Kanal Ak
kımının Karşılaştırılmassı
AÇIK KANAL
K AK
KIMI BORU AK
KIMI
Serbest yüzeyi mevvcuttur. Serb
best yüzey yoktur.
y
Serbest yüzey atmoosfere açıktıır. Atm
mosfer basıncı yokturr, hidrolik k basınç
vard
dır.
Etkin oolan kuvvet akım doğrultusun
d ndaki Etkin olan ku uvvet akım m doğrultu usundaki
yerçekim mi bileşeniddir. basınnç kuvvetid
dir.
Mecrannın bir kısmıı doludur. Akım m tüm meccrayı dolduurur, serbesst yüzey
yokttur.
PÇ serbbest su yüzeyiyle çakışıır. PÇ genellikle
g mecranın
m üsttündedir.
Akım taamamen sınnırlarla kapaatılmamıştırr. Akım m tamamen sınırlarla kkapatılmıştırr.
Akım aalanı kanall geometrissinin yanı sıra Akım m alanı boru
u boyutlarıyyla
serbest yüzey tarafından
t belirlenir, bu sınırrlandırılmışttır.
karakterristikler dee muhtemeelen hem aakım
doğrultuusunda hem m de zamanla değişebiliir.
Enkesit,, daireden tabii akarsu ularda düzeensiz Bir borunun
b enk
kesit şekli ggenellikle daairedir.
şekilleree kadar herhangi bir şekilde olaabilir
ve bu şşekiller hemm akım doğrultusunda hem
de zamaanla değişebbilir.
Rölatif ppürüzlülük,, serbest yüzzey seviyesiiyle Rölaatif pürüzlüllük sabit birr değerdir.
değişir.
Hız pprofili şekkli kanal pürüzlülüğğüne Hız dağılımı bo oru ekseninee göre simettriktir.
bağlıdırr.
Maksim mum hız serrbest yüzeyiin az bir meesafe Mak ksimum hız boru ekkseninde meydana m
altında ooluşur. gelirr.
 30 
 

2.1.3. Açık Kanal Türleri

Bir açık kanal, serbest yüzeyli suyun aktığı bir mecradır. Kanal, tabii veya suni olabilir. Tabii
kanallar; dereler, akarsular, küçük ve büyük nehirler ve gelgit haliçleri gibi yeryüzünde tabii
olarak mevcut olan bütün su yollarını kapsar. Suni kanallar ise insan çabasıyla inşa edilen
veya geliştirilen kanallardır. Navigasyon (seyrüsefer), enerji, sulama ve drenaj (kurutma)
kanalları vb, ayrıca laboratuarda deney maksadıyla inşa edilen kanallar bu kapsama girer.
Mühendislik uygulamalarında farklı şartlarda yapay kanallara çeşitli adlar verilir:

 Kanal: Zemine monte edilen, genellikle uzun ve küçük eğimli kanaldır.

 Kanalet: Zemine veya ayaklara oturan ve su taşıyan kanaldır.
 Şüt (Düşü, Boşaltım Kanalı): Dik eğimli kanaldır.
 Ani Düşüm: Düşüye benzeyen, fakat daha kısa mesafede kot azalması olan kanaldır.
 Menfez: Karayolu ve demiryolunun altından suyun geçmesi için yapılan ve içinde
kısmen dolu akış olan kapalı kanaldır.
 Açık Kanallı Tünel: Suyu bir tepe veya engel içinden taşıyan oldukça uzun ve kapalı
kanaldır.

2.1.4. Kanal Geometrisi

Enkesit şekli ve boyutu ve ayrıca taban eğimi sabit olan kanallara prizmatik kanallar adı
verilir. İnsan yapısı (yapay) kanalların çoğu prizmatik kanaldır. Dikdörtgen, trapez ve daire
kesitli kanallar yapay kanalların en çok kullanılanlarıdır. Doğal kanalların tamamının enkesit
şekilleri değişkendir ve bu kanallara prizmatik olmayan kanallar denir. Kanal kesiti, akım
doğrultusuna dik olarak alınan bir kanal enkesitidir. Düşey kanal kesiti, kanalın en düşük
kotlu yerinden veya tabanından geçen düşey kesite verilen addır. Bir kanalın boyuna ve enine
kesitleri Şekil 2.2’de sunulmuştur.
 31 

Boy
B Kesit

Şekil 2.22. Kanal Geo

ometrileri

enkesitinin geometrik
g elemanları, bbir kanalın kesit
k özellik
klerini ifadee eder (Şekil 2.3):

Akım derinnliği, y, kaanal kesitinnin en düşşük kotlu noktası

n ile serbest su
u yüzeyi
arasındaki düşey
d mesafedir.
Akış kesitinnin derinliğ
ği, d, akım
m doğrultusu
una dik yöndeki akış derinliğidirr. Kanal
eğimi açısıı  ile gössterilirse d  yCos ük eğimli kanallarda
olur. Küçü Cos   1

olduğundann y  d olur.
Seviye, h, belli
b bir kaarşılaştırma (nirengi) noktası
n ile su
s yüzeyi aarasındaki kot
k veya
düşey mesaafedir. Eğer karşılaştırrma noktassı olarak kaanalın en ddüşük kotlu
u noktası
seçilirse, seeviye değerii su derinliğğine eşit olu
ur (h=y).
Su yüzeyi genişliği,
g T=
=L, serbest su yüzeyind
de kanal gen
nişliğidir.
Kesit alanı, A, akıma dik
d doğrultuudaki enkesiit alanıdır.
Islak çevre,, P=U, akım
ma dik doğruultudaki birr enkesitte kanal
k yüzeyyi ile suyun kesiştiği
(temas ettiğği) bölgenin
n uzunluğuddur.
Hidrolik yaarıçap, R=A/U, alanın ııslak çevrey
ye oranıdır.
Hidrolik deerinlik, D=A
A/T, alanın ssu yüzeyi geenişliğine oranıdır.
o

Şekil 2.3.
2 Kanal K
Kesitinin Geeometrik Eleemanları
 32 
 

2.1.5. A
Açık Kanal Akımların
nın Sınıflan dırılması

Kanal aakımları, akkım karakteeristiklerininn (alan, eğim, şekil, pü

ürüzlülük vvb) zamana ve yere
bağımlılıklarına gööre sınıfland
dırılır.

a. Kararrlı ve Karaarsız Açık Kanal

K Akım
mı: Eğer birr kesitteki akım
a karakkteristikleri zamanla
değişmiiyorsa  / t  0 , bu ak ant) akım, aksi halde isse  / t  0 kararsız
kıma kararllı (permana
(permannant olmayaan akım) deenir.
b. Ünifform Olan ve Üniforrm Olmayaan Açık Kanal Akımı: Eğer kaanal boyuncca akım
manda her kkesitte değişşmiyorsa  / x  0 bu aakıma ünifo
karakterristikleri, beelirli bir zam orm akım
denir. E
Eğer kanal boyunca ak h kesitte değişiyorsaa  / x  0 bu
kım karakteeristikleri, her b akıma
üniform
m olmayan (değişen)
(d akkım denir.

öre çeşitli tüürde akımlar olabilir (Ş

Yukarıddaki sınıflanndırmaya gö Şekil 2.4):
 Ü
Üniform Kaararlı Akım
m: Debinin zzamanla değ
ğişmediği vee belirli bir kesit derinlliği sabit
kkaldığı duruum -kesitin değişmemeesi gerekir- bu da prizm
matik bir kannala karşılık
k gelir.
 D
Değişen Kaararlı Akım:: Derinliğinn değişip deb
binin sabit kaldığı
k duruumdur.
 D
Değişen Kaararsız Akım
m: İlgili kannal uzunluğu boyunca hem
h derinliiğin hem dee debinin
ddeğişmesi halidir.
h
o Hızllı (Ani) Değ
ğişen Akım: Derinlik değişimi
d hızlıdır.
o Yavvaş (Tedrici)) Değişen A
Akım: Derin
nlik değişim
mi yavaştır.

Bu dersste sadece kararlı akım

mlar inceleenecektir. Kararlı
K akım
mların tamam
amı Şekil 2.5’te bir
hidrolikk sistemde verilmiştir.
v

Uniform
U kararlı akım
m

Norrmal
deriinlik
Yavaş
Y değişen kararllı akım

Hızlıdeğişen
H kararlı aakım

Uniform
U olamayan aakım

Şekil 2.4
4. Açık Kanaal Akımlarıının Sınıflan
ndırılması
 33 
 

2.1.6. A
Akım Türleri

Akım tüürleri, harekkette etkin olan

o kuvvettlerin rölatif büyüklükllerine göre belirlenir; viskozite
ve yerçeekimi kuvveetleri.

a. Viskoozite Kuvveti Etkisi: Bir

B akışkanndaki viskozzite etkisi, Reynolds SSayısı ile belirlenir.
Reynoldds Sayısı, atalet (eyllemsizlik) kkuvvetinin viskozite kuvvetine oranıdır, R e  VR / 

burada R hidrolik yarıçaptır.

y

b. Yerççekimi Kuvvveti Etkisi: Atalet kuvvvetinin yerrçekimi kuv

vvetine oran
anına Froud
de Sayısı
denir.

V (2.1a)
Fr 
A
g
L

Burada A ıslak alaan ve L isee serbest suu yüzeyi geenişliğidir. Dikdörtgen

D n kesitli bir kanalda
A=By vve L=B olduuğundan

V V (2.1b)
Fr  
By gy
g
B

elde ediilir. Akım tüürleri Tablo

o 2.2’de özettlenmiştir.

Savak
Kapağı Hidrollik
sıçram
ma

Bağla
ama

Hidrolik Düşüm

1. Hızllı Değişen Akım

A (HDAA), 2. Yavaşş Değişen Akım
A (YDA)), 3. Hidroliik Sıçrama (HDA),
(
4. Kapak ve Çağlayan
Ç (H
HDA), 5. YD DA, 6. Kanaal Eğimi Deeğişimi Sebeebiyle Oluşşan Ani
Hidrrolik Düşüm
m (HDA)

Şekil 2.5
5. Bir Hidroolik Sistemd
deki Kararlı Akımlar
 34 
 

Tablo 2.2. Akım Türleri

VİSKOZİTE ETKİSİ YERÇE
EKİMİ ETK
KİSİ
Re<500 Laminerr Fr<1 Kritik Altıtı (Nehir
Rejim
mi)
500<Re<1000
< Geçiş Fr=1 Krittik
Re>10000 Türbülansslı Fr>1 Kritik Üsstü (Sel
Rejim
mi)

2.2. ÜN
NİFORM AKIMIN
A ES
SASLARI

Enerji ve Piiyezometre Çizgileri

2.2.1. E

Üniform
m açık kanaal akımındaa (AKA) ennerji (EGL=
=EÇ) ve piy
yezometre ((HGL=PÇ) çizgileri
Şekil 2..6’da sunullmaktadır. 1 ve 2 nokttaları arasın ulli (enerji) denklemi şöyledir:
nda Bernou ş
2 2
V1 p V p . p1 p2 ve V1  V2 eşitliikleri dikkate alındığınnda 1 ve 2 kesitleri
 1  z1  2  2  z 2  h L 
2g  2g   

arasındaaki enerji (yyük) kaybı hL  z1  z 2 o lur. Birim kanal boyu

undaki enerjji kaybı olaan enerji
çizgisi eeğimi (hidroolik eğim) şöyle
ş bulunuur:

hL z1  z 2 (2.2a)
J energy  
L L

Enerji
çizgisi

Serbeest Su Yüzeyi

Karşılaştırma düzlemi
d

Şek
kil 2.6. Üniiform AKA için EÇ ve PÇ
 35 
 

AKA’da kanal eğimi genellikle çok küçük olduğundan   5  10 0  ve küçük açılarda Sin  Tan

yazılabileceğinden ve hL
Tan   J 0 olduğundan, kanal taban eğimi şöyle elde edilir:
x

J  J energy  J 0 (2.2b)

Üniform akımda, enerji çizgisi eğimi taban eğimine eşittir (E.Ç. kanala paraleldir):J=J0

2.2.2. Basınç Dağılımı

Bir akışkanın serbest yüzeyindeki basınç etrafındaki atmosferin basıncına eşittir. Atmosfer
basıncı genellikle sıfır alındığından (rölatif basınç) akışkanın serbest yüzeyindeki basınç sıfıra
eşittir. Bir açık kanal akımındaki basınç dağılımı, yerçekimi ivmesi g ve diğer ivmelere
bağlıdır. Basıncın derinlikle değişimi p= γy şeklinde doğrusaldır ve hidrostatik basınç
dağılımı olarak bilinir.

Çok küçük boyuna açıya, θ, sahip bir kanal dikkate alınsın, θ ≈ Sinθ ≈0.01- 0.0001. Bu tür
kanallar için düşey kesit pratik olarak normal kesitle aynıdır. Bu kanaldaki akımda su yüzeyi
kanal tabanına paralel olacak şekilde meydana gelirse, akım çizgileri düz çizgiler şeklindedir;
dik doğrultudaki gibi normal ivme sıfırdır ve basınç dağılımı hidrostatiktir. Dolayısıyla, kanal
içindeki herhangi bir noktadaki piyezometrik yükseklik su yüzeyi kotuna eşittir. Bu sebeple,
piyezometre çizgisi su yüzeyi ile çakışır. Pratikteki kanalların çoğunun eğimi küçüktür ve bu
kanallardaki basınç dağılımı hidrostatiktir.

2.2.3. Hız Dağılımı

Açık kanallarda noktasal hızlar hem derinlikle (düşey) hem de kesitten kesite (yanal olarak)
değişir. Katı yüzeylerden uzaklaştıkça başka bir deyişle, bir kesitte tabandan yukarı çıktıkça
ve kenardan ortaya gittikçe hız artar. Bir düşey boyunca hız dağılımı şöyledir:

U  V  7.83 yJ 1  2.3 log y' / y 

(2.3)

Burada U, tabandan y’ yukarıdaki noktadaki hız, V ortalama hız, y kesitin su derinliği ve J

taban eğimidir. Bu eşitliğe göre maksimum hız su yüzeyinde (y’=y, y’/y=1) meydana gelir.
Ancak, yüzeysel gerilim sebebiyle gerçekte maksimum hız su seviyesinin biraz altında
 36 
 

teşekküül eder. Çeşiitli kanal kesitlerindekii eş hız eğrilleri ile bir düşeydeki
d hı
hız dağılımı sırasıyla
Şekil 2.7a ve b’de verilmiştir.
v

Trap
pez Kanal

Üçggen Kanal

Sığ sulaama kanalı Dar dikdörtgen kesit

B
Boru
Doğaal düzensiz kanal

a. Eşş Hız Eğrileeri b.

b Düşey Hıız Dağılımı
Şekil
Ş 2.7. K
Kanallarda Hız
H Dağılım
mı

2.2.4. H
Hız Denklem
mleri

2.2.4.1. Chezy ve Manning

M Deenklemleri:

m akımın temel
Üniform t denk
klemi, Şekiil 2.8’deki ABCD ko
ontrol hacm
mine F  ma
a Impuls
Momenntum eşitliğii uygulanaraak elde edillir. Kontrol hacmine etk
kiyen dış kuuvvetler şun
nlardır:

 E
Elemanın ikki tarafına (ucuna)
( etkiiyen statik basınç
b kuvv
vetleri F1 vee F2: Üniforrm akım,
 
dderinlikler sabittir
s  F1  F2

 A
Ağırlık kuuvveti W, bu kuvvettin hareket doğrultusu
undaki bileeşeni WSinθ ‘dir:

Wx  WSin  ALSin
 
 M
Momentum
m değişimi: V1  V2  V  M1  M 2  QV
Q

 K
Kanalın tabban ve kenarlarına eetkiyen direenç kuvvetti: T   0 PL   0UL Buraada P=U
kkesitin ıslakk çevresidir.

     
M 1  F1  Wx  M 2  F2  T  Kütle * İvme 2.4a)
 37 
 

Kanal aalanı sabit ve akım kararlı akım

m olduğun
ndan akım doğrultusun
unda hız deeğişmez.
Dolayıssıyla kontroll hacmi kütllesinin ivmeesi sıfırdır ve
v (2.4a) eşiitliği şu halee gelir:
 A  0   RJ 0 (2.4b)
ALSin    0UL   0     Sin   R  A / U , Sin   J 0 
U 

Şekkil 2.8. Bir Kanalın

K Booy ve Enkesitlerine Etkiyen Kuvveetler

u *   0 /  , u*   0 /  , 0  u*
2 2
  RJ 0  u *   RJ 0  gRJ 0 (2.4c)
g

2 2
n J  J 0  f V  f V  V  8g RJ 0
Öte yanndan, (11.e) eşitliğinden (2.4d)
D 2g 4R 2g f

Eğer C  8 g , tanım
mı yapılırsaa Chezy Dennklemi eldee edilir: V  C RJ 0  C RJ (2.5a)
f

u V   C R 0. 5 J 0.5  LTT 1   C L0.5 F 0 L0T 0 0.5  C   L 0.5 T 1  olur.

Chezy kkatsayısının (C) boyutu

Chezy katsayısı (C
C) boyutlu
udur ve bu katsayının
n sabit bir değeri yokktur. Ortalaama hızı
mada bu deenklem kulllanılırken, C katsayısı farklı birim
hesaplam m sistemleri
rinde farklı değerler
aldığınddan dikkatlii olunmalıd
dır. Ortalam
ma hızın heesabı için en
e basit vee en yaygın
n olarak
kullanılan ilişki Robert
R Man
nning (18900) tarafındaan, kendisiinin ve başşkalarının deneysel
d
çalışmaları incelenerek elde ed
dilen aşağıddaki denklem
mdir:

2 /3

C 
1 1/ 6
R  kR 1 / 6  V  1 R 2 / 3 J 1/ 2 ,  Q  V 1 1 A
VA  R 2 / 3 J 1 / 2 A    AJ 1 / 2 
1 22 / 3  2 / 3
A U J
1/ 2
(2.5b)
n n n n U  n

Burada n=1/k=Mannning pürüzzlülük katsaayısıdır ve Tablo 2.2’d

de verilmişştir. (2.5) eşşitliği ve
Tablo 2.3 uygulanıırken metrik
k birimler (tton, metre ve
v saniye) ku
ullanılmalıddır.
 38 
 

Tablo 2.3. Manning Pürüzlülük Katsayıları n ve k için Tipik Değerler

KANAL TÜRÜ n k=1/n KANAL TÜRÜ n k=1/n
(m-1/3 sn) (m1/3sn-1) (m-1/3 sn) (m1/3sn-
1
)
Yapay İksalı Kanallar: Kazılmış Toprak Kanallar:
Cam 0.010 100 Temiz (pürüzsüz) 0.022 45
Pirinç (sarı) 0.011 91 Çakıllı 0.025 40
Pürüzsüz çelik 0.012 83 Otlu 0.030 33
Boyalı çelik 0.014 71 Taşlı, iri çakıllı 0.035 29
Perçinli çelik 0.015 67 Tabii Kanallar:
Dökme demir 0.013 77 Temiz ve düz 0.030 33
Sıvalı beton 0.012 83 Derin su birikintisi 0.040 25
Sıvasız beton 0.014 71 Büyük nehirler 0.035 29
Rendelenmiş ahşap 0.012 83 Taşkın Yatakları:
Kil tuğla 0.014 71 Mera, çiftlik 0.035 29
Tuğla 0.015 67 Az çalılık 0.050 20
Asfalt 0.016 63 Yoğun çalılık 0.075 13
Oluklu (yivli) metal 0.022 45 Ağaçlık 0.150 7
Taş duvar 0.025 40

2.2.4.2. Manning Pürüzlülük Katsayısının Belirlenmesi:

Manning denkleminin uygulanmasında karşılaşılan en büyük güçlük, pürüzlülük katsayısı

n’nin belirlenmesidir. Çünkü n değerinin belirlenmesi için tam bir yöntem belirlenememiştir.
Bu katsayı çok sayıda faktöre bağlıdır. Tabii ve suni kanallarda bu katsayı üzerinde önemli
etkisi olan faktörler şunlardır:

 Yüzey Pürüzlülüğü: Yüzey pürüzlülüğü, ıslak çevreyi teşkil eden malzemenin

daneciklerinin büyüklüğü ve şeklini ifade eder. Bu sebeple, genellikle pürüzlülük
katsayısının seçiminde dikkate alınan tek faktördür; ancak aslında çeşitli faktörlerden
sadece bir tanesidir. Genellikle ince daneli kanallarda n değeri küçüktür.

 Bitki Örtüsü: Bitki örtüsü bir nevi pürüzlülük olarak da dikkate alınabilir, ancak aynı
zamanda kanalın kapasitesini de azaltır. Bu etki, bitki örtüsünün yükseklik, sıklık ve
türüne bağlıdır.

 Kanalın Plandaki Durumu: Büyük eğrilik yarıçaplı düzgün bir eğrilik küçük n
değerlerine, mendereslerden ve sert kıvrımlardan oluşan eğrilikler ise büyük n
değerlerine sebep olur.
 39 
 

 Engeller: Kütükler ve köprü ayakları gibi engeller n değerini artırır.

 Mevsimlik Değişimler: Sucul bitkilerin mevsimlik gelişimine bağlı olarak n değerleri

mevsimlik değişim gösterir.

Tabii akarsularda n katsayısının belirlenmesi için çeşitli formüller önerilmiştir. Bu formüller,

n değerini taban malzemesi çapı ile ilişkilendirmektedir. En çok kullanılan formül Strickler
formülüdür:

1/ 6
d 50
n (2.6a)
21.1

Burada d50, metre olarak malzemenin %50’sinin geçtiği elek çapını göstermektedir. Daha iri
daneli malzemelerden oluşan kanallar için aşağıdaki formül kullanılır:

1/ 6
d 90
n (2.6b)
26

Burada d90, metre olarak malzemenin %90’ının geçtiği elek çapını göstermektedir. Bu formül
iri ve çok iri çakıllı dağ akarsularında oldukça iyi sonuç vermektedir.

2.2.4.3. Eşdeğer Pürüzlülük:

Bazı kanallarda kanalın farklı bölgeleri farklı pürüzlülüğe sahip olabilir (Şekil 2.9). Sadece
kenarları iksa ile kaplanmış kanallar, cam kenarları ve pürüzlü tabanları olan laboratuar
kanalları, tabanları ve derin kısımları kumdan ve taşkın yatakları bitki örtüsü ile kaplı olan
nehirler bu konuya birer misaldir. Bu tür kanallarda bütün kesite uygulanabilecek bir eşdeğer
pürüzlülük katsayısı belirlenmelidir. Kompozit pürüzlülük olarak da adlandırılan katsayı şöyle
belirlenir:

 n 
2/3
3/ 2 2/3  
Ui ,   (2.7)
 U i
i
n ort  
 U  2/3
k ort 
 
 Ui 
  k i 1.5 


 40 
 

Şekil 2.9 . Eşdeğer Pürüzlülük

P

2.2.6. H
Hidrolik Yaarıçapın An
nalizi

Hidrolikk yarıçap (R)

( açık kaanal akımı eşitliklerind
de önemlid
dir ve bu seebeple R’nin kanal
derinliğği ve genişlliğiyle değişimi önem
mli bir konu
udur. İlk olarak
o R’nin
in B genişlliğindeki
dikdörtggen bir kanaaldaki derin
nlikle değişiimi incelenssin (Şekil 2.10a).

A By B y  0  R  0, y    R  B (2.8a)
A  By , U  B  2 y  R    2
U B  2y B
2
y

Dar derrin kesitler için R≈ B/2

2 olur. Herhhangi bir diikdörtgen ollmayan bir kanal kesitti için de
kesit daar ve derinsee kesit dikdö
örtgene yakklaşır ve praatikte R=B/2
2 alınabilir.

ğişimi incellendiğinde ise (Şekil 2.10b) aşaağıdaki den

R’nin ssu derinliğii y ile değ nklemler
yazılabiilir:

R
By

y , B0 R 0 , B   R  y (2.8b)
B  2y 2
1
yB
 41 
 

Şeekil 2.10. H
Hidrolik Yarıçapın Anallizi

2.2.6. Ü
Üniform Su Derinliği

m akımda kuullanılan eşiitlikler şunllarıdır:

Üniform

 Süreklilik Denklemi:
D Q  VA

1
 Manning hıız ve debi denklemleri: V  1 R 2 / 3 J 1 / 2 ve Q  VA
M V  R 2 / 3 J 1/ 2 A
n n

Verilen bir Q debisi, n Mann

ning katsayyısı, J kanaal eğimi ve B kanal geenişliği için
n oluşan
derinliğğe üniform akım
a derinliiği adı veriliir. Üniform
m akım probllemlerindekki temel değ
ğişkenler
debi Q, ortalama akım
a hızı V,, normal suu derinliği y,
y pürüzlülük
k katsayısı n, kanal eğ
ğimi J ve
kanalın geometrik elemanlarıdır (meselaa trapez kan
nalda taban genişliği B ve şev eğ
ğimi m).
Ayrıca, diğer bazıı türetilmiş değişkenleer de olabilir. Bu değiişkenler içinnden aşağıd
daki beş
çeşit prooblem ortayya çıkabilir (Tablo 2.4) :

Tablo 2.4. Üniform

Ü Akkım Problem
mlerinin Başlıca Türlerri
PROBLEM VE
ERİLENLE
ER İSTEN
ENENLER
TÜRÜÜ
1 y0, n, J, G
Geometrik Elemanlar
E V ve Q
2 Q, y, n, GGeometrik Elemanlar
E J
3 Q, y, J, GGeometrik Elemanlar
E n
4 Q, n, J, GGeometrik Elemanlar
E y
5 Q, y,, n, J, Geom
metri Geoometrik
Eleemanlar

1., 2. vve 3. tür prroblemlerin açık çözüm

mleri vardır ve bu seb
beple hesapplarda herh
hangi bir
zorluk yyoktur. 4. ve 5. tür prob
blemlerin aaçık çözümleri yoktur ve
v çözüm iççin deneme--yanılma
yapılmaalıdır.
 42 
 

2.2.7. E
En İyi Hidroolik Enkesiit

2.2.7.1. Giriş:

Bir kannalda, verileen bir aland

dan en fazlaa suyu akıtaan veya verilen bir mikktardaki suy
yu en az
alandann akıtan kessite en iyi hidrolik
h enkkesit (hidrolik olarak en
e etkin şekkil=en uygu
un kesit)
denir. M
Manning forrmülü ve deebi ifadesinnden kolaycca görülebilleceği gibi bbu durum, sabit bir
alan içinn maksimuum hidrolik yarıçap veeya minimum ıslak çev
vre halinde gerçekleşirr. Yarım
daire keesit bütün kesitler
k içind
de en uygunn kesittir. Ancak,
A dikkaate alınmasıı gereken teek faktör
hidrolikk etkinlik değildir. Bun
nun yanı sııra üretim ve
v kazı maliyeti ve geevşek zemin
nler için
mum şev eğğimi gibi faktörler dde dikkate alınmalıdırr. Bütün buu kriterler dikkate
maksim
alındığında genellikkle trapez kesitler
k dahaa uygun olm
maktadır.

En yaygın kullanıılan enkesittler için alaan (A), ıslaak çevre (U

U=P) ve hiidrolik yarııçap (R)
ifadelerri Şekil 2.11’de sunulm
maktadır.

BİÇİM
M D
DİKDÖRTG
GEN TRAPEZ
T DAİR
RE

A bh  By h2 y2  1 
bh   By  R 2    Siin ( 2 ) 
n
Tan n
Tan  2 
U P b  2h  B  2 y
b
2h
 B
2y 2 R
n
Sin Sin
R  A /U h y b  h / Tan B  y / Tan  R Sin ( 2 ) 
 h y 1  
1  2h / b 1  2 y / B b  2 h / Sin B  2 y / Sin  2 2 

Şekil 2..11. En Yayggın Kullanılaan Kanal Şekkilleri için Allan, Islak Çev
vre ve Hidroolik Yarıçap İfadeleri

i. Verileen Q, n ve J için en iyi hidrolik (enn etkin) kesit asgari kazzı ve kaplam
ma (iksa) geerektiren
enkesitttir: A  Amin ve
v U  U min Minimum kesit alanıı ve kaplam
ma uzunluğuu, inşaat maliyetini
m
azaltıp een uygun keesiti en ekon
nomik kesitt yapar.

1 2 / 3 1/ 2 (2.9a)
V  R J  V  Vmaxx  R  Rmaxx  U  U min
n
 43 
 

ii. Verillen A, n vee J için en iyi hidrolikk kesit, azam

mi debiyi taşıyan kesiittir: Q  Qmax
m
En az

ıslak çeevrenin olduuğu en iyi kesit, kaplaama ve onaarım masraffları aynı aalan için en az olan
ekonom
mik kesittir.

1 2 / 3 1/ 2 (2.9b)
Q R J A  Q  Qmax  R  Rmmax  U  U min
m
n
Dikdörttgen, trapez ve yarım daaire kesitler için en iyi hidrolik
h kesiitler şöyle bbulunur (Şek
kil 2.12):

aa. Dikdörtggen b. Trapezz cc. Yarım Daaire

Şek
kil 2.12. En Ç
Çok Kullan
nılan Üç Enk
kesit
2.2.7.2. Dikdörtgenn Enkesit:

A  By  Sabit, B  A / y , U  B  2 y  ( A / y )  2 y . En iyi kesitte U  U min old

duğundan

dA
yA
dU dy A (2.10a)
  2  0  2  2  A  2 y 2  Byy  B  2 y
dy y2 y

Sabit biir alan için en

e iyi hidrollik (en uyguun) kesit, B=
=2y olan keesittir. Bu keesitin hidrolik
yarıçapıı şöyle olur:

A 2y2 y (2.10b)
R  
U 4y 2

Bütün enn iyi kesitlerr için, kesit şekline

ş bağlı olmaksızın hidrolik yarıçap derinliğğin yarısıdır, R=y/2.

2.2.7.3. Trapez Enkkesit:

B  B  2my A A
A y  y ( B  my ),U  B  2 y 1  m 2 , B   my  U   my  2 y 1  m 2
y y y
 44 
 

Yukarıddaki eşitlikteen de görüleceği gibi, ııslak çevre şev eğimi m ve su deriinliği y’ye bağlıdır.
b

i. En iyyi trapez kessitte verilen

n bir m eğim
mi için su derinliği
d y ne
n olmalıdıır? Belli birr A alanı
için U=U
Umin
dU
dy
 0,
dA
dy
 
 0  A  y 2 2 1  m 2  m , U  2 y 2 1 m  m
2
  (2.11a)

Hidrolikk yarıçap R, taban geniişliği B ve ssu yüzeyi geenişliği L şö

öyle elde eddilir:

R
A y

U 2,
 
B  2 y 1 m2  m , L  2 y 1 m2   (2.11b)

ii. En iiyi trapez kesitte

k verillen bir y dderinliği içiin en iyi trrapez kesittte şev eğim
mi m ne
olmalıddır?

ddU dA
 0 , m  1 / 3  Tan  1 / m  3    60 ,
0
U  U min   0,
dm dm

A  3 y 2 , U  2 y 3  3.46 y , B  1.155 y , R  y / 2 (2.11c)

2.2.7.4. Yarım Dairre Enkesit:

A  r 2 / 2,U  r , R  A / U  r / 2  y (2.12d)

Yarım ddaire enkesiit, kendi başşına zaten enn uygun kesittir.

En uyguun kesit içiin alan, ıslaak çevre vee hidrolik yarıçapla
y ilg
gili özet biilgiler Şekill 2.13’te
sunulmaaktadır.

Trapez
(altıgenin yarıssı) Yarım Daiire
Dikdörtgen
(karenin yarısı))

A  2 y 2 , U  4 y, R  y / 2 A  1.73 y 2 , U  3.46 y, R  y / 2 A  y 2 / 2, U  y, R  y / 2

Şekil 2.13. En Uyg

gun Kesit İççin Alan, Islak Çevre ve
v Hidrolik Y
Yarıçap
 45 
 

2.2.8. K
Konveyans

2/3
Manninng Formülü’ndeki Q  VA 1 1 A 1 2 / 3 2 / 3 1 / 2 J 1 / 2 dışınd
daki tüm
V  R 2 / 3 J 1/ 2 A    AJ 1 / 2  A U J
n n U  n

ifadelerr kesitin fiiziksel özellikleriyle ilgilidir. Bu

B özellikleere Konveyyans (kesitt taşıma
kapasiteesi) adı veriilir. Yukarıd
daki eşitlikl erden

1 2 / 3 2 / 3 (2.13)
K A U  kAR 2 / 3  Q  K
KJ 1 / 2
n

elde ediilir. Burada K konveyaanstır ve kaanalın su taşşıma kapasitesini ifadee eder. Konv
veyansın
en yayggın olarak kuullanıldığı yer,
y bileşik kkanalların taşıma
t kapasitelerinin bbelirlenmesidir.

2.3. BİL
LEŞİK KA
ANALLAR

Tabii akkarsularda taşkın sularrının taşkınn yatağından taşması durumunda

d olduğu gib
bi (Şekil
2.14a), kkanal şekli akım derinlliğine bağlıı olarak değ
ğiştiğinde, kanalların booyutlandırılabilmesi
veya çeeşitli büyükklüklerdeki taşkınlardaa kanalın güvenirliğin
g nin bilinmeesi için hem
m çeşitli
derinlikklere karşılıkk gelen debilerin, hem de belirli debilere karşşılık gelen dderinliklerin
n (kesitin
anahtar eğrisinin)) bilinmesii gerekir. Bazı kanaal kesitlerii, birkaç tane basit kesitin
birleşim karsularda, aasıl (normaal) kanal
minden meyydana gelmiiş olabilir. Nehirler giibi tabii ak
kesitinee oranla çokk daha genişş ve sığ olann taşkın yattakları mev
vcuttur (Şekkil 2.14b). Şekildeki
Ş
gibi billeşik kesitinn keyfi (geelişigüzel) oolarak alt kesitlere
k (diilimlere) ayyrılması inccelensin.
Buradakki keyfi ayyrım çizgileeri aslında kanal kenaarlarının tab
bii uzantılarrıdır. Alt kesitlerin
k
pürüzlüülük ve deriinliklerine bağlı
b olarakk her bir diilimdeki hızzlar birbirinnden farklı olabilir.
Genel oolarak, taşkıın yatakları asıl yatakttan daha pü
ürüzlüdür. Her
H bir dilim
min ortalam
ma hızı Vi

olduğunna göre kesiitin toplam debisi

d  Q   Vi Ai şekklinde bulunnur.

Taşkın yyatağı Nehir Taşkın yatağı

a. b.
b
Şek
kil 2.14. Billeşik Kesit (Taşkın
( Yattağı)
 46 
 

Suların taşkın yatağına taşması halinde (y>h), hesaplarda bütün kesite göre bulunacak hidrolik
yarıçap, gerçek değerinden küçük olur ve bu da daha küçük bir debinin hesaplanmasına sebep
olur. Bu durumda, her dilimin ıslak çevresi hesaplanırken, hayali bölme çizgileri (Şekildeki FJ
ve CK), derin bölgenin sınırları olarak dikkate alınır ve toplam debi şöyle bulunur:

1 
 Q  V A i i  J 1 / 2  K i  J 1 / 2   A 5 / 3U  2 / 3 
n i
(2.14)

2.4. YAPAY KANALLARIN BOYUTLANDIRILMASI

2.4.1. Giriş

2/3
Üniform bir kanaldaki Q  VA  1 R 2 / 3 J 1 / 2 A  1  A  AJ 1 / 2 
1 2 / 3 2 / 3 1 / 2
A U J eşitliğinde n, A ve R
n n U  n

kanalın birer fonksiyonudur. Mesela kanalın kesiti trapez ise Q  f (n, y, B, J , m) olur. Bu
eşitlikteki altı değişkenden debi bağımlı, diğer beş tanesi ise bağımsız değişkendir. Benzer
şekilde diğer kanal şekillerinde de değişken sayısı kanal geometrisine bağlıdır. Bir tabii
kanalın projelendirilmesinde bağımsız değişkenler genellikle deneysel bağıntılarla ifade edilir.
Aşağıda, rijit sınırlara sahip kaplamalı (iksalı) veya kaplamasız ve oyulmaya karşı çok
dirençli (pratik olarak oyulmadığı kabul edilen) yapay kanalların boyutlandırılmasında bazı
prensipler verilmiştir.

2.4.2. Kanal Kesiti

Yapay kanallarda genel olarak trapez kesit uygulanır. Şev eğimi, yatayda m düşeyde 1
şeklinde ifade edilen şev eğimi, kanal tipine; mesela kaplamalı olup olmadığına ve kanalın
oturduğu zeminin yapısı ve tipine bağlıdır. Şevler, kanal kenarlarının tamamen suya doygun
olması gibi kritik şartlarda suyun aşındırmasına direnç gösterecek şekilde
boyutlandırılmalıdır. Kaplamalı kanallarda şev eğimleri zeminlerin doğal şev açısına yakındır
ve m değerleri 1.0 ila 1.5 arasında değişir. Kaplamasız kanallar için tavsiye edilen şev
eğimleri Tablo 2.5’te sunulmaktadır.
 47 
 

Tablo 2.5. Kaplamasız Kanalların Şev Eğimleri

Zemin Türü m
Çok Gevşek Kum-Orta Kum 1.5-2.0
Kumlu Kil 1.0-1.5
Kumlu- Çakıllı Zemin 1.0-2.0
Sıkı Zemin 0.75-1.5
Kaya 0.25-0.5

2.4.3. Boyuna Eğim

Kanalların boyuna eğimleri, büyük ölçüde topoğrafyaya bağlıdır. Burada önemli husus,
oluşacak akım hızlarının belirlenen sınırlar arasında olmasıdır. Boyuna eğimler genelde 0.01
ila 0.0001 (1/100 ila 1/10 000) mertebesindedir. Kaplamalı kanallarda hızlar 2 m/s
düzeyindedir.

2.4.4. Hız Sınırları

Verilen bir uzunluktaki bir kanalın maliyeti kanalın boyutuna bağlı olduğundan, şevlerin izin
verdiği ölçüde suyun en büyük hızlarda akıtılması ekonomiktir. Fakat yüksek hızlar kanal
kenarlarında oyulmaya sebep olabilir. Kaplamasız kanallarda maksimum hızlar, kanallardaki
malzemenin oyulmasına sebep olmayacak şekilde belirlenir. Kaplama malzemesinin
(genellikle beton) yüksek hızlara karşı direnç gösterdiği iksalı kanallarda ise azami hızlar
kaplama malzemesinin denge ve direncine ve ayrıca akarsudan taşınan katı maddelerin
aşındırma etkisine göre belirlenir. Bazı zemin ve kaplama türleri için müsaade edilen en
büyük hızlar Tablo 2.6’da verilmiştir.

Tablo 2.6. Müsaade Edilen Maksimum Hızlar

Kanal Kenarının Yapısı Maksimum Hız (m/s)
Kumlu Zemin 0.30-0.60
Sert Zemin 0.90-1.10
Sert Kil 0.90-1.15
Çakıl 1.20
Ayrışmış Kaya 1.50
Sert Kaya 4.00
Beton Kaplama 6.00
Çelik Kaplama 10.00
 48 
 

Maksim
mum hızlarra ilaveten, minimum
m hızlar daa kanal prrojelendirm
mesinde öneemli bir
kısıtlayııcı unsurduur. Çok azz hızlar, siilt gibi ask
kı (süspanssiyon) mallzemesinin kanalda
birikmeesine sebep olur; bu isse sadece kkanalın taşıma kapasitesini azaltm
makla kalm
maz, aynı
zamandda bakım maasraflarını da
d artırır. Buunun yanı sıra,
s kaplam
masız kanallaarda düşük hızlarda
zararlı ootlar büyür. Sulama kan
nallarında m
minimum hıız 0.30 m/sn
n düzeyindeedir.

2.4.5. H
Hava Payı

İksalı kkanallarda hava

h payı, kaplamanıın üst sınırrı ile tam dolu iken oluşan su seviyesi
arasındaaki düşey mesafedir
m (Ş
Şekil 2.15). Kaplamasızz kanallardaa ise hava ppayı kanal kenarının
k
üst kotuu ile maksim
mum su ko
otu arasındaaki farktır. Bu mesafe,, su dalgalaarı sonucu oluşacak
o
kabarmaa sebebiyle suyun kenaarlardan taşşmasını önleeyecek kadaar büyük ollmalıdır. Bu
u miktar,
kanal bboyutuna vee akımın hıız ve derinnliğine bağllıdır. Kanalldaki maksiimum debiye bağlı
olarak hhava payı miktarları
m Taablo 2.7’de vverilmiştir.

Şekil 2..15. Kaplam

malı Bir Kan
nalın Tipik Enkesiti

Tablo
T 2.7 H
Hava Payı Yükseklikler
Y ri
Debi Hava Payı (m)
(m3/s) Kaplamasız Kaplamalı
Q<10 0.50 0.60
Q>10 0.75 0.75
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 1)

Soru 2.1: Yanda verilen kesitte kanal genişliği B=2 m, su yüksekliği y=1.6 m, debi Q=6.4 m3/sn ve
hidrolik eğim J=0.001 olarak belirlenmiştir. Kesitin ortasındaki düşey hız dağılımını belirleyiniz.

1.6 m
Cevap:

2m

y' (m)

y' (m)
0.0
U (m/sn)
1.2 U (m/sn)

Soru 2.2: Dikdörtgen kesitli bir kanalda, kanal genişliği B=3.0 m, Manning pürüzlülük katsayısı n=0.016, hidrolik eğim j=0.001 ve
debi Q=800 lt/sn olarak belirlenmiştir. Kanaldaki su yüksekliğini ve hızı elde ediniz. En büyük rölatif hata % 1 alınacaktır. (y için ilk
değer olarak 1 m seçiniz)
Cevap:

y (m)
Değer (m)
Rölatif Hata (%)
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 2)

Soru 2.3: Soru 2.2’de debi değerlerinin Q1= 1.0 m3/sn, Q2= 2.0 m3/sn, Q3= 3.0 m3/sn, Q4= 4.0 m3/sn ve Q5= 5.0 m3/sn olması
durumlarında kanaldaki su yüksekliği değerlerini bulunuz.

Cevap:

y (m)
A (m2)
R (m)
nk

y (m)

0.0
0.0 nk

Q (m3/sn)
nk
y (m)
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 3)

Soru 2.4: Yanda kesiti verilen kanalda debi Q=3.6 m3/sn, k değeri 50,
kanal boyu 2.5 km ve kanalın başlangıç ve bitiş kotları sırasıyla 125.3
ve 121.2 m’dir. Kanaldaki su yüksekliğini ve ortalama hızı
y
belirleyiniz. En büyük rölatif hata % 1 alınacaktır. (y için ilk değer 1 1
olarak 1 m seçiniz) 2 2
2.5 m

Cevap:

y (m)
Değer
Röl. Hata

Soru 2.5 (Ödev): Yanda kesiti verilen kanalda debi Q=0.65 m3/sn, n
değeri 0.023 ve hidrolik eğim j=0.0023’tür. Kanaldaki su
yüksekliğini ve ortalama hızı belirleyiniz. En büyük rölatif hata % 1 y
alınacaktır. (y için ilk değer olarak 1 m seçiniz) 1 1
1.5 2
1.2 m

Cevap:

y (m)
Değer
Röl. Hata
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 4)

Soru 2.6: Yanda kesiti verilen trapez kanalda k1=25, k2=35, k3=30 ve
hidrolik eğim j=0.001’dir.
a. Kanaldaki su yüksekliği y=2 m iken debiyi (Q) belirleyiniz. k1 y k3
b. y değerinin 1, 2, 3, 4 ve 5 m olduğu durumlarda debileri (Q) 1 1
k2
hesaplayınız. Anahtar eğrisini çizerek, Q=10, 50 ve 100 m3/sn değerleri 2 1.5
için y değerlerini bulunuz. 5.0 m

Cevap:
a.

b.

y (m) A(m2) U1(m) U2(m) U3(m) ΣU(m) R(m) kort Q(m3/sn) nort
1
2
3
4
5

y (m)

0.0
0.0 Q(m3/sn)
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 5)

Soru 2.7: Yanda verilen trapez kesitte k değerini 40 ve hidrolik eğimi

J=0.001 alarak,
a. En uygun kesitte debi Q=1 m3/sn iken B ve y değerlerini,
b. En uygun kesitle aynı alana sahip kesitte θ=60º ve B=0.5 m iken debi
(Q) değerini,
y
c. En uygun kesitle aynı alana sahip kesitte θ=60º ve B=1.5 m iken debi θ θ
(Q) değerini,
d. En uygun kesitle aynı alana sahip kesitte θ=45º ve B=1.5 m iken debi B
(Q) değerini elde ediniz. Bulunan debi değerlerini yorumlayınız.

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 6)

Soru 2.8: Yanda kesiti verilen bileşik

kanalda k=30 ve hidrolik eğim j=0.002’dir.
Kanalın debisini (Q) belirleyiniz. 1 1m 1
4 3

3m
1
2

4m 8m 6m 10 m 3m

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 7)

Soru 2.9: Yanda kesiti verilen bileşik

kanalda k1=25, k2=35, k3=30 ve hidrolik
eğim j=0.002’dir. 1 k1 1m k3 1
k3 3
Kanalın debisini (Q) belirleyiniz. 4

k2 3m k2
1
k2 2

4m 8m 6m 10 m 3m

Cevap:

Soru 2.10 (Ödev): Cidarı örme taştan yapılan (k=50) dikdörtgen kesitli bir kanalın genişliği 2 m, taban eğimi 0.0001 (1/10,000)’dir.
Kanaldan1.6 m3/sn su akarken su derinliğini hesaplayınız.

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 8)

Soru 2.11 (Ödev): Bir kanalda; kanal genişliği B=4 m, debisi Q=10 m3/sn, k=70 ve hidrolik eğim J=0.0004 olarak belirlenmiştir.
a. Dikdörtgen kesit
b. Şev eğimi ½ olan trapez kesit durumunda su yüksekliği (y) değerini bulunuz.
Cevap:

Soru 2.12 (Ödev) : Yanda kesiti verilen kanalda hidrolik eğim J=0.002’dir.
a. Su yüksekliği y=1.0 m ve debi Q=10 m3/sn durumunda k (veya n)
değerini bulunuz. y (m)
1
b. Debi değeri Q=30 m3/sn durumunda y değerini hesaplayınız. 3

4m

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 9)

Soru 2.13: Yanda verilen kesitte kanal genişliği B=3 m, k=50, debi Q=5.0 m3/sn’dir.
a. Hidrolik eğim J=1/2,000,
b. Hidrolik eğim J=1/500,
c. Hidrolik eğim J=1/100 durumlarında kesitteki su yüksekliğini (y) ve hız değerini y
bulunuz. Hidrolik eğimdeki değişimin su yüksekliği ve hız değerlerini nasıl
değiştirdiğini grafikle gösteriniz.
d. k değeri 30 ve hidrolik eğim J=1/100 durumunda kesitteki su yüksekliğini (y) ve hız 3m
değerini bulunuz. Pürüzlülüğün su yüksekliği ve hız değerlerini nasıl değiştirdiğini
grafikle gösteriniz
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 10)

Soru 2.14: Taban eğimi 0.0025 (1/400) olan kanal, genişliği ve yüksekliği 2r
boyutunda olan kare bir kesitin altına yarıçapı r olan yarım daire kesitin eklenmesi ile
oluşturulmuştur. Kanalın pürüzlülüğü k=1/n=60 olduğuna göre, kanalın
2r
Q=200 m3/sn’lik debiyi akıtması için r değerinin ne olması gerektiğini bulunuz. Kesit 2r
dolu olarak akmaktadır.

Cevap:

Soru 2.15 : Taban eğimleri ve pürüzlülükleri aynı olan dikdörtgen kesitli iki kanaldan birinin taban genişliği 3 m su derinliği 1 m,
diğerinin taban genişliği 1 m ve su derinliği 3 m’dir. Bu kanaldan hangisinden daha fazla debinin aktığını hesapla gösteriniz

Cevap:
 3. ÜNİFORM OLMAYAN AÇIK KANAL AKIMI

3.1. GİRİŞ

Su miktarının (debi) sabit, akış derinliği ve hızının veya kanal enkesitinin pürüzlülük ve
şeklinin kesitten kesite değiştiği durumlarda kararlı üniform olmayan akım meydana gelir.
Hidrolik proje mühendisi; kanalın direncinde (pürüzlülüğünde), boyutunda, şeklinde veya
eğiminde meydana gelen değişiklikler sonucunda akan suyun davranışını belirlemek için
üniform olmayan akım hakkında bilgiye ihtiyaç duyar. Sabit eğimli bir kanalda trapez kesitli
ve beton kaplamalı (küçük bir Manning katsayısı, n) küçük bir kanaldan ot kaplı (büyük bir
Manning katsayısı, n) daha büyük bir trapez kanala geçişin olması veya sabit eğimli ve n
Manning katsayılı bir akarsuda bir menfezin membaındaki (yukarısındaki) akım durumlarında
su yüzeyi kotlarındaki değişimlerin belirlenmesi, üniform olmayan akımın tipik misallerini
teşkil eder.

Tabii akarsu ve kanallardaki akımların çoğu üniform olmayan veya yerel değişen akımdır.
Buradaki yerel değişen terimi, bir boyutlu olarak, başka bir ifadeyle sadece kanal uzunluğu
boyunca şeklinde değerlendirilmelidir. Kararlı akım olmasına karşın, kanal boyunca
geometride meydana gelen değişimler veya kanala su girişleri ve kanaldan su çıkışları sonucu
veya her iki etkinin beraber olması sonucunda yerel değişimler meydana gelir. Kararlı
üniform olmayan akımın iki temel şekli vardır (Şekil 2.4 ve 2.5): Bunlardan birincisinde
değişimler çok kısa mesafelerde (birkaç metreden birkaç yüz metreye kadar) meydana gelir ve
bu akımlarda ivmeler sürtünmelerden daha önemlidir. Bu durum, ani (hızlı) değişen akım
olarak adlandırılır. İkinci tür akımda ise değişimler çok daha uzun mesafelerde (yüzlerce
metreden binlerce metreye kadar) meydana gelir ve bu tür akımlarda ise sürtünmeler
ivmelerden daha önemli hal gelir. Bu durum, tedrici (yavaş)değişen akım olarak adlandırılır.

a. Ani Değişen Akım: Eğer akımdaki (derinlik ve/veya hız) yerel değişimler ani ise ve basınç
dağılımı hidrostatik değilse bu akım ani değişen akım şeklinde sınıflandırılır. Bu akım
genelde yerel (lokal) bir olaydır. Hidrolik sıçrama ve hidrolik alçalma (düşüm) bu akımın
örneklerindendir.

b. Tedrici Değişen Akım: Eğer bir su parçasında su yüzeyindeki eğim çıplak gözle fark
edilemeyecek kadar az ise, buradaki akım tedrici değişen akımdır. Bu akımda akım
 50
 

çizgilerinin pratikte birbirine paralel olduğu ve sonuç olarak kanal kesitinde hidrostatik basınç
dağılımının bulunduğu kabul edilir. Tedrici değişen akımın en temel varsayımı şudur: Akımın
herhangi bir kesiminde meydana gelen enerji (yük) kaybı, aynı hidrolik yarıçap ve ortalama
hıza sahip üniform akımdaki kayba eşittir. Bu kabul, belli bir kanal kesitinde tedrici değişen
akımın enerji eğiminin (hidrolik eğim) modellemesinde üniform akım eşitliklerinin
kullanılmasına imkân tanır. Bu varsayım, aynı zamanda, üniform akım için geçerli olan
pürüzlülük değerinin (n katsayısı) üniform olmayan akımda da uygulanmasına da fırsat verir.
Bu varsayımlar gerçekte hiçbir zaman tam olarak gerçekleşmez; fakat bunlar sebebiyle oluşan
hatalar, topoğrafik ölçümlerde veya pürüzlülük tahmininde yapılan hatalara oranla daha azdır.
Tedrici değişen akım kabullerinde büyük hatalar olursa, hidrolik mühendisi daha detaylı
analitik yöntemleri de dikkate almak zorundadır.

3.2. FROUDE SAYISI VE AKIM REJİMLERİ

Açık kanal akımında çok fazla önemli bir boyutsuz katsayı, atalet kuvvetlerinin yerçekimi
kuvvetlerine oranı olan ve 2.1 eşitliğiyle verilen Froude Sayısı’dır: Fr  V /  gA / T  , burada V
ortalama hız, y derinlik, A alan ve T serbest su yüzeyi genişliğidir. Dikdörtgen kanallarda
A=By ve T=B olduğundan, (2.1) eşitliği geçerli olur: Fr  V / g By / B   V / gy . Froude sayısı

açık kanal akımında akım şeklini (rejimini) tanımlayan yegâne parametredir. Bu sayı, açık
kanal yapılarının laboratuarda modellenmesinde kullanılan ölçek parametresidir. Froude
Sayısı 1 iken akım kritik, 1’den büyük ise akım kritik üstü veya sel rejiminde, 1’den küçük ise
akım kritik altı veya nehir rejimindedir (Tablo 2.2). Kritik akımdaki derinlik ve hız kritik
derinlik ve kritik hız olarak adlandırılır. Kritik derinlik ve kritik hızın meydana geldiği kanal
eğime de kritik eğim adı verilir.

Belirli bir debi için kritik derinlik ve kritik hız, kanal boyutu ve şekline bağlı olup kanal eğimi
ve pürüzlülüğünden bağımsızdır. Kritik eğim ise kanal pürüzlülüğüne, geometrisine ve debiye
bağlıdır. Verilen bir kritik derinlik ve kritik hız için kritik eğim Manning denklemiyle
bulunur. Sel rejimindeki akımın kontrolü zordur; çünkü kanal planı veya enkesitindeki ani
değişimler mansaba doğru ilerleyen, kanalın bir kenarından diğerine değişiklik gösteren ve
bazen de suyun kanal kenarlarından taşmasına sebep olan dalgaların doğmasına sebep olur.
Sel rejiminde, kanal şeklinde, eğiminde, planında veya pürüzlülüğündeki değişimler memba
tarafına yansımaz ve kanal kontrolü membada yer alır. Kritik üstü (sel) rejimi, dik eğimli
yapay veya doğal kanallarda ve dağ akarsularında sıkça görülür. Froude Sayısı’nın 0.8’den
 51
 

küçük olduğu durumlarda kritik altı (nehir) rejimindeki akımların kontrolü nispeten kolaydır.
Nehir rejiminde, kanal şeklinde, eğiminde, planında veya pürüzlülüğündeki değişimler
memba tarafındaki kısa mesafelerdeki akımı etkiler ve kanal kontrolü mansapta yer alır.
Kritik altı (nehir) rejimi, küçük (düz) eğimli yapay veya doğal kanallarda ve eğimin az olduğu
vadilerde sıkça görülür.

Kritik derinlik hidrolik analizde önemlidir, çünkü bu derinlik daima bir hidrolik kontroldür.
Akım sel rejiminden nehir rejimine veya nehir rejiminden sel rejimine geçerken kesinlikle
kritik derinlikten geçer, ikinci durumda hidrolik sıçrama meydana gelir. Kritik derinliğin
oluştuğu tipik yerler şunlardır:

 Az eğimli (nehir rejiminde) bir kanalın dik eğimli (sel rejiminde) bir kanala dönüştüğü
ani değişimlerde,
 Bazı şartlarda, menfez girişi veya kanal bağlantıları gibi kanalların daralma yerlerinde,
 Üzerinden su aşan bir barajın, kapağın veya setin üst kısmında,
 Köprünün akımı daralttığı (tıkadığı) köprü daralmalarında.

Kritik derinliğin yer ve büyüklüğü ve verilen bir şekil, büyüklük ve pürüzlülüğe sahip bir
kesitte kritik eğimin belirlenmesi, kanal projelendirilmesi ve analizinde oldukça önemlidir.
Kararlı akımda kritik derinliğin belirlenmesi ile ilgili denklemler özgül enerji ile ilgili
çalışmada sunulmaktadır.

3.3. ÖZGÜL ENERJİ

3.3.1. Giriş

2
Bir kanalda bir karşılaştırma düzlemine göre toplam enerji H  V  p  z şeklindedir. Basınç
2g 
2
değişimi hidrostatik kabul edildiğinden p  y  p  y  H  V  y  z elde edilir. Karşılaştırma
 2g

düzlemi olarak kanal tabanının seçilmesi durumunda (z=0) oluşan enerjiye özgül enerji denir
ve E ile gösterilir. Böylece, özgül enerji bir açık kanal kesitinde kanal tabanına göre enerjidir
(Şekil 3.1). z=0 olduğundan, özgül enerji şöyle elde edilir:

V2 Q2
E  y y (3.1)
2g 2 gA2
 52
 

Toplam Enerji Çizgisi

Özgül enerji
Toplam Enerji Yüksekliği

Karşılaştırma düzlemi

Kesit 1 Kesit 2

Şekil 3.1. Özgül Enerji

İlk olarak Bakmeteff tarafından tanıtılan özgül enerji, kritik derinliğin tanımlanmasında ve
açık kanal akımının analizinde çok faydalı bir tekniktir. Her ne kadar gerçek bir akışkanda
mansap doğrultusunda toplam enerji azalırsa da, üniform bir akımda özgül enerji sabittir ve
değişen (üniform olmayan) akım durumunda da azalıp artmaz, çünkü kanal tabanı kotunun
enerji çizgisi kotuna göre durumu özgül enerjiyi belirler. Şekil 3.1’de, su yüzeyi üzerinde hız
yüksekliğinin işaretlenmesiyle elde edilen çizgi, kanal tabanı üzerinde özgül enerjinin
işaretlenmesiyle elde edilen çizgi ile aynıdır. Bu çizgi, kinetik ve potansiyel enerjilerinin
toplamını gösteren toplam enerji çizgisidir. Enerji çizgisinin eğimi, sürtünme kaybının bir
ölçüsüdür ve sürtünme sebebiyle oluşan enerji miktarını gösterir. Üniform akım halinde,
enerji çizgisi su yüzeyine ve kanal tabanına paraleldir. Bir kanalda akım oluşması için, toplam
enerji çizgisi akım doğrultusunda azalmalıdır. Enkesit alanı A, su derinliğine bağlıdır ve A =
A(y) şeklinde gösterilir. 3.1 eşitliğinin analizi göstermektedir ki, üç değişken arasında
fonksiyonel bir ilişki vardır: f (E, y, Q)  0 . Bu fonksiyonel ilişkinin analizi için iki durum
incelenir:

1. Q  Sabit  Q1  E  f ( y, Q1 ) . Verilen bir Q1 debisi için özgül enerjinin su derinliğiyle

değişimi,

2. E  Sabit  E1  Q  f ( y, E ) . Verilen bir E1 enerjisi için debinin su derinliğiyle değişimi.

 53
 

3.3.2. Sabit Debi Durumu

D (Ö
Özgül Enerjji-Derinlik Eğrisi)

3.3.2.1. Özgül Enerrji Diyagram

mı, Nehir, K
Kritik ve Seel Rejimleri::

Bilinen geometriyee sahip bir kanalda

k E = f(y, Q)’durr. Q=Sabit=
=Q1 alarak, E
E’nin y ile değişimi
bir kübiik paraboldüür (Şekil 3.2
2).

Kritik altı
Deriinlik

Kritik üstü 
K

Özgüül Enerji 

Şekil 3.2. Ö
Özgül Enerji Diyagramı

Görüldüüğü üzere, belirli bir Q1 debisindde E’nin ikii tane pozittif kökü vaardır, bu da iki ayrı
derinliğğe tekabül eder.
e Bu deerinlikler P
PR=y1 ve PR’=y
P 1’ şek
klindedir. A
Aynı özgül enerjiye
sahip buu derinlikleer alternatiff derinliklerr olarak bilinir. Şekil 3.2’de E=yy (apsis ilee 450 açı
yapan) ççizgisi (OS) özgül eneerji çizgisiniin üst kolun
na asimptotttur. Alternaatif derinlikllerin biri
(PR=y1) küçüktür ve hız yüksekliği büyü
yüktür, diğerinin (PR’=
=y1’) derinliiği büyüktü
ür ve hız
yükseklliği azdır. Belirli
B bir Q için, özgül enerji E artttıkça iki altternatif deriinlik arasınd
daki fark
(y`1 – y1) da artar. Benzer şekiilde E azalddıkça bu farrk azalır ve belli bir E=
=Ec değerind
de bu iki
derinlikk çakışır (birrleşir) (Şekiil 3.2’de C noktası). E<
<Ec durumu
unda hiçbir y değeri yo
oktur, bu
da bu bbölgede meevcut şartlaarda akımınn mümkün olmadığını gösterir. B
Bu minimum
m enerji
durumuu kritik akım
m şartı, bun
na karşılık ggelen derinllik ise kritikk derinlik oolarak biliniir. Kritik
derinlikkte özgül ennerji minimu
umdur. 3.1 eşitliğinin y’ye
y göre tü
ürevi alınıp (Q1 sabit tu
utularak)
2
sıfıra eşşitlenirse şuu ifade eldee edilir: dE  1  Q dA  0 . Fakat dA  Tdy  T = Yüzey genişliği,
g
3
dy gA dy dy dy
 54
 

su yüzeyindeki kanal genişliğidir. Kritik akım şartları c indisiyle gösterilirse, kritik şartlar için
şu eşitlik elde edilir:

Q 2Tc
1 (3.2)
gA3 c

(3.2) eşitliği bir kanaldaki kritik akım şartlarının temel denklemidir. Kritik akım şartının
sadece kanal geometrisi ve debisi tarafından kontrol edildiğine dikkat edilmelidir. Verilen bir
Q debisi için taban eğimi ve pürüzlülüğü gibi diğer kanal karakteristikleri kritik akım şartını
etkilememektedir. Froude Sayısı Fr  V /  gA / T  düzenlenirse aşağıdaki eşitlik elde edilir:

Q 2Tc Q V 2 cT V 2 c
 1,  Vc  
2
 Frc  1  Frc  1 (3.3)
gA3 c Ac gAc Ac
g
Tc

Kritik akım minimum özgül enerjiye tekabül etmektedir ve bu durumda Froude Sayısı 1’dir.
(3.2) eşitliğinde, kritik enerjiden (Ec) başka bir enerjide (mesela PP’ noktasında E=E1) her iki
alternatif derinliklere karşılık gelen Froude Sayısı değerleri birden farklı olacaktır, y1 ≠ yc
veya y2= y`1 ≠ yc. Grafiğin alt kolunda (CR), özgül enerji eğrisi kritik üstü (sel)
bölgesindedir.

y1  y c  V1  Vc  Fr1  1 (3.4a)

Grafiğin üst kolunda ise (CR’) özgül enerji kritik altı (nehir) bölgesindedir.

  
y 2  y1  y c  V2  V1  Vc  Fr 2  Fr1  1 (3.4b)

Özgül enerji eğrisinin bazı özellikleri Şekil 3.3’te özetlenmiş ve aşağıda sunulmuştur:

 Eğrinin 2 asimptotu vardır: E = y ve y = 0 doğruları.

 Eğrinin 2 kolundan AC kolu y  0 olunca yataya yaklaşır; BC kolu ise y   olunca

E=y doğrusuna yaklaşır.

 Eğri üzerinde Q sabittir. Q arttıkça eğri sağa doğru hareket eder.

 Herhangi bir P noktasında, ordinat derinliği, apsis ise özgül enerjiyi gösterir.
 55
 

Şekil 3..3. Özgül ennerji Eğrisin

nin Bazı Özzellikleri

 E
E>Emin olm
ması şartıyla, verilen bir öözgül enerji E değeri iççin muhteme
mel 2 derinlik
k vardır:
y1 sel rejim
mine, y2 ise nehir rejim
mine karşılık
k gelir (şek
kildeki P1 vve P2 noktalları). Bu
dderinlikleree alternatif derinlikler
d oolarak adlan
ndırılır.

 C noktasındda özgül en
nerji minimuumdur. Min
nimum özgü
ül enerji kriitik akım du
urumuna
ttekabül edeer, y  y c  V  Vc  Fr  1 .

 K
Kritik duruumda, iki allternatif derrinlik bir derinlik
d haliine gelir, kki bu derinllik kritik
dderinlik (yc) olarak biliinir.

 Sel rejiminnde derinlik

k artınca (eğğrinin alt kolunda
k A’d
dan C’ye) özgül enerjji azalır;
ooysa, nehir rejiminde derinlik
d artıınca (eğrinin
n üst kolund
da C’den B ’ye) özgül enerji
e de
aartar.

3.3.2.2. Özgül Enerrji Hakkınd

da Bazı Öneemli Hususlaar:

Kritik D
Derinlik: Özzgül enerji (E) apsistee ve bu eneerjiye karşıllık gelen deerinlik (y) ordinatta
o
noktalanndığında Şeekil 3.2 vee 3.3’teki ggibi bir özg
gül enerji elde
e edilir. Derinlik ile özgül
enerjinin eşit olduğğu noktalar için (E=y) ddüzgün bir diyagonal doğru
d çizilirr. Böylece bu
b doğru
potansiyyel enerjiyi gösterir; bu doğru ilee özgül enerrji çizgisi arasındaki
a yyatay mesaffe bu hız
yükseklliğini temsiil eder. Deb
bide veya kkanal büyü
üklüğü veyaa şeklindekki bir değişşiklik bu
eğrinin yerinde değğişikliğe seb
bep olur, faakat eğrinin genel şeklii sabit kalır.. Eğri üzerin
ndeki en
düşük nnokta minim
mum enerji noktasıdır. Bu noktad
daki derinlik
k kritik derrinlik (yc) ve
v hız da
 56
 

kritik hıız (Vc) olaraak bilinir. Üniform

Ü akıım şartlarında kritik deerinliğin meeydan geldiğ
ği eğime
kritik eğğim (Jc) adıı verilir. Krritik eğim, hhem kanalın pürüzlülü
üğüne ve geeometrik şeekline ve
hem de debiye bağlı olarak değişir.

Nehir R
Rejiminde (K
Kritik Altı) Akım: Nehhir rejimind
deki akım, kritik
k eğimdden daha dü
üz (kritik
altı veyya yumuşak)) eğimlerdee teşekkül eeder ve nisp
peten büyük
k derinliklerr ve düşük hızlarda
gerçekleeşir.

Sel Rejiiminde (Kriitik Üstü) Akım:

A Sel reejimindeki akım,
a kritik
k eğimden ddaha dik (krritik üstü
veya dikk) eğimlerdde teşekkül eder
e ve nisppeten küçük
k derinliklerr ve büyük hhızlarda gerrçekleşir.
Bu tür aakımla dik akarsularda
a sıkça rastlaanır.

3.3.2.3. Bazı Kanalllarda Kritik

k Derinlik:

Çok kuullanılan bazzı kanallar için kritik derinlik bu

u kesitlerin özellikleri ve (3.2) eşşitliğiyle
şöyle heesaplanır (Ş
Şekil 3.4):

a. Trrapez b. Dikdörtgen c. Üçgen

n

Şekil 3.4. Çeşitli Kannal Kesitleri için Kritik

k Derinliklerr

a. Trapeez Kesit: Trrapez kesittte alan AB

By  my 2 ve su
s yüzeyind
deki kanal ggenişliği T  B  2my
şeklindeedir. Kritikk derinlik, bu değerleer (3.2) eşşitliğinde yazılarak
y vee aşağıdak
ki eşitlik
çözülereek elde edillir:

Q 2 B  2myc  (3.5a)
1

g Byc  myc 
2 3

b. Dikddörtgen Kessit: Dikdörttgen bir kaanalda alan A  By ve su yüzeyinddeki kanal genişliği

T  B şek
klindedir. Kritik
K derin
nlik, bu değğerler (3.2) eşitliğinde yazılarak vve aşağıdak
ki eşitlik
çözülereek elde edillir:
 57
 

Q2 B Q2 q2 (3.5b)
 1  Q 2  gB2 y 3 c  yc  3  3
g Byc 
3
B2 g g

2
Burada q  Q / B birim genişlikten geçen debidir. (3.5b)’den q  y 3 c elde edilir. y  y c  E  E min
g
olduğundan (Şekil 3.2), dikdörtgen kanal için minimum özgül enerji şöyle bulunur:

Q2 Q2 q2 y 3c (3.5c)
Emin  yc  2
 yc  2 2
 yc  2
 yc  3  1.5 yc
2 gA c 2 gB y c 2 gy c 2y c

c. Üçgen Kesit: Üçgen bir kanalda alan A  my 2 ve su yüzeyindeki kanal genişliği T  2my
şeklindedir. Kritik derinlik, bu değerler (3.2) eşitliğinde yazılarak ve aşağıdaki eşitlik
çözülerek elde edilir:

Q 2 (2myc ) 2Q 2 2Q 2 (3.5d)
  1  yc  5

g my 2 c 
3 2 5
gm y c gm 2

2
Minimum özgül enerji şöyle elde edilir: Emin  yc  Q . (3.5d)’den şu eşitlikler bulunur:
2
2gA

2Q 2 gm2 y 5 c Q2 gm2 y 5 c (3.5e)

y5c  2
 Q2  Emin  yc  2
 yc   yc (1  0.25)  1.25 yc
gm 2 2 gA 4 gm2 y 4 c

3.3.3. Sabit Özgül Enerji (Debi-Derinlik Eğrisi)

Verilen bir E=sabit özgül enerji için debi şöyle bulunur:

Q 2  Q  A 2 g E  y  (3.6a)
E  y
2gA2

Bu denklemin noktalanmasıyla elde edilen şekil Koch Parabolü olarak bilinir ve Şekil 3.5’te
verilmiştir. Maksimum debi şartı bu denklemin y’ye göre türevi sıfıra eşitlenerek ve E=sabit
alınarak şöyle elde edilir:

 dA A 
dQ
 2g  Ey 0 
dA
Ey 
A . dA  T yazarak ve 3.6 eşitliğinden
dy  dy 2 E  y  dy 2 Ey dy
 
2
Q Q2 elde edilir. Bu denklemlerden şu eşitliğe ulaşılır: Q Tc  1 . Bu ise,
 2 g E  y   Ey
A 2 gA2 3
gA c

(3.2) eşitliğiyle aynıdır ve kritik derinliği temsil eder. Bu sebeple, sabit bir özgül enerjide
kritik şart aynı zamanda maksimum debiye de karşılık gelmektedir. dQ  0 eşitliğinden, kritik
dy
durumla ilgili aşağıdaki denklem elde edilir:
 58
 

2E  y c Tc (3.6b)

1
Ac

Kritiik altı

Krittik üstü

Şekil 3.5.. Debi-Derin

nlik Eğrisi

3.4. KR
RİTİK AKIIMIN MEY
YDANA GE
ELMESİ

Açık kkanal akımıı problemleerinin ilk adımı, gen

nellikle, kritik derinliiğin (yc) oluşacağı
o
noktalarrın tahmin edilmesidir.
e . Bu noktalaar nehir ve sel rejimlerri arasında ggeçiş özelliiğindedir
ve konttroller olaraak bilinirlerr; çünkü buu derinliklerin oluşmassı bu noktaaların memb
baındaki
kanal keesimlerindeeki akışkan derinliklerin
d ni kontrol ve
v idare ederr. Kritik derrinliğin oluşşmasının
en çok beklendiğii durumlard
dan biri Şeekil 3.6’dak
ki durumdu
ur. Bu şekkilde, küçük
k eğimli
(J0=S0<
<Jc=Sc) uzunn bir kanall, dik eğim
mli (J0 > Jc) uzun bir başka kanaala bağlanm
maktadır.
Küçük eeğimli kanaalın membaa tarafında üüniform birr nehir rejim
minde akım (y01) oluşu
ur ve dik
eğimli kkanalın mannsabında isee küçük birr derinlikte (y02) nehir rejiminde bbir akım olu
uşur. Bu
iki ünifoorm akım, üniform
ü olm
mayan akımıın meydanaa geldiği ve bir noktasınnda derinliğ
ğin kritik
derinliğğe (yc) eşit olduğu
o bir kanal
k ile birbbirine bağlaanır.

Şekil 3.66. Küçük-Diik Eğimli K

Kanal Geçişiinde Kritik Derinliğin O
Oluşması
 59
 

Dik eğiimli bir kaanalın küçük eğimli bbir kanala dökülmesi

d durumunda
d a (Şekil 3.7
7), kanal
eğiminin değiştiği yerlerin memba
m ve mansap tarraflarında normal
n derrinlikler olu
uşur. Bu
şartlardaa hidrolik sıçrama
s adıı verilen yeeri kanallarıın eğimi, pü
ürüzlülüğü ve şekilleriine bağlı
olan birr olay meydana gelir; hidrolik sıçraamanın için
nde kritik deerinlik oluşuur.

Hidrolik Sıçrama
S

Şekil 3.7. Dik-Küççük Eğimli Kanal Geçiişinde Kritik n Oluşması (Hidrolik Sıçrama)
k Derinliğin S

Kritik dderinliği görrüldüğü diğ

ğer bir duruum, küçük eğimli
e uzun
n bir kanalddan suyun serbestçe
s
dökülm
mesi (çağlayyan) halidirr (Şekil 3.88). Kritik derinlik çaağlayanın bbir miktar (3-4 yc)
membaıında oluşur ve çağlayan
n derinliği ((yb) kritik derinliğin
d %72’si kadard
rdır.

Şekil 3.88. Küçük Eğğimli Uzun biir Kanaldan S

Suyun Serbestçe Dökülm
mesiyle Kritikk Derinliğin Oluşması
O

3.5. NE
EHİR VE SE
EL REJİM
MLERİNİN
N ÖZELLİK
KLERİ

3.5.1. D
Dalga Yayılması

Su yüzeeyinde yapıllan herhang

gi bir değişikklik (bir su yapısının yapılması,
y kkesit değişim
mi vb) su
yüzeyinnde dalgalaar doğurur ve bu dalggalar su yü
üzeyinde C hızı ile yyayılır. No
ormal su
 60
 

derinliğğinin (y) dallga boyuna oranla küççük olduğu sığ su dalg

gaları, diğerr bir ifadeylle küçük
genlikli dalgalar içiin (Şekil 3.9
9) dalga yayyılma hızı şöyledir:
ş

C  gy (3.7a)

Dalga uzunlluğu
Hız

Derinllik

Şekil 3.9
9. Küçük Geenlikli Dalg
gaların Tanıtım Şekli

y derinlliğindeki duurgun suda üretilen daalgalar her doğrultuda C hızı ile yayılır. Dik
kdörtgen
veya geeniş bir traapez kanald
da Froude S
Sayısı ortallama akım hızının daalga yayılm
ma hızına
oranıdırr:

V V (3.7b)
Fr  
gy C

Dikdörttgen veya geniş

g trapez kanallardaa dalga yayıılması akım
m rejimine ggöre şöyle belirlenir
b
(Şekil 33.10):

Nehir Rejimindekki Akımlaarda Dalgaa Yayılmaası: Nehir rejimindee Fr  V / C  1  V  C

olduğunndan, akış hızı
h dalga hıızından küççüktür; akan
n suda meyd
dana gelen bir dalga membaya
m
doğru ((C-V) ve mansaba
m do
oğru da (C
C+V) hızıylla yayılır. Üretilen
Ü daalgalar bütü
ün akım
yüzeyinnde görülür (Şekil 3.10aa). Herhanggi bir noktad
daki bir değ
ğişiklik o nooktanın hem
m memba
ve hem
m de mansaap tarafında hissedilirr (etkisini gösterir). Bu
B sebeplee nehir rejiimindeki
akımlarra mansap kontrollü
k akımlar da deenir.

Sel Rejimindeki Akımlarda

A Dalga
D Yayıılması: Sel rejiminde Fr  V / C  1  V  C oldu
uğundan,
akış hızzı dalga hızıından büyük
ktür; akan ssuda meydaana gelen biir dalga saddece mansab
ba doğru
da (C+V
V) hızıyla yayılır.
y Üretilen dalgallar sadece akımın
a man
nsabında gör
örülür (Şekill 3.10b).
Herhanggi bir noktaadaki bir deeğişiklik o nnoktanın saadece mansaap tarafındaa hissedilir (etkisini
mba kontrolllü akımlar dda denir.
gösterirr). Bu sebepple nehir rejiimindeki akkımlara mem
 61
 

Kritik R
Rejimdeki Akımlarda
A Dalga
D Yayıılması: Krittik rejimde Fr  V / C  1  V  C oldu
uğundan,
akış hızzı dalga hızzına eşittir; akan suda meydana gelen
g bir daalga sadece mansaba doğru
d da
(C+V) hızıyla yayyılır. Üretileen dalgalarr sadece ak
kımın manssabında görrülür (Şekill 3.10c).
Herhanggi bir noktaadaki bir deeğişiklik o nnoktanın saadece mansaap tarafındaa hissedilir (etkisini
gösterirr).

Deneyseel Çalışma: Akan bir suya bir taş atarak dalga üretilmesii yoluyla bir
ir akımın neehir veya
sel rejim
minde olduğğu, pratik bir
b şekilde bbelirlenebillir. Eğer üreetilen dalgaalar hem meemba ve
hem de mansap tarrafında yay
yılıyorsa akıım nehir rejjimindedir, sadece mannsap doğru
ultusunda
yayılıyoorsa akım seel rejimindeedir.

a. Nehir Rejiminde b. Sel Reejiminde c. Krritik Rejimd

de
Şek
kil 3.10. Kaanallarda Daalga Yayılm
ması

3.5.2. Su Yüzeyiniin Sürekliliiği

Bölüm 33.4’te de aççıklandığı giibi, nehir vee sel rejimleeri arasında geçiş olmas
ası durumun
nda kritik
akım teşekkül ederr. Bu geçiş sırasında, eeğer akım nehir
n rejimin
nden sel rejjimine geçiyorsa su
yüzeyi sürekliliğinni korur (Ş
Şekil 3.6 vve 3.8). Seel rejiminden nehir rrejimine geeçişte su
yüzeyinnin sürekliliiği bozulur ve hidrolikk sıçrama olarak
o da biilinen bir süüreksizlik meydana
m
gelir (Şeekil 3.7).

3.6. ÜN
NİFORM OLMAYAN
O N AKIMIN BAZI ÖRN
NEKLERİ

Kanal şşekli, alanı, eğimi veeya pürüzlüülüğündeki değişimleriin kanal booyunca derrinlik ve
ortalamaa hız değerllerinde bir kesitten
k diğeerine değişiimlere sebep
p olması doolayısıyla, taabii veya
suni kannallarda tam mda su yüzzeyi kanal tabanına
m üniform akıma nadiiren rastlanıır; bu durum
paralel olmaz. Ünniform olmaayan akımlaar çok çeşiitli olmaklaa beraber bbu akımlarıın belirli
karakterristikleri ortaktır. Aşağııda, üniform
m olmayan akımın üç farrklı örneği ssunulmuşturr.
 62
 

Nehir reejimindeki bir akımdaa kanal şeklli, alanı, eğ

ğimi veya pürüzlülüğünnde meydan
na gelen
değişikllik akımın memba taraafında önem
mli bir kısm
mı etkiler ve
v bu akımaa mansap kontrollü
k
akım daa denir. Eğeer menfez gibi
g bir engeel suların kaabarmasına ve göllenm
mesine sebep
p olursa,
bu engeelin üstündeeki su yüzeeyi profili m
membada normal
n (üniiform) su dderinliğine, mansap
tarafta iise su birikinntisinin üst kısmına asiimptot olacak şekilde eğri
e bir duruuma gelir.

Şekil 33.11a'da, küçük

k (yum
muşak) eğiimli bir kanalın
k birr göle (haavuza) bağ
ğlanması
görülmeektedir. Şekklin daha iyi
i görüleb ilmesi için düşey ölççek abartılm
mıştır. 1 no
olu kesit
üniform
m akım derinnliğinin son
n (mansap) ucunda, 2 nolu
n kesit ise su havuzzcuğunun başlangıç
b
(membaa) kısmındaadır. 1 ve 2 nolu kesittler arasınd
daki su deriinliği (y) ddeğişmekted
dir; akım
üniform
m değildir. Bu
B kesitler arasındaki
a ssu yüzeyi prrofili kabarm
ma eğrisi ollarak adland
dırılır ve
oldukçaa uzun bir mesafede
m etk
kindir.

Şekil 3..11b'de ise, büyük (dik

k) eğimli bbir kanalın bir
b havuza dökülmesi görülmekteedir. Sel
rejimindden havuza su geçiişinde hidrrolik sıçram
ma meydaana gelir. Bu durum
m, Şekil
3.1a'dakkinden farkklıdır; çünkü
ü burada haavuza yaklaaşan akım sel rejiminddedir ve bu
u akımın
toplam enerjisi fazzladır. Hidrolik sıçram
madaki şiddeetli türbülan
ns, hızla ennerji saçılm
masına ve
nehir-seel rejimlerinnin enerjilerri arasında aani bir azalm
maya (düşüşşe) sebep ollur; y2/y1 orranı belli
bir değeere ulaşıncaa hidrolik sıççrama meyddana gelir.

Su yüzeyi Normal derrinlik için

toplam
m yük
Toplam eneerji çizgisi

Havuuz Havuz
Sıçrrama

a. Küçük Eğimli
E Kanaal b. Büyük
k Eğimli Kan
anal

Şeekil 3.11. Biir Kanaldann bir Havuzaa Geçişte Su

u Yüzü Proffili

Kanal ttabanı eğim

mi sebebiylee akımın nnehir rejimin
nden sel reejimine geççmesi Şekill 3.12'de
verilmekktedir. Eğim
m değişimin
nin yakınınnda (1 kesittinde) akım kritik rejim
mden geçerr. 1 ve 2
kesitlerii arasındakki enerji kay
ybı hf, sürttünme sebeebiyle oluşu
ur. 2 kesitinnin mansab
bında su
derinliğği normal deerinliğe kavu
uşur.
 63
 

Büyük eğimdde normal

derinlik için hhesaplana
toplam eenerji

G
Gerçek toplam
ennerji çizgisi

Ş
Şekil 3.12. Nehirden
N Seel Rejimine Geçişte Su Yüzü Profi
fili

3.7. TEDRİCİ DE
EĞİŞEN AK
KIM

3.7.1. G
Giriş

Bir kannaldaki ünifform olmay

yan akımdaa su yüzey
yi kotundak
ki değişimleerin tedrici (yavaş)
olması hhalinde bu akıma tedrrici değişen akım (TDA
A) adı veriliir. Bir akarrsuda bir baaraj veya
regülatöörün (bağlaama) sebep olduğu m
memba kabaarması veyaa bir kanalldaki ani bir düşüş
sebebiyyle oluşan alçalma TDA
A'a birer örrnektir. TDA
A'da yapılaan iki temell kabul şunllardır: a.
Bir kesiitteki basınçç dağılımı hidrostatiktir
h r, b. Herhan
ngi bir kesittte meydanaa gelen enerrji kaybı,
Manninng Formülü gibi üniform
m akım dennklemleriylee bulunur.

3.7.2. K
Kanal Eğim
mlerinin ve Akış
A Yüzeyyi Profilleriinin Sınıfla
andırılmasıı

Sabit biir Q debisi, pürüzlülüğ

ğü k=1/n olaan bir kanalldan çeşitli derinlik ve eğimlerde akabilir.
Kritik eeğim Mannning Formü
ülünden 0 .5
Q  kJ c Rc
2/3

Ac  J c  Q 2 / k 2 Rc
4/3
Ac
2
 şeklinde bulunur.
Üniform
m akımdakii kanal eğim
mi (J0) ve kritik eğim
me (Jc) bağllı olarak kaanal eğimleeri şöyle
sınıflanddırılır:

 K
Küçük Eğim
mli Kanallarr: (M): J0<JJc
 B
Büyük Eğim
mli Kanallar: (S): J0>Jc
 K
Kritik Eğim
mli Kanallarr: (C): J0=Jc
 Y
Yatay Kanaallar: (H): J0=0
 T
Ters Eğimlii Kanallar: (A): J0<0
 64
 

Verilen bir Q debisine, k=1/n Manning katsayısına ve S0=J0 eğimine sahip bir kanalda kritik
derinlik (yc) ve üniform akıma karşılık gelen üniform su derinliği (y0) bulunabilir. y0 ve yc
değerleri arasında muhtemel üç durum söz konusu olabilir:

y0 > yc , y0 < yc , y0 = yc . Yatay (J0=0) ve ters eğimli (J0<0) kanallarda Q  kJ

0 .5
R
2/3
A

eşitliğinden

Yatay kanalda J0 = 0→ Q = 0, ters eğimli kanalda J0 < 0 debi bulunamaz.

Yatay ve ters eğimli kanallarda üniform akım derinliği y0 mevcut değildir.

Yukarıdaki bilgiler ışığında, kanallar, Tablo 3.1'de sunulduğu gibi beş gruba ayrılır:

Tablo 3.1. Kanal Eğim ve Derinliklerinin Sınıflandırılması

No Eğim Sembol Derinlik Açıklama

1 Küçük (J0<Jc) M y0>yc Normal derinlikte nehir rejimi

2 Büyük (J0>Jc) S y0<yc Normal derinlikte sel rejimi

3 Kritik (J0=Jc) C y0=yc Normal derinlikte kritik rejim

4 Yatay (J0=0) H y0=0 Üniform akım mevcut değil

5 Ters (J0<0) A y0<0 Üniform akım mevcut değil

Bu kanal türlerinin her biri için kritik (yc) ve üniform (normal) (y0) (eğer mevcutsa) derinlik
çizgileri kanal boykesitinde çizilebilir. Bu çizgiler, Şekil 3.13'te görüldüğü gibi akım yüzeyini
üç bölgeye ayırır:
 1. Bölge: En üst çizginin üstü (M profillerinde normal derinlik çizgisi NDL, S
profillerinde kritik derinlik çizgisi CDL),
 2. Bölge: En üst çizgi ile bir alt çizgi arasındaki bölge,
 3. Bölge: İkinci çizgi ile taban arasındaki bölge.

Bu bilgiler ışığında, tedrici değişen akımın muhtemel profilleri on iki gruba ayrılır (Tablo
3.2):
 65
 

Bölgee Bölge
Bölge

Kritik eğim
m

Kü
Küçük eğim Büyük eğim

Bölge Bölge

Yaatay Kritik derinlik

d çizgisi
Ters Eğ
ğim Normall derinlik çizgisi

Şekil 3.13. Akım Profi

fili Bölgeleri

Tabllo 3.2. Tedrrici Değişen

n Akım Proffilleri
Eğim Bölge Derinlik
D Tip
Küçük (M) 1 y>y
y 0>yc M1
( 0<Jc, y0>yc)
(J 2 y0>y>yc M2
2 y0>yc>y M3
Büyük (S) 1 y>y
y c>y0 S1
( 0>Jc, y0<yc)
(J 2 yc>y>y0 S2
3 yc>y0>y S3
Kritik (C) 1 y>y
y 0=y2 C1
( 0=Jc, y0=yc)
(J 3 y<y
y 0=yc C3
Yatay (H) 2 y>yc H2
(J0=0, y0<0) 3 y<yc H3
Ters (A) 2 y>yc A2
(J0<0, y0<0) 3 y<yc A3

3.7.3. T
Tedrici Değişen Akımıın Temel D
Diferansiyell Denklemi

Bir kannal kesitinddeki toplam

m yük (enerj
rji) H  z  y  V 2 / 2 g  z  E şeklindeedir. Bu deenklemin
kanal booyunca (x) türevi
t alınd
dığında aşağğıdaki eşitlik
k elde edilirr (Şekil 3.144):
 66
 

Şekiil 3.14. Tedrrici Değişenn Akımın Temel

T Difern
nsiyel Denkklemi

dH dz dE dz ddE dy . Bu denklemde
d ddH/dx toplaam enerjideeki azalmayyı, diğer bir ifadeyle
   
dx dx dx dx ddy dx

enerji ççizgisinin eğimini

e (hid
drolik eğim
mi, J), dz/d
dx ise tabaan kotundakki azalmay
yı (taban
eğimini, J0) ifade etmektedir.
e x ekseni booyunca (x arrttıkça, mem
mbadan mannsaba gittik
kçe) hem
H ve heem de z azaalacağından, dx>0 ikenn dH<0 ve dz<o
d olur. Dolayısıyla
D dH e dz   J 0
  J ve
dx dx

klemde yazılırsa  J  J 0  dE ve aşağıdaki denklem

yazılabiilir. Bu değğerler yukarrıdaki denkl
dx

elde ediilir:

dE (3.8)
 J0  J
dx

2 2
Diğer ttaraftan, Böölüm 3.3.2.1’de de ifa ği gibi dE  1  Q dA  1  Q T ve buradan
fade edildiğ
3 3
dy gA dy gA

dE dE dy dy  Q 2T  bulunnur. 2.1a eşitliğinden

n V ve buraadan da
  1    J0  J
dx dy dx dx  ggA 3  Fr 
A
g
T

Fr 
2 V2

Q 2 / A 2 Q 2T
 nur. Bu değğer dy 1  Fr 2   J 0  J denklemindde yazılırsaa, tedrici
bulun
gA / T gA / T gA 3 dx

değişenn akımın (TD

DA) temel diferansiyel
d l denklemi şöyle
ş elde edilir:

dy J 0  J (3.9)

dx 1  Fr 2
 67
 

(3.9) eşitliği, tedrici değişen akımda su yüzeyi profilinin temel diferansiyel denklemidir. Bu
eşitlikte dy/dx ifadesi kanal ekseni boyunca su derinliğinin değişimini, su yüzeyi eğimini
verir; pozitif değer su derinliğinin arttığı, negatif değer azaldığı, dy/dx=0 ise değişmediği
(üniform akım) manasına gelir. Eşitlikteki J0 taban eğimini (üniform akıma karşılık gelen
eğimi), J ise enerji çizgisinin eğimini (hidrolik eğimi) göstermektedir Manning Formülünden

Q  kJ 0.5 R 2 / 3 A  J  Q 2 / k 2 R 4 / 3 A 2  şeklinde elde edilir. Fr ise Froude Sayısıdır ve akımın rejimini
(nehir, kritik veya sel) ifade eder. (3.9) denklemine göre iki özel durumla karşılaşılabilinir:

 dy , üniform akım vardır. Bu durumun gerçekleşmesi için şu şartlar sağlanmalıdır:

0
dx
J0  J  0  J0  J ve 2
1  Fr  0  Fr  1 (kritik akım olmamalı, nehir veya sel rejimi
olmalıdır),

 dy , su yüzeyi diktir. Bu durumun gerçekleşmesi için şu şartlar sağlanmalıdır:


dx
J0  J  0  J0  J ve 2
1  Fr  0  Fr  1 (kritik akım olmalıdır), bu durum da hidrolik
sıçrama olarak bilinir.

Tedrici Değişen Akımın ve Temel Denklemin Özellikleri:

 Denklem ve çözümü çok önemlidir, çünkü bunlar bir kanaldaki yapı veya çalışmaların
memba veya mansabı nasıl etkilediğini açıklar.

 Denklem, birinci mertebeden bir basit diferansiyel denklemdir; çözüm için denklemin
bir sınır şartı gereklidir. Genellikle bu sınır şartındaki derinlik normal (üniform) akım
derinliğinden farklıdır ve diferansiyel denklem, nehir rejiminde membadaki ve sel
rejiminde ise mansaptaki sınır derinlik ile üniform akım derinliği arasındaki geçişi
ifade eder.

 Diferansiyel denklem lineer değildir ve y’ye bağımlılığı karışıktır; bu sebeple bir

yaklaşım yapılmadıkça analitik çözümü bulunamaz, denklemin çözümünde sayısal
yöntemler uygulanmalıdır.

 J 0  J  dy / dx  0 olması, derinliğin değişmemesi halinde sınır değer olarak sadece

üniform akım derinliği yeterlidir.

 Akım kritik duruma yaklaştıkça, Fr  1 , dy / dx  ∞ ve su yüzeyi dikleşir. Bu ise,

akımın tedrici olarak (yavaş) değiştiği ve basınç dağılımının hidrostatik olduğu
varsayımlarını geçersiz hale getirir.
 68
 

3.7.4. TDA’ın Temel Denkleminin Analizi ve Su Yüzeyi Profillerinin Tahmini

Kanal türüne ve akım yeri bölgesine bağlı olarak su yüzeyi profilleri karakteristik şekillere
sahip olur. Bir TDA profilinin, akım doğrultusunda artan bir derinliğe mi yoksa azalan bir
derinliğe sahip olacağı, (3.9) eşitliğindeki dy/dx ifadesinin pozitif veya negatif olmasına
bağlıdır.

Verilen bir Q, k=1/n ve J0 için bir kanalda şu derinlikler olabilir:

 y0 = Üniform akım derinliği,

 yc = Kritik akım derinliği,
 y = Üniform olmayan (gerçek, filli) akım derinliği.

Su derinliği kanal tabanından itibaren düşey derinlik olarak ölçülür, su yüzeyinin eğimi
(dy/dx) de taban kanalına göre belirlenir. 3.9 eşitliğinden elde edilen su yüzü profilleri
tahminleri Şekil 3.15’te sunulmuştur.

Çeşitl bölgelerdeki akım profillerinin belirlenmesine yardımcı olmak maksadıyla, (3.9)

eşitliğinin sağ tarfındaki J 0  J  / 1  Fr 2  ifadeleri aşağıdaki gibi irdelenebilir:

İfadenin payı için J 0  J  :

 y  y0 iken J  J0  J 0  J   0
 y  y0 iken J  J0  J 0  J   0
 y  y0 iken J  J0  J 0  J   0

İfadenin paydası için 1  F :

r
2

 y  yc iken Fr  1  1  F   0 (Nehir Rejimi)

r
2

 y  yc iken Fr  1  1  F   0 (Kritik Rejim)

r
2

 y  yc iken Fr  1  1  F   0 (Sel Rejimi)

r
2

(3.9) eşitliğine ve yukarıdaki mülahazalara göre, dy / dx ifadesinin işareti Tablo 3.3’te

özetlenmiştir:
 69
 

Tablo 3.3. Su Yüzzeyi Eğimi İşaretinin ve

v Derinlik Değişiminin
D n Özeti
Pay (J0-J)
Payyda (1-Fr2)
y  y0 , J  J 0 , + y  y0 , J  J 0 , 0 y  y0 , J  J 0 , -
Nehir Reejimi Fr  1, + +/+ = + Derinlik Arttar 0/+ = 0 Üniform Akım
A -/++ = - Derinlik
k Azalır
Kritik R
Rejim Fr  1 , 0 +/0 =  Hidrolik Sıçrrama 0/0
0 = Tanımsız -/0 =  Hidrolik
k Sıçrama
Sel Rejjimi Fr  1 , - +/- = - Derinlik Azaalır 0/- = 0 Üniform Akım
A -//- = + Derinlik
k Artar

Su yüzeeyinin asimpptotik davraanışları aşağğıda özetlen

nmiştir (Şek
kil 3.15):

y  y0 yyaklaştıkça, V  V0 , J  J 0 , lim dy  J 0  J 0  0  0 , su yüzeyi norrmal derinlliğe (y0)

2
y  y0 dx
1  Fr Sab
bit
asimptootik olarak yaklaşır.
y

yyaklaştıkça Fr  1, 1  Fr  0 lim dy  J 0  J 0  J 0  J   , su
s yüzeyi kkritik derinllikle dik
2 2
y  yc
2
y  yc dx
1  Fr 0
olarak kkesişir.

y yyaklaştıkça A   V  0, Fr  0, J  0 lim dy  J 0  J 0  J 0  J , su yüzeyi bü

üyük bir
2 0
y  dx
1  Fr 1
derinliğğe yatayda asimptot
a olu
ur.

Düşey

Yatay

Şekiil 3.15. Su Y
Yüzeyi Proffillerinin An
nalizi

3.7.5. Su Yüzeyi Profilleri

P

3.7.5.1. M Eğrileri (Profilleri) (Küçük Eğğim, J0  Jc ve

v y0  yc ):

a. M1 E
Eğrileri: y  y0  yc , pay
y: y  y0  J  J 0  (J 0  J )  0 , paydaa: y  yc  Fr  1  (1  Fr )  0 
2

dy / dx   /    . Derinlik artarr.
 70
 

TDA prrofillerinin en yaygını,, nehir rejim

mindeki M1 eğrileridir.. Baraj ve bbağlama gib
bi akıma
engel teşkil eden yapılar, kontrol
k yappıları ve kııvrıntılar giibi değişim
mler M1 eğ
ğrilerinin
membaıında kabarm
malara seb
bep olur (Ş
Şekil 3.16a)). Bu kabaarmalar, noormal (ünifform) su
derinliğğine ulaşanaa kadar kilom
metrelerce uuzunlukta olabilir.
o

b. M2 E
Eğrileri: y0  y  yc , pay: y  y0  J  J 0  (J 0  J )  0 , payda: 2
y  y c  Fr  1  (1  Fr )  0

 dy / dx   /    . Derrinlik azalırr.

M2 proffilleri, kanaallardaki an
ni düşüşlerdde, daralmaa sonucu oluşan kesittlerde ve kaanalların
dökülm
me yerlerindee olur (Şekil 3.16b).

c. M3 Eğğrileri: y0  yc  y , pay: y  y0  J  J 0  (J 0  J )  0 , payda: 2

y  y c  Fr  1  (1  Fr )  0

 dy / dx   /    . Derrinlik artar.

Sel rejiimindeki biir kanalın küçük

k eğim
mli bir kan
nala dökülm
mesi durum
munda M3 profilleri
p
meydanna gelir. Birr dolu savak
k veya savakk kapağındaan küçük eğ
ğimli bir kaanala döküleen suyun
akım profili M3 eğrisinin
e tipik bir miisalidir (Şeekil 3.16c). Bu profilllerin başlan
ngıcında
genellikkle kısa bir hızlı değişeen akım böölgesi ve maansaplarının
n sonunda iise hidrolik sıçrama
olur. M3 eğrileri, M1 ve M2 profillerine
p oranla oldu
ukça kısa mesafelidir.
m M profilleerinde su
derinliğği değişimleri ve bazı örrnekler Şekkil 3.17 ve 3.18’de
3 görü
ülmektedir.

Yaatay Savak kapağı

Havuz

Sıçraama

Küçükk eğim K
Küçük eğim Düşme
Büzülme Küçük eğim
m

a.. M1 Profili b. M2 Profiili c. M3 Profili

Şeekil 3.16. M Profilleri

Küüçük eğim

Şekil 3.17. M Profilllerinde Su Derinliği

D Deeğişimleri
 71
 

Yatay asimtot

Küçük eğim
m

Şeekil 3.18. M Eğrilerine Bazı Örnek

kler

3.7.5.2. S Eğrileri (Büyük

( Eğim
m, J0  Jc vve y0  yc ):

a. S1 Eğğrileri: y  yc  y0 , pay y  y0  J  J 0  (J 0  J )  0 , payda: 2

y  yc  Fr  1  (1  Fr )  0

 dy / dx   /    . Derrinlik artar.

S1 profiilleri, büyükk eğimli biir kanalın, bbir baraj veeya bağlam

ma gibi bir eengelin mem
mbaında
oluşan su birikinttisi ile son
n bulması durumundaa meydana gelir (Şekkil 3.19a). Eğrinin
başlangıcında akım
m normal deerinlikten (ssel rejimi) nehir rejimine hidrolikk sıçrama ille geçer.
Eğriler, mansapta su
s birikintissinin üst kıssmına yatay
y olacak şek
kilde pozitiff su yüzeyine sahip
olur.

b. S2 Eğğrileri: yc  y  y0 , pay: y  y 0  J  J 0  (J 0  J )  0 , payda: 2

y  y c  Fr  1  (1  Fr )  0

 dy / dx   /    . Derrinlik azalırr.

S2 profiilleri, bir reezervuardan

n (göl) besllenen büyük
k eğimli kaanalın giriş kısmında meydana
m
gelir (Şeekil 3.19b) ve boyları kısadır.
k

c. S3 Eğğrileri: y0  yc  y , pay: y  y0  J  J 0  (J 0  J )  0 , payda: 2

y  y c  Fr  1  (1  Fr )  0

 dy / dx   /    . Derrinlik artar.

Büyük eğimli bir savak kapaağının manssabındaki akımın

a profi
fili S3 eğrisiidir. Bu pro
ofil, çok
büyük eeğimli bir kanalın
k büyü
ük eğimli bbir kanala kavuşması
k halinde
h de tteşekkül edeer (Şekil
3.19c)
 72
 

Sıçrama B
Bağlama

büyüük eğim

a. S1 Prrofili b. S2 Pro
ofili

Daha büyük eğ
ğim
büyük eğim
büyük eğim

c . S3 Profilleeri

Şekil 3.19. S Pro

ofilleri

S profilllerinde su derinliği
d değ
ğişimleri vee bazı örnek
kler Şekil 3.2
20 ve 3.21’dde görülmektedir.

Büyük eeğim

+
Şekil 3.2
20. S Profilllerinde Su Derinliği
D Deeğişimleri

Sıççrama

Büyyük eğim

B Örnekler
Şeekil 3.21. S Eğrilerine Bazı
 73
 

3.7.5.3. Diğer (C, H ve A) Eğrriler:

C eğrileerinin geneel şekilleri ve derinlikk değişimlerri Şekil 3.2

22’de verilm
miştir. Akım kritik
rejimde olduğundaan, y0 = yc, 2 bölgesi yooktur. C1 vee C3 profilleeri de oldukkça nadir gö
örülür ve
çok denngesizdir.

Kritiik eğim Kritik

K eğim

a. Genel
G Şekilleri b.
b Su Derinlliği Değişim
mleri
Şekill 3.22. C Eğ
ğrileri

H eğrileerinin geneel şekli ve su değişim

mleri Şekil 3.23’te
3 görü
ülmetedir. Y
Yatay kanaallar için
üniform
m akım derinnliği y0 mev
vcut değildiir. Verilen bir
b Q debisii için kritik derinlik heesaplanıp
kritik dderinlik çizggisi çizilebilir. Üniforrm su derin
nliği mevcu
ut olmadığıından 1 bö
ölgesi de
yoktur. Yatay bir kanal, küççük eğimli kanalın tab
banının düzzleştiği limiit durum olarak da
değerlenndirilbilir. H2 ve H3 pro
ofilleri M2 vve M3 profillerine benzzerdir.

Sıçrama

Yatay eğim
m
Yatay eğim

a. Genel Şekilleri b. Su Derinliği Değğişimleri

Şekill 3.23. H Eğ
ğrileri

A eğrileerinin geneel şekli ve su

s değişimlleri Şekil 3.24’te görü
ülmetedir. T
Ters eğimli kanallar
için üniiform akım
m derinliği y0 mevcut değildir. Verilen
V bir Q debisi için kritik derinlik
hesaplannıp kritik derinlik
d çizzgisi çizilebbilir. Üniforrm su derin
nliği mevcuut olmadığıından, H
eğrileri gibi 1 bölggesi de yok
ktur. A2 vee A3 profilleeri H2 ve H3 profillerrine benzerd
dir. Ters
eğimli kkanallar çokk nadirdir vee oldukça kkısa mesafelerde yer alır.
 74
 

Sıçramaa

Ters Eğiim Ters Eğğim

a. Genel
G Şekillleri b. Su
u Derinliği D
Değişimlerii
Şekill 3.24. A Eğ
ğrileri

Yukarıddaki şekillerr ve analizleerden şu hükkümlere varrılır:

 Ü
Üst (1) ve alt
a (3) bölgeelerde dy/dxx>0’dır ve derinlik
d artar.
 O
Orta bölgedde (2) dy/dx
x<0’dır ve dderinlik azallır.

3.7.6. K
Kontrol Kessitleri

Debi ilee su derinliiği arasında sabit (bellli, değişmey

yen) bir ilişşkinin mevccut olduğu kesitlere
kontrol kesiti adı verilir. Bağ
ğlamalar, ddolusavaklarr ve savak kapakları kontrol kessitlerinin
meydanna geldiği yaapılara tipik örneklerdirr. Kritik derrinlik de ayn
nı zamanda bbir kontrol kesitidir.
k
Herhanggi bir tedricii değişen ak
kım (TDA) pprofili en azz bir tane kontrol kesitinne sahiptir.

Seri olaarak birleşenn kanal elem

manlarında vvuku bulan TDA profilllerinin inceelenmesindee, kontrol
kesitlerii uygun proofil şekillerrinin tanım
mlanmasında bir anahtaar role sahi
hiptir. Tipik
k kontrol
kesitleriinden birkaççı Şekil 3.25’te verilmiiştir. Kontro
ol kesitlerin
nin, nehir rej
ejimindeki akımların
a
mansap uçlarında, sel
s rejimindeeki akımlarınn ise membaa uçlarında yer
y aldığına dikkat edilm
melidir.

Şekil 3.25a ve b’dee kontrol keesitleri (koyyu nokta ilee gösterilmişştir) sırasıylla tam dolu
u savağın
ve savakk kapağınınn membaınd
da yer almışştır. Sırasıy
yla M3 ve S3 profillerinnin bulundu
uğu Şekil
3.25b vve d’de konntrol kesitlleri savak kkapağının çıkışında
ç akış kesitiniin en dar ve
v hızın
maksim
mum olduğu bölgede yeer almaktadıır.

Şekil 3..25c’de görrülen nehir rejimindekii tahliye (deeşarj) rezervuarlarındaa, her ne kaadar debi
rezervuaar kotuna göre değişşiyorsa da kanal girişş kesiti tam
m bir konttrol kesiti değildir.
Kanaldaaki su kotuu, rezervuarrdaki su kootundan (1 + ζ )V2/2g
g kadarlık enerji kayb
bı kadar
aşağıdaddır; buradaa ζ giriş kaybı katsayyısıdır. Bu durumda gerçek konntrol kesiti kanalın
mansabında bulunm
maktadır. Şekil
Ş 3.25c’’de kritik derinlik
d kan
nal sonundaaki mansap
p kontrol
kesitindde yer almaaktadır. Ani bir düşüştee (serbest üst
ü yüzey akışı) akım çizgilerinin
n eğriliği
 75
 

sebebiyyle kritik deerinlik, düşü

üşün yaklaşşık 4yc kad
dar membaında meydaana gelir. Bu küçük
mesafe ise tedrici değişen akıımdaki uzunnluklara oraanla küçükttür ve pratikkte kritik derinliğin
d
tam düşşüş kesitindde yer aldıığı kabul eedilir. Şekil 3.25e’de görülen
g sell rejimindek
ki kanal
girişindde kritik deriinlik tam kaanalın bulunnduğu yerdee teşekkül eder
e ve dahaa sonra su yüzeyi
y S2
profili şşeklinde devvam eder. Kanalın
K girişşindeki kritiik derinlik kontrol
k olaraak işlev görrür.

Kontrol
Kontrol
Sıçrama

Kon
ntrol

a. b.
Kontrol
Sıçrama
K
Kontrol
Hazne

Yatay yaatak Kontrol

c. dd.

Koontrol

Hazne

e.
Şekil 3.225. Kontrol Kesitleri

3.7.7. K
Kanal Kesittlerinde Serri Bağlantıllar

Birden çok kanal kesitinin birleşiminde

b en oluşan sistemlerin analizindee aşağıdaki adımlar
uygulannır:

 Sistemin booykesitini çiiziniz,

 Ç
Çeşitli kanaal dilimleri için üniform
m ve kritik derinlikleri
d hesaplayıp her iki deriinlik için
dde derinlik çizgilerini çiziniz,
ç
 T
Tabii veya suni tüm ko
ontrol kesitllerini ve kon
ntrol derinliiklerini işareetleyiniz,
 M
Muhtemel profilleri
p tan
nımlayıp çizziniz.
 76
 

Bir baraajın membaıındaki (a), bir

b savak kaapağının altındaki (b) ve
v taban eğim
imi değişikliklerinin
olduğu (c) durumlaarda meydan
na gelen su yüzeyi proffilleri Şekil 3.26’da göörülmektedirr.

Küçüük eğim
Küççük eğim

a.
a bb.

Kü
üçük eğim

Büyük eğim
m
Yaatay
c
Şekil 3.26
6. Çeşitli Suu Yapılarınd
da Su Yüzey
yi Profilleri

Farklı akkım karakterristiklerine (ttaban eğimi ve pürüzlülü

ük) sahip A,, B ve C bölü
lümlerinin seeri olarak
birleşim
minden meyddana gelen biir trapez kesiitli kanalın boykesiti
b Şek
kil 3.27’de suunulmaktadıır.

Küçük Eğim
m Sıçrrama

Büyü
ük eğim

Şekil 3.27. Farklı Akım

m Karakteriistiklerine Sahip
S bir Traapez Kanalıın Boykesitti

3.7.8. Su Yüzeyi Profillerinin

P n Hesabı

Su yüzeeyini hesapllanması, baaşka bir ifaddeyle, bir kanal boyunca su derinl

nliğinin belirrlenmesi
için, y  f (x ) denkleeminin eldee edilmesi iççin, 3.9 eşitliği, dy J 0  J , integrre edilebilirr. Ancak,

dx 1  Fr 2

(3.8) deenkleminin uygulanışı daha kolayydır ve buraada bu yönttem uygulannacaktır. Bu

urada su
 77
 

yüzeyi sadece prizzmatik (kan

nal kesitininn şekli, büy
yüklüğü ve taban eğim
minin sabit olduğu)
kanallarr için hesaaplanacaktırr. Fakat uyygulamadak
ki kanalların
n büyük bbir kısmı prizmatik
p
değildirr ve bu kanaalların su yü
üzeyi (3.8 vve 3.9) eşitllikleriyle heesaplanabiliir. Bir misaal olarak,
bir su yyapısının (baaraj veya bağlama) meembaındaki tedrici değ
ğişen akım hhesaplanacaaktır. Bu
tür yappıların mem
mbaında hızz küçük ollduğundan akım geneellikle nehiir rejimindeedir. Bu
sebeple mesafe hesapları
h su
s yapısınddan üniform
m akım derinliğinde
d en (y0) baaşlayarak
membaddan mansabba doğru yap
pılır (Şekil 3.27).

Şekil 3.28.
3 Derinllik Yardımıy
yla Mesafe Hesabı

Su yapıısı bir kontrrol kesitidir,, Q( f ( y ) ilişkkisiyle (anaahtar eğrisi)) Q debisinee karşılık gelen ( yi )

derinliğği hesaplanıır. (i+1) no

oktasındaki derinlik ( y i 1 ) seçilirr, bu derinnliğe karşılıık gelen

mesafe x  xi 1  xi  aranmakttadır. Verileenler: Q, xi , y i , y i 1 , aran

nan: xi 1  x i  x . (3.8)) eşitliği

farklar cinsiinden yazılıır, dE  J 0  J  E  J 0  J m , burada Jm , (i) ve ( i+1) kesitleri

sonlu fa
dx x

arasındaaki ortalamaa eğimdir. Özgül

Ö nerji değerleerinin farkları şöyle
enerjii, mesafe vee hidrolik en
yazılır:

E  E i 1  E i , x  x i 1  x i ve J m  J i  J i 1  / 2  Ei 1  E i  J 0  J i  J i 1 . (i+1) nnoktasının mesafesi

m
xi 1  xi 2
şöyle buulunur:

xi 1  xi  x  xi 
Ei 1  Ei (3.10a)
J  J i 1
J0  i
2

V2 ve V2 , V2 eşitlikleri kullan
nılarak aşağğıdaki denkllem elde
E y V  kkR 2 / 3  J  Ey
2g k R4/3
2
2g
edilir:
 78
 
2 2
Vi 1  V i
y i 1  y i 
2g (3.10b)
xi 1  x i  x  xi  2 2
Vi Vi  1
J0  2 4/3
 4/3
2k Ri 2k 2 R i 1

3.8. AN
Nİ DEĞİŞE
EN AKIM

3.8.1. G
Giriş

Önceki bölümlerdee incelenen üniform vee tedrici değ

ğişen akımlaarda akım ççizgilerinin birbirine
paralel olduğu kabbul edilmiştti. Bu sebeeple, bu akıımlardaki iv
vmeler ihm
mal edilir ve basınç
dağılımıı hidrostatikk kabul edillebilir. Fakaat pek çok defa
d akım çizgileri sertt eğriliklere sahiptir,
dolayısııyla hidrosttatik basınçç dağılımı kabulü geçersizdir. Buna
B ilavetten, akım derinliği
değişim
mlerinin hızlıı (ani) olduğ
ğu ve su yüzzeyinin bozu
ulduğu hidro
olik sıçramaa gibi durum
mlarda su
yüzeyi süreksiz haale gelir. Hiidrostatik olmayan bassınç dağılım
mı sebebiylee, ani değişşen akım
paralel aakım çizgileerindeki gib
bi bir yaklaşıımla analiz edilemez. Uygulamada
U a hem tedricci (TDA)
ve hem de ani değişşen akım (A
ADA) aynı hhidrolik sisteemde birliktte görülebiliir (Şekil 3.29).

Savak Hidrolik
sıçraama Bağlamaa
üzeri akım
Savak Hidrolik
altı düşüş
büzülme

Deeğişik akım tü
ürleri

Şekiil 3.29. TDA

A ve ADA’ ın Birlikte Olduğu
O bir Hidrolik Siistem

TDA ilee ADA arassındaki en önemli farkklardan biri şudur: TDA’da sürtünnme kayıpları öneli
olmasınna karşın, ADA’da
A değişimler çook kısa messafelerde meydana
m gelldiğinden sürtünme
s
kayıplarrı ihmal ediilebilir ve yerel
y kayıplaar ön plana çıkar. Kesit küçülmeleeri (kanal taabanında
eşikler veya kanall genişliğin
nde daralmaalar) ve bü
üyümeler (k
kanal tabanıında çukurlar veya
kanal genişlemeleeri), köprü
ü ayaklarınnın, menfeezlerin, do
olusavaklarıın ve dip
p savak
kapaklaarının inşa edilmesi
e gib
bi olaylarınn hepsi tabiii akım şartllarını etkileyyerek ani (hızlı) ve
 79
 

yerel suu yüzeyi değişimlerine sebep olabbilir. Burada, ani değişşen akımın iki önemli elemanı
olan hiddrolik sıçram
ma ve kanall kesiti deği şimleri inceelenecektir.

3.8.2. H
Hidrolik Sıçrrama

Bir dipssavak kapağğının altınd

dan veya büüyük eğimlii kanalın kü
üçük eğimlli kanala baağlandığı
kanallarrdaki akımllar gibi, neehir rejiminne karşılık gelen
g bir eğimde
e sel rejiminin meydana
m
geldiği bazı durum
mlar vardır. Bu durum
mlar meydan
na geldiğind
de, akım küüçük eğimli (nehir)
eğiminee uyum sağllayacak şek
kilde tekrar nehir rejim
mine dönüşü
ür. SR’den N
NR’e geçiştte tedrici
(yavaş) bir geçiş olmaz,
o tam aksine ani ((hızlı) bir geçiş
g olur. Bu
B an, geçiişe hidrolik sıçrama
denir (Ş
Şekil 3.30a ve b). Hid
drolik sıçraama, hızlı (sel
( rejimindeki) akıml
mlar ile sakiin (nehir
rejiminddeki) akımllar arasındaa ani bir suu yükselmesidir. Hidro
olik sıçramaanın teşekk
kül ettiği
bölgedee, büyük ölçekli türbülans, yüzeyy dalgaları ve enerji saçılması (yyayılması) meydana
m
gelir. Biir kanalda hidrolik
h sıçrrama şu duruumlarda meeydana geleebilir:

Savak Kapaağı

Hidrrolik Hiidrolik
Su  sıççarma
Sel rejimi sıçar
arma
(büyüük eğim)

Nehir rejim
mi
(küçük eğiim) Sel rejjimi Nehirr rejimi

a. Büyükk Eğimden Küüçük Eğime Geçişte

G HS Oluuşması b. Bir Savak Kapağğı Altında HS

Şeekil 3.30. H
Hidrolik Sıçrrama Misallleri

 K
Kanal eğim
minin büyüktten küçüğe dönüştüğü eğim değişiikliğinin yak
akınında,
 K
Köprü ayakkları gibi kanal daralmaalarının mem
mbaında,
 A
Ani daralmalarda,
 A
Ana kanaldda nehir, yan
n kolda sel rrejiminde ak
kımın olduğ
ğu kanal birrleşmelerind
de,
 Y
Yüksek hızların küçük
k eğimde devvam edemeeyeceği uzun
n kanallardaa.

Hidrolikk sıçramanınn matematik

k analizindee şu kabulleer yapılır:

 K
Kanal dikdöörtgen kesittli yataydır,
 80
 

 Sıçrama önncesinde vee sonrasındda hız dağılımları üniformdur vve bütün kesitlerde
k
bbasınç dağılımı hidrosttatiktir,
 Sürtünme kayıpları
k ihm
mal edilir.

Enerji çizg
gisi

Şekil 3.31. Hidroolik Sıçramaanın Parameetreleri

Şekil 3.31’deki hiidrolik sıçrrama kesitinnde kontro

ol hacmine dik birim genişliktek
ki kesite
momenttum denklem
mi uygulanır:

y1 2 y 2 2 , Q V / A V /( By) ve   g ,
  qV2  qV
q 1 q    Vy  V1 y1  V2 y 2 V1  q / y1 , V2  q / y 2
2 2 B B B
yazılırsaa

 q2 
g
2
y
1
2
 q2
 y 2    2 y 2  2 y1 
2 elde edilir. Bu denklem
min düzenleenmesiyle aşşağıdaki eşiitlik elde
 y2 y1 
y2  y2 
2
edilir: V1 .
1    2
y1  y1  gy1

2
Dikdörttgen kanaldda olduğunddan, bu denk
klem şu haale gelir:  y2   y2 
Fr  V / gyy       2 Fr 2  0 .
 y1   y1 
Bu denkklemin çözüümü ve poziitif işaretli kköklerin dik
kkate alınmaasıyla şu eşşitlikler bulu
unur:

y2 1  y
  1  8Fr1 1 , y 2  1  1  8Fr 1 1 ,
2 2

y1 2   2 

y2  (3.11)
 1  8Fr 2 1 ,  1  8 Fr1  1 1  8 Fr 2  1  4
2
y1  2 2

2     
 81
 

Sıçramaa sonrası ve
v öncesind
deki su deerinliklerinin
n oranı (y2/y1), HS’ddan önceki Froude
Sayısınıın bir fonksiyonudur.

Hidrolikk sıçrama essnasında olu

uşan enerji kaybı şöylee hesaplanır:

 V  
2
V 
2
 V 2 V 2  y  y1 3 (3.12)
E  E1  E 2   y1  1    y 2  2    y1  y 2    1  2   2
 2g )   2g   2g 2g  4 y1 y 2

3.11 ve 3.12 eşitlikklerinin fizik

ksel açıklam
maları şöyleedir:

 Eğer Fr1  1  y 2  1  E  0 (kritik akım)

E
y1
 E
Eğer y
Fr1  1  2  1  E  0 (hidrollik sıçrama))
y1
 E
Eğer y
  0 (enerrji
Fr1  1  2  1  E kazanım
mı imkânssızdır. NR
R’den SR’e geçiş
y1
yyavaş/tedricci bir su yüzzeyiyle olurr).

Sıçramada enerji
kaybı
H1= Sıçraamaya girişindeeki enerji
H2= Sıçraama çıkışındakii enerji
Dj=D2-D1=Sıçrama yükssekliği
L= Sıçramma uzunluğu

Kritik derinlik
derinlik

Özgül Enerjii

Şekil 3.332. Hidrolik

k Sıçramadaa Özgül Eneerji ile Derin
nlik Arasınddaki İlişki

Yukarıddaki eşitlik ve değerleendirmeler ıışığında, hiidrolik sıçraamanın karrakteristikleri Tablo

3.3’te özetlenmiştirr:

Hidrolikk sıçrama esnasında

e büyük
b ölçüdde enerji kaaybı meydaana geldiğinnden, HS çeşitli
ç su
yapılarının (baraj,, bağlama, kapak vbb) mansabıında meydaana gelen yerel oyu
ulmaların
masında birr enerji saaçıcı (azalttıcı) olarak
azaltılm k kullanılaabilir. Sıçra
rama sebeb
biyle su
seviyesiinin yükselmesi, su alma yapı larında avaantaj sağlaar. Ayrıca, sıçramadaa oluşan
türbülanns su arıtılm
masına yardıımcı olur.
 82
 

Tablo 3.3. Hidrolik Sıçramanın Karakteristikleri

Fr 1 y 2 / y1 Fr 2 E / y1 Sıçrama Türü Enerji Kaybı

1 1.0 1.0 0.000 Kritik akım, sıçrama yok Kayıp yok

2 2.37 0.55 0.48 Çok zayıf sıçrama Az kayıp
3 3.77 0.41 1.41 Zayıf sıçrama, küçük sirkülasyon Ilımlı kayıp
4 5.18 0.34 3.52 Dengeli sıçrama Enerjinin %45’i
5 6.59 0.30 6.62 Dengeli sıçrama Enerjinin %55’i
7.5 10.12 0.23 18.73 Güçlü sıçrama Enerjinin %65’i
10 13.65 0.20 37.08 Çok güçlü sıçrama Enerjinin %85’i

3.8.3. Kanal Kesiti Değişimleri

3.8.3.1. Giriş:

Kanal kesitlerindeki değişimler, ya küçülme (tabanda eşik veya genişlikte daralma) veya
büyüme (tabanda çukur veya genişlikte büyüme) şeklinde olabilir. Bu değişimler, su
seviyesinde ani ve hızlı değişimlere (alçalma veya yükselme) sebep olur. Bu değişimler akım
rejimlerine bağlıdır. Genelde kanal kesitlerindeki geçişlerde, kanal şeklindeki herhangi bir
değişiklik; mesela bir eşik (Şekil 3.33) veya çukur bulunması, veya kanal genişliğinde bir
daralma (Şekil 3.34) veya genişleme olması gibi veya bunların bir kombinasyonu şeklinde
tezahür edebilir. Bu değişimlerdeki çeşitli kısımlarda farklı büyüklüklerde enerji kaybı
meydana gelebilir. Fakat, akış derinliklerinin kanal geometrisine ve özgül enerjiye bağımlılığı
aynı kalır.

Özgül enerji ve kritik derinlik prensipleri kullanılarak pek çok komplike kanal bağlantısı
(geçişi) durumu analiz edilebilir. NR'deki akımlardaki geçişler pürüzsüz ve yavaş olurken,
SR'deki kanal bağlantılarında düzensizlikler ve şok dalgaları meydana gelmektedir. Bu tür
bağlantı problemlerinde özgül enerji ve kritik derinlik kavramları oldukça faydalı olmaktadır.
Bu bölümde, sadece dikdörtgen kanallardaki bağlantılar incelenecektir. Burada verilen
prensipler, herhangi bir şekle sahip kanalların bağlantıları için de uygulanabilir.
 83
 

Enerji çizgisi
ç

Tüm
msek

Yatay

Şekil 3.33. Bir Eşikli Kanal

K Geçişşi

En
nerji çizgisi

Yatay
L keesiti

Şeekil 3.34. Biir Daralmalı Kanal Geççişi

3.8.3.2. Kanal Değğişimlerinin Temel Difeeransiyel Deenklemi:

a. Denkklemin Eldee Edilmesi: Bir kanalddaki toplam

m enerji H  y  V 2 / 2 g  z  E  z şek
klindedir.
Kesit ddeğişiminin olduğu mesafe
m çok küçük old
duğundan, enerji
e kaybbı ihmal edilebilir;
dolayısııyla toplam enerjideki değişim
d sıfıır olur:

dH dE dzz
  0 (3.13
3)
dx dx dxx

V2 Q2 q2 dE d  q2  yazılarak, q2 V 2 y2 V 2
Ey y 2 y    y      Fr
2
ve
2g B y2 2g 2 gy 2
dx dx  2gy 2  gy 3 ggy 3 gy

dq d  Q  q dB
   , aşağıdaki denklem eldde edilir:
dx dx  B  B dx
 84
 

dE dy

dx dx

2
1  Fr  
q 2 dB
gBy 2 dx
. elde Bu değer (3.13)'te yazılarak
dy
dx
 2
1  Fr  
q 2 dB dz

gBy 2 dx dx
0 bulunur

ve temel diferansiyel denklem şöyle elde edilir:

dy  1  q 2 dB dz 

 
dx  1  Fr 2  gBy 2 dx  dx  (3.14)
 

Nehir rejiminde Fr 1   1 
0 ve sel rejiminde Fr 1   1 
  0 elde edilir.
1  F 2  1  F 2 
 r   r 

Aşağıda, su derinliği (yüzeyi) değişimleri, hem derinlik (eşik veya çukur), hem de genişlik
(daralma veya genişleme) durumları için ayrı ayrı analiz edilecektir. Her iki tür değişimin bir
arada olması halinde su derinlikleri (3.14) eşitliği yardımıyla belirlenir.

b. Kanal Derinliğinin Değişmesi Durumu: Kanal genişliği değişmediğinden, dB / dx  0

yazılırsa (3.14) denklemi şöyle olur:

dy  1  dz
  2

 dx (3.15)
dx  1  Fr 

 Eşik durumunda (Şekil 3.35a): x artınca z de artacağından dz / dx  0 olur.

 NR'de: dy  () * () * ()   , su derinliği azalır,

dx

 SR'de: dy  () * () * ()   , su derinliği artar.

dx

 Çukur durumunda (Şekil 3.35b): x artınca z azalacağından dz / dx  0 olur.

 NR'de: dy  () * () * ()   , su derinliği artar,

dx

 SR'de: dy  () * () * ()   , su derinliği azalır.

dx
 85
 

a. Eşşik

b. Çukur

Şekil 3.35.
3 Kanall Derinliğiniin Değişmeesi Halinde Su
S Yüzü Prrofilleri

c. Kanaal Genişliğinnin Değişmeesi Durumuu: Kanal derrinliği değişşmediğindenn, dz / dx  0 yazılırsa

(3.14) ddenklemi şöyle olur:

dy q 2  1  dB

 (3.16)
dx gBy 2  1  Fr 2  dx


q2
gBy 2
ifadesii daima pozzitiftir.

 D dan dB / dx  0 olur.,
Daralma duurumunda: x artınca B aazalacağınd

 NR'de: dy  () * () * ()   , suu derinliği azzalır,

dx

 SR'de: dy  () * () * ()   , su derinliği arrtar.

dx
 86
 

 Genişleme durumunda: x artınca B de artacağından dB / dx  0 olur.

 NR'de: dy  () * () * ()   , su derinliği artar,
dx

 SR'de: dy  () * () * ()   , su derinliği azalır.

dx

Kesit değişimlerinde su yüzeyi kot değişimlerinin (su yüzeyi eğimi) özeti Tablo 3.4'te
sunulmuştur.

Tablo 3.4. Su Yüzeyi Değişimlerinin Özeti

Akım Rejimi
Kesit Değişimi Nehir Sel
Küçülme (Eşik veya Daralma) dy/dx<0 (derinlik azalır) dy/dx>0 (derinlik artar)
Büyüme (çukur veya Genişleme) dy/dx>0 (derinlik artar) dy/dx<0 (derinlik azalır)

Değişiklikten önceki memba (orijinal) kesiti ile değişikliğin sonraki kesit arasında akım rejimi
değişmez. Önceki kesitte akım NR ise, değişimin olduğu kesitte de NR; orijinal kesitte SR
var ise değişimin olduğu kesitte de SR olur.
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 1)

Soru 3.1: Yanda verilen kesitte kanal genişliği b=1 m ve debi değeri Q=0.5 m3/sn’dir.
a. Kritik derinlik ykr ve Emin değerlerini bulunuz
b. E=f(y) grafiğini çiziniz y

1m

y (m)
E (m)

y (m)

0.0
0.0 E (m)
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 2)

Soru 3.2: Yanda kesiti verilen kanalda debi Q=2.0 m3/sn iken kritik
derinliği hesaplayarak E=f(y) grafiğini çiziniz.
y
1 1
2 2
1.0 m

s
Cevap:

ykr (m)
Değer
Röl. hata

y (m)
E (m)

y (m)

0.0 E (m)
0.0
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 3)

Soru 3.3: Yanda kesiti verilen kanalda debi Q=1.0 m3/sn ve pürüzlülük
katsayısı n=0.020’dir. Hidrolik eğimin
a. J1=10-4,
y
b. J2=2*10-2 1 1
olması durumlarında akımın rejimini belirleyiniz 2 2
1.5 m

a.

b.
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 4)

Soru 3.4: Yanda verilen kesitte kanal genişliği b=0.8 m, pürüzlülük katsayısı n=0.015 ve
hidrolik eğim J=10-3 olduğuna göre.
a. Uniform akım derinliği y=0.3 m iken debi (Q) ve akım rejimini, y
b. Q=0.3 m3/sn iken akım rejimini bulunuz.

0.8 m

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 5)

Soru 3.5 (Ödev): Yanda verilen kesitte kanal genişliği b=1.0 m, pürüzlülük katsayısı n=0.012 ve
hidrolik eğim J=5*10-3 olduğuna göre.
a. Q=0.6 m3/sn, y
b. Q=2.5 m3/sn iken akım rejimini belirleyiniz ve sonuçları yorumlayınız.

1.0 m

Cevap:
a.

b.
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 6)

Soru 3.6: Yanda verilen kesitte kanal genişliği b=3.0 m ve özgül enerji E=1 m için.
a. En büyük debi değerini (Qmax) bulunuz,
b. Debi-derinlik (Q-y) grafiğini çiziniz. y

3.0 m

Cevap: a.

y (m)
Q (m3/sn)

b.
y (m)

0.0 Q(m3/sn)
0.0
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 7)

Soru 3.7: Yanda verilen kesitte taban genişliği b=0.5 m ve özgül

enerji E=2 m için.
a. En büyük debi değerini (Qmax) bulunuz,
y
b. Debi-derinlik (Q-y) grafiğini çiziniz. 1 1
1.5 1.5
0.5 m

Cevap:

y (m)
Q (m3/sn)

y (m)

0.0 Q(m3/sn)
0.0
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 8)

Soru 3.8: Yanda verilen dikdörtgen kanalda, A

kanal genişliği b=3.0 m, k=80’dir. J0(1) ve J0(2) J0(1)
sırasıyla 0.015 ve 0.0016 olduğuna göre, (1) ve J0(2) y
(2) kanallarındaki akımların derinliğini ve 1
B
rejimini belirleyip, su yüzü profilini çiziniz. C
2
Q=10m3/sn
3.0 m

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 9)

Soru 3.9: Yanda verilen dikdörtgen kanalda, A J0(1)

kanal genişliği b=6.0 m, k=70’dir. J0(1)=0.01 ve
J0(2)=0.0004 ve J0(3)=0.00365 olduğuna göre; 1 J0(2) y
(1), (2) ve (3) kanallarındaki akımların J0(3)
B
derinliğini ve rejimini belirleyip, su yüzü 2 C
D
profilini çiziniz. Q=15m3/sn 3
6.0 m

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 10)

Soru 3.10: Yanda verilen trapez kanalda,

kanal genişliği b=6.0 m, şev eğimi 4 ve
A
J0=0.001’dir. Kanalların pürüzlülükleri
1 y
k1=50 (kırmataş) ve k2=100 (beton) 4 4
B
olduğuna göre, kanallardaki normal akış 1 1
yüksekliklerini belirleyerek, akım rejimini 2 C 6m
belirleyiniz ve su yüzü profilini çiziniz.
Q=40m3/sn

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 11)

Soru 3.11: Yanda verilen kesitte kanal genişliği b=2.0 m, kanal eğimi J0=0.008 ve kanal
pürüzlülüğü k=60’tır. Debi değeri
a. Q1=3 m3/sn, y
b. Q2=50 m3/sn olduğu durumlarda kanalın eğim türünü belirleyiniz.

2.0 m

Cevap:
a.

b.
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 12)

Soru 3.12: Yanda verilen kesitte taban genişliği b=1.5 m, kanal

pürüzlülüğü k=1/n=50 ve debi değeri Q=1m3/sn’dir. Kanal eğimi
a. J0=10-4,
y
b. J0=2*10-2 olduğu durumlarda kanal eğiminin türünü 1 1
belirleyiniz. 2 2
1.5 m

Cevap:
a.

b.
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 13)

Soru 3.13: Yanda verilen taban genişliği b=5.0 m, kanal eğimi J0=0.03 ve kanal pürüzlülüğü
k=1/n=40 olan bir dikdörtgen kanalda Q=20 m3/sn su akmaktadır. Kanal üzerindeki bir kontrol
(ölçüm) tesisinde su derinliği 0.9 m’dir. Su yüzeyi profilini belirleyiniz. Mansaba doğru su y
derinliği artar mı (dy/dx>0), azalır mı (dy/dx<0)? Tesisten 10 metre mansapta (akış aşağı) su
derinliğini hesaplayınız. Sistemin boy kesitini çiziniz.
5.0 m

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 14)

Soru 3.14: Yanda verilen taban genişliği b=5.0 m, kanal eğimi J0=0.01 ve kanal
pürüzlülüğü k=1/n=25 olan bir trapez kanalda Q=60 m3/sn su akmaktadır.
Kanal üzerindeki bir kontrol (ölçüm) tesisinde su derinliği 4.0 m’dir.
y
a) Su yüzeyi profilini belirleyiniz. 1 1
b) Mansaba doğru su derinliği artar mı (dy/dx>0), azalır mı (dy/dx<0)? 1.5 1.5
c) Tesisten 100 metre mansapta (akış aşağı) su derinliğini hesaplayınız. 5m
d) Sistemin boy kesitini çiziniz.

Cevap:
a)

b.

c.

d.
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 15)

Soru 3.15: Yanda verilen taban genişliği b=5.0 m, kanal eğimi J0=0.0015 ve kanal pürüzlülüğü k=1/n=60
olan bir dikdörtgen kanalda Q=30 m3/sn su akmaktadır. Bir bağlama (regülatör), suyu y=5.0 m derinliğe
çıkartmıştır. y
a) Üniform akım derinliğini hesaplayarak kanalın eğim türünü belirleyiniz.
b) Bağlama ile su derinliğinin y=3.5 m olduğu kesit arasında, su derinliklerinin ∆y=0.5m azaldığı
mesafeleri bulunuz ve akarsuyun boy kesitini çiziniz.
5.0 m

Cevap:

i y(m) A(m2) U (m) R (m) V(m/sn) ∆x(m) x(m) ∆y (m)=z Kot=z+y(m)

(kanal)
1
2
3
4
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 16)

Soru 3.16: Yanda verilen trapez kanalda, kanal eğimi J0=0.001 ve kanal
pürüzlülüğü k=1/n=50 ve debi değeri Q=50 m3/sn’dir. Bir bağlama (regülatör),
suyu y=3.0 m derinliğe çıkartmıştır.
y
Üniform akım derinliğini hesaplayarak, su derinliğinin bağlamadan itibaren 1 1
0.1 m aralıklarla azaldığı kanal mesafeleri (x), y=2.7 m su derinliğine kadar 2 2
hesaplayarak sistemin boy kesitini çiziniz. 5m

Cevap:

i ∆y (m) Kot=z+y(m)
yi (m) Ai (m2) Ui (m) Ri4/3 (m) Vi (m/sn) Ei (m) Ji (*10-4) ∆x(m) xi (m)
(kanal)
1
2
3
4
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 17)

Soru 3.17: Taban genişliği 5 m olan dikdörtgen kesitli bir kanaldan, Q=30 m3/sn’lik su akıyor, hidrolik sıçramadan önceki su
derinliği y1=1.3 m’dir. Sıçramadan sonraki su derinliğini (y2), Froude sayısını (Fr2) ve sıçramada oluşan yersel yük kaybını (hk')
hesaplayınız.

Cevap:

Soru 3.18: Taban genişliği 10 m olan dikdörtgen kesitli bir kanaldan, Q=70 m3/sn’lik su akıyor, hidrolik sıçramadan sonraki su
derinliği y2=3.0 m olduğuna göre Sıçramadan önceki su derinliğini (y1), Froude sayısını (Fr1) ve sıçramada oluşan yersel yük kaybını
(hk') hesaplayınız.

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 18)

Soru 3.19: Yanda verilen kesitte taban genişliği b=3.0 m, debi Q=15 m3/sn, uniform akım
derinliği y0=1.0 m ve eşik yüksekliği e= 0.15 m’dir. Akımın mevcut şartlarda mümkün olup
olmadığını belirleyerek, eşik üzerindeki su derinliğini hesaplayınız ve kanal boykesitini y
çiziniz.

3.0 m

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 19)

Soru 3.20: Yanda verilen kesitte taban genişliği b=4.0 m, debi Q=40 m3/sn, uniform akım
derinliği y0=2.0 m ve çukur derinliği e= 0.40 m’dir. Çukur üzerindeki su derinliğini
hesaplayınız. y

4.0 m

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 20)

Soru 3.21: Yanda plan ve kesiti verilen PLAN A-A KESİTİ

kanalda taban genişlikleri b0=6.0 m ve b1=10 A
m’dir. Uniform akım derinliği y0=1.5 m
olduğuna göre genişlemenin olduğu kesitteki
su derinliğini hesaplayınız. Q=50m3/sn 6.0 m b1= 10.0 m 6.0 m
y

A
b0= 6.0 m

Cevap:
 AÇIK KANALLARDA UNİFORM OLMAYAN AKIM UYGULAMALARI (Sayfa 21)

Soru 3.22: Yanda plan ve kesiti verilen kanalda taban PLAN

A-A KESİTİ
genişlikleri b0=1.0 m ve b1=0.5 m’dir. Her iki kesitteki su A
derinliklerini hesaplayınız ve su yüzü profilini
belirleyiniz. Q=1m3/sn, k=50, j0=0.001
y
1.0 m b1= 0.5 m

A b0= 1.0 m

Cevap: