HERKES İÇİN FELSEFE

PlATON GERÇEKLiGiN iKi ÖZGÜL DÜZEYDE VAR

OLDUGUNU BELiRTiR: BiRiNCiSi. GÖRÜNTÜLERiN VE
SESLERiN OLUlTURDUGU GÖZLE GÖRÜLEBiLiR DÜNYA;
iKiNCiSi, GÖZLE GÖRÜLEBiLiR DÜNYAYA VARLIGINI
KAZANDIRAN KAVRANABiLiR DÜNYA.

FELSEFE 101
PLATON VE SOKRATES'TEN SARTRE VE HEIDEGGER'E
DÜ�ÜNCE TARiHi HAKKINDA BilMENiZ GEREKEN HER �EY

MAGARA KiNAYESi. SOKRATES

iLE PlATON'UN KARDEli
GlAUKON ARASINDA BiR
BiR ÇlRPI DA KONUlMA OlARAK GEÇER.
. .

IDEALIZM,
MATERYALiZM,
METAFIZIK
. .

EGER X'iN BÜTÜN

PARÇAlARI AYNI ZAMANDA
Y'NiN DE PARÇAlARI OLSA,
X=Y'DiR.

PAUL KLEINMAN
Çeviren: Şükrü Alpagut
Paul Kleinman Paul Kleinman New York White Plains'de büyüdü. 2009'
da Wisconsin Üniversitesi Sanat ve iletişim Sanatları: Radyo, Televiz­
yon ve Sinema bölümünü bitirdi. Psikoloji 707; A Ton ofCrap ve Bul/shit
Artist adlı kitapları yazdı. Şimdi New York City'de yaşıyor.

Şükrü Alpagut 1 954 yılında Tokat'ta doğdu. istanbul Üniversitesi Ya­

bancı Diller Eğitim Fakültesi ingilizce Bölümü'nden 1 977'de mezun
olduktan sonra öğretmenlik, çevirmenlik, çeşitli yayınevlerinde editör­

lük ve yayın yönetmenliği yaptı. Başlıca çevirilerinden bazıları şunlar­

dır: insandaki YtkJCtltğın Kökenieri (Erich Fromm), Saydam Şeyler (Vladi­
mir Nabokov), Sınıftan Kaçış (EIIen Meiksins Wood)
 Paul Kleinman

FELSEFE 101
PLATON VE SOKRATES TEN SARTRE VE HEIDEGGER'E
'

DÜ�ÜNCE TARiHi HAKKINDA BiLMENiZ GEREKEN HER �EY

i n g i l izceden çevi ren:

Şükrü Alpagut
Say Yayınları
Herkes Için Felsefe

Felsefe 101: Platon ve Sokrates'ten Etik v M ttll,l(l• 1>1 tl ıı• ı olhlllııkkında

Bilmeniz Gereken Her Şey 1 Paul Kleinman
Özgün adı: Philosophy 101: From Plato and Socrate to 1 tl ıle 1 ' " '" ili• ,,,,,,,� lı 1 ı11ı 111 n­

tial Primer on the History ofThought

© 2013 F+W Media, Ine. Her hakkı saklıdır.

Bu kitap Adams Media'nın izniyle yayımlanmıştır. Adams Media bir ı ı W Mo•clı,, h H

kuruluşudur ve S7 Littlefield Street, Avon, MA 02322, USA adresinde bulunııı,okt.ıdıı

Türkçe yayın hakları Kesim Ajans aracılığıyla© Say Yayınları

Bu eserin tüm hakları saklıdır. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılan kısa
alıntılar hariç yayınevinden yazılı izin alınmaksızın alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kop­
yalanamaz, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz.

ISBN 978-60S-02-0640-1
Sertifika no: 10962

ingilizceden çeviren: Şükrü Alpagut

Yayın koordinatörü: Levent Çeviker
Yayıma hazırlayan: Eda Okuyucu
Kapak uygulama: Artemis iren

Baskı: Lord Matbaacılık ve Kağıtçılık

Topkapı-istanbul
Tel.: (0212) 674 93 S4
Matbaa sertifika no: 4SS01

1. baskı: Say Yayınları, 2018

S. baskı: Say Yayınları, 2020

Say Yayınları
Ankara Cad. 22/12 • TR-3411O Sirked-istanbul
Tel.: (0212) S12 21 S8 • Faks: (0212) S12 SO 80
www.sayyayindlik.com • e-posta: say@sayyayindlik.com
www.facebook.com/sayyayinlari • www.twitter.com/sayyayinlari
www.instagram.com/sayyayincilik

Genel dağıtım: Say Dağıtım Ltd. Şti.

Ankara Cad. 22/4 • TR-3411O Sirked-istanbul
Tel.: (0212) S28 17 S4 • Faks: (0212) S12 SO 80
internet satış: www.saykitap.com • e-posta: dagitim@saykitap.com
 iÇiNDEKiLER

G i Ri Ş .................................................................................................................... 7

SOKRATES Ö NCES i .......................................................................................... 9

SOKRATES (M Ö 469-399) ........................................................................... 1 4
P LATON (M Ö 429-347) ................................................................................ 1 7
P LATON'UN MAGARASI .............................................................................. 2 1
VAROLUŞÇULU K ............................................................................................ 25
AR i STOTELES (M Ö 384-322) ...................................................................... 29
TH E S EUS'UN GEM i S i .................................................................................... 34
FRANCIS BACON ( 1 5 6 1 - 1 626) .................................................................. 38
TARLADAK i i N E K ........................................................................................... 42
DAVID HUME ( 1 7 1 1 - 1 776) ......................................................................... 47
H AZCILIK .......................................................................................................... 5 1
TUTSAK i K i LEM i ............................................................................................. 5 5
AZ i Z THOMAS AQUINAS ( 1 225-1 274) ................................................... 6 0
KATI B E L i RLEN i M C i L i K ............................................................................... 65
J E AN-J ACQU ES ROUSSEAU ( 1 7 1 2- 1 778) .............................................. 7 3
VAG O N i K i LEM i .............................................................................................. 7 7
G ERÇE KÇ i L i K ................................................................................................... 8 1
IM M A N U E L KANT ( 1 724- 1 804) ................................................................ 85
i K i C i L i K .............................................................................................................. 90
YARARCILIK ..................................................................................................... 95
JOHN LOCKE ( 1 632-1 704) ........................................................................ 1 00
G Ö RG Ü LC Ü L Ü K-AKILCILIK KARŞITLIGI ................................................ 1 05
G EORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL ( 1 770- 1 83 1 ) .......................... 1 09
REN E D ESCARTES ( 1 596- 1 650) .............................................................. 1 1 3
ATEORiSI ............................................................. . .. ................... 1 1 7
YALANCI PARADOKSU .......................................................... ... ............... 122

THOMAS HO BBES (1588-1679) .............................................................. 127

D i L F ELSEFES i . . .. . .. . ... . . . . .. .... ........ ... ... ..... . .. . . .. ..... . 132
. . . .... . .. . ... . . . .. .. . . . ..... ...... .. . . ...

M ETAF i Z i K .. ..... ............... . ...................................... . . .. . . . . . . .......... . ... ....... .. . .. . . .. 1 8

J EAN-PAUL SARTRE ( 1 905-1 980) ........................................................... 142

ÖZG Ü R i RADE . . . . ..... . .... ........................... 146
............................. .......... ..... ... .. .. . .

M i ZAH F ELSEFES i . . .
..... ........................ ..................... ...... ...... . ...................... 152

AYDINLANMA ..................................................................................... .......... 157

FRIEDRICH NIETZSCHE ( 1 844- 1 900) .................................................... 1 66

SORITES PARADOKS U .
................................... ............................................ 1 73
LU DWIG WITTG ENSTEIN ( 1 889- 1 95 1 ) .................................................. 1 79
ESTET i K . . . . 1 85
............... .... ...................................... ...... ........................................

K Ü LTÜ R F ELSEFES i . . 1 89
....................... ............... ..............................................

i
EP STE MOLOJ i . :....................................................................................... 1 92
.....

i K i Z D Ü N YA . .
................................................................ . ............. .. ............... . . 1 98
ARTH U R SCHOPENHAU ER ( 1 788-1 860) .............................................. 202
KARL MARX ( 1 8 1 8- 1 883) .......................................................................... 207
MARTIN HEIDEGGER ( 1 889- 1 976) ......................................................... 2 1 3
VOLTAIRE ( 1 694- 1 778) .............................................................................. 2 1 8
GÖRECEC i L i K . . . . 223
......... ................................. .......................... .... ....................

DO G U F ELSEFES i . . . . . 23 1
...... ................................ .. .................................. ........ ..

i BN- i S i N A (980- 1 037) ................................................................................ 242

B ERTRAN D RUSSELL ( 1 872- 1 970) ......................................................... 246
FENOM E N OLOJ i .
....................................................... ................ ......... ....... . . 25 1
ADCILIK . .
........... .... ............................................................................. ........... . 255
GOTTFRIED WILHELM L EIBNIZ ( 1 646- 1 7 1 6) ...................................... 260
ETi K 264
..................................................................................................................

B i L i M F ELSEFES i .
....................................................... .................................. 269
BAR UCH S PINOZA ( 1 632- 1 677) ........................................................... . . 273

D i N F ELSE F ES i .. . .
........ . .
........ .......... ........................ .. ................. .......... ... . . ....279

DiZi N . . . . .
........................ ....................... ............ ..... ... ................... ........ . ...........284
 GiRiŞ
Felsefe Nedir?
Soru n u n ken d i s i kulağa felsefi geliyo r, d eğ i l mi? Peki, bu ta m
o l a ra k ne a n l a m ifade ed iyor? Felsefe nedir sa h i ?
Felsefe sözcüğü, " b i l g e l i k sevgisi" a n l a m ı na gel i r. Gerçekten
d e fi lozofları k i m olduğ u m uz ve niçin b u ra d a o l d u ğ u m uz i l e
i l g i l i temel soru ları a raştı rmaya yönelten, i şte bu b i l g e l i k sev­
g i s i d i r. Yüzeyden bakı l ı nca, felsefe b i r sosya l bi l i m ler d a l ı d ı r.
A m a bu kita b ı oku d u kça, bundan çok d a h a fazl a s ı olduğ u n u
keşfedeceks i n iz. Felsefe, a k l ı n ıza g e l e b i l ecek h e r kon uya do­
ku n u r. Eski Yu na n'd a n bir grup yaş l ı a d a m ı n b i rbi rlerine d u r­
m a ksızı n soru l a r sorm a l a rı ndan iba ret b i r şey değ i ld i r (gerçi
b u da o l d u kça büyük bir yer tuta r). Fel sefe n i n çok somut uy­
g u lama ları va rd ı r; h ü kü met siyaset i n d e o rtaya çıkan eti k so­
ru n l a rdan tutun, b i l g i saya r progra m cı l ı ğ ı nda gere k l i mant ı k­
s a l biçi m lere kad a r her şeyi n köke n i n d e fel sefe va rd ı r.
Yaşa m ı n a n l a m ı, b i l g i, a h l a k, gerçe kl i k, Ta n r ı 'n ı n va rlığı, bi­
l i n ç, siyaset, d i n, i ktisat, sanat, d i l b i l i m gibi kavra m ları araştırma
o l a nağına fel sefe sayesinde kavuşu ruz. Fel sefe n i n s ı n ırı yoktur!
Çok geniş bir a n l a mda söyleni rse, fel sefe n i n ele aldığı altı
a n a izlek va rd ı r:

1 . Metafizik: Evre n i n ve gerçekl i ğ i n i n ce l e n mesi.

2 . Mantı k: Geçerl i b i r sav o l uştu rma n ı n yol u .
3 . Epistemoloj i: B i l g i n i n v e b i l g i ed i n m e yol l a rı n ı n incelen­
mesi.
4. Estetik: Sanatın ve g üzel l i ğ i n i ncel e n m es i .
S . Siyaset: S iyasa l h a k l a r ı n , h ü kü meti n v e yu rtta şiara d üşen
rol ü n incelenmesi.
6. Etik: Ahia k ı n ve nasıl yaşa mak gere kti ğ i n i n i ncelenmesi.
 "Ah, felsefe. O şeyi a s l a kafa m almayacak," diy düşündüğü­
n üz o l d u mu h iç? O l d uysa, o za m a n ko rk ma y ı n . H p isteyip de
b u l a m a d ı ğ ı n ız yoğ u n fel sefe eğitimi burada. Gözleriniz kan
ça n ağ ı na dönmeden zi h n i n izi açma olanağına nihayet kavu­
şaca ksı n ız. Felsefe 101'e hoş g e l d i n iz.
SOKRATES ÖNCESi
Batı Felsefesinin Kökeni

Batı felsefesi n i n kökleri, Yu n a n fi l ozofl a r ı n beş i n ci ve a ltıncı yüzy ı l ­

l a rd a ya ptıkları ça l ı ş m a l a rda sapta n a bi l i r. Za m a n i ç i n d e Sokrates
ö n cesi (Presokratik) fi l ozofla r ad ıyla a n ı l m aya başla n a n bu düşü­
n ü rl e r, çevrelerindeki d ü nyayı sorg u l a m aya yöneld i le r. Bu fi lozof­
l a r, çevrelerinde o l a n biten leri Yu nan ta n r ı l a rı na bağ l a ma k yeri n e,
d ü nyayı, evreni ve ken d i varoluşları n ı a ç ı klaya b i l e n daha a k ı l c ı
a ç ı k l a m a l a r getirme a rayış ı n a g i rd i ler.
B u bir doğa fel sefesiyd i . Sokrates öncesi fi l ozofl a r her şeyin ne­
,
rede n geldiğini, her şeyin ne'den ya ratı l d ığ ı n ı, doğa n ı n matema­
t i ksel o l a ra k nasıl açıklanabi l eceğ i ni, doğada çoğ u l l u k ol ması n ı n
nası l açıklanabileceğ i n i sorg u l a d ı l a r. Evre n i n temel ma lzemes i n i
o l u şt u ra n bir ana i l ke, arkhe olara k b i l i n e n b i r başla n g ı ç i l kesi b u l ­
m aya çabalad ı l a r. Evrendeki h e r şeyi n ayn ı g ö rü n memesi y a da
ta m a m e n ayn ı d u rumda ka l m a ması gerçeğ i nden d o l ayı, Sokrates
öncesi fi lozoflar arkhe'n i n içerd i ğ i değişi m i l ke l e ri n i n o l ması gere k­
t i ğ i n e karar verd i l e r.

SOKRATES ÖNCESi N E A N L A M A G E L i R ?

Sokrates öncesi, ya n i Presokrat i k teri mi, 1 90 3 'te A l m a n b i l g i n Her­

m a n n Diels sayesinde g ü ndel i k d i l e g i r i p yayg ı n laştı. Presokrati k
fi lozofl a rdan birçoğ u n u n yaşa ğ ı dönemde Sokrates'i n kendisi d e
gerçekte sağ olduğu için, b u teri m söz kon u s u fel sefeleri n m ut l a ka
Sokrates'i n ki nden önce va r o l d u ğ u n u i m a etmez. Presokratik teri­
m i, d a h a çok ideoloj i ve i l ke fa rkl ı l ı klarıyla a l a k a l ı d ı r. Presokratik fı­
l ozofl a rd a n bi rçoğ u yazı l ı eser vermiş o l m a k l a b i r l i kte, bu eserleri n
h içbiri e ksi ksiz olara k b u g ü n e gel memiştir ve Presokrati k fi lozofl a r
h a k k ı n d a bildiklerim izi n çoğ u, geriye ka l a n m et i n pa rça larına ve

9
Felsefe 1 0 1

d a h a s o n raki ta rihçileri n v e fi l ozofların çoğ unl ukla yan l ı b i r tutu m­

la a ktard ı kları a l ı nt ı l a ra daya n ma ktad ı r.

Ö N E M L i S O K R AT E S Ö N C E Si OKULLAR

M ilet O kulu
i l k Sokrates öncesi fi l ozofl a r, Anadolu'n u n batı sa h i l i nde kuru l u Mi­
letos ( M i l et) kentinde yaşa d ı l a r. M i letos'ta n ü ç önemli Sokrates ön­
cesi fi lozof çıktı: Tha les, Ana ks i m a n d ros ve A n a ks i menes.

Thal es
E n ö n e m l i Sokrates ö n cesi fi l ozofl a rdan b i ri o l a n Tha l es (M Ö 624-
546), arkhe'n in, ya n i a n a öğe n i n su olduğ u n u öne s ü rdü. Suyun
b u h a rlaşma ve yoğ u n la ş m a gibi değişim i l keleri n e göre değişebil­
d i ğ i n i, d olayısıyla d a gaz ya d a katı halde b u l u na b i l d iğ i n i bel irled i .
Suyun, nemden (ısı n ı n ü reti l d i ğ i kayna kta n) v e beslen meden so­
ru m l u o l d u ğ u n u d a b i l iyo rd u . Hatta Tha l es, d ü nya n ı n su üstü nde
d u rd u ğ u n a bile i n a n ıyord u .

Anaks i mandros
Tha les'i n a rd ı ndan, M i l etos' u n yetiştird i ğ i b i r sonra ki büyük fi lozof
A n a ks i m a n d ros'tu (M Ö 6 1 0-546) . Anaks i m a n d ros, Tha les'i n a ksine
a n a ö ğ e n i n a s l ı n d a apeiron o l a ra k bi l i nen, ta n ı m la n m a m ı ş, s ı n ı r­
sız ve b e l i rlenemez b i r m a d d e o l d u ğ u n u ö n e s ü rd ü . Isl a k ve kuru,
soğ u k ve sıcak gibi zıtlar ona g ö re bi rbi ri n d e n ayrı l ıyord u. Anaksi­
m a n d ros, ça l ışma l a r ı n a a it yazı l a r bıra ktığ ı n ı b i l d i ğ i m i z i l k fi l ozof
o l a ra k ta n ı n ı r.

Anaksimenes
M i l et o ku l u n a mens u p önem l i Sokrates öncesi fi lozofları n son u n­
cusu, a n a öğenin hava old u ğ u n a i nanan Anaksimenes'ti (M Ö 585-
528). Anaksimenes'e göre h ava her yerde mevcuttu r; süreçler geçi-

10
 Sokrates Ö ncesi

reb i l m e ve su, bu l utlar, rüzg a r, ateş, hatta yeryüzü g i b i başka şeylere

d ö n üşebilme özel liğine sa h i ptir.

Pythagoras Oku l u
B e l k i de en çok ken d i adı n ı taşıyan Pisa g o r teore m iyle ü n l ü fi lozof
ve m atemati kçi Pythagoras ya da Pisagor ( M Ö 5 70-497), tüm ger­
çekl i ğ i n temel i n d e matematiksel i l işkilerin b u l u nd uğ u n a ve h e r
şeyi m atematiğ i n yönettiğine i n a n ıyord u . Pythagoras'a göre sayı­
lar kutsa ldı; matematik ku l l a n ı la ra k her şey ölçü lebi l i r ve öngörü le­
b i l i rd i . Pythagoras'ı n etkisi ve i maj ı hayret vericiyd i . Ku rduğu okul
sa n ki ta ri kattı, ta ki pçileri o n u n her sözü n ü d i n lerlerd i . O kada r ki,
neleri yiyip neleri yememek gerektiğ i n e, nasıl g i yi n i l eceğ i ne, hatta
n a s ı l işernek gere ktiğ i n e va rıncaya kad a r h e r şeyi ka psaya n t u h af
k u ra l l a rına bile uyarlard ı . Pythagoras b i rçok a l a nda felsefe ya ptı;
öğrenci leri, onun öğ reti leri n i n ta n n l a ra ait keh a n etler old u ğ u n a
i n a n ı yorlard ı .

Efes Okulu
Efes ya da Ephesos okulu, tek ada m ı n, ya n i Efesli Hera kleitos'un (M Ö
535-475) ça l ışmalarına daya n ıyordu. Hera kleitos, doğadaki her şe­
yin s ü rekli değiştiği ne ya da a kış halinde o l d u ğ u n a i n a n ıyord u. Belki
de e n çok, kimsen i n ayn ı ı rmağa iki kez g i rerneyeceği şekli ndeki dü­
şü ncesiyle ü n l ü d ü r. Hera kleitos, ana öğe n i n ateş olduğuna ve her
şey i n ateşi dışavu rduğuna i n a n ıyordu.

Elea Okulu
Elea okulu, M i l etos'ta n pek de uza k ol maya n Kolophon antik ken­
tinde kuruldu. Bu bölgeden dört önem l i Sokrates öncesi fi lozof ç ı k­
tı: Kse nopha nes, Pa rmenides, Zenon ve S a m o s l u Mel issus.

Kolophonlu Ksenophanes
Kol o p h o n l u Ksenopha nes (M Ö 570-475), d i n e ve m itoloj iye yönelt­
t i ğ i e leşti riyle ta n ı n ı r. Özel l i kle, ta nrıların i n s a n biçi m i nde oldukları

ll
Felsefe 1 0 1

(ya da i n sa n suretine b ü rü n d ü k leri) şekl i ndeki a n layışı yerden yere

vu rmuşt u r. Ksenop h a nes, fiziki o l a ra k hareket etmemekle birlikte
işitme, görme, düşü n m e yete n eğ i n e sa h i p o l a n ve d ü nyayı düşün­
celeriyle çekip çevi re n tek b i r ta n r ı olduğuna i n a n ıyordu.

Elealı Parmenides
Pa rmen ides (M Ö 51 0-440), g e rçe k l i ğ i n deneyi m lenen d ü nyayla bir
a l a kası n ı n o l ma d ı ğ ı n a ve h a k i kate d uyu lar yol uyla değil, a nca k a k ı l
yol uyla u la ş ı l a bi leceği n e i n a n ıyord u . Pa rmen ides'i n va rd ı ğ ı kan ıya
göre, d a h a önceki M i l et fi l ozofl a rı n ı n ça l ış m a l a rı ya l n ızca anlaşıl­
maz o l m a kl a ka l m ıyo rdu; ayn ı za manda da e n başı ndan ya n l ı ş
soru ları soruyord u. Neyi n o l u p n eyi n olmad ı ğ ı n ı ta rtışma k Pa rme­
nides'e g ö re ta mamen a n l a m sı zd ı; çünkü ta rtış ı l ması a n laşılabi l i r
o l a n t e k şey ve doğru o l a n tek şey, n eyi n o ld u ğ u d u r (neyin mevcut
olduğ u d u r) .
Pa r m e n ides, Platon'u v e t ü m Batı fel sefesi n i i n a n ı l maz ölçüde
etki led i . O n u n ça l ışma l a rıyla, E l ea o ku l u, h a k i kati b u l m a n ı n biricik
ölçütü o l a ra k aklı ku l l a n a n ilk a k ı m haline g e l d i .

Elealı Zenon
Elea l ı Zen o n (M Ö 490-430), Pa r m e n ides'i n e n ta n ı n m ış öğrencisiy­
d i (bel ki de aşığ ıyd ı); tü m za m a n ı n ı Pa rmenides'i n fi ki rleri n i savu n­
maya d ö n ü k (paradoks l a r adıyla b i l i nen) savla r ya ratmaya ayı rd ı .
Zenon, e n ü n l ü paradoks l a rı o l a n ha reket paradoksları nda, ontolo­
jik çoğ u l c u l uğ u n, ya n i tek değ i l b i rçok şeyin va r o l d u ğ u görüşünün
gerçekte saçma sonuçla ra g öt ü receğ i n i göstermeye ça l ıştı . Pa rme­
nides ve Zenon, gerçekl i ğ i n tek şey olara k va r o l d u ğ u na, çoğ ul­
cu l u k ve ha reket g i b i şeylerin b i rer ya n ı l sa m a d a n i ba ret olduğu­
na i n a n ıyorlard ı . Zenon'un ça l ı ş m a ları daha son ra çü rütü l mesi ne
rağmen, o rtaya attığı paradoks l a r bugün de fi l ozofl a rın, fizikçi lerin
ve matematikçi lerin ka rş ı s ı n a ö n e m l i soru l a r, m eyd a n oku malar ve
esi n l e r çı ka rmaktad ı r.

12
 Sokrates Öncesi

Samoslu Melissus
M Ö 440 dolayı nda yaşa m ı ş olan Samos l u M e l issus, E lea oku l u na
m e n s u p son fi lozoftu. Elea l ı Pa rmen ides'i n ve Zenon'un fi kirleri n i
deva m ettiren S a mos l u M e l i ssus, var olan i l e öyle görünen a ra s ı n d a
ayrı m ya ptı. B i r şey X ise, Sa mosl u Melissus'a g ö re her za man X ol­
m a l ı d ı r (ve asla X-değ i l o l m a m a l ı d ı r). B u nede n l e, onun düşünce ­
s i n e g ö re, bir şey soğ u ksa, h içbir za m a n soğ u k o l mayı bırakamaz.
Ama d u ru m böyle o l m a d ı ğ ı içi n ve öze l l i kl e r sonsuza kadar koru n­
m a d ı ğ ı için, aslında hiçbir şey (Pa rmenides'i n Gerçeğ i, ya n i s ü re k l i,
değişmez bir şey o l a n mevcut gerçekl i k h a riç) asla olan değ i l d i r;
d a h a çok öyle görünendir.

Atomcu Okul
M Ö beşinci yüzyı lda Leu k i p pos'un ku rd u ğ u ve ö ğ rencisi Demokri­
tos' u n (M Ö 460-3 70) s ü rd ü rd ü ğ ü Atomcu o k u l, h e r fizi ksel nesne­
n i n fa r k l ı biçi m lerde düze n l e n m i ş ato m l a rd a n ve boş l u kta n (içi n ­
de a to m l a r ı n devi n d i ğ i b o ş a l a ndan) o l u şt u ğ u n a i n a n ıyord u. B u
görüş, atomlarla i l g i l i bug ü n b i l d i ğ i m iz kavra m l a rd a n o kadar d a
uza k değildir. B u o ku l u n d ü ş ü n cesine g ö re ato m l a r boyut, biçi m ,
devi n i m, düzen ie ni ş v e kon u m fa rkl ı l ı kl a rı g österen i n a n ı l maz ö l ­
çüde küçük (i kiye böl ü ne m eyecek kad a r küçü k) pa rçacıklard ı ve
bu ato m l a r bir a raya g e l d i kleri za man, gözle g ö rü l ü r d ü nyad a k i
şeyl eri o l uşturuyorlard ı .

13
SOKRATES (MÖ 469-399)
Oyun u Değişti ren Adam

Sokrates, ya klaşık M Ö 469'da Yu n a n i sta n'ı n Atin k 'ııtlııdı· ılııqıhı

ve M Ö 399'da öldü. Sokrates ö n cesi fi lozofla r doğal dürıyııyı lı ıı ı•
lerlerken, Sokrates i n s a n deneyi m i ne ağırl ı k verd i . Bireys 'i ,ılıl.ıl

üzeri n e odaklandı, iyi b i r yaşa m ı o l u şturan şeyleri sorg u l adı, t ı

l u msa l ve siyasal soru n la r ı i rdeledi. Onun eserleri ve fi kirleri, Batı

felsefesi n i n teme l i n i ku rd u . Sokrates genel l i kl e o za mana kadar
yaşa m ı ş e n bilge insa n l a rd a n b i ri sayı l masına rağ men, düşü ncele­
ri n i n hiçb i r i n i yazıya dökmed i ve o n u n hakkında b i l d i ğ i m iz her şey,
öğrenc i l e ri n i n ve çağda ş l a rı n ı n yazd ı kları eseriere (en başta P laton,
Ksenopha nes ve Aristo p h a nes ta rafından yazı l a n l a ra) daya nmak­
tad ı r.
Sokrates hakkında b i l d i ğ i m iz her şey, başka l a r ı n ır, (çoğu za man
da kurg u laya ra k) an lattıklarına dayandığı ve bu a n latı lanlar birbi­
rinden fa rkl ı olduğu için, gerçekte kendisiyle ya da öğ reti leriyle
i l g i l i pek fazla şey b i l m iyoruz. B u d u rum, "Sokrates soru nu" olara k
a n ı l m a ktad ı r. Başkaları n ı n yazd ı kl a rı ndan öğrend i ğ i m ize göre, Sak­
rates bir taş ustası ile b i r ebe n i n oğl uydu; büyü k olası l ı kl a temel
Yu nan eğit i m i gördü; ya kışı k l ı bir adam değ i l d i (o za m a n l a r dış gü­
zel l i k çok önem l iyd i); Pelopon nesos Savaşı'nda orduda görev aldı;
kend isinden çok genç bir kad ı n l a evlenerek üç oğ u l sa h i bi oldu;
yoksu l l u k içinde yaşadı. Fel sefeye yönel meden ö nce taş ustası ola­
ra k ça l ı ş m ı ş olabi l i r.
B u n u n l a birlikte, kesi n o l a ra k belgelen miş b i r ayrı ntı va rd ı r ki, o
da Sokrates'i n ö l ü m ü d ü r. Sokrates'i n sağ l ı ğ ı nda Ati n a devleti geri
lerneye başladı. Pelopo n n esos Savaşı'nda Spa rta ka rşısında utan
verici b i r yen i l g i a l d ı kta n son ra, Ati n a bir tür ki m l i k b u n a l ı mın gir

di ve fiz i ksel g üzel l iğe, zen g i n l i k d ü şleri ne, geç m i ş i romantikl0�tir

m eye d ö n ü k bir sapia ntı g e l i şt i rd i . Sokrates, böyle b i r yaşam t.ıı11ııı

14
 Sokrates (MÖ 469-399)

açı kça eleşti rdiği için birçok kiş i n i n h ı ş m ı n a u ğ rad ı . M Ö 399'da tu­
t u k l a n a ra k d i n siz olduğu ve kentin gençleri n i n a h l a k ı n ı bozd u ğ u
suçlamasıyla ya rg ı l a n d ı . Sokrates suçl u b u l u nd u v e zeh i r l i içecekle
i d a m a mahkum ed i l d i . Kaçı p s ü rg ü n hayatı yaşa m a k (öyle bir şa n s ı
va rd ı) yerine, hiç tereddüt etmeden zeh ri içti.

S O K R AT E S ' i N F E L S E F E Y E K AT K l S I

S ı k l ı k l a Sokrates'e atfed i l e n b i r söz va rd ı r: "Sorg u l a n m a m ı ş b i r ha­

yat yaşamaya değmez': Sokrates'i n ka n ı s ı n a g öre, b i r kişi n i n bil­
g e o l ması içi n ken d i s i n i a n i aya b i l mesi g e re k i r. Sokrates, bireyi n
eyle m leri n i n doğrudan doğ ruya zekiısıyla ve ca h i l l i ğ iyle a l a kah
o l d u ğ u görüşündeyd i . i nsa n la r ı n, maddi şeylere oda kla n m a kta n
çok, kendi ben l i kleri n i g e l i şti rmeleri gerekt i ğ i n e i n a n ıyord u ve iyi
hareket etmek ile iyi olmak a rası ndaki fa rkı a n l a m a ça bası ndayd ı .
Sokrates, bilg iye, b i l i nce v e a h l a ka yöne l i k yen i v e benzersiz ya kla­
ş ı m ıyla felsefeyi sonsuza kad a r değiştirecekti.

Sokrates Yöntemi
Sokrates belki de en çok ken d i adını taşıya n yönte m iyle ü n l ü d ü r.
i l k kez Platon'un Diyaloglar'ı n da beti m l ed i ğ i bu yöntemde, Sakra­

tes ile b i r öğ rencisi bel i r l i b i r sorun h a k k ı n d a i rdeleme ya pariard ı

v e b i r d izi soru a racı l ı ğ ıyla Sokrates o b i reyi n i n a nç l a rı n ı, duyg u la­
rını şekillendiren a rka p l a n d a ki itici g üc ü keşfetmeye koyu l u rd u,
öyle ya pmakla da gerçeğe giderek daha çok ya k l a ş ı rd ı . Sokrates,
s ü re k l i soru lar sorarak b i reyi n düşünüş ta rz ı n d a k i çel işki leri açığa
ç ı k a ra b i l iyord u, bu da onun sağ lam b i r ya rg ıya va rması na o l a n a k
veriyord u.
Sokrates, diğer kişi n i n iddialarını çürüt m e yönte m i olarak, o n u n
tezi n i n a ksi n i ka n ıtlama (elenkhos) yönte m i n i ku l l a n ıyordu. Bu yön­
tem i n a d ı m ları ş u n l a rd ı r:

ıs
Felsefe 701

1 . B i r kişi, Sokrates'e b i r önerm yöıwlılıd, o ıl.ı d.ılı.ı onra

b u n u çürütürd ü . Ya da Sokrates d iğ r kl�lyı'. oıııt•q ıı '' ı·�tır t

ned i r?" gibi bir soru sora b i l i rd i .

2. Diğer kişi ceva b ı n ı ver i nce, Sokrates, onun v.ıı ıııııı cwc, rli

o l m a d ı ğ ı bir sena ryo tasa r l a r, i l k önermesinin yanlı� oldugu­

n u fa rz etmes i n i o kişiden i sterd i . Ö rneğ i n di ğ er kişi,

ti, "ru h u n d i reşke n l i ğ i " o l a ra k ta n ı m l a rsa, Sokrates" sar t,

i n ce b i r şeyd i r;' oysa "Ca h i l ce d i reşke n l i k, i n ce bir şey d ği l­

d i r;' d iyerek bu idd iayı çü rütebi l i rdi.
3. D i ğe r kişi bu sava katı l ı rd ı ve o za man Sokrates, ku ra l ı n istis­
nası n ı ka psayaca k şeki l d e ö n ermeyi değişti rird i .
4 . Sokrates, kişi n i n önermes i n i n ya n l ı ş o l d u ğ u n u ve yadsı ma­
n ı n a s l ı nda doğru o l d uğ u n u ka nıtlard ı . Diğer kişi, verdiği
ya n ıtı değiştirmeye deva m ederken, Sokrates de çü rütmeye
deva m ederdi ve böy l e l i k l e, b i reyi n ceva b ı a s ı l gerçeğe gide­
rek ya klaşırd ı .

Günümüzde Sokrates Yöntemi

Sokrates yönte m i g ü n ü m üzde d e, özel l i kle ABD'deki h u k u k fa kül­
teleri nde yayg ı n olara k ku l l a n ı l m a ktad ı r. i l k o l a ra k b i r öğrenciden,
bir ya rg ı c ı n savı n ı özetl ernes i iste n i r. Son ra o öğrenciye ya rg ıcın
savına katı l ı p katı l m ad ı ğ ı soru l u r. Profesör o za m a n şeyta n ı n avu­
kat l ı ğ ı n a soyunara k öğrenciyi ka ra r ı n ı savu n m aya yöneiten bir d izi
soru sora r.
Ö ğ re n c i ler, Sokrates yönte m i n i ku l l a na ra k eleştire l şeki lde dü­
ş ü n m eye ve savl a r ı n ı o l u ştu rm a k içi n mantı kta n ve akıl yü rütme­
den ya ra r l a n maya, ayn ı za m a n d a d a ben imsed i kleri d u ruşun açı k­
l a r ı n ı b u l u p ka patmaya başlaya b i l i rler.

16
PLATON (MÖ 429-347)
Batı Felsefesinin Kurucularından Biri

P l aton, ya klaş ı k M Ö 429'd a Yu nan ista n'ı n Ati n a kenti nde doğdu;
anne ve babası Yu nan soyl u l a r s ı n ıfı n d a n d ı . Mensup olduğu sı n ıf
neden iyle birçok seçki n eğiti meiden ders l e r a l d ı . B u n u nla birl i kte,
o n u n üzeri nde Sokrates kad a r ve onun ta rtı ş m a ve d iya log ku rma
yeteneği kadar büyük etki ya rata n hiç k i m se ve h içbir şey o l m a m ı ş­
t ı r. G erçekte, Sokrates hakkında bildi kleri m iz i n çoğ u n u n kaynağı,
Platon'un yazı l ı eserleri d i r.
A i l esi Platon'u n siyasete atı l ı p o a l a n d a i l erlemes i n i beklerken,
i ki o l ay onun bu yaşam ta rz ı n d a n uza k l a ş m a s ı n a yol açaca ktı: Pe­
l o po n n esos Savaşı (Spa rta'n ı n zaferi üze ri n e, Platon' u n bazı a kra­
ba l a rı n ı n d i ktatörl ü kte görev a l d ı kları a m a yolsuzl u k n edeniyle ko­
v u l d u kları olay) ve Sokrates'i n yen i Ati n a yön eti m i nce M Ö 399'd a
i d a m e d i l mesi.
P l aton ondan sonra felsefeye yöneldi ve yazı yazmaya, seya hat
etmeye başlad ı . Sicilya'da Pythagoras'ta n eğiti m aldı ve Ati na'ya
d ö n ü n ce, benzer görüşteki başka kişilerle b i r l i kte fel sefe ve mate­
mati k eğiti m i ver i p ta rtışm a l a r ya ptıkları b i r o k u l o l a n Akademi'yi
(Aka d emeia) kurd u .

P L ATO N ' U N VA Z I L I
S ÖY L E Ş i L E R E D AYA L l F E L S E F E S i

Sokrates gibi Platon da fel sefe n i n sürekli sorg u l a mayla ve d iya log­
l a rta yü rüyen bir s ü reç o l d u ğ u n a i n a n ıyord u; yazı l a rı n ı n d üzen leni­
şi de bunu ya nsıtıyordu.
B u d iya logların en i l g i nç ya nlarından i kisi, Platon'u n ka leme al­
d ı ğ ı kon u lara i l işkin kendi görüşleri n i hiçbir za m a n açı k seçik beli rt-

17
Felsefe 1 0 1

memesi (gerçi deri n le m esi ne a ra şt ı rı l ı nca, n t ıli> ı dlııı ı·J w ı qllı·d

ği ç ı ka r ı m l a sa ptanabi l i r) ve yazı ları nda hiçbir 7,ını.ııı h ı 1 .ıı.ıktN

olara k yer a l ma masıd ı r. Platon, okurların işlenen k nul,ıı lı.ıkl ııııl.ı

kendi ka n ı la r ı n ı oluşturma yeteneğine sa h i p o l m 1 rmı �tlyoıdu,

nasıl d ü ş ü necekleri n i n o n l a ra söylenmesi n i değil (bu nuıı ıı,ı�ıı

yetenekl i b i r yazar o l d uğ u n u da ka n ıtlar). Bu neden l e, onun diyo

log l a rı n ı n birçoğ u özl ü b i r son uca bağlan maz. Şu ya da bu ş kild
bir son uca bağ lana n l a r ise olası karşı savla ra ve kuşku l a ra meyd n
verir.
Plato n' un d iyalog l a rı n d a sa n at, tiyatro, eti k, ö l ü m süzl ü k, zi h i n,
metafizi k g i bi çeşitli kon u l a r e l e a l ı n m ıştır.
Platon, en az otuz a ltı d iya l oğ u n ya n ı s ı ra on üç de mektup yaz­
m ıştı r (gerçi ta rihçiler, m e kt u p l a r ı n sahici l i ğ i kon usu nda kuşku lu­
d u r).

i D E A L A R YA DA B i Ç i M L E R K U R A M I

Platon' u n g e l i şt i rdiği e n ö n e m l i kavra m l a rd a n bi ri, o n u n i dea l a r

(Form l a r, B i ç i m ler) kura m ı d ı r. P l aton, gerçekl i ğ i n i k i özg ü l d üzeyde
va r o l d u ğ u n u bel i rtir:

1 . Görü ntüleri n ve seslerin o l u şturduğu gözle görülebi l i r dünya.

2. Gözle görülebi l i r d ü nyaya varl ı ğ ı n ı kaza n d ı ra n kavranabi l i r
d ü nya .

Ö rneğ i n, bir kişi g üzel b i r resi m gördüğü za man, g üzel l i ğ i ayı rt

etme yeteneğine sa h i pt i r; ç ü n kü g üzel l i ğ i n ne o l d u ğ u na i l işkin
soyut b i r kavra ma sa h i pt i r. Dem e k ki, güzel şeylerin g üzel olara k
görü l meleri n i n nedeni, g üzel l i k i deası n ı n pa rça s ı o l m a l a rıdır. Gözle
görü l e b i l e n dü nyadaki şeyler değişebil mesine ve g üzel l i ğ i ni yitire­
b i l mes i n e rağ men, güze l l i k i deası öncesiz-son rasızd ı r, asla d ğ i ş­
mez ve gör ülemez.

18
 P laton (MÖ 429-347)

P l aton'un inancına göre g üzel l i k, cesa ret, iyi l i k, ölçü l ü l ü k ve ada­

let gibi kavramlar, uzayın ve zamanın dışı nda, g özle görü lebi l i r d ü n­
yad a olan bitenlerden etkilen meksizin, bütü n bir i dea l a r dünyasın­
da m evcuttur.
i dealar düşü ncesine Platon'un d iya log l a rı n ı n b i rçoğ unda rast­
l a n m a kl a birlikte, Platon' u n i dea l a r kavra m ı , m eti nden metne fa r k­
l ı l ı k g österi r ve bu fa rkl ı l ı k l a r k i m i za man, h i ç ta m o l a ra k açı k lan­
maz. P laton gel işt i rd i ğ i i dea l a r kura m ı a rac ı l ı ğ ıyla, d a h a fazla bilg i
ed i n m e n i n bir yol u o l a ra k soyut düşünceyi som utlaştı m.

ÜÇ KISIMLI RUH KURAMI

Platon, akılcıl ığa ve ruha i l i ş k i n a n layı ş ı n ı Devlet'te ve çok bilinen b i r

diğer d iya loğu Phaidros'ta i rdeler. R u h , P laton'a göre a k ı l, tin v e iş­
ta h o l m a k üzere üç kısma ayrı l a b i l i r.

1 . Akıl: Ru h u n bir şeyi n doğru mu, ya n l ı ş m ı , gerçek mi, görü­

n üşte m i o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü p a n l a m a kta n ve a k ı l c ı ka ra r l a r
vermekten soru m l u o l a n kı s m ı bud u r.
2. Tin: Ru h u n zafer ve o n u r özlemi çeken tü m a rzu lardan so­
r u m l u olan kısmı bud u r. Bir bireyi n a d i l bir t i n i va rsa, tin a kl ı n
yol göstermesi içi n akla baskı yapar. Ti n i n engellenmesi, öf­
keye ve kötü muamele d uyg usuna yol a ça r.
3. iştah: R u h u n, en temel derin özle m iere ve a rzu l a ra kaynak­
l ı k eden kı s mı bud u r. Ö rneğ i n, susa m a ve a c ı k m a g i bi şeyler,
r u h u n bu k ı s m ı nda b u l u n a b i l i r. Ne va r ki, a ş ı rı yeme ya da
c i n sel aşı rı l ı k g i b i gereksiz ve uyg u n s u z d ü rt ü l eri de işta h
ö n e çıkarır.

P l aton, ru h u n bu farkl ı k ı s ı m l a r ı n ı açı kla m a k için, i l k önce ad i l

b i r top l u mdaki ü ç fa rklı s ı n ıfa göz attı: B u n l a r Koruyucu, Yardtmo ve
Çaltşan s ı n ıflarıyd ı . P laton'a göre, bireyi n ka ra rl a r ı n d a a k l ı n h ü k m ü

19
Felsefe 1 0 1

geçm e l i d i r; t i n a kla ya rd ı mcı o l m a l ı d ı r; işt h 1 ' ı.ı.ıı ı·lı ı�ı·l d ı 111

rey, bu üç kısım a rasındaki i l i şkiyi doğru dürü t ur dlııc'll'l l ı ıı·y·.•·l

adaleti başa rı r.
Keza P laton'un d ü ş ü ncesi n e g ö re, m ü ke m m 1 bir ıoı lur ııd.ı

Koruyucu s ı n ıfı (felsefeyi esas a l a ra k önderl i k eden, toplurnuı1 ı,ı

tüm ka l b iyle izinden g ittiğ i yöneti c i ler) a k l ı tem s i l ederdi; Yard1111 1

s ı n ıf (to p l u m u n geriye ka l a n ı n ı n Koruyucu s ı n ıfa boyu n eğm ini

sağ l ayaca k askerler) t i n i tem s i l ederdi; Çalişan s ı n ıf, ya n i top l u mun

işçi leri ve tücca rları ise i şta h ı tem s i l ederd i .

EGiTi M i N ÖNEMi

Platon, eğiti m i n rol ü n e büyü k a ğ ı r l ı k veriyord u ve sağ l ı k l ı bir devlet

ya ratmada en önem l i u n s u rl a rd a n birinin eğiti m olduğuna inanı­
yord u . P laton, çocu k zi h n i n i n d ı ş etkilere açı k olduğunu gördü ve
nasıl kolayl ı kla yoğ ru l a b i l d iğ i n i a n ladı. Her za m a n bilgelik peşin­
de koş m a n ı n ve erdem l i b i r yaş a m sü rmen i n çocuklara erkenden
öğretil mesi gerektiğ i n e i n a n ıyo rd u . Hatta o kad a r i leriye g itti ki,
gebe bir kad ı n ı n sağ l ı kl ı bir cen i n e sa h i p o l m a k içi n hangi beden
hareketleri n i ya pa bileceğ i n e, çocu kların ken d i l e ri n i ne tür sanatsa l
ve sportif etkin l i klere vermeleri g e rektiğine i l işkin ayrı ntı l ı yöner­
geler b i l e hazı rladı. Ati n a h a l kı n ı n yozlaşmış, kolayca aya rtılabilen
ve kuru laflarla ka nd ı r ı l a b i len bir halk olduğ u n u d ü ş ü nen Platon' a
göre, a d i l b i r toplum ya ratm a k içi n eğitim gerekl iyd i .

20
PLATON'U N MAGARASI
Duyular Karşısında Bilgi

En çok bilinen metin lerinden biri olan Devlet'te Platon insan algısı n ı n,
kimse i deaların varl ı ğ ı n ı n fa rkında ol masa bile nasıl var olduğunu ve
doğru bilginin nasıl sadece felsefe aracıl ığıyla kaza n ı l d ı ğ ı n ı ispat et­
meye g i rişir. Duyu lar aracılığıyla bilgi ed i n i l m ez, sadece fi kir edin i l i r.

PLATON'UN MAGARASI

�teş

Kukiacıların gösteri --� -

sergiledikleri yol
ir
1 Gölgelerin
, ... .. ... vurduğu duvar
( Gü�;ş-'�......... --...L.....v

\ışığına çıkış '-,,,

--� o...
.. _____ ________ ... '
\

K i N AY E

Mağara Kinayesi, Sokrates ile P laton'un erkek ka rdeşi G l a u kon arasın­

da bir konuşma olara k geçer. Diyalogda Sokrates, Gl aukon'dan yan ı l­
sa m a n ı n sanki gerçekmiş gibi algılandığı bir d ü nya ta savvur etmesini
ister. Kon uya daha bir açı kl ı k kazandırmak içi n şu örneği kurgu lar:
i çinde bir grup m a h kum u n doğdu kları n d a n beri ka pa l ı tutu l­
duğu b i r mağara va rd ı r. M a h kumlar ha reket edemezler. Boyu n l a rı
ve baca kları ha reket ettiremeyecekleri ya da d ö n d ü re m eyecekleri
şeki lde zincirlen m i ştir ve ancak ön lerinde b u l u n a n b i r taş duva ra
baka b i l mekted irler. M a h kum ların arkasında, yü ksekçe bir yerde
ya n a n b i r ateş ve ateş i l e m a h kumlar arasında ise b i rta k ı m kişilerin

21
Felsefe 1 0 1

başla r ı n d a taşıd ı kları şeylerle yürüdü kleri bir duvc r v.ırdıı. /\1 şin
ışığı, m a h kumların ö n ü ndeki d uva ra nesnelerin g . . 1 ı rin i düşür­

mekted i r. M a h kum l a r ı n görebi l d i kleri tek şey bu gölg 1 rdir.lşittik­

leri sesl e r sadece mağara n ı n ya n kı l a n ndan i ba rettir.
Dolayısıyla, bu m a h kum l a r g e rçek nesnelerle hiç karş ı l m d ık­

ları ve tü m yaşa m l a rı boyunca ya l n ızca gölgelere ta n ı k oldukları

içi n, bu gölgeleri gerçe k l i ğ i n kendisi sa n m a kta d ı rl a r. Mağara n ı n
ya n k ı l a rı, o n l a ra göre, gölgeleri n ya rattığı g ü rü lt ü lerd i r. Söz gelişi,
bir kita b ı n gölgesi bel i recek o lsayd ı, bu m a h kum l a r kitap gördük­
leri n i iddia ederlerdi. M a h ku m l a r ı n gerçekl iğinde gölge d iye bir şey
bi l i n m ed i ğ i için, onl a r b u n u n b i r kita b ı n gölgesi o l d u ğ u n u söyle­
mezlerd i . En son u nda, m a h kum l a rdan biri bu d ü nya n ı n mah iyeti­
n i a n l a rd ı ve bir sonra ki g ö l ge n i n hangisi olduğ u n u kestirebi l i rdi,
böyl e l i k l e diğer m a h kum l a r ı n övg üsünü ve ta kd i ri n i kaza n ı rdı.
Şimdi diye l i m ki, m a h kum l a rd a n biri serbest ka l ı r. Birileri o
m a h kuma gerçek bir kitap gösterecek olsa, m a h kum o nesneyi ta­
n ıya maz. M a h kumu n g özü nde kita p, duva ra vu ra n gölged i r. Bir ki­
tabın ya nsısı, kitabın kendisinden daha gerçek görü n ü r.
Sokrates sözleri n i s ü rd ü rere k, özg ü r ka l a n a d a m son ra dön ü p
ateşe ba ksa ne olaca ğ ı kon u s u n d a fi kir yürütü r. M a h kum kes i n l i kle
o kada r parlak ı ş ı kta n baş ı n ı çev i r i r ve daha gerçek sa n d ı ğ ı ka ra n l ı k
gölgelere geri dönerd i . Peki, d u r u m bir a d ı m d a h a i l eriye götü rüle­
rek m a h kum d ı şa rıya ç ı k m a k zorunda bıra kı lsa n e o l u rd u ? Mahkum
öfkelen i rdi, gerg i n leş i rd i ve ö n ü ndeki gerçekliği göremezd i, çünkü
ışık gözle r i n i ka maşt ı r ı p kör ederd i .

Yaygın Kültürde Platon'un Mağara Kinayesi

Eğer bu öykü size belli belirsiz tanıdık geliyorsa, bunun sebebi başka
bir çeşitiernesini daha önce görmüş olmanız olabilir. Gişe rekorları
kıran 1999 tarihli Matrix adlı film, geniş anlamda Platon'un Ma ara
Kinayesi'ne dayanmaktadır. Keanu Reeves'in canlandırdığı N o ka­
rakterinin deyişiyle, "Vay be."

22
 Platon'un Mağa rası

B u n u n la birl i kte, m a h kum kısa süre s o n ra uyum sağ lar ve ma­

ğ a radaki gerçekliğin ya n l ı ş olduğunu a n l a rd ı . G ü neşe doğru ba k ı p
m evs i m leri, yı l l a r ı v e bu d ü nyada görü l e b i l e n her şeyi ya rata n ı n bu
varl ı k olduğunu (hatta kend isi n i n ve m a h kum a rkadaşları n ı n ma­
ğ a rada gördü klerine de bel irli bir ölçüde onun neden olduğ u n u)
kavra rd ı . Mahkum, mağarada geçi rdiği g ü n lere hoş a n ı larla dön ü p
ba k mazdı; çü n kü önceki a l g ı sı n ı n aslında g e rçe k l i k o l madığ ı n ı a rt ı k
a n l a rd ı . Özg ü rleşen m a h kum, ondan sonra m a ğ a raya dönmeye ve
d i ğerleri ni de serbest bıra kmaya ka ra r verir. M a h kum geri döndü­
ğ ü za man, mağara n ı n ka ra n l ığ ı na uyu m sağ l a m a k için cebelleşir.
Diğer m a h kum l a r bu davra n ı ş ı ü rkütücü b u l u r l a r (çü n kü mağara­
n ı n ka ra n l ı ğ ı hala onların tek gerçekl i ğ id i r) ve övg üde bu l u n m a k
yerine, özg ü rleşen m a h kü m u a pta l yerin e koya rlar, o n u n söyled i k­
leri n e ina nmazl a r. M a h küm l a r, kend i leri n i serbest b ı ra k ı rsa onu öl­
d ü recekleri tehdidi n i savu rurlar.

TA Ş I D I G I A N L A M

Platon, mağara n ı n içinde zincire vuru l m uş m a h kum l a rı, kendi ge­

l işti rd i ğ i i dealar kura m ı nd a n ha bersiz i n sa n l a rl a ka rşı l a ştırır. i nsa n ­
l a r, ö n lerinde d u ra n görü ntüyü gerçekmiş g i bi ya n l ı ş a l g ı larlar ve
ceh a l et içinde yaşa rlar (bu n u n la da m u t l u o l u rl a r, ç ü n kü ceh a l et
bu i n sa n ların b i l d i ğ i tek şeyd i r). Bun u n la b i r l i kte, h a kikat böl ü k
pörç ü k ortaya çıkmaya başlayı nca korkutucu o l a bi l i r ve insa n l a rda
geri dönme isteği uya n d ı ra b i l i r. Kişi eğer h a k i kate s ı rt çevirmezse
ve h a k i kati ara mayı sürd ü rü rse, çevresindeki d ü nyayı daha iyi a n l a ­
yaca kt ı r (ve ceha l et d u ru m u n a a s l a geri d ö n e m eyecekti r). Özg ürle­
şen m a h kum, a l g ı la n a n gerçekliğin dışındaki d a h a büyük hakikati
a raya n fi lozofu temsil eder.
P laton'a göre, i n sa n l a r d i l ku l la n d ı k l a r ı n d a g özle görülebilen
fiz i ksel nesneleri a d l a n d ı rmazlar; daha çok gözle görülemeyen bir
şeyi a d l a n d ı rı rlar. B u a dl ar a nca k zihinde kavra n a bi le n şeylerle ba-

23
Felsefe 7 0 7

ğ ı ntı l ı d ı r. M a h kum, b i r kita b ı n g ö l g e s i n i n gerçekten kitap olduğu­

na i n a n ıyord u, ta ki dön ü p ba k ı p h a k i kati görüneeye kad a r. Şimdi,
kita p fi k ri n i n yerine daha ö ne m l i bir şeyi, örneğ i n ada let kavra m ı­
n ı koya l ı m . i nsa n l a r ı n en son u nd a dönüp ba k m a l a r ı n a ve hakika­
ti keşfetmelerine o l a n a k veren P l aton'un i dea l a r ku ra m ı d ı r. Bilgi,
özü nde d uyu l a r a racı l ı ğ ıyla ed i n i l i r ve algı h i ç d e bilgi değ i l d i r, ka­
n ı d ı r. B i l g i peşi nde koşa b i l m e k a ncak felsefi a k ı l yü rütme yol uyla
m ü m k ü n o l u r.

24
VAROLUŞÇU LU K
Bi rey ve insani Deneyim

Va ro l u şçu l u k, bir düşü nce o ku l u o l m a kta n çok on d o kuzu ncu ve

yirm i n c i yüzyı l l a r boyunca t ü m felsefed e o rtaya çıkan bir a kı m d ı r.
O n d a n önce felsefi d ü ş ü n ce, gelişme s ü reci içinde g i derek d a h a
ka r m a ş ı k v e soyut b i r h a l a l m ıştı. Filozofla r, doğaya v e hak ikate i l iş­
kin d üşü nceleri ele a l ı rla rken i n sa n la r ı n ö n e m i n i g öz a rd ı etmeye
başla d ı la r.
B u n u n la birl i kte, on dokuzu ncu yüzyı l d a S0ren Kierkegaard ve
Fried rich N i etzsche'yle başlayara k yepyen i b i r a n layı şla insa n i de­
n eyi m i odağa yerleşti ren bazı fi lozofla r o rtaya ç ı kt ı . Va rol uşçu l u k
(a nca k yirmi nci yüzyılda ku l l a n ı l maya başl a n a n b i r teri m ) fi lozofla rı
a ra s ı nda önem l i fa rkla r b u l u n masına rağ m en, hepsinde orta k b i r
izlek va rd ı r k i , o da fel sefe n i n bu d ü nyad a k i i n s a n i va ro l u ş deneyi­
mi üzerine oda klan ması gere ktiği a n layış ı d ı r. Başka bir söyleyişle,
va ro l u şçu l u k yaşa m ı n a n l a m ı n ı a rama ve kişi n i n kend i s i n i bulması­
n ı sağ l a ma ça basındadır.

VA R O L U Ş Ç U L U G U N O R TA K i Z L E K L E R i

Va rol u şçu düşü nce fi l ozofta n fi l ozofa d e ğ i ş m e s i n e rağ men, bazı

orta k iziekler va rd ı r. Va ro l u şçu l uğ u n k i l it fi k i r l e r i n d e n b i ri, yaşa m ı n
a n l a m ı n ı n ve kişi n i n kend i s i n i keşfetmesi n i n a nca k özg ü r i radeyle,
kişisel soru m l u l u kl a ve seçi m l e başarı l a b i l ecek o l d u ğ u d u r.

Birey
Va rol uşçu l u k, insan olara k va r o l m a n ı n ne a n la m a geldiği sorusu­
n u ele a l ı r. Varoluşçu ların kan ısına göre, i n sa n l a r bu evrene fı rlatıl ı p
atı l m ışlard ı r; dolayısıyla d a b i l i n ç değil, bu d ü nyada va r olmak n i h a i
gerçe k l i ktir. Bir kişi, bağ ı msız olara k düşü n ü p e d i rn d e bulunma ye-

25
Felsefe 7 0 7

teneği n e sa h i p b i r bireyd i r ve som ut, gerçek yaşa m ıyla ta n ı m l a n ma­

l ıd ı r. Değerler ve amaç an cak b i reyi n kendi b i l i nci yol uyla bel irlenir.

Seçi m
Va roluşçu fi lozofl a r ı n ka n ı s ı n a g ö re, tüm insa n l a r özg ü r i radeye sa­
h i ptir. Özg ü r i radeye sa h i p o l a b i l m e k ise yaşa mda seç i m leri n ya pıl­
ması n ı bera berinde get i r i r. Top l u m u n ya pı l a rı n ı n ve değerleri n i n
kişi üzeri nde hiçbir denet i m i yokt u r. Kişisel seç i m ler h e r bireyi n s ı rf
ken d i s i n e özg ü d ü r ve d ı ş g üçleri ya da topl u m u değil, ba kış açısı nı,
inançla rı, deneyi m leri tem e l a l ı r. i nsanlar, bu seçi m ler temeli nde,
kim ve n e oldukları n ı keşfetm eye başlarlar. Zen g i n l i k, o n u r ya da
zevk gibi a rzu lara dön ü k bir a ma ç g ü d ü l üyor d eğ i l d i r, ç ü n kü bu
a rzu l a r iyi bir yaşam s ü r m e kten soru m l u değ i l d i r.
Kişisel soru m l u l u k kavra m ı, va ro l uşçu l u ğ u n k i l it önemde bir bi­
leşen i d i r. Ka ra r verme k bütü n üy l e bi reye ka l m ış bir şeyd i r -bu ka­
ra rları n b i rtakım son u ç l a r ve g e rg i n l i k doğ u rm a s ı ise kaçı n ı l maz­
d ı r. B u n u n la birl i kte, b i reyi n en d o r u kta olduğu a n l a r, bizzat kendi
doğası n a karşı savaş verd i ğ i a n l a rd ı r. Özü nde, doğam ızı bel irleyen,
yaşa mda yaptı ğ ı m ız seç i m lerin ta kendisidir ve bu d ü nyada doğal
ol maya n , a kı ld ı ş ı şeyler d e va rd ı r.

Kaygı
Va ro l u şç u l a r, va r l ı ğ ı m ızla ve d o ğ a m ızla i l g i l i h a k i katlerin, yaşa m ı n
ne a n l a m a geldiği kon u s u n d a yen i b i r fa rkı n da l ı k ya rattığı a n l a ra
büyü k vu rg u ya pa rlar. B u va ro l u şsa l kriz a n l a r ı d a h a son ra kayg ı,
pişma n l ı k, ü rküntü duyg u la rı ya ratı r ve hepim izde b u l u na n özg ü r­
l ü ğ ü n, bağ ı msız soru m l u l uğ u n son uçlarıd ı r.
i nsa n l a r bu evrene fı rlatı l ı p atı l m ı ş oldukları için, va ro l u ş u m uz
bel i r l i b i r a n l a msızl ı k içerir. Özg ü rl ü ğ ümüz, gelecekten e m i n ol ma­
d ı ğ ı m ız a n la m ı na gel i r ve ya şa m la r ı m ızı ya ptığ ı m ız seçi m ler bel i r­
ler. Bizi çevreleyen evren h a k k ı n d a bir anlayışa s a h i p olduğumuz
ka n ı s ı n ı taşı rız; d u ru m u n fa rkl ı o l d u ğ u n u a n lata n b i r şey keşfettiği-

26
 Va rol uşçu l u k

m izde i s e yaşa m l a rı m ızı çeşitl i yönleriyle yen id e n değerlend i rme­

m izi g e rektiren va rol uşsa l krizler yaşa rız. A n l a m ve d eğer taşı ma­
nın tek yolu, seçi m ler ya p m a kta n ve soru m l u l u k a l m a ktan geçer.

Sah icilik
i n s a n sa hi c i y a da özg ü n o l m a k i çi n , özg ü rl ü ğ üyle sah iden uyu m
içi n d e o l m a l ı d ı r. Va rol uşçu l u kta sa hici l i k kavra m ı, i nsa n ı n kendi­
siyle gerçekten bağda ş ı k o l ması ve son ra b u n a uyg u n yaşa m a s ı
a n l a m ı n a gel i r. i nsan ken d i k i m l i ğ iyle bağdaşa b i l me l i d i r ama ayn ı
za m a nda da arka pla n ı n ı n ve geçm i ş i n i n ka ra r verme s ü recinde et­
ki l i o l masına meyd a n vermemelidir. Seçi m le ri n i ken d i değerleri n i
tem e l a lara k ya p m a l ı d ı r ki, karar verme s ü rec i n i n bera beri nde ge­
t i rd i ğ i bir soru m l u l u k b u l u n s u n .
B i r kişi, özg ü r l üğ ü n ü n dengesi içi nde yaşa m ı yorsa özg ün değ i l ­
d i r, ya pmacıktır. i n sa n l a r, ya pmacık deneyi m le, seçi m lerin a n la m s ı z
o ld u ğ u na i nanara k v e ya ptı kları seçi me i k n a o l m a k içi n "gerektiği
gibi" davranara k bel irlen i m g i b i fi kirlere meyd a n veri rler.

Saçma lık
Saçm a l ı k, va roluşçu l u kl a bağ l a ntı l ı en ta n ı n m ı ş kavra m lardan bi ri­
d i r. A k ı l d iye bir şeyin o l m a d ı ğ ı ve doğa n ı n h içbi r şey tasa rlamad ı ğ ı,
varo l u şçu l u kta s ı k l ı kla i leri s ü rü l ü r. B i l i m ler ve m etafizik doğal d ü n ­
ya n ı n a n i a ş ı l ması n ı sağ laya b i l se bile, som ut b i r açıkla madan çok
b i r ta n ı m lama getirmekle ka l ı r ve a n l a m l a ya da değerle i l g i l i b i r
içgörü sağla maz. Va roluşçu l u ğ a göre, i n sa n l a r o l a ra k biz bu gerçeğ i
ka b u l lenmel iyiz ve dü nyayı a n lama yeteneği kaza n m a n ı n i m kansız
old u ğ u n u kavra m a l ıyız. Dü nya, bi zi m ona verd i ğ i m iz a n l a m d ı ş ı n ­
da başka bir a n l a m taşı maz.
Da hası, eğer bi rey bir seçi m ya pa rsa, b u bir nedene daya n ı r. Ne
va r ki, a n l a m ı gerçekten a n la m a k hiçbir za m a n m ü m kü n olmad ı ğ ı
içi n a k ı l yürütmek saçmad ı r; ya p ı l a n seçi m i h a rfiyen izleme ka ra rı
da öyled i r.

27
Felsefe 1 0 1

D i N V E VA R O L U Ş Ç U L U K

Ça l ı ş ma l a rı nda va ro l u şçu iziekieri k u l lanan çok ta n ı n m ı ş bazı Hı­

ristiya n ve Ya h u d i fi lozofl a r o l m a kl a b i r l i kte genele bakı l ı nca, va ro­
l u şçul u k çoğ u za man ta n rıta n ı m a z l ı kla i l işkilend i r i l i r. Bu tüm ta n rı­
ta n ı mazl a r ı n m utlaka va ro l u şçu o l d u kları a n l a m ı na g elmez; daha
çok va ro l u şçu düşünceyi ben i mseyen lerin genelde ta n rıta n ı maz
oldu kla r ı n ı ifade eder.
Bu n i ç i n böyledir? Va ro l u şçu l u k, Ta nrı'n ı n va r o l d u ğ u n u ya da
olmadığ ı n ı ka n ıtlama ça bas ı n a g i rm ez. Ama va rol u şçu l u ğ u n ana
fi kirleri ve iziekieri (örneğ i n ta m özg ü r l ü k), her şeye gücü yeten,
her yerd e m evcut, her şeyi b i l e n ve sonsuz rah m et sa h i b i bir va r­
l ı ğ ı n o l d u ğ u fi kriyle açı kçası p e k d e iyi uyuşmaz. Yüce bir va rlığa
i n a n d ığ ı n ı bel i rten va ro l uşçu l a r b i l e, dinin kuşku götürür olduğu
görü ş ü n d e birleşir. Va ro l u şçu l u k, i n sa n ların a n l a m la r ı n ı ve a maç­
l a r ı n ı ken d i içlerinde a ra ma l a rı n ı ve keşfetmeleri n i i ster; ama dı­
şa rıda n b i r g üc ü n i n sa n l ı ğ ı d e n etlediğine i n a n ıyo rl arsa, böyle bir
şey m ü m kü n ol maz.

28
ARiSTOTELES (MÖ 384-322)
Bilgelik Kendi n i Anlamakla Başlar

Aristoteles ya klaş ı k M Ö 384'te doğd u. A n n e s i h a k k ı n d a pek az şey

b i l i n mesine rağ men, baba s ı , M a kedonya k ra l ı ll. A m i ntas'ı n sa ra­
y ı n d a heki mdi (Ma kedonya sarayıyla i l iş k i s i ve bağ l a ntısı, Aristo­
teles'i n yaşa m ı boyunca önem l i bir etken o l mayı s ü rd ü recekti).
Ari stotel es'i n hem a n nesi hem de ba bası o d a h a küçü kken öld ü;
Aristoteles on yed i ya şına g e l i nce vasisi, y ü kse köğre n i m görmesi
içi n onu Atina'ya gönderd i . Aristoteles, Ati na'd a Platon'un Akade­
m i 's i n e kaydoldu ve ondan dersler aldı. S o n ra k i yi rmi y ı l boyu n ca
ora d a ka l d ı ve hem öğ rencisi hem de m e s l e ktaşı o l a ra k Platon'la
b i rl i kte ça l ı ştı.
M Ö 347'de Platon ö l ü nce, Akadem i 'n i n yön eticisi olarak o n u n
yer i n e Aristoteles'in geçeceği ka nısı yayg ı n d ı . N e va r k i , o za m a n a
kad a r Aristoteles, Platon' u n eserlerinden baz ı l a rıyla i l g i l i fa rkl ı g ö ­
r ü ş l e r geliştirm işti (örneğin, Platon'un i dea l a r k u ra m ı na katı l m ıyor­
d u), ü ste l i k de ona bu makam öneri l med i .
Aristoteles M Ö 338'de M a kedonya'ya d ö n d ü v e Kra l l l . Fi l i p'i n
on üç yaşındaki oğ l u (Büyük) i skender'e eğitim vermeye başlad ı .
Büyü k i skender M Ö 335'te k ra l o l u p Ati n a'yı fethettiği za man, Aris­
toteles de Ati na'ya döndü. Platon'un Aka d e m i s i (o s ı rada Ksenok­
rates'i n yöneti m i ndeyd i ) h a l a kentteki baş l ı ca okul o l m a öze l l i ğ i n i
s ü rd ü rmekle birl i kte, Aristoteles kendi o ku l u o l a n Lykeion'u kurma­
ya ka ra r verd i .
Büyük i skender'i n M Ö 323'te ö l ü m üyle h ü kü met devri ldi v e M a ­
kedo n düşmanı duyg u l a r şiddetlendi. Di nsizl i k suçl a m a ları ka rşı­
s ı n d a Aristoteles, kovuşturmaya uğra m a m a k için Atina'dan kaçtı ve
M Ö 322'de ölünceye kadar Eğri boz (Eu boea) adasında ka ldı.

29
Felsefe 1 0 1

MANTlK

B i rçok fa r k l ı konuya odakla n ma s ı n a rağmen, Aristotel es'i n felsefe

d ü nyas ı n a ve Batı düşü nces i n e e n önem l i katkı l a r ı n d a n b i ri, ku r­
m u ş o l d u ğ u mantıktı. Aristotel es'e göre, öğ re n m e sü reci ku ra msal,
kılgısal (prat i k) ve ü retken o l m a k ü zere üç fa rkl ı kategoriye ayrı la­
b i l i rd i . B u n u n la birl i kte, m a n t ı k b u kategori lerd e n herhangi birine
dahil değ i l d i .
Aks i n e, m a n t ı k b i l g i ed i n m e k i ç i n ku l l a n ı l a n b i r a raçtı, bu ne­
denle de ö ğ renme s ü rec i n d e i l k a d ı m ı n ta ken d isiyd i . M a ntı k, ya n­
l ışları keşfetmem ize ve doğru l a r ı sa pta mam ıza o l a n a k sağ i a rd ı .
Birinci Analitik (Analitika Protera) a d l ı eseri nde Aristoteles, tas1m
ya da kıyas mantığı kavra m ı n ı ta n ıttı; za m an l a bu kavra m, mantı k
a l a n ı n a ya p ı l m ış en önem l i katkı l a rd a n biri h a l i n e g e l d i . Akı l yü rüt­
men i n b i r t ü rü olan tası mda, b i r d izi özg ü l önerme ya da va rsayı m
temel i n d e b i r sonuç ç ı karı l a b i l i r. Ö rneğ i n :
• Tü m Yu n a n l a r i n sa n d ı r.
• Tü m i nsa n l a r öl ü m l ü d ü r.
•
Ö yleyse tüm Yu n a n l a r ö l ü m l üd ü r.

Tası m ı n ne olduğ u n u d a h a ayrı ntı l ı olara k a n latm a k için, şu şe­

kilde b i r özetleme ya p ı l a b i l i r:
• Eğer X = Y ise ve Y = Z i se, o za m a n X = Z'd i r.
Tas ı m l a r üç önermeden o l u ş u r: i l k i kisi b i rer ö n c ü l d ü r; son u n­
cusu i se a rd ı l ya da son uçtur. Ö n c ü l ler tümel ola b i l i r (her, tüm veya
hiç sözc ü kleri ku l la n ı l ı r) ya da t i ke l o l a b i l i r (örneğ i n baz1 sözcüğü
ku l l a n ı l ı r); ayrıca o l u m l u veya o l u m suz da o l a bi l i r.
Aristoteles daha son ra, geçerl i ç ı karım ya p ı l m a s ı n ı sağ layaca k
bir dizi k u ra l koymaya g i rişt i . K l a s i k b i r örnek ş u d u r:
•
Ö ncü l l erden en az b i ri tü m e l o l m a l ı d ı r.

•
Ö n c ü l l erden en az b i ri o l u m l u o l m a l ı d ı r.
•
Ö n c ü l l erden biri o l u m s u z ise sonuç olu msuz olacakt ı r.

30
 Aristoteles (MÖ 384-322)

Ö r n eğ i n :
• Hiçbir köpek k u ş değ i l d i r.
• Pa pağan kuştu r.
•
Ö yl eyse hiçbir köpek papağan değ i l d i r.

Aristoteles, geçerl i t ü m d üşü ncelerin ü ç k u ra l a ta b i o l d u ğ u ka­

n ıs ı n dayd ı :
1 . Özdeşlik yasası: Bu yasa y a d a i l ke, X'i n X o l d u ğ u n u bel i rt i r
ve bu doğrud u r; çü nkü X bel i r l i ayı rt edici öze l l i klere sa h i pt i r.
B i r ağaç, ağaçtır çün kü ya prakları n ı , g övdesi n i, d a l larını vb.
görebili riz. Bir ağacı n ağaçta n başka b i r özdeşi yoktur. Bu ne­
denle va r olan her şey, ya l n ızca ken d i n e has ayı ncı öze l l i klere
sa h i ptir.
2. Çelişmezl ik yasası: B u yasa, X'i n aynı a nd a h e m X hem d e
X-olmaya n o l a m ayaca ğ ı n ı bel i rtir. B i r ifa d e ta m ayn ı za m a n ­
da, a s l a hem doğru h e m de ya n l ı ş o l a m az. Böyle ol masayd ı
çel i şki doğ a rd ı . D ü n ked iyi besled i ğ i n izi söyleyi p son ra da
dün ked iyi beslemed i ğ i n izi söyleyecek o l u rsa n ız, ortada bir
çel işki va rd ı r.
3 . Üçüncü durumun olanaksıziiğı yasası: B u yasa, bir ifade­
n i n ya doğru ya da ya n l ı ş olabileceğ i n i bel i rt i r; b u n ların orta­
sı, üçü ncü bir d u r u m ola maz. Ayn ı za m a n d a da bu yasa, b i r
şeyi n y a doğru y a da ya n l ı ş ol ması g e re ktiğ i n i bel i rtir. Saçı n ı­
z ı n sarı old u ğ u n u söylersen iz, bu ifa d e ya doğru ya da ya n ­
l ı şt ı r. B u n u n l a b i rl i kte, sonra ki fi lozofla r v e matematikçi ler b u
i l keyi ta rtışma kon u s u ya pmışlard ı r.

M E TA F i Z i K

Aristotel es, Platon' u n i dea l a r kura m ı n ı redd etti. O n u n yerine, va rlı­

ğın doğası n ı anlama soru n u na metafizi kle ya n ıt verd i (gerçi bu söz­
c ü ğ ü h i ç ku llanmadı, o n u n yeri ne "birinci fel sefe" ibaresi n i ku l l a n d ı ) .

31
Felsefe 1 0 1

Platon, kavranabilen ( d ü ş ü n ce lerden ve fi kirlerden ol uşan) dün­

ya i l e d uyumsanabilen (gözle görülebi l i r şeylerden ol uşan) dünya
a rasında ayrı m yapmasına ve kavra n a bilen d ü nya n ı n biricik hakiki
gerçekl i k biçimi olduğ u n a i n a n m a s ı n a rağmen, Aristoteles bu i kisi­
n i ayırma n ı n tüm a n la m ı orta d a n ka l d ı racağına i n a n ıyord u. Onun
yerine Aristoteles, d ü nya n ı n ya biçim, ya madde ya da i kisi birden
olabilen tözlerden meyd a n a g e l d i ğ i n e ve kavra n a b i l i rl i ğ i n tüm şey­
lerde, t ü m va rl ıklarda b u l u n d u ğ u n a inan ıyord u.
Aristotel es'i n Metafiziki o n d ö rt kita pta n m eydana g e l i r; ya­
yıncı l a r d a h a sonra b u n l a rı g r u p l a n d ı rm ış l a rd ı r. Bu ya pıt, felsefe
kon u s u n d a gelmiş geç m i ş e n b ü y ü k eserlerden biri sayı l m a ktad ı r.
Aristoteles'in ka n ı s ı n a g ö re b i l g i , i n sa n ların deneyi m l e ed i n d i kle­
ri özg ü l doğru l a rdan o l u şt u ğ u kadar, b i l i m i n ve sanatın kaynakl ı k
ettiği doğru l a rdan d a o l u ş uyord u . B i l g i n i n a ks i n e b i l g e l i k, her şeyi
yöneten temel i l keleri (ya n i en g e n e l doğ r u l a rı) a n l a m a ve sonra
bu b i l g i leri b i l i msel uzma n l ığ a d ö n ü ştürme yeteneğ iyle i l g i l id i r.
Aristotel es, şeylerin o l u şm a s ı y l a i l g i l i dört nedeni şöyle s ı ra l a r:

1 . Maddi neden: Bu, b i r şey i n n eyden o l u ştu ğ u n u açıklar.

2. Biçi msel neden: Bu, b i r şeyi n hangi biç i m i a l d ı ğ ı n ı açıklar.
3. Etkil i neden: Bu, b i r şeyi n n a s ı l bir süreçle varl ı k kaza n d ı ğ ı n ı
a ç ı k l a r.
4. Nihai neden: Bu, b i r şeyi n h a n g i amaca h izmet ettiğ i n i açık­
l a r.

Diğer b i l i m d a l ları, va rl ı ğ ı n bel i rl i b i r dışavu ru m u n u n nedenle­

ri n i i ncel e m e kle uğraşa b i i i r (örneğ i n b i r biyolog, i nsan ları b i rer or­
g a n izma o l m a ları yön ü n d e n i ncelerken, bir psikolog o n l a rı b i l i n ç l i
va rl ı kl a r o l a ra k i n celer); oysa ki m etafizi k, i l k başta va rl ı ğ ı n n i ç i n va r
olduğ u n u i rdeler. Bu nede n l e, m etafizi k s ı k l ı k l a "va r l ı k sıfatıyla va r­
l ı ğ ı n incelen mesi" olara k ta n ı m l a n ı r.

32
 Aristoteles (MÖ 384-322)

ERDEM

Aristoteles'i n en etki l i ya pıtlarından bir d i ğ e ri, Nikomakhos'a Etik'ti r.

Aristoteles'e göre eti k, yaşa m ı n amacı n ı keşfetmeyi a maç ed i n i r.
Aristoteles, mutl u l u ğ u n en yüce ve n i ha i iyi l i k o l d u ğ u, insa n l a r ı n
m u t l u olabi l mek i ç i n iyi şeyler peşinde koşt u k l a rı a n l ayışına u l a ş ı r.
Aristote les'i n savına göre, m ut l u l uğa u l a ş m a n ı n (dolayısıyla da bi­
zati h i yaşa m ı n amacına ermenin) yol u erd e m d e n geçer.
Erdem, hem seçim ya p mayı hem de h u y ed i n m eyi gerektirir.
M u tl u l uğa ulaşma n ı n zevk ya da onur g i b i başka yol la r ı n ı n a ksine
erdem le, birey bir ka ra r verd i ğ i nde, o ka ra r o b i reyi n geçm işteki se­
ç i m l e r i n i n bel irlediği m izacı ndan kayna kla n ı r.
Ö y leyse erdem l i bir seçim, en uç i ki seçi m i n ortasıd ı r. Birine so­
ğ u k d avra n ma k ile aşırı uşa kva ri ya da aşırı nazik davra n m a n ı n o r­
tası, e rdemli seç i m olan dostça davra n ı şt ı r.
Aristoteles'e göre en yüce m utl u l u k türü, entelektüel düşün üşe
daya l ı bir yaşam sürmektir; en yü ksek erd e m biçi m i ise a kl ı n ı ku l­
l a n m a ktır (insa n l a rı diğer hayva n l a rdan ayıran d a bud u r). B u n u n l a
birl i kte, bir kişi, böyle bir erdem d üzeyine u l a ş m a k için doğru top­
l u m s a l çevreye gereksi n i m d uya r, doğru bir top l u msal çevre ise an­
ca k u yg u n bir yönetim le başa r ı l a bi l i r.

33
TH ESEUS'U N GEMiSi
Bir Gem i N e Zaman Ayn ı Gemi Olmaktan Çıkar?

Klasik b i r pa radoks o l a n Theseu s 'u n gemisi paradoks u n u a n lamak

içi n, ilk önce paradaks u n n e o l d u ğ u n u anlamak g e re k i r.

Felsefi Tanımlar
PARADOKS : Felsefede paradoks, görünürde doğru bir önermey­
le başlayan bir ifadedir; ama daha derinlemesine sorgulanınca, o
doğru görünen önermenin gerçekte yanlış olduğu sonucuna varılır.

Theseus' u n gemisi pa radoks u n a i l k kez Antik Yu n a n fi lozofu

(ve Platoncu) Pl uta rkhos' u n yazı l a rında rastla n ı r. Pl uta rkhos, The­
seus'un (Atina'n ı n kurucu kra l ı ) u z u n bir deniz yolcu l u ğ u ndan dö­
n ü ş ü n ü a n latı r. Yolcu l u k boy u n ca, g e m i n i n ya p ı l m ı ş olduğu ahşa p
tahta l a r ı n eskiyenleri, çü rüye n leri den ize atı l ı p yeni, sağ l a m ta hta­
larla değişt i ri l m iş. Öyle ki, Theseu s ve m ü retlebatı en sonunda yol­
cu l u ktan g e ri döndükleri za m a n, g e m i n i n ya p ı l m ı ş olduğu ahşap
tahta l a r ı n ta m a m ı yen i l e n m i ş d u ru mdaymış. Dolayısıyla, şöyle bir
soru a k ı l l a ra ta kı l ı r: Fa rkl ı ahşap k ı s ı m l a rı ta mamen yen i l e n m i ş olsa
bile, geri d ö n d ü kleri gemi, yol a çıka rken bindi kleri g e m i n i n ayn ısı
m ıyd ı ? Gemide ilk ahşap pa rça l a rd a n biri hala d u rsayd ı ne o l u rdu?
Gemide hala i ki pa rça a h ş a p olsayd ı ne olurd u ? B u d u ru m, veri le­
cek ya n ıtı değişti rir miyd i ?
Mese l eye ba kma n ı n b i r başka yol u d a şud u r:
Eğer Theseus'un yol c u l u ğ a çı kt ı ğ ı gemi A ve yoku l u ğ u n u ta­
m a m l a d ı ğ ı g e m i B ise o za m a n A = B m i d i r?

34
 Theseus'un Gemisi

T H O M A S H O B B E S ' U N K AT K l S I

Çok d a h a son ra, ü n l ü on yed i n c i yüzyıl fi l ozofu Thomas Hobbes b u

para d o ksu bir a d ı m i leriye taş ı d ı .
Fa rz edel i m k i , Theseus' u n gemisi n i b i r çöp toplayıcı ta kip edi­
yor. Theseus'un m ü rettebatı eski tahta l a rı g üverteden attı kça, çöp
toplayıcı onları sudan a l ı p ken d i gemisi n i i nşa ediyor. i ki gemi l i ­
m a n a va rıyor: B i ri Theseus i l e m ü rettebatı n ı taşıya n, yen i ahşa pta n
ya p ı l m a gemi; d iğeri ise Theseus'u n m ü rettebat ı n ı n g üverteden
att ı ğ ı eski ahşa pta n ya p ı l m a gem i . Bu sena ryoda, hangi gemi The­
seus' u n gemisidir?
B u senaryoda, çöp toplayıcıyı getiren g e m iyi C ha rfiyle göste­
rel i m .
B :;:t C o l d u ğ u n u b i l iyoruz, ç ü n kü l i ma n a i ki g e m i d e m i rl iyor, do­
layısıyla bunların bir ve ayn ı o l m a d ı kları a ç ı kt ı r.
Ö y leyse, bir gem iyi Theseus'un gemisi ya p a n n ed i r? O gem iyi
o l u şt u ra n tek tek pa rça l a r m ı ? Gem i n i n ya p ı s ı m ı ? Gem i n i n ta rih­
çesi m i ?

B U R A D A N N E R E Y E VA R I R I Z ?

Mereol oj i k ki m l i k ku ra m ı (mereological theory of iden tity, MTI) de­

n i l e n bir kura m, bir şeyi n ki m l i ğ i n i n, bileş i m i n d e k i pa rça l a r ı n kim­
liğine bağ l ı olduğ u n u bel i rt i r. B u kura m ı n i d d i a s ı n a g ö re k i m l i ğ i n
zoru n l u b i r koş u l u, kısı m l a rda b i r ayn ı l ı ğ ı n b u l u n m asıd ı r.
Başka bir deyişle, eğer X'i n bütün pa rça l a r ı ayn ı za m a nda Y'n i n
de pa rça ları ol sa, X = Y'd i r; b u n u n tersi de geçerl i d i r.
Ö rneğin, X nesnesi, bir za m a n d i l i m i n i n baş l a ngıcında (t l ) bel i r l i
bileşe n l e rden oluşur. Eğer o za m a n d i l i m i n i n son u nda (t2), nesne (o
artık Y'd i r) ayn ı bi leşeniere sa h i pse, varl ı ğ ı n ı s ü rd ü rüyor demektir.
MTI'ya göre, Theseus'u n g e m i s i paradoks u n d a A = C'd i r. Bu, i k i
g e m i o l d u ğ u a n l a m ı n a gel i r. Theseus' u n yol c u l u ğ u n a başlad ı ğ ı

35
Felsefe 7 0 7

gemi, çöp toplayıem ı n içi n d e g e l d i ğ i gem i n i n ayn ısıd ı r (bu d a on­

ları tek g e m i ya pa r), bir d e Theseus'un l i m a n a içinde g i rd i ğ i, yen i
parça l a rd a n o l uşan g e m i va rd ı r.
B u n u n l a birl i kte, bu son u c u n içerdiği bir soru n va rd ı r. Bu se nar­
yoda, Theseus'un yolcu l u ğ u nda g e m i değişti rmesi gereki rdi, oysa­
ki l i m a n a B i l e geldi (o ise C'ye eşit değ i l). Ama Theseus, gemisin­
den hiçbir za man ayrı l m az. A ile yol c u l uğa çıkar, B ile geri gelir ve
hiçbir za m a n i ki gem i n i n g üvertesinde b u l u n maz (MTI, öyle ol ması
gerektiğ i n i bel i rtiyor) .
Bu soru n u çözmen i n başka ol as ı yol ları b u l u n a b i l i r. MTI'n ı n de­
d i ğ i n i ta m a men bir ya na b ı ra ka b i l i r ve o n u n yerine, A = B savı n ı
ö n e s ü re b i l i riz. Bu sena ryoda, y i n e ya l n ızca i k i g e m i va rd ı r: The­
seus' u n yol c u l u ğ u na ç ı kt ı ğ ı g e m i (A) ve yolcu l u ğ u nd a n döndüğü
gemi ( B) tek b i r gemi o l a ra k, çöp toplayıe m ı n gemisi ise ikinci gemi
olara k d ü ş ü n ü l ü r.
Bu sena ryoda da soru n l a r o rtaya çıkar. A = B o l d u ğ u n u söyle­
mek, B ;t:. C ve dolayısıyla, A ;t:. C i m a s ı n ı da içerir. Ama bunu söy­
lemek uyg u n düşmez çü n kü C 'n i n her pa rças ı A'n ı n parça s ı d ı r ve
b u n u n tersi de geçerl i d i r. Ek o l a ra k, A ve B herha n g i b i r orta k pa r­
çaya sa h i p değ i l d i r a m a y i n e de o n l a r ı n ayn ı g e m i o l d u ğ u n u iddia
ediyoruz.
Theseus'un gemisi p a ra d o ks u n a uyg u l a n a b i lecek başka bir
kura m , uzay-za man s ü rekl i l i ğ i (spatiotemporal continuity, STC) ku­
ra m ı d ı r. Bu kuram, değişi m i n a şa m a l ı ol ması, şek l i n ve biçi m i n ko­
runması koş u l uyla bir n es n e n i n uzay-za manda s ü rekli bir yol izle­
yebi ldiğ i n i bel i rtir. Bu, g e m i d e za m a n içinde aşa m a l ı olara k ya pılan
değişikliklere olanak verir.
Ne va r ki, burada b i l e soru n l a rl a ka rşılaşı rız! Gem i n i n her par­
çası ayrı ayrı kutu lara kon u lsa, d ü nya n ı n her ya n ı nda fa rklı yerlere
götü rül se, sonra da geri g eti ri l i p kutuları açılsa ve yen iden monte
ed i l seyd i ne o l u rd u ? Bu sayısa l açıdan ayn ı g e m i o l a b i l mekle bir­
l i kte, nesne, uzay-za m a n boyu nca s ü rekli olarak g e m iye benzer bir

36
 Theseus'un Gem isi

nesne h a l i nde b u l u n maz (d i kkat ed i l i rse, MTI b u sena ryoya uyg u n

görü n üyor).

T H E S E U S ' U N G E M i S i N E A N L A M TA Ş l YO R ?

E l bette ki bu paradoks, gem i l erle i l g i l i bir p ro b l e m o l m a n ı n ötesi n ­

ded i r. Theseus'u n g e m i s i gerçekte k i m l i kle ve b i z i biz ya pa n ı n n e
o l d u ğ uyla i l g i l idir. Yı l l a r geçti kçe b i z de k ı s ı m k ı s ı m değişi riz ve yine
de ken d i m izi ayn ı kişi olara k görmeye deva m ederiz.
Ki m l iğ i m iz ya p ı m ızd a n dolayı m ı ayn ı d ı r? Eğer öyl e olsayd ı, b i r
uzvu n uzu kaybetmen iz, hatta saç ı n ızı kest i r m e n i z h a l i n de, siz a rtı k
siz o l m azd ı n ız. Zi h n i n izden ve duyg u l a r ı n ızd a n dolayı m ı d ı r? Eğer
öyl e o l sayd ı, a n ı l a rı n ızı kaybetmeniz ya da fi kri n izi değiştirmeniz
h a l i n d e, a rt ı k ken d i n iz olur m uyd u n uz? Bizi o l u şt u ra n k ı s ı m l a rd a n
d o l a y ı m ıd ı r? Geçm işim izden dolayı m ı d ı r?
Theseus'u n gemisi ve ki m l i kle i l g i l i içerd i ğ i i m a l a r b u g ü n de hala
ta rtışı l m a ktad ı r.

37
FRANCIS BACON ( 1 5 6 1 - 1 626)
Bilime Bakış Tarzımızın Sonsuza Kadar Değişmesi

Francis Bacon, doğa fel sefesi n i n ve b i l i msel yönte m i n i lerieti i me­

sine ya ptığ ı m u azza m katkı l a rd a n dolayı, Rön esa n s dönem i n i n en
önem l i fi l ozoflarından biri o l a ra k ö n e çıkmışt ı r.
Bacon, 22 Oca k 1 56 1 'de i n g i ltere'n i n Lon d ra kentinde doğd u.
M ü h ü rd a r olan babası Sir N ic h o l a s Bacon'ı n en küçük çocuğu olara k
dü nyaya geldi; a n nesi Leyd i A n n e Cooke Bacon, kra l VI. Edwa rd'ı n
öğretmeni o l a n şövalye n i n kızıyd ı .
Francis Bacon, 1 5 73'te h e n ü z o n bir yaşındayken, Ca mbridge'
deki Tri n ity Col lege'a g i rd i . B u ra d a k i öğren i m i n i 1 5 75'te ta mam la­
ya n Bacon, ertesi yı l h u k u k öğ re n i m i için kayd o l d u . B u oku l u n ken­
d i beğ e n i l eri n i ka rşıla m ayaca k kadar çağd ışı o l d uğ u n u kavraması
çok za m a n a l madı (Bacon'ı n a n ı m sa d ı ğ ı na göre, öğretmenleri n i n
gözdesi Aristoteles o l d u ğ u h a l d e o , Rönesa ns nedeniyle ü l keye
dalga d a l g a yayı lan h ü m a n ist h a rekete çok daha ya k ı n i l g i duyu­
yordu). Bacon oku l u b ı ra ktı ve Fra n sa'daki büyü kelçi n i n ya rd ı m­
c ı l ı ğ ı n a ata n d ı . 1 579'da babası vefat ed i nce, Lond ra'ya döndü ve
h u ku k eğiti m i n e yeniden başlaya ra k 1 582'de m ezu n oldu.
Fra ncis Bacon 1 584'te, Dorsetsh i re'ı n Melco m be çevresi n i n ve­
k i l i o l a ra k parlamentoya seç i l d i ve sonraki otuz a ltı yıl s ü resi nce
pa rlamentoda görev ya p m ayı s ü rd ü rdü. N i h ayet 1. James'i n salta­
natı nda, Francis Bacon e n yü ksek s iyasa l makam olan Ada l et Ba­
ka n l ı ğ ı (başya rgıçl ı k) g ö revi n e g eti r i l d i . Ama başya rg ıç olara k siya­
sal kariye ri n i n doru ğ u ndayken, siyasal yaşa m ı n ı bütün üyle sona
erd i ren ve kend i s i ni felsefi u ğ ra şı l a ra vermesi n e yol açan büyü k bir
s kanda l l a ka rşılaştı.
Fra ncis Bacon, 1 62 1 'd e başya rg ıçken rüşvet a l makla suçlandı
ve tutu k l a n d ı . Suçl a m a l a rı ka b u l etti ve 40 b i n sterl i n pa ra ceza-

38
 Francis Bacon (1 561 - 1 626)

s ı n ı n ya n ı sıra Lon d ra Ku lesi'nde hapis ceza s ı n a da çarptı rı l d ı . Pa ra

ceza s ı ka l d ı r ı l m a s ı n a ve ha pisha nede ya l n ızca d ö rt g ü n ka l m a s ı n a
rağ men, Bacon'ı n b i r daha siyasal bir m a k a m a g e l mesine y a da gö­
rev a l masına asla izin veri l m eyecek, böylece siyasal yaşa m ı sona
erecekti.
Fra ncis Bacon, yaşa m ı n ı n işte bu noktas ı n da, geriye ka l a n ö m ­
rü n ü fel sefeye adamaya ka ra r verd i ( o da topu top u b e ş yıl sürdü).

F RA N C I S BACO N ' I N F E LS E F i Ç A L I Ş M A LA R I

Fra nc i s Bacon bel ki de en çok doğa fel sefesi üzerine ça l ışma l a rıyla
ta n ı n ı r. Platon'un (sözcüklerin ve içeri ğ i n a n l a m ı n ı kavra ma yoluyla
b i l g iye ulaşılabileceğ i n i iddia ed iyord u) ve Aristotel es'i n (deneyim­
sel verilere ağırl ı k veriyord u) a ksi ne, Bacon g özle m i, deneyi ve et­
kileşi m i vurgu ladı; b i l i m leri açıklama ça basıyla, e l l e tutu l u r ka n ıta
daya l ı yöntemler geliştirmeye koyu ldu.

Bacon'ın Dört Putu

Fra nc i s Bacon'ı n ka n ı s ı n a göre, Aristoteles'i n ça l ış m a l a r ı (skolasti k
d ü ş ü n ü rlerin o a n a kadar üstü nde a n laştı kları eserler) gerçekte ba­
ğ ı m s ı z d üşünebil meyi ve doğa hakkında yen i fi kirler edi nebi lmeyi
e n g e l l e m işti. Bacon, b i l i m i n ilerlemesi sayesi n d e i n sa n ı n yaşam ka­
l ites i n i n yü kselebileceğ i n i, bu neden le de a nt i k fi l ozofl a r ı n eserleri­
n e a rt ı k yasia n m a m a k gere ktiğ i n i savu n u yo rd u. Francis Bacon, ça­
ğ ı n ı n felsefi düşünüşü ka rşısı nda öylesine düş kırıkl ı ğ ı n a uğra m ı ştı
ki, i n s a n ların düşü n me sürec i n i "putlar" o l a ra k a d l a n d ı rdığı dört
ya n l ı ş b i l g i kategorisine ayı rd ı . Dört put ya da idol ş u n l a rd ı :

1 . Soy putları: B u n l a r, i nsan doğa s ı n d a n kayn a k l a n a n ve her­

keste orta k o l a n ya n l ı ş a n l ayışlard ı r. Ö rneğ i n, i nsan doğası,
kişi lerin kendi ya rg ı l a r ı n ı destekleyen ka n ıtlar a ramalarına
n eden o l u r, ka l ı pl a ra c u k otu ra n şeyler b u l ma ça basına g i r-

39
Felsefe 1 0 1

melerine neden o l u r v e i n s a n l a r ı n i n a n m a k i sted i kleri şeyle­

rin i n a nçları n ı etki l e m e s i n e neden o l u r.
2. Mağara putları: B u n l a r, b i reysel m izac ı n ve eğ i l i m lerin so­
n u c u o l a ra k ortaya ç ı k a n yoru m l a rd ı r. Ö rneğ in, bazı insanlar
benze r l i klerden hoşla n ı rla rken, d iğerleri fa rkl ı kl a rd a n hoş­
l a na b i l i rler, bazı ları da d a h a önceki yarg ı l a r ı n ı destekleyen
a n l ayışları yeğ leye bi l i rler.
3. Çarşı-pazar putları: B u n l a r, birbiriyle i letiş i m a racı olara k
d i l i n v e sözcükleri n ku l l a n ı l m a s ı ndan doğ a n ya n l ı ş a n l ayış­
l a rd ı r. Ö rneğ i n, sözc ü k l e r çeşitli a n l a m l a ra gelebi l i r; insanlar
ise g erçekte va r o l maya n şeyleri a d i a n d ı r m a ve haya l etme
yeteneğine sa h i ptirler.
4. Tiyatro putları: Fra n c i s Bacon, felsefe l e r i n h i ç de tiyatro
oyu n l a rı ndan d a h a iyi o l m a d ı ğ ı ka nısı ndayd ı . Aristotel es'i n
ça l ı ş m a s ı g i b i b i l g i c i (sofi sti k) felsefe n i n , doğal d ü nyaya
oda k l a n m a kta n çok, zekice a m a a bes savla ra oda kla n d ı ğ ı n ı
d ü ş ü n üyordu. Görg ü l (a m p i r i k) felsefe, d a r b i r deney a l a n ı­
na odaklan ıyer ve hadd i n d e n fazla diğer o l a sı l ı ğ ı dışl ıyordu;
d i n i n ve h u rafeleri n o l u şt u rd u ğ u bat ı l inanç felsefesi ise fel­
sefe n i n yozlaşt ı r ı l m a s ı yd ı . Fra ncis Bacon'a g ö re batı l i nanç
felsefesi, ya n l ı ş a n layı ş ı n e n kötü tü rüyd ü .

Tümevarım Yöntemi
B i l g i peş i n d e koşmak gere kt i ğ i n e i n a n a n ve za m a n ı n fel sefeleri n i
e leştiren Fra ncis Bacon, yen i v e ö rg ü n bir yöntem g e l i şti rmeye ko­
yuldu; bu da en son u n d a o n u n fel sefe d ü nya s ı n a ya ptığ ı en etki l i
katkıyı get i rd i . Bacon, Novum Organum (Yeni Araç) a d l ı kita bı nda,
b i l i msel yöntem olara k da b i l i n e n t ü rnevarım yöneti m i n i ayrı ntıla­
rıyla açı k l a r.
Türnevarım yöntemi, doğayı d ikkatle gözlemlerne süreci ile veri­
leri sistemati k olara k derleme s ü recin i birleştirir. Aristoteles'in çal ış­
malarında olduğu gibi tümdengeli m (çı karım) yöntemi, doğru sayı-

40
 Francis Bacon ( 1 561 -1 626)

lan bir veya daha çok ifadeyi (ya da a ksiyomu) temel alara k yola çıktığı
ve son ra başka doğru ifadeleri kan ıtlamaya g i riştiği halde, tü rnevarım
yönetim i, doğadan aldığı gözlemlerle yola çı kara k doğa n ı n nasıl işle­
diğine i l işkin yasalar ve ku ram l a r keşfetmeye g i rişir. Özünde, tümden­
geli m yönteminde mantıktan, türnevarı m yönteminde ise doğadan
yararlan ı l ı r.

Bacon'ın Deneyiere Yaptığı Vurgu

Bacon, deney yapmanın önemini çalışmalarında vurguladı ve sonuç­
ların hem güvenilebilir hem de tekrarlanabilir olabilmesi için deney­
Ierin dikkatlice kaydedilmesi gerektiği kanısındaydı.

Tü m eva rı m yöneti m i n i n işleyiş s ü reci şöyled i r:

1 . Araşt ı rı l a n öze l l i k h a k k ı n d a bir dizi özg ü l d e n eyimsel göz­

l e m ler derlemek.
2 . B u gerçekleri üç kategoride s ı n ıfla n d ı r m a k: Araştı rılan özel l i­
ğ i n b ul un d uğu d u r u m l a r, hiç b u l u n m a d ı ğ ı d u ru m la r ve değ i­
şen derecelerde b u l u n d u ğ u d u ru m l a r.
3. Son uçları d i kkatl ice i nceleyerek söz kon us u d u ru m u n o l u ş­
m a s ı ndan soru m l u gö rü n meyen veri l e r i elernek ve b u n u n
o l uşması ndan soru m l u sayı l a b i l ecek o l a s ı neden leri sa pta­
m a k.

41
 TARLADAKi i N E K
Bilginin Tan ımına Meyd a n Okumak

Şöyle b i r sena ryo haya l ed i n :

B i r çiftçi, en kıymet l i i neği çift l i kten kaçı p g itti ğ i i ç i n endişe için­
ded i r. Çiftliğe bir sütçü g e l i r ve ç iftçi de ona bu kayg ı s ı n ı a n latır.
Sütçü, çiftçiye kayg ı l a n m a m a s ı g e rektiğ i n i, çü n kü a s l ı nda ineği
ya kındaki bir ta rlada g ö rd ü ğ ü n ü söyler. Çiftçi s ı rf emin olmak için
uza kta n ta rlaya bakar ve siya h-beyaz ren kte büyük b i r şek l i andı­
ra n b i r şey görü r. Çiftçi b u g ö rd ü ğ ü nden mem n u n o l u r, artık ineği­
n i n yeri n i b i l mekted i r.
Sonra sütçü, ineği n gerçekten orada olduğ u n u b i r daha görüp
emin o l m a k için o tarlaya gitmeye ka ra r verir. i nek gerçekten tarla­
dadır ama sütçüyü hayrete d ü ş ü recek şeki lde, inek asl ı nda küçük
bir ağaçl ı kta ta mamen g izl e n m i ş d u ru mdad ı r. Ama ayn ı ta rlada, si­
ya h-beyaz ren k l i büyü k bir kağıt bir ağaca ta kı l m ı ş olara k d u rmak­
tad ı r. Sütçü b u n u görü n ce, çiftç i n i n ya n ı lara k bu b üyü k kağ ı d ı ineği
'
za n nettiğ i n i a n l a r.
Ö yl eyse, ortaya şöyle b i r soru ç ı k m a ktad ı r: Çiftçi, i neği n tarlada
olduğ u n u b i l d i ğ i n i söyled i ğ i n d e h a k l ı mıyd ı ?

G ETTI E R P RO B L E M i
V E Ü Ç K I S I M L I B i LG i K U R A M I

Ta rlada ki i n e k, "Gettier p ro b l e m i " o l a ra k b i l i nen o l g u n u n klasik bir

örneğ i d i r. E d m u n d Gettier'in 1 963'te keşfetti ğ i Gettier problem le­
ri, b i l g iyi g e re kçelen d i ri l m iş doğru i n a n ç olara k ta n ı m la m a yön ü n­
deki geleneksel felsefi ya klaş ı m a ka rşı birer m eyd a n okumad ı r.
Gettier, b i r b i reyi n, son u nda doğru l u ğ u ortaya ç ı ka n ve destekle­
yici ka n ı t l a rı olan ama g e rçekten b i l g i olma n itel i ğ i b u l u n maya n

42
 Tarladaki i ne k

b i r inanç taş ı d ı ğ ı b i rçok p roblem gel iştird i (bunlar fi i l i ya da olası

d u r u m lara dayanıyord u).

i NANÇ

P laton'a göre, b i r şey hakkında bilgi sa h i b i o l m a k için ü ç koş u l u n

yerine getiri l mesi gerekir. B u , üç kısı m l ı b i l g i kura m ı o l a ra k b i l i n i r.
Ü ç kısı m l ı b i l g i kura m ına göre, b i l g i doğru b i r inanç gere kçe­

l end i ri l d i ğ i za man va rd ı r. Bu nedenle, eğer bir kişi bir şeyi n doğru

o ld u ğ u na i n a n ı rsa ve son ra gerekçelend i r m e yol uy l a onun doğ ru
o l d u ğ u a n laşı l ı rsa, o kişi o şeyi b i l iyor d e m e kt i r. Ü ç k ı s ı m l ı bilgi ku­
ra m ının üç koş u l u ş u n l a rd ı r:

1 . i nanç: B i r kişi i l k önce b i r şeyin doğru o l d u ğ una i n a n m ad ı k­

ça, o şeyin doğru o l d u ğ unu bilemez.
2. Doğruluk: Bir kişi bir şey bil iyorsa, o za man o şey doğru ol­
m a l ı d ı r. Bir inanç ya n l ı şsa, o za man doğru o l amaz, bu yüzden
de bili nemez.
3. Gerekçelendirme: S ı rf bir şeyin doğru o l d u ğ u n a i nanm a k
yetmez. Yeter l i ka n ıtlarla buna gere kçe g österi l mesi gerekir.

43
Felsefe 1 0 1

E d m u n d Gettier, ü ç kısı m l ı b i l g i kura m ı n ı n ya n l ı ş olduğ u n u Get­

tier problemleriyle ortaya koymayı başardı. O n u n p roblem leri özgü l
ayrı ntı l a rda fa rkl ı l ı k göstermes i n e rağ men, i k i benzer ayıncı öze l l i k
hepsinde o rta ktır:

1 . Gerekçe mevcut o l m a k l a b i r l i kte, son uçta i n a n c ı n yan l ı ş çık­

ma olası l ı ğ ı bu l u n d u ğ u için, g e rekçe şaşmaz d ü şmez değil­
d i r.
2. Her problemde şa n sa yer va rd ı r. Gettier p ro bl em leri n i n hep­
s i n d e i n a nç gere kçe l e n d i ri l i r; n e va r ki bu katı ksız şa nsta n
dolayı d ı r.

G ETTI E R P R O B LEMLERi N i
ÇÖZ M E G i R i Ş i M L E R i
Ü ç kısı m l ı b i l g i ku ra m ı n ı d üzeltmeye çaba gösteren dört a n a ku­
ra m va rd ı r. Ü ç koş u l u n (bu b i r ü çg e n o l a ra k görü lebi l i r) yerine, artık
fazladan b i r koşu l (bu da b i r ka re o l a ra k görü lebi l i r) daha va rd ı r.

Gerekçeli

Gerekçeli ,-----'----, Fazla d a n Koşu l

BILGI

Inanç L-.------ı Doğru

 Ta rladaki i ne k

Dört ana ku ra rn ş u n l a rd ı r:

1 . Yanlış inanca Dayan ı lmayacağı Koşulu: Bu kuram, ya n­

l ış olan bir i n a n c ı n temel a l ı na m ayaca ğ ı n ı bel i rtir. Ö rneğ i n ,
k o l saati niz s a b a h ı O:OO'da du ruyor ve siz bu n u n fa rkı n d a
değilsi n iz. On iki s a a t sonra, a kşa m ı O:OO'da saatin ize ba kı­
yorsunuz. Kad randa görülen za m a n g e rçekte doğrud u r ama
saati n ça l ışıyor o l du ğ u yol u ndaki i n a n c ı n ı z ya n l ı şt ı r.
2 . Nedensel Bağlantı Koşulu: B i l g i i l e i n a n ç a ra s ı nda neden­
sel bir bağ l a ntı o l m a l ı d ı r. Ö rneğ i n , şöy l e bir d u ru m düşü­
nün. Tom, Fra n k'in yata k odasında o l d uğ u na i n a n ıyor. Tom ,
Fra n k'i n yata k oda s ı n d a aya kta d u rd u ğ u n u g örüyor. B u
nedenle, Tom'un bu i n a n cı n ı n bir g e re kçes i va rd ı r. B u n u n l a
b i r l i kte, Tom'un b i l m e d i ğ i bir gerçek vard ı r k i , o da Tom'u n
Fra n k'i hiç görmed i ğ i d i r. O n u n yerine, yata k odası nda aya kta
d u ra n ve Tom'un görd ü ğ ü kişi Fra n k'i n i kiz kardeşi Sam'd i r;
Fra n k ise a s l ı nda Tom'u n yatağ ı n ı n a lt ına sakla n m ıştı r. Fra n k
odada olmakla b i r l i kte, Tom'u n b u n u b i l iyor o l d u ğ u nede­
niyle orada değ i l d i r. Nedensel bağ lantı koş u l u na göre Tom,
Fra n k'i n yata k oda s ı n d a olduğu sonuc u n a u laşa mama l ı d ı r,
ç ü n kü Sa m'i görmek i l e Fra n k'i n odada o l d u ğ u n u b i l m e k
a rası nda h i ç b i r nedensel bağlantı yokt u r.
3 . Sonuca Vardırıcı Nedenler Koşulu: B i r ina ncın öyle bir ne­
d e n i olma l ı d ı r ki, o i n a nç ya n l ışsa o neden de va r olması n .
Ö rneğin, b i r kişi ö n ü n d e b i r masa n ı n d u rd u ğ u n a inan ıyorsa,

ö n ü nde bir masa bu l u n ma d ı kça o neden va r o l m azd ı .

4. itiraz Edilebilirlik Koşulu: Bu ku ra m , a ks i n i gösteren bir ka­
n ıt olmad ı kça, bir i n a n c ı n b i l i n d iğ i n i bel i rt i r. Tom, Fra n k ve
S a m ile i l g i l i senaryoda, Tom a ksi n i g östere n b i r ka n ıtta n ha­
berdar olmadığı için, Fra n k'i n yata k odasında b u l u nd u ğ u n u
söylemekte h a k l ı d ı r.

45
Felsefe 1 0 1

Ü ç k ı s ı m l ı bilgi ku ra m ı n ı d üzeltmeye g i rişmekle birl i kte, bu

dört ku ra m ı n da kend i le rin e has soru n la rı va rd ı r. i şte bu yüzden,
Ed m u nd Gettier'i n ça l ı ş m a s ı böyles i n e etki l i o l m u ştur. O n u n ça l ış­
ması n d a n şu soru çı k m a kta d ı r: B i r g ü n bilgiyi h a k i katen a n i ayaca k
m ıyız?

46
DAVID H UM E ( 1 7 1 1 - 1 776)
Batı Felsefesine Katkı Yapan En Öneml i Filozoflard a n Biri

David H u me, mütevazı bir a i l e n i n çocuğ u o l a ra k 1 7 1 1 'de i skoç­

ya'n ı n Ed i n b u rg h kenti nde doğdu. H u m e i k i yaş ı ndayken babası
ölü n ce, erkek ka rdeşi ve kız ka rdeşi i l e b i rl i kte o n u n da bakı m ı an­
nes i n e ka ldı. Hume on iki yaş ı n a geli nce Ed i n b u rg h Ü n iversitesi'ne
gönderildi; orada klasi kiere tutkuyla bağ l a n d ı ve sonraki üç yı l ı n ı
fel sefe i ncelemeleri ya para k, kendi fel sefi p rog ra m ı n ı ya ratma­
ya u ğ raşara k geç i rd i . Ya ptığ ı bu incelemeler H u m e'a a ş ı rı yorucu
g e l d i ve onun ru h sağ l ı ğ ı n ı bozd u. Bir şeker ithalatçı s ı n ı n ya n ı nda
kısa s ü re kati p l i k ya pan H u me, en son u n d a ken d i n i topariadı ve
felsefi a n layışı üzerinde ça l ı şmayı sürd ü rm e k için Fra nsa'ya taşı n d ı .
H u m e, 1 734- 1 737 a rasında Fra nsa'da L a Fleche'de yaşıyorken, en
etk i l i felsefi eserlerinden biri olan insan Doğas1 Üzerine Bir incele­
me'yi (A Treatise ofHuman Nature) ka leme a l d ı . Bu eser daha son ra
1 739-1 740 yı l ları a rasında i n g i ltere'de üç kita p o l a ra k yayı m l a n d ı;
H u me, o za man için ta rtışmaya yol açabilecek k ı s ı m ları (söz geli mi,
m ucizeler konusundaki i rdelemesi ni) eserd e n ç ı karm ıştı. H u m e,
i n g i l iz a kadem i k siste m i nde ça l ışmak istiyord u . Ne va r ki, incele­
me'si p e k fazla ka b u l görmedi; Essays, Moral, Political, and Literary
(Ah l a ki, Siyasi, Edebi i ncelemeler) başl ı ğ ı n ı taş ı ya n sonraki i ki ciltl i k
derlernesiyle mütevazı b i r başarı ya ka l a m a s ı n a rağ men, Hu me'un
ta n rıta n ı maz ve kuşkucu bir kişi olara k ta n ı n m as ı , eğiti m sistemin­
de ka riyer ya pma şa n s ı n ı ortadan ka l d ı rd ı .

iNSA N DOGASI ÜZERiNE BiR iNCEL EME

H u m e' u n en etki l i eseri üç kita pta n ol uşuyo rd u ve çok çeşitli fel sefi
kon u l a rı ele a l ı yord u .

47
Felsefe 1 0 1

Birinci Kitap: Anlık Üzerine

Hume' u n savı na göre, g ö rg ü l c ü l ü k ya da a m p i rizm, ya n i tüm bil­
g i lerin d e n eyi m l erden kayn a k l a n d ı ğ ı an layışı, geçerl i bir a n l ayışt ı r
v e fi kirler esasen deneyi m lerd e n fa rkl ı değ i l d i r; ç ü n kü ka rmaşık fi­
kirler d a h a ya l ı n fi kirleri n s o n u cu d u r, ya l ı n fi kirler ise duyu l a rı m ızın
yaratt ı ğ ı izl e n i m lerle o l u şt u ru l u r. S o n ra Hume, eğer b i r şey "somut
olgu" ise, o za m a n deneyi m l e n e n b i r şey olması ve i çg ü d ü ya da
a k ı l yol uyla erişilemeyen bir şey o l ması gere ktiğ i n i savu n u r.
Bu savla rıyla H u me, Ta n rı'n ı n va rlığı, i l a h i ya rat ı l ı ş ve ruh kavram­
larını ele a l ı r. Hume'a göre, i n sa n l a r Ta n rı'yı, i l a h i ya rat ı l ı ş ı ve ruhu
deneyi m l eyemed ikleri ya da o n l a rd a n bir izien i m ed i nemedi kleri
için, b u n l a rı n va rl ığına i n a n m a k i ç i n gerçek bir neden yoktur.
H u m e, felsefi sorg u l a m a d a ku l l a n ı la n üç a ra c ı biri nci kita b ı nda
ta n ıtır: B u n l a r m i kroskop, u stu ra ve çata l d ı r.

• M ikroskop: Bir fi kri a n l a m a k için, i l k önce o n u bileşi m i ndeki

en ya l ı n fi kirlere ayrıştı rma k g erekir.
• Ustura: Eğer bir terim, d a h a ya l ı n fikirlere ayrıştı rılabilen bir
fi kirden doğmuyorsa, o zam a n o teri m i n hiçbir a n l a m ı yoktu r.
H u m e, metafizik ve d i n g i b i fi ki rleri değersizleştirmek için us­
tura kavra m ı n ı ku l l a n ı r.
• Çatal: Bu i l ke, doğru l a r ı n i ki t ü re ayrı labildi kleri i l kesidir. Doğ­
ru n u n bir tü rü, bir kez kanıtlanan fikirlerin (örneğin, matema­
ti kte doğru bir önerm e n i n ) her za man doğru kaldığı n ı ifade
eder. Diğer doğru türü i se, d ü nyada meydana gelen somut
o l g u l a rla ve şeylerle i l g i l i d i r.

i kinci Kitap: Tutku lar Üzerine

i kinci kita b ı nda Hu me, tutku l a r o l a ra k ad l a nd ı rd ı ğ ı şeyler (sevg i,

nefret, keder, sevi nç vb. d uyg u l a r) üzerine oda klan ı r. H u me, fi kirleri
ve izlen i m leri nası l s ı n ıfl a n d ı rıyorsa, tutku ları da öyle s ı n ıfla n d ı rı r. i l k

48
 David H u me ( 1 7 1 1 - 1 776)

ö nce, d uyu lar yol uyla a l ı n a n özg ün izien i m le r ve b u n l a r ı n kayna k­

l ı k ett i ğ i i kincil izie n i m ler a rası nda ayrım ya p a r.
Ö zg ü n izien i m ler içse l d i r ve fiziksel kay n a k l a rd a n ed i n i l i r. Bun­
l a r ken d i n i fiziksel ağrılar ve hazlar biçi m i nd e gösteri r; fiziksel kay­
n a k l a rd a n ed i n i l d i klerinden dolayı bizim i ç i n yen i şeylerd i r. Hume'a
g ö re tutku lar, ikincil izien i m ler a lemi nde yer a l ı r. H u m e, daha son ra,
dolaysız tutku l a r {örneğ i n keder, korku, a rzu, u m ut, sevinç, tiksi nti)
ile delaylı tutku l a r {örneğ i n sevgi, nefret, g u ru r, a l ça kgön ü l l ü l ü k)
a ras ı n d a ayrı m ya par.
H u m e, a h i a k ı n a kla daya n madığ ı n ı, ç ü n kü a h laki ka ra rların ey­
l e m leri etki l ed i ğ i n i, oysa ki a k ı l d a n veri len ka ra r l a r ı n etki lemed i ğ i n i
bel i rt i r. B i r bireyi n neden v e sonuç i l e i l iş k i l i i n a nçla rı, insa n ları n
deneyi m led i k leri nesneler a rası bağ lantı l a r l a i l g i l i d i r. B i r bireyi n ey­
l e m leri a ncak nesneler o n u i l g i lendiriyorsa etki a ltında kal ı r ve nes­
neler ise a ncak acı ya da zevk verebi liyorlarsa i nsa n l a rı i l g i lend i ri r.
B u neden le, Hu me'un tezine göre insa n l a rı g ü d ü l eyen ve tutku­
ları ya rata n, zevk ve acıd ı r. Tutku lar, eylem başlatan duyg u l a rd ı r ve
a kı l, tutku n u n "kölesi" olara k ha reket etmel i d i r. Akıl, b i r bireyi n ey­
l e m l e ri n i i ki şeki lde etkileyebi l i r: Tutku ları nesnelere odakla n m a k
üzere yön lendirir v e n i h ayetinde tutku ları ya rataca k olan olayl a r
a ra s ı bağ l a ntıları keşfeder.

Üçüncü Kitap: Ahlak Üzerine

H u m e, ilk iki kita b ı nda ortaya attığ ı fi kirlere daya n a ra k ahlak a n l a ­
yışı n ı e l e a l ı r. B i r i n c i olara k, erdem i l e erd e msizl i k a ra s ı nda ayrı m
ya p a r. H u me, bu a h la k i ayrı m la r ı n birer fi k i r d eğ i l, b i re r izie n i m ol­
d u ğ u n u öne sü rer. Erdem izlen i m i haz o l d u ğ u h a l d e, e rdemsiz l i k
izi e n i m i acıd ı r. B u a h laki izien i m ler ya l n ızca i n sa n eyl e m i n i n son u ­
c u d u r; c a n s ı z nesneler y a da hayva n l a r bu n l a ra neden ola maz.
Hu m e'u n tezi ne göre, bir bireyi n eyl e m l e ri n i n a h la ki mi, yoksa
a h l a kd ış ı mı olduğuna a nca k o eylemlerden { b i reyi n n a s ı l etkilen­
d i ğ i n e d eğ i l ) başka l a r ı n ı n nasıl etki lend i kleri n e ba k ı l a ra k ka ra r ve-

49
Felsefe 1 0 1

ri l i r. B u neden le, a h laki izie n i m l e r a nca k toplumsal b i r bakış açısıyla

görü l m e l i d i r. H u me, bu a n layışa daya na ra k a h la k i yü kü m l ü l üğ ü n
temel i n i n d uyg udaşl ı k o l d uğ u n u ö n e sü rer.
Ah l a k, deneyimden kayn akl a n a n somut bir o l g u değ i l d i r. H u me,
cinayeti b u n a örnek olara k verir. B i risi cinayeti i rdeleyecek olsa acı
yaşamaz, b u nedenle de erdemsizl i ğ i sa ptaya maz. C i nayetten d u r­
d u ğ u n uz t i ks intiyi ancak ken d i n iz açığa çıkarırsı n ız. Bu ise a h iakın
akı lda değil, daha ziyade tutku l a rd a va r olduğ u n u gösteri r.
David H u me, a k ı l c ı l ı ğ a büyü k a ğ ı r l ı k veren fel sefi kura m l a rı, dü­
şü nceleri ve yöntemleri e leştirmesi nedeniyle, Batı felsefesindeki
en önem l i z i h i n lerden b i ri o l d u . O n u n ça lışmaları i n a n ı l maz sayıda
felsefi kon uyu ka psıyord u; d i n , m etafizi k, kişisel k i m l i k, a h l a k, ne­
den-so n u ç i l işkilerine d a i r kavra m l a r da b u n l a rda n d ı.

so
HAZCILIK
Her Şeyin Başı Zevk ve Acı

HazCJiık ya da hedonizm teri m i gerçekte bi rçok ku ra m ı ifade eder;

birbi rleri nden fa rklı olmakla birlikte, b u n l a r ı n hepsi aynı temel a n ­
layışı paylaşır: H a z v e acı, b u kuramiarın ta n ı m la d ı ğ ı özg ü l olguların
biricik önemli öğeleri d i r. Felsefede hazc ı l ı k, s ı k l ı kla b i r değer ku ra­
m ı o l a ra k i rdele ni r. Bundan çıkan anlam, h a zz ı n b i r kişi için her za­
m a n içsel değer taşıyan biricik şey, acı n ı n ise içsel değer taşı maya n
biricik şey olduğ u d u r. Hazo l a ra göre hazzı n ve a cı n ı n a n la m ı geniş
old u ğ u ndan, hem zihi nsel hem de bedensel o l g u larla ilgili olabi l i r.

H A Z C I L I G I N K Ö K E N I V E TA R I H Ç E S i
i l k büyük hazcı hare ketin geçmişi M Ö dörd ü nc ü yüzyı la, yan i Kyre­
n e l i Aristippos'un kurduğu Kyrene oku l u a d l ı d ü ş ü nce o ku l u n a ka­
dar gide r. Kyrene o ku l u mensupları (Kire n a i k le r), Sokrates'i n m utlu­
luğu a h laki eylemin sonuçlarından biri saya n i n a n c ı n ı v u rg u l uyorlar
a m a aynı zamanda da erdemi n hiçbir içsel (fıtri) değer taşımadığ ı n ı
d ü ş ü n üyorlardı. Hazzı n, özg ü l olara k da zih i n sel h a z karşısında be­
densel hazzın n i h a i iyi l i k olduğuna ve derh a l d oyuma u laşma n ı n ,
haz i ç i n u z u n süre bekleme gerekl i l iğ i nden d a h a a rzu l a n ı r olduğu­
n a i n a n ıyorlardı.
Aristippos'un hazcıl ığından oldukça farklı b i r hazc ı l ı k biçimi olan
(Epikuros'un önderli k ettiği) Epikurosçul u k, Kirenaikleri izledi. Epi­
ku ros, hazzın nihai iyi l i k old u ğ u n u kabul etmekle birl i kte, hazza an­
cak d i n g i n li kle ve derhal doyum yerine arzuyu aza ltmakla erişiidiğ ine
i n a n ıyord u. Epikuros'a göre, dostlarla ve felsefi tartışmayla dopdolu
yal ı n b i r yaşam sürmek, erişilebilecek en yüce hazd ı .
O rtaçağda, H ı ristiyan fi lozoflar hazcılığı reddettiler ç ü n kü b u n u n
iman, u m ut, güna hta n sakı n m a v e başkalarına ya rd ı m etme g i b i H ı -

sı
Felsefe 7 0 7

ristiya n erdemleriyle v e ü l küleriyle uyuşmad ı ğ ı kanısı ndayd ı l a r. Yine

de bazı fi lozoflar, Ta nrı i nsa n l a r ı n m utl uluğunu istedi ğ i için, hazcılı­
ğın da kend i ne has değerleri n i n olduğunu savu n d u l a r.
Hazc ı l ı k, Jeremy Bentha m'ı n ve J o h n Stua rt M i l l 'i n eserleri saye­
sinde en çok on sekizi n c i ve on d o kuzuncu yüzyı l l a rda yayg ı n l aştı;
bu d ü ş ü n ü rlerin i kisi de sağgörü l ü hazc ı l ı ğ ı n, hazc ı ya ra rc ı l ı ğ ı n ve
güd üsel hazcı l ı ğ ı n çeşitl i biçi m le r i n i savu n uyord u .

D E G E R HAZC I L l G I V E S A GG Ö R Ü L Ü H A ZC I L I K

Fel sefede, h azcı l ı k çoğ u n l u kl a değeri ve esen l i ğ i ifade eder. Değer

hazcı l ı ğ ı , hazz ı n içsel değere sa h i p tek şey olduğ u n u, acı n ı n ise iç­
sel değer taşı maya n tek şey o l d u ğ u n u bel i rtir.

Felsefi Tanımlar
İÇSEL DEGERLİ: İçsel sözcüğü, hazcılık irdeleniyorken havalar­
da uçuşur ve bu sözcüğü anlamak çok önemlidir. İçsel sözcüğünün
kullanılması, araçsal sözcüğünün aksine, kendi başına değerli olan
bir şeyi ima eder. Para, araçsal olarak değerlidir. Para sahibi olmak,
ancak onunla bir şey satın alırsanız gerçek değer taşır. Oysaki haz,
içsel olarak değerlidir. Bir kişi haz duyduğu zaman başka bir şeye
ulaşınasa bile, ilk baştaki hazzın kendisi zevk vericidir.

Değer hazcı l ığı, değer taşıya n her şeyi hazza i n d i rger. Bu bilgi
temel i nde, sağgörü l ü hazcı l ı k b i r adım daha i leri g iderek b i r kişi n i n
yaşa m ı n ı a nca k hazzı n d a h a i y i k ı l a b i leceğ i n i v e a nca k acı n ı n daha
berbatlaştırabileceğ i n i ö n e s ü re r.

R U H SA L H A ZC I L I K

Güdüse l hazc ı l ı k olara k da b i l i n e n ruhsa l (psikoloj i k) hazc ı l ı k, hazzı

yaşama ve acıdan kaçı n ma i steğ i n i n , hem b i l i n ç l i hem de b i l i nçsiz-

52
 Hazc ı l ı k

ce t ü m i nsan davra n ışları n d a n soru m l u o l d u ğ u n a i n a n ı r. Sig m u n d

Freud, Epikuros, Cha rles Da rwi n ve J o h n Stu a rt M i l l, ru hsal hazc ı l ı­
ğ ı n çeşitiemeleri n i savu n m uş l a rd ı r.
Kuvvetli ruhsal hazc ı l ı k (ya ni, m utlak şekilde t ü m davra n ı ş l a r ı n
a c ı d a n kaçın maya v e haz a l maya daya n d ı ğ ı g ö rüşü), g ü n ü m üz fı­
l ozofl a rı nca gene l l i kle redded i l mekted i r. D u r u m u n h i ç de öyle ol­
mad ı ğ ı n ı gösteren sayısız kanıt vard ı r (örneğ i n , s ı rf görev gereğ i
acı verici görünen bir ed i m d e b u l u n u l ması böyled i r); ka rarların haz
peşi n d e koşmayı ya da acıdan kaçı n mayı içermeyen g ü d ü l ere da­
ya l ı o l a ra k verilebildiği de genel l i kle ka b u l ed i l i r.

N O R M AT i F H A Z C I L I K

Eti k h azcı l ı k olara k da b i l i n e n normatif (d üzg üsel) hazc ı l ı k, m utlu­

luğu a ra m a k gerektiğ i n i bel i rten bir kura m d ı r. B u rada m utl u l u ğ u n
ta n ı m ı, "acı n ı n olmadığı haz"d ı r. Normatif hazcı l ı k, b i r eylemin n a s ı l
v e n i ç i n ah laki açıdan izin veri lebi l i r y a da izi n verilemez olduğ u n u
açı k l a m aya uğraşa n ku ra rn l a r ortaya atmak i ç i n ku l la n ı l ı r.
Normatif hazcı l ı k, b i r eyl e m i n a h l a ki a ç ı d a n doğ ru m u, yoksa
ya n l ı ş mı olduğuna kara r vermek için m utl u l u ğ u ku l l a n a n iki t ü re
ayrı l a b i l i r:

1 . Hazcı Bencillik: Bu k u ra m , insa n l a r ı n son u nda kend i leri n i

m utlu etmek üzere ken d i ç ı karla rına e n uyg u n şeki lde ha­
reket etmeleri gere ktiğ i n i bel i rtir. Doğa b i l ecek sonuçlar, o
eylemi ya pa n bi rey d ı ş ı nda hiç kimse a ç ı s ı n d a n d i kkate a l ı n­
m aya değmez (bir değer de taşı maz). N e va r ki, hazcı bencil­
lik bağ l a m ı n d a b i r d uya rsızlaşma n ı n o l u ş m a s ı g e rekir. Eğer
bir kişi kend i ç ı karı uğruna h ızsızl ı k ya pa rsa, zen g i nden m i
yoksa fa kirden m i ça l d ı ğ ıyla i l g i l i b i r fa r k h issetmemelidir.
2. Hazcı Yarareılı k: Bu k u ra m, bir eyl e m i n i l g i l e n d i rd i ğ i herke­
se en büyü k net m utl u l u ğ u getirmesi ya da öyl e bir olası l ı k

53
Felsefe 7 0 1

içermesi h a l i nde doğru (a h la ki açıda n izi n veri lebi l i r) oldu­

ğ u n u bel i rtir. Dolayısıyla, ya ra rc ı l ı k ya l n ızca bir bireyi n değ i l,
eylemden etki lenebi lecek h erkesi n m utl u l u ğ uyla i l g i l id i r
(herkese eşit a ğ ı rl ı k veri l i r) . H azcı ya ra rc ı l ı ğ a göre, fa kirden
ça l m a k a h l a ki açıdan izi n veri lemez bir eylem o l u rd u, çünkü
fa kiri m utsuz h a l d e b ı ra k ı rd ı ve h ı rsız b i r pa rça daha mutlu
o l u rd u (hele de s uç l u l u k h issederse, mutl u l u ğ u daha bir aza­
l ı rd ı ) .

Hazcı ya ra rc ı l ı k, herkese e ş i t m ua mele ettiği i ç i n çekici b i r ku­

ra m g i b i g ö r ü n mesi ne rağ men, dostl u k, ada l et, doğru l u k vb. gibi
şeylere h i ç b i r içsel a h l a k i değer vermed iği yön ü nde eleştirilerle
karşı l a ş m ı şt ı r.
Şu örneği d ü şü n ü n : Küç ü k b i r kasahada b i r çoc u k ö l d ü rü l ü r.
Kasaba l ı l a r, sizi n en iyi a rkadaşı n ız ı n kati l old u ğ u na i n a n ı rlar, ama
siz onun masum o l d u ğ u n u b i l i rs i n iz. Herkes i ç i n en büyü k mut­
l u l uğ a katk ı ya pma n ı n tek yol u e n iyi arkad a ş ı n ızı ö l d ü rmek ise,
hazcı ya ra rc ı l ığa göre sizi n de öyle ya pman ız g e re k i r. Kati l i n hala
e l i n i kol u n a sal iaya ra k b i r yerlerd e dolaşıyor o l ması fa rk etmez;
fark eden tek şey, en büyü k net m ut l u l u ktur; bu da a ncak kasaba­
da k i m i n katil olduğ u n d a n ş ü p h e l e n i l iyorsa o n u n ö l d ü r ü l mesiyle
gerçekleşi r.

54
TUTSAK i Ki LEMi
Doğru Seçim Hangisi?

Tuts a k ya da mahkum ikilemi, insa n la r ı n niçin o şeki lde hareket et­

tikleri n i açı klaya n en ü n l ü örneklerden bi rid i r. Gerçekte tutsak i kile­
m i , stratej i gerektiren d u r u m l a rdan doğ a b i lecek çeşitl i son uçla r ı n
ele a l ı ndığı bir matematik d a l ı o l a n oyu n k u ra m ı n ı n bir parçasıd ı r.
B u n u n l a birlikte, tutsa k ikilemi sırf bir matemati ksel kavram olma­
nın çok ötesinded i r. A h l a k, psikoloji, fel sefe i l e ilgili önemli soru l a r
o rtaya atar v e gerçek d ü nyada b i l e gözle m lenebi l i r.

TUTSAK i K i L E M i N i N KÖ K E N i

1 950'd e RAN D Corporation, oyu n kura m ıyla ve küresel n ü kleer stra­

tejiye uygulanışı n ı n nasıl olabileceğiyle i l g i l i s ü rd ü rd ü ğ ü araştırma
çerçevesi nde, Merri l i Flood ve Melvin D resh e r isimli matematikçi­
leri g ö revlend i rd i . Flood i l e Dresher'ı n g e l i şt i rd i kleri bulmaca l a rı
tem e l a l a n Princeton Ü n iversitesi'nden Profesör Al bert W. Tucker
ise i n ce ayarlama l a r ya pa ra k, onların çal ış m a s ı n ı kitleler için daha
a n la ş ı l a b i l i r hale getird i, böylelikle şimdi tutsa k i k i l e m i olara k b i l i­
nen şeyi yarattı.

TUTSAK i Ki L E M i
i ki sa n ı k, yan i sa n ı k A ve san ı k B, gözaltına a l ı n ı r. Pol is i n e l i nde yeter l i
kan ıt b u l u n mad ı ğ ı i ç i n , A i le B'n i n ayrı oda l a rd a tutu l m a larına ka ra r
veri l i r. Polis mem u rları h e r b i r sa n ığa a n l a ş m a önerere k, diğer kişi
a leyh i n e ta n ı k l ı k ederse ve d iğer kişi sessiz ka l ı rsa serbestçe çek i p
gidebi l eceğ i n i; sessiz ka lan sa n ı ğ ı n i s e ha pse m a h ku m ed ileceğ i n i
söylerler. H e m A h e m B itirafta b u l u n u rsa, i kisi d e bel l i b i r süre hapis
cezas ı a lacaktır (yi ne de bu, konuşmaya n sa n ı ğ ı n a lacağı cezada n

55
Felsefe 1 0 1

daha kısa olaca ktır). A m a h e m A h e m B sessiz ka l ı rsa, i kisi de daha

da kısa s ü re l i hapis cezası alacakt ı r.
Ö rneğ i n ;

itiraf Eder Sessiz Ka h r

A A

6 10

itiraf Eder
B 6 o

o 2
Sessiz Ka h r
B 10 2

Bu d iyag rama göre, eğer hem sa n ı k A hem san ı k B itiraf ederse

i kişer yıl ceza alacaklard ı r. Eğer sa n ı k A sessiz ka l ı r ama sa n ı k B iti raf
ederse (böylece san ı k A'yı suçlu g österi rse), sa n ı k A on yıl hapis yat­
mak zoru ndad ı r, san ı k B ise evi ne g idebil i r. Benzer şeki lde, eğer san ı k
B sessiz ka l ı r a m a san ı k A itiraf ederse, o zaman A evi ne gideb i l i rken

c D

c R, R T, S

D T, S P, P

56
 Tutsa k ikilemi

B o n yı l hapis yatma k zoru nda kal ı r. Son o l a ra k i kisi de sessiz kal ı rsa,
i kişer yıl ceza alacaklard ı r. B u n u başka bir açıdan şöyle görebiliriz:
B u rada C işbirl iği ya pa n (bu örnekte sessiz ka lan) oyuncuyu, D
ise döneklik eden (itiraf eden) oyuncu yu tem s i l eder. R, i kisinin de iş­
b i r l i ğ i ya pmaya ka ra r vermeleri halinde oyu ncuların a l aca kları ödü­
lü tem s i l eder; P, her iki oyuncunun dönekl i k ettikleri için alacakları
cezayı temsil eder; T, bir oyu ncunun tek baş ı n a dönekl i k etme n i n
çekic i l iğine kap ı l ma eği l i m i ni; son olara k da S , oyu ncu n u n tek başı­
na işbirliği yapınca a lacağı " keriz" ödü l ü n ü tem s i l eder.

N E A N L A M TA Ş l Y O R ?

Tutsa k i ki lemindeki açmaz ş u d u r: Sa n ı k A'n ı n ve sa n ı k B'n i n iti raf

etm e leri onların l e h i ned i r; ne va r ki i ki si n i n b i rden iti raf etmesiyle
doğacak son uç, i kisi n i n b i rden sessiz ka l m a s ı h a l i nd e doğacak so­
n u çta n çok daha kötüd ü r.
Tutsa k i ki lemi, g ru p a k ı l c ı l ı ğ ı i l e bi reyse l a k ı l cı l ı k a rası nda ortaya
ç ı ka n çatışma n ı n m ü kemmel bir örneğ i d i r. Eğer b i r g r u p i nsan a k ı l ­
cı h a reket ederse, aslı nda b i r grup insa n ı n a k ı l c ı l ığa aykırı hareket
etmesi nden çok daha kötü bir şey ya p m ı ş olacakt ı r. Tutsa k i k i l e ­
m i n d e, bütü n oyu ncuların a k ı l c ı o l d u k l a r ı v e i l g i l i d i ğ e r oyuncu n u n
da a k ı lcı olduğu fa rz ed i l i r. Akılcı düşünce, d ö n e k l i k etmek o l u rd u .
Ama sa n ı klar kendileri n i koru mayı v e çıkarl a r ı n a g e l d i ğ i g i b i hare­
ket etmeyi seçmekle, asl ı nda daha kötü b i r d u ru mda ka lacaklard ı r.

ÇO K L U H A M L E L E R

Ş i m d i oyu na bir seçenek daha ekleyelim. Oyu n c u l a r ı n şimdi dönek­

l i k etm e, işbirliği ya pma ya da hiçbiri n i ya p m a m a (N) seçenekleri
va rd ı r. Şimdi a n l ıyoruz ki, dönekl i k etmek a rt ı k başat seçenek değ i l ­
d i r v e e ğ e r diğer oyu ncu hiçbiri seçeneği n i terc i h ederse, oyuncular
işbirl i ğ i n i seçmekle daha iyi edeceklerd i r.

57
Felsefe 7 0 7

c D N

c R, R S, T T, S

D T, S P, p R, 5

N 5, T 5, R 5, 5

Ç O K L U OY U N C U L A R V E M E R A T R A J E D i S i

Geniş g r u p l a r, hatta topl u m l a r g i b i daha büyü k ölçekli çevrelerde

tutsa k i k i l e m i n i n ya pısı o rtaya ç ı ka b i l i r. Ah i a k ı n n a s ı l devreye g i r­
d i ğ i n i i şte b u rada görü rüz. Çok oyu ncu l u bir tutsa k i k i l e m i n i sergi­
leyen bel k i de en iyi örnek, "mera" ya da "orta k kayn a k l a r trajedisi"
olara k b i l i n e n d u rumd u r.
Orta k kayna klar (ya da mera) t rajedisi nde, birbi riyle komşu olan
bir grup çiftçi n i n hepsi, h ayva n la rı n ı n ( otlatmaya çok elverişli ol ma­
yan) ken d i b i reysel m ü l kü nde d eğ i l, merada atla ması n ı tercih eder.
Ne var ki, mera kul la n ı m ı bel i r l i b i r eşiğe ulaşırsa a razi otlatmaya
elverişsiz h a l e gelecekt i r. Çiftç i l e r a kılcı şeki lde (kendi çıka rları yö­
n ü nde) h a reket ederken ve a razi n i n n i metlerinden ya rarlan maya
ça lışı rken, a raziyi tü ketecekler ve h erkes için o l u msuz bir etki ya ra­
tacaklard ı r. Tutuklu i k i l e m i n d e o l d u ğ u g i bi, bi reyse l b i r akılcı strate­
ji, grubu etkileyen akıldışı a k ı betl e r doğurur.
Öyleyse, tutu klu i ki l e m i ve o rta k kaynaklar trajedisi bize a h iakla

i l g i l i ne a n l atıyor? Esas o l a ra k, b u örnekler, ken d i ç ı karı n ı ve dayu­

m u n u kol layıp gözetmen i n g e rçekte uzun vadede bindiği d a l ı kes­
mekle ayn ı kapıya çıkaca ğ ı n ı ka n ıtlamaktad ı r.

58
 Tutsak i kilemi

G E R Ç E K D Ü N YA D A
TUTSAK i Ki LEMi Ö R N E KLERi

Tut u k l u i kilemin i n gerçek d ü nyadaki klasik bir örneği, g ü n ü m üz ü n

ba l ı kç ı l ı k sektöründe şu anda yaşa nan b ü y ü k bir sorun d u r. Ticari
a m a ç l ı ba l ı kçı l ı k yapa n l a r şu a nda aşırı hızlı bir tem poyla ba l ı k av­
l ıyorlar. Bu bel ki g ü ncel ka rlar açısından iyi b i r şey g i bi görüneb i l i r
a m a ba l ı k avcı l ı ğ ı n ı n u laştı ğ ı bu tem po, b u bal ı kl a r ı n ü remesi i ç i n
gerekli za mandan d a h a h ızl ı d ı r. Sonuç o l a ra k, ba l ı kç ı l a r ı n avia n m a k
i ç i n seçecekleri ba l ı k kayn a kl a rı a rtık tüke n iyor, dolayısıyla da t ü m
ba l ı kç ı l a rı n i ş i güçleşiyor.
Uzu n vadede sektörün yaşa ması n ı g üvenceye a l m a k için, ba l ı k­
ç ı l a r birbirleriyle e l b i r l i ğ i etmeli ve kısa vadede yü ksek kar h ı rs ı n ­
d a n vazgeçmel i d i rler {dolayısıyla ken d i ç ı ka rl a r ı n a aykı rı davra n­
m a l ı d ı rl a r).

59
AZiZ THOMAS AQU I NAS ( 1 225- 1 274)
Felsefe ve Din

Thomas Aq u i nas ya da Aq u i n o l u Thomas, ya klaş ı k 1 225'te i ta lya'nı n

Lombard iya bölgesinde Tea n o Kontes i Theoda ra Carraciola'nı n oğ l u
olara k d o ğ d u . Aq uinas hen üz b e ş yaşındayken, Sened i kti n keşişler­
den eğ iti m a l ma k üzere Montecassina manastı rına gönderildi. On
üç yaşına kadar, ya n i büyü k b i r siyasal h uzu rsuzl u k nedeniyle Mon­
tecassino'n u n savaş a l a n ı h a l i n e geldiği ve bu yüzden orayı terk etti­
ği za mana kadar orada ka l d ı .
Aq u i n a s daha son ra N a p a l i 'ye g önderi l d i; Napali Ü n iversitesi'y­
le bağ lantı l ı bir Sened i kti n yu rd u nda eğitim a l d ı . Sonraki beş yı l ı n ı
Aristotel es'i n eserleri n i ö ğ re n m e k üzere orada geçirdi v e çağdaş
manastı r tari katiarına çok yoğ u n bir ilgi gel i şt i rd i . Montecassi­
no'daki keşişlerde görmeye a l ı ş ı k olduğu daha geleneksel ve ko­
ru n akl ı ya şam ta rzı n ı n a ks i n e, m a n evi h izmete a d a n m ı ş bir yaşam
s ü rd ü rm e fi kri Aq ui na s'a öze l l i kl e çekici gel i r o l d u .
Thomas Aq u i nas 1 239 yı l ı d o l ayında Napa l i Ü n iversitesi'ne de­
va m etmeye başladı. 1 243'te, O o rn i n i ken keşişleri n kurd u kları bir
tari kata g iz l i ce katı l m ı ş b u l u n uyord u ve 1 244'te keşiş oldu. Ai lesi
bunu öğre n i n ce, onu kaç ı r ı p bir yıl k i l it altında tuttu ve g i rd i ğ i yo­
l u n ya n l ı ş l ı ğ ı n ı görmesi n i sağ l a m aya ça l ı ştı. Ne va r ki, bu çabalar
işe ya ra m a d ı ve Aq u i nas 1 245'te serbest bıra kı l ı n ca, Oorn i n i ken ta­
ri katı na geri döndü. Aq u i n a s 1 24 5 - 1 252 yı l ları a rası nda Napoli'de,
Pa ris'te, Köl n'de (yetki belges i n i 1 250'de b u rada a l m ı ştı) Oom i n i­
ken lerle b i r l i kte eğiti m g ö rd ü ve n i hayet, Pa ris Ü n i versitesi'nde te­
oloj i öğ retmek üzere Pa ri s'e d ö n d ü .
Kata l i k K i l i sesi'n i n ezici b i r g üce sa h i p o l d u ğ u v e i nsa n l a r ı n fel­
sefe i l e d i n i b i r a rada yaşatma m ü cadelesi verd i kleri b i r za ma nda,
Thomas Aq u i nas iman ile m u ha ke m eyi bir araya g eti rd i . i ster doğa

60
 Aziz Thomas Aqu inas ( 1 255-1 274)

a rac ı l ı ğ ıyla, ister d i nsel i ncelemeler yol uyla elde ed i n i l m i ş o l s u n ,

t ü m b i l g i n i n Ta n rı 'd a n g e l d i ğ i n e v e uyu m i ç i n d e i ş l eyebileceğ i n e
i n a n ıyordu.

İman Yoluyla Bilinen Doğrular

Tanrı A ---- B ---- C ---- D Dünya

Doğal Akılla Bilinen Doğrular

TA N R I ' N l N VA R L I G I N I N K A N l T L A R I

Aq u i na s, yaşam ı boyu nca, doğa felsefesi n d e n ve Aristoteles'in ça­

l ı ş m a l a rı ndan tut u n da teol oj iye ve Kutsa l Kita p'a va rıncaya kad a r
pek çok fa rkl ı kon uya değ i n e n i n a n ı l maz sayıda felsefi metin ka le­
m e a l d ı . En ünlü ve geniş kapsa m l ı eseri olan Summa Theologiae
(Ta n rı b i l i m i Ü zerine) Aq u i nas'ı n felsefi görüşleri n i ayrı ntı l ı olara k
s u n a r. Aq u i nas, Summa Theologiae'ye 1 265'ten b i r s ü re sonra baş­
l a d ı ve 1 274'te ö lünceye kad a r yazmayı s ü rd ü rd ü .
Summa Theologiae üç kısma ayrı l ı r, her k ıs m ı n da kendi i ç i n d e
a lt böl ü m leri va rd ı r. Aq u i n a s'ı n en ta n ı n m ı ş fel sefi metni olan Beş
Yol, 1 . Kısı m'da yer a l ı r. Thomas Aq uinas b u ra d a Ta n r ı 'n ı n va rl ı ğ ı n ı
ka n ıtla maya g i rişir. Felsefe n i n , Ta n rı bilgis i n i i le ri etmede gerekli b i r
koşu l o l mamasına rağ men, teoloj iye ya rd ı m edebi leceğ i n i ka b u l
ederek başlar. Son ra şu soru l a ra ya nıt vermeye ça l ı ş ı r:

1 . "Ta n rı va rd ı r" önermesi kend i l iğinden a ç ı k seçi k m i d i r?

2. Bu, gösteri lebi l i r m i ?
3 . Ta nrı va r m ı d ı r?

Thomas Aq u i nas, bundan sonra, Ta nrı'n ı n va rl ı ğ ı n ı ortaya koya n

beş ka n ıt sunar. Bu Beş Yol'uyla Aq u i nas, Ta n rı 'n ı n va rl ı ğ ı n ı ka n ıtla-

61
Felsefe 1 0 1

m a k i ç i n teoloj iye i l iş k i n d ü ş ü nceler i l e akılcı d ü ş ü n ceyi v e doğal

d ü nyad a n ed i n i l m i ş g özl e m leri b i rleştirir.

Kanıt 1 : Hareket Etmeyen Hareket Ettirici Savı

Bu d ü nyada ha reket h a l i nd e şeyle r i n olduğ u n u g ö rebil i riz. Hareket
h a l i nde o l a n şeyi, ha reket h a l i ndeki başka b i r şey h arekete geçir­
mişti r. O nesnen i n h a re ket h a l i n d e o l ması n ı n nedeni, ha reket ha­
l i ndeki başka bir nesne ta rafı n d a n h a rekete geçiri l m iş olmasıd ı r ve
bu böyle d eva m ed i p gi de r. N e va r ki, böyle sonsuza kadar geriye
doğru g itmeyi sürd ü remez, çü n kü i l k ha reketi veren şey asla bulu­
namaz (dolayısıyla, sonraki h a reket de olmayaca kt ı r). Öyleyse, i l k
olan v e h a reket etmeyen b i r h a reket ettirici o l m a l ı d ı r, b u n u n da
Ta nrı o l d u ğ u a n laşı l ı r.

Kan ıt 2: i l k Neden Savı

Her şeye neden olan b i r şey va rd ı r ve h içbir şey ken d i kend i n i n ne­
deni o l a m az. Her neden, önceki bir nede n i n s o n u c u d u r, o önceki
neden ise başka bir önceki neden i n sonucuyd u . B u böyle sonsuza
kad a r g eriye doğru gitmeyi s ü rd ü remez; ç ü n kü h i ç b i r i l k neden
yok ise son ra k i nede n l e r d e o l m az. Ö yleyse, n ed e n i o l maya n bir i l k
neden o l m a l ı d ı r, b u n u n d a Ta n rı o l d u ğ u a n l a şı l ı r.

Kanıt 3: Olumsallık Savı

Doğada, va r l ı k kaza n a n ve sonra yok olup giden şeyler gözlemleriz.
B u n u n l a b i r l i kte, va r o l a n her şeyin, va r olan başka bir şeyden gel­
miş olması gerekir; eğer b i r şey i n va r olmaması m ü m kü n olsayd ı , o
şey önceden va r olmazd ı , ş i m d i de va r olmazd ı . Ö yleyse va roluşu
başka şeylerin va ro l u ş u n a bağ l ı b u l u n maya n b i r va rl ı k o l m a l ı d ı r,
b u n u n da Ta n rı olduğ u a n la şı l ı r.

Kanıt 4: Derecelendirme Savı

Va rl ı kl a r ı n değişen derecelerd e ayı ncı öze l l i klere sa h i p (çok iyi, az
iyi, çok soylu, az soyl u vb.) o l d u k l a r ı n ı gözlemleriz. B u değ i şen de-

62
 Aziz Thomas Aq u i nas ( 1 255-1 2 74)

receler, bir aza m i (en soylu, en iyi vb.) d e receyle karşı laştı rı l ı r ve
Aristatefes'e göre, en yü ksek va r l ı k d u ru m u, en y ü ksek doğ ru l u k
d u r u m u n u n (aza m i derecen i n) olduğu h a l d i r. Ö yleyse, va rl ı kl a rd a
ta n ı k o l d u ğ u muz m ü ke m m e l l i klerin b i r n e d e n i o l m a l ı d ı r, bu m ü ­
kem m e l l i ğ i n y a da aza m i d e rece n i n i s e Ta n rı o l d u ğ u a n laşı l ı r.

Kan ıt S: Teolojik Sav

Doğ a d a ki zeki ol maya n ve cansız nesneleri n , h i ç fa rkında ol masa­
lar bile bel irli bir a maca doğru hareket etti kleri n i gözlemleriz (ör­
n eğ i n, besi n zinciri ve duyu organlarındaki s ü reçler böyled i r). B u
nesneler, h i ç fa rkında o l m a m a l a rına rağ m e n özg ü l b i r plana uyg u n
o l a ra k a ç ı kça b i r amaç yön ü nde ha reket ederler. Dolayısıyla, o n l a rı
a m a ç l a rına yön l e n d i rme b i l g isine sa h i p o l a n , o n l a ra yol gösteren
b i r va rl ı k olma l ı d ı r. B u n u n da Ta nrı olduğ u a n la ş ı l ı r.

ETi K VE ANA ERDEM L E R

Aqu i na s, Summa Theologiae'n in i kinci kısm ı nda, Aristoteles'in çal ış­

malarına dayanan bir eti k sistem i kurar. Aristatefes gibi Aquinas da
iyi bir yaşa mı tan ı m layan öğe n i n en yüce ereğe ulaşma çabası oldu­
ğuna i n a n ıyord u. Yine Aristatefes gibi Aq u i n as d a erdemden söz edi­
yord u. Aq uinas'a göre, tüm diğer erdem biçi m leri ne kaynaklık eden
ana e rdem ler vardı. Bunlar adalet, basiret, cesaret ve ölçül ü l ü ktü.
B u a na erdem ler, Aq u i n a s'a göre a h l a k i bir yaşa m ı n şablon u n u
o l u şt u rmakla birl i kte, gerçek erg iye u l a ş m a k i ç i n yeter l i değ i l d i r.
Aristatefes en yüce ereğ i n m utl u l u k olduğ u n a ve b u n u başa rma
yol u n u n erdemden geçti ğ i n e i n a n d ı ğ ı h a l d e, Aq u i nas en yüce
e reğ i n e bed i kutsa n m ı ş l ı k o l d u ğ u na ve b u n u n d a öte d ü nyada
Ta n rı 'y l a bi rleşilere k başa r ı l d ı ğ ı n a i n a n ıyord u . G e rçek e rg iye doğru
ilerleme, bu ana erdemiere uyg u n yaşa m a k l a o l u rd u .
Aq u i nas, a nca k öte d ü nyada ulaşılabilen e b e d i mutl u l u k ile b u
d ü nya d a u laşılabilen e ksi k m utl u l u k a ra s ı n d a ayrı m ya par. Ebed i

63
Felsefe 7 0 7

mutl u l u k Ta n rı'yla birleşrnek o l d u ğ u için, b u d ü nyada ancak eksik

m utl u l u k va rd ı r, çünkü Ta n rı h a k k ı nda bili necek her şeyi bu d ü nya­
da asla bilemeyiz.

AZiZ THOMAS AQ U I NAS' I N ETKi S i

Thomas Aq u i nas, Batı fel sefesi n i i n a n ı l maz derecede etki ledi. Sağ­
l ı ğ ı nda, k i l i se Platon'u n eserl e r i n d e n aşırı derecede etki lenmiş ve
Aristotel es'i n önem i n e b u r u n kıvırmıştı. B u n u n l a b i rl i kte Aq u i nas,
Aristotel es'i n ne den l i ö n e m l i o l d u ğ u n u kavra d ı ve Aristoteles'i n
eserleri n i a n a a k ı m Kato l i k a n l a yı ş ı n bü nyesi n e kata ra k Batı felse­
fes i n i n şekl i n i sonsuza kad a r d e ğ i şt i rdi. Thomas Aq u i nas'ı n öğreti­
leri, ı 879'd a Pa pa XIII. Leo ta rafı nd a n resm i k i l ise doktri n i n e d a h i l
ed i l d i .

64
KATI BELi RLENiMCiLiK
Özg ü r i rade Yoktur

K a t ı belirlenimci l i k, her olayı n bir n e d e n i b u l u nd u ğ u i ç i n tüm i n s a n

eyl e m leri n i n önceden bel i rl e n m i ş olduğ u n u v e bu yüzden özg ü r
i radeyle seçi m i n söz kon u s u olmad ı ğ ı n ı savu n a n fel sefe ku ra m ı ­
d ı r. H içbir şeyi n nedensiz meydana gelemeyeceğ i n i ö n e süren katı
bel i rl e n irnci l i ğ i n bu iddiası mantıklı görü n e b i l mesi n e rağmen, h i ç
kimsen i n asla özg ü r h a reket ederneyeceğ i ş e kl i ndeki ya rgı, felsefe
d ü nya s ı nda yoğ u n bir tartı ş m a n ı n fiti l i n i ateş l e m i şt i r.

ÖZG Ü R i RA D E N i N
V E B E L i R LE N i M C i Li G i N D Ö RT i L KESi

Katı beli rlenimci l i ğ i daha iyi a n la m a k için, özg ü r i rade ve beli rlen i m ­
c i l i k tartışması n ı n içerd i ğ i dört genel i l keyi çözü m iemek gerekir:

1 . Evrensel (Tü mel) Nedensellik ilkesi: B u i l ke, h e r olayı n b i r

neden i n i n o l d uğ u n u beli rti r. Başka b i r söyleyişle, eğer "X'i n
Y'ye neden o l d u ğ u" doğ ruysa, o za m a n X ve Y b i rer olayd ı r;
X, Y'yi önceler; eğer X meydana gel i rse Y de m eydana gel­
m e l i d i r.
2. Özgür irade Tezi: Bu tez, insanların k i m i za m a n özg ürce ha­
reket etti kleri n i belirtir.
3. Kaçı nılabilirlik ve Özgürlük ilkesi: Eğer b i r kişi özg ü rce
h a reket ediyorsa, o za man fi ilen ya ptığ ı n d a n başka bir şey
ya pmış olabi l i rd i . Ne va r ki, hiç kimse fi i l e n ya p m ı ş olduğun­
d a n başka b i r şey ya p m a m ı şsa, o za m a n h i ç kimse özg ü rce
h a reket etmez.

65
Felsefe 1 0 1

4 . Yardımcılık ilkesi: B u i l ke, eğer her olayı n b i r nedeni varsa,

o za m a n hiç k i m se n i n fi i l e n yaptığ ı n d a n başka bir şey ya p­
m ı ş olamayaca ğ ı n ı bel i rt i r. Bu nedenle, eğer bazen bir kişi
fi i l e n ya ptı ğ ı n d a n başka bir şey ya pa b i l m i ş ise o za man bazı
olaylar nedensizd i r.

Bu d ört i l ke n i n hepsi i l k başta sezgisel olara k akla yatk ı n görün­

mesi ne ve bunların her b i r i n e i n a n ma k için bir neden göstermek
m ü m k ü n o l masına rağ men, b u n l a r ı n birbi riyle bağdaşmaz n itel i k­
te oldu kları son uçta a pa ç ı k g ö rü l ü r. Başka b i r söyleyişle, i l kelerin
tümü d o ğ ru ola maz. B u i l keleri n h a n g i leri n i n d oğ ru, hangi leri n i n
ya n l ı ş o l d u ğ u n u bel irlemek i ç i n d a h a son ra p e k ç o k felsefi tartışma
ya p ı l m ı ştı r.
Katı bel i rlenimcil i k, i l ke le rd e k i bu bağdaşmazlığa ya n ıt olara k,
tümel nedensel l i k i l ke s i n i , kaçı n ı l a b i l i rl i k ve özg ü r l ü k i l kesi ni, ya r­
d ı m cı l ı k i l kesini doğru ka b u l etm e kte; özg ü r i rade tezi n i ise yan l ı ş
say ı p redd etmekted ir:

• Öncü l l : Her olayı n b i r nedeni va rd ı r (tü m e l nedensel l i k i l ke­

si).
• Öncül 2: Her olayı n b i r n e d e n i va rsa, o za m a n h i ç kimse fi ilen
ya ptığ ı ndan baş ka b i r şey ya p m ı ş olamazd ı (ya rd ı mcı lık i l ke­
si, birinci kısım).
• Öncül 3: H i ç kimse fi i l e n yaptığ ından ba ş ka b i r şey ya pmış
o l a mazsa, o za m a n h i ç k i m se özg ü rce ha reket etmez (kaçı n ı ­
l a bi l i r l i k v e özg ü rl ü k i l kesi, i ki nci kısım).
• B u nedenle h i ç k i m se özg ü rce hareket etmez (özg ü r i rade
ku ra m ı n ı n yadsı n m a s ı ) .

Ö ncül 1 , bel i rlen i rn c i l i ğ i n tezid i r: H e r o l a y nedense l l i k yasasına

ta bid i r. B u öncü l ü n gere kçesi, sağd uyuya h ita p etmesid i r; bir ola­
yın "nede n siz" ol ması n ı n n e a n l a m a geleceğ i n i ta hayyül etmek bile

66
 Katı Bel i rlen i rn c i l i k

i m ka nsız görü n ü r. Ö ncül 2, nedensel liği ta n ı m l a r: B i r olayı n ned e n i

varsa, o zaman meydana g e l mesi gerekir. Eğe r meydana gelmesi
g e rekl iyse, o za m a n onun yerine başka hiçbir şey meydana gele­
m ez. Ö ncül 3, "özg ü r" sözcüğ üyle neyi n kasted i l d i ğ i n i basitçe açı k­
l a r. E l bette bir eyle m i n meydana gelmesi g e rekl iyse, o eylemi ya­
pa n kişin i n hiçbir seçeneği yoktur, dolayısıyla d a özg ü rce hareket
etmez.

K AT I B E L i R L E N i M C i L i G E K A R Ş I S AV L A R

Katı bel i rlenimci l i ğ i ç ü rütme çabasıyla başvu r u l a n bazı bakış açıları

aşa ğ ı d a d ı r.

Seçime Dayalı Sav

Katı bel i rlenimciliğe karşı savlardan biri, "seçi m e daya l ı sav"d ı r. Şöyle
tan ı m la n ı r:

• Öncül 1 : Ki m i za m a n ya pmayı seçtiğ i m iz şeyleri yapa rız.

• Öncül 2: Ki m i za m a n ya pmayı seçti ğ i m iz şeyleri ya pıyorsa k,
k i m i za man özg ü rce h a reket ediyoruz d e m e kt i r.
• Öncül 3: Ki m i za m a n özg ü rce hare ket ed iyorsa k, katı bel irle­
n i rnc i l i k ya n l ı ş demekt i r.
• B u nedenle, katı bel i r l e n i rn c i l i k ya n l ı şt ı r.

Ö n c ü l 1 , seçi m i b i r ka ra r ya da zi h i nsel olay o l a ra k ta n ı m l a r,

g e re kçesi ise basit b i r gözl e m d i r: Her g ü n i n s a n l a r ı n seçimler yap­
tıkla rı n a ta n ı k o l u ruz. Ö rneğ in, ne giyeceklerini, n e yiyecekleri n i,
ne za m a n kal kaca k l a rı n ı vb. seçerler. ö n c ü l 2, "özg ü rce h a reket et­
m e"yi, ne ya paca ğ ı m ızı seçmek olara k ta n ı m l a r. B i r i b i r şey ya pma­
yı seçerse, onun bir seçim ya p ıyor olması g e rçeği, özg ü rce ha reket
ettiği a n l a m ı na g e l i r. Ö ncül 3, katı bel i rle n i rn c i l i ğ i n yad s ı nması d ı r.

67
Felsefe 1 0 1

"Seçi me daya l ı sav" g eçerl i b i r sav o l d u ğ u için, i l k ba kışta katı

bel irlen i m c i l iğe ka rşı sağ l a m b i r itiraz gibi görü n ü r. Ne va r ki, bu
sav ı n ya ptığ ı "özg ü rce h a re ket etme" ta n ı m ı d e r i n lemesi ne a n a l iz
ed i l i n ce, savı n sağ l a m o l m a d ı ğ ı o rtaya ç ı ka r. "Seçime daya l ı sav';
olayl a r ı n b i r nedene daya n d ı ğ ı n ı i n ka r etmed i ğ i için, ortaya attığı
her i d d i a nedense l l i k yasa l a r ı n a ta bidir. Bu h u s u s d i kkate a l ı n ı nca,
bu savı n temel probl em i n i n i l k öncü iden iki nciye atiarnası olduğu
açıkl ı k kaza n ı r.
i n sa n l a r gerçekten d e ya şa m la r ı n ı n çeşitl i yön leriyle i l g i l i birer
seçim g i b i görünen şeyler ya p m a l a rı na rağmen, buna daya n ı la ra k
özg ü rce h a reket ettikleri son u c u ç ı karıla maz. Seçim, nede n l i b i r
olayd ı r. B u yüzden, b i r kişi n i n ş u y a da bu eylemde b u l u n mayı seç­
mesi, baş l ı başına o eyl e m i n b i r i c i k ya da i l k nede n i değ i l d i r; daha
çok, bel l i b i r koş u l l a r d iz i s i n d e k i son olay o eyleme neden o l u r. Bir
kişi kırm ızı b i r göm l e k giymeyi seçebi l i r ama onun öyle ya pmayı
seçmesi, baş l ı başına nedensel o l a ra k bel i rle n m i ş bir seç i m d i r.
B i r kişi n i n ya ptığı seçi m i n neden leri, "içsel ve gözle görül mez"
olması na, kimi za man da b i l i n memesine rağmen, çok güçlü şekil­
de mevcuttur. Bir kişi n i n bey n i ta m da tepki verd i ğ i şeki lde tepki
vermek zoru ndadır; ç ü n kü ya ptığı seçim bel irlenmiş bir olayd ı r.
Düşü n ü r Pa u l Ree'ye göre, kişi n i n k ı rm ızı bir gömlek g iymeyi seç­
mesi, "ta rihsel gelişimi sonsuz ölçüde geriye doğru izlenebilen ne­
denler"d e n dolayı d ı r. Bir kişi, " B u n u başka türlü ya pa b i l i rd i m" d iye
düşünse bile fa rkl ı bir şeki lde ha reket edebi l mesi ancak fa rkl ı -bel­
ki çok hafifçe fa rkl ı olsa da- koş u l l a r ya da nedenler d izisi a ltında
m ü m kü n d ü r. Dolayısıyla, neden l i bir olay olduğu için, bir seçim ön­
ceden belirlenmişti r ve m eyd a n a gel mek zoru ndad ı r. Meydana gel­
mek zoru nda olduğu için d e özg ü r i radeye daya l ı bir eylem değildir.

Dürtü Direncine Daya l ı Sav

Katı bel i rlenimciliğe karşı i k i n c i b i r sav, "d ü rtü d i rencine daya l ı sav"­
d ı r. Şöyle ta n ı m l a n ı r:

68
 Katı Beli rlen irnci l i k

• Öncül 1 : Ki m i za m a n tutku larım ıza k a r ş ı d i re n i riz.

• Öncül 2: Ki m i za m a n tutku larım ıza karşı d i ren iyorsa k, k i m i
za m a n özg ü rce ha reket ed iyoruz d e m e kt i r.
• Öncül 3: Ki m i za man özg ü rce hare ket ed iyorsa k, katı bel i rle­
n i rnc i l i k ya n l ı ş demektir.
• B u neden l e katı bel i r l e n i rn ci l i k ya n l ı şt ı r.

Ö ncü l l basit bir gözlemd i r; insanlar örneğ i n c i nayet işleme, zina

ya p m a ya da teh l i keli araç sürme yön ü nde tutku l a r ya da arzu lar ta­
şırlar. B u n u n l a birl i kte, böyle faa l iyetlere g i rişrnekten ken d ileri n i a l ı­
koya b i l i rler. Ö ncül 2, "özg ü rce ha reket etme"n i n b i r ta n ı m ı n ı ya par.
B i r kişi, eğer tutku lara boyu n eğmeye n bir ta rzda ha reket etmeyi se­
çeb i l i rse, özg ürce ha reket eder. Bu öncü lde öne sürüldüğüne göre,
kişiler tutkularına karşı d i renerek sonsuz sayıdaki ta ri hsel nedenden
kaçm a b i l i r ve nihayetinde özg ü rce hareket edebi l i rler. Ö ncül 3, katı
bel i r l e n i rnciliğin yadsı nması d ı r.
"Seçime daya l ı sav" g i bi, "d ü rtü d i rencine daya l ı sav" da her ola­
yın bir nedene daya n d ığ ı n ı yadsı maz ve b u n d a n dolayı, geçerli bir
savd ı r a ma sağ lam değ i l d i r. B u sava karşı en g ü ç l ü iti raz, Ö ncül 2'n i n
red d i d i r: i nsa nl a r tutku larına karşı d i renebi l m elerine rağ men, buna
daya n a ra k özg ü rce h a reket etti kleri son ucu ç ı ka r ı l a maz. Ö rneğ i n,
b i r kişi cinayet işleme a rzusuna karşı d i renebi l i r. B u n u n la birlikte,
tıpkı c i nayet işlemen i n bir nedeni olduğu g i bi, c i nayet işlememenin
de b i r nedeni va rd ı r. Kişi, başka bir nedenden dolayı, söz gelişi ey­
lemleri yüzünden cezaland ı rı l ma k istememesi, kurba n ı n a acıması
vb. nedeniyle cinayet işiemekten vazgeçti ğ i için, c i nayet işleme
a rzus u n a karşı d i renebi l i r. B i r kişi, d ü rtüleri n i n t ü m ü ne ka rşı hiçbir
za m a n d i renemez. Dolayısıyla, "d ü rtü d i renc i n e daya l ı sav"da veri­
len özgür irade ta n ı m ı na göre, bir kişi asla özg ü rce ha reket ed iyor
d e n i l e m ez. Ek olara k, d i reniş de ayn ı derecede n edensel l i k yasa ları­
na ta b i d i r. Salt cinayet işlememe n i n nedeni d eğ i l d i r; b i r olayd ı r da
ve dolayısıyla başka bir neden i n sonucud u r. O l u r da bir kişi cinayet

69
Felsefe 7 0 1

işlemeye karşı d i reni rse, c i nayet işlemeye karşı d i ren mesi önceden
bel irlenm işti r ve başka bir şeki l d e ha reket edemezd i . Sonuç olara k,
kişi n i n d ü rtülerine ka rşı d i re n m esi, onu nedensel l i k yasa larından
bağ ı ş ı k b i r kişi ya pmaz.

Ahlaki Sorumluluğa Daya l ı Sav

Katı bel i rlenimciliğe karşı ü ç ü n c ü sav, "a h l a k i soru m l u luğa daya l ı
sav"d ı r. Şöyle ta n ı m l a n ı r:

• Öncül 1 : Kimi za m a n eyl e m lerimizden a h la k i olarak sorum­

l uyuz.
• Öncül 2: Ki m i za m a n eyle m leri m izde n a h laki olara k sorum­
l uysa k, kimi za m a n özg ü rce h a reket ediyoruz demekti r.
• Öncül 3: Ki mi za m a n özg ü rce hareket ed iyorsa k, katı bel i rle­
n i rn c i l i k yan l ı ş demektir.
• B u nedenle katı bel i r l e n i rnc i l i k ya n l ışt ı r.

Bu sav, a h l a ki soru m l u l u ğ u şöyle ta n ı m l a r: Eğer X kişisi, A eyle­

mini ya ptı ğ ı için övg üyü ya d a suçlanmayı hak ederse, o kişi A ey­
leminden a h la ki olara k soru m l ud u r. Ö ncül 1 , basit bir gözlemd ir;
eğer b i r kişi cinayet işlerse, o n u n suçla nması ve ceza l a n d ı rı l ması
sağd uyu m uza h ita p eder. Ö te ya ndan, eğer b i r kişi başka biri n i n
hayat ı n ı ku rta r ı rsa, o h a reket i n d e n dolayı övü l me l i d i r. Ö ncül 2, "öz­
g ü rce h a reket etme"n i n ta n ı m ı n ı ya par. Eğer i n sa n l a r bir eylemden
dolayı övg üyü ya da suçla n m ayı hak ederlerse, o şekilde hareket
etmeyi özg ü rce seç m i ş o l m a l a rı çok akla yatkı n d ı r. Ç ü n kü özg ü rce
ha reket etmiş olmasa l a rd ı, o za m a n övg ü a l mazlar ya da suçlan­
mazl a rd ı .
Ö n c ü l 3, katı bel i rle n i rn c i l i ğ i n yadsınmasıd ı r. Bundan önceki iki
sav g i bi, "soru m l u l uğ a daya l ı sav" da geçer l i d i r a m a sağ lam değil­
d i r. B i r kişi n i n, bir eylemden d olayı övg üyü ya da suçlan mayı "hak
etmek" için, o eyle m i n b i rici k nedeni olması g e rekt i ğ i n i fa rz eder.

70
 Katı Belirlen imci l i k

Başka bir deyişle, eğer b i r kişi neza ket içeren b i r eyleme (bir ne­
d e n le) zorla n ı rsa övg üyü "hak etmez" ve za l i m l i k içeren bir eyle­
me zorl a n ı rsa suçlan mayı "hak etmez': N e va r ki b u sav, olayl a r ı n
nede n l i olduğ u n u ka bul ettiği i ç i n , övg üyü y a da suçlan mayı h a k
ediyor görünen olayların ken d i leri n i n de n e d e n l i o l d u kl a rı n ı ka b u l
_
etm e l i d i r; bir k i ş i bir olayı n biricik nedeni o l a maz.
Dolayısıyla, bu savı n temel problemi i l k ö n c ü l ü n dedir; bir kişiyi
övm e n i n ya da suçlama n ı n mantıklı gibi görünebildiği bazı durum­
l a r o l masına rağmen, kişi n i n eylemleri neden iyle gerçekten a h la­
ki soru m l u l u k a ltında olması aslı nda söz kon u s u değ i l d i r. Eğer b i r
k i ş i c i nayet işlerse, cinayet işiemekten başka b i r seçeneği yokt u r.
C i nayet, neden l i b i r olayd ı r ve olması gere k m işti r. C i nayetin işlen­
mesi gerekli olmuşsa, katil bu eyleminden dolayı övg üyü ya da suç­
l a n m ayı hak etmez. Dolayısıyla, a h laki soru m l u l u k l e h i ne sav öne
sürmek, bazı olayların nedensiz olduğ u n u i d d i a etmek olur, bu ise
sağd uyumuza aykırı gelen b i r a n layıştır.
B i rçok fi lozof Ö ncül 1 'e ya n ı t vermek i ç i n , b u n u n, yürü r l ü kte­
ki a d a l et sistem i m izin açısından içerd i ğ i i ma l a ra v u rg u ya p m ı ş­
t ı r. A h l a ki soru m l u l uğ u n va rl ı ğ ı n ı i n ka r edecek o l u rsa k, d iyor b u
fi lozofl a r, o za man ceza l a n d ı rmak için h i ç b i r gere kçem iz ka lmaz
ve d o l ayısıyla, herha n g i b i r hapishane ya d a tutu kl u l u k merkezi
işletmekten vazgeçmemiz gerekir. Katı bel i rl e n i rnci biri böyle b i r
son u c u düşü ncesizl i k saya rd ı; a h laki soru m l u l u k b u l u n masa bile,
ceza l a n d ı rma için kes i n l i kle ba şka haklı g e re kçeler va rd ı r. Söz geli­
m i h a pishane sistemi, bir g üven l i k önlem i o l a ra k, şiddetten cayd ı­
rıcı b i r fa ktör olara k, bir reha bi l i tasyon merkezi o l a ra k ya da mağ­
d u r l a r ı n şi kayetleri n i g iderme yol u olara k i ş l ev g ö rebi l i r. Olayl a r ı n
neden l i o l d u ğ u gerçeğ i n i n kendisi, h a p i s h a n e l e r i n pekala şiddeti
aza ltıcı b i r neden olabi leceğ i n e i n a n ma o l a n a ğ ı sağ l a m a ktad ı r. Ce­
za la n d ı r ı l mama isteğ i, bir kişiyi başka bir kişi n i n ca n ı n a kıyma kta n
a l ı koya n koş u l l a r dizisindeki b i r etken olabi l i r.

71
Felsefe 7 0 7

Katı b e l i rlenimci l i k, h i ç b i r şey i n b i r neden o l m a ksızı n meydana

gelmed i ğ i n i, hiçbir eyl e m i n nedense l l i k yasa s ı n d a n bağ ı ş ı k olma­
d ı ğ ı n ı ö n e sü rer. Bu k u ra m a ka rşı b i rçok sav i l e ri s ü r ü l mesine rağ­
men, n i h ayetinde katı bel i rl e n i mc i l i ğ i çü rüte m e m i şlerd i r.

72
J EAN-JACQ U ES ROUSSEAU ( 1 7 1 2- 1 778)
Özg ürlük Savaşçısı

J ea n -Jacq ues Rousseau, 28 Haziran 1 7 1 2'd e i sviçre'n i n Cenevre

kenti n d e doğd u. Doğ u m u nd a n kısa süre s o n ra a n nesi öldü ve o n
i ki yaş ı ndayken babası nca terk ed i len Rousseau, bir evden diğeri­
ne d o l a ş ı p aile mensuplarıyla, işverenlerle, h a m i lerle ve sevg i l i lerle
birl i kte otu rdu. Aşağı yu ka rı 1 742'de, a rt ı k Paris'te yaşayı p müzi k
öğ ret m e n i ve nota çağaltıcı olara k ça l ış a n Rou ssea u, Ayd ı n la n ­
ma'n ı n en önem l i şahsiyetlerinden b i r i o l a n Diderot'yla dostl u k
ku rd u . Her n e kad a r Ayd ı n l a n ma'n ı n idea l l eriyle ve h a rekete men­
sup başkalarıyla i l işkisi ka rmaşı k olsa bile, e n sonunda Roussea u d a
Ayd ı n l a n ma'n ı n k i l i t bir şahsiyeti olara k ta n ı na ca ktı.
Rou ssea u, i l k kez 1 750'de Bilimler ve Sanatlar Üstüne Söylev (Dis­
cours sur /es Sciences et /es Arts) baş l ı k l ı eseriyle a d ı n d a n söz etti rd i .
Dij o n A kademisi, bi l i m v e s a n a t d a l l a rı n d a ki restorasyonun a h l a k i
a r ı n m ayı sağ lamaya elveri ş l i o l u p ol mad ı ğ ı soru n u n u ele alan b i r
d e n e m e ya rışması d üzen ledi; ya rışmayı kaza n a n Rousseau, uyga r­
l ı ğ ı n i l erlemesiyle a h ia k ı n ve erdemin bozu l d u ğ u n u savu n uyord u
(so n ra k i felsefi meti nleri n i n hepsinde orta k d ü ş ü nce olara k b u
va rd ı ) . Roussea u, d i kkate d e ğ e r yazı lar ü retm eyi s ü rd ü rdü (örnek
o l a ra k, insanlar Arasmdaki Eşitsizliğin Kaynaği [Discours sur /'origi­
ne et /es fondments de l'inegalite]) ve pop ü l e r l i ğ i g itg ide arttı . Bu­
n u n l a b i r l i kte, 1 762'de, Toplum Sözleşmesi (Du Contract Sacian ve
Emi/e a d l ı kitapları n ı n yayı m l a n masıyla bu popülerliği tavan yaptı .
B u kita p l a r büyü k tartış m a l a ra ve protestol a ra yol açtı; Pa ris'te ve
Cenevre'de kita p l a r ı n h a l k ö n ü nde ya kı l ması, Fra n sız monarşisi n i n
o n u tutu kiatması bu tepkiler a rası ndayd ı . Roussea u, Fra nsa'd a n
kaça ra k en son unda i sviçre'n i n Neuchate l kenti n e yerleşti; orada
Cenevre vata ndaş l ı ğ ı ndan çı kmakla ka l ma d ı , ü n l ü özyaşa möyküsü
itiraflar (Les Confessions) üzeri nde ça l ışmaya d a başlad ı .

73
Felsefe 7 0 1

Rousseau n i hayet Fra n sa'ya döndü ve i n g i l iz fi lozof David Hu­

me'da tese l l i bul maya ça l ıştı. Roussea u 2 Tem m uz 1 778'de a n iden
öldü. 1 794'te Fransız Devri m i s ı rası nda, mona rşi n i n görüşlerinden
ta m a m e n fa rklı görüş l e re sa h i p yen i devri mci h ü kü met, Rousse­
au'n u n k ü l leri n i n Pa ris'teki Pa ntheon'a yerleştirileceğ i n i ve kendisi­
n i n u l usa l ka h raman o l a ra k o n u rl a n d ı rı lacağ ı n ı duyurdu.
Jea n-Jacques Roussea u'n u n önemli felsefi ya pıtl a rı n ı n çoğ u nda
rast l a n a n o rta k izlek, özg ü r l ü ğ e, a h l a ka ve d oğ a n ı n d u ru m una i l iş­
kin d ü ş ü n celeri içerir. O n u n ya pıtları, Fransız Devri m i ile Amerikan
Devri m i'n i n temel leri n i kurdu ve Batı felsefesi üzerinde i n a n ı l maz
bir etki ya rattı.

iNSANL A R A RA S INDA Ki
EŞiTSiZLiGiN KA YNA G I

Jea n-Jacq ues Roussea u'n u n e n ta n ı n m ış siyasal/fel sefi meti nlerin­

den b i ri olan insanlar A rasmda ki Eşitsizliğin Kaynaği (Discours sur l'o­
rigine et fes fondments de l'inegalite), onun fel sefesi n i n temel öğele­
ri n i açı k l a r. Rousseau, i l k ö nce, i n s a n ların yaşa d ı k l a rı fa rkl ı eşitsizl i k
türleri n i sa pta r. Son ra, b u eşitsizl i k türlerinden h a n g i leri n i n "doğal"
olduğ u n u, hangileri n i n "do ğ a l o l madığı"n ı (dolayısıyla da ön lene­
b i l i r old u ğ u nu) bel irlemeye ça l ı ş ı r.
Rousseau, doğada b u l u n a n başka her hayva n g i b i i n sa n ı da i ki
i l ke n i n g ü d ü led i ğ i n e i n a n ıyord u : Özkoruma ve acı ma. i nsan doğal
d u ru m u nd ayken mutl u d u r, pek az şeye gereks i n i m d uya r, iyi l i k ve
kötü l ü k d iye bir şey b i l m ez. i n sa n ı d iğer herh a n g i b i r hayvandan
ayı ra n tek şey, (gerçekleş m e m e s i n e rağmen) m ü ke m m e l leşebi l m e
d uyg u s u d u r.
i nsa n ı n za man içinde d eğ i ş m es i n e olanak sağ laya n da işte bu
m ü ke m m e l l eşebi lme d ü ş ü n cesi d i r. i nsan l ar b i r a raya gel i p top­
l u msal iaştı kça zi h i n g e l i ş i r ve a k ı l o l u şmaya baş l a r. B u n u n l a birlikte,
top l u m s a l laşma, Roussea u'n u n "özsevg isi" (amour propre) olara k

74
 Jea n-Jacques Rousseau ( 1 7 1 2- 1 778)

ta n ı m ladığı bir i l keye de yol aça r; insa n l a r ı n ken d i l e ri n i d iğerleriy­

le ka rşı laştırma i a n n a ve m u tl u l u k ya rat m a k i ç i n d iğerleri üzeri nde
üstü n l ü k kurma çabası göstermeleri ne yol aça n işte bu d ü rtüd ü r.
i nsan topl u m l a rı daha ka rmaşı k bir h a l a l d ı kça ve amour propre
d a h a b i r gelişti kçe, özel m ü l kiyet ve emek g i b i şeyler i nsa n l a r a ra­
sında bölüştürü l ü r, bu da yoks u l ların söm ü rü l m es i n e olanak sağ l a r.
O n d a n sonra yoks u l l a r, zen g i n lerle savaş başlata ra k böyle bir ayrı­
m a son vermeye ça lışı rlar. N e va r ki, zen g i n le r eşitl i k sağlama iddi­
a s ı n d a ki bir siyasal top l u m ya rata ra k yoks u l l a rı ka n d ı rı rlar. Bu n u n l a
b i rl i kte eşitl i k sağ l a n maz; o n u n yerine baskı v e eşitsizl i k topl u m u n
ka l ıc ı demirbaşları h a l i ne g e l i r.

Rousseau'nun Doğal Eşitsizlikleri

Rousseau'ya göre, doğal eşitsizlikler sadece fiziki güçteki farklılıklar­
dan ibarettir; çünkü bunlar doğal halde ortaya çıkan eşitsizliklerdir.
Modern toplumda insan yozlaşmıştır; yasalardan ve mülkiyetten
kaynaklanan eşitsizlikler ise doğal değildir ve hoşgörüyle karşılan­
mamalıdır.

TO P L UM SÖZL EŞ M ESi

Jea n -Jacques Rousseau belki de en çok Toplum Sözleşmesi (Du

Con tract Social) a d l ı eseriyle ta n ı n ı r; bu kita pta, " i n sa n l a r özg ü r do­
ğ a r l a r, oysa ki her yerde z i n c i re vuru l m u ş l a rd ı r" d e m esiyle ü n l ü d ü r.
Roussea u'ya göre, i n sa n l a r top l u m ol uştu rd u k l a r ı n d a tam özg ü r­
l ü ğ e ve eşitl iğe sa h i ptiler. H a l buki uyg a r to p l u m p ra n g a işlevi g ö r­
m e kte ve insa n ı n doğasında va r olan özg ü rl ü ğ ü bastı rmaktad ı r.
Rousseau'n u n gözü nde b i ricik meşru otorite biçimi, tüm insan­
ların b i r topl u m sözleşmesi ya pa ra k ka rş ı l ı k l ı koru n m a a macıyla bir
h ü kü m et üzerinde görüş birliği etmesine daya n a n otorited i r. Rous­
sea u, bu insan grubunu "egemen" olara k ta n ı m l a r. Egemen, her za-

75
Felsefe 7 0 7

m a n h a l k ı n orta k gereksi n i m i n i ifade eder ve b i reysel ka n ı l a ra ya

da isteklere bakmaksızı n herkesi n orta k iyi l i ğ i n i gözetir (Roussea u
bunu "genel i rade" olara k a d l a n d ı rı r) . Yasa ların ya p ı l masını da genel
i rade şeki l lendi rir.
Bu n u n la birlikte, Roussea u, h ü kü meti n önem i n i reddetmez ve
egemen i l e h ü kü met (ister m o n a rşi, ister aristokrasi, isterse de­
mokrasi olsun) arasında s ü rtüşme olacağ ı n ı kavra r. Roussea u, bu
tür gerg i n l i kleri yumuşatm a k i ç i n egemen i n dönem dönem mecl is
olara k top l a n ması ve genel i rade temelinde oyla ma ya pması gerek­
tiğ i n i öne sü rer. Egemeni o l u şturan halk her za m a n bu meclislerde
hazı r b u l u n ma l ı d ı r, çü n kü meclislerde bir kez seçi l m iş temsilciler
hazı r b u l u n maya başlayınca ege m e n l i k elden g i der; gerçekten sağ­
l ı k l ı bir devlette, pratik o l a ra k oyb i r l i ğ i esası geçerli o l m a l ı d ı r. Da ha­
sı, Rousseau, bireyler a rası ndaki ve h ü kümet ile egemen arası ndaki
ça l ı ş m a l a rd a arabu l u cu l u k ya paca k bir mahke m e n i n o l ması gerek­
tiğ i n i de savu n u r. Jea n -Jacques Rousseau'n u n Toplum Sözleşmesi,
Batı fel sefesi ndeki en önem l i fel sefi meti n lerden bi rid i r. Roussea u,
siyasal eşitsizl iğin old u ğ u b i r za m a nda, h ü kü m etin "yöneti lenle­
ri n rıza s ı "yla yönetme h a kk ı n a sa h i p olduğ u n u açı kça ortaya koy­
m uştu r. O n u n i nsan hakla rıyla ve h a l k ı n egemen l i ğ iyle i l g i l i rad ika l
görüşleri, s ı k l ı kla insan h a k l a rı n ı n v e demokratik i l kelerin temelleri
olara k ka b u l edi l mekted i r.

76
VAGON i Ki LEMi
Sonuçlarla Yüzleşmek

Şöy l e bir sena ryo haya l ed i n :

B i r tra mvayı n fren leri tutm uyor ve vatma n ı n a ra c ı d u rd u rması
i m ka nsız, çünkü çok d i k b i r tepeden aşağı ray l a rd a uça rcasına i l e r­
l iyor. Siz tepe n i n b i raz aşa ğ ı s ı nda du ruyor ve t ü m o l a n ları seyre­
d iyo rs u n uz. B u l u n d u ğ u n uz yerden biraz d a h a aşağıda beş işçi n i n
ray l a r üzerinde d u rd u ğ u n u fa rk ediyors u n uz. Tra mvay doğruca
o n l a r ı n üzerine g i d iyor. Eğer bir şeyler ya p ı l mazsa, bu beş ada m ı n
ö l eceğ i kesin.
Hemen sağ ya n ı n ızda, tra mvayı başka b i r hatta yönlendirecek
bir m a n ivel a nın o l d u ğ u n u fa rk ed iyors u n uz. Ne va r ki, bu i kinci hat­
ta b a ktı ğ ı n ızda, orada da b i r kişi n i n bul u n d u ğ u n u görüyorsun uz.
Tra mvayın yön ü n ü değişti rirseniz ilk hatta ki beş işçi ku rtu laca k;
a m a i kinci hatta ki bir kişi ölecektir. Ne ya pa rsı n ız?
Ş i m d i de bu sena ryoyu d ü ş ü n ü n :
B i r köprü nün üstü nde d uruyor ve kontrolden ç ı k ı p yokuş aşağı
uçarcasına ilerleyen bir tra mvayı seyred iyors u n uz. Rayların ucun­
da ö l mesi kaçı n ı lmaz olan beş işçi du ruyor. B u kez tramvayı başka
bir hatta yön lendirmek için manivela da yok. Tramvay, sizin üstü n­
de d u rduğunuz köprü n ü n altından geçip g i decek, a m a tramvayın
ö n ü n e ağır bir şey ata rsa n ız bunun onu d u rd u racağ ı n ı bil iyorsunuz.
Tesad üfe bakın ki, çok şişma n bir ada m ı n yan ı nda d u ruyorsunuz ve
tra mvayın o beş işçiyi öldürmesin i önleme n i n tek yol u n u n şişma n
ada m ı köprüden aşağ ıya itip raylara düşmes i n i sağ lamak olduğ u n u
a n l ıyorsunuz; böylece son uçta şişman ada m ö lecektir. Ne yaparsınız?
G ü n ü m üzde de ta rtışma konusu o l m aya d eva m eden vagon
(ya d a tra mvay) i ki lemi, ilk kez 1 967'de i n g i l iz fi l ozof P h i l i ppa Foot
ta rafı n d a n ortaya atı l d ı ve d a h a sonra, A m e r i ka l ı fi l ozof J u d ith Jar­
vis Tho mson ta rafı ndan g e n i şleti l d i .

77
Felsefe 1 0 1

S O N U ÇÇ U LU K

Vagon i k i l e m i, sonuççu l u ğ u n m ü ke m mel b i r eleşti risi d i r. Son uççu­

l u k, genel a n lamda en iyi son u ç l a rı verdiği za m a n b i r eyle m i n a h la­
ki açıd a n doğru olduğ u n u savu n a n felsefi görüştü r. Sonuçç u l u ğ u n
iki temel i l kesi va rd ı r:

1 . B i r eyle m i n doğ ru l u ğ u ya d a ya n l ış l ı ğ ı ya l n ızca doğ u rd u ğ u

son uçlara bağ l ı d ı r.
2. B i r eylem ne den l i iyi s o n u ç l a r doğ u ru rsa, o d e n l i doğru bir
eyle m d i r.

Son uççu l u k, bir kişi n i n h ayatı n ı nasıl yaşa ması gerektiğ i (iyi so­
nuçları aza m iye ç ı ka racak şeki l d e yaşa mal ıyız) ve a h la k i bir i kilemle
ka rşılaşı nca nasıl tepki vermesi g e re ktiği (iyi sonuçları aza m iye çı­
ka raca k eylemi seçmel iyiz) kon us u nda yol gösterici olabil mesine
rağ men, e leşti rilerden payı n ı a l m ı şt ı r.
Sonuçç u l u kta, gelecekteki son uçları kesti rmen i n çetin bir iş ol­
duğu besbel l i d i r. Bir son u c u n a h l a k i l i ğ i n i değerl endi rmeye nasıl
g i rişi l i r? Böyle bir değerle n d i rm e, bir bi reyce meydana geleceğine
inanılan şeylere m i daya n d ı rı l m a l ı, yoksa fi ilen m eydana gelen şey­
lere m i daya n d ı r ı l ma l ı d ı r? A h l a k i açıdan "iyi" o l a n son uçların nasıl

78
 Vagon ikilemi

ö l ç ü l eceğ i ve ka rş ıl a ştırılacağı i l e i l g i l i soru n l a r d a va rd ı r. Sonuççu­

l u ğ u n bir biçi m i olan hazcı l ı ğ a göre iyi l i ğ i n ö l ç ü s ü haz i ken, bir d i ­
ğer sonuççu l u k b i ç i m i olan ya ra rcılığa göre iyi l i ğ i n ölçüsü, esen l i k
v e refa htır.
Vag o n i kilemi örneğ i nde, sonuççu l u ğ u n n a s ı l çözü m geti rd i ğ i n i
görmeye başla rız. Birinci örnekte, ya ra rcı l ı ğ ı n b i r biçi m i, man ivelayı
çekme n i n ah laki açıdan daha iyi seçenek o l d u ğ u n u iddia eder. Ne
va r ki, ya ra rcı l ığ ı n bir d iğer çeşi d i n i n iddiasına göre, zaten a h l a k i
açıda n yan l ı ş bir şey meyd a n a gel mekte o l d u ğ u i ç i n , man ivelayı
çekerek ona katı l m a k da a h la ki açıdan ya n l ı ş o l u r, ç ü n kü daha önce
hiç ki m senin ö l ü m ü nden soru m l u olmad ı ğ ı n ız h a l d e a rtık bir veya
b i rkaç kişinin öl ü m ü nden kısmen soru m l u o l u rs u n uz.
M a n ivelayı çekmeye istekli olan birçok kişi, ikinci senaryodaki ör­
nekte, şişman ada m ı köprüden aşağıya atmaya istekli o l maz. Her iki
d u r u m d a da son uçlar aynı ol makla birl i kte (beş kişiyi ku rta rmayı se­
çiyors u n uz ve bir kişi öl üyor), a n laşılan o ki, s ı rf m a n ivelayı çekmek
ile fi i l e n bir adam ı köprüden atmak arası nda a h la k i bir fa rk va rd ı r.

i KiLi SONUÇ ÖGRETiS i

Vag o n i ki lemi, i k i l i sonuç veya çift etki öğretisi o l a ra k b i l i nen i l keyi

tem e l a l ı r. i l k kez Thomas Aq u i nas'ı n ta nıtt ı ğ ı bu i l keye g ö re bir ey­
l e m e, sonuçlarından b i ri a h l a ki açıdan kötü o l d u ğ u nd a b i l e a h l a ki
o l a ra k i z i n veri lebi l i r. M a n ivel a çeki l i rse b i r kiş i n i n ö l eceğ i n i önce­
den b i l d i ğ i n iz vagon i k i l e m i n d e olduğu g i bi, b u eyl e m lerin kötü
son u c u ö nceden kestirilebi l i r. O h a lde, başka l a r ı n a za ra r vermek
a h l a kd ı ş ı sayıl ıyorsa ve son u ç l a rdan biri n i n b a ş ka b i r k i şiye za ra r
vermeyi i çerd i ğ i n i önceden görebil iyorsa k, m a n ivelayı çeken kişi
a h l a k i açıdan hata l ı m ı d ı r?
i k i l i sonuç öğretisine göre, bir bireyi n za ra r l ı son uç l a ra yol aça­
cağ ı ö n ceden kestirilen bir eylemde gerçekleşti rmesi, aşağ ıdaki
dört koş u l u n b u l u n ması h a l i nde a h l a ki sayı l a b i l ir:

79
Felsefe 1 0 1

1 . iyi sonucun amaçla n m ı ş ol ması gerekir. i yi sonuç asla

kötü sonucun b a h a n es i o l a ra k ku l l a n ı l m a m a l ı d ı r, dolayısıyla
kötü son ucun g e rçekleşmesine dön ü k bir n iyeti n asla olma­
ması gerekir.
2. Eylemin kendisi a h laki açıdan nötr ya da iyi olmalıdır ve
asla ah laki açıdan yan l ı ş olmamalıdır. Dolayısıyla eyle­
m i n, iyi ve kötü son u ç l a rd a n tecrit edecek olsan ız, asla kötü
o l m a ması gere k i r.
3. iyi sonuç, kötü sonucun neticesi değil, eylemin dolaysız
neticesi olmalıdır. A h l a k i açıdan iyi bir sonuç, hiçbir zaman
eyl e m i n i l k başta kötü b i r sonuç doğ u rmasından dolayı mey­
d a n a gelmiş o l m a m a l ı d ı r.
4. Kötü sonuç h içbir zaman iyi sonuca ağır basmamalıdır.
N iyet iyi olsa bile, eğer n eticede kötü sonucun iyi son uca ağır
basması söz kon u suysa, o za man bu koşu l çiğnenmiş olur.

i ki l i sonuç öğ retisi n i n gerçek yaşamda s ı k rastla n a n bir örneği,

bir kişi n i n kend i n i savu n m a k i ç i n başka biri n i ö l d ü rmesinde görü­
l ü r. Eğer bir kişi ken d i s i n e sa l d ı ra n ı öldürürse, b u eylem a h laki açı­
dan izi n veri lebi l i r bir eyle m d i r, ç ü n kü iyi son u ç, önceden kesti rilen
kötü son uca (başka b i r kişiyi ö l d ü rmeye) a ğ ı r basa r.
i k i l i sonuç öğretisi s o n u çç u l a rca redded i l i r, ç ü n kü son uççu l uğa
göre bir kişi n i n neye n iyet etti ğ i n i n h içbir a l a ka s ı yoktu r; ya l n ızca
eyl e m l e r i n i n sonucu b i r ö n e m taş ı r.
Vagon i kilem i n i n ortaya ç ı ka rd ı ğ ı sorunlar bug ü n de felsefe dün­
yasında ta rtışmalara yol açmakta d ı r.

80
G ERÇEKÇi Li K
Tümeller Kuramı

Gerçekç i l i k, d ü nyada z i h i n d e n ve d i lden b a ğ ı m s ı z o l a ra k tü m e l i e ­

r i n var o l d u ğ u n u savu n a n fel sefe kura m ı d ı r.

Felsefi Tanımlar
TÜMELLER: İlk kez Platon'un tanıttığı tümeller, dünyada var olan
yinelenebilir ve ortak karakteristiklerdir; özellikler (örneğin dört­
genlik) ve nitelikler (örneğin benzerlik) olmak üzere iki kategoriye
ayrılır. Eğer varsa, çok az olan özellikler ve nitelikler her şeyde payla­
şılmasına rağmen, gerçekçiler, tümelierin doğada gerçek bir ortaklık
ortaya koyduğunu ve dünyaya sistematikleşmiş bir düzen sağladığı­
nı öne sürerler.

Dolayısıyla, gerçekç i l i ğ e göre kırm ızı b i r e l m a ve kırm ızı bir ki­

raz, t ü m e l bir öz o l a ra k "kırm ızı l ı k" özel l i ğ i n e s a h i ptir. Gerçekçi leri n
öne s ü rd ü klerine göre "kırm ızı l ı k" öze l l i ğ i, b u n u kavrayacak hiçbir
zihin o l m a sa bile gerçekten m evcuttur. B u ö r n e kte, kırm ızı elma ve
k ı r m ızı k i raz birer t i keld i r. Başka bir söyleyiş l e, b u n l a r ı n kend i leri
b i rer t ü m e l değ i l d i r, a m a tü m e l i n temsilci leri o l a ra k n itelend i ri l i r.

G E R Ç E KÇ i L i K T Ü R L E R i

Gerçekç i l i ğ i n a h l a k, siyaset, d i n, b i l i m ve m etafizi k üzerine eğ i len

b i rçok fa rklı türü va rd ı r. Gerçekç i l i ğ i n en çok b i l i n e n b i ç i m lerinden
i ki s i ş u n l a rd ı r:

1 . Aşırı Gerçekçil ik: Gerçekçi l i ğ i n i l k önce P laton ta rafı nd a n

k u r u l a n en e s k i biçi m i b u d u r. Platon'a g ö re t ü m e l l e r ( o bu n-

81
Felsefe 1 0 1

l a ra Biçimler y a d a i d ea l a r der) maddi d eğ i l d i r, meka n ı n ve

za m a n ı n d ı ş ı n d a va r l ı ğ a sa h i ptir.
2. Güçlü Gerçekçi l i k: Gerçekç i l i ğ i n bu biçi m i Platon' u n i dealar
d ü ş ü ncesini reddeder; o n u n yerine t ü m e l ierin mekanda ve
za manda va r o l m a kla ka l m ayıp ayn ı a n d a b i rçok kend i l i kte
(entitede) va r o l a b i l d iğ i n i öne sü rer. E l madaki ve kirazdaki
k ı r m ızı l ı k gerçekte ayn ı t ü m e l kırm ızı l ı kt ı r ve ken d i l i kten ken­
d i l iğ e fa rkl ı l ı k g östermez.

Gerçekç i l i k, en başta t ü m e l i e r i n var olup o l m a d ı ğ ı sorusunu içe­

ren "tü m e l ler problem i"ne ya n ıt b u l maya ça l ı ş ı r.

G E R Ç E KÇ i L i G E Y Ö N E L i K i T i R A Z L A R

Gerçekç i l i k, fel sefede çok tartı ş ı l a n bir kon ud u r. Gerçekçiliğe yönel­

tilen b i rçok itiraz b u l u n m a k l a b i rl i kte, bu tezler gerçekçiliği bütü­
n üyle çü rütmekte pek başa r ı l ı d eğ i l d i r ve tümel ierin va rl ı ğ ı n ı yad­
sımak için ku l l a n ı lamaz.

Tuhaflı k Savı

Filozof Bertrand Russe l l 'ı n "tu h a fl ı k savı" ş u n u bel i rtir:

• Öncül 1 : Tü m e l l e r son d e recede tuhaf şeylerd i r (bir kere

b u n l a rı n bizatih i m a h iyeti ve va rlığı garipti r, sa pta n maları da
zord u r).
• Öncül 2: Eğer tü m e l l e r s o n derecede tuhaf şeyler i se o za­
m a n m evcut değ i l d i rler.
• Öncül 3: Eğer t ü m e l l e r m evcut değ i l ler i se, o za m a n gerçek­
ç i l i k ya n l ıştır.
•
Ö yl eyse gerçekç i l i k ya n l ı şt ı r.

82
 Gerçekç i l i k

R u ssel l, The Problems of Philosophy (Felsefe Sorun/art) ad l ı kita­

b ı nda, i ki yer a rasındaki bir i l i şkiyi ta n ı m la r : " Ed i n b u rg h , Lond ra'n ı n
kuzeyinded i r:' B u i l işki, i n s an a l g ısından bağ ı m sız va rlığ a sa h i p gö­
rü n m e kted i r. B u n u n l a b i rl i kte Russell, bu ya rg ıya karşı itirazla r ı n
b u l u n d uğ u n u öne s ü rer; karşı gerçekçi l er ( a n t i rea l i stler, ya n i z i h ­
n i n d ı ş ı nda h içbir şeyi n bu l u n madığı, b u l u n s a b i l e ona erişemeye­
ceğ i m iz görüşü n ü ben i m seye n l e r), t ü m e l i e r i n fiziki nesnelerle ya
d a t i ke l lerle aynı a n l a mda va r o l m ad ı kları n ı ö n e s ü rerler.
Lon d ra'n ı n nerede ve ne za man va r o l d u ğ u n u (yeryüzü n ü n
bel i r l i b i r kısmı nda, kuru l d u ğ u za mandan y ı k ı lacağı za mana kad a r
y e r a l d ığ ı n ı) söylemek kolay o l makla b i rl i kte, "kuzeyi nde" i l işkisi
i ç i n ayn ı s ı n ı söylemek i m ka n sızd ı r; çü n kü o ken d i l i k, za manda ya
d a mekanda mevcut değ i l d i r. Dol ayısıyla savı n birincil öncü l ü n­
de ifa d e ed i l d i ğ i g i bi, t ü m e l i e r i n çok g a r i p ken d i l i kler o l d u kl a rı n a
i n a n m a k mantı k l ı d ı r. Savı n deva m ı nda söyle n d i ğ i üzere, tümeller
herh a n g i bir uzaysal-za m a n s a l a n lamda m evcut o l m a d ı kları için,
b u n d a n tümelierin h i ç va r o l m a d ı kları son uc u ç ı k a r (Ö ncül 2). Bir
tü m e l i n ne za man ya da nerede olduğ u n u b i l m e i m ka n ı b u l u n ma­
dığı için, onun va rl ı ğ ı n ı reddetmek mantı k l ı d ı r. Tü m e l l e r mevcut
değ i l l e r ise o za m a n o n l a r ı n va r o l d u ğ u n u i d d i a eden ku ra m, ya n i
gerçekç i l i k ya n l ıştır ( Ö ncül 3). Ö ncül 3, gerçekç i l i ğ i n yad s ı n masıd ı r.
Tu hafl ı k savı geçerl i b i r sav o l d u ğ u için, i l k başta g e rçekç i l iğe ka rşı
sağ l a m bir itiraz g i b i görü n m e kted i r. B u n u n l a b i r l i kte, va rl ı k konu­
s u n d a ya ptığı ta n ı m daha i leri a n a l iz ed i l i n ce, sav ı n h i ç d e o kad a r
sağ l a m o l madığı ortaya ç ı ka r. B u savı n a n a soru n u, i l k öncüiden
i ki n ciye atlamasıd ı r. Tü m e l l e r, uzaysa l-za m a n s a l a le m d e va r ol ma­
m a l a rı b a kı m ı ndan haki katen tu haf ola b i l i r l e r; ama yine de bu,
o n l a r ı n hiç va r o l m a d ı kları a n la m ı na gel m ez. Uzaysa l-za mansal
va ro l u ş u biricik va ro l u ş tipi sayma k mantı k l ı g i b i görünebi l i r a m a
d u r u m ö y l e değ i l d i r. Asl ı nda fiziksel nesn e l er, d ü ş ü nceler, d uyg u­
lar vb. var olmakla b i rl i kte, t ü m e l ierin ken d i l e ri n i i d a m e ettird i kleri
söyl e n e b i l i r. Russe l l 'ı n ded i ğ i n e göre, tü m e l l e r ken d i l e ri n i idame

83
Felsefe 1 0 1

etti ri r (ya ni, meka n y a d a za m a n o l m a ksızın va rd ı r), çü n kü b u n l a r

za m a n d a n bağ ımsızd ı r v e değ iştiri lemez. Sonuç o l a ra k, temeller
tuhaf b i r şeki lde va r o l sa l a r b i l e, gerçekten d e va rd ı r.

Bireyselleştirme Problemi
Gerçekç i l iğe karşı ikinci iti raz "bi reysel leşti rme problemi" olarak bi­
l i n i r. Şöyled i r:

• Öncü l l : Eğer gerçekç i l i k doğruysa, o zam a n tümel ler vard ı r.

• Öncül 2: Eğer t ü m e l ler va rsa, o za m a n t ü m e l leri b ireysel l eş­
tirrnek m ü m kü n d ü r.
• Öncül 3: Tü m e l l e ri b i reys e l leştirmek m ü m kü n değ i l d i r.
•
Ö y l eyse gerçekç i l i k doğru d eğ i l d i r.

B i r t ü m e l i bireyselleştirmek, o tümele ait b i r " ki m l i k ölçütü"nü bil­

mek a n l a m ı n a gel i r. Başka b i r d eyişle, bir tümeli b i reysel l eşti rmek,
biçi m l e i l g i l i m utlaka doğ ru o l m a s ı gereken, döngüsel ol mayan bir
ifadeyi b i l mek a n l a m ı n a g e l i r.
Birinci öncül basitçe gerçekç i l i k kura m ı n ı bel i rtir. Ö ncül 2, eğer
tümeller varsa, o za m a n o n l a r ı n biçi m i n i b i l m en i n m ü m kü n olması
gerektiğ i n i öne sürer (örneği n , X ve Y ayn ı nedeni ve sonucu pay­
laşıyorsa, X i l e Y'n i n aynı olay o l d u ğ u n u n söylenebil mesi gibi). Bir
tü meli b i reysel l eştirmeye ça l ı ş ı l ı nca, va rılan sonuç döng üsel bir sav
h a l i n e g e l i r, dolayısıyla Ö n c ü l 3 ' ü n doğru l u ğ u n u ka n ıtlar. "Tu hafl ı k
savı" g i bi, "bireysel leştirme pro b l e m i " d e geçerl i v e sağ l a m ol maya n
bir savd ı r. Peka la olabi l i r ya, t ü m e l ler gerçekten b i reysel l eşti rilebi l i r
ama b i z o n l a r ı n biçi m i n i ifade etme n i n bir yol u n u henüz bel i rleye­
memişizd i r. "Bi reysel leşti rme p roblemi" sa lt geç m i şte tümel ieri n bi­
reysel leşti ri lmed i ğ i n i bel i rtmek yerine, gelecekte de hiçbir za man
kesi n l i kl e bireyselleşti ri l e m eyecekleri n i ka n ıtlayı ncaya kadar, bu
savı n ma ntı ksa l bir değeri yokt u r.

84
I M MANUEL KANT ( 1 724- 1 804)
i nsan Aklı ve Modern Düşünce

l m ma n uel Kant, gelmiş geçmiş en önemli fi lozofl a rdan biridir. Onun

ça lışmaları, Batı felsefesinin şekl i n i sonsuza kad a r değişti rmiştir. Doğu
Prusya'n ı n Königsberg kenti nde 22 N isan 1 724'te doğan Ka nt, büyü k
ve m ü tevazı bir a ileden geliyordu. Kant büyü rken, Pietizm denilen
popü ler Protestan hareket, a i lesinin yaşa m ı nda büyü k bir rol oynadı
(daha sonra da onun ça lışmalarını etkileyecekti).
Ka nt sekiz yaş ı n d ayken Col l eg i u m Frideri c i a n u m'a g i rdi ve ora­
da k l a s i s izm eğiti m i a l d ı . Ka nt, 1 740'a kad a r orada ka l d ı kta n sonra
Kön i g s berg Ü n iversitesi'ne kaydolara k mate m at i k ve fel sefe eğiti­
m i g ö rd ü . 1 746'ta babası ö l ü n ce, Kant b i r a n d a pa rasız pu lsuz ka l ­
d ı v e ö ğ ren i m masrafl a rı n ı karş ı l aya b i l m e k i ç i n özel öğ retmen l i k
ya p maya başlad ı . B u i ş i yed i y ı l s ü rd ü rd ü v e fel sefi d ü ş ü nceleri n i n
b i rçoğ u n u bu dönemde yayı m l a d ı .
Ka n t , en sonund a 1 770'te m a nt ı k v e m etafizi k profesörü o l u n ­
eaya kadar on b e ş yı l Kön i g s berg Ü n ivers itesi'nde öğreti m gö­
revlisi o l a ra k ça l ı ştı. Ka nt, e l l i yed i yaşı ndayke n , g e l m i ş geçmiş en
ö n e m l i felsefe meti n l erinden biri olan An Usun Eleştirisi'ni (Kritik
der reinen Vernunft) yayı m l a d ı . Bu kita b ı n d a Ka nt, i n s a n zih n i n i n
deneyi m l eri nasıl i k i şeki l d e d üzenled i ğ i n i ayrı ntılarıyla anlattı;
b u n l a r ı n biri d ü nya n ı n n as ı l göründüğü, d iğeri ise d ü nya hakkında
nasıl d üş ü n ü ldüğ üyd ü .
Ka nt, sonraki y i r m i yed i y ı l boyunca Kön i g s berg Ü n i versitesi'n­
de ders l e r vermeyi ve çok önem l i fel sefi meti n le r yazmayı s ü rd ü rd ü .
Ne v a r k i , d i nsel meti n leri öğreti rken genelgeçer a n l ayışa uymaya n
yönte m l e r ku l la n d ı ğ ı na i l işkin söylentiler ç ı k ı n ca, Prusya h ü kümeti
Ka nt'a baskı ya pmaya başl adı . 1 792'de Prusya kra l ı, Ka nt'ı n d i nsel
kon u l a rd a ders vermes i n i ve yazı yazması n ı yasa kladı; Ka nt da beş
yı l son ra kra l ölü nceye kadar bu yasağa boy u n eğdi.

85
Felsefe 7 0 7

Ka nt, 1 796'da e m e k l i o l u n caya kadar ayn ı okulda eğ iti m verd i.

Yaşantısı epeyce sıra d a n o l m a s ı n a rağmen, tel seteye ya ptı ğ ı katkı­
lar hiç d e öyle değ i l d i .

I M MAN U E L KA N T' I N ELEŞT i R i LERi

l m ma n uel Kant'ı n kü l l iyatı m ua zza m boyutta ve i n a n ı l maz karma­

ş ı ktır. B u n u n la birl i kte, tüm ça l ı ş m a larında gözlenen orta k izlek,
felsefi soru nları a n l a m a k ve çözü m e kavuşturmak için eleştirel bir
yöntem uyg u l a m ış o l m a s ı d ı r. Ka nt'ı n görüş ü n e göre felsefede, çev­
remizdeki d ü nyaya i l iş k i n kuru yor u m ya pma m a m ız gerekir; bunun
yerine h e p i m izin ken d i zi h i nsel yetilerini eleşti rmesi gerekir. Aşina
olduğ u m uz her şeyi sorg u la m a l ı, b i l g i m izin s ı n ı rl a r ı n ı a n iayıp ta­
n ı m l a m a l ı, her şeye a n l a m ver m e ta rzı mızı z i h i nsel s ü reçleri mizin
nasıl etkilediğ i n i bel i r l e m e l iyiz. Ka nt, çevrem izdeki evren hakkında
ku ru yor u m ya pmakta n çok, ken d i içim ize bakara k felsefenin or­
taya att ı ğ ı çok sayıdaki soru n a ya n ıtlar bulaca ğ ı m ıza i n a n ıyord u.
Dolayısıyla Kant, metafizikten g itg ide uza klaşara k epistemolojiye
(bilgi b i l i m i ne) yöneldi.

Aşkın ya da Deneyüstü idea l izm

Ka nt'ı n a ş k ı n y a da d e n eyüstü i d ea l izm i n i a n l a m a k i ç i n , i l k önce
o n u n fenomen (görü n g ü ) i l e nu men (ken d i n d e şey [Ding an sich])
a rasında ya ptığı ayrı m ı a n l a m a k g e rekir.

Felsefi Tanımlar
FENOMEN: Kant'a göre, fenomenler (görüngüler) , zihinlerimizle
yorumladığımız gerçeklikler ya da görünüşlerdir.
NUMEN: Kant'a göre, numenler (kendinde şeyler) , zihinleriınİzin
yorumlarından bağımsız var olan şeylerdir.

86
 l m m a n uel Kant ( 1 724- 1 804)

Ka nt, bizi m ancak zi h i n leri m izden bize g österilen h a l iyle d ü n ­

yayı b i l me yeteneğine sa h i p o l d u ğ u m uzu v e d ı ş d ü nya n ı n a s l a
gerçekten bi l i nemeyeceğ i n i ö n e sü rer. Başka b i r deyişle, bildiğ i m iz
ve h e p bileceğ i m iz biricik b i l g i , fenomen l e re i l iş k i n b i l g i d i r. B u n u n
a n l a m ı, n u menlere i l işki n b i l g i n i n b i l i n med i ğ i v e h e r za man da b i ­
l i n m ez olacağ ı d ı r.

Anlama

t
Fel sefede idealizm, d ü nya n ı n fiziki şeylerd e n d eğ i l, zi h i nsel ide­
a la rd a n (fıki rlerden) oluştuğ u i n a n c ı n ı paylaşan çeşitli a n layışları
ifade eder. Bununla birl i kte Ka nt, gel iştird i ğ i aşkı n ya da transa n ­
d a nta l ideal izmde, d ı ş gerçe k l i ğ i n va r olduğ u n u yad s ı m az. Şeylerin
idea l a rd a n daha az temel n itel i k taşıd ı k l a rı n ı d a fa rz etmez. O n u n
yeri ne, z i h i n leri m izin gerçe k l i ğ i bağ lamsa l l a şt ı r ı p sı n ı rl a d ı ğ ı n ı ve
bizi m bu s ı n ı rlamaları asla aşamayacağ ı m ızı i d d i a eder.

Sentetik A Priori

Ka nt, d e n eyi m i n m a h iyeti bi reysel ve tikel o l d u ğ u (örneğ in, her bi­

ri m iz görüntüleri ve sesleri bi reysel olara k d e n eyi m l ed i ğ i m iz) hal­
de, d e n eyime daya l ı tümel doğru ların nasıl m ü m kü n olabileceğ i
soru s u n u ya nıtlamaya uğraş ı r. Nedensel l i k yasa s ı n ı deneyim leme­
m i z (görmem iz, kok l a m a m ız, doku n m a m ı z vb.) m ü m kü n o l m a d ı ğ ı
h a l d e, n e d e n ve so n u ç ç ı ka rı m ı n ı nasıl ya pa b i l i riz?
Ka nt, i ki tür önerme a ras ı n d a ayrıma g i d e r:

87
Felsefe 7 0 1

ı. Analitik (çözümsel) önerme: Bu, kon u n u n içinde kavra m ı n

b u l u n ması d u ru m ud u r. Ö rneğ i n, "tü m dörtgen leri n dört kö­
şesi va rd ı r': Bu c ü m lede d ö rt köşe, dörtgen ta n ı m ı n ı n bir pa r­
ças ı d ı r.
2. Sentetik (bireşi msel) önerme: Bu, kon u n u n içinde kavra­
m ı n b u l u n maması d u r u m u d u r. Ö rneğ in, "tü m kad ı n l a r mut­
l u d u r': Bu cü m l ed e m utl u l u k, kad ı n ta n ı m ı n ı n bir parçası de­
ğ i l d i r.
Ka nt, d a h a son ra, i k i ö n e r m e a ra s ı nda d a ha ayrı m ya par:
ı. A priori (önsel) önerme: Bu, bir önermen i n doğru l u k gerek­
çes i n i n herha n g i b i r deneyim gerektirmemesi d u ru m u d u r.
Ö rneğ i n, "8 + 6 = 1 4" ya d a "tü m fa reler kem i rgendi r':

2. A posteriari (sonsal) önerme: Bu, bir önermen i n doğru l u k

gere kçesinin deneyi m e daya n ması d u ru m ud u r. Ö rneğ in,
"tü m kad ı n l a r m utl u d u r" ö nermesi, b u n u n doğru olup olma­
d ı ğ ı n ı söylemek için deneyim gerekti rir.

Ka nt, senteti k a priori b i lg i n i n n a s ı l m ü m kü n o l a b i l d i ğ i n i (baş­

ka b i r d eyişle, ta n ı m a bağ l ı ya d a kend i l iğinden a pa ç ı k olmad ı kça
bir şeyi n tümel ve zoru n l u o l d u ğ u n u n nası l b i l i n e b i l eceğ i n i ) sorar.
Senteti k a priori b i lg i n i n g e rçekte m ü mkün o l d u ğ u sonucuna va rır.
i şte şöyle:

Ka nt'a göre deneyi m , zi h n i m izde bel irli kategori ler temelinde

düze n l e n i r. O za man bu katego r i l e r deneyi m i n hem zoru n l u hem
de tümel öze l l i kleri h a l i n e g el i r. Ö rneğin, doğada nedense l l i k bu­
la mayız d iye bir şey o l m az. Daha çok, nedensel l i k z i h i n lerim izdeki
bir öze l l i k olduğu için her za m a n onu a l g ı l a rız. N edensel l i k b u l ma­
m ız söz konusu değ i l d i r. Ka nt'a g ö re sentetik a priori, insanların so­
mut b i l g iyi nasıl gel iştird i kleri n i ifade eder.

88
 l m manuel Ka nt ( 1 724-1 804)

KANT'I N ETi K ÜZERi N E G Ö RÜŞLERi

Kant b i r deontolog ya da ödevciyd i, ya n i b i r eyl e m i n, a h laki mi a h ­

l a kd ı ş ı m ı olduğ u n u n a rd ı n d a yata n güd üye ba k ı l a ra k beli rlenmesi
gere ktiğ i n e (bir eyle m i n a h laki olup o l m a d ı ğ ı n ı sonuçlarına ba­
ka ra k beli rleyen sonuççuların a ksine) kuvvetl e i n a n ıyordu. Ka nt'a
göre, b i r eylem üzeri nde d ü ş ü n m e ve ned e n leri n i bel i rtme yete­
neğ i n e sahip o l d u ğ u m uz için, a h laki ya rg ı o eyl e m i n ya pılmasına
yol aça n neden ler üzeri ne kuru l ma l ı d ı r. Eyl e m leri m iz i n iyi sonuçlar
doğu rması önem l i olmasına ve her za m a n o n etice yön ü nde çaba
göstermemiz gerekmesine rağ m en, son u ç l a r a k ı l d a n etkilenmez,
bu yüzden de a kl ı n onayla d ı ğ ı bel irli bir eyl e m i n sonuçları ndan bü­
t ü n üyle akıl soru m l u değ i l d i r.
A k ı l a nca k bel i r l i bir eyl e m i onayl a m a kta n soru m l u tutu l a bi l i r.
Bu neden le, ancak g ü d ü leri ve eylemleri a h l a ki ya da a h l a kdışı ola­
ra k ya rg ı l aya b i l i riz. A h l a k a k ı l la bel i rlend i ğ i i çi n , b u n u n anlamı iyi l i­
ğ i n ve kötü l ü ğ ü n de a k ı l d a n kaynakla ndığ ı d ı r.
Ka nt'ı n iddiasına göre, kötü eylemde b u l u n ma k, kişi n i n ken d i
a k l ıy l a ya ratılan d üstu rları n çiğnen mesid i r y a d a tuta r l ı şeki lde tü­
mel yasa l a r olara k görülemeyecek düstu r l a r ı n yaratı l m a s ı d ı r. Başka
bir deyişle, kötü l ü k a k ı l yasa l a rı n ı n çiğne n m esi n i n neticesid i r. Bu
a n layışta n yola ç ı ka ra k a h l a kd ı ş ı l ı ğ ı n asl ı n d a bir tür a k ı l d ı ş ı l ı k oldu­
ğ u ka ra rı n a va ra b i l i riz, çü n kü a k ı l yasa ları ç i ğ n e n m e kted ir. Kant'a
g ö re, a h l a kdışı ha reket etmekle daha az a k ı l c ı i n sa n l a r h a l i ne ge­
l i riz, böylece i n sa n l ığ ı m ızı zayıflatı rız. Güzel ya rg ı m ıza aykırı şeyler
ya p m a kta n ken d i m izi a l ı koym a n ı n tek yol u, a kı l c ı davra n ma ktır.

89
i KiCi LiK
Zihin ve Beden Ayrılığı

i kici l i k y a da d üa l izm, b i r b i reyi n bedensel öze l l i kleri i l e zihi nsel

öze l l i kleri a rasındaki i l iş ki n i n ne olduğunu sora n z i h i n-beden so­

ru n u n a ya n ıt vermeye ça l ı ş ı r. i ki ci l iğe göre, zi h i n ve beden iki ayrı
şeyd i r. Beden (ya da madde), b i reyi n ol uştuğu fizi ksel töz i ken, zih i n
(ya da ruh), bedenden ayrı va r l ı ğ a s a h i p olan v e b i l i nci ka psaya n
fizi kd ışı tözd ür.
i kici l i ğ i n üç önem l i türü va rd ı r:

1 . Töz i kiciliği: Töz, zi h i nsel ve maddi o l m a k üzere i k i katego­

riye ayrı l a b i l i r. Bu kura m ı ü n e kavuşturan Rene Desca rtes'a
g ö re, maddi töz ü n d ü şü n m e yeteneği yokt u r ve z i h i nsel tö­
zü n fiziksel d ü nyad a b i r uzantısı ya da ka p l a m ı yoktu r.
2. Özellik ikiciliği: Z i h i n ve beden, bir tek m addi tözü n öze l l i k­
leri olara k va r l ı k gösterir. Başka bir deyişle b i l i nç, madden i n
özg ü l bir biçi mde ( i n s a n beyni gibi) örgütlen mesi n i n sonu­
cud u r.
3. Yüklem i kiciliği: D ü nyayı a n lamak için, b i rden fazla yük­
l e m i n (bir önerm e n i n ko n u s u n u ta n ı m la m a biçi m i m izin ya
da isnadın) olması gere k i r. Yü klem i kici l i ğ i ne göre, zihi nsel
yü klem fiziksel y ü k l e m lere i n d i rgenemez. Ö rneğin, "Jack si­
nir bozucu" cüm lesi n d e, "si n i r bozucu ol ma" ed i m i fiziksel bir
şeye (yü kleme) i n d i rg e n e m ez. "Si n i r bozucu olma'; ya pısıyla
ya d a bileşimiyle ta n ı m la n a maz ve fa rkl ı d u ru m la rda fa rkl ı
görünebi l i r.

90
 ikici l i k

Beyi n

Zihinsel Özellikler Fiziksel Özellikler

Düşünceler Boyut, Şekil,

Fikirler vb. Doku, Sinir Ki myası
Elektrik Si nya l leri
Duygular
... vb.
Acı, Haz vb.

i K i C i L i G i N S AV L A R I

i kici l i ğ i n iddiaları n ı destekleyen bazı savla r va rd ı r. Özel l i kle kişi n i n

fiz i ksel bedeninden ayrı bir ru h u n va r o l du ğ u n a i n a n a n l a r arasında

i kici l i k çok yayg ı n d ı r.

Öznel Sav

Töz i k i c i l i ğ i n i destekleyen çok ta n ı n m ı ş savl a rd a n b i ri, öznel savd ı r.

B u n a g ö re, zihi nsel olayl a r öznel n itel i kler gösterirken, fiziksel olay­
l a r öyl e bir n itel i k göstermez. Z i h i nsel bir olay söz kon u su olu nca,
bir şey i n neye benzed iği, n a s ı l h issed i l d i ğ i ya d a n a s ı l ses çıkard ı ğ ı
i l e i l g i l i soru lar soru l a b i l i r. N e va r k i , o d u yu m la r fiziksel bir olaya

91
Felsefe 1 0 1

i n d i rg e n emez. Fizi kse l b i r olayı g ö rebilsen iz, işitebilseniz ya d a ona

doku n a b i lseniz bile, "bir şey i n n a s ı l hissed i l d i ğ i " g i b i bir duyu m u
ta n ı m l ıyerken onu gerçekten fiz i ksel bir şeye i n d i rgeyemezsiniz. O
hala öznel n ite l i klere sa h i p b i r d uyumdur.

Özel B i l i m ler Savı

Özel b i l i m ler savı, yü klem i kici l i ğ i a n layışını destekler. Eğer yüklem

i kici l i ğ i doğ ruysa, o za m a n "özel b i l i m ler" va r o l m a l ıd ı r. Bu b i l i m ler,

fizik yasa ları ku l l a n ı la ra k d a h a d a i n d i rgenebi l i r o l m a m a l ı d ı r. Fizi k
yasa l a rıyla daha da i n d i rg e n e m eyen psikoloji, b i r b i l i m biçimi ola­
ra k va r o l d u ğ u için, zi h n i n varl ı ğ ı n ı ima ed iyor o l m a l ı d ı r. Meteorolo­
j i b i l i m i b i l e özel b i l i m savı n ı n doğ ru olduğ u n u ka n ıtlar, ç ü n kü hava
örüntü leri n i n i ncelen mesi ya l n ızca i nsa nları i l g i l e n d i ren bir şeyd i r;
dolayısıyla da bu b i l i m , zi h n i n h avayı d i kkate a l m a s ı n ı ve havayla i l ­
g i lenmesi n i gerekti rir. B u ned e n l e, m a d d i d ü nya n ı n z i h i n sel olara k
a l g ı l a n m a s ı i ç i n mad d i d ü nyaya z i h i nden bir ba kış a ç ı s ı o l m a l ı d ı r.

Akılla i l g i l i Sav

Akı l l a i l g i l i sava göre, eğer d ü ş ü nceleri m iz basitçe fiziksel neden­

lerin son u cuysa, o za m a n b u d ü ş ü ncelerin akla daya n d ı ğ ı na ya da
akı lcı o l d u ğ u na i n a n m a k i ç i n h i ç b i r neden yoktu r. Fizi ki bir madde
akılcı değ i l d i r ve yine d e i n sa n l a r o l a ra k bizi m a k l ı m ız va rd ı r. Bu ne­
denle, zi h i n basitçe m a d d i bir kayna kta n gel iyor o l masa gerektir.

i KiCi L i G E KARŞI TEZ L E R

i kici l iğe karşı çeşitli savlar ö n e sürü l m ü ştür. Bu savların birçoğ u, tek­

ç i l i k ya da m o n izm olara k b i l i nen ve zi h i n ile bed e n i n iki ayrı töz ol­

mak yeri n e tek bir tözün b i l eşen l eri oldukları n ı bel i rten daha geniş
bir inanç kapsa m ı nda yer a l ı r.

92
 i kici l i k

Tekç i l i k Hakkında Birkaç Söz

• idea list Tekçilik (idealizm olarak da b i l i n ir): Va r olan biricik

töz, z i h i nsel tözd ü r (bi l i n çt i r) .
• Maddeci Tekçilik (Fizikselcilik olarak da bilinir) : Fiziksel d ü n­
ya b i ricik gerçekl i ktir ve zi h i nsel olan h e r şey fizi kselden kayna k­
l a n ı r.
• Yansız (Nötr) Tekçilik: B i r tek töz va rd ı r; o da ne fiz i ksel ne d e
zi h i nseldir ama fiziksel v e zi h i nsel n itel i k l e r o n d a n g e l i r.

i kicilik-Tekçil i k Karş1 laşt1rmas1

�r�:
Fizikselcilik
M

�
Ka rtezyen ikilik Madde > Zi h i n
_,

, ..B
Madde-Zi hin
idealizm
•: F M

·g�
M dde < Zihin
� ..

Anahtar:
Fiziksel ve Zihinsel töz ya aslidir
�ansız (Nötr) Tekçilik
(tam çizgi) ya da türevseldir (kesik Uçüncü Töz \f.. M,'
..
çizgi)
> M1dde ve Zihin

Beyin Hasarıyla ilgili Sav

i kici l i ğ e ka rşı bu sav, örneğ i n kafa ya ra l a n m a s ı na, patol oj i k hasta­

l ı kl a ra ya da uyuştu rucu ku l l a n ı m ı na bağ l ı bey i n hasarı nedeniyle

z i h i n se l yetenekler zayıfl a d ı ğ ı za man bu k u ra m ı n nasıl işled i ğ i n i
sorg u l a r. Eğer zihi nsel olan i l e m a d d i olan h a ki katen bi rbirinden
ayrı o lsayd ı, zih insel i n böyle olaylardan etk i l e n memesi gerekird i .
Asl ı nd a b i l i m insa n l a rı, zi h i n i l e beyin arası n d a b ü y ü k olası l ı kla ne­
dense! bir i l işki n i n b u l u n d uğ u n u ve beyin le oyna n ı nca ya da beyi n­
de hasa r oluşu nca z i h i n sel d u r u m ların etki lend i ğ i n i keşfetm işlerd i r.

93
Felsefe 1 0 1

Nedensel Etkileşim
Nedensel etkileşim savı, m a d d i o l m aya n (zi h i nsel) bir şeyin, maddi
bir şeyi n a s ı l etki leyebi l d i ğ i n i soruştu rur. Böyle etki leşimierin ne­
rede meydana geleceğ i h a l a çok bel i rsizd i r. Ö rneğ i n parmağ ı n ızı
yakaca k olsan ız, bir olayl a r zi n c i ri başlayıp gider. i l k önce deri niz
ya nar; sonra sinir uçları uya rı l ı r. E n sonunda çevresel sini rler, bey­
n i n özg ü l b i r kısm ı n a b u n u i leti r ve böylece acı h i ssed i l i r. B u n u n l a
b i r l i kte i kici l i k doğru o l sayd ı, a c ı y a n yer bel i r l i b i r noktada sa pta na­
mazd ı . Oysa ki acıyan yer bel i r l i bir noktada saptamr, o da parmaktır.
Ek olara k, nedensel etki l eş i m ku ra m ı, zihinsel i l e fiziksel a rasında
bir etki leşi m i n nasıl meyd a n a geldiğiyle i l g i l e n i r. Diyel i m ki kolu­
n uzu ka l d ı rı p indi riyorsu n uz. B u n u ya pmak için, ilk önce kol u n uzu
ka ldırıp i n d i rmeye n iyet edersi n iz (zi h i nsel olay). Bu mesaj nöron lar
aracı l ı ğ ıyla i l eti l i r ve son ra siz kol u n uzu ka ldırıp i n d i rirsin iz. Bununla
birlikte, kol u n uzu ha reket ettirme niyeti nizin o l u şturduğu zihi nsel
olay, kol u n uzu hareket ettirmen iz için yeterli d eğ i l d i r. Nöronların
bu i letiyi göndermesi n i sağlaya n bir kuvvet o l m a l ı d ı r. i kici l i k, fizik­
sel ol maya n bir olayı n nasıl o l u p da fiziksel bir olay ya ratabildiğini
açıklaya m az.

Basitl ikle ilgili Sav

i kici liğe karşı en s ı k öne s ü r ü l e n sav belki ayn ı za m anda da en ba­
sit a la n ı d ı r. Basitl ikle i l g i l i sav, zi h n i n ve bed e n i n va rl ı ğ ı n ı tek pa rça
olara k a ç ı k l a m a k daha basit o l d u ğ u halde, n i ç i n i ki pa rça olara k
açıklama ça basına g i r i l d i ğ i n i sorg u la r.
Bu sav "Occa m'ı n ustura s ı " ya d a basitl i k i l kesi o l a ra k b i l i nen i l­
keyle a ç ı kl a n ı r; bu i l keye g ö re b i r o l g u i ncelen iyorken, içerd i ğ i öğe­
ler gereğ i nden fazla çoğaltı l m a m a l ı d ı r. Bu ned e n l e en basit açıkla­
mayı iste m e k, insa n l a r açısı n d a n a kı lcı sayı l m a l ı d ı r.
Ki m i yön lerden g ü ç l ü o l m a k l a b i r l i kte, ikici l i ğ i n zihi n-beden
soru n u n d a n kayna kla n a n soru l a r ı n tümüne ya n ıt vermed i ğ i i n ka r
ed ilemez.

94
YARARCillK
Mutl u l uğun Ölçüsü

A h l a ki davra n ı ş a n a l iz ed i l iyorken, s ı k l ı kl a iki soru yönelti l i r:

1 . B i r eylemi doğru ya da ya n l ış ya pa n n ed i r?
2. H a n g i şeyler iyid i r ve h a n g i leri kötüd ü r?

Jeremy Bentha m'ı n ta n ıttığ ı ve son ra d a n J o h n Stu a rt M i l l'in

değiştir i p geliştird i ğ i ya rarcı l ı k ya da faydacı l ı k, e n yayg ı n sonuççu
kura m d ı r. Değer taşıya n tek şeyin ve baş l ı b a ş ı n a iyi o l a n tek şeyi n
m utl u l u k olduğ u n u savu n u r. Başka şeyler d e değer taşı masına rağ­
men, o n ların değeri s ı rf mutl u l uğa ya pt ı k l a rı katkılard a n kayna k­
l a n ı r.

J EREMY BENTHAM ( 1 748- 1 832)

H u m e'u n ve Hobbes'un ça l ış m a larından etk i l e n e n i n g i l iz fi lozof Je­

remy Bentham, 1 789 ta ri h l i kita bı Introduction to the Principles of
Morals and Legislation (Ahlak ve Yasama ilke/en) ile ya ra rc ı l ı ğ ı n te­
m el i n i ta n ıttı. Bu kitabı nda Bentham, ya ra r i l kesi n i g e l i ştirdi; buna
göre, b i r eylem ancak en büyü k mutl u l u ğ u s ağl a maya ve gerçek­
leştirmeye elverişli olduğu za m a n onay görü r.
Bentham'a göre m utl u l u k, hazzın va rl ı ğ ı ve acı n ı n yokluğu ola­
ra k ta n ı m la n ı r. Bentham, fa rkl ı hazların ve a c ı l a r ı n değeri n i ölçmek­
te ku l l a n d ı ğ ı mutl u l u k hesa bı (felicific ca/cu/us) o l a ra k b i l i nen bir
form ü l g e l iştirdi. Bentham, hazzı ve acıyı ö l çerken sü reye, yeğ i n l i k
derecesi n e ve bel i rsizl i k ka rşısında kes i n l i ğ e v e uza k l ı k karşısında
ya k ı n l ı ğ a d i kkat eder. Da ha sonra, bir ed imi doğ ru ya pa n şeyi n haz­
zı a rt ı r m a ve acıyı aza ltma derecesi olduğu ya rg ı s ı n a va rır. Ku ra m ı,
hazzı n ve acı n ı n değer taşıya n biricik şeyler o l d u ğ u n a i na n d ı ğ ı için

95
Felsefe 1 0 1

hazcı ya d a hedonist o l a ra k ta n ı m la n ı r ve ya ra rl ı l ı ğ ı doğrudan doğ­

ruya eyle m iere uyg u l a d ı ğ ı i ç i n de "eylem ya ra rc ı l ı ğ ı " olara k adlan­
d ı rı l ı r.
Bentha m'ı n gözü n d e, ya ra rc ı l ı k g i rişilen eyl e m lerin sonuçları n ı
temel a l ıyord u. En ö n e m l isi, Bentham topl u m u n m utl u l uğ u n u n
en önem l i şey olduğ u n u v u rg u l a d ı; ç ü n kü topl u m u n m utl u l uğu, o
topl u m d a ki bireyleri n m utl u l u ğ u n u n top l a m ı yd ı . B u nedenle, bir
eylemde b u l u n maya g öt ü re n a h l a ki yü kü m l ü l üğ ü n o eylemden
etki len e n en fazla sayıda kişiye e n büyü k mutl u l u ğ u sağ l aya n her
neyse o n u n ya p ı l ması tem e l i n e daya n ması n ı ya ra rl ı l ı k i l kesi bel i r­
liyord u . Bentha m'ı n g özü n d e b u n itel i kten çok nicelikle i l g i l iyd i .
Hazz ı n n e den l i ka rm a ş ı k y a d a ya l ı n olduğu ö n e m l i değ i l d i, hep­
sine ayn ı g özle bakı l m a l ıyd ı . Bentham, nice l i ksel bir ifadeyle, daha
fazla n ı n daha iyi old u ğ u n a kuvvetl e i n a n ıyord u .

Bentham'ın Suç Üzerine Görüşleri

Bentham, sosyal politikaların, bunlardan etkilenenlerin genel esen­
liği temelinde değerlendirilmesi gerektiğine ve suçlulara ceza veril­
mesinin bireyleri suç işlernekten etkili şekilde caydırdığına, çünkü
bireylerin suç işlemekle elde edecekleri faydalar ile cezalandırmanın
vereceği acıyı kıyaslamalarını sağlarlığına inanıyordu.

J O H N STU A RT M I L L ( 1 806- 1 8 7 3 )

Jeremy Bentham'ı n hayra n ı ve izleyicisi olan J o h n Stua rt M i l l, Utili­

tarianism (Faydacı l ı k) a d ı n ı taşıya n 1 86 1 tari h l i kita b ı nda onun ku­
ra m l a r ı n ı genişletti ve değ i şti rd i .
M i l l, Bentham'ın ku ra m ı na büyük ölçüde katı l m a kla ve o n u güç­
lendirmekle birlikte, hazzın n i ce l i ğ i n i n nitel ikten daha iyi olduğu ka­
nısına kat ı l m ıyord u. M i l l 'i n bel i rttiğ i n e göre, Bentham gibi niteliksel

96
 Ya ra rc ı l ı k

fa rkl ı l ı klar göz ard ı ed i l i nce, bir insa n ı n hazzı n ı n değeri ile bir hay­
va n ı n hazzın ı n değeri arasında hiçbir fa rk ka l m azd ı. Dolayısıyla i n ­
sa n l a r ı n a h laki kon u m u, hayva n ların ahlaki kon u m uyla ayn ı olurd u .
M i l l, hazların n itel i ksel açıdan fa rkl ı o l d u k l a r ı n a i n a n makla b i r­
l i kte, n iteliğe n i ce l i ksel bir değer biçi lemeyeceğ i n i ka n ıtiadı (böy­
l e l i k l e Bentha m'ı n m utl u l u k hesa b ı n ı n ma ntı ksız o l d u ğ u n u göster­
d i) . M i l l 'e göre, hazl a r ı n n ite l i ğ i konusunda a nca k y ü ksek hazla r ve
d ü ş ü k hazlar yaşa m ı ş olan i nsa n l a r bir ya rg ı d a b u l u n a b i l i rlerd i ve
bu s ü reç, (çoğ u n l u kla bedensel o l d u ğ u n a i na n d ı ğ ı ) d ü ş ü k hazla r
a n l ı k o l a ra k daha yeğ i n olsa bile, (çoğ u n l u kl a zi h i nsel o l d u ğ u n a
i n a n d ı ğ ı ) yü ksek hazları i lerietecek bir a h l a k i değeri n o l uşması n a
y o l a ç a rd ı .
M i l l 'e göre m utl u l uğa u l a ş m a k zord u r. Dolayısıyla i n s a n l a r h a z
a ra m a k yerine, çektikleri top l a m a c ı m i kta r ı n ı eyl e m l e riyle aza lt­
m a n ı n bir yol u n u a rayı p b u l m a kta a h l a k i o l a ra k h a kl ı d ı rlar. M i l l 'i n
savu n d u ğ u yara rc ı l ı k biçi m i , sonuç herkes i ç i n d a h a iyi alaca ksa
hazd a n feragat edebi l m e ve acı çeke b i l m e yete n eğ i n e d e yer veri r.
M i l l, ya rarcı l ı ğ ı n insa n l a rd a n çok fazla şey i sted i ğ i n i iddia eden
e leşti rmen lere ya n ıt vermek için, iyi eyl e m l e r i n çağ u n a d ü nyaya
ya ra r l ı o l ma k n iyetiyle d eğ i l, d ü nyayı o l u şt u ra n b i reylere ya ra r sağ­
l a m a k n iyetiyle g i ri ş i l d i ğ i n i söyler. i nsa n l a r ı n çoğ u n u n gözettiği
i şte b u şahsi ya ra rd ı r ve herh a n g i bir kiş i n i n ka m u ya ra rı na ça l ışma
g üc ü serg i lernesi ender rast l a n a n bir d u ru m d u r.

YA R A R C i l l K T Ü R L E R i

Ya ra rc ı l ı ğ ı n birçok türü o l m a k l a b i rl i kte, e n çok b i l i ne n i kisi eylem

ya ra rc ı l ı ğ ı ve ku ra l ya ra rcı l ı ğ ı d ı r.

Eylem Yararcılığı
Eyl e m yararc ı l ı ğ ı nda, teki l b i r eyl e m i n ya l n ızca s o n uçları ve geti r­
d i kleri d i kkate a l ı n ı r; b i r eyl e m en fazla sayıda kişi i ç i n en iyi (ya da

97
Felsefe 7 0 7

daha a z kötü) sonuçl a r ya ratt ı ğ ı zaman, a h l a k i açıdan doğru sayı l ı r.

Eylem ya ra rc ı l ığı, her eyl e m e ayrı ayrı bakar ve eylem i n gerçekleş­
ti ri l d i ğ i her seferinde ya ra rl ı l ı k hesabı ya par. Sonra, sonuçların o
eylemden etkilenen en fazla kişi i ç i n ne kad a r fayd a l ı olduğuna
bakara k a h l a ki l iğe ka ra r veri r.
B u n u n l a birl i kte, eyle m ya ra rcı l ı ğ ı n a yönel i k eleşti riler va rd ı r.
B i r kişi n i n eylemleri n i n s o n u ç l a rı n ı e ksi ksiz şeki l d e b i l me n i n eylem
ya ra rc ı l ı ğ ı çerçevesinde çok zor o l d u ğ u an laşı l a b i l i r; üstel i k bu i l ke,
a h l a kd ı ş ı eylemlerin mazu r gösteril mesine de meyd a n verir. Ö rne­
ğ i n, i ki ü l ke a rası nda savaş va rsa ve saklanan bir ada m ı n yeri bulu­
n u nca savaşa son vermek m ü m kü nse, eylem ya ra rc ı l ı ğ ı o ada m ı n
nerede sa klandığ ı n ı b i l e n çoc u ğ u na işkence etm e n i n a h laki açıdan
doğru o l d u ğ u n u bel i rt i r.

Kural Yararcı lığı

Eylem ya ra rc ı l ı ğ ı tekil b i r eyl e m i n sonuçlarına ba ka rken, ku ra l ya ra r­
c ı l ı ğ ı bir eyl e m i n za m a n içinde tekra rlandığında do ğurduğu son uç­
ları sa n ki b i r kura l m ı ş g i b i ölçer. Kural ya rarcı l ı ğ ı n a göre bir eylem,
en büyü k genel mutl u l uğa yol açan kurallara uyg u n olduğu za man
a h l a ki o l a ra k doğru ka b u l ed i l i r. Kural ya rarcı l ı ğ ı, bir eyl e m i n ah laki
açıdan doğru ol ması n ı n , kura l l a rı n ı n doğru l u ğ u n a daya n d ı ğ ı n ı be­
l i rtir. B i r k u ra l doğru o l d u ğ u ve o n a uyu lduğu za m a n, u laşılabi lecek
en büyü k iyi l i kle ya da m utl u l u kla sonuçla n ı r. Kural ya ra rcıl ığına
göre, kura l la ra uyu lması e n büyü k genel mutl u l uğa yol açamamış
olsa bile, ku ra l l a ra uyu l m a ması d a b u na yol açmayaca ktır.
Ku ra l ya ra rc ı l ı ğ ı da e l eşti r i l e r l e karşı karşıya d ı r. Ö rneğ i n, kura l
ya ra rc ı l ı ğ ı n d a haksız ku ra l l a r ı n ya rat ı l ması kesi n l i kl e m ü m kü n d ü r.
Gerçek d ü nyada n m ü ke m m e l b i r örnek, kölel i kt i r. Kura l ya ra rcıl ığı,
seçi l m iş b i r grup insa n ı n uyg u l a d ı ğ ı kötü m u a m e l e genel i n mut­
l u l u ğ uyla sonuçlan ıyorsa, köl e l i ğ i n a h laki açıdan doğru o l d u ğ u n u
iddia edebi l i r.

98
 Ya rarcı l ı k

D O G R U YA D A YA N L l Ş N E D i R ?

H e m eylem ya ra rc ı l ı ğ ı nda h e m de ku ra l ya ra rc ı l ı ğ ı nda, hiçbir şey

basitçe kendi baş ı n a doğru ya da ya n l ış d eğ i l d i r. Ya ra rcı l ığ ı n h a n g i
türü o l u rsa olsun, a n l a ş ı l a n o ki ya lancıl ığa, a l d atmaya y a da h ı rsız­
l ı ğ a m utlak yasa k geti rm iyor. Asl ı n da, aza m i m ut l u l uğa u laşma n ı n
yol u, bazen orada n geçtiğ i s ü rece ya l a n söyle m e m izi, a ldatma m ızı
ya d a ça l m a m ızı gere kti ri r gibi görün üyor. (Ge rçi kura l ya ra rcı l ı ğ ı n a
göre ya lancı l ı k, aldatma y a d a h ı rsızl ı k g i b i faa l iyetler, i nsan toplu­
m u n u n üzeri ne ku ru l d u ğ u g üven i n tem e l i n e d i n a rn it koya rd ı ve
bu eyl e m iere izin veren herha ngi bir kura l evre n sel ölçüde ka b u l
ed i l seyd i, ya ra rl ı l ığ ı aza m i d ü zeye çıkara m azd ı.)
Ya ra rc ı l ı kta, ahlak daima b i r eylemden i leri gelen sonuçları temel
alır ve asla eylem i n kendisini temel a l maz. N iyetlerden ziyade so­
n u ç l a ra verilen bu ağırl ı k neden iyle, bir eyl e m i n a h l a ki değeri sa n ki
bir şa n s meselesi o l u p çıkar. B i r eylem i n iyi m i yoksa kötü mü oldu­
ğuna karar veri lebil mesi için, önce o eylem i n nihai sonuçları açıkça
ortaya çıkmış o l m a l ı d ı r. B u n u n l a birl i kte, iyi n iyetlerle tasa rlad ığımız
a ma e n sonunda kötü sonuçlara yol açan eyl e m ler olabileceğ i g i bi,
kötü n iyetlerle tasa rladığ ı m ız ama en son u n d a iyi son uçlara yol
aça n eylemler de kes i n l i kle o l a b i l i r. Da hası, kaç kişi n i n etki lenece­
ğ i n i, ne kada r şiddetl i etkileneceğ i n i ve e l i m izde başka seçenekler
varsa b u n ların sonucunu bel i rlemek gerektiği için, ya ra rc ı l ı k hesa p
ya n i ışı yapmaya çok açıktır. Bu neden le ya ra rcı l ı k, a ldatıcı davran ış­
ları yasa klamakta yeterl i ol masına rağmen, zayıf bir a h l a k kura m ı
g i bi görün mekted i r.

99
JOH N LOCKE ( 1 632- 1 704)
i nsan Hakları

John Locke 29 Ağ ustos 1 632'd e i ngi ltere'n i n Somerset kenti nde

Pü riten bir ailenin çoc u ğ u o l a ra k doğdu. Locke'u n avu kat olan ve
i ngiliz i ç Savaşı'nda yüzbaşı o l a ra k da görev ya pan ba bas ı n ı n i ng iliz
hükümetiyle iyi i l işkileri va rd ı . Sonuç olara k, Locke çok iyi ve fa rk­
lı d a l l a rd a eğitim a l m a o l a n a ğ ı b u l d u . Locke, 1 647'd e, Lond ra'daki
West m i n ster School'a d eva m ed iyorken Kra l B u rsiyerliği'n i (anca k
bir avuç seçi l m iş öğ renciye veri len bir şeref) kaza n d ı ve 1 652'de Ox­
ford'un en sayg ı n oku l u o l a n C h rist Chu rch'e g i rd i . John Locke'un
metafızikle ve mantıkla ya k ı n d a n ta nışması Christ C h u rch'te oldu;
sosya l bi l i m ler yüksek lisansı n ı ya pıyorken, kend i s i n i Desca rtes'ı n
ve (kimya n ı n babası sayı l a n ) Robert Boyle' u n ça l ışmalarına iyice
verd i; meslek olara k doktorl u ğ u seçti.
Locke, 1 665'te tıbbi tedavi i ç i n Oxford'a gelen Lort Ashley (Whig
[l i beral] part i n i n kurucu l a r ı n d a n b i ri ve daha sonra Shaftesbury
Kontu) i l e dostluk kurd u . i n g i ltere'n i n en m a h i r devlet adam ların­
dan biri olan Lort Ash ley, Lon d ra'd a yaşa ması ve kişisel heki m i ola­
ra k ça lışması için Locke'u d avet etti, bunun üzerine Locke 1 667'de
oraya taş ı n d ı . Lort Ash l ey'n i n g üc ü ve soru m l u l uğ u arttı kça, Lo­
cke'un soru m l u l ukları da a rttı; çok geçmeden de kendisini tica ret
ve söm ü rge işleriyle u ğ raşı rken b u l d u . Lort Ash ley'n i n üstlendiği
projelerden biri, Yen i d ü nya'daki Kuzey ve G ü n ey Carolina'da sö­
m ü rge yerleşim leri kurmaktı ve Locke, o toprakların a nayasası n ı n
yazı lmasında görev a l d ı . Locke' u n felsefi tartışmalarla i l g i len meye
başlaması bu dönemde o l d u .
Lort Ash ley'n i n a rtı k h ü kü m ette olmad ı ğ ı 1 674'te, Locke t ı p
diplaması a l ma k için Oxfo rd 'a d ö n d ü ve son ra Fra nsa'ya giderek
za ma n ı n ı n çoğ u n u Protesta n l ı kl a i l g i l i bilgi ed inerek geçird i . Locke,

1 00
 J o h n Locke ( 1 632- 1 704)

1 679'd a i ngi ltere'ye dönü nce kendisi n i a n laşm azl ı k l a r ı n ortasında

buldu. ll. Charles i l e pa rlamento a rasında d e n eti m i ele a l ma kavgası
s ü rerken ve ufu kta devri m olası l ı ğ ı bel i r m iş ken, kra l a ve kardeşi n e
ka rşı b i r suikast g i rişimine a d ı n ı n ka rışması üzeri ne Locke ü l keden
kaç m a k zoru nda ka l d ı . Locke, büyük değer veri len Two Treatises of
Government (Yöneti m Ü zeri ne i ki i nceleme) a d l ı ça l ı şmasını da yine
bu d ö n emde yazd ı .
Locke Hollanda'da s ü rg ü nde yaşıyorken , b e l k i de en ta n ı n m ı ş
eseri o l a n ve yazmaya Fra n sa'dayken başl a m ı ş o l d u ğ u A n Essay
Concerning Human Understanding'i (insan Anllğ1 Üzerine Bir Dene­
me) bitird i . Oranj Prensi Wi l l i a m'ı n i ngi ltere'yi istila ederek l l . James'i
(ka rdeşi l l . Charl es'ı n ö l ü m ü nden son ra tahta geçmişti) Fransa'ya
kaç m a k zoru nda b ı ra ktığı, böylece Şa n l ı Devri m'i başlattığı 1 688'd e
Locke n i hayet i n g i ltere'ye d ö n e b i l d L An Essay Concerning Human
Understanding ve Two Treatises of Government a n ca k Locke'un i n­
g i ltere'ye dönmesinden son ra yayı m l a n d ı .
Şa n l ı Devrim, i n g i ltere üzerinde deri n etki ya rattı v e i ktidarı m o ­
n a rşide n alarak pa rlamentoya devretti. J o h n Locke b u dönemde
b i r ka h raman olara k görü l mekle ka lmadı; Batı fel sefesine ya ptığ ı
katkı l a r, o n u n insa n l ı k ta ri h i n i n en büyü k beyi n lerinden biri oldu­
ğunu d a ka n ıtlad ı . Felsefi ça l ışma larında görg ü lc ü l ü k, epistemoloji,
yöneti m , Ta nrı, d i nsel hoşgörü ve özel m ü l kiyet izlekleri n i ele aldı.

iNSAN A NL I G / ÜZERiNE BiR D ENEME

J o h n Locke'un en ü n l ü ya pıtı An Essay Canceming Human Unders­

tanding (insan Anllğ1 Üzerine Bir Deneme) d ö rt kita ba böl ü n m ü ş
o l a ra k a n l ı k (zi h i n), düşünce, d i l v e algı i l e i l g i l i t e m e l soru nları e l e
a l ı r. Locke, Essay'de nasıl d ü ş ü n d ü ğ ü m üz soru s u n a ya n ıt vermeye
ça l ışa n sistematik bir felsefe s u n a r. Locke, ça l ış m a s ı n ı n sonucu ola­
ra k fel sefi diya loğu metafizi kten uza klaştırıp epistem oloj iye ya klaş­
t ı r m ı şt ı r.

1 Ol
Felsefe 7 0 1

Locke, başka felsefe o ku l la r ı n ı n (söz gelişi, P laton ve Desca rtes

oku l la r ı n ı n ) ortaya att ı k l a r ı b i r a n layış olan, i n sa n ı n doğuşta n gelen
temel n i te l i kteki i l kelerle ve b i l g i lerle dü nyaya geldiği a n l ayışına
karşı ç ı k a r. Bu fi kri n tü m i n sa n la r ı n bel irli i l keleri evrensel olarak ka­
bul etm e le ri a n l a m ı n a g e l eceğ i n i ve evrensel o l a ra k ka bul ed i l m i ş
i l keler o l madığına (olsayd ı b i l e do ğu ştan g e l e n b i l g i n i n sonucu sa­
yı lamayaca ğ ı na) göre, bu fi krin doğru ola mayaca ğ ı n ı savu n u r.
Ö rneğ in, insa n l a r ı n a h la k i d üşü nceleri fa rkl ı d ı r, öyleyse ahlaki
bilgi doğ u şta n olamaz. Locke' u n bunun yeri ne beni msed i ğ i görüşe
göre, i n sa n l a r deneyi m l e b i l g i l e r edi nen birer tabula rasa ya da boş,
yazısız b i r levha gibi doğa rlar. Deneyim, basit (duyu l a ra, düşünme­
ye, duyu m samaya daya l ı) fi kirler ya ratı r; basit fi kirler de birl eşerek
(kıyaslama, soyutlama, birleşti r m e yol uyla) d a h a ka rmaşık bir hal
a l ı r ve b i l g iyi ol uştu rur. Fikirler d e i ki kategoriye ayrı l a b i l i r:

1 . Birincil fikirler ( m a d d e d e n ayrı lamaya n ve bir kişi onları

görs ü n ya da görmesin va r olanlar -örneğ i n boyut, şekil ve
ha reket)
2. i kincil fikirler (maddeden ayrı olan ve a nca k madde göz­
l e m l e n d i ğ i za m a n a l g ı l a n a n l a r -örneğ i n koku ve tat)

Son o l a ra k Locke, Platon' u n özler kavra m ı na, ya n i insa n ların bir

bireyi a n c a k özü nden dolayı bel l i b i r türü n pa rça sı o l a ra k ta n ıyabil­
d i kleri a n layışına ka rşı çıkar. Locke, gözlem lene b i l i r özel l i klere (no­
m i n a ! ya d a itibari özler d ed i ğ i şeylere) ve gözl e m l e n e b i l i r öze l l i kle­
ri oluşt u ra n görün mez ya p ı l a ra (gerçek özler ded i ğ i şeylere) daya l ı
olara k özl e re i l işkin ken d i ku ra m ı n ı ya ratır. Ö rneğ i n, b i r köpeğ in n e
o l d u ğ u kon usunda g özle m l e r i m ize dayanara k v e köpeğ i n (göz­
lemlenebi l i r özel l i klerinden soru m l u olan) biyoloj i s i n i esas alara k
bir fi kir o l u ştura b i l i r v e b i r ö z ya rata b i l i riz. Locke'a göre insa n ı n bil­
gisi s ı n ı r l ı d ı r ve insa n l a r b u s ı n ı rl a r ı n fa rkında o l m a l ı d ı rlar.

1 02
 John Locke (1 632- 1 704)

YÖ NETİM ÜZERİNE iKi İNCE L E M E

Locke, Two Treatises ofGovernment (Yöneti m Ü zerine i ki i nceleme)

ad l ı eserinde, insan doğ a s ı n a ve siyasete i l iş k i n d ü ş ü n celeri n i ay­
rıntı l ı o l a ra k an latır. i nsa n l a r ı n özel m ü l kiyet h a k k ı n a sahip old u k­
l a r ı a n l ayışı, Locke'un siyaset felsefesi n i n ç ı pasıd ı r.
Locke'a göre Ta nrı i n sa n ı ya rattığı za m a n, i nsan ya l n ızca doğa
yasa l a r ı n a göre yaşa m a k zoru ndayd ı ve barış koru n d u ğ u s ü rece
herkes d i led i ğ i n i ya pa b i l i rd i . i nsa n ı n ken d i n i koru ma, ya n i özkoru­
num h a kkı, ayn ı za manda onun hayatta ka l m a k ve mutlu yaşa m a k
i ç i n g e reksi n i m d u yd u ğ u şeylere sa h i p o l m a h a k kı n ı n b u l u n d u ğ u
a n l a m ı na gel i r; ü ste l i k b u n l a r Ta n rı tarafı n d a n sağ l a n m ı ştır.
i n s a n kendi beden i n i n sa h i b i olduğu i ç i n, fiziksel emeğ i n i n
son u c u o l a n her ü r ü n ya da n i met d e ona a i t o l m a l ı d ı r. Ö rneğ i n,
çiftç i l i k ya parak gıda ü retmeye ka rar veren b i r adam, bu neden­
l e o a razi n i n ve orada ü retilen g ı d a n ı n sa h i b i o l m a l ı d ı r. Locke'u n
özel m ü l kiyetle i l g i l i düşü ncelerine göre, b i r şeye sa h i p olma süreci
i ç i n d e başka bir bi rey za ra r g örüyorsa, o şeye sa h i p o l u n mama l ı d ı r;
ç ü n kü Ta n rı herkesi n m utlu o l m a s ı n ı ister ve i nsa n i htiyacından faz­
lası n ı a l ma m a l ı d ı r ç ü n kü o a l d ı ğ ı fazla l ı k başka biri nce k u l l a n ı la b i l i r.
B u n u n l a birl i kte, a h la ksız kişiler va r olduğu için, i n sa n kendi m ü l ki­
yet h a k k ı n ı ve özg ü r l ü kleri n i güvenceye a l ı p koru m a k için yasa l a r
o l uştu r m a l ı d ı r.
Locke'un ka n ı s ı n a göre, yöneti min ya da h ü k ü m etin biricik ama­
cı, h erkesin esen l i ğ i n i desteklemektir. B i r yön et i m o l u şturu l d u ğ u
za m a n bazı doğal haklardan feragat ed i l mesine rağmen, bir yöne­
ti m i n etki l i şekilde hakları koruma yeteneği, bir kişi n i n tek başına
koruya bileceğ inden daha büyüktür. Eğer yön eti m herkesin ese n l i­
ğ i n i a rt ı k desteklem iyorsa, başka bir yöneti m l e değişti ri lmelidir ve
isya n etmek topl u l u ğ u n a h l a ki yükü m l ü l ü ğ ü d ü r.
Locke'a göre eğer doğru d ü rüst bir yö net i m va rsa, hem bireyler
hem d e topl u m l a r ya l n ızca m addi olara k d eğ i l, m a n evi olara k da

1 03
Felsefe 7 0 7

serp i l i p g e l i şi rler. Yön eti m, Ta n r ı 'n ı n koyd u ğ u ken d i ken d i n e sürüp

giden d oğa l yasaya koşut bir özg ü r l ü k sağ l a m a l ı d ı r.
Locke'un yaşa m ı n ı n geç d ö n e m i nde, ya n i Locke sürg ü nde ya­
şayıp i n g i l tere'ye dön d ü kten s o n ra yayı m i a n m ı ş ol masına rağmen,
Two Treatises of Governmen t, m o n a rşi ile pa rlamento a rası nda bü­
yü k siyasal geri l i m i n o l d u ğ u bir d önemde yazı l m ıştı. Locke, daha iyi
bir yöneti m ta rzı n ı n m ü m kü n o l d u ğ u n a inan ıyord u ve onun siyaset
felsefesi, Batı felsefesi üzeri nde derin bir etki yarattı.

1 04
GÖRGÜLCÜ LÜ K-AKl LCI LIK KARŞITLIGI
Doğruların Kaynağı Neresidir?

Epistemolojide, fi l ozofl a r b i l g i n i n doğa s ı n ı, köke n i n i ve s ı n ı rları n ı

i ncelerler. Epistemolojide şu soru lar soru l u r:

• B i l g i nası l kaza n ı l ı r?
• B i l g i n i n s ı n ı rl a r ı nelerd i r?
• Doğru bilg i n i n doğası ned i r? Bilg iyi doğ ru ya pa n ned i r?

Felsefede, b i l g i n i n nasıl o rtaya çıktığıyla i l g i l i i l k soruya ya nıt ve­

r i l i r ke n , birbirine zıt iki ku ra m ortaya ç ı ka r: G ö rg ü l c ü l ü k ve akılcı l ı k.

G Ö R G Ü LC Ü L Ü K

Deneyi mci l i k ya da a m pi rizm de denilen g ö rg ü l c ü l ü k, tüm b i l g i ­

leri n d uyu larla ed i n i len deneyimden kayna k l a n d ı ğ ı n ı savu n a n
kura m d ı r. Görg ü l c ü l üğe göre, duyularımız h a m b i l g i leri çevrem iz­
deki d ü nyadan elde eder ve bu ham b i l g i leri a l g ı la d ı ğ ı m ız za man,
bi rta k ı m fi kirler ve inançlar ta n ı m la maya başla m a m ızı sağ laya n bir
s ü reç başlar. i nsa n l a rı n doğ u ştan bilgiyle d ü nyaya g e l d i kleri şekl i n ­
d e k i a n layış redded i l i r v e insanların a n c a k a posteriori, ya n i "dene­
yime daya l ı " bilg iye sa h i p o l d u kları savu n u l u r. Duyu ların sağ l a d ı ğ ı
tem e l g özlemlere i l işkin tümeva rımsal a k ı l y ü rütme yol uyla, b i l g i
d a h a ka rmaşık bir hal a l ı r.
G e n e l olara k üç tür görg ü l c ü l ü k va rd ı r:

Klasik Görgülcülük
Bu, J o h n Locke'un tabula rasa (boş levha) k u ra m ıyla i l i ş ki l i görg ü l ­
cü l ü k biçimidir. B i l g i n i n doğ uştan geld iği fi kri bütünüyle redded i l i r
v e doğd uğumuzda hiçbir şey b i l mediği m iz va rsayı l ı r. i nsan anca k

lOS
Felsefe 1 0 1

d ü nyayı deneyi mlerneye başlayı nca izien i m ler ed i n i l i r ve bunlar­

dan b i l g i o l uşturu l u r.

Radi ka l Görgülcü l ü k
Rad i ka l (kökten) görg ü lcü l ü k, Amerika l ı fi l ozof Wi l l ia m Ja mes sa­
yesinde ta n ı n m ıştı r. Görg ü l c ü l ü ğ ü n en rad ikal biçi m l erinde, kişi n i n
tüm b i l g i lerinin d uyu l a rd a n g e l d i ğ i varsayı l ı r. Kişi, d a h a sonra b u
b i l g i lere dayanara k b i r ifaden i n a n la m ı n ı n o ifadeyi doğrulayabilen
deneyi m l erle bağ l a ntı l ı o l d u ğ u sonucunu ç ı ka ra b i l i r. Bu, doğrula­
macı i l ke o l a ra k b i l i n i r ve m a ntı ksal olgucu l u k a d ıyla b i l i nen rad i ka l
görg ü l cü l ü k türü n ü n (sevi msiz b i r görgülcü l ü k biçi m i h a l i n e gelen
an layı ş ı n ) bir parçası d ı r. M a ntı ksa l olgucu l u ğ a göre, tü m bilgiler
d uyu l a rd a n geldiği için, d e n eyi m l en memiş b i r şey hakkında ko­
nuşmak m ü m kü n değ i l d i r. Eğer b i r ifade bir deneyi m l e i l işkilen­
d i ri l e m iyorsa, o ifade a n l a m sı zd ı r. Mantıksa l olg ucu l u ğ u n doğru
olabil mesi için d i nsel ve a h la k i i n a nçların terk ed i l m iş ol ması ge­
rekirdi, ç ü n kü böyle i n a n ç l a r ı doğru layabilecek deneyi m lere ya da
gözle m lere kimse sa h i p ola mazd ı, bu da onları a n lamsız kılard ı.

llımlı Görgülcülük
Rad i ka l görg ü l c ü l ü kten daha a kl a yatkın gibi görünen bu görgül­
c ü l ü k biçi m i, bilginin deneyi m d e n köken lenmediği d u ru m ların
olabi leceğ i n i ka bul eder (gerçi b u n la r yine de kura l ı n istisnaları ola­
ra k b i l i n i r) . Ö rneğ i n, "9 + 4 = 1 3" d e n klem i n i n sorg u l a nması gerek­
meyecek ö l çüde doğru old u ğ u n u a n la rız. B u n u n l a birl i kte, b i l g i n i n
ö n e m taşıyan h e r biçi m i yine de ya l n ızca deneyi m l e kaza n ı l ı r.

A K l LC i l l K

Akılcı l ı k ya da rasyonal izm, b i l g i n i n doğduğu kayn a ğ ı n d uyular

değ i l, akıl o l d u ğ u n u savu n a n k u ra m d ı r. Akılcı ları n iddiasına göre,

1 06
 Görg ü l c ü l ü k-Akı lcılık Karşıtl ı ğ ı

önceden yerli yerine kon u l m u ş i l keler ve kategori l e r ol masayd ı,

i n sa n l a r, duyu l a rca sağ l a n a n verileri düze n l eyem ez ya da yoru m la­
ya mazlardı. Bu nedenle, a k ı l c ı l ığa göre i n s a n l a r ı n doğ uşta n gelen
kavra m i a ra sa h i p ol maları ve sonra b u n l a rı t ü m eva rımsa l akıl yü­
rütmede ku l lan maları gerekir.
A k ı lcı lar, aşağ ıdakilerin en az birine i n a n ı rl a r:

Sezg i/Çıkarım Tezi

Bu tez i n bel i rtti ğ i n e göre, salt sezg i n i n sonucu o l a ra k b i l i nen bazı
ö n e r m eler olma kla birl i kte, bazı önerm e l e r d e sezg iye daya l ı b i r
önermeden çıka r ı m ya p ı l a ra k b i l i nebi l i r. A k ı l c ı l ı ğ a g ö re, sezg i b i r
t ü r a kı l sa l içgörü d ü r. Geçerli savlar ku l l a n a ra k, sezg iye daya l ı ö n ­
c ü l l e rden ç ı karım yol uyla sonuçlara u l a şa b i l i riz. Başka bir deyiş l e,
son u c u n daya n d ı ğ ı öncü l l e r doğ ruysa, s o n u ç da doğru olmak zo­
ru n d a d ı r. Bir b i l gi bil i n i nce, sonra o özg ü n b i l g i d e n ç ı ka rı m l a başka
b i l g i l e r elde ed i l e b i l i r.
Ö rneğin, S sayı s ı n ı n bir asal sayı old u ğ u ve 6'd a n küçük o l d u ğ u
sezg iyle anlaşılabi l i r, sonra da 6'dan küçü k b i r asa l sayı n ı n b u l u n d u ­
ğ u son ucu çıkarı l a b i l i r. Sezg i/ç ı karım teziyle ed i n i len her türl ü b i l ­
gi, a priori bilgid i r, ya n i duyu l a rdan bağ ı msız o l a ra k ed i n i l m iştir ve
a k ı l c ı l a r matematiği, etiği, özg ü r i radeyi, hatta Ta nrı'n ı n va rl ığı g i b i
m etafizik iddiaları açı kla m a k i ç i n bunu ku l l a n m ış l a rd ı r.

Doğu şta n Bilgi Tezi

B u tezi n bel i rtti ğ i n e göre, a kı lcı doğa m ızı n b i r parças ı olara k bel i r l i
b i r kon uya a i t bazı doğru l a ra i l işkin b i lg i m iz va rd ı r. Sezgi/ç ı ka r ı m
tezi g i bi, doğ uşta n b i l g i tezi de b i l g i n i n a priori ed i n i ld i ğ i n i bel i rt i r.
Ne va r ki, bu teze göre b i l g i sezg iden ya d a ç ı ka r ı m d a n gelmez;
d a h a çok bilgiye sa h i p o l m a k doğamızın ta ken d i s i n i n bir parça­
sıd ı r. B i l g i n i n kaynağı fi l ozoftan fi l ozofa d eğ i ş i r. Ö rneğ in, bazı a k ı l ­
c ı l a r b u b i l g i n i n Ta n rı'd a n g e l d i ğ i n e i n a n ı rl a rken, bazı ları da doğa l
seçi l i m i n son ucu o l d u ğ u n a i n a n ı rlar.

1 07
Felsefe 7 0 7

Doğuştan Kavra m Tezi

Bu tez, a k ı lcı doğa m ız ı n bir p a rçası olara k, i n sa n l a r ı n özg ü l bir ko­
n uya uyg u la d ı kları kavra m i a ra sa h i p oldukla rı n ı bel i rtir. Doğuştan
kavra m tezine göre bazı b i l g i l e r d eneyi m i n sonucu değ i l d i r; bu­
n u n l a b i r l i kte d uyusa l deneyi m , b u b i l g iyi b i l i n ci m ize çı kara n süre­
ci teti k l eyebi l i r. Deney i m b i r tet i k l eyici olara k i ş l ev göreb i l mesine
rağmen, yine de kavra m l a r sağ l a maz ya da b i l g i n i n ne o l d u ğ u n u
bel irlem ez. Bu kavra m , doğ u şta n b i l g iden fa rkl ı d ı r; ç ü n kü burada
bilgi, d o ğ u ştan kavra m l a rd a n ç ı ka r ı m l a ed i n i l e b i l i r. Doğ uşta n kav­
ra m teziyle bir kavra m ne d e n l i d e n eyimden uza ksa, o n u n doğuş­
tan o l d u ğ u n u iddia etm e k d e o d e n l i a kla yatkı n d ı r. Ö rneğin, ge­
ometri k şeki l lerle i l g i l i bir kavra m , acı çekmeyle i l g i l i bir kavra ma
göre daha doğ uşta n n ite l i k taş ı r, ç ü n kü deneyi mden b i r o kadar
uza kt ı r.
Görg ü lc ü l ü k ve a k ı l cı l ı k aynı soruya i ki fa rkl ı a ç ı k l a m a getirmek­
le b i rl i kte, ya nıtlar bazen s iya h ve beyaz g i b i fa rklı değ i l d i r. Ö rne­
ğ i n, a k ı l c ı l ı k hareketinde ki l it ş a h s iyetler olara k kab u l ed ilen fi lozof
Gottfried Wi l h e l m Lei b n iz ve fi l ozof Baruch S p i n oza, b i l g i n i n i l ke
olara k a k ı l yol uyla kaza n ı la b i l d i ğ i n e i n a n ıyorlard ı . B u n u n l a b i r l i kte,
matemati k g i b i özg ü l a l a n l a r h a r i ç, b u n u n uyg u l a mada m ü m kü n
olduğ u n u d üş ü n m üyor l a rd ı .

1 08
GEORG WILHELM FRI EDRI C H H EGEL
( 1 770-1 83 1 )
Başkalarının Gücü

Georg Wilhelm Fried rich Hegel'in babası, oğ l u n u n din adamı ol ma­

sını a rz u l uyord u. Hegel 1 788'de Tü bingen Ü n iversitesi'ndeki serni­
nere kayıt ya ptırd ı ve teol oj i eğiti m i aldı. Hegel ü n iversitede oku­
yorken, i leride birincisi şa i r ve iki ncisi fi lozof o l a ra k i n a n ı l maz başa rı
elde edecek olan Fried rich Hölderl i n ve Fried rich W. J. von Schel l i n g
i l e a rkadaşl ı k ku rd u . Bu üç a d a m , yaşa m l a r ı boyunca birbirleri n i n
ça l ı ş m a larını deri nden etkileyeceklerd i .
Hegel, mezu n olduktan sonra, rah i p l i k mesleğ i n i seçmemeye
ka ra r verdi ve öğretmen olara k çal ıştığı Fra n kfu rt'ta yaşadı. Babası
ölü n ce, Hegel maddi olara k geçim i n i sağ layaca k kadar pa raya kavuş­
tu; tüm zamanını d i nsel ve topl u msal felsefeler üzerinde ça lışmaya
adadı. 1 800'de l m ma n uel Ka nt'ı n eserleriyle tan ışan Hegel, Kant'ı n
felsefesine büyü k ilgi duymaya başlad ı. Hegel 1 80 1 'de von Schel­
l ing'le birlikte Jena kenti ne taşındı, orada i kisi d e Jena Ü niversitesi'n­
de öğreti m görevlisi olara k işe g i rdi. Jena, ö n e m l i bir sanatsa l ve en­
telektüel merkezdi; Hegel etkisi a ltında ka l d ı ğ ı teol oj i, Ka nt idea l izmi
ve rom antizm ile çağdaş siyaseti ve topl umsal soru nları bi rleştirme­
ye kara r verdi. Ayn ı yıl Hegel felsefi meti nleri n i yayı m l amaya başlad ı .
Hegel, en ü n l ü eserleri nden b i r i o l a n Phönomenologie des Geis­
tes'i (Tinin Görüngübilimt) 1 807'de yayı m la d ı; orada tin, bilinç ve
b i l g i üzerine görüşleri n i derin lemesine i rd eledi. Hegel, felsefi ya k­
laşı m ı n ı 1 8 1 7'de üç ciltl i k Enzyklopödie der philosophischen Wissens­
chaften im Grundrisse'de (Felsefi B i l i m ler Ansi klopedisi) ve 1 82 1 'de
Grundlinien der Phi/osophie des Rechts'te ( H u k u k Felsefesi nin Pren­
sipleri) sistematikleşti recekti; burada Hegel, felsefi fi kirlerini mo­
dern top l u ma ve siyasa l kuru m l a ra yönel i k eleşti rilerle birleşti rd i .

1 09
Felsefe 1 0 1

Hegel, ö l ü m ü n e kad a r uza n a n y ı l l a rda o ld u kça büyük n üfuz ka­

za n d ı . Georg Wi l h e l m Fried rich Hegel'in etkisi teol ojide, kültür ku­
ra m ı nd a ve sosyoloj i d e g ö rü l e b i l i r; ça l ışmaları s ı k l ı kla Ma rksizm i n
öncüsü sayı l m a ktad ı r.

D i YA L E K T i K V E T i N

Hegel'in ça l ışmaları n d a n ö nce, diyalektik sözc ü ğ ü i l k i l keleri bel i r­

lemek i ç i n uyg u l a n a n i d d i a ve ç ü rütme süreci n i (Sokrates'i n ün ka­
za n d ı rd ı ğ ı d iya log l a r g i bi) ta n ı m la m a k için ku l l a n ı l ıyord u . Ne va r ki
Hegel, diyalektik sözcüğ ü n ü ço k fa rkl ı bir şeki l d e ku l la n d ı .
Ka nt g i bi Hegel de b i r idea l i stti . Hegel, zi h n i n a nca k d ü nya n ı n
neye benzed iği ne i l i şkin fi kirlere erişebi ldiği v e d ü nya n ı n ne oldu­
ğunu asla ta m olara k a l g ı laya m ayacağımız ka n ı s ı n ı taşıyord u. Bu­
n u n la b i r l i kte, Kant'ı n a ks i n e Hegel bu fi kirlerin topl u msa l olduğu­
na, ya n i b u n ları başka i n sa n l a r ı n fi ki rleri n i n şeki l l er-d i rd i ğ i ne ina­
n ıyord u. Ku l l a n ı l a n o rta k b i r d i l, b i reyi n içinde yaşa d ı ğ ı top l u m u n
gelenekleri, m e n s u p o l d u ğ u d i n se l v e kültürel kuru m lar a racı l ığıyla
bireyi n zi h n i şeki l lenir. Bir top l u m u n bu orta k b i l i nci, ya n i Hegel'in
"Ti n" ded i ğ i b i l i nç, kişi n i n b i l i n ci n i n ve fi kirleri n i n şeki l len mesinden
soru m l u d u r.
Ka nt'ı n a ksine Hegel, bu Ti n'i n s ü rekli evri m geçirmekte olduğu­
na i n a n ı r. H egel'e göre Tin, tıpkı b i r tartışma sırasında bir fi kri n ev­
rileceğ i örü ntüyle ayn ı türden b i r örü ntü izleyerek, ya n i d iya lektik
olara k evri l i r. i l ki n dü nya hakkında (bir teze çok benzer şeki lde) bir
fi kir va rd ı r ve doğası gereği kus u r içerir, bu da a ntitezi doğ u rur. Tez
ile a ntitez en son u nda bir sentez ya rata ra k uzlaşmaya va rır ve hem
tezi n hem de antitezi n öğeleri n d e n o l uşan yen i bir fi kir ortaya çıka r.
Hegel'e göre, top l u m ve kü ltü r bu örü ntüyü izler ve deneyimsel
veri ler ku l l a n ı l ma ksızın, sadece m a nt ı k ku l l a n ı larak i n sa n l ı k tari hi­
n i n tü m ü n ü a n lamak m ü m kü n d ü r.

l lo
 Georg Wilhelm Friedrich Hegel ( 1 770-1 83 1 )

DiYALEKTi K

Tez Antitez

Sentez
Antitez
(Tez)

Sentez
Antitez
(Tez)

Sentez

TO P L U M S A L i L i Ş K i L E R

Hegel, kişi n i n bir nesnen i n b i l i ncinde o l m a s ı n ı n, ken d i b i l i ncinde

o l m a s ı n ı da ima ettiği kon u s u nda Kant'ı n görüşüne katı l ı r (çü n kü
b i r nesnenin b i l i ncinde o l m a k, bir özneye a i t b i r b i l i n c i n de oldu­
ğ u, böyle l i kle kiş i n i n nesneyi a l g ı ladığı a n l a m ı na gel i r) . Hegel bu
kura m a ekleme ya parak özb i l i ncin ya l n ızca b i r nesne i l e bir özne
içermed i ğ i n i; ayn ı za manda başka özneleri d e içerd i ğ i n i, çünkü
bi reyle r i n ancak başka biri o n ları izl iyorken ken d i l e ri n i n gerçekten
fa rkı n a vard ı kları n ı bel i rtir. B u nedenle, Hegel'e göre gerçek özbi­
l i nç top l u msa l d ı r. Kişi n i n bir özi mge ed i n m e k için d ü nyayı başka
b i ri n i n g özüyle görmesi, a nca k başka bir b i l i n ç orada b u l u nduğun­
d a söz kon usu o l u r.
Hegel, bunu i l işkide bağ ı m l ı d u ru mda b u l u na n (köle olara k bili­
nen) ta rafı n b i l i n ç l i şeki lde kon u m u n u n fa r k ı n d a o l d u ğ u, bağ ı msız
(efe n d i olara k b i l i nen) ta rafı n ise kölen i n b i l i nc i n i u m u rsa mama
özg ü r l ü ğ ü n ü tada b i l d i ğ i eşitsizl i k ve bağ ı m l ı l ı k i l işkilerine benze­
tir. Ne va r ki bu, efendide suçl u l u k duyg u s u ya ratır ç ü n kü efendi-

111
Felsefe 1 0 1

n i n bu ü stü n l üğe sa h i p o l m a k için, köleye ka rş ı l ı kl ı özdeşleşmeyi

reddetmesi gerekir. B u d i n a m i k -kiş i n i n nesnel leşme ve ka rş ı l ı k l ı
özdeşleşme içi n ya rıştığı, a y n ı za ma nda da ken d i s i n i uza k tuttuğu
ve başka bir kişiyle özdeşleştiğ i d i na m i k- Hegel'e göre toplumsal
yaşa m ı n temel i d i r.

E T i K YA Ş A M

Hegel, Ti n'i n kültürel b i r d ı şavu ru m u n u "eti k yaşam" olara k ta n ı m l a r.

Eti k yaşa m, bir topl u m d a kişi l e r a rası ndaki tem e l karşı l ı k l ı bağ ı m l ı­
l ı ğ ı n ya n s ı ması olara k beti m l e n i r. H egel, Ayd ı n la n ma döneminde
yaşa d ı ve sonuç olarak modern yaşa m ı n, asli top l u msal bağları ta­
n ı m a kta n uza klaşma eği l i m i n d e o l d u ğ u n u savu n d u . Ayd ı n lanma­
dan önce, i nsa n l a r yer a l d ı kları top l u msal h iyera rşi lerle ka bul gö­
rüyorlard ı . B u n u n l a b i rl i kte, Ayd ı n la n ma ve o n u n Locke, Roussea u,
Ka nt, H o b bes gibi k i l it oyu n c u l a r ı b i reyi öne ç ı ka rd ı l a r.
Hegel, modern kültü rün ortaya çıkard ı ğ ı dengesizl iği modern
devlet i n düzelteceğ i ka n ı s ı ndayd ı ve eti k yaşa m ı n, orta k bağ ları
o l u m l a rken özgürlüğü d e koruyup koliayabilen kuru m ların gerekli
olduğ u n a i n a n ıyord u. Ö rneğ i n Hegel, insa n l a r ı n top l u msa l aid iyet
ve topl u m u n geneliyle bağ l a ntı l ı o l d u kları duyg u s u yaşaya bilmele­
ri için yoks u l ların geçi m i n i sağ l a m a n ı n, ekonom iyi d üzenlemen i n
v e farklı m e s l e k d a l ları tem e l i n d e (neredeyse bug ü n kü send i kalara
benzeyen) kuru m l a r ol u şt u rm a n ı n devleti n görevi o l d u ğ u n u düşü­
nüyord u .

1 12
Platon, Batı felsefesinin kurucu figürlerinden biridir. Düşünceleri diya log; yani sanat, etik, metafizik ve
tiyatro gibi çeşitli konulardaki tartışmalar biçimini aldı. Platon, çalışmaları bu düşünce deneyinin çok
ötesine uzanmasına rağmen, belki de en çok Mağara Kinayesi'yle bilinir.
 -... ·. . ; ··-. .

'

'··
· .

. . ·

,.r,... . :. ··:
. . , -: ...,..
; ; :.Q .

,.

Yin-yang sembolü, Taoizm felsefesinin merkezinde yer alan bir simgedir. "Yol" anlamına gelen Tao sözcü­
ğü, öncelikle anlayış ve doğal düzene kavuşmak ile varoluşun gelgitleriyle ilgilidir.
Sokrates muhtemelen, dünyayı uzaktan basitçe incelemek yerine insan deneyiminin değerine odak­
lanan i l k Batılı filozoftu. Kendi çağının en parlak zihinlerinin eğitil m esinde rol oynadı. Onun Sokratik
metodunun gelişimi, bütün insanlık düşüncesi ve bilgisinin yapıtaşlarından biriydi.
David Hume görgülcülüğün, yani geçerli bilginin deneyimden kaynaklandığı fikrinin öncü destekçisiydi.
Bu rasyonel ve a mpirik temelli çalışma, on sekizinci yüzyılın birçok bilimsel ve felsefi gelişmesi için zemin
hazırladı.
Felsefi teri m olarak Budizm, Budistlerin, hepimizin içinde yaşad ığı "sahte d ünyada" sürekli yeniden do­
ğuş inancının öncülük ettiği insan ya nılgılarını inceler. Ölüm ve reenkarnasyon döngüsünden kaçmak için
tutku ve arzuları bastırmak ve d ünyayı, bu a n laşılması zor aydınlanmayı olduğu gibi görmek gereklidir.
Gottfried Wilhelm leibniz, en etkili ve önemli on yedinci yüzyıl filozoflarından ve akılcılığın gelişmesinde
kilit kişilerden biriydi. Pek çok alanda yetenekli olmasının yanı sıra Sör lsaac Newton'dan bağımsız olarak
ikili sayı sistemiyle birlikte kalkülüsü bulduğu kabul edilir.
 "DÜŞÜN ÜYORUM, ÖYLEYSE VARlM"

Bu imge, Descartes'ın ünlü "Cogito ergo sum " ; "Düşünüyorum, öyleyse varım" veeizesini kapsar. Bu sav
Descartes'ın felsefesinin köşe taşıydı ve onu gerçek saymak fılozofa hamle yapma ve bir "felsefi mükem­
mellik" olan Ta nrı'nın varlığını kanıtlama olanağı veriyord u.
Aziz Thomas Aquinas, doğa felsefesi ve Aristoteles'in ça lışmalarından teoloji ve incil'e kadar pek çok farkl ı
konuya değinen, çok sayıda felsefi metin yazd ı . Aquinas'ın en tanınmış felsefi metni Beş Yol, en ünlü ve
kapsamlı eseri Summa Theo/ogiae (Tanrıbilimi Üzerine) adlı eserinde bulunur. Burada Aquinas Ta nrı'nın
varlığını kanıtlamaya çalışır.
RENE DESCARTES ( 1 596- 1 650)
"Düşünüyorum; öyleyse varım"

Rene Descartes, birçoklarınca modern fel sefe n i n babası olara k ka­

b u l ed i l i r. 1 596'da küçü k Fra nsız kasa bası La Haye'da doğdu ve b i r
yaş ı n dayken an nesi öldü. Babası, çocu kları n ı n i y i b i r eğitim görme­
sine büyük önem veren bir a ri stokrattı. Desca rtes sekiz yaşındayken
yatı l ı b i r Cizvit oku l u na gönderildi; orada m a nt ı k, h ita bet, metafizi k,
gökbil i m, m üzik, eti k ve doğa felsefesi i l e i ç l i d ı ş l ı o l d u .
Desca rtes yirmi iki yaşındayken Poitiers Ü n i versitesi'nden h u k u k
d i plomasını aldı (bazı ları o n u n orada s i n i r b u n a l ı m ı geç i rdiğine i na­
n ı r), daha sonra teoloj i ve tıp okumaya başla d ı . Ama kendisi n i n ya
da d ü nya n ı n içinde b u l u n a n bilgi leri keşfetm e k isted i ğ i n i öne süre­
rek b u eğiti mleri n i uzun süre devam etti rmedi. Ord uya yazı ldı, ora­
da seya hat etti ve boş za m a n l a rında matematik ça l ı ştı. En sonunda
Desca rtes, fizik ile matemati k a rasında bağ ku ra b i l e n bir yöntem ya­
ratm a u ğ raşı içindeki ü n l ü fi lozof ve matemati kçi l saac Beeckman'la
ta n ı ş m a olanağı buldu.
1 O Kasım 1 6 1 9 gecesi, Desca rtes yaşa m ı n ı n ve fel sefesinin akışı­
n ı değiştirecek olan üç d ü ş ya da görüm görd ü . B u ka rmaşık düşler
üzeri n e Desca rtes, tüm yaşa m ı n ı matemati k ve bilim yol uyla bilgi­
de reform ya pma k uğraşına adamaya ka ra r verd i . Bütün diğer bi­
l i m l e r i n kökeni olduğu için fel sefeyle işe baş l a d ı .
S o n ra, geliştird i ğ i yen i d ü ş ü n ce yönte m i n i n a n a hatlarını çizen
Regles pour la directian de /'esprit (Akim Yönetimi için Kurallar) ad l ı ki­
ta b ı n ı yazmaya g i rişti. Bu i nceleme hiç ta m a m l a n ma d ı - Desca rtes
(her biri on iki kura l d a n oluşan) üç böl ü m ü n ya l n ızca i kisini biti rd i .
Kita p, ö l ü m ü nden sonra 1 684'te yayı m i an d ı .

113
Felsefe 7 0 7

Yöntem Üzerine Konu şma

Descartes, ilk ve en ünlü çalışması olan Le Discours de la methode
(Yöntem Üzerine Kon uşma) kitabında, Aklın Yönetimi İçin Kurallar'da
geliştirdiği ilk kurallar dizisini irdeler ve gördüğü düşler nedeniyle
bildiği her şeyden nasıl kuşku duymaya başladığını anlatır. Sonra
Tanrı'nın varlığı, ikicilik ve kişisel varoluş ("Düşünüyorum; öyleyse
varım" belitinin kaynağı) gibi derin ve karmaşık sorunların, geliştir­
diği kurallarla nasıl çözebildiğini gösterir.

Desca rtes yazmayı s ü rd ü rd ü kçe şöh reti büyüd ü . 1 64 1 'de ya­

yı m l a n a n Meditations sur la philosophie premif?re (ilk Felsefe Üzerine
Meditasyonlar) adlı eseri, Discours'daki bulg u l a r ı n ı ta rtışma konusu
ya pa n l a r ı n itirazları n ı ele a l ıyor ve "ka rtezyen d ö n g ü" olara k b i l i nen
döngüsel bir mantık biçi m i n i ta n ıtıyordu. Desca rtes'ı n ı 644'te ya­
yı m l a n a n ve tüm Avrupa'da o k u n a n Les Principes de la philosophie
(Felsefenin ilke/en) a d l ı eseri, evre n i n matemati ksel temel i n i bu lma
çabası n a g i rişiyord u .
Desca rtes, kra l i çeye öğ retm e n l i k ya pma k için i sveç'i n başkenti
Stockholm'de yaşıyorke n zatü rreden öldü. Koyu bir Kata l i k olması­
na rağ men, ça l ı ş m a l a rı k i l i se n i n ideolojisiyle çatışma içindeyd i ve
ö l ü m ü nden son ra kita p l a rı, Kata l i k Kil isesi'n i n yasa k l ı kita plar liste­
sine a l ı n d ı .

RENE DESCARTES'I N FELSEFi iZLEKLERi

Düşünce ve Akıl
Descartes en büyük ü n ü n ü, "Düşün üyoru m; öyleyse varım" olarak
çevrilen "Cogito ergo sum" önermesiyle yapm ıştır. Descartes'a göre,
düşünme edimi bi reysel va roluşun ka nıtıd ı r. Descartes, insanlığın
özü n ü n düşü nce ve akıl olduğ u n u savu nur; çün kü kişi, varoluşun her­
hangi bir öğesinden emin olamadığı halde, düşüncelere ve akla sahip

1 14
 Rene Descartes ( 1 596- 1 650)

olduğundan her zaman emin olabilir. Düşüncelerin var olması için

düşün me işini yapacak bir kayna k olmalıdır; bu nedenle, birisi düşü­
n üyorsa var olmalıdır. Descartes'a göre insa n l a r akıl yürütme yetisin e
de sah i ptirler ve a k ı l ol masaydı düpedüz i n s a n d iye bir şey olmazdı.
Desca rtes, i n sa n ların akıl yü rütme yeteneği sayesinde doğru
b i l g iye ve b i l i rnde kes i n l i ğ e u laştı klarına i n a n ıyord u . A k l ı n tüm in­
sa n l a ra bahşed i l m i ş doğal b i r yeti olduğu yol u ndaki va rsayım ı, onu
çok karmaş ı k ve fel sefi meseleler hakkı nda h e rkesi n a n laya b i l d i ğ i
b i r ü s l u pla yazmaya yöneltti. Hatta bazen, k i t l e l e r yazd ı kları n ı oku­
ya b i l s i n ler diye eserleri n i Lati nce (bi lgin lerce ku l l a n ı l a n d i l) yeri n e
Fra nsızca ka leme a l d ı .
Desca rtes, savlarını herha ngi birinin izieye b i l eceğ i m a ntı ksa l d ü ­
ş ü n ce a kışları olara k s u n d u . Herhangi bir p roblem i n en ya l ı n öğe­
lerine ayrı labildiği ve p roblem ieri n soyut d e n klemler olarak ifade
ed i l e b i l d iği kanı s ındayd ı . Böylelikle, d uyusa l ( Descartes'a göre gü­
ven i l m ez) algı soru n u ortadan ka Idırı iabi i i r ve nesnel aklın problemi
çözmesine olanak ta n ı n a bi l i rd i .
Duyusal a l g ı güvenil mez olduğu için, Desca rtes'ı n hakikaten e m i n
olabildiği tek şey i nsanların d üşünen varl ıklar o l d u klarıdır. Bu nedenle,
akıl ve d üşünce tüm insanların özüdür. Saf akıl ile d uyusa l algı arasın­
da bir fark bulunduğu için, der Descartes, gerçekten ruh var olmalıdır.

Tanrı'n ı n Varlığı
Desca rtes, insa n ı n a nca k d ü ş ü nen bir şey o l a r a k va r o l d u ğ u n u sap­
ta mayı başa rı nca, kend i l iğ i nden a paçı k o l a n başka doğrular a ra­
m aya koyu ldu. Alg ı n ı n ve i m g e l e m i n zi h i n i ç i n d e k i " b i l i n ç ta rzla rı"
o l d u k l a rı için va r o l m a l a rı gerektiği, ama illa h e r h a n g i b i r doğruyu
barı n d ı rmaları gerekmed i ğ i ya rg ı s ı na u laştı. B u neden le, başka
şeyl er h a kkında b i l g i ed i n m e n i n tek yol u n u n Ta n rı hak k ı nda b i l g i
sa h i bi o l m a kta n geçtiği son uc u n a va rd ı .
Desca rtes'a göre Ta n r ı m ü kem mel old u ğ u i çi n , Ta n rı 'n ı n biri n i
a ldatması i m kansızd ı r. Desca rtes'ı n b u n u n a rd ı nd a n ö n e sürdüğü-

1 15
Felsefe 7 0 7

ne göre kendisi m ü ke m m e l o l m a masına rağ men, m ü kemmel l i k

fi kri n i kavrayab i l iyor o l m a s ı m ü kemmel l i ğ i n va r o l ması gerektiği
a n l a m ı n a gel i r; bu m ü ke m m e l l i k ise Tanrı'd ı r.

Zihin-Beden Soru n u
Desca rtes (ka rtezyen i ki ci l i k d e d e n i len) töz i kici l i ğ i n in, ya n i zi h i n
i l e bed e n i n ayrı tözler o ld u kl a r ı görüşü n ü n ü n l ü b i r ya ndaşıyd ı .
Desca rtes, a k ı l c ı zi h n i n bede n i denetim a ltında tuttuğuna a m a
beden i n zi hni etkileyerek a k ı l d ı ş ı bir şekilde davra n m aya yönelte­
bildiğine i n a n ıyord u; örneğin, b i r kişinin tutku s u n a yeni k düşmesi
böyle bir d u ru m d u r. Desca rtes'a göre zih i n ve beden, "ru h u n otu r­
duğu yer" dediği epifiz bezi n d e bi rbi riyle etki leşir. Ona göre ruh
gibi epifız de bütün olan bey n i n bir parçasıd ı r (gerçi bug ü n b i l i msel
araştı rmalar, beynin d e iki ya r ı m kü reye böl ü n d ü ğ ü n ü göstermiştir)
ve karı ncıklara yakın b i r yerde b u l u n ması, bedeni denetleyen sinir­
leri etki lemek için o n u m ü ke m m e l bir kon u ma yerleştirir.
Desca rtes'ı n i kici l i ğ i n i a ç ı k l aya n çizim aşağ ı d a d ı r. Duyu organ­
la rı, bey i n deki epifiz bezi ne veri ler a kta rır ve so n ra bu veri ler ruha
gönderi l i r.

1 16
A TEORiSi
Geçmiş, Şimdi v e Gelecek

Za m a n ı n doğası kon usundaki fel sefi tartış m ada, çağ d a ş fi lozofla r­

d a n bazı ları n ı n savu n d u kl a r ı b i r görüş o l a n A teorisi ya da kura m ı,
g eç m i ş i i k, şimd i l i k ve gelecekl i k g i b i fıtri ve b ö l ü nemez özel l i klerin
b u l u n d uğ u n u öne s ü rer. B u idd iaya göre, za m a n içindeki olayla r,
bu A öze l l i klere sa h i p o l m a ları nedeniyle g e ç m i ş, ş i m d i ya da ge­
l ecekt i r. Bu kura m ı n kökeni, J o h n McTa g g a rt Ellis McTaggart'ı n "A
seri s i " ve "B serisi" dediği şeyler a racı l ı ğ ıyla za m a n ı i rdelediği The
Unreality of Time (Za m a n ı n Gerçeksizl iği) a d l ı kita b ı n d a yata r.

A SERiSi

McTa g g a rt'a göre A serisi, "uza k geçmişten ya k ı n g eç m i şe ve şimdi­

ye, s o n ra da şimdiden ya kın geleceğe ve uza k g e l eceğe a kan ya da
b u n u n tersinin olduğu kon u m la r serisi"d i r.
M cTaggart, kon u m l a r serisi ifadesiyle, za m a n içindeki kon u m ­
ları kasteder: Olayla r, zaten m eydana gel m işse g eç m i şte kon u m ­
l a n d ı rı l ı r; şimdi meydana gel iyorsa ş i m d i d e kon u m la n d ı r ı l ı r; henüz
m eyd a n a gelmemişse gelecekte kon u m l a n d ı r ı l ı r. Geç m i şte, şimdi­
d e ya d a gelecekte o l m a özel l i ğ i ka l ıcı değ i l , g e l i p geçici b i r öze l l i k­
t i r. Ö rneğin, Ay'a aya k basma olayı henüz m eyd a n a g e l memişken
gelecekteyd i; meyd a n a gel iyorken ş i m d i d eyd i ve art ı k geçmişte
ka l m ı şt ı r.
Dolayısıyla, McTaggart'ı n i rdelediği "A seris i '; h e r olayın bir za­
m a n l a r gelecek, bir za m a n l a r ş i m di ve bir za m a n l a r geçmiş oldu­
ğu; ama bu üçü n ü n herh an gi bir bi leşi m i n i n a s l a ayn ı a nda ve bu
üçünden herhangi biri n i n asla sonsuz o l m a d ı ğ ı b i r za m a n akışı n ı
saptar. H içbir olay d a i m a şimdi, daima geç m i ş y a d a d a i m a gelecek
değ i l d i r. McTaggart'ı n ta n ı m l a ması, geçmiş i l e g e leceğ i n değişik

117
Felsefe 1 0 1

derecelerde va rl ığ ı n ı (örneğ i n gelecek yıl, gelecek Sa l ı 'dan daha

fazla gelecekti r) ve b u fa rkl ı d e recelere ka rşı l ı k gelen fa rklı öze l l i k­
leri de ka b u l eder. Olayl a r ı n g e re k geçm işte, gerek şimdi, gerekse
gelecekte meydana g e l i ş i h a k k ı n d a kon uşma k için, A cüm lelerin ya
da za m a n kipi içeren c ü m lelerin ku l l a n ı l ması gerekir. Gelecekteki
bir olay meydana gelecektir; ş i m d i ki bir olay meydana geliyordur;
geç m i şteki bir olay ise meyd a n a gelmiştir.

Ş i M D iei Li K VE i N D i RGEM E M E C i L i K

A teorisi şimdiciliği ve i n d i rg e memeci liği birleşti r i r. Şimdici l i k, sa­

dece ş i m d i n i n gerçek o l d u ğ u n u ve şimdi va r olandan başka hiçbir
şeyin va r ol mad ı ğ ı n ı ö n e s ü re n u ç iddiad ı r. Örneğ i n, d i n azorlar gibi
geçmiş nesneler eskiden var o l m a larına rağ men, şimdi va r olmaları
h içbir a n l a m taşı maz. Benzer şeki lde, ABD'n i n yüzüncü başka n ı g i b i
gelecek nesneleri n va r olacaklan m ü m kü n o l m a kla birl i kte, şimdi
va r o l m a ları söz kon u s u d eğ i l d i r. Öyleyse bu bağla mda, geçm iş ya
da gelecek nesnelere i l iş k i n tartışma, şimd i n i n d ış ı ndaki bir yerde
va r o l a n n esnelere i l iş k i n b i r ta rtışma değil, başka za manların şimdi
olduğu ya da olacağ ı b i r za m a n d a va r olmuş ya da va r olacak özel­
l i klere i l işkin bir tartışmad ı r. Ş i m d ieiliğin g ücü, za man kipleri n i n
va rl ı ğ ı n a bağ l ı d ı r ve dolayısıyla A teorisinde ö n e m l i bir u n s u rd u r.
i n d i rgememeci l i k ya da "za m a n kipini cidd iye a l m a k'; za man ki­
pi nin g e rçe k l i ğ i n tem e l ve yok e d i l emez bir özel l i ğ i n e denk düştü­
ğ ü n ü sav u n a n görüşt ü r. Za m a n kip li bir önerme ya da bir A cümle,
za m a n k i p leri n i n (-d i r, -di, -ecek, -miş vb.) ku l l a n ı l d ı ğ ı cümled i r.
Za man ki psiz c ü m l e l e rd e önce, sonra, eşzamanlı g i b i sözcükler
ku l la n ı l ı r ya da ta rih bel i rti l i r. i nd i rgememec i l e r, za m a n kipli öner­
meleri n b i l g i kaybı o l m a ks ı z ı n bengi ya da sonsuz önermelere in­
d i rgenemeyeceğ i n i ö n e s ü rerler.
Söz gel işi, "Sa n ı r ı m ka r n ı m aç" demek, eğer bir tarih eklen i rse
-"Sa n ı r ı m ıs Hazira n saat l S :OO'te karn ım aç" d e n i rse- ifade ed i-

1 18
 A Teorisi

len d o ğ ru l u k değeri n i aynen koru maz. "Sa n ı rı m ka rn ı m aç" sa m i m i

c ü m lesi, "Sa n ı rı m bu sözleri söyled iğim a n d a ka rn ı m a ç " sonucu­
n u bera beri nde getird i ğ i h a l d e, "Sa n ı r ı m 1 5 Hazira n saat 1 5:00'te
ka rn ı m aç" şekl i ndeki ifadem böyle bir s o n u ç içermez. A cümlesi
a n c a k benim onu söylemem l e eşa n l ı old u ğ u za m a n doğrud u r. Za­
m a n ki psiz cümle eğer doğ ruysa, za ma n ı n h e r nokta s ı nda doğ ru­
d u r. B u d u rum, za man kipli önermeleri n (A c ü m leleri n i n), za m a n
ki psiz c ü m lelerle ifade ed i lemeyen za m a n sa l ka n ı la rı i l ettiğ i n i or­
taya ç ı karır.

A TEO R i S i i L E E I N STE I N ' I N ÖZ E L

GÖRELiLi K TEORiS i N i N BAG DAŞMAZLIGI

Za m a n kipi i cümleler i n g i l izcede çok yayg ı n o l m a s ı n a rağ men, b i r­

çok fi l ozof za mana i l işkin A k u ra m ı n ı n özel g ö re i i l i kl e bağdaşmad ı ­
ğ ı n ı , b u yüzden de geçersiz o l d u ğ u n u savu n m u şt u r. Al bert Einste­
i n'ı n özel görel i l i k kura m ı ( 1 905) iki önermeden o l u ş u r:

ı. Gözlemcilerin göre l i h ızı ne o l u rsa o l s u n, ı ş ı k h ızı bütün göz­

lemci ler için ayn ı d ı r.
2. I ş ı k h ızı bütü n ata l et ( eylemsizi i k) çerçevelerinde ayn ı d ı r.

B u i k i önermeden ç ı ka n sonuç, eşa n l ı l ı ğ ı n m ut l a k ol madığı, a k­

s i n e b i r eylemsizl i k çerçevesiyle göre l i o l m a s ı g e re ktiğ i d i r. Herhan­
g i b i r o l ay çifti söz kon u s u o l u nca, hangi olayı n ilk meydana geld i ğ i
y a d a i ki s i n i n ayn ı anda meydana gelip gel m ed i ğ i kon u sunda tek
bir g e rçek yoktur. Bir olay ı n d iğerine göre ö n ce l i ğ i referans ya da
izafet çerçevesi ne bağ l ı d ı r: Bir referans çerçevesi n e g ö re Olay 1 ,
Olay 2'yle eşzama n l ı olabi l i r; başka bir refe ra n s çerçevesine göre
Olay 1 , Olay 2'den önce meyd a n a gelebi l i r; ü ç ü n c ü b i r referans çer­
çevesi n e göre ise Olay 1 , Olay 2'den son ra m eyd a n a gelebi l i r.

119
Felsefe 1 0 1

Dolayısıyla, i ki olay b i r g özlemci için eşza m a n l ı meydana gele­

bil mekle birlikte, fa rklı bir eyle m s izl i k çerçevesinde ha reket eden
bir g özlemci için farklı za m a n l a rd a meydana g e lecekti r. Bir referans
çerçevesine göre m evcut o l a n b i r olay, başka b i r referans çerçeve­
sine g ö re peka la geç m i şte ya d a gelecekte o l a bi l i r. Tek başına her­
h a n g i b i r referans çerçevesi n i " h a ki ki" refera n s çerçevesi olarak seç­
mek i ç i n hiçbir gere kçe b u l u n m a d ı ğ ı na göre, geçmiş, şimdi ve ge­
lecek a ra s ı nda da h i ç b i r m ut l a k, çerçeveden bağ ı msız ayrı m olmaz.

T R E N YO L U Ö R N E G i

Einstein'ı n anlattığı üzere, tre n yol u nda meydana gelen bir olay,
eşa n l ı l ı ğ ı n göreliliğini ortaya koyar: Uzun bir tren katan, aşağıdaki re­
simde gösterildiği g i b i sabit b i r h ızla yol almaktad ı r. Trende yolcul u k
eden bir kişi, t ü m olayla rd a tren i referans a l ı r. B i r i A noktasında, diğeri
B noktasında olmak üzere i ki ş i m şe k çakar. A ile B nokta ları a rasındaki
uzaklık ölçü l ü r ve M orta noktasına bir gözlemci yerleştiri l i r. Gözlem­
c iye, aynı anda A ve B nokta l a r ı n ı görebil mesi için 90° açı l ı iki ayna
veril i r. Eğer gözlemci iki ışık çakmasını aynı anda görürse, iki şimşek
eşza m a n l ı d ı r. Ne var ki trendeki yolcu, B'den gelen ışığı A'dan gelene
kıyasla daha önce görecektir. Öyleyse, tren yol u referans a l ı ndığında
eşza m a n l ı olan olayla r, tren refera n s a l ı ndığında eşzamanlı değildir.

M't - Tren
\J
- /
A M B Raylar

Bu örnekte görü l d ü ğ ü g i bi, m utlak eşza m a n l ı l ı ğ ı n ol mayışı, A

kura m ı ve za man k i p i ku l l a n ı m ı a ç ı s ı ndan p roblem o l u şturur. Eğer
özel g ö re l i l i k kura m ı doğruysa, ş i m d ic i l iğe göre va ro l u ş çerçeveye
bağ l ı b i r mesele o l u p ç ı k a r. i ki fa r k l ı refera n s çerçevesine göre, tek
bir olay hem va rd ı r hem d e yokt u r.

1 20
 A Teorisi

GÖRELi L i K KURAMIYLA
U Z LAŞTI RMA G i R i Ş i M L E R i

Bazı A teoristleri, özel görel i l i k kura m ıyla A teori s i n i uzlaştırma ça­

bas ı n a g i rişmişlerd i r. Özel g ö rel i l i k ku ra m ı çok iyi d oğ r u l a n m ı ş ol­
m a s ı n a rağmen, b u fi lozofl a r söz kon u s u ku ra m ı n hala deneyi msel
b i r ku ra rn ol maya d eva m ettiğ i n i ve m etafizi k i d d i a l a rı değerlen­
d i rm e k için ku l la n ı l maması gerektiğ i n i öne s ü rüyorlar. B u anlamda,
g ü n ce l fizik mutlak eşza m a n l ı l ı ğ ı bütü n üy l e reddetmiyor; sadece
ş u an i ç i n kavraya m ıyor. Bir "idea l" fizi k, ş u an i ç i n "gözlem leneme­
yen" b u mutlak eşza m a n l ı l ı ğ ı sa ptaya b i i i rd i .
B u n a karş ı l ı k A teoristleri, m utlak b i r eşza m a n l ı l ığ ı n fizikl e hiçbir
za m a n sa pta nabi l i r ol maya b i l eceğ i n i öne s ü rüyorlar. B u n u n la b i r­
l i kte, m utlak eşza m a n l ı l ı ğ ı n saptanabi l i r o l m aması, o n u n va rl ı ğ ı n ı
o rta d a n ka ldı rmaz. A teoristleri n i n d i l e geti rd i kleri s o n b i r itiraz,
eşza m a n l ı l ığ ı n göre l i olmas ı n ı n da ya l n ızca g ö rü n ü rd e bir son u ç
old u ğ u yönünded i r. iki olayı n eşza m a n l ı g özlem l e n i p gözlenme­
mesi ayrı şeyd i r; b u n la r ı n eşza m a n l ı meydana gelip gelmedikleri ayrı
şeyd i r.

1 21
YALANCI PARADOKSU
Dilin Çelişkileri

Felsefed e, b u g ü n d e h a l a yayg ı n şekilde tartı ş ı l m a kta olan en ü n l ü

para d o ks l a rdan biri, M Ö d ö rd ü ncü yüzyı lda yaşa m ı ş antik Yu nan
fi lozofu M i letosl u E u b u l id es'i n a d ıyla a n ı l ı r.
M i l etos l u E u b u l ides ş u n u bel i rtir:
" B i r a d a m ya lan söyled i ğ i n i söylüyor. Söyledi kleri doğru mudur,
ya n l ı ş m ı ?"
Bu soruya nasıl ya n ı t veri l i rse veri lsin, son u ç her za man çel işki
doğ u rd u ğ u için pro b l e m l e r o rtaya çı ka r.
Ada m ı n doğ ruyu a n lattı ğ ı n ı söylersek, bu o n u n ya l a n söyled i ğ i
a n l a m ı n a gel i r; o za m a n d a ifa d e n i n ya n l ı ş o l d u ğ u a n l a m ı ortaya
çıkar.
Eğer a d a m ı n ifades i n i n ya n l ı ş o l d u ğ u n u söylersek, bu da o n u n
ya l a n söylemediği v e d o layısıyla söyled i kleri n i n d o ğ r u o l d u ğ u an­
lamına g e l i r.
B u n u n la b i r l i kte, b i r ifa d e n i n hem doğru hem de ya n l ı ş olması
m ü m k ü n değ i l d i r.

YA L A N C I PA R A D O K S U N U N A Ç I K L A M A S I

Ya l a n c ı paradoksu pro b l e m i , E u b u l ides'i n beti m led i ğ i basit ya lancı

adam sena ryos u n u n ötesi n e g eçer. Ya lancı paradoks u n u n çok so­
mut i m a l a r ı va rd ı r.
Za m a n içinde, ya l a n c ı para d o ks u n u n a n l a m ı na i l i şki n kuramsal
ça l ı ş m a l a r ya pan bazı fi lozofl a r o l m u ştur. Ya lancı paradoksu, doğ­
ru l u k ve ya n l ı ş l ı k hakkındaki yayg ı n ka n ı l a rdan çelişkileri n doğa bil­
d i ğ i n i , d oğ r u l u k kavra m ı n ı n m u ğ l a k b i r kavra m o l d u ğ u n u gösterir.
Ayrıca ya lancı paradoksu, d i l i n zayıfl ı ğ ı n ı da gösterir. Ya lancı para-

1 22
 Ya lancı Pa radoksu

doksu d i lbilgisi açısından sağ l a m olduğu ve a n l a m b i l i m kura m i a rı­

na uyd uğ u halde, ya lancı paradoksundan ü reti len c ü m lelerin doğ­
ru l u k değeri yoktu r. Hatta d ü nya n ı n bitm e m i ş o l d u ğ u n u ve bu ne­
denle her şeyi bilen va rl ı k d iye bir şeyin o l a mayacağ ı n ı ka nıtla m a k
i ç i n ya lancı paradoks u n u ku l l a n maya ka l kışa n l a r b i l e o l m u ştur.
Ya la ncı paradoks u n u anlamak için, i l k önce b u n u n alabileceğ i çe­
şitli biçimleri anlamak gereki r.

Basit Yanlışlık Ya lanı

Ya l a n c ı paradoks u n u n en temel biçimi, basit ya n l ı ş l ı k ya l a n ı d ı r. Bu
d u r u m şöyle ifade ed i l i r:
V-Ya l a n ı : "Bu c ü m l e ya n l ıştır."
Eğer V-Ya l a n ı doğruysa, o za man bu, " B u c ü m l e ya n l ıştır" sözü­
n ü n doğru olduğu a n l a m ı n a gel i r, dolayısıyla Y-Ya l a n ı n ı n ya n l ı ş
o l m a s ı gerekir. Y-Ya l a n ı n ı n hem doğru h e m d e ya n l ı ş olması b i r
çel işki v e paradoks ya ratı r.
Eğe r Y-Ya l a n ı ya n l ı şsa, o za man bu, ''Bu c ü m le ya n l ı şt ı r" sözü n ü n
ya n l ı ş o l d u ğ u a n l a m ı na gel i r, dolayısıyla Y-Ya l a n ı n ı n doğru olması
gere k i r. Y-Ya l a n ı n ı n hem ya n l ış hem de doğru o l ması b i r çel işki ve
para d o ks ya ratı r.

Basit Doğru-Değillik Yalanı

Basit doğ ru-değ i l l i k ya l a n ı ya n l ı ş l ığa daya n a ra k i ş l e m ez, o n u n ye­
r i n e, "doğru değ i l " yüklem i n i temel a l a n b i r p a ra d o ks ku ra r. Basit
doğru-değ i l l i k ya l a n ı şöyle görü n ü r:
D -Ya l a n ı : "D-Ya l a n ı doğru değ i l d i r."
Basit ya n l ı ş l ı k ya l a n ı nda o l d u ğ u g i bi, eğer D-Ya l a n ı doğru değ i l ­
s e o za man doğ rud u r; eğer doğ ruysa o za m a n da doğru değ i l d i r
D-Ya l a n ı ne doğru ne de ya n l ı ş olsa bile, b u n u n a n l a m ı doğru olma­
d ı ğ ı d ı r ve D-Ya l a n ı ta m da bunu bel i rttiği i ç i n , D-Ya l a n ı doğru d u r.
Böylece bir çel işki bel irir.

1 23
Felsefe 7 0 1

YA L A N C I D Ö N G Ü L E R i

Bu raya kadar, yal n ızca ken d i kendisine gönderme yapan ya lancı

paradoksları n ı n örnekleri n i g ö rd ü k. Bununla b i r l i kte, pa radoksların
ken d i kendisine gönderme ya pan niteliği ortadan ka l d ı rı lsa bile,
yine de çelişkiler doğar. Ya l a n c ı döngü leri şöyle ta n ı m l a n ı r:

• " B i r sonraki c ü m l e d o ğ ru d u r."

• "Ön ceki c ü m l e doğru d e ğ i l d i r."

Eğe r i l k c ü m l e doğ ruysa, o za m a n ikinci c ü m l e d oğ r u d u r, bu da

i l k c ü m l eyi "doğ ru-değ i l " ya p a ra k b i r çel işki ya rat ı r. Eğer i l k cümle
doğru deği lse o za m a n i ki nci cümle doğru değ i l d i r, bu da i l k cüm­
leyi doğru ya parak bir çel işki ya ratı r.

YA L A N C l PA R A D O K S U N U N
O LA S I ÇÖZÜMLERi

Ya l a n c ı p a radoksu felsefi tartış m a l a ra kon u o l m u şt u r. Za man için­

de fi l ozofl a r, ya lancı p a ra d o ks u n d a n "çı kma" olanağı sağ l aya n çok
ta n ı n m ı ş bazı çözü m l e r ü retm i ş l e rd i r.

Arthur Prior'ın Çözümü

Filozof Arth u r Prior, ya l a n c ı pa radoksu n u n h i ç d e b i r paradoks o l ­
mad ı ğ ı n ı öne sürd ü . Prior'a g ö re, her önerme kend i s i n i n ima ettiği
doğru l u k tezin i içeri r. B u n ed e n l e "Bu cümle ya n l ıştır" gibi bir cüm­
le, a s l ı n d a "Bu cümle doğru d u r ve b u cümle ya n l ıştır" demekle ayn ı
şeydi r. B u basit bir çel i ş k i yaratı r; b i r şey doğru ve ya n l ı ş ola mayaca­
ğ ı için d e bu ya n l ı ş o l m a l ı d ı r.

Alfred Tarski'nin Çözümü

Filozof Alfred Ta rski'ye g ö re, ya l a n cı paradoks u a ncak "a n l a m bi­
l i msel açıdan kapa l ı " bir d i l d e o rtaya çıka b i l i r. B u rada kasted i len,

1 24
 Ya la ncı Paradoksu

bir c ü m le n i n ken d i s i n i n ya d a başka bir c ü m le n i n doğru l uğ u n u

ve ya n l ış l ı ğ ı n ı öne s ü rebi l m es i ne o l a n a k veren herha n g i b i r d i l d i r.
Ta rski, böyle çel iş k i l e rden kaçı n m a k i ç i n d i l d ü zeyleri n i n o l m a s ı
gere kt i ğ i n i v e b i r c ü m l e n i n doğru l u ğ u n u ya d a ya n l ış l ı ğ ı n ı ancak
o c ü m leden daha yü ksek d üzeydeki b i r d i l i n ö n e s ü rebi leceğ i n i
d ü ş ü n üyord u . B i r h iyera rşi kuran Ta rski, ken d i ken d i n e gönderme
ya p a n çel işki lerden kaç ı n mayı başard ı . H iyera rş i n i n daha yü ksek
basa m a ğ ı ndaki herhangi b i r d i l, daha d ü ş ü k olan d i l e gönderme
ya pa b i l i r; ama b u n u n tersi d e o l a b i l i r.

Saul Kripke'ni n Çözüm ü

Sa u l Kripke'ye göre, bir c ü m l e a ncak koşu l l u g e rçekiere bağ l ı olara k

pa ra d o ksal olabil i r. Kripke'n i n idd iasına göre, b i r c ü m l e n i n doğru l u k
değeri d ü nya hakkındaki değerlend i ri lebi l i r b i r gerçekle bağlantı l ı
old u ğ u za man, bu cümle "temeli olan" b i r c ü m l ed i r. Eğer doğ ru l u k
değeri i l e d ü nya ha kkı ndaki değerlend irilebi l i r b i r gerçek arasında
bağ kurula mazsa, o cümle "temelsiz"d i r ve t ü m temelsiz ifadeleri n
h i ç b i r doğru l u k değeri yoktu r. Ya lan ifadeler ve o n l a ra benzeyen
ifadeler temelsizd i r, o nedenle de hiçbir doğ ru l u k değeri içermez.

Jon Barwise ile John Etchemendy'nin Çöz ü m ü

Barwise ve Etchemendy, ya l a n c ı pa radoks u n u n m u ğ l a k o l d u ğ u

görüşü ndedi rler. Ba rwise v e Etchemendy, "o l u msuzla ma" i le "i n ka r "
a ra s ı n d a ayrım ya parlar. E ğ e r ya lancı "Bu c ü m l e doğru değ i l d i r "
derse, o za man ya l a n c ı ken d i s i n i olu msuzl a m ı ş o l u r. E ğ e r ya lancı,
" B u c ü m l e n i n doğru ol ması söz kon u s u d eğ i l d i r" derse, o za m a n
ya l a n c ı kend i s i n i i n ka r etm i ş o l u r. Barwise v e Etc h e m e ndy'ye göre,
kend i s i n i ol umsuziayan ya l a ncı, çel işki doğ m a ksızı n ya n l ış olabi l i r
v e kend i s i n i i n ka r eden ya la ncı, herha n g i b i r çel işki doğ maksızı n
doğru o l a b i l i r.

1 25
Felsefe 1 0 1

Graham Priest'ın Çözü m ü

Filozof G raham Priest, doğru çelişki lerin bu l u n d u ğ u görü ş ü n ü, ya n i
d i a l eteizmi savu n u r. Doğru çel i ş ki, ayn ı a n d a hem doğru h e m d e
ya n l ı ş o l a n çelişki d i r. B u n u n böyle olduğuna i n a n m a kla, dia leteizm
iyi b i l i n e n ve ka b u l göre n patl a m a i l kesi n i (ex fa/so quodlibet = yan­
l ı şta n h e r şey doğ a r), ya n i tü m ö nermelerin çelişki lerden çı ka rsa­
nabileceğ i n i bel i rten i l keyi redd etmek zoru ndad ı r; a ksi halde her
önerm e n i n doğru old u ğ u şekl i n d eki trivi a l izm a n layış ı n ı da ka bul
etmiş. B u n u n la birl i kte, trivi a l izm doğası gereği ya n l ış olduğu için,
dia leteizmi ben i m seye n l e r n e redeyse daima patla ma i l kesi n i red­
dederler.

1 26
THOMAS HOBBES ( 1 588- 1 679)
Yeni B i r Felsefi Sistem

Tho m a s Hobbes 5 N i san 1 588'd e i n g i ltere'n i n M a l mesbury kenti n­

d e d o ğ d u . Babası o küçü kken kaybo l u p g it m e s i n e rağ men, Hob­
bes' u n eğitim giderleri n i a m cası ka rş ı l a d ı ve H o b bes o n dört yaş ı ­
n a g e l d i ğ i nde, Oxford'daki M a g d a l e n H a l l 'd a öğ re n i m görüyord u .
H o b bes 1 608'de Oxford'dan ayrı l a ra k, Lort Wi l l i a m Cave n d ish'i n en
büyü k o ğ l u n a eğ itim vermeye başlad ı . 1 63 1 'd e, Cave n d i s h a i lesi­
nin başka bir üyesi n e öğretmen l i k ya pıyorke n , fel sefi d üşü nceleri
üzeri n e oda klanmaya baş l a d ı ve A Short Tract on First Principles (i l k
i l ke l e r Üzerine Kısa B i r i nceleme) adıyla yayı m l a n a n i l k ça l ışması n ı
yazd ı .
H o b bes'un Cavendish a i lesiyle i l işkisi ona o l d u kça ya ra r sağ lad ı .
Pa r l a m e nto tartışmaianna kat ı l ma, kra l, top ra k sa h i pleri ve parla­
mento üyeleri hakkındaki görüşmelere katkı ya pma, h ü kümeti n
n a s ı l kurulduğuna ve hangi etkiler altında ka l d ı ğ ı n a i l k elden ta­
n ı k l ı k etme olanağı b u l d u . Monarşi ile parl a m e nto a rası nda i n a n ı l ­
m a z i t i ş ka kışların yaşa n d ı ğ ı b i r dönemde, H ob bes sıkı b i r kra lcıyd ı
v e hatta The Elements o f Law, Natural and Politic (Doğ a l ve Siyasal
H u ku k u n Unsurları) ilk siyaset felsefesi eseri n i kra l 1. Cha rles'ı sa­
vu n m a k için yazd ı . 1 640' 1 ı y ı l l a r ı n başı nda, çat ı ş m a iyice tı rma nara k
i n g i l iz i ç Savaşları ( 1 642- 1 65 1 ) deni len olaya d ö n ü ş ü rken, Hobbes
ü l keden kaça ra k Fra nsa'ya geçti ve orada on b i r yıl ka l d ı . En öne m l i
ça l ı ş m a l a r ı n ı (en ü n l ü eseri o l a n v e kra l 1 . C h a r l es'ı n ida m ı ndan i ki
yıl son ra yayı m l a n a n Leviathan d a h i l ) Fra nsa'd a yaşarken ü retti.
Thomas Hobbes i n a n ı l maz ölçüde bi reyci b i r d üş ü n ü rdü. Mo­
n a rşiden ya na ola n la r ı n çoğ u i n g i l iz iç Sava ş l a r ı s ı ra s ı n d a i ng i ltere
kil isesi n e destek b i l d i rerek i d d i a l a rı n ı yu m u şatmaya başladığı hal­
de, k ra l c ı ların en önde geleni o l a n Hobbes, k i l iseden hoşlanmadı­
ğını ilan etti; bu da kra l iyet sa rayınca ona ya s a k g etiri l m esine yol

1 27
Felsefe 1 0 1

açtı. H o b bes, monarş i n i n öd ü n s üz b i r destekçisi olsa bile, kra l ı n

h ü k ü m d a r l ı k hakkı n ı n Ta n rı 'd a n geldiğine i n a n m ıyord u; o n a göre
bu, d a h a çok h a l k ı n üzerinde a n laştığı bir top l u m sözleşmesiyd i.
H o bbes, felsefe n i n e n i ko n u elden geçi ril mesine gerek old u ğ u
ka n ı s ı ndayd ı v e mutlak o l a ra k t ü m bilgi için üzerinde uzlaş ı l m ı ş b i r
temel sağlaya bi lecek topyeku n b i r felsefe siste m i kurmaya g i rişti.
Evrendeki tüm görü n g ü le r i n g eriye doğru izi s ü rü l ü nce maddeye
ve ha rekete va rı l a b i l eceğ i i n a n cı, o n u n felsefe siste m i n i n kökü nde
yatıyord u . B u n u n l a b i r l i kte, H o b bes deneysel yöntem i n ve doğa
gözle m i n i n b i l g iye tem e l o l u şt u ra b i leceğ i n i red d etti. O n u n yeri ne,
Hobbes' u n fel sefesi t ü m d e n ge l i m l iyd i ve her şeyi, evrensel ka b u l
göre n "i l k i l keler"e daya n d ı rıyord u .

THOMAS HOBBES'UN FELSEFESi

Bilgi Üzerine Görüşleri

Hobbes' u n ka n ı s ı na g öre, i n sa n l a r d ü nyayı b i rçok fa rklı şeki lde gö­
rebi l m e yeteneğine sa h i p o l d u kla rı için, felsefeyi ve b i l i m i bir tek
doğa gözlem lerine daya n d ı rm a k aşırı öznel b i r tutu m d u r. Hobbes,
bi l i msel ve felsefi son u ç l a r ç ı k a r m a k için doğaya daya l ı tü rnevarım­
sal m u h a keme yönte m i n d e n ya ra rlanan Francis Bacon'ı n ve Robert
Boyle' u n ça lışma l a rı n ı redd etti . O n u n yerine, felsefe n i n amacı n ı n,
herha n g i bir kişi ta rafı n d a n d i l a racı l ı ğ ıyla gösteri lebilen ve herkes­
çe üzeri nde a n laşmaya va r ı l a b i l e n temel kurucu, evrensel i l kelere
daya n a n bir doğru l a r siste m i k u r m a k old u ğ u n a i n a n ıyord u .
Hobbes, evrensel i l kelere daya na n bir felsefe a rayışında, bir mo­
del olara k geometriye yöneldi ve geometri n i n i l k evrensel i l ke oldu­
ğunu iddia etti. Hobbes, geometri n i n tümdeng el i m l i muhakemeye
başvu rd u ğ u için gerçek b i l i m i n modeli olduğu ka n ı s ı ndayd ı ve ken­
di siyaset felsefesi n i ya ratm a k için bu tümdengel i m l i m u h a keme
kavra m ı n ı ku llandı.

1 28
 Thomas Hobbes ( 1 588- 1 679)

i nsan Doğası Üzerine Görüşleri

Tho m a s Hobbes, i kici l iğe ya d a ru h u n va rl ı ğ ı n a i n a n m ıyord u. Hob­
bes'a g ö re insa n l a r makineler g i bi d i r; maddeden ya p ı l m ışlard ı r ve
işleyişleri, meka n i k s ü reçlerle açıklanabi l i r {örneğ in, s i n i r sistem i n i n
meka n i k süreçleri d uyuma neden o l u r) . Dolayısıyla Hobbes'un id­
diasına göre, insa n l a r ken d i özç ı karla rı n ı g özetmek üzere haz pe­
şinde koşa r, acıdan kaçı n ı rl a r {bu da i n sa n ya rg ı s ı n ı son derecede
g ü ve n i l mez yapa r); düşü nceleri m iz ve coşku l a r ı m ız neden-sonuca
ve etki-tepkiye daya n ı r. Hobbes, i nsan ya rg ı s ı n a b i l i m i n yol göster­
mesi g e rektiğine i n a n ı r ve Leviathan'da b u n d a n "so n u ç l a r ı n bilgisi"
o l a ra k söz eder.
H o bbes'a göre, top l u m da yapay olmakla b i r l i kte yine ayn ı yasa­
ları izleyen benzer bir makined i r ve evre n i n ta m a m ı n d a ki tüm gö­
rüng ü ler, maddi cisim leri n etki leşim leri ve d evi n i m leri a racı l ı ğ ıyla
açıkla n a b i l i r.

Korku, Umut ve Toplum Sözleşmesi

Hobbes, i n sa n ı n doğa l d u r u m u nda a h i a k ı n va r old u ğ u n a i nanmaz.
Bu yüzden, iyiden ve kötüden söz ederken "iyi"yi i nsa n l a r ı n arzu la­
d ı kl a rı herhangi bir şey, "kötü"yü ise insa n l a r ı n kaçı n d ı kları herhan­
g i b i r şey olarak n itelend i r i r. Sonra Hobbes, b u ta n ı m i a ra daya n a ra k
çeşitl i davra n ı şları ve coşku l a r ı açı kla maya g i ri ş i r. Hobbes'un ta n ı ­
m ı n a g ö re u m ut, herha ngi b i r görü n ü r iyi l i k e l d e etme olası l ı ğ ı d ı r
v e korku, görü n ü r bir iyi l i k elde etmenin m ü m kü n o l m a d ı ğ ı n ı fa rk
etm e kt i r {gerçi bu ta n ı m, ancak i nsanlar yasa l a rca ve topl u mca ko­
n u l a n kısıtlamaların d ı ş ı nda d ü ş ü n ü l d ü kleri za m a n savu n u l a bi l i r) .
iyi l i k v e kötü l ü k bi reysel a rzu l a ra daya n d ı ğ ı i ç i n , b i r şeyi n eyi n iyi ya
da kötü ya ptığına i l işkin kura l l a r ola maz.
H o bbes, tüm i n s a n eyl e m i n i ta n ı m l ayıcı i l ke n i n u m ut ve korku
d u yg u l a r ı a rası n d a k i bu s ü re k l i g i d iş-gel iş o l d u ğ u n a i n a n ı r ve bu
i k i d uyg udan biri n i n veri l i herhangi bir za m a n d a t ü m i nsa n l a rda
b u l u n d u ğ u n u öne sü rer.

1 29
Felsefe 1 0 1

değişti r i r ya da devi rir

h a k l a r ı n ı korur

Yönetim
Halk
(Kra l lar)

� i kti d a r verir /
gücü
kötü ye ku llanır

Hobbes, "doğa d u r u m u"n u, i n sa n ların m ü m kü n olduğu kadar

fazla iyi l i k ve güç elde etmeye yön e l i k içgüd üsel bir a rzu d uyma ları
olara k beti m ler. Bu a rzu ve başka l a rına za ra r vermeyi önleyen her­
hangi b i r yasa n ı n o l m a ması, s ü re k l i bir savaş d u r u m u ya ratır. Doğal
d u ru mdaki bu sürekli savaş ise i nsanların s ü rekli olara k birbirle­
rinden korka rak yaşıyor o l m a l a rı gerektiği a n l a m ı n ı taş ı r. B u n u n l a
birl i kte, a k ı l v e korku bi rleşti ğ i n d e i n s a n l a r ı n d o ğ a d u r u m u n u (ola­
bildiği nce fazla iyi l i k e l d e etme a rzusunu) izlemelerine ve barış ara­
malarına yol açar. Da hası, bir top l u m u n üstün otoritesi bu kura l ları
koyuncaya kadar iyi ve kötü d iye bir kavra m va r olamaz.
Hobbes' u n iddia s ı n a göre, g e rçek barışa u l a ş ma n ı n tek yol u, bir
araya g e l mekten ve b i r grup i n sa n ı n üstün b i r otorite n i n tüm top­
l u l u ğ u yönetmes i n i ka b u l ett i ğ i b i r top l u m sözleşmesi ya ratmak­
ta n geçer. Top l u m sözleşmesi n d e korku iki a maca h izmet eder:

1 30
 Thomas Hobbes ( 1 588- 1 679)

1 . Doğa d u r u m u içindeki savaş ha l i n i ya ratı r, böyle l i kle bir top­

l u m sözleşmesine gerek duyu l ma s ı n a yol a ça r.
2. Top l u l u k içinde barışı koruyu p s ü rd ü rü r ( ü stü n otorite n i n ,
sözleşmeyi çiğ neye n i ceza l a n d ı rma yol uyla herkese korku
s a l m a s ı n ı sağ laya rak).

Yöneti m Üzerine Görüşler

Erken dönem ça l ı ş m a l a rı nda Hobbes, topl u m u n üstü n bir egemen
g ü ce i htiyacı old u ğ u n u iddia etmekle birl i kte, bu d u ru ş u n u Leviat­
h an d a netleşti rir: M utlak m o n a rşi en iyi yön eti m biçi m i d i r ve her­
'

kese barış sağ laya b i l e n tek biçi m d i r.

H o bbes, top l u m içinde h izipçi liğin, örneğ i n ra k i p yöneti m leri n,
fa rklı fel sefelerin ya da ki l i se ile devlet a ras ı n d a m ücadelenin ancak
iç savaşa yol açtığı i nancı ndad ı r. Bu neden l e, t ü m halkın barış ı n ı ve
h uz u ru n u deva m etti rmek için, topl u mdaki h erkes yön etimi kont­
rol eden, yasa ları ya pan ve kilisenin başında b u l u na n bir tek yetki l i­
n i n o l m a s ı n ı ka b u l etmelidir.

, � ,
DiL F ELSEFESi
Dil Nedir?

On dokuzuncu yüzyı l ı n son u n a doğ ru, mantıkla i l g i l i ku ramlar i ler­

lemeye başlayınca ve zi h i n l e i l g i l i felsefelerd e önceki yoru m l a ra
kıyasla kökten bir d eğ i ş i m ortaya çıkı nca, d i l l e i l g i l i a n l ayışta da bir
devri m meydana g e l d i . B u olay, "d i l b i l i msel dönem eç" ya da "d i l sel
dönemeç" olarak a n ı l ı r. F i l ozofl a r, d i l i n a n l a m ı na, d i l i n ku l l a n ı m ı na
ve d i l i l e gerçekl i k a ra s ı n d a n a s ı l b i r i l işki b u l u n d u ğ u na odaklanma­
ya başlad ı l a r.

B i R CÜMLE N i N B i LEŞiMi VE ÖGRENME

D i l felsefesi, bir c ü m l eyi o l u şt u ra n kısımlard a n a n l a m ı n nasıl orta­

ya ç ı ktı ğ ı n ı a n l a maya ça l ı ş ı r. D i l i n a n l a m ı n ı a n la m a k için, i l k önce
a n la m l ı o l a n ta m c ü m le l e r i l e k ı s ı m l a r a rası n d a k i i l işkiyi i n celemek

Sözdizim i Ağacı Örneği

---- Cümle ----
İsim Dizilimi Fiil Dizilimi

1 \
. 1 \
Isim dizilimi Fiil
1
Sıfat
Genç
İsim
adam
Sıfat
soğuk
�sum 1
içti

(Bir Tü r) Anlambi l i m Ağacı Örneği

Önerme

Birey Bireyden

ı
Önermeye işlev
ı
Genç adam soğuk su içti

1 32
 Dil Felsefesi

g e re k i r. Tü m l eme i l kesine g ö re bir c ü m l e, ya p ı n ı n (sözd izi m i n i n)

kavra n masına ve sözcü kleri n a n la m ı n a daya l ı o l a ra k a n laşılabi l i r.
B i r c ü m lede a n l a m ı n n a s ı l o rtaya ç ı ktı ğ ı n ı a n la m a k için ka b u l
gören i k i yöntem va rd ı r:
Sözd izimi (senta ks) ağacı d i l bilgisine ve c ü m l eyi o l u ştura n söz­
cüklere odakl a n ı rken, a n l a m b i l i m (sema nti k) ağacı, sözc ü klerin an­
lamına ve bu anlamların birleşim lerine oda k l a n ı r.
D i l öğrenmeyle i l g i l i başlıca üç düşü nce o ku l u va rd ı r:

1 . Doğuştancılık: Bazı sözd izimsel aya rl a r ı n d oğ u şta n geldiği­

n e ve zih n i n bel i r l i kısı m l a rı n a daya n d ı ğ ı n a i l iş k i n görüş.
2. Davranışçıl ı k: D i l i n çok büyük bir k ı s m ı n ı n koş u l la n ma yo­
l uyla öğre n i l d i ğ i görüşü.
3. Varsayım Sınaması: Çocukların sözd i zi m i kura l la r ı n ı va rsa­
yım yol uyla ve varsayı m la rı sınaya ra k öğre n d iklerine i lişkin
görüş.

A N LAM

" D i l se l d önemeç"i n kökleri, d ü nyayı beti m lemede ve i n a ncı a n la­

mada d i l i n bir oda k noktası o l a ra k görü l m eye başl a n d ığ ı , fil ozof­
l a r ı n d a d i l i n a n la m ı na a ğ ı rl ı k vermeye başla d ı kl a rı on d o kuzuncu
yüzyı l o rtalarına uza n ı r.

John Stuart Mill

Görg ü k ü l ü k üzeri ndeki ça l ı ş m a l a rında J o h n Stu a rt M i l l, sözcükle­
rin a n l a m la r ı n ı atıf yaptı kları nesnelerle i l g i l i o l a ra k i rdeledi. M i l l,
sözc ü k l e r i n a n l a m taş ı m a l a rı i ç i n deneyi me daya l ı o l a ra k açıklana­
b i l meleri gerektiğ i n i öne s ü rd ü . B u ned e n l e, sözc ü kleri n d uyu l a r­
d a n ed i n i len izlen i m leri tem s i l ettikleri n i savu n d u .
M i l l 'i n görgülcü bakış açısı n ı bazı ları paylaşmamakla birlikte, an­
la m ı n temel i n i n yan a n lamdan çok, düz anlam olması gerektiği yo­
l u ndaki görüşüne birçok filozof katı lmıştır.

1 33
Felsefe 1 0 1

Felsefi Tanımlar
DÜZ ANLAM: Bir sözcüğün tanımının tarif ettiği şeyin sözlük an­
lamından oluşması, denotasyon. Ö rneğin, yılan sözcüğünü Hintili
olduğu asıl sürüngeni belirtmek için kullanmak.
YAN ANLAM: Bir sözcüğün tanımının bir niteliği ya da özelliği çağ­
rıştırması. Ö rneğin, yılan sözcüğünü "kötü"lüğü ifade etmek için kul-
·

lanmak.

John Locke
John Locke'a göre sözc ü k l e r d ı ş şeyleri tem s i l etmez; daha çok on­
ları söyleyen kişi n i n zi h n i ndeki fi ki rleri tem s i l eder. Öyleyse bu fi­
kirleri n şeyleri tems i l ettiğ i n i va rsaymakla b i r l i kte, Locke tem s i l i n
doğ ru l uğ u n u n o sözc ü ğ ü n a n l a m ı n ı etki lemed i ğ i ka n ı s ı ndayd ı .
Locke, b u n u düşünerek d i l i n doğal olara k ortaya çıkan doğal ek­
siklikleri n i giderme çabasına koyu ldu. i nsanları n, sözcüklerin anlamı
konusu nda açık seçik fikir sah i bi olmadan o sözcükleri asla ku llanma­
maları gerektiğini i leri sürd ü; insanlar ortak bir söz dağarcığı oluştur­
mak için başkaları nca ku l l a n ı l a n sözcüklere aynı a n l a m ları yüklerneye
kal kma malı, sözcük ku l l a n ı m larında tutarlı olmalıdırlar; eğer bir söz­
cüğü n anlamı bel irsizse o za m a n daha açık seçik tan ı mlanmalıdır.

Gottlob Frege
Alman fi lozof ve mate mati kçi Gottlob Frege önce l i kle mantık üze­
rinde ça l ışmaya oda k l a n d ı . B u n u n la birl i kte, m a ntık üzerindeki a raş­
tırma l a r ı n ı derin leştird i kçe, ça l ışmasını deva m ettirmek için ilk önce
d i l i a n la ması gerektiğ i n i fa rk etti. Böylece, d i l felsefesi a l a n ı ndaki en
çığ ı r açıcı ça lışmalard a n bazı l a r ı n a i mza attı.
Frege özdeşl iği, a d l a rı ve a = b ifadesi n i sorg u l a r. Örneğ i n Mark
Twain, Samuel Clemens'ti r. N e var ki, eğer a = b bilgi lendi riciyse, a = a
nasıl o l u r da apaçıkt ı r ve gerçekten yen i bir b i l g i sağ la maz?

1 34
 Dil Felsefesi

Frege'ni n ka n ı s ı n a göre, bir c ü m l e n i n a n l a m ıyla i l i nt i l i olan şey

basitçe nesneler d eğ i l, nesnelerin nasıl s u n u ld u ğ u d u r. Sözcükler,
d ı ş d ü nyadaki şeylere gönderme ya pa r; ne va r ki a d l a r, basitçe nes­
nelere ya p ı l m ı ş birer gönderme olmakta n d a h a çok a n lam içerir.
Frege, c ü m leleri ve ifadeleri i ki kısma böler: i ç l e m ve g önderme (ya
da a n l a m). Frege'ye göre bir c ü m l e n i n içlemi, o c ü m l e n i n ifade etti­
ğ i nesnel, tü mel, soyut d ü ş ü n ced i r ve gönderme ya p ı l a n nesne n i n
"su n u m ta rzı"d ı r. B i r c ü m l e n i n göndermesi y a d a a n l a m ı i s e o c ü m ­
l e n i n g önderme ya ptığı gerçek d ü nyadaki nesned i r. Gönderme, b i r
doğru l u k değeri n i ( b i r şey doğru o l s u n y a d a o l masın) temsil eder
ve bunu içlemler bel i rler.
Frege, bu kura m ı n ı b i r üçgen le açıklar:

Çizgi a i l e çizg i b'n i n kesi ş m e noktası, çizg i b i l e çizgi c'n i n kesiş­

me n o ktasıyla ayn ı d ı r. Bu nedenle bu ifade b i l g i l en d i ricid i r, ç ü n kü
bize i k i fa rklı s u n u m ta rzı s u n m a ktad ı r. Ç izg i a i l e çizg i b'n i n kesiş­
me n o ktası, çizg i a i l e çizg i b'n i n kesişme n o ktasıyla ayn ı d ı r demek,
ya l n ızca bir ta ne s u n u m tarzı s u n a r, bu ned e n l e d e a p a ç ı ktır.

1 35
Felsefe 1 0 1

Frege, b i r a d ı n üç kısı m d a n o l u ştuğu son u c u na va rır (gerçi bun­

l a r ı n tümü her durumda i l la ki g e rekl i değ i l d i r) :

1 . Gösterge: Ku l l a n ı l a n sözc ü k y a da sözc ü kler (örneğ in, Mark

Twa i n ) .
2. içlem: Göstergeyle gönderme ya p ı l a n şeye u laşma yol u (ör­
neğin, Mark h a k k ı n d a sa h i p olduğ u m uz p s i koloj i k imalar; o
b i r m iza hçıd ı r; Tom Sawyer'ı n yazarıd ı r vb.).
3. Gönderge: Gönderme ya p ı l a n asıl nesne (örneğ in, Mark
Twa i n aynı za m a n d a S a m u e l Clemens't i r, Tom Sawyer'ı n da
yaza rıd ı r) .

D I L I N K U L LAN I M I

Yönel i m sel l i k, d i l fel sefesiyle i l g i l i b i r başka önem l i kon u d u r. Yöne­

I i m sei i i k, gerçek d ü nyadaki nesnelere ya da şeylere yön lend i ri l m i ş
bel i r l i zi h i nsel d u r u m l a r o l a ra k ta n ı m la n ı r. Yön e l i m se l l i k, birisi n i n
b i r şey ya pma y a d a ya p m a m a n i yetiyle i l g i l i o l m a kta n çok, d ü ­
şü nceleri m izi n bir şey hakkmda o l a b i l mesiyle i l g i l i d i r. Örneğin, l u ­
napark h ız treni hakkmda b i r i n a n c ı n ız o l a bi l i r a m a bir l u napark
h ız tre n i n i n kendisi herha n g i bir şey hakkmda ola maz. Bu nedenle
korku, u m ut ve a rzu gibi zi h i n se l d u ru m l a r ı n yön e l i msel olması
gerekir, ç ü n kü gönderme n i n ya p ı l d ı ğ ı bir nesne o l m a l ı d ı r.
On d o kuzuncu yüzyı l A l m a n fı lozofu Fra nz B renta no, ya l n ızca
zi h i nsel o l g u l a r ı n yön e l i msel l i k gösterebi l d i ğ i n i savu n d u . Daha
son ra, y i r m i nci yüzy ı l A m e r i ka n fı lozofu John Searle, nesneler ken­
d i baş l a r ı n a yönelimse l o l m a d ı kları halde zi h n i n ve d i l i n böyle nes­
nelere n a s ı l yönel i msel l i k d ayata b i l d i ğ i n i sorg u la d ı . Sea rle, söz-ey­
lemler h a kkındaki ku ra m ı nda, eylem leri n de yöne l i m se l l iğe sa h i p
o l d u ğ u , ç ü n kü d i l i n b i r i ns a n davra n ışı biçi m i v e başl ı başına b i r

1 36
 Dil Felsefesi

eyle m o l d u ğ u son u c u n a u laştı . Bu neden l e, k i ş i b i r şey söylemekle

fi i l e n bir eylem ortaya koyma kta d ı r ve eyl e m l erinde yönelimse l l i k
b u l u n u r.
Searle, ya pay zeka kon u s u ndaki çok ta rt ı ş ı l a n b i r i rdelemede,
m a k i n e lerin hiçbir zam a n d üş ü n m e yete n eğ i n e sa h i p olmayaca k­
l a rı n ı savu ndu. Sea rle, maki nelerin yönel i m se l l i kten yoksun oldu­
ğ u n u ve a nca k insan zi h n i g i b i örg ütlen m i ş b i r zi h n i n yönelimse l l i k
serg i l eyebildiğini öne sürd ü .

1 37
M ETAFiZi K
ilk Felsefe

Aristoteles, metafiziğe kuvvetl e i n a n a n b i riyd i . O n u n "i l k felsefe"

olara k a d l a n d ı rd ı ğ ı m etafizi k, b i rçok bakı m d a n t ü m fel sefeleri n te­
m e l i d i r. Metafizi k, va r l ı ğ ı n (ol u ş u n ) ve va ro l u ş u n mah iyeti üzerine
odakl a n ı r; Ta nrı'yla, bizi m va ro l u ş u m uzla, zi h i n d ı ş ı nda bir dü nya­
n ı n b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ıyla, g e rçekl i ğ i n ne o l d u ğ uyla i l g i l i çok
ka rışı k ve derin soru l a r sora r. Özg ü n olara k, Aristoteles metafiziği
üç d a l a ayı rmıştır ve b u n l a r g ü n ü m üzde de m etafiziği n ana d a l l a rı
o l m ayı s ü rd ü rmekted i r. B u n l a r:

1 . Ontoloji: Z i h i nsel ve fizi ksel va rlıklar d a h i l, va rl ı ğ ı n ve va rolu­

şun i ncelen mesi, ayrıca değişimin i ncelen mesi; va rlıkbilim.
2. Evrensel {Tümel) Bilim: ilk i l keler sayı l a n ma ntığ ı n ve akıl yü­
rütmen in, ya n i m u h a ke m e n i n incelenmesi.
3. Doğal Teoloj i : Ta n rı 'n ı n, d i n i n, maneviyatı n ve ya rat ı l ı ş ı n in­
celen mesi.

VA R O L U Ş VA R D I R

Metafizi kte, va roluş s ü regiden va r l ı k d u r u m u o l a ra k ta n ı m l a n ı r. Me­

tafizikten ç ı ka n ü n l ü a ksiyom ya da bel it, "Va ro l u ş va rd ı r" der; basit
olarak h i ç b i r şeyin o l m a m a s ı yerine bir şeyin o l d u ğ u n u bel i rti r. Bir
kişi n i n taş ı d ı ğ ı her d ü ş ü n ce n i n kökeni, o kişi n i n bir şeylerin fa rkın­
da old u ğ u görüşüd ü r, b u d a bir şeylerin va r olması gerektiğ i n i n ka­
n ıtıd ı r. Bu neden le, eğer b i r şeyler va rsa, bu va ro l u ş u n va r olduğu
a n l a m ı n a gelse gerekti r. Herha n g i b i r türde b i l g i n i n mevcut olması
için va ro l u ş zoru n l u d u r ve gerekl i d i r.
B i r k i m se bir şeyin va r l ı ğ ı n ı i n ka r ettiği za man, o şeyi n va r olma­
d ı ğ ı n ı söylüyord u r. B u n u n la b i r l i kte, o i n ka r ed i m i n i n kendisi bile,

1 38
 Metafizi k

a n ca k va roluş varsa m ü m kü n olabi l i r. Herh a n g i b i r şey i n va r o l m a s ı

i ç i n b i r k i m l i ğ i n i n b u l u n ması gerekir. Va r o l a n b i r şey, b i r şey olara k
va rd ı r; çünkü aks i halde h i ç b i r şey o l u rd u ve va r o l m azd ı .
B i r kimse, bir şeyi n fa rkında old u ğ u n a d a i r d üş ü nce sa h i b i o l ­
m a k i ç i n b i l i nç l i o l m a l ı d ı r. B u neden le, Rene Desca rtes'a göre bi­
l i nc i n va r olması gerekir, ç ü n kü b i r kişi h e m zi h n i n i n va r l ı ğ ı n ı i n ka r
etm e k için zi h n i n i ku l l a n ı p h e m d e o n u n va r l ığ ı n ı i n ka r edemez.
B u n u n la birl i kte Desca rtes'ı n a ksiyomu doğru d eğ i l d i, çünkü Des­
ca rtes, ortada fa rkında o l u nacak bir şey b u l u n ma d a n da bir kişi n i n
fa rkı n d a l ı k yeteneğ i n e sa h i p o l d u ğ u n a i n a n ıyord u . Oysa böyle b i r
şey o l a maz.
B i l i n ç, daha çok va r ola n ı a l g ı lama yetisid i r. B i l i nç l i olmak b i r
şeyi a l g ı lamak demektir, d o l ayısıyla b i l i n c i n i ş lev göre b i l mesi için,
ken d i s i d ı ş ı nda b i r şeyin o l m a s ı gerekir. B u neden l e, b i l i nç ya l n ızca
va ro l u ş u gerektirmekte ka l maz; ayn ı za m a n d a d a va ro l uşa bağ ı m ­
l ı d ı r. B i l i nci, b i l i n ç l i old u ğ u n u fa rk etmek o l a r a k g ören Desca rtes'ı n
a ksiyo m u bu yüzden geçerl i olamaz; ç ü n kü b i l i nç l i o l m a k dışsal b i r
şeyi n va r ol ması n ı gerektirir.

N E S N E L E R V E ÖZ E L L i K L E R

Metafizi kte, fi lozofla r nesnelerin doğası n ı ve b u nesnelere ait özel­

l i kleri a n la maya ça l ışırlar. Metafiziğe göre d ü nya nesneler ya da ti­
kel ler olara k b i l inen, gerek fiziksel gerekse soyut olabilen şeylerden
o l u ş m u ştur. Bu tike l ler, bel i r l i n itel i kleri ya d a vasıfları orta klaşa ta­
şırlar; fi l ozoflar, bu orta k l ı kları tümeller ya da öze l l ikler olara k ad­
l a n d ı rı r l a r.
Filozoflar, bu özel l i klerin ayn ı anda b i rd e n çok yerde va r o l u p
o l m a d ı klarını açıkla maya g i rişti kleri za man, "tü m e l l e r sorunu" y a d a
"tü m e l ler ta rtışması" den i l e n d u ru m l a y ü z yüze g e l i rler. Örneğ in,
kırm ızı bir elma ve kırm ızı b i r ara ba ayn ı anda va r o l a bi l i r, öyleyse
"kırm ızı l ı k" d iye va r olan bir t ü r öze l l i k mevcut m u d u r? Eğer kırm ızı-

1 39
Felsefe 1 0 1

l ı k m evcut değ i l se, n ed i r? Fa rkl ı düşü nce a k ı m ları b u soruya kendi­

leri n ce ya n ıtlar verirler:

• Platoncu gerçekç i l i ğ e g ö re kırmızı l ı k m evcut değ i l d i r, ama

uzayın ve za m a n ı n dışında m evcutt u r.
• l l ı m l ı gerçekçi l i k b i ç i m l e r i n e göre kırm ızı l ı k uzay ve za man
i ç i n d e mevcuttu r.
• Adc ı l ığa göre, kırmızı l ı k g i b i tümeller bağ ı m sız olara k mevcut
değildir; yal n ızca b i rer ad o l a ra k vard ı r.

Varo l u ş ve özel l i klerle i l g i l i b u fikirler, metafizi ğ i n en önemli yön­

lerinden b i ri olan kim l iğ e götü r ü r.

KiMLiK

Metafizi kte ki m l i k, b i r şeyi ta n ı n a b i l i r kılan h e r neyse o o l a ra k ta­

n ı m l a n ı r. Tü m şeyler, ta n ı m l a n ma ia n na ve diğer şeylerden ayı rt
ed i l me l e r i n e olanak veren özg ü l ayıncı öze l l i k l e re ve nite l i klere
sa h i pt i r. Aristoteles'i n özd eş l i k yasasında bel i rttiği g i bi, b i r şey, va r
o l m a k i ç i n bel i r l i bir ki m l iğe sa h i p o l m a l ı d ı r.
B i r şeyi n ki m l i ğ i n i n n e o l d u ğ u i rdeleni rken çok önem l i i ki kav­
ra m o rtaya ç ı kar: Değ i ş i m ve n e d e n sel l i k.
B i rçok ki m l i k istikrarsız görü n e b i l i r. Ev çökebi l i r; yu m u rta kırıla­
b i l i r; bitki ölebi l i r vb. B u n u n l a b i rl i kte bu ki m l i kler isti kra rsız değil­
d i r; b u nesneler sadece nedensel i i kten etkilen iyor ve ki m l i kleri ne
daya l ı o l a ra k değişiyord u r. B u nedenle kim l i k, i l g i l i nesne n i n ya pı
taşlarına ve bunların b i rb i rleriyle nasıl etkileştiklerine daya l ı olara k
açı kl a n m a l ı d ı r. Başka b i r deyi ş l e, b i r nesne n i n ki m l iği, onu ol uştu­
ra n kısı m l a r ı n toplam ı d ı r. Ahşa p, ca m ve meta l g i bi fa rklı kısımların
birbi rleriyle nasıl özg ü l b i r şeki l d e etkileşerek evi oluşturd u kları
beti mlenere k bir evi a n latma k ya d a atomlardan o l u ş u m u n a daya l ı
olara k b i r evi n kimliğ i n i ta n ı m l a m a k m ü m kü n d ü r.

1 40
 Metafizik

K i m l i kte bir başka laşma olması için, (bir eyl e m i n neden olduğu)
b i r değişikliğin meydana gel mesi gerekir. Nedense l l i k yasasında
bel i rti l d iğine göre, tüm nedenler, şeylerin özg ü n ki m l i klerine bağ l ı
o l a n b e l i r l i etki ler g österir.
G ü n ü m üzde d eğ i ş i m soru n u n u i rdeleyen üç a n a ku ra m va rd ı r:

1 . Perdurantizm: Bu görüş, nesneleri n d ö rt boyutl u olduğ u n u

savu n u r. Perd u ra ntizme göre, nesneler za m a n s a l kısı rn l a ra
(ya n i za man içinde va r olan kısı m l a ra) sa h i ptir ve varol u ş u n
her a n ı nda nesneler a nca k kısmen va rd ı r. Dolayısıyla, örne­
ğ i n bir ağac ı n yaşa m ı n d a bir d izi aşa m a b u l u n u r.
2. Endurantizm: Bu görüş, bir nesnen i n ta ri hçes i n i n her a n ı bo­
yu nca ayn ı ve bütün o l d u ğ u n u savu n u r. Dolayısıyla, örneğ i n
b i r ağaç ya pra klarını döküyorken, y i n e d e ayn ı a ğ a ç olara k ka­
b u l edi l i r.
3 . Mereolojik Esansiyalizm (Özcülük): B u g örüş, b i r nesnen i n
k ı s ı m la rı n ı n o nesne i ç i n a s l i olduğ u n u savu n u r. B u nedenle,
nesnenin kısı m larından herhangi biri değişirse, o nesne ken­
dini sürdüremez. Mereoloj i k özcü l ü ğ e g ö re, b i r ağaç ya pra k­
l a r ı n ı dökü nce a rtık ayn ı ağaç değ i l d i r.

Metafizi k, va ro l u ş u m uza ve d ü nyada o l ma n ı n g e rçekten ne an­

l a m a g e l d i ğ i n e değ i n d i ğ i için, çok çeşitli fel sefi soru n l a ra pa rmak
basa r. i şte bu nedenle, metafizik s ı k l ı kla fel sefe n i n tem e l i ya da "i l k
fel sefe" o l a ra k düşü n ü l ü r.

1 41
J EAN-PAU L SARTRE ( 1 905- 1 980)
Varoluşçuluğun Öncüsü

Jea n-Pa u l Sa rtre 21 Hazira n 1 905'te Fra n sa'n ı n başkenti Pa ris'te

doğd u . Sa rtre'ı n babası 1 906'd a ö l ü nce, Sa rtre i l e a n n esi, sayg ı n
b i r fel sefe ve d i n yaza rı o l a n dedesi Ka rl Schweitzer'le b i r l i kte yaşa­
mak üzere o n u n ya n ı na taş ı n d ı . Dedesi n i n d i nsel i n a n ç l a rı, büyü­
mekte o l a n Sa rtre için her za m a n bir çekişme kon usu oldu ve de­
desin in va rlığına kızm a s ı n a rağ men, Sartre, Schweitzer'dan eğiti m
a l maya istekliyd i .
Sa rtre 1 924'te sayg ı n ü n iversite Ecole N o r m a l e Su perieu re'de
felsefe ö ğ ren i m i görd ü; 1 928'd e ise s ı n ıf a rkad a ş ı ve yaşam boyu
yol d a ş ı o l a n (ileride, g e l m i ş g e ç m i ş en öne m l i fem i n ist eserlerden
biri sayı l a n Kadm "ikinci Cins" a d l ı dev eseri yazacak olan) Simone
de Bea uvo i r'la ta n ı ştı . Sa rtre m ezu n o l u nca ord uya katı l d ı ve son ra
Fra nsa'd a bir öğretmen l i k işi b u l d u . 1 933'te, Ed m u nd H usserl i l e
fel sefe ç a l ışmaları ya p m a k üzere Berl i n'e taş ı n d ı v e Berli n'deyken
Martin H e idegger i l e d e ya k ı n dost l u k kurd u . B u iki ada m ı n ça l ı ş­
m a l a rı, Sa rtre'ı n ken d i felsefes i üzerinde deri n b i r etki b ı rakaca ktı
ve 1 938'd e Sartre'ı n felsefi roma n ı Bulanti yayı m la n d ı .
Sa rtre, i ki nci Dü nya Sava ş ı 'n ı n başlad ığı 1 93 9'da Fra nsız ordusu­
na çağrı l d ı . 1 940'ta A l m a n l a rca ya ka landı ve dokuz ay savaş tutsağı
olara k tutuldu. Bu sürede Sa rtre, en ta n ı n m ı ş va ro l uşçu ya pıtı olan
Varl1k ve Hiçlik'i yazmaya başla d ı . 1 94 1 'de Pa ris'e döndü; iki yıl son ra
Varl1k ve Hiçlik yayı m l a n ı nca, ka m u oyunda Sa rtre'ı n ü n ü h ızla yayıl­
d ı ve onu savaş son rası dönem i n k i l it ayd ı n larından biri ya ptı .
Sa rtre, d a h a son ra, Les Temps Modernes derg i s i n i n ed itörl ü ğ ü n ü
yü rüttü; b u rada süre k l i o l a ra k yazma v e fel sefesi n i gelişti rme ola­
nağı b u l d u, za ma n ı n siyasal ve top l u msal d ü nyası üzerine oda klan­
d ı, bir s iyasa l eylemci o l u p ç ı kt ı . Sa rtre, yaşa m ı n ı n geriye ka lan süre-

1 42
 Jean-Pa u l Sa rtre ( 1 905-1 980)

si boy u n ca siyasa l eylemci l i ğ e hep bağ l ı ka l d ı . Sağ l a m b i r sosya l ist

o l a n Sa rtre, Soğ u k Savaş s ı rası nda Sovyetl e r B i r l i ğ i'ni destekled i
(gerçi Sovyetçi l i kte öne çıkan tota l iterc i l i ğ i d e e leşti riyord u), Mark­
sizmi d esteklemek üzere Fidel Castro ve C h e G u eva ra i l e bul uştu,
Vietna m Savaşı'na karşı çıktı ve Fra nsa'n ı n Cezayi r'i söm ü rgeleşti r­
mesi n i açıkta n açığa eleşti rmekle ü n lendi.
Sa rtre ü retken bir yaza rd ı . 1 964'te Nobel Edebiyat Öd ü l ü'ne layı k
görü l d ü ; ama hiçbir yazarın bir kuruma d ö n ü ştürül memesi gerek­
tiğ i n i ve Doğu ile Batı kültürleri n i n bir kuru m u n ya rd ı m ı olmadan
b i rbirleriyle a l ı şverişte b u l u na b i l meleri gerektiğ i n i öne sürerek bu
öd ü l ü reddetti. Ka psa m l ı yaza rl ı k mesleği s ü resi nce fel sefe kitapları,
fi l m ler, piyesler ka leme a l d ı .

J E A N - PA U L S A R T R E ' I N F E L S E F i i Z L E K L E R i

Sa rtre'ı n siyasa l eylemci l i k u ğ ra ş ı l a rı yaşa m ı n ı n s o n ra ki dönem i n e

d a m g a vu rmakla b i rl i kte, va ro l uşçu l u k üze r i n d e k i erken dönem
ça l ı ş m a l a rı, gelmiş geçmiş e n derin fel sefi ça l ı ş m a l a r a ra s ı nda sa­
yı l m a ktad ı r.

Ken d i n i Bilmek
Sa rtre, h e r bi reysel kişinin, özb i l i n ç sa hibi b i r "ke n d i s i için va rl ı k" ol­
duğu ka n ısı ndayd ı . Sa rtre'a göre i nsa n l a r asli b i r doğaya sahip de­
ğ i l lerd i r. Daha çok bir özbi l i n ce, bir de b i l i nce sa h i ptirler ve bunlar
her za m a n değişebi l i r. Eğer b i r kişi, topl u m d a k i yeri n i n ben d uy­
g u su n u belirlediğine ya da görüşleri n i n değişti r i l emeyeceğ ine ina­
n ıyorsa, kend isini ka n d ı rıyor demektir. Birine, "işte ben böyleyim"
demek d e kendi ken d i n i aldatmaktır.
Sa rtre'a göre özgerçekleşti rim, ya n i kişi n i n m evcut d u ru m u n u
d eğ i şti rerek gel işti rme s ü reci, h e r za man m ü m kü n d ü r. K i ş i b u n u
ya p m a k i ç i n , Sartre'ı n "ol g u sa l gerçekl i k" d ed i ğ i şeyi -ya n i bireyi n
d ı ş ı n d a o l u p biten v e ona etkide b u l u n a n (ol g u l a ra daya l ı) gerçek-

1 43
Felsefe 1 0 7

l i kleri- ta n ıyıp ka b u l etm e l i d i r. Ayrıca, o gerçe k l i klerden bağ ı msız

şeki l d e va r olan bir b i l i nce sa h i p o l d uğ u n u d a a n la m a l ı d ı r.
Sa rtre'ı n kanısına göre, g e rçekten özg ü n b i ricik bakış ta rzı, bir
bi rey ken d i b i l i ncinden soru m l u o l makla birl i kte, ben b i l i ncinin asla
somut b i l inçle özdeş o l m ayaca ğ ı n ı anlamakt ı r.

Kendinde Varlık ve Kendisi için Varlık

Sa rtre'a göre va rl ı ğ ı n iki türü b u l u n ma ktad ı r:

• en-soi (kendine varlık): H e m ta n ı m l a n a b i l e n hem de ta m

b i r öze sa h i p şeyler; ne va r ki b u n l a r ta m b i r öze sa h i p old u k­
l a rı n ı n ya da ken d i leri n i n b i l i ncinde değ i l d i rler. Örneğin, ka­
ya l a r, kuşlar, ağaçlar.
• pour-soi (kendisi için varlık): B i l i nce sa h i p o l d u kları gerçe­
ğiyle ta n ı m l a n a n ve ( i n sa n l a r g i bi) va r o l d u kl a rı n ı n b i l i ncinde
o l a n , ayn ı za m a n d a d a en-soi i l e i l işki l i ta m öze sa h i p olma­
d ı kl a r ı n ı b i l i n ç l i şeki l d e fa rk eden şeyler.

Ötekin i n Rolü
Sa rtre, bir kişi n i n (ya d a ken d i s i i ç i n va rl ı ğ ı n), a nca k başka bir ken­
disi-içi n -va r l ı ğ ı n onu g özlem l e d i ğ i n i görü n ce ken d i va rol uşu n u n
fa rkı n a va rd ı ğ ı n ı söyler. N iteki m i nsa nlar a n c a k ken d i leri g i bi b i l i nç
sa h i b i o l a n başka i n sa n l a rca g ö r ü l d ü kleri za m a n b i l i n ç l i şeki lde
ken d i k i m l i kleri n i n fa rkına va r ı r l a r. Dolayısıyla, b i r kişi kend i n i an­
ca k başkala rıyla i l işki i ç i n d e a n l a r.
Sa rtre deva m ederek, "ötek i "yle ka rşılaşan kişi n i n i l k başta şaş­
k ı n l ı ğ a u ğ raya b i l d iğ i n i, ç ü n kü öteki bilinçli va rl ı ğ ı n onu dış görü­
n ü ş ü n e, tipine ve (ta hayyü l e daya l ı olsa bile) özü ne göre nesneleş­
tird i ğ i n i d ü ş ü nebi leceğ i n i ö n e s ü rer. Sonuç o l a ra k o za man bir kişi,
ötekileri her türlü b i l i n çten yoks u n basit ve ta n ı m l a n a bi l i r nesneler
olara k görmeye ka l kışa b i l i r. Sartre'a göre ı rkçı l ı k, cinsiyetç i l i k ve sö­
m ü rgeci l i k g i bi şeylere ta n ı k a l m a m ızın ned e n i ötekine dair fi kird i r.

1 44
 Jea n-Pa u l Sartre ( 1 905-1 980)

Sorum l u luk
Sa rtre, t ü m bi reylerin özsel özg ü rl ü ğ ü n ü n b u l u nd u ğ u n a ve insan­
ların eylemlerinden, b i l i nçleri nden, ben l i kl e ri n i n t ü m yön leri nden
soru m l u o l d u kl a r ı n a i n a n ıyord u . Sa rtre'a g ö re, bir kişi kend i n d e n
soru m l u tutu lma mayı a rzu l a sa b i l e, bu b i l i n ç l i b i r ka ra rd ı r v e o kişi,
eyl e m s izl i ğ i n i n sonuçları n d a n soru m l u d u r.
B u a n layışın tem e l i n d e Sa rtre, eti ğ i n ve a h l a k k u ra l l a r ı n ı n öznel
o l d u ğ u n u, bireyi n vicd a n ıyla ilgili olduğ u n u a ç ı k l a r. B u ned e n l e,
h e rh a n g i bir türden evrensel eti ğ i n ya da a h ia k ı n o l a m ayacağ ı n ı
bel i rt i r.

Özgürlük
Sa rtre, s iyasa l içeri kli soru n l a ra giderek d a h a çok odaklan maya
başlayı n ca, ı rkçı l ı k, c i n siyetç i l i k, söm ü rgec i l i k ve ka p ita l ist söm ürü
g i b i top l u msal ya p ı l a rda bi reysel bilincin ve özg ü rl ü ğ ü n nasıl b i r
yer tutt uğ u n u inceledi. Söz kon u s u ya p ı l a r ı n b i reysel b i l i nci v e öz­
g ü rl ü ğ ü ta n ı m ad ı kl a r ı n ı, b u n u n yerine i n sa n l a rı nesneleştirdi kleri­
n i söyled i .
Sa rtre, insanların h e r za m a n özg ürlüğe sa h i p o l d u kları ka nısın­
dad ı r; b i r kişi ne d e n l i nesneleşti rilmiş o l u rsa o l s u n, özgürlüğ ü n
v e b i l i n c i n va r old u ğ u gerçeğ i, bireyleri n h a l a b i r şeyleri meydana
gel mesi n i sağ lama yeteneğ i n e sa h i p bul u n d u kl a rı a n l a m ına gel i r.
Sa rtre'a göre, insa n ı n fıtratında ki b i l i nç özg ü r l ü ğ ü hem b i r armağa n
hem d e bir lanetti r. Özg ü r l ü k, kişi nin yaşa m ı n ı değ işti rmesine ve
şeki l l e n d i rmesine olanak verebil mekle birl i kte, b u n u n beraberi nde
geti rd i ğ i bir soru m l u l u k da va rd ı r.

1 45
ÖZG Ü R i RADE
Özgü rce Ha reket Edebilir m iyiz?

Fil ozofla r, özg ü r i radeyi ele a l ı rken i ki şeye bakarl a r:

1 . Özg ü rce seç i m ya p ma n ı n ne an lama g e l d i ğ i .

2. B u ka rarların a h l a ki i m a l a r ı n ı n n e l e r o l d u ğ u .

B u n u n la b i rl i kte, b u i k i kavra m d a h a deri n l emesine i rdeleni nce

başka soru lar da ortaya ç ı ka r. F i lozofla r, bu soru l a ra ya nıt vermeye
ça l ı ş ı r l a rken b i rçok fa rkl ı ya k l a ş ı m ben imserler.

B A G DA Ş I RC I L I K V E BAG D A Ş M A ZC I L I K

Yu m u ş a k bel i rlen i m ci l i k o l a ra k d a b i l i nen bağdaşırcı l ı ğ ı ben imse­

yen ler, i nsa nların gerçekten özg ü r i radeye sa h i p old u klarına i n a n ı r­
lar. Ne va r ki bu i rade, bel i rl e n i m c i l i kle (ya n i, fel sefede bel i rti ldiği
üzere, h i ç b i r şeyin rastla ntısal o l m a d ı ğ ı n ı, meyd a n a gelen her şeyi n
öncede n o l u p bitm i ş b i r şeyi n sonucu olduğ u n u, sizi nle i l g i l i her
şeyi n, ya ptığ ı n ız her şey i n kaç ı n ı l maz olduğ u n u savu nan nedensel
a n layışla) bağdaşan bir i rade o l a ra k görü l ü r.
Bağdaşı rc ı l ığa göre, i n sa n l a r bel i r l i kısıtl a m a l a ra bağ ı ş ı k olduk­
ları za m a n , özg ü r etke n l e r ola b i l i rler (ve özg ü r i radeye sa h i p olabi­
l i rler). H e m bel i rlen i m c i l i ğ e h e m de bağdaş ı rcı l ığa göre, insa n l a r ı n
kişi l i kleri v e ayı rt edici öze l l i kleri onların e l i n d e ol maya n yol larla
(ka l ıtı m la, yetiştirme tarzıyla vb.) bel i rlenir. B u n u n l a b i r l i kte, bağ­
daşırc ı l ı kta bu kısıtl a m a l a r ı n va r l ı ğ ı , kişi n i n ayn ı za manda özg ü r i ra­
deye d e sa h i p ola mayaca ğ ı a n l a m ı na gelmez; ç ü n kü bağdaşırc ı l ı k,
o bel i r l e n m i ş şeylerd e n ya ra r l a n ı r. Özg ü r i rade n i n bağdaşırc ı l ı ktaki
ta n ı m ı n a göre, bir kişi n a s ı l h a reket edeceğ i n i seçmekte özg ü rd ü r
ama o kişi n i n yaratı l ı ş ı n ı n m ü m kü n k ı l d ı ğ ı noktaya kada r.

1 46
 Özgür i rade

Peki o za man, bağdaşırc ı l ı kta bir kısıtl a m a o l a ra k görülen şey

bel i rl e n i rnci l i k değ i lse nedir? Bağdaşırc ı l ı ğ a g ö re kısıtlama, d ı ş
kayna k l ı herhangi b i r zorla m a d ı r. Bu neden l e, özg ü r i rade eyle m
özg ü rl ü ğ ü olarak ta n ı m l a n ı r. B i r bi rey, d ı ş kay n a k l ı b i r zorlamada n
(tutu k l u l u k g i bi) bağ ı ş ı k o l a ra k ken d i ka ra r l a rı n ı (o ka ra rlar önce­
d e n bel i rlenmiş olsa bi le) a l a b i lecek d u r u m d a o l d u ğ u s ü rece, öz­
g ü r i ra deye sa h i ptir.
Alternatif olara k, bazı l a rı bağdaşırcı lığa i n a n mazl a r. Bağdaşmaz­
c ı l ı ğ ı n doğru old u ğ u n a i n a n a n bu kişiler, bel i rl e n i rn c i l i ğ i n d ü pedüz
özg ü r i rade kavra m ıyla bağdaşmad ı ğ ı n ı öne s ü rerler. Örneğin, her
karar doğumla birl i kte öncede n beli rlen m i şse, özg ü r i radeye nasıl
sa h i p o l u nabi l i r?
B u n a bakarak bağdaşmaze r i r ğ ı n özg ü r i ra d e n i n va rl ı ğ ı n ı ka b u l
ett i ğ i y a da reddettiği son ucu n u ç ı ka rmak g e re k m ez. Asl ı nda bağ­
d a ş m azer lık üç türe ayrı labi l i r:

1 . Katı belirlen imcilik (Özg ü r i raden i n va rl ı ğ ı n ı reddeder.)

1 47
Felsefe 7 0 7

2. Metafizi k l iberta rya n izm veya özgürlükçülük (Özg ü r i ra­

d e n i n va r old u ğ u n u bel i rt i r ve bağd a ş ı rc ı l ı ğ ı i n ka r eder.)
3. Kötümser bağdaşmazcılık (Özgü r i ra d e n i n de bağdaşı rcılı­
ğın da doğru o l m a d ığ ı n ı savu n u r.)

Önceki grafi kte, bağ d a ş ı rc ı l ı ğ ı n ve bağdaşmazc ı l ı ğ ı n bazı uza n­

tıları g ö r ü l m e kted i r:

o Yarı bağdaşırcılık, bel i r l e n i rnciliğin a h la k i soru m l u l ukla bağ­

daştığı yol u n d a ki a n l ayışt ı r.
o Katı bağdaşmazc ılık, a h la ki soru m l u l u ğ u n ve özg ü r i rade­
n i n bel irlen i m ci l i kl e bağdaşmadığı i n a n c ı d ı r.
• Yanılsamacılık, özg ü r i ra d e n i n sırf bir yan ı lsama olduğu inan­
o d ı r.

Bel irlenimciliği reddeden bağdaşmazc ı l a r, d ü nyada bu nedenle

rasgele o layların (gerek zi h i n sel, gerek biyoloj i k, gerek fizi ksel vb.
olsun) m eydana gelmes i g erektiğ i n i, dolayısıyla da rasgelel iğin ve
tesa d üfierin varl ı ğ ı n ı ka b u l ederler. O za man bu da (bel irlenimci l i k­
teki ö nceden yazı l m ı ş geleceğ i n a ksi ne) öngörülemeyen gelecek
zi ncirleri ya ratır.
Bağdaşmazcı l ı ğ ı n başka b i r biçimi o l a n m etafizik l i berta rya­
n izm veya özg ü r l ü kçü l ü k, d ö rt fa rkl ı nedense l l i k kol u na ayrı l ı r:

1 48
 Özgü r i rade

Bu g rafi kte a şa ğ ı d a ki seçenekler görü l m e kted i r:

• Olay-nedensel özgürlükçülük, bazı olayların, önceki olay­

l a ra bakı l ı p öngörülemed i ğ i ve ned e nsiz o l d u ğ u a n layışıd ı r.
• Yumuşak nedensell i k, olayların çoğ u n u n b e l i r l e n m i ş o l d u ­
ğ u, bazı olayla r ı n ise o kada r öngörü l e b i l i r o l m a d ı ğ ı i n a n c ı ­
d ı r.
• Etken-nedensel özgürlükçülük geçmiş olaylarca ya da doğa
yasalarınca bel i rlenmeyen yen i nedensel zincirlerin başiayabii­
diği inancıdı r.
• Nedensel olmayan özgürlükçülük, ka ra rl a r a l m a k için hiçbir
nedene i htiyaç b u l u n ma d ı ğ ı görüşüd ü r. Bağdaşırc ı l ı ğ ı ben im­
seyenler, bel i r l i kısıtl a m a l a rdan bağ ı ş ı k old u kl a rı zaman i n ­
san ların (özg ü r i rade sa h i bi) özg ü r etke n ler a l a b i l d ikleri ne ve
kişi l i kleri n i n, ayı rt edici özel l i kleri n i n, ken d i el leri nde ol maya n
yollarla (ka l ıtı m la, yetişti rme ta rzıyla vb.) belirlendiğine ina­
n ı rlarken, bağdaşmazc ı l ı ğ ı benimseye n l e r özg ü r i radede be­
l i rlenimin rol oynad ı ğ ı n ı reddederler ve d ü nyada bu nedenle
rasgele olayla rın, tesad üfierin (gerek zi h i nsel, gerek biyoloj i k,
g e rek fiziksel vb. olsun) meydana g e l m esi gerektiğ i n i kab u l
ederler.

S O R U M LU LU K

Özg ü r i rade i rde l e n i rken soru m l u l u k d ü ş ü n cesi n i n de i rdelenmesi

g e reki r; özel l i kle soru m l u l u k ile a h l a ki soru m l u l u k a ra s ı ndaki ay­
r ı m i rd e l e n mel i d i r. Soru m l u l u k, bir görev i n ya da ödevi n üstl e n i l ­
mesi v e getireceğ i sonuçla rı n ka b u l ed i l mesi d i r. Örneğ i n, bir ça l ış­
m a kon fera nsı d ü zen leme soru m l u l u ğ u n u a l ı rs a n ı z, salt o etki n l i ğ i
düze n leme soru m l u l u ğ u n u a l m a kla ka l mazs ı n ız; i ster başarı l ı ister
başa rısız olsun, akı beti n i n soru m l u l u ğ u n u d a a l ıyors u n uz demek­
t i r. Soru m l u l u k bud u r. Öte ya n d a n a h laki soru m l u l u k, k i ş i n i n a h l a -

1 49
Felsefe 7 0 7

k i ku ra l l a r ı n a daya n a n soru m l u l u ktur. Diye l i m k i , konfera n s ı n ya pı­

lacağı g ü n korkunç bir kar fı rtı n a s ı patlak verd i ve kon uşmacı l a r ı n
hiçbiri konfera nsa g e l e m ed i . Konferan s ı n başarı l ı y a da başa rısız
o l m a s ı n d a n soru m l u s u n uz, ama konfera nsı n başarısızl ı ğ ı ndan ah­
laki o l a ra k da soru m l u o l u r m u s u n uz?
i nsa n la r ı n eylem lerinden d olayı kend ileri n i gerçekten soru m l u
hissettikleri an laşıl ıyor. Peki, b u n i ç i n böyled i r? Eğer kişi n i n eylemle­
rini olaylar bel i rl iyorsa, başka b i r deyişle kişi n i n eylemleri olayların
sonucuysa ve doğ u m ö ncesi n d e n itibaren p l a n l a n m ışsa, o za man
özg ü r l ü kçüler, insa n l a r ı n niçin eylem lerinden d olayı kendi leri n i so­
ru m l u h issetti kleri soru s u n u yönelteceklerd i r. Benzer şeki lde, eğer
kişi n i n eylem leri ta m a m e n rasgeleyse ve tümden tesadüf eseriyse,
bel i r l e n i mci ler, insa n la r ı n n i ç i n eylem leri nden dolayı kend i leri n i
soru m l u h issetti kleri n e a k ı l erd i remeyeceklerd i r. B u soru lar bir a ra­
ya gelerek özg ü r i radeye karşı sta ndart savı ya ratır.
i nsa n l a r eylem leri nden dolayı kendi leri n i yine de soru m l u hisse­
derler. Dolayısıyla, bir kişi eyle m leri nden soru m l uysa, b u n u n anlamı
hepi m izin içinde bulunan b i r şeyin bu soru m l u l uğa neden oldu­
ğ u d u r. B u nedenle, sorumluluğun bir önkoşulu özgür iradedir ve bu­
nun tersi geçerl i değ i l d i r. Dahası, ahlaki sorumluluğun bir önkoşulu
sorumluluktur ve b u n u n tersi g eçerl i değ i l d i r. Soru m l u l u k sa hibi ol­
mak için a h laki soru m l u l uğ a g e rek yoktur; a m a a h l a ki soru m l u l uğa
sa h i p o l m a k için kesi n l i kle soru m l u l uğa gerek va rd ı r.

Ö Z G Ü R i R A D E N i N KO Ş U L L A R I

Özg ü r i ra d e n i n koş u l l a rı, h e m özg ü r l ü kçü l ü ğ ü (özg ü rl ü ğ ü n ol uş­

ması için gerekli olan ö n g ö r ü l em ezl iği ka b u l ederek) hem de be­
l i rlen i m c i l i ğ i (a h l a ki soru m l u l uğ u n oluşması için gerekl i olan ne­
dense l l i ğ i ka b u l edere k) ideal şekilde ka rş ı l ıyor o l m a l ı d ı r. Özgür ile
iradenin b u l uşma s ı n a i şte b u ra d a ta n ı k o l u ruz.

ıso
 Özg ü r i rade

Rasgelelik Koşulu
Rasg e l e l i k ya da özg ü r l ü k koşu l u, bel i r l e n i m s izl i ğ i n gerçek o l d u ­
ğ u n u v e tesadüfü n va rl ı ğ ı n ı bel i rtir. Eyl e m leri n ö n görü lemez o l ­
d u ğ u v e dış olay l a r nedeniyle meyd a n a g e l m e d i ğ i ka bul ed i l i r;
d a h a çok ken d i m izde n g e l d i ğ i d ü şü n ü l ü r. Özg ü r i ra d e n i n o l m a s ı
i ç i n , a l ternatif olası l ı kl a rı n da b u l u n ma s ı g e re k i r v e b i r eylem o r­
taya kon u l d u kta n son ra, b u n u n fa rkl ı b i r şeki l d e de ya p ı l a b i leceğ i
d ü ş ü n cesi n i n o l m a s ı gere k i r. Bu neden le, rasg e l e l i k koş u l u na g ö re
i n sa n l a r yen i nedensel zincirler ya rat ı r l a r ve yen i b i l g i ler ü reti l i r.

Belirlenim Koşu l u
Bel i rl e n i m y a da i rade koş u l u, yeterli bel i rl e n i m i n (ya n i istatistiksel
ö n g ö r ü lebi l i rl i ğ e i m ka n verebilecek ölçüde bel i r l e n i m i n) gerçek
o l m a s ı gerektiğ i n i ve eyle m lerim ize doğ r u d a n tesad üfü n neden
o l a m ayacağ ı n ı bel i rtir. Da hası, b i r kişi n i n i radesi de yeterince be­
l i r l e n m i ş olma l ı d ı r ve kişi n i n eylem leri n i , nedensel o l a ra k o kişi n i n
i ra d es i bel irleme l i d i r.

Ahlaki Sorumluluk Koşulu

A h l a ki soru m l u l u k koş u l u, rasgelelik koşu l u n u n belirlen i m koşul uy­
la bi rleştiril mesi sonucunda ortaya çıka r. Alternatif olas ı l ı klar b u l u n ­
d u ğ u i ç i n , insa n l a rı n eylemlerinden a h l a ki o l a ra k soru m l u oldukla­
rı n ı bel i rtir. Şeyler farklı bir şeki lde ya pı l a b i l i r, eylemler kendim izden
kayn a k l a n ı r ve eylemlerim izi nedensel olarak i rademiz bel i rler. Öz­
g ü r i rade soru nu, hepimizi etki leyen bir soru n d u r. Bir karar veri rken
gerçekten özg ü r m üyüz? Ka rarlarım ızdan doğabi lecek sonuçlar ne­
lerd i r?

151
MiZAH FELSEFESi
Kahkahanın Ciddi Yüzü

Filozofla r m iza ha ba ktı k l a r ı n d a, m iza h ı n nasıl i ş l ev görd ü ğ ü nü, in­

san i l işkilerini nası l e n g e l l ed i ğ i n i ya da g ü ç l en d i rd i ğ i n i ve bir şeyi
miza h i ya pan şeyin ne o l d u ğ u n u açıkla maya ça l ış ı rl a r. Filozofl a r ı n
birçoğ u öteden b e r i m iza h a tepeden bakm ı şt ı r; h atta Platon, kah­
ka hayı kişi n i n mant ı k l ı özd e n eti m i n i kesi ntiye u ğ rata n bir coşku
o l a ra k beti m l e m i ştir. P l aton, ka h ka ha n ı n h a b i s bir şey olduğ u n u
söyle m i ş ve komed i d e n hoşl a n m ayı bir t ü r h o r görme olara k ta­
n ı m l a m ı ştır. Platon' u n ideal d evletinde m i za h ı n s ı kı denetim al­
t ı n d a tutu l ması gere k i r; koruyuc u l a r s ı n ıfı g ü l rne kten kaçı n m a k
zoru n d a d ı r; hiçbir " ko m e d i bestecisi"n i n yu rttaşları g ü l d ü rmesi ne
izi n veri l memel i d i r.
Platon'un miza h a ve ka h ka haya yönel i k itirazla rı n ı H ı ristiyan dü­
ş ü n ü rler ve daha sonra Avru p a l ı fil ozoflar devra l d ı . Kutsa l Kitap'ta
ka h ka h a sıkl ı kla bir h us u m et kaynağı olara k a n ı l d ı ve ma nastı rlar­
da, kah ka ha mahkum ed i l d i . O rtaçağda d ü ş ü n ce reformu meydana
geli rken, m izaha bakış hiç değ i şmeden ka l d ı . Pü ritenler m iza h ı ve
ka h ka h ayı hor görd ü l er; on yed i n c i yüzyı lda i ng i ltere'de Pü ritenler
i ktidara g e l ince komed i l e r ta m a m e n yasa k l a n d ı .

M i Z A H KU RAMLA R I

G ü l d ü rü ve ka hkaha i l e i l g i l i b u fi ki rler Batı felsefesi eserlerinde de

b u l u n m a ktad ı r. Thomas H o bbes, Leviathan a d l ı eserinde insanları
ya rışmacı ve bi reyci d iye n itele nd i ri r; g ü l d ü ğ ü m üzde yüzü müzü
gözü m üzü bu ruştura ra k üstü n l ü k taslad ı ğ ı m ızı söyler. Benzer şekil­
de Desca rtes, Ruhun Tutkulan a d l ı eseri nde, ka h ka hayı alaycı l ı k ve
horl a m a ifadesi saya r. M iza h l a i l g i l i bazı düşü nce ekaileri şunlard ı r.

1 52
 M izah Felsefesi

Üstü nlük Kuramı

Üstü n l ü k kura m ı, Hobbes' u n v e Desca rtes'ı n eserlerinden doğ m u ş­
t u r. B u kurama göre, bi risi g ü ld ü ğ ü nde üstü n l ü k d u yg u la rı n ı açığa
vu ruyord u r. Bu d u yg u l a r başka l a rıyla i l g i l i, hatta kişi n i n önceki du­
rum uyla ilgili olara k açığa vuru l a b i l i r.
B u felsefi kuram, Thomas Hobbes'u n d ü ş ü nceleri n i n Francis
H utcheson ta rafı ndan eleşti rildiği on sekizi n c i yüzy ı l a kadar başat
d u r u m d a ka l d ı . H utcheson'ı n iddiasına g ö re, ü stü n l ü k hissetmek
ka h ka ha için ne yeterli ne d e gerekli bir a ç ı k l a m ad ı r ve zafer ya da
ken d i n i kıyaslama duyg u l a rı d ü pedüz hiç b u l u n m azken kişi n i n
g ü l d ü ğ ü d u r u m l a r va rd ı r. Örneğin, ku lağa tu haf gelen b i r söz sa­
natı karşısında g ü l ü nebi l i r.
H utcheson'ı n sözü n ü ett i ğ i nokta l a ra, m i za h la i l g i l i başka d u ­
ru m l a rda da ta n ı k o l u ruz. C h a r l i e Chapli n'i seyrederken serg i l e d i ğ i
i n a n ı l maz zekice h ü nerlere g ü leriz. Bu h ü n erlere g ü l mek, kişi n i n
ken d i s i n i Chapl i n'le kıyasla m a s ı n ı gerekt i r m ez; ka l d ı k i kend isi n i
o n u n la kıyaslasa b i le, ken d i s i n i n üstü n o l d u ğ u na i n a n d ı ğ ı için g ü l ­
m ez.
i n sa n l a r önceki ki m l i klerine g ü l meksizi n , ken d i leri ne g ü l m e ye­
ten e ğ i n e de sa h i pti rler; ü stü n l ü k ku ra m ı b u n u a ç ı k l ayamaz. Uzu n
s ü re h e r yerde g özl ü ğ ü n üzü a rayı p da zaten g öz ü n üzde old uğ u n u
fa rk ederseniz b u b i r g ü l m e neden i d i r. N e va r ki b u tü r g ü l me, üs­
tü n l ü k kura m ı n ı n ortaya koyd u ğ u şablona uymaz.

Rahatlama Kuramı
Ra h atlama kura m ı, on sekizi nci yüzyı lda o rtaya ç ı k a n v e üstü n l ü k
k u ra m ı n ı zayıflata n b i r ku ra m d ı r. Rahatla m a k u ra m ı , s i n i r siste m i n ­
d e g ü l me n i n görd ü ğ ü işievin b u h a r kaza n ı n d a bas ı n ç atma su pa­
b ı n ı n gördüğü i ş i eve benzed i ğ i n i öne sü rer.
Ra hatlama kura m ı n a i l k kez 1 709'da, Lort S haftesbury'n i n An
Essay on the Freedam of Wit and Humor {N ü kte ve M iza h Özg ü r l ü ğ ü

1 53
Felsefe 7 0 7

Üzeri ne B i r i nceleme) a d l ı kita b ı n d a rastla n ı r; b u kita p m iza h ı i l k kez

bir g ü l ü nç l ü k d uyg u s u o l a ra k i rdelemiş olmasıyla d i kkat çekicidir.
O d önemde bi l i mc i ler, beyi nde, onu kas l a ra ve d uyu orga n l a rı­
na bağ l aya n s i n i rlerin b u l u n d u ğ u n u anlamış d u ru mdayd ı la r. Ama
b i l i m c i l e r aynı za m a n d a d a s i n i rlerin tıpkı ka n gibi birta kı m sıvı lar
ve gazla r taşı d ı ğ ı n a i n a n ıyo r l a r, b u n lara da "coşku kaynakları" d iyor­
lard ı . S h aftesbury'n i n An Essay on the Freedam of Wit and Humor'da
öne s ü rd üğ ü n e göre, bu coşku kaynakları s i n i rlerin içinde basınç
biriktirir ve ka h ka ha coşku kayna k l a r ı n ı sal ıvermekten soru m l u d u r.
B i l i m i lerled i kçe ve s i n i r sistem i n i n biyoloj i s i d a h a a ç ı k an laşıl­
d ı kça, ra hatlama kura m ı d a b u na uyum sağ l a d ı . Filozof Herbert
Spencer'a göre, coşku l a r gerçekten vücut içinde fiziksel bir biçim
a l ı r ve b u da s i n i rsel enerj i o l a ra k b i l i n i r. Spencer, s i n i rsel enerj i n i n
kas h a re ketlerine yol açtı ğ ı n ı ö n e s ü rm üştür. Örneğ in, öfkeden do­
ğan s i n i rsel enerj i küç ü k h a re ketlere neden o l u r (yu m ru kları s ı k­
mak g i bi) ve öfke a rttı kça, kas h a reketleri de a rtar (yu mruk savu r­
mak g i b i ) . Dolayısıyla, s i n i rsel e n e rj i birikir ve sonra sal ıveri l i r.
Spencer'a göre, ka h ka ha d a s i n i rsel enerj i sal ıverir. B u n u n la bir­
l i kte, Spencer ka hkahaya ve d i ğ e r heyeca n i a ra bağ l ı s i n i rsel enerj i
sa l ı m ia rı a rası nda önem l i b i r fa r kl ı l ı k sa pta r: Ka h ka h a n ı n neden ol­
duğu kas hareketleri, daha büyü k eylem leri n başl a n g ı ç aşamaları
değ i l d i r. Ka h kaha, heyeca n l a r ı n a ksine, bir şeyler ya pma isteğ ine
ka p ı l m a etrafı nda d ö n m ez. Ka h ka hayla i l iş ki l i bedensel ha reketler,
s ı k ı ş m ı ş s i n i rsel enerj i n i n sa l ıveri l mesinden i ba retti r.
Spencer, sözleri n i n deva m ı nda, ka h ka h a n ı n sal ıverd i ğ i s i n i rsel
enerj i n i n, uyg u nsuz heyeca n l a r ı n enerjisi old u ğ u n u öne sü rer. Ör­
neğ i n , öfke ya rataca k şeki l d e başlaya n ama son ra şa kayla biten bir
öykü okuyorsa n ız, baş l a n g ı çta k i öfkeyi yen i d e n değerlend i rmeniz
gere k i r. Böyle l i kle, a rt ı k geçe r l i o l mayan s i n i rsel enerj i, o za man
ka h ka h a b i ç i m i nde sal ıveri l i r.
Rahatlama ku ra m ı n ı n belki de en ta n ı n m ı ş sürümü, Sigmund
Freud'a a it ola ndır. Freud, psikoloj i k bir faal iyetin doğ u rd u ğ u sinirsel

1 54
 M izah Felsefesi

enerj i n i n sal ıveri l mesi n i n ka h kaha biçi m i n d e o l m asıyla son uçlan a n

fa rklı türden üç d u ru m u i rdeledi: "Şa ka'; "kom e d i " ve "m iza h': Freud'a
göre, şa ka (fı kra a n iatma ve eğ lence a m a ç l ı ta k ı l ma) d u ru m u nda,
gere ksiz enerji d uyg u ları bastırır; kom i k l i kte (örneğ i n bir pa lyaçoya
g ü l üyorken), gereksiz enerj i düşün meye h a rca n a n enerjidir (pa l­
yaço n u n beceriksiz hareketleri n i anlamak için o l d u kça büyü k enerj i
gereki rken, ken d i ha reketlerim izi serg i l e m e m iz old u kça a z enerj i
gere ktirir, bu da bir enerj i fazlası ya ratı r); m iza hta i s e enerji sa l ı m ı,
Herbert Spencer'ı n beti m led iği sal ı ma benzer (bir coşku hazı r h a l e
g e l i r a m a a s l a ku l l a n ı l maz v e g ü lme yol uyla atı l ması gerekir).

Uyuşmazl ık Kuramı
Üstü n l ü k kura m ı na i kinci m eydan oku ma, y i n e aşağı yukarı on se­
kizi nci yüzyı lda ortaya çıkan uyuşmazl ı k k u ra m ı n d a n g e l i r. Bu ku ra­
m a g ö re, sıra d ı ş ı olan, ya n i beklenti leri m izle ve zi h i n sel örü ntü le­
ri m izle uyuşmaya n bir şeyi a l g ı lamak ka h ka h aya neden o l u r. Ş i m d i
m iza h ı açıklamada a ğ ı r basa n ku ram b u d u r; Sızıren Kierkegaard,
l m ma n uel Ka nt ve Arth u r Schopenhauer d a h i l, etki l i fi lozofla r ve
psikologlar bu kurama a rka çıkmışlard ı r (Aristoteles b i l e b u n u i m a
etm işti r) .
M iza h felsefesine değ i n i rken uyuşmaz teri m i n i ku l l a nan i l k fi lo­
zof J a m es Beattie'd i r ve iki veya daha çok uyuşmaz d u ru m u n tek bir
ka rmaşık toplam o l u şturaca k şeki lde birleştiğ i n i zi h n i n fa rk etmesi­
nin ka h kahaya neden old u ğ u n u öne s ü r m ü ştür. Uyuşmaz teri m i n i
h i ç k u l l a n maya n K a nt, şaka la r ı n kişi n i n beklenti l eriyle nasıl oyna d ı ­
ğ ı n ı i n celem işti r. Ka nt'a göre şakalar (örneğ i n , en son unda c a n a l ıcı
b i r n o ktaya doku n a n bir ku rg u ) insa n ı n d ü ş ü n celeri n i uyandırır, de­
ğ işti r i r, son ra da dağıtır. Ka nt'ı n bel i rttiğ i n e g ö re, fi kirlerin içerd i ğ i
d ü rtü o za man kişi n i n iç org a n larında fizi ksel b i r d ü rtü yaratı r, yeri
g e l i nce bu da hoş bir fiziksel uyarım o l u ştu ru r.
Ka nt'ı n izinden giden Arth u r Schope n h a u er'ı n ortaya attığı uyuş­
mazl ı k kuramı çeşidi, m iza h kayna kları n ı n, b i r şey ha kkı ndaki soyut

1 55
Felsefe 1 0 1

akılcı b i l g i lerimiz ve o şeylere i l işkin duyu a l g ı l a rı m ız olduğunu öne

sürer. Schopenhauer'ı n iddiasına göre, miza h bir şeye i lişkin kavram
ve o n u n l a ayn ı olması g ereken o şeye i l işki n a l g ı a rasındaki uyuş­
mazl ı ğ ı n a nsızın fark ed i l mesi n i n sonucudur.

Sinirsel Enerji mi?

Gülme ile kaslar arasında bir bağlantı bulunmakla birlikte, günü­
müzde neredeyse hiçbir düşünür mizahı sıkışmış sinirsel enerjinin
salıverilmesi olarak açıklamıyor.

Uyuşmazl ı k kura m ı yi r m i n c i yüzyı l boyunca g e l i ş i rken, eski sü­

rü m lerdeki bir sakatl ı k -ya n i uyuşmazl ık a l g ı s ı n ı n m iza h açısından
yeter l i olduğu yol u nd a k i ima- fa rk ed i l d i . B u o l a m az, ç ü n kü kişi
teori k o l a ra k neşe yeri n e ö r n eğ i n öfke, tiksi nti ya da korku da du­
ya b i l i r. B u nedenle, m iza h i neşe basitçe uyuşmazlığa tepki vermek
değ i l d i r; o n u n tad ı n ı ç ı k a r m a kt ı r.
En ya k ı n za manda M ichael C l a rk'ı n ortaya attığı uyuşmazl ı k bi­
çimlerinden biri, kişi n i n i l k önce bir şeyi uyuşmaz o l a ra k a l g ı ladığı­
nı, son ra o n u a l g ı l a m a kta n hoşl a n d ı ğ ı n ı, sonra d a b u uyuşmazl ı ğ ı n
tad ı n ı ç ı ka rd ı ğ ı n ı bel i rt i r. Uyu ş m azl ı ğ ı n (ya da h i ç d eğ i l se bir kısmı­
n ı n) s ı rf başlı başına ta d ı n a va rı l ı r. B u ku ra m, m iza h ı açıkla mada ra­
hatla m a ve üstü n l ü k k u ra m i a r ı n d a n daha başa r ı l ı d ı r, ç ü n kü m iza h ı
t ü m t i p l e riyle d i kkate a l ı r.

1 56
AYDl N LANMA
Geleneğe Meydan Okuma

Ayd ı n la n ma, on yed inci yüzyı l sonu ile o n sekizi nci yüzyı lda Av­
ru p a'da (öze l l i kle Fra nsa'da, Alma nya'd a ve i ng i ltere'de) meyd a n a
g e l e n köklü bir d ü ş ü nce değişi m i n i ifade eder. B u h a reket, i n s a n ­
l a r ı n felsefeye, b i l i me, siyasete v e bir bütü n o l a ra k top l u ma bakış
ta rzı n d a ta m bir devrim ya rata ra k Batı fel s efesi n i n şek l i n i sonsuza
d eğ i n değişti rd i . Filozofla r, geleneğe ve eski Yu n a n l a r ı n öncede n
yerleşmiş düşü nceleri n e meyd a n oku maya başlad ı l a r; bu da yen i
b i r felsefi sorg u l a m a biçi m i n i n -insan b i l g i s i n e ve a k l ı na daya n a n
b i r b i ç i m i n - ka p ı l a r ı n ı a rd ı na kada r açtı.

AY D l N L A N M A' N l N K Ö K E N i :
B i LiMSEL DEVRi M

Ayd ı n la n ma'n ı n başla ng ıcı, Avru pa'da b i l i m se l d evri m i n başl a d ı ğ ı

1 500' 1 ü yı l l a ra kad a r götü rülebi l i r. B i l i m a ç ı s ı n d a n 500- 1 350 yı l l a rı
a ra s ı n d a pek az değ i ş i k l i k m eydana g e l m i şt i . i na n ç sistemleri ve
öğ reti ler, eski Yu n a n l a r ı n ça l ış m a l a rı n ı tem e l a l ıyord u; bu felsefeler
d e Kata l i k Kil isesi öğ retisiyle birleşti r i l m işti. Yen iden Doğ uş (Röne­
sa n s) meydana geldiği nde, doğal d ü nyaya bir anda yeniden i l g i
d u y u l m aya başl a n d ı . i nsa n l a r, kil ise öğ reti s i n i n ( o a n a kadar doğru
ka b u l edi legelen öğ ret i n i n ) ken d i b u l g u l a rıyla uyuşmad ı ğ ı n ı keş­
fetti kçe, g itg ide daha çok i n s a n çevresi nd e k i d ü nyayı sorg u l a maya
baş l a d ı ve doğa l d ü nyayla i l g i l i bi l i msel b u l u ş l a r çoğa l d ı .
B u b i l i msel b u l u ş süreci, b i l i msel devri m o l a ra k b i l i nen olguyla
1 500' 1 ü ve 1 600' 1 ü yı l l a rda doruk nokta s ı n a u laştı. N i kolas Koper­
n i k, Johannes Kepler, Sör l saac Newton ve G a l i leo G a l i lei sayesinde

1 57
Felsefe 7 0 7

b i l i rn d e ve matemati kte kayd e d i l e n ilerlemeler, ya l n ızca Aristote­

les'i n ça l ışmaları n ı ve k i l i seyi sorg u iatmakia ka l madı; insa n ların do­
ğayı ve i nsa n l ı ğ ı bütü n üyle fa rklı şeki l lerde görmeleri n i de sağ lad ı .
Gözlem v e deney ya p maya daya n a n b i l i msel yönte m i n uyg u lama­
ya soku l ması, b i l i m c ilerin çeşit l i ku ra m i a rı açıklamak için aklı ve
mantığ ı ku llanmalarına o l a n a k sağladı ve b i l i mden geleneğ i uzak­
laştı rd ı .

(
Kura rn o l u ştu
y a d a d üzelt
Kura m

"\..�e� görüde b u l u n m a k
n ku<a m o ku l l • n

1
\ )
Gözlem Öngörü

Deneyı n g ö rüyü sınamak

gerçekleştir i n b i r deney tasarla

i-
l -----,
Deney
.

DO G R U N U N i N C E L E N M E S i

Ayd ı n l a n ma dönem i n d e fi lozofl a r doğayla, b i l g iyle ve i n sa n l ı kla

i l g i l i d o ğ r u l a rı keşfetm e yol u n a ç ı ktılar. B u n u b i rçok fa rklı yoldan
ya ptı l a r.

Kuşkuculuk
Ayd ı n l a n ma dönem i n d e kuşkucu l u k y a da s ke ptizm, birçok felsefi
i lerlernede ki l it bir rol oyn a d ı , ç ü n kü yerleşi k doğru l a rı sorg u lamak
zaten b u ha reketin ken d i doğası nda va rd ı . Filozofla r, yen i b i l i m leri
i lerietmede bir araç o l a ra k kuşkuculuğu ku l l a n d ı l a r. Desca rtes, ilk

1 58
 Aydınlanma

Felsefe Üzerine Meditasyonlar'da yen i bir b i l g i sistem i ya ratma çaba­

sına g i rdiği zaman, hangi i l kelerin doğru o l d u ğ u n u n m utlak kes i n ­
l i k l e b i l i nebi l d iğ i n i bel i rlemek için kuşku c u l u ğ u ku l l a nara k e m i n
b i r t e m e l ku rd u . Ayd ı n l a n m a'n ı n köke n i n d e öğ reti lere eleştirel ve
kuşkuyla bakmak yattığı için, kuşkucu l u ğ u n bu dönemdeki d üşü­
n ü rl e r i n felsefesi n i etkilemesi çok mantı k l ı d ı r.

Görg ü lcülük
Ayd ı n l a n ma ki m i za man "Ak ı l Çağ ı " olara k a n ı l ı r; görg ü kü l ü k ya da
deneyimci l i k, ya n i t ü m b i l g i lerimizin deneyi m leri m izden doğ d u ­
ğ u g ö rüşü i s e bu h a reketi n tari h i nde k i l i t b i r rol oyn a m ı ştır. Bu d ö ­
n e m d eki fi lozofl a r, a k l ı ken d i s i n i n b i l g i kay n a ğ ı o l a ra k görmemek­
le b i r l i kte, insa n ı n b i l i şsel yeti leri n i (insa n zi h n i n i n yetenekleri n i )
yen i yaklaşımlarla a raştı r m ı ş l a rd ı r. Bu d ö n e m d e yetişen bel ki d e
e n etki l i görg ü l c ü John Locke o l m uştur; o n u n en ö n e m l i ku ra m ı,
d o ğ u mda zi h n i n b i r tabula rasa, ya n i yazısız, boş b i r l evha o l d u ğ u
v e kiş i n i n a nca k deneyim e d i n d i kçe b i l g i o l u ştu rmaya başlad ı ğ ı d ı r.
Ayd ı n lanma dönem inde yetişen diğer büyü k görg ü lcü, b i l i m ­
de v e m atematikte topyeku n devrim ya rata n Sör l saac Newton'd ı r
(ka l kü l üsü geliştirmek ve yerçeki m i n i n va rl ı ğ ı n ı sa pta m a k d a o n u n
ça l ı ş m a la rı a rası ndad ı r) . N ewton, araştı rma l a r ı n a doğadaki o l g u l a ra
i l iş k i n gözlemler ya para k başladı; son ra bu o l g u l a rı ta n ı m i aya biie­
cek m atemati ksel i l keler bulmak için tü m eva r ı m yönte m i n i ku l la n ­
d ı . N ewton'ı n "aşağıdan yukarıya" ya klaşı m ı (doğadaki bir olg uyu
g özle m lemekle başlayı p b i r matematik yasası ya da i l kesi koymak
için t ü m eva rım sü reciyle d eva m eden ve başa rı l ı sonuçlara götü ren
ya k l a ş ı m) ile i l k i l keler sa pta ma ya klaşı m ı (sı k l ı kl a bir t ü r l ü son u gel­
m eyen ve arzu l a n ı r son uçlara asla ulaşmış g ö r ü n meyen ya klaş ı m )
a ra s ı n d a ki fa rkl ı l ı k g itg ide açı kl ı k kaza nd ı kça, Ayd ı n l a n ma döne m i
fi lozofl a r ı n ı n birçoğ u, b i l g i ed i n me çaba l a r ı n d a N ewton'ı n yönte­
m i n i yeğ lemeye başlad ı .

1 59
Felsefe 1 0 1

Akılcı l ı k
Ayd ı n l a n ma dönem i n d e meyd a n a gelen en ö n e m l i felsefi değişik­
l i klerd e n bi ri, akılcı l ı ğ ı n ya d a rasyonalizm i n (bilgi leri d uyulardan
bağ ımsız olara k ed i n d i ğ i m izi savu nan an layışın) ben i m sen mesiyd i .
Önermelerin yan l ı ş o l d u ğ u n u va rsayarak v e duyulara ş ü p h e düşü­
rerek temel doğru l a r b u l m a çabasına g i rişen Rene Desca rtes'ı n ça­
lışmaları özel l i kle etk i l i o l d u . Descartes ya l n ızca Aristoteles'i n fikirle­
rini sorg u lama kla ka l ma d ı; b i l giye nasıl ba kılabi leceğ i n i de kökten
değiştirdi, böyleli kle yen i b i l i m biçim leri n i n yol u n u açtı.
Ka rtezyen fel sefe (ya n i Rene Desca rtes'ı n görüşleri) vesi lesiyle,
ayd ı n çevre lerden çeşitl i tartış m a soru ları y ü kse l d i :

• Beden v e zi h i n, b i r b i r i n d e n ayrı ve fa rkl ı i k i töz m ü d ü r?

• B u i kisi a ra s ı n d a ( h e m i n s a n bedeni h e m de birleşik d ü nya
ba k ı m ı ndan) n a s ı l b i r i l iş k i vard ı r?
• B i l g i leri m izi pekişt i r m e kte Ta n rı nas ı l b i r rol oynar?

Ayd ı n la n ma'n ı n en etki l i fi lozoflarından b i ri olan Baruch Spi no­

za, ka rtezyen felsefe n i n o rtaya ç ı ka rdığı çeşitl i soru lardan doğd u.
Baruch Spi noza, ka rtezyen i kici l i k kura m ıyla cebe l l eşti ve anto­
loj i k tekç i l i k kura m ı n ı (ister Ta n rı, ister doğa d e n i l s i n, zi h i n ve be­
dene ka rşı l ı k gelen i k i n itel i ğ e sa h i p sadece b i r tek tözün o l d u ğ u
şekl i ndeki görüşü) g e l i şt i rd i . Ba ruch Spinoza, Ta n rı 'yı doğayla öz­
deşleşt i rerek ve yüce b i r va rl ı ğ ı n mevcud iyet i n i reddederek tüm
Ayd ı n la n m a felsefeleri n d e g ö r ü l ebilen doğa l c ı l ı ğ ı n ve ta n rıta n ı ­
mazl ı ğ ı n teme l i n i k u rd u .
Desca rtes'a ve S p i n oza'ya e k o l a ra k, a k ı l c ı l ı k üzerine oda klanan
kilit öneme sa h i p bazı başka Ayd ı n la n m a fi l ozofları da va rd ı . Al­
ma nya'da, yeterli neden i l kesi n i -ya n i, va r olan her şeyi n va r olması
için yeter l i bir nede n i n o l m a s ı g e rektiği d ü ş ü nces i n i- vurg u l aya n
Gottfried Wi l he l m Lei b n iz en n üfuzlu fi lozofl a rd a n biriyd i . Yeter l i
n e d e n i l kesi, bizatih i Ayd ı n la n m a ü l kü leri ne d estek o l u r, ç ü n kü ev­
ren i n a k ı l yol uyla ta m a m e n kavra n a b i l i r o ld u ğ u n u beli rti r.

1 60
 Aydınlanma

Lei b n iz'i n ça l ı şmaları n ı temel alan Ch ristia n Wolff, mantığa baş­

v u ra ra k ve çelişmezl i k (bir önermen i n ta m aynı a n d a hem doğ ru
hem d e ya n l ı ş olamayaca ğ ı ) i l kesi n i ku l l a n a ra k yeterli neden i l ke­
s i n i n nasıl temellendiri lebi l eceği sorusu n u ya n ıt l a m a çabasına gi­
rişti. Wolff, o priori olara k bi l i nen i l k i l keleri n b i l i m sel doğru l a rı gös­
tere b i l d i ğ i n i ka n ıtlamak a macıyla, akılcı bir bilgi sistem i ya rata ra k
b u n u ya ptı. Wolff' u n ça l ışmalarına Ayd ı n l a n m a ha reketi açısı n d a n
ç o k t e m e l bir nite l i k kaza n d ı ra n şey, savı n ı ka n ıt l a m a k için aklı kul­
l a n m aya ça ba l a m ış olması d eğ i l, insan a k l ı n ı ku l l a n m aya çaba l a m ı ş
o l m a s ı d ı r.

ESTETi K

Ayd ı n la n ma dönemi nde, modern felsefi estet i k i l k kez ortaya çıkar

ve serpi l i p gel i ş i r. Ch risti a n Wolff' u n öğre n c i s i o l a n A l m a n fi lozof
A l exa nder Ba u m g a rten estetiği ku rd u ve a d ı n ı koyd u . Ba u m g a r­
ten'a göre esteti k, g üzel o l a n ı n b i l i m i d i r. B a u m g a rten, ku rd u ğ u
g üzel l i k b i l i m i n i d uya rl ı l ı k b i l i m iyle e ş tuttu; b u yüzden esteti k, b i r
d uya r l ı b i l iş-bi l i m i olara k ku ru l d u . Ayd ı n l a n ma, b i rkaç nedenden
d o l ayı estetiği kuca kladı: B u ha reket d uy u l a r ı n ve haz değeri n i n
yen i d e n keşfi etrafı nda dön üyord u; ayrıca sa nat v e sa nat eleşti risi
serp i l i p geliştikçe, güze l l i k a n layışı fi lozofl a r a ra s ı nda son derecede
büyü k önem kaza n d ı . Güze l l i ğ i a n lama ta rzı m ızın, doğadaki a k ı l c ı
d üzen e i l işkin b i l g i ler ortaya ç ı ka rd ı ğ ı n a i n a n ı l ıyord u .

A l m a n Akılcı lığı
O n sekizinci yüzyılda Alma nya'da esteti k b ü y ü k ölçüde Ch ristia n
Wolff' u n akılcı metafıziğ i n e daya n ıyord u . Wolff, g üzel o l a n ı n doğru
o l d u ğ u yol u ndaki klasik i l keyi savu nan bi riyd i . Wolff'a göre g üzel­
l i k, haz d uyma olara k yoru m la n a n doğru l u kt u r. Wolff, g üzel l i ğ i mü­
kem me l l iğe sa h i p şey olara k görür. Sonra, b u m ü ke m m e l l i k uyu ma
ve d üzene götü rür. Bir şey (haz d uyg u ları yol uyla) g üzel sayı l d ı ğ ı

1 61
Felsefe 7 0 1

za man, b i r t ü r m ü ke m m el l i k y a d a uyum hissed i l iyor demektir. Do­

layısıyla, m ü kemmel l iğe i l i ş k i n d uya rlı biliş, g üzel l i ktir. Wolff'u n be­
l i rtti ğ i n e göre, güze l l i k çevre m izdeki şeylerin nesnel öze l l i kleriyle
i l g i l i o l a b i l mesine rağ m en, g ü ze l l i k hakkı ndaki ka n ı l a r, kişi n i n du­
ya rl ı l ı ğ ı n a daya l ı bir g ö re l i l i k serg i ler.

Fransız Klasisizmi
Ayd ı n la n m a dönem i n d e Fra ns ı z l a r ı n g üzel l i ğ e bakışı, Desca rtes'ı n
fizi kse l evren mod e l i n d e n (te k i l b i r i l ke koy m a k için önceki bilgi­
lerden bilgi ç ı ka r ı m ı ya p m a tutu m u ndan) derin lemesine esi nlen­
d i . Alman a k ı l c ı l ı ğ ı g i bi, Fra n s ı z klasisizm i de estetiği, g üzel ola n ı n
doğru o l d u ğ u yol u n d a ki k l a s i k i l keye daya n d ı rd ı . Fra nsız fi lozofl a r,
doğru l u ğ u nesnel a k ı l c ı d üze n o l a ra k görüyo r l a rd ı . F i lozoflar, sa­
natı doğaya idea l d u ru m u nd a öykü n me o l a ra k g ö rd ü ler ve Fra nsız
klasisiz m i n d e esteti k, doğa b i l i m i örnek a l ı n a ra k k u ru l d u . Desea r­
tes'ı n mode l i nde o l d u ğ u g i bi, F ra nsız klasisiz m i n e mensup fi lozof­
lar, evrensel bir i l ke a rayışıyla estetiği sistematikleştirme çabası n a
g i rd i le r.

Öznelcilik ve Görgülcülük
Estetiğ i n temel i Fra nsa'da v e A l m a nya'da atı l m ış olmakla birl i kte,
Ayd ı n la n ma döne m i n d e estetikle i l g i l i en önem l i ça l ışmalardan
bazı l a rı i ng i ltere'de ve i skoçya'd a ortaya kon u l d u . Öznelci l i k ve gör­
g ü k ü l ü k a racı l ı ğ ıyla, estet i k a n layışı izieye n i n güze l l i k a n layışına
dönüştü; bu bağ lamda hem g üzel l iğin deneyi m l e n mesi hem de
buna veri len ya nıt i rd e l e n d i .
B u dönemin en ö n e m l i k i ş i l erinden olan Lort Shaftesbu ry, g üzel
ola n ı n doğru o l d u ğ u yol u n d a ki klasik i l keye kat ı l ıyord u. B u n u n l a
birl i kte Shaftesbu ry, b u doğru n u n b i l i n mesi m ü m kü n nesnel bir
a k ı l c ı d üzen olduğu ka n ı s ı n d a d eğ i l d i . Shaftesbu ry'ye göre, esteti­
ğe verilen ya n ıt çıkarsız, benci lce ol maya n bir haz ya n ıtıd ı r; başka
bir d eyişle, kişi n i n ken d i özçı ka r ı n ı nası l i lerleteceğ ine i l işkin dü-

1 62
 Ayd ı n l a n m a

ş ü ncelerinden bağı msızd ı r (bu açıklama, o n u n aynı fi kre daya l ı eti k

k u ra m ı n ı n da yol u n u açaca ktı). Shaftesb u ry, g üzel l i ğ i n, insan zih­
ninden bağ ışık bir uyu m türü olduğunu ve g üzel liğe i l işkin dolaysız
a n layı ş ı m ızın, bu uyuma katı l m a n ı n bir biçi m i o l d u ğ u n u öne sürd ü .
Shaftesbu ry, d a h a son ra adağ ı n ı değ işt i rerek g üzel l iğe veri l e n
ya n ı t ı n mah iyeti üzerinde yoğ u n l aştı v e b u ya nıtı n, kişiyi a h l a ki o l a ­
ra k özçıkarı n ı n üstüne yü kselttiği ka n ı s ı n ı d i l e getird i . Shaftesbu ry,
b i r şeyi g üzel ya pandan uza klaşıp, insan doğası n ı n o g üzel l i kle i l ­
g i l i d avra n ışına yönelerek estetik i l e g üzel l i k, a h l a k v e eti k arasında
bağ k u rd u; Ayd ı n l a n mayla i l iş k i l i hale gel m i ş o l a n i n s a n doğası na
i l g iyi i leriye taşıd ı .
Ayd ı n lanma i l eriye yürüyü ş ü n ü sürd ü rü rken, l m m a n uel Ka n t ve
David H u me gibi sonraki fi lozoflar, özel l i kl e de i mgelem i n rol ü ba­
kı m ı nd a n deneyi msell iğe, ya n i görg ü l l ü ğ e ve öznel l iğe i l işkin a n l a ­
yışiara muazzam katkı l a rda b u l u nd u l a r.

S i YA S E T, E T i K V E D i N

Ayd ı n la n ma'n ı n belki de en büyü k önemi, siyasette elde ed i l e n

kaza n ı m lardan g e l i r. Bu dönemde üç ayrı d evrim meydana g e l d i :
i n g i l iz Devri m i, Amerika n Devri m i ve Fra n s ı z Devri m i . Ayd ı n l a n m a
d ö n e m i nde fi lozoflar, i nsa n doğasıyla i l g i l i d ü ş ü ncelere yönelmeye
başlad ı kça ve ki l i senin, monarşi n i n koy u p yerleştird i ğ i doğrulara
e leşti riler getird i kçe, top l u msa l-siyasa l atmosfer de d i d i k d i d i k ed i­
lir oldu. Bu devrimierin destekçi leri, siyasal ve top l u msal otoriten i n
kara n l ı k gelenekiere ve d i nsel efsanelere daya n d ı ğ ı n a i n a n ıyorlard ı ;
özg ü r l ü k, eşit l i k, insan h a k l a r ı v e meşru b i r siyasa l siste m i n gerekli­
l i ğ i g i bi fi kirleri yaymaya başlad ı lar. Filozofla r yöneti m i eleştirmeye
başlamakla ka l m a d ı l a r; yönet i m i n nasıl o l m a s ı gerektiği konusunda
ku ra m la r da gelişti rd i ler. D i n sel özg ü rl ü k ve denge-denetim meka­
n izma i a n na sah i p bir siyasa l sistem in gere k l i l i ğ i g i b i fi kirlerin işte
bu n o ktada h a l k ta rafından beni msenmeye başlad ı ğ ı n a tan ı k o l u -

1 63
Felsefe 1 0 1

yoruz. B u dönemde, J o h n Locke' u n ve Thomas Hobbes'un siyasa l

ça l ı ş m a l a rı en büyü k etkiyi gösterd i.
S iyasetle ve top l u m l a i l g i l i görüşler değişmeye başlayı nca, in­
sa n l a r ı n etiğe ve dine bakışları d a değişmeye başlad ı. Din uğruna
yürüt ü l e n ka n l ı sava ş l a r ı n ya n ı s ı ra, artan sanayileşme n i n ve kent­
leşmen i n de etkisiyle, i n sa n l a r (ve bel irli fi lozofla r) m utl u l uğun, ah­
lakın ve d i n i n ard ı nd a yata n g ü d ü leri sorg u la m aya başlad ılar. Filo­
zofla r, Ta n rı 'yla birleşerek m utl u l u ğ u bu l m a k ya d a bir şeyi neyin iyi
kıld ı ğ ı n ı d i n i n buyru kları n ı esas a l ı p bel i rlemek yerine, dönüp insan
doğas ı n a bakmaya başla d ı l a r ve şöyle soru l a r sord u lar: Bu yaşam­
da i n sa n ı ne mutlu eder? Ayd ı n la n ma fi lozofla rı, d i n i n ken d i n i boş
i n a n ç l a rd a n, doğ a ü stücü l ü kten, bağnazl ı kta n ku rtarması çağrısı
ya ptı l a r ve daha akılcı bir biçimden ya na o l d u l a r. Kato l i k kil isesine
karşı öfke giderek ka bard ı ve Protesta n l ı k yayı l m aya başlad ı . Ayd ın­
l a n m a döneminde d i n , dört b i ç i m e bürün meye başlad ı :

1 . Ateizm ya da Tan rıta n ımazlık: D e n is Diderot'n u n ifadesiy­

le, i n sa n l a r ı n d o ğ a l d üzen i l keleri n i keşfetmek için gözleri­
ni doğaüstü bir va r l ı ğ a çevi rmek yer i n e, ken d i l e ri n i n doğal
s ü reçlerine b a k m a l a rı g e rektiği d ü ş ü n cesi d i r. Ateizm, Ay­
d ı n la n ma döne m i n d e başka yerlere kıyasla Fra nsa'da daha
yayg ı nd ı .
2 . Deizm ya d a Yaradancılık: Evreni ya ratı p yöneten ve olu­
ş u m u n u n ilk a n ı nd a n beri daima bir ya ratı l ı ş p l a n ı bulunan
yüce bir va rl ı ğ ı n old u ğ u i n a ncıd ı r; ne va r ki bu ina nca göre,
bu yüce va rl ı k ya rattıklarına müdahale etmez. Deizm i n Ay­
d ı n l a n ma'yla i l g i l i d i n o l d u ğ u çoğ u za m a n d ü ş ü n ü l ü r. Deizm,
m ucizelerle ya d a özel va h iylerle i l g i l i görüşleri reddeder ve
o n u n yerine doğa l ışığ ı n, yüce bir va rl ı ğ ı n b u l u nd u ğ u n u gös­
teren gerçek ka n ıt o l d u ğ u n u savu n u r. Deistler, isa Mesi h'i n
ta n rısa l l ığ ı n ı reddetti ler ve a ksine, o n u n m ü kemmel bir ah­
l a k hocasına d a h a çok benzediğini öne sürd ü ler. Deizm, bu

1 64
 Aydınlanma

d üzen i Ta n rı 'n ı n ya rattığına inanara k, doğa b i l i m lerinde yen i

b u l uşların ya p ı l masına d a olanak ta n ıyord u .
3 . Yürek Dini: Deizmde i n a n ı l a n Ta n rı 'n ı n a ş ı rı a k ı lcı o l d u ğ u
v e insa n l ı ğ ı n sürekli verd iği mücadelelerd e n u z a k d u rd u ğ u
( b u neden l e de d i n i n h izmet ettiği ö n e s ü r ü l e n amaca uy­
g u n düşmediği) görüşüd ü r. Roussea u ve Shaftesbury g i b i
ta n ı n m ı ş fi lozofların b e n i m sed ikleri y ü re k d i ni, i n sani d uya r­
l l l ı kiara daya n a n bir d i n d i r. Bazen deizm i n bir biçi m i o l d u ğ u
d ü ş ü n ü l mekle birlikte, yürek d i n i "ya pay i badet biçim leri"n i n
o l mamasıyl a ve metafizi k b i r temele daya n m a m asıyla d i kkat
çeken "doğa l " bir d i n d i r. O n u n yeri n e doğal i n s a n duyg u l a rı
öne çıkarı l ı r.
4. Fideizm ya da inancılık: Ayd ı n la n m a döne m i n i n ürünü olan
e n önemli eserlerden biri, David H u m e' u n Dialogues Concer­
ning Natural Religion (Doğal Din Üstüne Söyleşi/er) a d l ı kitabıd ı r.
Ateist olan H u me, öl ü m ü nden son ra 1 7 79'da yayı m lanan Söy­
leşiler'de, insa n ı n ve a k l ı n va rl ı ğ ı n ı gerekçe göstererek dünya­
n ı n yüce bir varl ı k ta rafı ndan ya ratı l m ı ş ve d üzen lenmiş olması
gerektiğini öne süren faraziyeyi eleşti rir. Fideizm, her ne şekil ­
d e olursa o l s u n , a k ı l c ı eleşti ri nin d i n sel inancı d e f edemeye­
ceğini, çünkü d i nsel i nancın son derecede "doğa l " olduğ u n u
belirtir. Fideizme göre, kişinin di nsel i n a n ç taş ı m a k i ç i n esasen
bir nedene i htiyacı yoktur; tüm i htiyacı, i m a n etmektir. Fideiz­
m i n bazı biçi mleri, d i n sel i na nçları n, akla aykı rı olsa ya da akılla
çatışsa bile meşru sayı labileceğ i n i söyleyecek kadar i leri g it­
mektedi r. Ayd ı n la n ma, eski Yu na nların geleneksel, önceden
yerleşmiş düşü ncelerin i reddederek ve i nsan bilgisine, insa n
a k l ı na vurg u yapara k i n sa n ların felsefeye, b i l ime, siyasete ve
b i r bütü n olara k topl u m a bakış ta rzla rında ta m bir devri m ya­
rattı, böylece Batı felsefesi n i n şekl i n i de sonsuza değin değiş­
tird i .

1 65
FRI EDRICH N I ETZSCH E ( 1 844- 1 900)
Yaşam ı n Olumlan ması

Fried rich N i etzsche 1 5 Ekim 1 844'te Alma nya'n ı n Röcken beldesin­

de doğdu. Lutherci bir ra h i p olan N ietzsche'n i n babası, o henüz
dört yaş ı ndayken öldü. Babası n ı n ö l ü m ü nden a ltı ay sonra N i etzs­
che'n i n i k i yaş ı ndaki erkek ka rdeşi de öldü, böylece onu a n nesiyle
ve iki kız ka rdeşiyle ya l n ız b ı ra kt ı . N ietzsche, d a h a sonra babası n ı n
ve erkek ka rdeşi n i n ö l ü m ü n ü n kend isi n i derinden sa rstı ğ ı n ı söy­
l e m i şt i r.
Friedrich N ietzsche, 1 4 yaş ı n d a n 1 9 yaş ı n a kadar, Alma nya'da­
ki en iyi yatı l ı oku l l a rd a n b i r i n d e okudu; Bon n Ü n iversitesi'nde ve
Lei pzig Ü n iversitesi'nde öğre n i m i n i sürd ü rü rken fi lolojiye (kutsa l
ve klasik meti n leri n yoru m ları üzeri nde ça l ı ş a n bir a kadem i k dala)
eği l i m gösterd i. Onlu yaşları n d a n beri beste ya pmakta olan Nietz­
sche, bu dönemde ü n l ü besteci (ayn ı za manda da N i etzsche'n i n
büyü k hayra n l ı k duyd u ğ u) R i c h a rd Wagner'le ta n ı ştı v e i k i adam
a rası nd a gel işen ya k ı n dostl u k, yaşa m ı boyu n ca N ietzsche üzerin­
de i n a n ı l maz bir etki ya rataca ktı (yi rmi yı l son ra N i etzsche, bu dost­
l u ğ u yaşa m ı n ı n "en büyü k kaza n ı m ı " olara k a n ı m sayaca ktı). Yi rmi
dört yaş ı na geldiğ i n d e, henüz doktorasını b i l e ta mamlamamışken,
N i etzsche'ye Basel Ü n iversites i fi loloji böl ü m ü nden öğretim görev­
lisi o l ması için teklif g e l d i .
N ietzsche, 1 870'te Fra nsa-Prusya Savaşı'nda kısa süre sı h h iye eri
olara k görev ya ptı kta n (orada d iza nteri, fre n g i ve d ifteri hasta l ı ğ ı
kaptı) sonra Basel Ü n iversitesi'ne döndü v e 1 872'de Tragedyanm
Doğuşu a d l ı i l k kita b ı n ı yayı m la d ı . Kita p, Wag ner'i n övgüsünü a l ­
ması n a rağmen, öze l l i kl e i leride dönem i n önde g e l e n A l m a n fi lo­
log l a rı n d a n biri h a l i n e gelecek olan U l rich von Wi lamowitz-Möllen­
dorff'ta n olu msuz eleştiri a l d ı .

1 66
 Friedrich N ietzsche ( 1 844- 1 900)

N ietzsche, 1 879'a kadar Basel Ü niversitesi'nde ka l d ı . Nietzsche'ni n

fı loloj iden çok felsefeye i l g i d uyduğu 1 878'd e a rtık iyice açı klık ka­
zan m ı ştı; insanca, Pek insanca adlı kita bı, o n u n felsefi üslubunda­
ki değişime (ayrıca Yahudi karşıtı ve Alman m i l l iyetçisi olduğu için
Nietzsche'n in nefretini çeken Wagner'le dostl u ğ u n u n bitişine) işaret
eder. N ietzsche otuz dört yaşı ndayken sağ l ı ğ ı öylesi ne bozu lm uştu
ki, ü n iversitedeki görevi nden istifa etmek zoru nda ka ldı.
N ietzsche, sağ l ı ğ ı ciddi şeki lde kötü leşi rken, 1 878'den 1 889'a ka­
dar A l m a nya, isviçre, ita lya kentleri arası n d a d o la n ı p d u rdu ve o n
b i r kita p yazd ı . 3 Oca k 1 889'da, bir ada m ı n sokakta b i r a t ı ka mçıla­
masına ta n ı k o l u nca s i n i r b u h ra n ı geçi rd i ( m u htemelen frengiden
kayna kl a n ıyord u). Sokak ortasına yığ ı l ı p ka l d ı ve b i r daha da a k ı l
sağ l ı ğ ı n ı geri kaza n a m a d ı . Sonraki on b i r yı l ı n ı bitkisel hayat deni­
l e b i l ecek bir d u ru mda geçi recekti, ta ki 2 5 Ağ u stos 1 900'de ö l ü n ­
ceye kadar.

F R I E D R I C H N I ETZ S C H E ' N i N
FELSEFi iZLEKLERi

Akı l sağ l ı ğ ı n ı n bozuk o l d u ğ u dönemde N ietzsche'ye kız ka rdeşi E l i ­

sabeth Förster-Nietzsche baktı. Ya hudi d ü ş m a n ı v e m i l l iyetçi seçkin
b i r Almanla evl i olan E l i sa beth, N ietzsche'n i n yazı l a rı n ı seçip ayı k­
laya ra k yayı mladı. H iç mi h i ç fa rkında o l m a m a s ı n a rağ men, N ietz­
sche Alma nya'da ü n l ü ler a rasına g i rmişti ve son ra l a rı b i r Nazi i ko n u
olara k görü ldü; ç ü n kü ça l ı ş m a la rı ndan ya l a n ya n l ı ş seçilerek yayı n­
lanan şeyler, o za m a n l a r N azi ideolojisini d esteklemek a macıyla kul­
l a n ı l d ı . Dü nya, Friedrich N i etzsche'n i n gerçek i n a nçları n ı öğ renme
o l a n a ğ ı na anca k i kinci Dü nya Savaşı sona eri n ce kavuştu.

N i h i l izm ya da Hiççilik
N i etzsche belki d e en ç o k "Ta n rı ö l d ü " sözüyle ü n l e n m iştir. On d o ­
kuzu ncu yüzyı l ı n g e ç döne m i n de, Alman devleti n i n y ü kselmesiyle

1 67
Felsefe 7 0 7

ve b i l i rn d e kayded i l e n i l erlemel erle, bi rçok A l m a n fi l ozof o g ü n kü

yaşa ntı s ı n a büyü k b i r iyi mserl i k l e bakıyord u . Oysa ki N i etzsche, o
g ü n leri derin bir değer b u n a l ı m ı n ı n damga v u rd u ğ u s ı k ı ntı l ı za­
ma n l a r o l a ra k görüyord u .
Böyle Buyurdu Zerdüşt a d l ı kita bı nda N i etzsche, otuz yaşınday­
ken ken d i s i n i ba kir doğaya ata n ve oradan çok hoşlanan, öyle ki
son ra k i on yıl boyu nca orada yaşamaya ka ra r veren Zerd üşt isi m l i
bir ada m ı n öyküsü n ü a n l at ı r. Zerd üşt, topl u m i ç i n e dönü nce Ta n­
rı'n ı n ö l d ü ğ ü n ü ilan eder. B u kita b ı nda N i etzsche, b i l i mdeki ilerle­
meler neden iyle i n sa n la r ı n a rt ı k H ı ristiya n l ı ğ ı n koyd u ğ u bel i rg i n
değerler d izgesi n e yön e l m e d i klerini; H ı ristiya n l ığ ı n geti rd i ğ i üzere,
bir şeyi n eyi n iyi kıld ı ğ ı n ı ve b i r şeyi neyin kötü k ı l d ığ ı n ı bel irleyen o
g ü ç l ü uyg a r l ı k kavrayış ı n ı n a rt ı k olmadığ ı n ı savu n u r.
N i etzsche, gerçekte H ı ristiya n l ı ğ ı eleşti ren biri olmakla birl i kte,
ta n rıta n ı m azl ığı daha çok eleşti riyordu ve mantıken bir sonraki adı­
mın b u o lacağ ından korkuyord u . N i etzsche, b i l i m i n insa n l a ra yen i
bir değerler d izgesi, ya n i H ı ristiya n l ığın koyd u ğ u değerlerin yeri n i
a l a n b i r d izge geti rd i ğ i n i öne s ü rmed i . O n u n yerine, H ı ristiya n l ı ğ ı n
koyd u ğ u a h l a k yasası n ı n yeri n i n i h i l izm in, ya n i her türlü inancın
tümden terk ed i l mesi n i n a lacağ ı n ı öne sürd ü .
N i etzsche, i n sa n l a r ı n her za m a n bir değer v e a n l a m kaynağı
sa pta m aya gereksi n i m d u yd u kları ka nısındayd ı ve bilim o kaynağı
sağ l a mazsa, sa l d ı rg a n m i l l iyetçi l i k g i bi başka b i r kayna ğ ı n kend i n i
göstereceği son u c u n a u laştı. N ietzsche, H ı ristiya n geleneklerine
dön men i n gerekl i o l d uğ u n u savu n m a d ı . Daha çok, yaşa m ı n olum­
l a n m a s ı ya da hayat ı n evetlen m esi yol uyla bu n i h i l izm biçimi nden
nasıl ç ı k ı lacağ ı n ı keşfetme k i sted i .

G ü ç istenci
N ietzsc h e'n i n güç iste n c i ya da k u d ret i radesi kura m ı iki kısma ay­
r ı l a b i l i r.

1 68
 Fried rich N ietzsche ( 1 844-1 900)

Biri ncisi, Nietzsche, bu d ü nyadaki her şeyi n hep değişim içinde

old u ğ u na ve sabit bir şeyin d ü pedüz va r o l m a d ı ğ ı n a i n a n ıyord u .
Madde, bilgi, haki kat vb. d u rmaksızı n değ i ş m e kted i r, b u değişi m i n
t a özü ise "güç istenci" olara k b i l i nen şeyd i r. N ietzsche'ye göre evren
i stençlerden, ya n i i radelerden oluşur.
i ki ncisi, güç istenci, başat l ı k ve bağ ı msızl ı k yol uyla ortaya ç ı ka n
g ü ç yön ü nde bir b i reyi n sa h i p o l d u ğ u tem e l d ü rtüd ü r. Güç istenci,
c i n se l l i k istencinden ya da sağ ka lma iste n c i n d e n çok daha kuvvet­
l i d i r ve ken d i n i fa rkl ı şeki l lerde gösterebi l i r. N ietzsche'ye göre g ü ç
i stenci, şiddet olara k y a da fizi ki başatl ı k o l a ra k kend i n i gösterebil­
mesi n e rağ men, içe de yönelti lebi l i r ve kişi n i n ken d i benine boyu n
eğmesine (başka birine boy u n eğmen i n a ks i ne) yol açabi l i r.
N ietzsche, ben l i k ya da ruh kavra m ı n ı n d ü pedüz söylemsel b i r
kurg u o l d u ğ u n a i n a n ıyord u . N ietzsche'ye g ö re "ben'; gerçekte d u r­
m a ksızın ve ka rgaşa içinde birbirini alt etmeye ça l ışan ra kip istenç­
lerin bir ka rışı m ı d ı r. Dü nya s ü rekli değiştiği i ç i n ve d eğ i ş i m, yaşa m ı n
en temel öğesi o l d u ğ u için, ister felsefe, i ster b i l i m, isterse d i n ba­
kı m ı n d a n yaşa m ı nesnel ve sabit olara k görmeye yön e l i k her türl ü
g i ri ş i m yaşa m ı n i n ka r ed i l m esi sayı l ı r.
B u nedenle, yaşa m ı ol u m layan bir felsefe tem e l i n d e yaşa m a k
i ç i n , değişimi kuca k l a m a k v e tek değ işmeye n i n d eğ i ş i m olduğ u n u
a n l a m a k gereki r.

i nsan ı n Rolü
N ietzsche'ye göre hayva n l a r va rd ı r, insa n l a r va rd ı r ve bir de üstinsan
va rd ı r. i nsa nlar, daha büyü k kaza nçlar elde etmek (örneği n uyga r­
l ı klar, bilgi, ruha n i l i k) için içg üdü leri n i ve doğal içtepilerini kontro l
etm eyi öğrend i kleri za man, hayva n o l m a kta n ç ı ktı l a r. Güç istenci­
m iz, d ı şarıdan (başka l a rı n ı denetlemekten) i çeriye (kendine hakim
o l m aya) doğru yöneldi; ne var ki, bu kend i n e hakim olma süreci çe­
tind i r ve sürekli i nsanoğ l u n u pes etmeye çeken b i r ayartma va rd ı r
(insa n l ığ ı n böyle pes etmesine i l işkin i k i örnek, N ietzsche'ye göre,

1 69
Felsefe 7 0 7

n i h i l izm ve H ı ristiya n a h la k ı d ı r) . i nsa nlar, ken d i lerine hakim olma

ça bası g österirierken ü sti nsan, ya n i (hayva n l a rda b u l u n mayan) ken­
dine hakim iyet yetisine ve (insan larda bu l u n m aya n) tem iz vicdana
sa h i p b i r va rl ı k olma yol u nd a d ı rl a r. Üsti nsan, derin bir yaşam sevg isi
taşı r; s ü rekli mücadeleyi ve acı çekmeyi hiç ya kın madan seve seve
ka b u l eder. Bu nedenle, N ietzsche'ye göre insa n l ı k erek değildir; üs­
tinsan o l m aya geçiş aşaması d ı r.

Hakikat
N i etzsche "hakikat"i n, ya n i b i r şeyi ele a l ı p d ü ş ü n me n i n ya l n ızca
bir tek doğru yol u n u n o l a b i l eceğ i fi kri n i n, d ü ş ü nce s ü recimizin es­
nekl i ğ i ni yitirmiş old u ğ u n u ka n ıtladığına i n a n ıyord u. N ietzsche'ye
göre, esnek o l m a k ve b i r meseleyi ele a l ı p d ü ş ü n me n i n birden çok
yol u n u n o l a b i l eceğ i n i kavra m a k, sağ l ı k l ı bir z i h n i n gösterges i d i r;
esnek o l maya n bir zi h i n ise yaş a m a "hayır" demektir.

Değerler
Nietzsche, iyinin ve Kötünün Ötesinde adlı kita b ı nda, ahiakın psiko­
loj i k temel leri n i açığa ç ı ka rmaya g i rişir. Nietzsche'ye göre, eğer i nsa­
noğ l u a h l a k sahibi olmasayd ı, d a h a sağ l ı kl ı bir tür o l u rdu. Nietzsche,
a h l a k i l e kurg uyu eşit tutuyord u ve değerleri n nesnel olmad ı kları
için yen iden değerlend irilmesi gerektiğine i n a n ıyord u. N ietzsche
öze l l i kle H ı ristiyan a h l a kı n ı eleştird i ve temel bir düzeyde H ı ristiyan
a h l a kı n ı n yaşama karşı o l d u ğ u nu, hatta yaşam d üşmanı olduğunu
öne s ü rd ü . Örneğin, N i etzsche'ye göre H ı ristiya n l ı ğ ı n öteki dü nya
anlayışı, bireyi n doğ a l içg ü d ü lerini değersizleştirir ve bu yaşa m ı n
önemsiz görün mesi ne n e d e n o l u r, dolayısıyla da zayıfl ığı teşvik eder.
N i etzsche, a h i a k ı n h a k i kati n i açığa çıkarı rken H ı ristiyan ahlakı­
nın yerine başka bir a h l a k biçi m i koymayı a rzu etm iyord u. Daha çok
a h i a k ı n a rd ı ndaki haki kati kavra d ı kta n son ra, insanların g ü d ü leriyle
ve yaşa m a yönel i k tutu m l a rıyla i l g i l i daha d ü rüst ve gerçekçi olma­
ya başiayaca kiarına i n a n ıyord u .

1 70
 Friedrich N i etzsche ( 1 844- 1 900)

Bengi Dön üş
N i etzsche'n i n belki en ka r ı ş ı k kura m ı, b e n g i d ö n ü ş ya da sonsuz
d ö n ü ş i l e i l g i l i metafizik kura m ıyd ı . Ka rmaş ı k o l m a kl a b i r l i kte, o n u n
t ü m d i ğ e r ça l ı ş m a l a rı n d a o l d u ğ u g i bi, bu k u ra m ı n ı n d a özü nde ya­
şa m ı n o l u mlanması yatma kta d ı r.

Bengi dönüş d üşüncesi yüzy ı l l a rdan beri va rd ı r. Bengi dönüşü n

Rönesans çağ ı n a a it klasik b i r tasvi ri, ken d i kuyruğ u n u yiyen bir ej­
derha ya da yı l a n şekl i n d e resmed i len O u roboros't u r.
N i etzsche'n i n bengi dönüş ku ra m ı n ı n birinci kısmı, za ma n ı n
döng üsel olduğu, ya n i insa n ların tüm yaşa m l a r ı n ı n h e r a n ı n ı sonsuz
defa yen i başta n yaşayaca kları ve her defa n ı n ayn ı olacağı düşünce­
sid i r. B u nedenle, deneyi miediğimiz her a n sonsuz olara k meydana
g e l i r ve bu gerçeğ i ka b u l ed i p bundan m üthiş sevi n ç duyma m ız
gerekir.
N ietzsche'n i n bengi dönüş kura m ı n ı n ikinci kısmı, her şey sürekli
değ i ş i m geçi rdiği -bu nedenle de her şey s ü rekli "ol u ş u m" halinde
b u l u nduğu- için "varl ı k"ı n mevcut olmad ı ğ ı n ı bel i rtir. N i etzsche, her
şeyi n sürekli değişim geçi rmesinden dolayı gerçekl i ğ i n iç içe doku n-

1 71
Felsefe 1 0 1

duğ u n u ve "şeyler"i diğer "şeyler"den ayı rt edemeyeceğ imizi öne

sü rer. B u nedenle, gerçekl i ğ i n t ü m ü ne i l işkin ya rgıda b u l u n u l ma k­
sızın, gerçekliğin sadece bir kısmına ilişkin ya rgıda b u l u n u lamaz.
Yaşa m l a r ı m ızın sürekli b i r "ol u ş u m" durumunda b u l u nduğu gerçe­
ğ i n i ka b u l lenerek, yaşa m ı n tü m ü ne ya "evet" ya da "hayır" d iyebili riz.
i l k va ro l u şçu fi lozoflard a n biri sayı lan N ietzsche, felsefeyi gerçekten
i n a n ı l maz ölçüde etkiled i . Her şeyden önce, N i etzsche'ni n "yaşa m ı
o l u m l a ma"ya yaptığı vurg u v e hem ahlaka hem de H ı ristiya n l ığa
yönelttiğ i meydan oku m a l a r, onu dönem i n i n en önemli filozofların­
dan biri haline getird i .

1 72
SORITES PARADOKSU
Azar Azar

Yığ ı n veya kü me paradoks u da denilen sarites p a ra d o ksu, M i letas­

lu E u b u l ides'i n ortaya att ı ğ ı bir d iğer ü n l ü paradokst u r. Bu para­
d o ks, m uğ l a kl ı k d ü ş ü ncesi n i ele a l ı r. Sarites sözcüğü, "yığın, kü m e"
a n l a m ı ndaki Yu na nca soros sözcü ğ ü n d e n g e l m e kted i r. Sarites pa­
rad o ks u şöyled ir:
B i r kum yığ ı n ı n ızı n old u ğ u n u düşü n ü n . Tek ku m tanesinden yı­
ğın o l maz ama pek çoğ u, örneğ i n bir m i lyon tanesi b i r a raya gel i n­
ce b i r yığ ı n oluşturur.

1 . Eğer bir m i lyon kum ta nesinden b i r tek tane a lacak olsayd ı­

n ız, yine b i r yığ ı n ı n ız o l u rd u .
2 . Eğer yığ ı n d a n bir kum ta nesi d a h a a la c a k o l sayd ı n ız, y i n e b i r
yığ ı n ı n ız o l u rd u .
3 . Eğer yığ ı n d a n bir ku m ta nesi d a h a a l a c a k o lsayd ı n ız, y i n e b i r
yığın ı n ız o l u rd u .

E n sonu nda, a rtı k ortada yığ ı n d iye bir ş e y ka l mayacak d u ru m u n

o l u şmasına yeterli sayıda k u m ta nes i n i a l a b i l i rs i n iz, a m a o d u r u m
h a n g i noktada o l u ş u r? Beş y ü z k u m ta nesi yine de b i r yığı n sayı l ı r
a m a 499 ku m ta nesi yığın say ı l maz m ı ?
Sarites paradoksu, yine E u b u l ides'i n ortaya attığı b i r başka pa­
rad o ks olan Kel Adam paradoksunda da g ö rü l ü r. B u pa radoks şöy­
led i r:

1 . Eğer bir ada m ı n kafa s ı nda tek tel saçı va rsa, o adam kel ka­
bul ed i l i r.
2. Eğer kafasında tek tel saçı olan ada m kel ka b u l ed i l i rse, iki tel
saçı olan adam da kel ka b u l ed i l i r.

1 73
Felsefe 1 0 1

3. Eğer kafasında i ki tel s a ç ı o l a n adam kel ka b u l ed i l i rse, üç tel

saçı olan a d a m da kel ka b u l ed i l i r.

Öyleyse, kafa s ı n d a b i r m i lyon tel saçı o l a n a d a m kel ka b u l ed i l i r.

Kafa s ı nda bir m i lyon tel saçı o l a n adam kes i n l i kle kel sayı l ma­
yaca k o l sa b i l e, bu m a ntığa g ö re öyle sayı l ma s ı g erek i r. Öyleyse,
a d a m h a n g i noktada a rt ı k kel sayı l maz?
Filozof Gottlob Frege ve fi l ozof Bertra nd Russell, idea l d i l i n kesi n
olması gerektiği n i, doğal d i l i n i s e bir kusuru n u n b u l u nd u ğ u n u, ya n i
m u ğ l a k olduğunu öne s ü rd ü ler. Muğlakl ı kta n kurtulara k sarites
türü teri m leri ortadan ka l d ı r m a k, dolayısıyla da sarites paradoksun­
dan ku rtu l m a k m ü m kü n o l u r.
Da h a sonra, Ameri ka l ı fi l ozofWi l l a rd va n Orman Qui ne, doğa l di­
l i n m u ğ l a k l ı ktan ta mamen a rı n d ı rı l a bileceğ i ka n ı s ı n ı d i le getirdi. Bu,
insa n la r ı n alışılmış kon u ş m a ta rzlarını etkileyecek olsa bile, Qui ne'i n
deyişiyle "tatlı sad e l i k" b u n a değerd i .

Ö N E R i L E N ÇÖZÜ M L E R

Filozofl a r ı n sarites para d o ks u n u açıklamak için s ı kl ı kla d i l e getird i k­

leri dört ceva p vard ı r:

1 . S arites pa ra d o ks u n d a m a ntığ ı n geçe r l i o l d u ğ u n u reddet­

m e k.
2. Sarites para d o ks u i ç i n d e k i öncü l lerd e n bazı l a r ı n ı reddet­
m e k.
3. Sarites paradoks u n u n g eçerl i l iğ i n i redd etmek.
4. Sarites paradoks u n u n s a ğ l a m olduğ u n u ka b u l etmek.

Olası çözüm lere tek tek b a ka l ı m .

1 74
 Sarites Pa radoksu

Sorites Paradoksunda Mantığın Geçerl i Olduğunu Reddetmek

Sarites paradoks u nda mantı ğ ı n geçerli o l d u ğ u n u reddetmek, en
iyi o l a s ı çözüm g i b i görü n m üyor. An l a ş ı l ıyor ki, mantı ğ ı n herha n g i
b i r etki ya pması için ya l n ızca d i l i n idea l biçi m i n e d eğ i l, doğal d i l e
de uyg u la n ması gerekir. B u neden le, sarites t ü rü teri m lerden ka­
ç ı n m a olanağı yoktur ve b u n l a rı başka bir şeki l d e ele a l mak gerekir.

Bazı Ö ncüileri Reddetmek

Sarites paradoks u n u n öncü l leri nden bazı l a rı n ı redd etmek, g ü n ü ­
m üzde en yayg ı n çözü m d ü r. Bu çözü m lerd e m a nt ı k d o ğ a l d i l e uy­
g u l a n a b i l i r; b u n u n l a birlikte, sarites para d o ks u n u n dayandığı ön­
c ü l lere i l işkin soru n l a r va rd ı r.

Epistemik Kuram
E p i ste m i k ya da b i l g i sel kura mda, koş u l l a rd a n b i ri n i n ya n l ı ş old u ğ u
ka b u l ed i l i r ve herhangi b i r sarites para d o ks u nda, yüklemin a rt ı k
geçe r l i olmadığı (on u n yerine o l u msuzl a ma n ı n g eçerl i olduğu) be­
l i r l i bir eşik noktası va rd ı r. Yi ne Kel Ada m paradoks u n u örnek vere­
cek o l u rsak:

1 . Kafası nda tek tel saçı o l a n bir adam kel ka b u l ed i l i r.

2. Eğer kafasında tek tel saçı olan b i r a d a m kel ka b u l ed i l i rse, o
za man kafa s ı n d a iki tel saçı olan b i r a d a m kel ka b u l ed i l i r.
3 . Eğer kafasında i ki tel saçı olan bir a d a m kel ka b u l ed i l i rse, o
za man kafa s ı n d a üç tel saçı olan b i r a d a m kel ka b u l ed i l i r.

Öyl eyse, kafasında b i r m i lyon tel saçı o l a n a d a m kel ka bul ed i l i r.

Diyel i m ki, i l k öncü l ü n ya n ı s ı ra, d iğer ö n c ü l lerden b i r i n i reddet­
tik. Örneğin, 1 30 tel saçı n eşi k noktası old u ğ u n u va rsaya l ı m . B u n u n
a n l a m ı, kafasında 1 29 tel s a ç ı o l a n biri n i n k e l o l d u ğ u, 1 30 tel saçı
olan b i r i n i n ise kel olmad ı ğ ı d ı r.

1 75
Felsefe 1 0 1

Doğ a l olarak, birçokları e p i stem i k ku rama kuşkuyla ya klaşmak­

tad ı r. Eğer öncül lerden b i r i ya n l ı şsa, b u n u n h a n g i s i o l d u ğ u nasıl bi­
l i n ecek? Ayrıca bu b i l g i n e rede n elde ed i l ecek? Eğer ket sözcüğ ü n ü
ku l l a n ı rsak, o sözcüğ ü n a n l a m ı onu n a s ı l ku l l a n d ı ğ ı m ıza bağ l ı d ı r.
Peki, b i r sta ndart bel i rlemek için, ü stelik o sta n d a rd ı n ne olduğ u n u
bilemed i ğ i m iz halde, o sözc ü ğ ü nası l ku l l a n a b i l i riz?

Doğrul u k Değeri Boşluğu Kuramı

Doğru l u k değeri boş l u ğ u denilen başka bir ku ram, özg ü l bir eşi k
noktas ı olmadığı i ç i n e ş i k n o kta s ı n ı bilemeyeceğ i m izi bel i rtir. Kel
old u k l a rı n ı söyleme n i n d ü pedüz doğru old u ğ u bir g r u p insa n ı n
va rl ı ğ ı n ı ve kel oldu kları n ı söyle m e n i n d ü pedüz ya n l ış olduğu baş­
ka bir g r u p i n sa n ı n va rl ı ğ ı n ı sezg i m izle a n l a rız. B u n u nla birlikte, iki­
sinin o rta s ı nda ka l a n b i r grup i nsan daha va rd ı r. Ortadaki bu insan­
lar söz konusu o l u nca, b u n l a ra kel demek doğru ya da ya n l ı ş her­
h a n g i b i r şey ifade etm ez. B u i nsa n l a r için, ket sözc ü ğ ü ta n ı msızd ı r.
Doğru l u k değeri boşl u ğ u ku ra m ı na göre, c ü m leler doğru ol­
mak yerine ta n ı msız o l a b i l d i ğ i için, öncü llerin tümü doğru değ i l d i r.
B u n u n l a birlikte, doğru l u k değeri boşluğu kura m ı bile soru n larla
karşı karşıya ka l ı r.
"Ya ğ m u r ya yağ ıyar ya da yağ m ıyor" cüm lesine ba kaca k o l u rsa­
n ız, normalde bu n u n m a ntı ksal açıdan doğru o l d u ğ u n u düşü n ü r­
d ü n üz. Ne va r ki, doğru l u k değeri boşluğu kura m ı na göre, s ı n ı rda
ka l a n b i r yağmur o l g u s u va rsa, hem "Yağ m u r yağ ıyor" hem "Yağmur
yağ m ıyor" ifadesi ta n ı msızd ı r, dolayısıyla ikisi d e doğru değ i l d i r.

Üst Değerlemed l i k
Üst değerlemeci l i k, d o ğ ru l u k değeri boşl u ğ u k u ra m ı nda i rdelenen
orta d a k i g r u p problem i n i çözm eye ça l ı ş ı r. Kel l i k örneğ i n e ba k ı l d ı ­
ğ ı nda, k e l o l d u kları n ı söyl e m e n i n ("kel" o l ma n ı n ku ra l ları nca bel i r­
lendiğ i üzere) doğru o l mayacağ ı seyrek saçl ı l a r ı n örnekleri vard ı r;

1 76
 Sorites Pa radoksu

b u n u n l a b i r l i kte, o n l a ra kel demek de ya n l ı ş o l m azd ı . Öyleyse, b u

o l g u la r hakkında karar vermek bize d ü şüyor g i b i g ö rü n mekted i r.
Ü st değerlemeci l i kte, kel o l m a ile kel o l m a m a a ra s ı ndaki çizg iyi
çek m e k, ket teri m i n i n "kes k i n leşti ri lme"si o l a ra k ifade e d i l i r. S ı n ı rd a
ka l a n senaryolarla i l g i l i ya l ı n c ü m leler doğru l u k değerinden yok­
s u n o l masına rağmen, bu c ü m leleri n bileşik h a l l eri g erçekten doğ­
ru l u k d eğerleri ne sa h i ptir ve ü st değerle m e c i l i k, sta n d a rt mantı ğ ı n
koru n masına (doğ r u l u k değeri boş l u kları va r o l sa b i l e) izi n ver i r.
Üst değerlemed l i k, bu "kes k i n l eşti rme" fi kriyle ş u n ları ifade eder:

• Bir cüm le, a nca k ve a ncak tüm keski n l eşti rmeler bakı m ı n d a n
doğ ruysa doğrud u r.
• B i r cüm le, ancak ve a n c a k tüm keski n l eşti rmeler bakım ı n d a n
ya n l ışsa ya n l ı ştır.
• B i r cüm le, a nca k ve a ncak bazı keski n l eşti rmeler bakı m ı n ­
d a n doğru v e başka keskin leşti rmeler b a kı m ı nd a n ya n l ı şsa
ta n ı msızd ı r.

Dolayısıyla üst değerlem ec i l iğe göre, sarites pa radoks u n u n ön­

c ü l leri, kimi keski n leşti rmeler açısından doğru, ki m i keskin leşti rme­
ler açısından ise ya n l ı ş olaca k ve öyleyse bazı l a r ı ta n ı m sız olaca kt ı r.
Bu, ya n l ış sonuca va ra n geçerli m u hakemeye izin verir.
B u n u n la birlikte, bir ku ra m olarak üst değerlemed l i ğ i n bile ken­
d i soru n ları va rd ı r. Üst değerlemecilik, her i ki olay da doğru olma­
sa b i l e, "Yağmur ya yağ ıyar ya da yağm ıyor" c ü m lesi n i n her za man
doğru olduğunu bel i rti r. Kel l i k kon usuna d ö n ecek o l u rsa k, üst de­
ğerlemeci l i k "Kafa n ızda 1 30 tel saç varsa kel d eğ i l s i n iz, a ma bir ek­
sikse kelsiniz" ifades i n i n ya n l ı ş olduğunu bel i rtird i; ama aynı za man­
da d a " Kel olmamak için kafa n ızda olması gereken saç tel leri n i n bel l i
b i r sayısı va rd ı r ve saç tel leri niz bundan b i r eksi kse kel s i n iz" cüm lesi­
nin doğru olduğ u n u öne s ü rerdi. Burada a ç ı kça çel işki va rd ı r.

1 77
Felsefe 1 0 1

Sorites Paradoksunun Geçerl iliğini Reddetmek

Sorites paradoks u n u çözme g i ri ş i m i nde ü ç ü n c ü seçenek, öncü l le­
ri n tü m ü n ü n ka b u l ed i l e b i l eceğ i n i ama son u c u n redded i lebi lece­
ğ i n i bel i rtir. Bu seçeneğe g ö re, c ü m leler m ut l a k şeki lde doğru ya
da ya n l ı ş olara k görü l m ez; o n u n yerine bel i r l i bir dereceye kadar
doğru sayı l ı r. Öyleyse her b i r ifade, kısı m l a rı n ı n içerd i ğ i doğru l u k
derecesi n e göre bel i r l e n m e l i d i r.

Sorites Paradoksunu Sağ l a m Kabul Etmek

Son seçenek sorites pa radoks u n u ben imsernek ve sağ l a m ka bul et­
mektir. Eğer sorites pa ra d o ks u beni msen i rse, o za man hem o l u m l u
h e m d e o l u msuz s ü r ü m leri n ka b u l ed i l mesi gerekli görü n mekted i r.
H i ç k i m se kel değ i l d i r ve h erkes keldir. Ta ne sayısı kaç o l u rsa olsun
bir yığ ı n oluşturur ve ta n e sayısı kaç o l u rsa o l s u n bir yığ ı n ol uştu ra­
maz. Ne va r ki, böyle b i r d u r u m ola mayaca ğ ı i ç i n, klasik m u h a keme
ka b u l ed i lerek ve kellik ya d a yığmlik gibi teri m ler, h içbir şey için ge­
çerl i o l m ayacak şek i l d e red d e d i l e rek sorites paradoksu daha kısıt l ı
çerçevede ben imsen m e l i d i r.

1 78
LU DWIG WITTGENSTEI N ( 1 889- 1 95 1 )
Antisistematik Filozof

Ludwig Wittgenstein, yirm i nci yüzyı l ı n en ö n e m i fi l ozoflarından b i ri

o l a ra k görü l ü r ve öze l l i kle a n a l itik alan ı n ı ö n e m l i ölçüde etki lemiş­
ti r. Wittgenstein 26 N isan 1 889'da Viya na'da doğdu; Avustu rya'n ı n
en va r l ı k l ı ai leleri nden biri n i n oğl uyd u . 1 908'd e h ava m ü hend i s l i ğ i
eğiti m i a l ma k üzere Manchester Ü n iversitesi 'n e g i rd i; ç o k geçme­
den d e Gottlob Frege'n i n ça l ışmalarına ve matematik felsefesi n e
a ş ı r ı i l g i duymaya başlad ı .
Wittgenstein, Frege'nin tavsiyesiyle 1 9 1 1 'den 1 9 1 3'e kadar Cam­
bridge'de Bertrand Russell'dan eğitim a l d ı . Wittgenstei n ve Frege,
Cam bridge'de birlikte çal ışara k mantığı n tem e l leri n i a n l a maya oda k­
l a n d ı l a r. Wittgenstein dönem dönem Norveç'e gider, her seferi nde
orada aylarca ka l ı r ve i rdelemiş oldukları p roblem leri çözmeye uğ­
raş ı rd ı . Wittgenstein, 1 9 1 4'te Biri nci Dünya Savaşı başlayı nca Avus­
tu rya ord usuna katı ldı. 1 9 1 7'de ya kalandı ve savaşın geriye ka la n ı n ı
savaş tutsağı olara k geçird i . Savaş dönem i n d eyken, Wittgenstein,
en önemli felsefi çal ışmalarından biri olan Tractatus Logico-Phi/o­
sophicus'u (Mantı ksa l-Felsefi i n celeme) yazm aya başladı; bu kita p,
savaşta n son ra hem Almanca hem de i n g i l izce olara k yayı mlandı. B u
ça l ı ş m a sonradan "erken d ö n e m Wittgenstei n" ad ıyla b i l i n i r olaca ktı.
1 920'ye gel indiği nde, Wittgenstein fel sefe u ğ raşı s ı n ı bıra k m ı ş
bu l u n uyordu, ç ü n kü Tractatus'ta ya ptığı ça l ışma n ı n felsefeyle ilgi­
l i tü m problemleri çözmüş olduğuna i n a n m ıştı. Aile serveti nden
ken d i s i ne düşen payı kardeşlerine devretti ve sonra ki dokuz yıl bo­
yunca Viya na'da bi rkaç fa rkl ı meslek dened i . 1 929'da Wittgenstein,
Viya n a Çevresi . mensuplarıyla matematik ve bilim felsefesi üzeri ne
söyleşiler ya ptı ktan sonra, Cam bridge'e d ö n m eye ve felsefi i ncele­
meler ya pmaya ka ra r verd i . Cambridge'e d ö n üşü, Wittgenstei n'ı n
fel sefesinde ça rpıcı bir değişime yol açtı; bu döneme ait çeşitli kon-

1 79
Felsefe 7 0 7

fera nslar, söyleşiler ve mektu p l a r, bazen "orta dönem Wittgenstein"

olara k a n ı l ma ktad ı r. Wittgenstei n'ı n dogmati k felsefeyi (ya l n ızca ge­
leneksel felsefi eserleri d eğ i l, ken d i kita b ı n ı n ortaya attığı fi kirleri de
kapsaya n fel sefeyil reddetmesi, i şte bu "orta" evreye rastlar.
Wittgenstein, 1 930'1 u ve 1 940'1ı yıl ları Cam bridge'te sem inerler
düzenleyerek geçird i . B u ("geç dönem Wittgenstein" olarak anılan)
dönemde Wittgenstein, biçim se l ya da form el mantıkta n bayağı dile
geçişle ilgili devri mci fi ki rleri, fel sefenin ku ru m l a n maianna kuşkucu
bir bakışı, matemati k ve psiko l oj i üzerine d ü ş ü n ü mleri kapsayan en
önem l i ça l ışmaları n ı gel işti rd i . Bütün fi kirleri n i Felsefi Soruşturmalar
başl ı ğ ıyla ikinci bir kita pta top l a mayı tasa rl a m ı ş ol masına karşın,
1 945'te metne son h a l i n i veriyarken kitabı yayı mdan çekti (ama
öl ü m ü nden sonra yayı m i a n m a s ı n a izi n verdi). Wittgenstein 1 95 1 'de
öl ü m ü n e kadar ka l a n b i rkaç yı l ı n ı gezi ler ya parak ve felsefesi ni daha
da gelişti rerek geçird i .

E R K E N D Ö N E M W I T TG E N S T E I N

Wittge n stei n'ı n erken d ö n e m felsefesi, Tractatus Logico-Philosophi­

cus a d l ı kitabına daya n ı r. Wittgenstein, Bertra n d Russel l'ın ve Gott­
lob Frege'n i n ça l ı ş m a l a rı n d a n yoğ u n şeki lde ya rarla n ı r; mantığı
nihai yasalar d izgesi saya n ve b i l g i n i n üzeri n e i n şa ed i l d i ğ i temel
ka b u l eden Russel l ile Frege'n i n evrenseki m a nt ı k görüşüne ise
karşı ç ı ka r.
D. F. Pea rs i l e B. F. M cG u i n n ess'ı n çevi risiyle Tractatus Logico-Phi­
losophicus'ta yed i tem e l ö n e r m e va rd ı r:

1 . D ü nya, o l d u ğ u g i bi o l a n her şeyd i r.

2. O l d u ğ u g i b i o l a n - b i r g e rçek- gidişatl a r ı n va r l ı ğ ıd ı r.
3. Gerçeklerin m a ntı ksal resm i, bir d ü ş ü nced i r.
4. D ü ş ü nce, a n l a m ı o l a n b i r önermed i r.

1 80
 Ludwig Wittgenstein ( 1 889- 1 95 1 )

S. Ö nerme, temel önermelerin doğru l u k i ş l evi d i r (te me l öner­

m e, kend i s i n i n doğru l u k işlevid i r) .
6 . Doğru l u k i ş l evi n i n g e n e l b i ç i m i şud u r: [p,I;,N(Ç)]
7. H a kkında kon u şa m a d ı ğ ı m ız şeyleri sessizce geçişti rmem iz
gerekir.

Wittgenstein, esas o l a ra k mantığın, bi l i m l erden ta m a men fa r k l ı

b i r ş e y olduğu i ç i n hiçbir yasaya sa h i p o l m a d ı ğ ı n ı v e bir yasa l a r
d izgesi ola mayaca ğ ı n ı savu n u r. Mantı ğ ı n h i ç b i r yasası n ı n olmadı­
ğ ı va rsayı m ı n ı n ta ken d i si, m a ntığ ı n bir b i l i m o ld u ğ u n u ama bü­
t ü n üyle fa rklı b i r şey o l d u ğ u n u farz etme n i n son u c u d u r. Mantı k
ta m a men biçi m d i r ve h i ç b i r içeriğe sa h i p d eğ i l d i r. M a ntı k, ken d i
başı n a h içbir şey a n latma makla birlikte, h a kk ı n d a kon uşulan h e r
şey i n ya p ı s ı n ı ve biçi m i n i belirler.
Wittgenstein d a h a sonra d i l i n rol ü kon u suyla cebelleşir. Witt­
g e n stei n'a göre, d i l ya l n ızca d ü nyadaki gerçek l e ri beti m lemek i ç i n
ku l l a n ı l maya uyg u nd u r. D e ğ e r g i b i şeylerd e n , d ü nya n ı n d ı ş ı n d a k i
b i r şeylerle i l g i l i fi ki rlerden y a da g e n e l a n l a m d a d ü nyayı i rdeleyen
şey l e rd e n söz etm e k i ç i n d i l i n uyg u n o l m ad ı ğ ı n ı ö n e s ü rer (böyle ­
l i kl e estetik, eti k v e metafizi k d a h i l o l m a k üzere, fel sefe n i n büyü k
b i r kıs m ı n ı n d i l yol uyla ele a l ı n a mayacağ ı n ı i d d i a eder).
Örneğin, biri n i n eti kle i l g i l i görüşü, o n u n d ü nyaya bakış ve ya­
şayış ta rzı n ı n son ucud u r. Öyleyse, bu nası l söze d ö kü l e b i l i r ve n a s ı l
b i r y a s a olara k ifade edilebi l i r? Wittgenste i n , b i ri n i n eti kle i l g i l i gö­
rüşü n ü n (büyük böl ü m üyle fel sefe n i n de) ifa d e ed i l e b i len değ i l,
a n c a k g österi lebilen bir şey o l d u ğ u n u ileri s ü rer. S o n ra, felsefe n i n
a ma c ı n ı ta n ı m l a r v e fel sefe n i n bir öğ reti o l m a d ı ğ ı n ı, b u yüzden
d e fel sefeye dog matik şeki lde ya klaş ı l m a m a s ı g e rektiğ i n i bel i rtir.
Wittge nstei n'a göre, fi l ozof, geleneksel fi lozofl a r ı n n e rede ya n l ışa
d ü şt ü kleri n i ma ntı ksal a n a l izle göstermeli (on u n g öz ü nde, tüm
ö n e r meler saçma d ı r) ve söylenebi l i r ol maya n şeyler söyleyenleri
d üzeltmel i d i r. Wittgenstei n, önermelerin saçma o l d u ğ u n u söyle-

1 81
Felsefe 7 0 7

mekle, ken d i kita b ı n ı n d a saçm a l ığa teh l i ke l i şeki lde ya klaştı ğ ı n ı

b i l e ka b u l eder.

G E Ç D Ö N E M W I T TG E N S T E I N

Wittge n stei n'ın Tractatus'u, fel sefeye dog matik şeki lde ya klaş ı l ­
maması gerektiğ i n i ö n e s ü rmekle birlikte, Wittgenstei n en son un­
da ken d i eseri n i n de dogmatik o l d u ğ u kavrayışına u laştı. N itekim
onun sonra ki ça l ı ş m a l a rı, öze l l i kle de Felsefi Soruşturma/ar, en çok
dogmatizmi bütü n bütü n e reddetmeleriyle d i kkati çeker. Witt­
genste i n , böyle ya pmakla m a ntı kta n uzaklaşarak her fi lozofa temel
oluşturması gerektiğine i n a n d ı ğ ı şeye, ya n i bayağı dile yaklaşır.
Wittg e n stei n kitabında, d i l e bakışın yen i bir yol u n u ayrı ntı l ı olara k
çizer v e felsefenin a m a c ı n ı n sağa ltıcı ya da tera pötik ol ması gerek­
tiğ i n i ö n e sü rer.
Wittgenstein, sözc ü kleri n a n la m ı n ı i rdelerken, gerçekl i k i l e d i l
ara s ı n d a ki bir tür soyut bağ ı n d eğ i l, sözcüklerin n a s ı l ku l l a n ı l d ı k­
ları n ı n, o sözcüklerin a n la m la r ı n ı bel i rled i ğ i n i öne s ü rer (Wittgen­
stei n'ı n önceki ba kış a ç ı s ı n a g ö re çok ça rpıcı bir değişiklik). Söz­
cüklerin a n l a m la rı sabit ya da s ı n ı r l ı değ i l d i r. B i r sözcüğ ü n a n l a m ı
m u ğ l a k y a da değ i ş ken o l a b i l i r, yine de bir o kad a r işe ya raya b i l i r.
Wittgenstein, sözc ü kleri n s a b it olmad ı k l a rı ve b i rçok ku l la n ı m a
sa h i p o l d u kları yön ü ndeki i d d i a l a r ı n ı desteklemek için "d i l oyu nla­
rı" d ed i ğ i şeyi ta n ı t ı r ve kita b ı boyu nca bu fi kre s ı k sık geri döner.
Wittge n stein, dil oyunlarm d a n söz etmekle b i r l i kte, d i l i n değişken­
l i ğ i n i ve çeşitlenmes i n i daha iyi ortaya koy m a k üzere bu teri m i n
ne a n l a m a geldiğ i n i h iç b i r za m a n bütü n üyle ta n ı m l a maz. Özg ü l
ya d a katı bir ta n ı m ya p ı l ma ma s ı n a rağ men, teri m i a n lamakta ve
doğru şekilde ku l l a n m a kta b i r zorl u k yokt u r. Böylece Wittgenstein,
baya ğ ı d i l i n şu anda d u rd u ğ u şekl iyle yeter l i o l d u ğ u n u ve dilin yü­
zeyi n i n a lt ı n ı kazmaya ça l ı ş ma n ı n, yersiz genellemelerden öte bir
son u ç doğu rmad ı ğ ı n ı ka n ıt l a r.

1 82
 Ludwig Wittgenstei n ( 1 889- 1 95 1 )

Felsefi Soruşturmalar'ı n büyük bir kı s m ı p s i koloj i d i l iyle i l g i l i d i r.

Düşünme, niyetlenme, anlama ve anlam g i b i sözcükleri ku l l a n d ı ğ ı ­
m ız za man, bu sözcüklerin bizi m zi h i nsel s ü reçleri m i z i gösterd i kle­
rine i na n m a eğ i l i m i n e ka p ı l ı rız. Wittgenste i n , b u sözcü kleri n n a s ı l
ku l l a n ı l d ı klarını i nceleyerek, bun ların h i ç d e zi h i n sel bir d u ru m u
ifa d e etmed i kleri; o n u n yerine bireyi n davra n ı ş ı n ı ifade ettikleri so­
n u c u n a va rır.
Wittgenstein, d i l i n ve g ö renekierin ya s a l a r l a değ il. d i l i n top­
l u m s a l bağ l a m l a rda (Wittge n stei n'ı n "ya ş a m b i ç i m leri" ded i ğ i bağ­
lam l a rda) ku l l a n ı l masıyla bel i rlend i ğ i n i kavra m a n o ktasına gel i r.
Dolayı sıyla bireyler, esas o l a ra k d i l i n a s ı l ku l l a n a ca k l a r ı n ı top l u m ­
sa l b a ğ l a m l a rda öğ re n i rler, i şte bu yüzden b i rbiri m izi a n laya b i l i riz.
B i ri n i n, i ç d uyu m la r ı n ı beti m lemek için ken d i d i l i n i yaratmas ı n ı n
i m ka n sız olması da bu yüzd e n d i r (çü n kü b i r sözc üğ ü n doğru kul­
l a n ı l ı p ku l l a n ı l m a d ı ğ ı n ı b i l m e n i n bir yol u o l m azd ı ve d olayısıyla o
d i l d e a n l a msız o l u rd u . Wittgenstein, " b i r şeyi görmek" i l e "bir şey
o l a ra k görmek" a ra s ı n d a ki fa rka değ i n e rek yoru m kon u s u n u i rde­
ler. Wittgenstei n'ı n ü n kaza n d ı rd ı ğ ı "örde k tavş a n" örneğine ba k ı n .

" B i r şeyi görmek'; a p a ç ı k şekilde bir şeyi n g ö rü l m esid i r (örne­

ğ i n , o şeyi n bir ördek o ld u ğ u n u görü rüz), " b i r şey o l a ra k görmek"
ise b e l i r l i yön lere d i kkat ed i l m eye başl a n m a s ı d ı r (örneğin, o şeyi

1 83
Felsefe 7 0 7

b i r tavşa n olara k görü rüz) . B i r şeyi b i r şey olarak görü nce, aslında
yoru m ya pıyoruzd u r. B i rd e n fazla yoru m u n ya p ı l a b i leceğ i n i ka b u l
etti ğ i m iz d u ru m l a r h a riç, şeyleri yoru mla mayız.
Wittgenstei n'ı n hem e rken hem de geç dönem ça l ışmaları, fel­
sefe n i n ne o l ması ve n e o l m a m a s ı gerektiğ i kon usunda kura m ka r­
şıtı b i r d u ruşu desteklemekle b i r l i kte, Wittge n stei n felsefi ku ra m­
ların i m ka n sızl ı ğ ı n ı ka n ıt l a m a k için mantı ğ ı ku l l a n m a ktan bel i rg i n
şeki l d e uza klaşara k, fel sefe n i n sağaltıcı m a h iyeti n i özendirmeye
yönel i r.

1 84
ESTETi K
G üzell i k ve Beğeni

Estet i k ilk kez on sekizi nci yüzyı lda ortaya ç ı ktı ve g ü n ü m üzde iki
ana b ö l ü mden o l uşmaktad ı r: Güze l l i k fel sefesi ve beğe n i fel sefesi.
Sanat felsefesi gerçekte estetiğ i n bir pa rçası o l m a k l a b i r l i kte, este­
tik çok daha fazlasına doku n u r. Esteti k, sanatın d eğeri ne ve doğa­
sına odaklanmakla ka lmaz; sonradan d i l d e a n latı m ı n ı bulan doğ a l
nesnelere yöne l i k tepkileri d e kapsar, böyle l i kl e nesneler g üzel ya
d a ç i r k i n sayı l ı r. Ama b u teri m ler inan ı l maz ö l ç ü d e bel i rsizd i r, bu da
şöyle soru l a r doğ u ru r: B i r şeyi n g üzel ya da ç i r k i n o l d u ğ u nası l ve
n i ç i n d üş ü n ü l ü r?

BEGENi

O n sekizinci yüzyı lda, beğeni kavra m ı akılcı d üş ü ncen i n yükselişine

yan ıt o l a rak ortaya çıktı. Güze l l i ğ i ele a l ı rken, a k ı l i l kelerini ve kav­
ra m l a r ı n ı ku l l a n a ra k g üzel l i k ha kkında ya rg ı l a rd a b u l u n d u ğ u m uzu
öne s ü ren akı lcı bakış açısı n ı n yerine, çoğ u n l u kla görg ü lc ü l ü k çer­
çevesinde ça l ışan i n g i l iz fi lozofları n ı n geliştird i kleri beğeni ku ra m ­
ları o rtaya çıkmaya başlad ı.

Dolaysızlık Tezi
Dolaysızl ı k tezi o l a ra k a n ı l a n bu kura m l a r, g üzel l i kl e i l g i l i ya rg ı l a ­
r ı n d uyusal ya rg ı l a ra benzeyen bir dolaysızl ı k v e d o l a m baçsızl ı k
içerd i ğ i n i, başka türden i l ke l e rce meyd a n a g eti r i l m e d i ğ i n i ya d a
d u ru m u n büyük ölçüde öyl e o l m ad ı ğ ı n ı ö n e s ü rer. Dolaysızl ı k tezi,
bir şeyi n g üzel o l d u ğ u n a a k ı l yol uyla ka ra r ver m ed i ğ i m izi bel i rt i r;
o n u n yerine, o şeyi n g üzel o l d u ğ u son u c u n a "beğ e n i " yol uyla va­
rı rız.

1 85
Felsefe 7 0 7

Akılcı birisi, b i r yemeği n m ü ke m mel old u ğ u n u söylemek i l e bir

piyesi n m ü kemmel o ld u ğ u n u söylemek a ra s ı n d a büyü k bir fa rk ol­
d uğ u n u bel i rterek b u k u ra m a itiraz edebi l i r; a m a beğeni kura m ı,
piyesi n daha ka rmaş ı k o l d uğ u n u ve bu yüzde n çeşit l i kavramların,
çeşitli i l kelerin uyg u l a n ma s ı n ı kapsaya n d a h a fazla b i l i şsel çaba
gere ktird i ğ i n i bel i rti r. B u neden le, piyes g i b i bir şeyin g üze l l i ğ i n i
bel irlemek dolaysız b i r eylem d e ğ i l d i r ve beğ e n i meselesi olamaz.
Akılcı d üşüneeye daya n a n ö n ceki fi kirleri n a ks i n e g üzel l i k kura m ı
dolays ızd ı r ve bir piyesi n g üzel o l u p olmadığıyla i l g i l i ya rg ıya va r­
mak söz konusu o l u nca, b u açı kça bir beğeni meselesi ola maz; çün­
kü bu eylem daha fazla b i l işsel s ü reç gerekti rir ve dolaysız değ i l d i r.
H u m e'a göre beğeni, beş d ışsal duyuya benzemez. Beğen i daha
ziyade içsel bir d uyud u r; ya n i g üzel l iğ i n a l g ı l a nması için mevcut
işlemlere daya n ı r.

Çıkarsızl ık

Beğ e n i k u ra m ı n ı n g e l i ştiri l d i ğ i dönemde, fi l ozofla r a rasında çok tu­

tulan bir görüş, benci l l i k görüşüyd ü; ya n i bir özç ı ka ra h izmet ettiği
için b i r eylemden ya d a öze l l i kten haz a l ı n d ı ğ ı d ü ş ü n cesiyd i . Ne va r
ki, beğ e n i kura m ı n a i n a n a n l a r, g üzel l i kten a l ı na n hazzı n gerçekte
çıka rsız o l d u ğ u nu, ya n i özç ı ka ra h izmet etmed i ğ i n i savu n uyorlar­
d ı . i n s a n l a r, özç ı karlarına h izmet etmeksizin, b i r şeyi n g üzel olduğu
ya da g üzel olmad ı ğ ı ya rg ı s ı n a va ra b i l i rler. Filozofla r, erdemin be­
l i rlenmesi n i n de benzer şeki l d e işlediği ka n ı s ı n d ayd ı l a r. Ka nt, hem
erde m i n hem de beğe n i n i n ç ı ka rsız olduğu şekl i n deki bu an layışı
sorg u l a d ı . Kant'ı n g ü ncel g eçerl i l iğe sa h i p görü ş ü n e göre, beğeni
çıka rsız o l makla birl i kte, b i r eyl e m i n ah laki a ç ı d a n iyi olup olmadı­
ğ ı n a ka ra r vermekten doğan h azzı n ç ı kar içermesi gerekir; ç ü n kü o
ka ra r o eyle m i ortaya koyma a rzu s u n u ifade eder.

1 86
 Esteti k

ESTETiK

Öyleyse, g üzel l i kl e i l g i l i d o l aysızl ı k tezi ve ç ı ka rsızl ı k a n l ayışı, "sa­

nats a l biçimci l i ğ e': ya n i b i r şeyi sanat ya p a n ve iyi m i, yoksa kötü
m ü o l d u ğ u n u bel i rleyen öze l l i klerin, biçi m se l o l d u k l a r ı (başka b i r
deyiş l e, a nca k işitme y a da g ö rme yol uyla a n la ş ı l a b i l d i kleri) fi krine
uyg u l a na b i l i r.
Estetik deneyim, zi h n i n özg ü l d u r u m l a rı n ı n, örneğ i n tavırları n,
coşku l a r ı n ve tepki lerin i ncelen mesi o l a ra k ta n ı m la n a b i l i r. 1 75 7'd e,
fi lozof Ed m u n d B u rke, Yüce ve Güzel Kavramlanm/Zin Kaynaği Hak­
kmda Felsefi Bir Soruşturma a d ı ndaki ü n l ü i n ce l e m es i n i yayı m l a d ı .
B u kitap, estetik üzerine yazı l m ı ş en önem l i ya pıtlardan bi rid i r ve
estet i k deneyi m i beti m lemek için çok ö n e m l i i ki teri m i (başka te­
ri m le r i n ya n ı s ı ra) ta n ıtır: B u n l a r, yüce ve güzel teri m lerid i r.

Felsefi Tanımlar
YÜCE: Birinin bir şey hakkında yüce yargısına varması, o kişinin do­
ğaya yönelik duygularından ve bize ait olmayan, isteklerimize dire­
nen bu dünyada kırılgan, yapayalnız olduğu algısından doğar.
GÜZEL: Birinin bir şey hakkındagüzel yargısına varması, toplumsal
duygulardan (özellikle romantik duygulardan) ve sevgi ya da arzu
yoluyla huzura erme umudundan doğar.

S A N AT F E L S E F E S i

Sanat felsefesi, esteti kte ki l it b i r rol oyna r. Sanat fel sefesi n i n çeş itl i
öğeleri va rd ı r; sanatın ne o l d u ğ u, neyi n ya rg ı l a n ma s ı gerektiği ve
sa n a t ı n ne değer taşı d ı ğ ı g i bi soru lar da b u n l a r a rası n d a d ı r.

Sanat Ned ir?

Sanatı n nas ı l ta n ı m la nacağ ı, t ü m sanat fel sefesinde öteden beri so­
ru l a n bir soru d u r ve bu soru n u n a n l a m ı s ü re k l i evri m geçirmekte-

1 87
Felsefe 7 0 7

d i r. Platon zama n ı n d a n ya k l a ş ı k o n sekizinci yüzyıla kadar, temsi l i n

rol ü s a n a t ta n ı m ı nda temel b i r b i l eşen olageld i . B u n u n l a birlikte,
roma ntizm on sekizinci ve on d okuzuncu yüzy ı l l a rd a g üçlenmeye
başlay ı n ca, sanat g itg ide tem s i l den uzaklaşı p d ı şavu ruma ya da
anlatıma yöneldi. Yi r m i n c i yüzyı l ya klaşı rken soyutlama ve biçime
değer verme yön ü n d e bir d e ğ i ş i m daha meyd a n a geldi. Yirm inci
yüzyı l ı n son onyı l l a r ı n a doğru soyutlama b i l e terk ed i l d i ve sanat
fi lozofl a rı, sanatı n katı bir ta n ı m ı n ı n olmaması gerekti ğ i n i öne sür­
d ü ler. Sanatı n "ta n ı msızlaştı rı l m a"sı olarak b i l i nen bu düşünceyi,
Wittge n stei n'ı n ça l ı ş m a l a r ı n a daya l ı ça lışmalar ya pan fi lozof Morris
Weitz o rtaya attı.

Sanat Yargısı
Hamlet'i seyrettiğ i n izde, S h a kespeare'in yazd ı ğ ı m etni m i ya rg ı­
l ıyors u n uz? Oyu n c u l a r ı n perfo r m a n s ı n ı m ı ya rg ı l ıyorsu n uz? Kos­
t ü m lere va rıncaya kad a r ya p ı m ı n her öğes i n i mi ya rg ı l ıyorsun uz?
Fa rkl ı şeyler, fa rkl ı ölçüt d izi l e r i n e daya n ı l a ra k mı ya rg ı l a n ı r? Tü m
sanat t ü rleri nde; m üzikte, res i m d e, tasa rımda vb. bu soru lar akla
gelir.

Değer
Sanat değerlendi rmesi ya p ma n ı n içsel ve d ışsal olmak üzere iki
yol u va rd ı r. Sanatı n d ışsa l b i r değer taşıdı ğ ı n a i n a n a n l a r, sanatı
ka b u l ed i l m i ş a h laki iyi l i ğ i d ı şa vurma n ı n ve d uyg uları eğitip ge­
l işti rmen i n bir yol u o l a ra k değerlend i rirler; sa natın içsel bir değer
taşı d ı ğ ı n a inananlar ise sanatı n ken d i içinde ve başlı başı na değerl i
olduğu ka n ısındad ı rl a r. Dışsa lcı ya klaşı mı ben i mseyen Lev Tolstoy'a
göre, sanatın değeri, d u yg u d a ş l ı k değeri n i paylaşmasındad ı r. "Sa­
nat sanat içindir" ka n ı s ı n ı taşıya n Oscar Wi lde g i b i başka l a rı ise iç­
seki bir ya klaşı m ı ben i m sed i ler.

1 88
KÜ LTÜR FELSEFESi
Bilgilerin Aktarılması

F i l ozofla r, "kü ltür"ü irdelerlerken genet i k ya d a epigeneti k (ya n i

g e n eti ğ i etkileyen d ı ş kayna k l ı şeylerle i l g i l i) o l m aya n yöntemlerle
b i l g i l e r i n insa n l a r a rasında a kta rı l ma şekl i n d e n söz ederler. Bu fi k i r,
i n sa n la r ı n birbirleriyle i leti ş i m kurmak i ç i n k u l l a n d ı kları simgesel
ve davra n ışsal sistem leri ka psa r.

K Ü LT Ü R F i K R i

Kültür her za man b u g ü n b i l d i ğ i miz a n la m ı n ı taş ı m ıyord u. Bu teri­

m i n kendisi hiç deği lse Cicero za ma n ı n d a n (MÖ ı 06-43) beri va r
o l m a kla birl i kte, kültür sözc ü ğ ü i l k baş l a rd a eğitim felsefesine i l iş­
k i n i rd e l emeler ya p ı l ı rken ku l l a n ı l ıyord u ve bir kişi n i n g eçeceğ i eği­
tim-öğreti m, ya n i ekin s ü rec i n i ifade ed iyord u . Dolayısıyla, bug ü n
b i l d i ğ i m iz kü ltür ta n ı m ı çok daha yen i b i r kavra m d ı r.

Eğitim Felsefesi
Eğiti m felsefesi, insanların sa h i p oldukları kültü rü kısmen başka l a rı­
na a ktarmaları için doğru a raçların neler o l d u ğ u n u a n lama ça bası­
nı ele a l ı r. Bir çoc u k doğd u ğ u nda oku ryaza r ve b i l g i sa h i b i değ i l d i r;
içinde yaşadığı top l u m u n ve kültürün b i r parçası h a l i n e gelmeyi o
top l u mdan ve kültü rden öğre n i r. Bu ned e n l e, eğitim-öğretim, kü l­
t ü re l s ü reçleri n en önem l i öğelerinden b i ri o l m aya d eva m etmek­
ted i r.

K Ü LT Ü R E L E T K i Ö R N E K L E R i

Kü ltü r, insanların fa rkl ı şeyleri b i l meleri n e, fa r k l ı şeylere i n a n m a ­

l a r ı n a v e fa rkl ı beğ e n i l e r ed i n meleri ne o l a n a k ta n ı r. Dolayısıyla

1 89
Felsefe 1 0 1

bu, k ü l t ü r ü n normatif y a d a d üzg üsel o l g u l a r ı şeki l l end i rmesi n i n

m ü m kü n o l u p olmad ı ğ ı y a d a n ormatif t ü m e l i e r i n örtüsü olara k
işlev g ö rmesi n i n m ü m kü n o l u p o l madığı soru s u n u sormayı gerek­
tirir. Üze r i m izde büyü k etkisi o l a n birçok kültü r örneği va rd ı r.

Dil
Dil, kültü rel bir olg u d u r (ve kültü rden kü ltü re fa rkl ı l ı k gösterebi l i r),
bu ned e n l e de d ü ş ü nce ü ze r i n d eki etki leri, kü ltü rel etki ler olara k
ka b u l ed i l me l i d i r.

Algılama ve Düşünme
Kü ltü rd e n etki lenen d i l, d ü ş ü nce s ü reçleri m iz üzerinde büyük etki
ya pa r ve bu nedenle, a l g ı l a rı m ızı da etki ler. Kü ltürler ya bireycili­
ğe (örneğ i n Kuzey Ameri ka'da, Batı Avrupa'da ve i n g i l izce konuşa n
Avustra l asya'da old u ğ u g i bi) y a d a orta klaşac ı l ı ğ a (örneğ i n Ortado­
ğu'da, G ü ney Asya'da, G ü ney Ameri ka'da ve Akdeniz bölgesi nde
o l d u ğ u g i bi) daya n a bi l i r.

Felsefi Tanımlar
ORTAKLAŞACILIK: Bireyler kendilerini bir ortaklığın parçası ola­
rak görürler ve güdüler öncelikle ortaklığa olan görevlerden kaynak­
lanır.
BİREYCİLİK: Bireyler kendi gereksinimleri ve tercihleri doğrultu­
sunda hareket ederler ve kendilerini bir ortaklığın parçası olarak
görmezler.

Duygular
Duyg u l a r, k ü l t ü r açısı n d a n tem e l u nsurlar o l m a kla ka lmaz, ayn ı za­
manda da memeli o l m a n ı n tem e l u nsurla rıd ı r (örneğ i n köpekler
sevi n ç, üzü ntü, korku d u yg u la rı gösterebi l i r) . B u nedenle duyg u l a r,
bireylerin başa çıkmalarına ya rd ı mcı olan ve i n sa n doğas ı n ı n bir
pa rçası o l ması gereken evri l m i ş ya n ıtiard ı r. Kü l t ü r, fa rklı duyg u ların

1 90
 Kültür Felsefesi

ortaya ç ı kış şekl i n i etki leyebi l i r ve bazen kü l t ü re bağ l ı olarak ayn ı

eyle m tamamen fa rklı iki d uyg u uyand ı ra b i l i r. Kültü r, d uyg u l a r ı n
n a s ı l ifade ed i l d i ğ i n i de etkileyebi l i r.

Ahlak
Ahlak a ç ı kça kültü r ta rafı n d a n şeki i lend i ri l i r ve b i r kü ltürün a h l a k i
görüşl e ri, başka b i r kültü rü n kinden ta m a m e n fa r k l ı o l a bi l i r. Bu ise
kültü re l görel i l i k fi kri n i doğ u ru r.

K Ü LT Ü R E L G Ö R E L i L i K

Eti k ve a h laki sistemler her kültürde fa rkl ı d ı r. Kü ltü rel görel i l i k ya d a

göreeec i l i k fi kri ne göre, bu sistemlerin hepsi e ş i t ölçüde geçerl i d i r
v e h i ç b i r sistem b i r d iğerinden daha iyi değ i l d i r. Kültü re l görel i l i ğ i n
tem e l i, iyiye ve kötüye i l işkin doğru sta n d a rt l a r ı n gerçekten va r o l ­
mad ı ğ ı d üşü nces i d i r. Bu neden le, bir şeyi n d o ğ r u m u yoksa ya n l ı ş
m ı o l d u ğ una i l işki n verilen ya rg ı, ayrı ayrı top l u m l a r ı n i nançları n ı
tem e l a l ı r ve her t ü r l ü a h laki ya d a eti k ka n ı, b i reyi n kültürel ba kış
açıs ı n d a n etki lenir.
B u n u n la birl i kte, kü ltü rel görel i l iğin doğas ı n d a n gelen bir çel işki
va rd ı r. Doğ ru ya da ya n l ı ş d iye bir şeyin o l m a d ı ğ ı d üş ü n cesi ben im­
seni rse, o za man en başta ya rg ıya va rma n ı n b i r yol u kal maz. Kü l­
türel g ö re l i l i k, bu çelişkiyi h a l l etmek için "hoşgörü" ya rat ı r. B u n u n l a
birl i kte, hoşgörü bera berinde hoşgörüsüzl ü ğ ü geti ri r; başka bir d e ­
yişle, hoşgörü n ü n bir tür n i h a i iyi liği ima etmesi g ereki r. Böylelikle
hoşgörü, kültürel görel i l i k a n layı ş ı n ı n ta ken d i s i n e de aykı rı d üşer
ve m a ntığ ı n s ı n ı rl a rı, kü ltüre l görel i l i ğ i i m ka nsız k ı l a r.

1 91
EPiSTEMOLOJ i
Bilgi Bilimi

Epistemo/oji, Yunanca " b i l g i " a n l a m ı na gelen episteme sözcüğ ünden

ve "bi l i m" a n lamına gelen logos sözcüğünden tü retil miştir. Bu neden­
le, epistemolojiden söz etti ğ i m iz zaman, bi l g i n i n incelenmesini ele
almış oluyoruz. Epistemoloj i i n ce lemesi yapa n filozoflar i ki ana kate­
goriye bakarlar: Bilg i n i n m a hiyeti ya da doğası ve bilginin kapsamı.

B i LG i N i N DOG A S I

Filozofl a r, b i l g i n i n doğası n ı bel i rl erken, bir şeyi b i l d i ğ i m izi ya da bil­

med i ğ i m izi söylemen i n n e a n l a m ifade etti ğ i n e baka rlar. B u n u an­
lamak için, ilk önce b i l g i n i n n e o l d u ğ u n u ve sonra, bir şeyi bil mek
ile bil mernek a rasında n a s ı l ayrı m ya pılacağ ı n ı kavra m a k gereki r.

B i LG i N i N K A P SA M I

Filozofl a r, b i l g i n i n ka psa m ı n ı b e l i rlemek için n e kada r öğrenebile­

ceğ i m izi, ne kadar öğ re nd i ğ i m izi ve bilg i n i n (d uyu larım ız, a k l ı m ız,
diğer i nsa n ların etkisi g i b i yol l a rla) nasıl ed i n i l d i ğ i n i a n l a maya çaba
gösterirler. Epistemo l oji, b i l g i m iz i n bir s ı n ı rı n ı n o l u p o l m a d ı ğ ı n ı ve
d ü ped ü z b i l i nemez şeyle r i n o l u p ol madığ ı n ı d a ele a l ı r. B i l d i ğ i m ize
i n a n d ı ğ ı m ız kadar b i l m iyor o l m a m ız m ü m k ü n o l a bi l i r m i ?

B i LG i T Ü R L E R i

Bilmek sözcüğü d i l d e b i rçok şeki l d e ku l l a n ı l a b i l mesine rağ men, fi­

lozofla r b i lg iyi ta n ı m l a rken b i l g i n i n olgusal o l d u ğ u n u, ya n i bir şe­
yin a nca k gerçekten oysa b i l i n e b i l eceğ i n i öne s ü rerler. Bu kavra m

1 92
 Epistemoloj i

yer l i yerine kon u l u n ca, fi lozofl a r ı n birbiri n d e n ayı rt etti kleri birkaç
fa r k l ı bilgi türü va rd ı r:

Yarda msal Bilgi

Bazen "uyg u lama bilgisi" ya d a usta l ı k o l a ra k a d l a n d ı rı l a n yard a m ­
sa l b i l g i, bir kişi n i n ş u y a d a bu türden b i r g ö revi yer i n e getirerek
kaza n d ı ğ ı bilgidir (örneğ i n bisi klet sü rmeyi b i l m e k g i bi).

Aşinahk Bilgisi
iç l i d ı ş l ı l ı k olarak d a a n ı la n a ş i na l ı k bilgisi, b i r şey ha kkında deneyi m ­
le u la ş ı l a n bilgid i r. Aşi n a l ı k bilgisiyle ed i n i l e n veriler ya l n ızca d uyu
veri s i d i r, çünkü bir kişi başka bir nesneyi a s l a h a k i katen bilemez.

Önermesel Bilgi
Önermesel bilgi, epistemolog ların üzeri n d e yardamsal bilgiden ya
d a a ş i n a l ı k bilgisinden daha fazla odakla n m aya eğ i l i m l i oldukları
b i l g i t ü rüdür. Önermeler, keyfiyetieri ya d a o l g u ları beti m lemeyi
a m a ç l aya n bildiri msel ifadelerd i r (ama önerme doğru ya da ya n l ı ş
o l a b i l i r) . Örneğin, h e m "ba l i n a l a r memel i d i r" h e m de " 5 + 5 = 1 3" ifa ­
deleri, bu ikincisi ya n l ı ş olsa bile birer önermed i r. Önermesel bilgi,
bağ l a ç l ı bilgi olara k da a n ı l ı r ç ü n kü ifadeler "ya n c ü m l ecikler" kul­
l a n ı l a ra k beti m l e n i r. Örneğ in, "O bil iyor ki g iysi mağazası a l ışveriş
m erkezinde" ya da "O b i l m iyor ki Alba ny, N ew York' u n m erkezid i r:'
Ö n e rmesel bilgi, birçok fa rklı kon udaki b i l g iyi içerir; matema­
tiksel bilgi, coğrafi bilgi, b i l i msel bilgi vb. b u n l a rd a n d ı r. Dolayısıyla,
her t ü r l ü hakikat b i l i nebi l i r (a ma d ü ped üz b i l i n erneyen hakikatler
de o l a b i l i r). Epistemoloj i n i n bir a macı, neyi n b i l i nebildiğini ve ne­
yin b i l i nerned i ğ i n i bel i rleyebilmek için bilg i n i n i l keleri n i a n lamakt ı r
(bu, b i l g iye i l işkin neler bilebildiğimizi a n l a m aya u ğ raşan meta-e­
pistemoloj i n i n a l a n ı na g i rer). Önermesel b i l g i, aynı za manda a pri­
ori b i l g i (her türlü deneyi mden önce gelen b i l g i) ve a posteriari b i l g i
(deneyimden son ra g e l e n bilgi) olara k da ayrı l a b i l i r.

1 93
Felsefe 1 0 1

B i R Ş E Y i B i L M E N i N TA Ş I D I G I A N L A M

Filozofla r, önermesel b i l g iyi i rd e l erken, b i l g i h a kkında bi rçok soru

sormaya başlarlar, örneğ i n bir şeyi gerçekten b i l m e n i n ne anlama
geldiği, b i r şeyi b i l m e k i l e b i r şeyi bil mernek a rası ndaki fa rkı n ne
old u ğ u, bir şeyi bilen bir kişi ile aynı şeyi bil meyen bir kişi a rası nda­
ki fa rkı n ne olduğu b u soru l a rd a n d ı r. Bilgi çok g e n i ş bir a l a n ı kap­
sad ı ğ ı i ç i n , epistemolog l a r t ü m e l olan ve tüm önermelere uyg u la­
nabilen bir b i l g i an layışı b u l m aya ça ba gösterirler. Üzeri nde görüş
birliği sağ la n a n üç koşu l va rd ı r: i na nç, doğ ru l u k ve gerekçelend i r­
me. Gettier proble m i n i n ele a l ı nd ı ğ ı kısımda bu kavra m i a ra deği­
n i l mekle b i r l i kte, ş i m d i b u n l a ra d a h a ayrı ntı l ı o l a ra k ba kacağ ız.
Gettier problemi o l a ra k dörd ü ncü bir koş u l u n daha ol ması ge­
reki r, ama bu koş u l u n g eti rd i kl e ri n i n ayrı ntı ları h a l a ta rtı ş ı l m a ktad ı r.

Önermeler

inanç
B i l g i ya l n ızca zi h i n d e mevcutt u r ve bu ned e n l e zi h i nsel bir du­
rumd u r. E k olara k b i l g i b i r t ü r i n a nçt ı r; ç ü n kü bel i r l i bir şeyle i l g i l i
i n a n ç l a ra sa h i p o l u n m azsa, o ş e y h a kkında b i l g i ola maz. B i r birey
bir i n a n c ı fi ilen a k l ı nda taşıyorsa, b u n a olaysa l i n a n ç den i r. B u n u n l a

1 94
 Epistemoloj i

b i r l i kte bir bireyi n i n a nçları n ı n çoğ u olaysa l d eğ i l d i r, ya n i i n a n ç l a r

fi i l e n a kılda taş ı n m az, a rka p l a nda va rd ı r. Benzer şeki l d e bir bireyi n
b i l g i le ri n i n çoğ u da olaysal o l m aya n b i l g i d i r, ya n i kişi n i n zi h n i nde­
d i r, b i l g i n i n sadece küç ü k b i r kısmı faa l d i r.

Doğru luk
Tü m i n a nçlar bilgi değ i l d i r. B i l g i n i n va r o l m a s ı i ç i n i n a n ç gerekmek­
le b i rl i kte, gerekl i olan sadece inanç değ i l d i r; kişi n i n d üşü nceleri­
n i n g e rçek dü nyayla uyuşmasına olanak veren başka bir şey daha
gerekl i d i r. Düşü nceler gerçek d ü nyayla u y u ş m a d ı ğ ı za man, b i l g i
o l a ra k ka b u l ed ilemez. Örneğ in, bir köprüden i l k önce g üven l e g e ­
ç i l m ed i kçe, o köprüyü geçme n i n g üven l i o l u p o l m a d ı ğ ı b i l i nemez.
Bir köp rüyü geçm e n i n g üve n l i olduğ u na i n a n ı rs a n ız ama geçmeye
başlayı nca köprü çökerse, köprü n ü n güve n l i o l d u ğ u n u bildiğinizi
söyleyemezs i n iz. Köprüyü geçmenin g ü ve n l i o l d u ğ u n a inanabi­
l i rs i n i z ama ancak köprü g üvenle geçt i kten son ra, onun g üven l i
o ld u ğ u n u bildiğinizi beya n edebi l i rsin iz. i nsa n l a r, b i l g i edinme sü­
rec i n d e, taşıdıkları doğru i n a nçların sayı s ı n ı çağa ltmaya (ve ya n l ı ş
i na nç l a r ı n sayıs ı n ı s ü reç içinde en aza i n d i r meye) çaba larlar.
Dolayısıyla, bir inancın b i l g i sayı l a b i l mesi i ç i n doğru olması ge­
rekir. Öyleyse doğ ru l u k, b i l g i n i n bir koş u l u o l a ra k görü l ü r, doğru l u k
o l m a sayd ı bilgi d e ol mazd ı . Doğru l u ğ u n o l d u ğ u d u ru m larda b i l e,
özg ü l b i r alan içinde doğru l u k yok ise, o özg ü l b i r a l a n içinde b i l g i
de yokt u r. Örneğ in, g üzel l i ğ i n bakan kişiye g ö re değiştiği doğruy­
sa, b i r şeyin g üzel o l u p olmadığına ka ra r vermek, b i l g i olarak ka b u l
ed i l e m ez; çünkü o kanaat doğru y a da ya n l ı ş o l a m az. Öyleyse, b i l g i
ya l n ızca i n a n ç değ il, o i n a n c ı n olgulara daya n ma s ı n ı d a gerekti rir.

Gerekçelendirme
Bir kişi n i n inançları o l g u l a ra dayandığı za m a n b i l e, yine de bilgi sa­
h i b i o l maz. Bilgi n i n ol ması için bu doğru i n a n çl a r ı n gerekçelendiril­
mesi g e reki r. Bunun a n l a m ı, b i l g i ed inmek i ç i n , doğru i n a ncın iddi-

1 95
Felsefe 1 0 7

a l a rı n ı d estekleyen sağ l a m b i r m a ntığa ve som ut ka n ıtiara daya n­

ması g e re ktiğid i r. Bu n ed e n l e, ta h m i n, hata l ı a k ı l yü rütme ve ya n l ı ş
veriler b i l g i sayılamaz (so n u ç l a r d o ğ r u inançta n kaynaklansa bi le).
Gere kçelendi rme ö n e m l i o l m a s ı na rağ men, bir şey hakkında
b i l g i n i n o l ması için m u t l a k kes i n l iğ i n gerekl i l i ğ i n i i m a etmez. Ne
de olsa i nsa n l a r ya n ı l a b i l i rler ve b u da bizi ya n ı la b i l i r l i k kavra m ı n a
götü rür.

Felsefi Tanımlar
YANILABİLİRLİK: Hiçbir inancın gerçekten desteldenebilir ya da
gerekçelendirilebilir olmadığına ilişkin felsefi düşünce. Bunu söy­
lemek, bilgi diye bir şeyin olmadığı anlamına gelmez; bu düşünce
daha çok kişinin doğru inancı yanlış olsa bile, bilgi edinmenin yine
de mümkün olduğunu öne sürer.

Gettier problem i n i n ka n ıtl a d ı ğ ı g i bi, b i l g i kavra m ı soru n l u b i r

h a l a l ı r. Gerekçelen d i rm e kavra m ı n ı i rdel iyorken başka p roblem­
lerle ka rşılaşı rız. Filozofl a r, g e re kçelend i rmeyi nasıl yoru m l a m a k
gere ktiğ i n i d ü ş ü n ü rken başlıca i k i ya klaş ı m ı i rdelerler: içselcil i k ve
d ışsa l cı l ı k.

içselcil i k
içselci l i k, i nançların v e i n a n ç o l u ş u m u n u n zi h i nsel s ü reçler olma­
ları neden iyle, gerekçe l e n d i r m e n i n ta mamen içsel fa ktörlere bağ l ı
o l d u ğ u d ü ş ü n cesid i r. B u k u ra m a göre, b i r b i reyi n başka zi h i nsel
d u r u m l a rı, bir i n a n c ı n g e re kçesi n i bel irlemede etki l i olan birici k
faktörlerd i r.

Dışsalcılık
Bazı l a rı n ı n iddiasına g ö re, ya l n ızca içsel fa ktörler üzeri ne odakla­
n ı l ı rsa, i n a nçlar ya n l ı ş gere kçelere dayand ı rı l ı r ve şansa bağ l ı ka l ı r.
Dışsa l cı l ı k, bir i n a n c ı n gere kçe l i o l u p olmad ı ğ ı n ı beli rlemeye ya r-

1 96
 Epistemoloj i

d ı m c ı o l m a k üzere en azı n d a n bazı d ı şsal fa ktörlerin o l ması gerek­

tiğ i n i ö n e sü rer. Dışsa l c ı l ı ğ ı n en tutu lan biçi m i o l a n g üven i l i rci l i k,
i n a n ç l a r ı n kaynağ ı n ı n d i kkate a l ı nması gerektiğ i n i bel i rti r. Kaynak,
çeşitli şeylere, örneğ i n ta n ı k l ı ğa, a kla, d uyu d e n eyi m i n e ya da a n ı ­
l a ra dayanabi l i r. G üven i l i rc i l i ğ e göre, bir i n a n ç g üven i l i r bir kayna k­
ta n g e l iyorsa gere kçelend i r i l e b i l i r.

1 97
i KiZ DÜ NYA
Kafadan Çıkarılan Anlam

Şu sena ryoyu haya l ed i n :

i kiz D ü nya adıyla b i l i nen v e e n i n ce ayrı ntıs ı n a va rıncaya kadar
Dü nya g ezegen iyle m ut l a k şeki lde özdeş olan, öyle ki i ki gezegen­
de yaşaya n ların bile ayn ı o l d u ğ u haya l i bir g ezege n olsun. Ama
Dü nya i l e i kiz Dü nya a ra s ı n d a b i r fa rk va r: D ü nya'da su olduğu hal­
de, i kiz D ü nya'da ara l ı la r ı n XYZ o l a ra k bild i kleri b i r madde b u l u n u­
yor. Öykü bu ya, orası, H p 'n u n (ya n i suyu n ki myasal bileş i m i n i n)
keşfed i l d i ğ i ya klaşı k 1 750 yı l ı n d a n önceki D ü nya olsun. Bu haya l i
gezeg e n i n yağ m u ru nda, g ö l l e r i n d e ve den izleri nde su yerine XYZ
maddesi b u l u n uyor. Dahası, XYZ'n i n suyu n k i n e benzeyen gözlem­
lenebi l i r öze l l i kleri va r, ama m i kro ya pısı fa rkl ı . D ü nya'da yaşaya n­
larla özdeş olan i kiz D ü nya s a k i n leri (kendi gezegen lerine Dü nya
d iyorla r), kendileri n i n " i n g i l izce"s i n i konuşuyorl a r ve XYZ'ye "water"
(su) d iyorlar.
Ş i m d i , D ü nya'da yaşaya n Osca r ve i kiz D ü nya'da yaşaya n i kizi
(on u n a d ı da Oscar), water sözc ü ğ ü n ü söyled iklerinde ayn ı şeyi mi
ifade ederler?
i kiz D ü nya düşü nce d e n eyi n i n ya ratıcısı fi lozof H i lary Putna m'a
göre, Osca r ve i kiz Osca r ayn ı şeyi ifade etmezler; ç ü n kü Osca r
H p 'da n söz ed iyorken, i kiz Osca r XYZ'ye atıfta b u l u n uyord u r. Put-

1 98
 i k iz Dü nya

na m'ı n bundan ç ı ka rd ı ğ ı sonuca göre, beyi ndeki zi h i n sel süreçler

b i r teri m i n neye atıfta b u l u n d u ğ u n u bel i rl e m ed e yeterli olamaz ve
o teri m i n kaza n d ı ğ ı a n l a m a yol açan nedensel ta rihçeyi kavra m a k
g e re k i r.
Putnam'ı n i kiz Dü nya d ü ş ü nce deneyi, o n u n "semantik dışsa lcı­
l ı k" o l a ra k b i l i nen dil fel sefesi kura m ı n ı n g özde örneklerinden bi ri­
d i r.

S E M A N T i K D I Ş S A LC I L I K

H i l a ry Putnam, senta ksın, ya n i sözd izi m i n i n n a s ı l a n l a m kaza n d ı ­

ğ ı n ı (semantiği y a da a n l a m b i l i mi) kavra maya çaba l a r. Putna m'ı n
semantik ya da a n lamsal d ı şsa l c ı l ı k ku ra m ı na g ö re, b i r sözcüğ ü n
a n l a m ı n ı konuşan bireyi n d ı ş ı ndaki fa ktörler (ya kısmen ya d a ta­
m a m e n ) bel i rler. Başka ku ra m l a r, a n l a m kaza n m a s ü reci n i n içsel
(kafa n ı n içinde) o l d u ğ u i n a n c ı n ı taşı ması n a rağ men, Putna m'ı n se­
m a n t i k d ı şsa l c ı l ı ğ ı , a n l a m kaza nma s ü rec i n i n kafa n ı n d ı şında o l d u ­
ğ u n u öne sürmüşt ü r. Başka b i r deyişle, Putna m'ı n ü n l ü ifadesiyl e,
"aç ı kçası 'a n l a m l a r' kafa da d eğ i l d i r!"

Putnam'a göre bir d i ldeki herhangi bir teri m i n a n l a m ı, özg ü l b i r

d izi a rd ı ş ı k öğeden o l u ş u r:

1 . Ter i m i n gönderme ya ptı ğ ı nesne ( i kiz D ü nya örneğinde bu,

ki myasal bi leşi m i H p o l a n madded i r) .
2 . Teri m le sıkl ı kla i l işki l e n d i rilen (ve "klişeler" o l a ra k b i l i nen) ti­
pik teri m ler (söz gelişi, suyun sıkl ı kl a i l i ş k i l e n d i r i l d iği renksiz,
kokusuz ve ISiat/Cl teri m leri).
3 . Nesneyi kategorize eden a n lamsal g ö stergeler (söz gelişi,
SIVI).
4. Söz dizimsel göstergeler (örneğ i n, kütlesel ad, ayrı biri m ler
o l a rak düşü n ü l meyen gönderge teri m ler içeren b i r ad türü).

1 99
Felsefe 7 0 7

Semantik dışsalcı l ığ a i l işkin fi ki rleri teme l i n d e, Putnam kend i­

s i n i n gel işti rd i ğ i nedensel gönderme kura m ı n ı açı klaya ra k deva m
eder. Sözc ü klerin, göndergede biten bir nedense l l i k zi nciri n i n so­
n ucu o l a ra k göndergeleri n i kaza n d ı klarını iddia eder. Örneğin, Mı­
sı r'daki p i ra m itleri h i ç görme m i ş biri bile yine d e o n l a ra gönder­
me ya pa b i l i r; ç ü n kü p i ra m itleri n ne olduğuna i l işkin kavra m hala
va rd ı r. B u nasıl olabi l i r? Ç ü n kü b u terim, başka l a rıyla etki leş i m i n
sonucu o l a ra k ed i n i l m işti r (on l a r d a bu bilg iyi ed i n mek için, başka­
larıyla etki leşirnde b u l u n a ra k b i l g i s i n i ed i n m i ş o l a n başka la rıyla et­
kileşimde b u l u n m uşlard ı vb.). Bu örü ntü böylece sürüp gider, ta ki
en son u nd a kon uyla i l g i l i dolaysız deneyime sa h i p o l m u ş bir kişiye
u laşıncaya kadar. Bu nedensel l i k zinci rinden d olayı, bir şeyle i l g i l i
dolaysız d eneyi me sa h i p o l u n m a d a n b i l e o şeyi i rdelemek müm­
kü n o l u r.

DA R Z i H i N S E L i Ç E R i K

H i la ry Putnam'ı n d ü ş ü n ce d e n eyi i kiz Dü nya, "ge n i ş içerik" olara k

b i l i n e n v e "da r zi h i nsel içerik" g ö r ü ş ü n e z ı t b i r b a k ı ş a ç ı s ı o l a n daha
büyü k b i r tartışma kon u s u n u n b i r pa rçasıd ı r. Da r zi h i nsel içeri ğ i n
a rd ı n d a yata n d ü ş ü n ce, zi h i nsel içeri ğ i n içsel (ya d a fıtri) o l d u ğ u ,
bu ned e n l e de Putna m'ı n s e m a nti k dışsalcı l ı ğ ı n ı n a ksine kişi n i n
çevresi n e h i ç de bağ l ı o l m a d ı ğ ı d ı r, d a h a çok, o bel i r l i şeyi n doğa­
sına has bir öze l l i k o l d u ğ u d u r. (Örneğ in, bir ku r u ş u n fıtri özel l i ğ i
yuva r l a k o l masıdır, oysa ki b i ri s i n i n cebinde o l ması d ışsa l b i r özel­
l i ktir.) B i r nesne hakkı n d a b i r i s i n i n taşıdığı i n a n c ı n d a r içeriğ i n i, o
tekil nesnen i n her eş kopyas ı paylaşma l ı d ı r.
Dar zi h i nsel içeri ğ i n doğru o l d u ğ u na i n a n a n bazı ları, zihi nsel
içeri ğ i n ve davra n ı ş ı n i n a n ç l a rı m ızda n doğ a n nedensel sonucun
neticeleri olduğunu ö n e s ü rerler. Başka bir d eyişle, ha reket tarzı­
mız i n a n ç l a r ı m ızdan ve a rzu l a r ı m ızdan dolayı öyled i r. Başkaları ise
insa n l a r ı n içgözlemle d üş ü n celerine erişebil d i kleri n i öne sürerler,

200
 i kiz Dünya

ya n i d üşü ncelerim izden i kisinde ayn ı içeri ğ i n b u l u n u p b u l u n ma­

d ı ğ ı n ı bel i rl eyeb i l memiz gerekti ğ i n i söylerler. B u iddiaya göre,
H p 'n u n ve XYZ'n i n ki myasal bileşi m i nden h a bersiz o l a n iki Osca r,
d ü ş ü n celeri nin H p 'yla i l g i l i düşü nceler m i, yoksa XYZ'yle i l g i l i d ü ­
şü nceler mi old u ğ u n u b i l m e olanağ ı n d a n yoks u n d u r; çünkü suya
benzeyen diğer madden i n va r o l d u ğ u n d a n b i l e h a be rdar değ i l d i r.
Filozofla r, bunu a n la m a k için "yavaş geçiş" kavra m ı n ı ya ratm ışlard ı r.
Peki, Oscar i kiz D ü nya'ya taş ı n sa ne o l u r? i l k başta bu madde h a k­
k ı n d a suyla i l g i l i d ü şü nceler taşı maya deva m edecekt i r; ama XYZ'y­
le etki leşi mi ve H p 'da n uza k ka ldığı süre u za d ı kça, H p 'yu değ i l d e
XYZ'yi d ü ş ü n ü r hale gelecektir. Za man g eçti kçe s u y l a i l g i l i d ü ş ü n ­
celeri fa rkl ı bir geniş içerik kaza nacaktır (ve Osca r bu değişikl i ğ i n
fa rkı n a va rmazd ı ç ü n kü d ü ş ü nceleri sa n k i h e r za m a n ki içeri ğ i n ay­
n ı s ı n a sahipmiş g i b i gel i rd i ) . içe yönel i k eri ş i m e sa h i p olmak ve b u
içerikleri n fa rkl ı o l d u ğ u n u a n la m a k i ç i n , g e n i ş zi h i nsel içeriğe değ i l,
dar zi h i nsel içeriğe i htiyacı m ız va rd ı r.
Dar zihinsel içerik, fi lozofl a r a rasında ta rtı ş ma l ı bir konudur; b i r­
çoğ u b u n u reddederek geniş zihi nsel içeriği yeğ ler. Putnam'ı n i kiz
D ü nya'sı, geniş zi h i nsel içeriğ i n niçin daha a n l a m l ı geldiğinin en
ta n ı n m ı ş örneğ i d i r. i ki Osca r da ayn ı fıtri öze l l i klere sa h i ptir; ne va r
ki fa rkl ı maddelere atıf ya p m a ktad ı r. Bu nedenle fıtri özel l i kler, Os­
ca rla r ı n neye atıf yaptı kları n ı bel irlemede yeter l i değ i l d i r. Bu da bizi
yen iden Putna m'ı n "açıkçası 'a nlam lar' kafa d a d eğ i l d i r!" şeklindeki
ü n l ü sözü ne geti rir.

201
ARTH U R SCHOPEN HAUER ( 1 788- 1 860)
Kötümser Filozof

Arth u r Schopen hauer 22 Ş u bat 1 788'de Polanya'n ı n Danzig (bu­

g ü n kü G d a nsk) kenti nde d oğ d u . Schopen h a u e r henüz gençken,
bir tücca r olan babası, a kad e m i k eğ i l i m l i Arth u r'a bir öneride bu­
l u nd u : Ya ü n iversiteye g i rm e k i ç i n hazırla nabi l i rd i ya da ebeveynle­
riyle Avru pa'yı dolaşa b i l i r ve b u g ezilerinden d ö n ü nce bir tücca rın
ya n ı n a ç ı ra k g i rebi l i rd i . Schope n h a uer a i lesiyle gezmeyi seçti ve bu
yolc u l u k s ı rası nda Avru pa'n ı n her ya n ı nda yoks u l la r ı n çektiği kor­
ku nç eziyete i l k elden ta n ı k o l d u . Bu deneyi m, sonra l a rı bir fi lozof
olara k benimseyi p tem s i l edeceğ i kötümser d ü nya görü ş ü n ü de­
rinden etki leyecekti.
Avru pa seyahati nden dön ü n ce, Schopen h a uer, pazarl ı kta ya ptı­
ğı seç i m e göre bir tücca rı n ya n ı nd a çırakl ı k kariyerine hazı rlan maya
başlad ı . H e n üz on yed i yaş ı n dayken babası ö l d ü (intihar ettiği ka nı­
sı yayg ı n d ı) ve iki yıl sonra Schopen hauer çıra k l ı ğ ı b ı ra ka rak akade­
mik ka riyerine başlad ı .
Schopenhauer oku l a d eva m ediyorken, Wei m a r'a taş ı n m ı ş o l a n
a n nesi s ı k l ı kla entelektüel v e sosya l çevrelere kat ı l maya başlad ı .
Zama n ı n etki l i düşü n ü rleri nd e n b i rçoğ u n u n u ğ ra k yeri o l a n b i r sa­
landa g a rson ve yaza r o l a ra k ça l ıştığı için, oğ l u n u (en sonunda bir­
l i kte ren klerle i l g i l i bir ku ra m g e l işti recekleri) J o h a n n Wolfgang von
Goethe'yle ve (Schope n h a u er'ı n Doğu düşü ncesine i l g i d uymasına
yol aça n) Fried rich Majer'le ta n ı şt ı rd ı . Schope n h a uer'ı n a n nesiyle
i l işkisi g itgide öyles i n e gerg i n l eşti ki, Schopen hauer otuz yaşına
geldiği nde, an nesi bir d a h a ken d isiyle asla kon u ş m a ması n ı söyled i .
Art ı k Göttingen Ü n iversitesi'nde okud u ğ u 1 809'a gelindiğinde,
Schopen h a uer üçüncü ya rıyı l ı n a kadar tıp öğren i m i görd ü, son ra
felsefeye geçmeye ka ra r verd i . Schopen hauer, felsefe eğiti m i n i
sürd ü rmek üzere en son u nda Berl i n Ü n iversitesi'ne geçiş ya ptı.

202
 Arthur Schopen hauer ( 1 788- 1 860)

1 8 1 3 'te Schopen hauer, N a polyon'u n Grande Arm ee s i n i n sa l d ı rı s ı

'

n ed e n iyle küç ü k bir kasa ba olan Rudolstadt'a kaçtı; yeterli ned e n

d ü ş ü n cesi üzerine bir soruşturma olan Über die vierfache Wurzel
des Satzes vom zureichenden Grunde (Yeter l i Neden i l kesi n i n Dört l ü
Kökü Üzeri ne) a d l ı kita b ı n ı orada yazmaya başlad ı . Schopenhauer,
ertesi yıl, ü n l ü ren k ku ra m ı n ı içeren Görüş ve Renkler i l e felsefi siste­
m i n i n genel bir özeti olan istenç ve Tasarım Olarak Dünya ad l ı eserle­
rini yazd ığı Dresden'e taşı n d ı . 1 820'ye gel i n d i ğ i nde, Schopen hauer
Berl i n Ü n iversitesi'nde öğ retim görevlisi o l a ra k ça l ışmaktayd ı . Yi n e
ken d isi gibi öğ retim görevlisi olan Wi l h e l m H e g e l ' l e aşırı reka be­
te g i rişti; d i n leyenleri ikisinden biri n i terc i h etmeye zorlamak için,
konfe ra nsları n ı s ı k l ı kla Hegel'i n kilerle ayn ı saate d e n k geti riyord u .
Ama öğrenciler Hegel'in konferansiarına a k ı n ederlerken Schopen­
h a uer'ı n ki lere çok az kat ı l ı m ol uyord u; Schope n h a u e r g iderek d a h a
b ü y ü k kıskançlığa ka p ı l d ı v e a kadem i k d ü nyaya karşı ya bancılaşma
h issetti. Ça l ışma l a rı ancak sonraki yı l l a rda d i kkat çekmeye başl a d ı
v e Avru pa ça pında üne kavuştu.

SCHOPEN HAU ER'IN F E LS E F E S i

A rt h u r Schope n h a uer'ı n fel sefi ça l ış m a l a r ı çeşit l i kon u lara değ i n ­

m e k l e b i r l i kte, genel o l a ra k bakı l d ı ğ ı n d a b i r köt ü m s e r l i k izleği ve
i n sa n l ığ ı n d u r u m u kon u s u n d a d uyu l a n a c ı h e r za m a n görülebi l i r.

Yeterli Neden ilkesinin Dörtlü Kökü Üzerine

1 8 1 3 ta ri h l i yayı n l a n m ı ş tezinde Schopen h a u e r, evre n i n anlaşıla bi­

lir o l d u ğ u kon usu nda fi lozoflar a rasında ben i m senen varsayı m ı ele
alır ve gerçek o l a n şeylerin akı lcı o l d u ğ u şekli ndeki yeterli neden
i l ke s i n i eleştirir. Schope n h a uer'ı n bel i rtt i ğ i n e g ö re, yeterl i neden
i l kesi n i n ku l l a n ı l ması için a rd ı ndan açıkla n ması gere ken bir şey i n
d ü ş ü n ü lebil mesi gerekir, b u da öncel i k l e b i r özne n i n o l ması gerek­
tiği a n la m ı n a g e l i r. Dolayısıyla, deneyi m leri olası k ı l a n tek şey, a l g ı -

203
Felsefe 1 0 1

laya n zi h i nd i r. Schope n h a u e r b u nedenle, d ü nya n ı n salt b i r temsil

ya da tasa rım olduğu son u c u n a va rır.

"istenç" Felsefesi
Schope n h a u er'ı n bel ki de en ö n e m l i felsefi ça l ışması, bi reysel gü­
dülenme üzerined i r. Schope n h a u e r, kişi nin bi reysel a h lakını toplu­
m u n ve aklın bel irled i ğ i n i iddia eden Kant'ı n ve H egel'i n iyi mserliği­
n i eleştirir. Onun yerine, b i reyleri g ü d ü leyen şeyi n, dayurul ması asla
m ü m kü n ol maya n ken d i a rzu ları ya da "yaşa m a istenci" olduğunu
ve insa n l ı ğ a b u n u n yol gösterd i ğ i n i iddia eder. Schopenha uer'ı n
kötümserl i k ve insa n l ı ğ ı o l u m s u z bir ı ş ı k a l t ı n d a görme eğ i l i m i n e
işte b u rada ta n ı k o l u ruz; üste l i k b u eğ i l i m o n u n t ü m eserleri nde
kend i n i h issettirir. Schope n h a u e r'a göre, "istenç" i nsanoğ l u n u n
çektiği t ü m acıların kaynağ ı d ı r v e b u a c ı sürekli d a h a çoğ u n u arzu­
lama n ı n sonucud u r.
Schopenhauer, i ns a n a rzu s u n u n (ve dolayısıyla insan eylemi­
n i n) hiçbir doğrultus u n u n ya d a m a ntığ ı n ı n o l m a d ı ğ ı ve beyhu­
de o l d u ğ u sonucuna u la ş ı r. Öne s ü rd üğ ü n e g ö re, d ü nya ya l n ızca
korku n ç b i r yer (za l i m l i k, h a sta l ı k, acı vb. g i b i şeylerle d o l u bir yer)
o l m a k l a ka l m az; d ü nya l a r ı n da en kötüsüd ü r ve b i razc ı k daha kötü
o l a b i l seyd i, va rlığı sona ererd i .

Esteti k
Schope n h a uer'a göre esteti k, zekayı istençten ayı rır ve bedenle
bağ la ntı l ı değ i l d i r. Sanat, ya sa natçı n ı n herh a n g i b i r şey yaratma­
dan önce zi h n i nde peş i n e n bel i rl e n m iş bir ed i rn d i r ya da kend i l i­
ğ i nden o l u şa n bir ed i m d i r; bede n ise istenci n salt uzantısından
başka b i r şey değ i l d i r.
i n sa n l a ra yol gösteren iste n c i n temel inde a rzu va rsa, sa nat da
d ü nya n ı n verd iği acıdan geçici o l a ra k kaçma olanağı verir; çünkü
estetik d ü ş ü n ü m, kişi n i n d ü nyayı salt temsil o l a ra k a l g ı l a makta n
vazgeçmesini sağ lar. Sanat, bu nedenle yeterli neden i n ötesine ge-

204
 Arth u r Schopenhauer ( 1 788- 1 860)

çer. Schopenhauer'a göre, m üzik en a rı sanat biçi m i d i r çünkü m üzi­

ğ i n i stenci cisim leşti rme g ü c ü n e sa h i p o l d u ğ u ka n ı s ı ndad ı r.

Eti k
Scho penhauer g e l i ştird i ğ i a h l a k ku ra m ı n da, i n san a h lakına k ı l a­
vuzl u k eden üç ta ne b i r i n c i l özendirici sa pta r: benci l l i k, fesatl ı k ve
şefkat.

• Bencillik: i nsa n l ı ğ ı n özçı ka ra daya l ı eyle m i ere yön l e n d i r i l ­

mesinden v e hazzı, m ut l u l u ğ u a rzu etm es i n d e n soru m l u d u r.
Schopen h a u e r, i n s a n davra n ışları n ı n çoğ u n u n benc i l l i kten
kaynakla n d ı ğ ı ka n ı s ı ndad ı r.
• Fesatlı k: Schopen hauer, bencil l i k ed i m ieri ile kişisel kaza nçtan
bağımsız olan ve başka larına za rar verme amacı g üden fesatl ı k
ed imieri a rasında ayrı m yapa r.
• Şefkat: Schopen hauer'a göre bu, a h l a k l ı e d i m l e re götü rebi­
len tek sa hici şeyd i r; ç ü n kü bir ed i m d e b u l u n u l u rken ya l n ızca
iyi l i k amacı g ü d ü l ü r ve görev duyg u s uyla ya d a kişisel ya ra r
g ü d üsüyle ha reket ed i l mez.

S c hopen hauer, aşkı d a i n sa n ı n ü remeyi ve d o l ayısıyla va rl ı ğ ı ­

n ı s ü rd ü rmeyi a rzu etmes i n i sağlaya n "yaş a m istenci"ne ya rd ı m c ı
o l a n b i l i nçd ışı b i r ö ğ e o l a ra k görüyord u .

D o ğ u Felsefesi
Schopenha uer, ya pıtl a r ı n d a Doğ u fel sefe s i n e yer veren i l k fi lo­
zofl a rd a n bi ri ol masıyla d i kkati çeker; H i n d u ve B u d i st felsefesi n e
öze l l i kle büyü k i l g i duymuştur. Schope n h a uer'ı n kötümser ba kış
açısı, Budizmin Dört Yüce Gerçek öğ retis i n d e n i n a n ı l maz ölçüde et­
k i l e n m iştir ve gerçekte Schope n h a uer, ke n d i kötü mser kura m ı n ı
g e l i ştiri rken, b u n l a rı temel o l a ra k ku l l a n m ı şt ı r.

205
Felsefe 1 0 1

Schopenhauer, d ü nya n ı n Vorstellung, ya n i "temsi lden ibaret" ol­

d uğ u n u iddia eder. B u nedenle, d ü nya ya l n ızca acıyla dolu olmakla
ka l maz; d ü nya ta mamen gerçek d e değ i l d i r ve b i r gerçekl iğin salt
bir tem s i l i d i r (Piaton'u n mağarasına çok benzer). Der Wille, istençti r
ve her şey i n yüzeysel görü n ü ş ü n ü n a ltında o yata r.
Schopenha uer, fel sefesi n i n a n a fi kri n i - d ü nya, istenci n ifadesi­
dir şekl i ndeki fi kri ni- g e l i şt i r i rken, H i nduizm i n kutsa l yazıları olan
U pa n i ş a d l a r'da n da ya ra r l a n d ı .

1 :u • :U\'ıi.Hac'f::ı :rtı::ı:(;'�2"'Y�:'JiD/, .J.'"!:tı:r• ·ı ::ı�ı:ı ·uı ::ı :tı ı .' • ;u :ı .•ı ı :ı • :ı ı

1 . Yaşam, acı çekmek demektir. Dünya, Vorstel/ung'dur (temsilden ibarettir)

2. Acı n ı n köken i arzudur. a. Acın ı n nedeni istemektir.

b. Der Wil/e (istenç) olara k d ü nya.

3. Umut va rd ı r. Pek az umut vard ı r.

4. U m ut, Sekiz Aşamalı Ylice Yoldadır. Umut şunlardadır:

a. Estetik düşün ü m .
b . Estetikçiliği uyg u l a m aya koymak.

206
KAR L MARX ( 1 8 1 8- 1 883)
Kom ünizmin Babası

Ka rl M a rx 5 Mayıs 1 8 1 8'de Prusya'da doğ d u . M a rx'ı n babası, Prus­

ya reform hareketinde yer a l a n başa rı l ı bir avu kattı; Voltaire'i n ve
Ka nt'ı n eserleri ne değer verird i . Kant'ı n hem a n nesi hem de babası
Ya h u d i olmasına rağmen, 1 8 1 5 'te Ya h u d i l e r i n ta m yu rttaşl ı k hakkı
e l d e etmeleri n i yasaklaya n ka n u n u n son u c u o l a ra k ba bası din de­
ğ i şti rerek Lutherc i l iğe geçti.
Ka rl Marx 1 83 5 'te Bonn Ü n iversitesi'ne g i rd i, sonra babası n ı n is­
teğ iyle Berl i n Ü n iversitesi'ne nakil ya ptı rd ı (babası ora n ı n daha cid­
d i b i r okul old u ğ u n u d ü ş ü n üyordu). Ma rx, Berl i n Ü n iversitesi'nde
h u k u k eğiti mi a l m aya başla d ı kta n sonra fel sefeye geçti ve Hegel'i n
ça l ı ş m a la rı n ı öğ renmeye başladı. Çok geçmeden, za m a n ı n d i nsel
ve siyasal ku ru m l a r ı n ı eleşti ren, Genç H eg e l c i l e r o l a ra k b i l i nen ra­
d i ka l öğrenci grubu na katılaca ktı.
1 84 1 'de Marx, eskiçağ Yu nan doğa felsefesine i l işkin teziyle Jena
Ü niversitesi'nde doktorasını tamamladı. Ben i m sediği radikal siyasal
ideoloj i ler nedeniyle kendisine öğretim görevi veril medi. Marx ondan
son ra gazeteci olara k çalışmaya başladı ve 1 842'de l i bera l Rheinische
Zeitung gazetesinin editörü oldu. Ne var ki, a radan bir yıl ancak geç­
tikten sonra hükü met bu gazeteyi kapattı. M a rx daha sonra evlendi
ve Paris'e taşındı. 1 944'te orada Bruno Bauer'e (eski a rkadaşı, Genç
Hegelci) yönelik bir eleşti riyi Friedrich Engels'le birlikte kaleme aldı.
Kısa süre sonra Marx, yine başka bir radika l gazeteye yazı yazd ığı için
Fra nsa'dan çıkarı ldı (bu gazetenin en sonu nda Kom ü n ist Birl iğe dönü­
şecek olan bir örgütle yakın bağları vardı); bu yüzden Brüksel'e taşındı.
Brü ksel 'deki döneminde Karl Marx sosya l izm fi kirleriyle ta n ı ş ı n ­
c a G e n ç Hegelcilerin ideoloj i s i nden koptu. Yi n e B r ü ksel'de yaşıyor­
ken, Alman ideolojisi a d l ı kita bında d i l e geti receğ i ta rihsel madde­
c i l i k k u ra m ı n ı geliştird i ve Feuerbach Üzerine Tezler'i yazd ı (bu kita p,

207
Felsefe 1 0 1

ö l ü m ü nden sonra s ı n a kad a r yayı n l a n mayacaktı ç ü n kü kitapları n ı

yayı m l a m aya istekli yay ı n evi b u l a m ıyord u ) .
1 846'd a Ma rx, Avru pa'n ı n h e r ya n ı ndaki sosya l i stler a rasında
bağ kurmak a macıyla b i r Kom ü n i st Yazışma Kom itesi ku rd u . Marx'
ı n ortaya attığı fi kirler, i ng i l te re'de sosya l i stlere esin vererek, Ko­
m ü n i st B i rl i ğ i 'n i n ku ru l ması n ı sağladı ve 1 847'd e Marx ve Engels,
Lond ra'd a toplanan merkez kom itesi n i n isteğ iyle Komünist Parti
Manifestosu'n u ka leme a l d ı l a r. Komünist Parti Manifestosu 1 848'de
yayı m i a n d ı ve son u ç o l a ra k Ka rl M a rx 1 849'da Belçi ka'dan çıkarı l d ı .
Fra nsa'd a n s ı n ı r d ı ş ı ed i l e n v e Prusya ta rafı n d a n yen iden yu rttaşlı­
ğa ka b u l ed i l m eyen M a rx e n s o n u nda Lond ra'ya g itti; orada Alman
işçi Eğiti m i Derneğ i'ni gel işti r m e çabalarına katı l d ı ve Kom ü n ist Bir­
l i ğ i 'n i n yen i genel merkezi n i o l u şt u rdu. Ma rx, e n büyük eseri olara k
ka b u l ed ilen Kapital baş l ı k l ı i ktisat incelemes i n i n i l k c i l d i n i 1 867'de
yayı m l a d ı . Yaşa m ı n ı n g eriye ka l a n ı n ı, son ra ki i ki c i l d i n elyazmaları
üzeri n d e ça l ı şa ra k geçird i; n e va r ki elyazm a l a rı n ı ta mamlaya ma­
dan vefat etti ve bu kita p l a r ö l ü m ü nden sonra yayı m l a n d ı .

KA R L M A R X ' I N F E L S E F i i Z L E K L E R i

Ma rx'ı n kü l l iyatı, b i reyi n e m e kç i o l a rak üstl e n d i ğ i rol ve mal ile h iz­

met a l ı şverişiyle o l a n bağ l a ntısı üzerine odakl a n ı r.

Tarihsel Maddecil i k
Ma rx, Hegel'in fel sefi ça l ı ş m a l a rı ndan i na n ı l maz ölçüde etki lendi;
öze l l i kle i nsa n b i l i n c i n i n nesneleri a n l a maya dönük basit çaba l a rla
başlayı p özfarkı n d a l ı ğ a ve daha yü ksek, d a h a ka rmaş ı k, daha so­
yut d ü ş ü nce süreçle r i n e evri l d i ğ i yol unda Hegel'i n d i l e getird i ğ i
d ü ş ü nce, Marx'ı ç o k d e r i n d e n etki ledi. Hegel, tari h i n de benzer bir
diya l e kt i k s ü reç old u ğ u n u ö n e s ü rüyord u; be l i r l i b i r za man d i l i mi­
ne özg ü çel işkiler, o ö n ceki çel işki leri çöz ü p g i d e rmeye çabalaya n
yen i b i r za man d i l i m i n e yol a çıyord u .

208
 Karl M a rx ( 1 8 1 8- 1 883)

M a rx, Hegel 'i n ta ri h l e i l g i l i görüşüne büyük ölçüde katı l ma kl a

b i r l i kte, Hegel b i r idea l i stti; Marx i s e ken d i s i n i maddeci olara k görü­
yord u . Dolayısıyla Hegel, insanların çevre l e riyle i l işki ku rma l a rı n ı n
b i r i n c i l yol u n u n fi kirler o l d u ğ u na ve ta ri h i n, i l g i l i za man d i l i m i n i
tem s i l eden fikirler temel i nde a n laşı l a b i leceği n e i n a n ı rken, M a rx
tari hteki bir za m a n d i l i m i nd e topl u m l a r ı n ö rg ütlen m e ta rzl a rı n ı n
g e rçekte o topl u m la i l g i l i temel gerçek o ld u ğ u na i n a n ıyord u . M a rx
ta ri he, s ı n ıflar a rasında kırg ı n l ı k d uyg u ları meyd a n a g eti rerek fa rklı
top l u m ların oluşmasına yol açan bir d izi i ktisadi siste m i n evri len bir
örü ntüsü olara k bakıyord u .

Emeğ i n Yabanci laşması

M a rx, bir kiş i n i n esen l i k d uyg usu nda ve ken d i n i kavra masında k i l i t
bi leşen i n e m e k o l d uğ u n u savu n u r. Kişi, nesnel maddeyi daya n ı kl ı
v e değerli b i r şeye dön üştü rmeye ça l ış ı rken, ken d i si n i d ışsa l i a ş m ı ş
o l a ra k v e sa nki va ro l u ş u n ya l ı n gerekleri n i yerine geti rmiş gibi g ö ­
rür. M a rx, emeğ i n ya l n ızca kişisel bir yaratm a ed i m i o l m a kla ka l m a ­
d ı ğ ı n ı; kişi n i n ki m l i ğ i n i n v e sağka l ı m ı n ı n serg i l e n m esi d e old uğ u n u
ö n e s ü rer.
M a rx, özel m ü l kiyete daya l ı bir sistem o l a n ka pita l izmde, işçi n i n
ne yazı k k i kend isi için temel önem taşıya n özdeğerden ve ki m l i k­
ten yoksun bıra k ı l d ı ğ ı n ı bel i rtir. Ü rü n ü nd e n a rt ı k uza k ka lan işçi
ya ptığ ı işe, kend isine ve iş a rkadaşlarına ya b a n c ı l a ş ı r. işçi n i n kişisel
bir d oyum d uyg usu tatma s ı a rtık söz kon u s u d eğ i l d i r ve işçi a rtı k
ça l ı şmayı sadece hayatta ka l m a yol u olara k görü r. işçi, iş sürec i n e
ya ba n c ı laştığ ı için v e e m e k ben l i ğ i n k i l it b i r b i l eşeni olduğundan,
işçi d e ben liğine ve bütü n i n s a n l ığa ya ba n o l a ş m a k zorunda ka l ı r.
Ka pita l izmin doğ u rd u ğ u s ü rekli yaba n c ı l a şma, böyle l i kle ta rihsel
m a d d eci l i kte i rdelenen uzlaşmaz i l işkiyi ya ratı r ve e n i nde son u n d a
ka pita l izm i n y ı k ı l m a s ı n a yol açaca ktır.

209
Felsefe 1 0 1

Değere i lişkin Emek Kura m ı

Ma rx, meta teri m i n i n a n l a m ı n ı "gereks i n i m leri y a da istekleri karşı­
laya n d ı şsal bir nesne" o l a ra k bel i rt i r. Ayrıca ku l l a n ı m değeri (bu t ü r
gereks i n i m leri y a d a istekleri ka rş ı l aya b i l m e öze l l i ğ i) ile değişim
değeri (diğer meta l a r ka rş ı s ı n d a -parayla ölçülen- değer) a rası nda
ayrım ya par. Tü m meta l a r emek ü r ü n leri d i r ve Ka rl Ma rx'a göre, bir
meta n ı n değeri a rz-tal e p g i bi bir ölçüyle bel i rlenmemel i d i r; daha
çok b u değer o meta n ı n ya p ı m ı nda ku l l a n ı l a n emek m i ktarı n ı te­
mel a l m a l ı d ı r. Bu ned e n l e, b i r m eta n ı n paza rdaki değeri, o n u n ya­
p ı m ı n a g i d e n emeğ i ve ü reti m i temsil etme l i d i r.

Değere İlişkin Emek Kuramı

Marx'ın değere ilişkin emek kuramı ya da emek-değer kuramı önem­
lidir; çünkü yine onun geliştirdiği sömürü kuramının, yani işveren­
lerin işçilerini sömürmelerinin sonucu olarak kar elde ettiklerini
belirten kuramın kökünü oluşturur.

B i r kişi, meta lar sat ı n a l m a k yol uyla gereks i n i m lerini ve istekle­

rini ka rş ı l a m a k için, ilk ö n ce ken d i bir meta ü retme l i ve satma l ı d ı r;
bu t ü r a l ı şverişler ise a n c a k p a ra ku l l a n ı l a ra k ya p ı l a b i l i r. Ma rx, ka­
pita l istler a rasında geçe r l i o l a n d ü rt ü n ü n m eta a rzusu değ i l, pa ra
a rzusu o l d u ğ u n u öne s ü rer. B u d ü rt ü n ü n g ü d ü l ed i ğ i ka pita l i stler,
en d ü ş ü k m a l iyetle en çok e m e k elde etmek, s o n ra da meta n ı n de­
ğ i ş i m değerine değ il, öded i kl e r i paradan fazla s ı n a satmak üzere
ücretleri ve ça l ışma saatleri n i bel i rl erler. Ka p ita l istler, M a rx'ı n "a rtı k
değer" dediği fazl a l ı ğ a e l koya ra k işçileri sömü rü rler.

Üretim Ta rzı ve Ü reti m i lişkileri

Marx'a göre, bir toplumda i ktisad i ü retimin örg ütlenmesi, "üretim ta r­
zı" olara k bilinir. Bir topl u m u n mal ü retmek için ku l landığı"ü retim araç­
ları" (örneğin hammaddeler, fabrikalar, makineler, hatta emek gücü)

210
 Ka rl M a rx ( 1 8 1 8- 1 883)

ü retim tarzı bünyesinde yer a l ı r. Marx daha sonra, ü reti m araçlarına

sah i p ol mayanlar (örneği n işçiler) ile sa h i p olanlar (örneğin burj uvazi
ya da kapitalistler) arasındaki i lişkiler olara k ü retim i lişkilerini tan ı m l a r.
Karl Marx'ın öne sürdüğüne göre tarihin evrim i, ü retim tarzı ile ü re­
tim i l işkileri arasındaki etkileşimin sonucud u r. Ü retim tarzı evri m i n i
sürd ü rü p üretim yeteneği n i n en üst noktasına ulaşırken, sınıflar a ra­
sında ü retim i l işkilerine bağl ı olarak husumet oluşmaya başlar (başka
bir deyişle, üretim araçların ı n sah ipleri ile işçiler karşı karşıya gelirler).
Kapitalizm olarak bilinen ü retim tarzın ı n temelini, Marx'a göre
ü reti m araçları üzerinde özel m ü l kiyetin varl ı ğ ı oluşturur. Kapital izm,
emekten en düşük maliyetle en fazlası nı elde etme fi kri ne daya n ı r ve
işçilere a nca k yaşayabilmelerine ve üretimi s ü rd ü rebil melerine yete­
cek kadar ücret ödenir. Ma rx, işçilerin bir g ü n sömü rüyü ve kapita­
l izm i n uzlaşmaz zıtlıklar içeren mahiyeti n i a n l ayacaklarını, bunun da
eninde sonunda işçi sın ıfı ta rafı ndan ka pital izm i n devrilmesine yol
açaca ğ ı n ı savu n u r. Kapita l izmin yerini alacak yen i ü reti m tarzı, ü reti m
a raçların ı n orta k m ü l kiyetine daya l ı olaca ktır; bu da kom ünizmdi r.

Marksist Toplum Anlay1ş1

Din,
ideoloji,
Eğitim-öğretim,
Yönetim,
Değerler vb.

Üreti m i l işkileri Ü reti m A raçları

(Topl u msal S ı n ıflar) (Kayna k l a r ve Teknoloji)

21 1
Felsefe 7 0 7

Meta Fetişizmi
M a rx'ı n inancına göre, i n sa n l a r d ü nyayı a n l a maya ça l ı ş ı rlarken
pa ra gibi şeylere ( n a s ı l elde ed i l d i ğ i ne, kimde b u l u nd u ğ u na, nasıl
h a rca n d ı ğ ı n a vb.) ve m eta l a ra ( b i r ü r ü n ü sat ı n a l m a ya da ü retme
mal iyeti n e, bir ü r ü n e yön e l i k ta lebe vb.) kafayı ta ka rlar. Marx bun­
ları "fetişler" olara k, ya n i i n sa n l a rı n kafayı ta ktıkları ve yeri geli nce
gerçeğ i a n la rn a l a r ı n a engel o l a n putlar o l a ra k görür. işçi s ı n ıfı n ı n
söm ü r ü l d ü ğ ü gerçeğ i n i i n s a n l a r ı n a n l a m a l a rı n ı ö n leyen işte b u
fetişlerd i r. N itekim ka pita l iz m d e, g ü nde l i k hayatta bir meta n ı n pi­
yasa fiyatı ya l n ızca söm ü rüye bağ l ı olmakla ka l m az; işçi lerin sömü­
rü l d ü kleri gerçeğ i n i d e g özlerd e n g izler. B u neden le, M a rx'ı n tezi­
ne g ö re, ka pita l i st ü reti m tarzı n ı n, neden o l d u ğ u sömü rüyle karşı
ka rşıya gel meksizi n s ü rmesi n e o l a n a k veren şey meta fetişizm i n i n
va rl ı ğ ı d ı r.

21 2
MARTIN HEI DEGGER ( 1 889- 1 976)
Varlı k ve Zaman

M a rt i n Heidegger 26 Eyl ü l 1 889'da Alma nya'n ı n Messkirch kasa ba­

s ı n d a doğd u. Messki rch, a ş ı rı tutucu ve d i nci bir k ı rsa l kasa bayd ı;
Heidegger'i n yetişti riliş ta rzı, onun felsefi ka riyeri n i derinden et­
kileyecekti. Heidegger 1 909'da Freiburg Ü n iversitesi'nde teoloj i
öğ re n i m i n e başladı a m a 1 9 1 1 'e gel i n d i ğ i n d e i l g i odağı felsefeye
yön e l m iş b u l u n uyord u .
Heidegger birçok fi lozofta n i n a n ı l maz ö l ç ü d e etki lenmiş olma­
s ı n a rağ men, Aristoteles'i n Metafizik'i, öze l l i kl e d e fa rklı va rl ı k ya d a
o l u ş ta rzlarını birleştiren şeyi a n lama a rz u s u Heidegger'i deri n l e ­
mesi n e etki leyecekti. B u n u n ya n ı s ı ra, 1 9 1 9'd a ya rd ı m c ı l ı ğ ı n ı ya p­
tığı ve ö l ü m ü nden son ra kü rs ü s ü n ü devra l d ı ğ ı Ed m u n d Husserl'ı n
ça l ı ş m a ları, Heidegger'i en ü n l ü eseri o l a n Var/tk ve Zaman'ı yazma­
ya götürd ü .
Var/tk ve Zaman 1 927'd e yayı miandı v e kıta Avru pa'sı felsefesi­
n i n i n a n ı l maz ölçüde önem l i bir metni o l a ra k övg ü topladı. G ü n ü ­
m üzde bile yirm inci yüzyı l ı n tekil olarak en ö n e m l i eserlerinden b i ri
sayı l m a kta ve en büyü k fel sefi d ü ş ü n ü rlerd e n b i rçoğ u n u n ça l ı şma­
l a rı i ç i n itici güç o l a ra k görü l mekted i r.
Var/tk ve Zaman'ı n yayı m l a n masından s o n ra, Heidegger'in fel­
sefesinde kend i s i n i n "dönemeç" olara k ta n ı m la d ı ğ ı d i kkate değer
b i r değişim meyd a n a geldi. Heidegger'e g ö re dönemeç, o n u n dü­
ş ü n ü ş ü nde bir değ i ş i m o l m a ktan çok varltkta b i r değişimdi. Hei­
degger, bu dönemecin u n s u rl a rı n ı, ikinci e n önem l i eseri ve 1 93 6
yı l ı d o l ayında yazı l m ı ş o l m a s ı na rağmen 1 989'a kad a r Alma nca
o l a ra k yayı mian maya n Beitröge zur Phi/osophie (Felsefeye Katkı l a r)
a d l ı eserinde a n l attı . Heidegger, 1 933'te Nazi Pa rtisi'ne üye o l d u
v e Fre i b u rg Üniversitesi rektörl ü ğ ü ne seçi l d i . Rektörl ü k dönemi­
n e i l i ş k i n fa rkl ı şeyler an iatı l masına rağ m e n -bazı l a rı o n u n Nazi

213
Felsefe 7 0 7

siyaseti n i ü n iversite eğiti m i n e ca n l a başla soktuğ u n u söyled i kleri

ha lde, ki m i leri de Nazi s iyaseti n i n uyg u l a n m a s ı n a izin vermekle
birl i kte o siyasetin bazı ayrı ntı l a r ı n a ka rşı gizl i bir d i reniş hareke­
ti yü rüttüğ ü n ü iddia ederler- Heidegger uzu n s ü re rektör olara k
ka l m a d ı, 1 934'te b u g ö revd e n istifa etti. Heidegger, ayn ı yıl Nazi
Pa rtisi'nden g itg ide uza kl a ştı a m a partiden h i ç b i r za man resmen
ayrı l m a d ı . i ki nci Dü nya Sava ş ı sona eri nce, Fre i b u rg Ü n iversitesi'ni
Nazi lerd e n arınd ı rm a kom itesi Heidegger'i soruştu rd u ve eğ itim
vermesi n i yasa klad ı . B u yasa k 1 949'a kada r s ü rd ü ve Heidegger'e
ertesi y ı l emeritus p rofesör u nva n ı veri l d i .

VA R L I K VE ZA MAN

Var/tk v e Zaman, M a rti n Heidegger'i n en önem l i v e ka rmaşık felsefi

ça l ış m a s ı d ı r; Heidegger'i b i r a nd a yirminci yüzyı l ı n en önem l i fi lo­
zofl a r ı n d a n biri ya p m ı şt ı r. H e i degger, "va r l ı k" o l m a n ı n ne anlama
geld i ğ i n e i l işkin metafizi k soruyu i rdeler. Varltğm aşağıdaki üç fa rkl ı
türden töze böl ü n d ü ğ ü n ü ö n e s ü ren Desca rtes'ı n ça lışmaları n ı ele
a l a ra k başlar:

1 . Başka kend i l i klere (entite) gereks i n i m i o l m aya n ken d i l i kler.

2. Res cogitans ( m a d d i o l m aya n tözler) .
3. Res extensa ( m a d d i töz l e r) .

H e i d egger'e göre, b u va r l ı k fi kri "be l i rsiz fa rkl ı l ı ğa"yol açar; çün­

kü va rl ı ğ ı n bu üç o l a s ı l ı ğ ı n hepsi h a l i nde b u l u n a b i l d i ğ i va rsayı mı­
n ı içermekted i r, buysa d ü pe d ü z a n lamsızd ı r. i ki ncisi, Heidegger
Desca rtes'ı n va r l ı k i n a n c ı n ı n ya n l ı ş olduğu son uc u n a u laşır; çünkü
Desca rtes'ı n b u l g u l a rı d ü nya n ı n s ı rf res extensa'd a n o l u ştuğ u n u ve
va rl ı ğ ı n s ı rf "başka b i r nesneyi b i l me" a n l a m ı n a geldiğ i n i göster­
mekted i r.

214
 M a rt i n Heidegger ( 1 889- 1 976)

Oysa ki Heidegger, va rl ı ğ ı a n la ma n ı n e n iyi yol u n u n içeriye ba k­

m a kta n ve kend i ben l e r i m izi sorg u l a m a kta n geçt i ğ i ka n ı s ı n da d ı r.
H e i degger, bu nedenle "va r l ı k biziz" son u c u n a u l a ş ı r. B u n u "ora d a
o l m a" a n l a m ı n a gelen Dasein teri miyle ifa d e eder ve b u , Heideg­
ger'e göre va rl ı k ned i r soru s u n u ken d i s i n e sora n va rl ı kt ı r. Öyleyse
Dasein kendi ken d i n i yor u m laya n va rl ı kt ı r, "Ben" d iyen d i r ve "be­
n i m- l i k"e sa h i p a l a n d ı r. Ken d i ken d i n i yoru m l a ma, b u nedenle va­
rol u şt u r.
Heidegger, b u n d a n son ra, va rl ı ğ ı n ü ç ta rzı n ı n o l d u ğ u n u a ç ı k l ı ­
ğ a kavuştu rmaya g i ri ş i r:

1 . Dasein.
2. Göz önünde o l u ş ( b i r şeye ba k ı l ı nca, o şey g özlem leni n ce,
a ncak ç ı p l a k gerçeklerle ve kavra m l a r l a i l g i l i h a l e geli nce va r
olan şeyler).
3 . El a ltında o l u ş (sa lt ku l l a n ı l a bi l i r o l m a sa l a r b i l e, araç-gereç
gibi şeyleri n sa h i p o l d u ğ u va r l ı k; b u n l a r va rl ı k o l m a l a r ı n d a n
dolayı her za man çeki l i p çevri lebi l i r n itel i kted i r) .

Dasein'da, normal va r o l u ş ta rzı n e sa h i c i d i r n e de ya payd ı r; ç ü n ­

kü b u ortalama bir g ü n d e l i k l i ktir; hayatı yaşaya n kişi g i bi değ i l, b i r
kişiyi yaşaya n hayat g i b i d i r.
H eidegger'i n ka nısına göre, özneye i l i ş k i n a n layışlar doğru de­
ğ i l d i r ç ü n kü özne bir nesneye dön üştü rü l ü r. Daha çok, özne "d ü n ­
yada-varlık" olara k görü l me l i d i r. Çevre nesnelerle dold u ru l m a k
yer i n e, şeylerle d o l d u ru l u r. B u şeyler Zeug, ya n i "donatım" olara k ad­
l a n d ı r ı l ı r ve projeleri gerekleştirmekte ku l l a n ı l ı r. Zeug, a nca k içinde
yer a l d ı ğ ı özg ü l proje(ler)de neyse öyle olması h a l i n d e ya da proje
(ler) i n parçası olan başka şeylere kıyasla n eyse öyle ol ması h a l i n d e
ö n e m l i y a da a n l a m l ı d ı r. B u nedenle Zeug'u n tikel va rlığı, el altında
oluş tarzı ndad ı r. Bir şeyin va rlığı, bir Dasein p rojesi bağlamıyla ve
o p roj e n i n içerd i ğ i başka şeylerin bağ l a m ıyla, o şey o l a rak ona ve-

21 5
Felsefe 1 0 1

ri l m i şt i r. Başka b i r deyiş l e şeyler, başka şeylere göre b u l u n d u kları

yerden d olayı zaten n eyseler od u rl a r.
B u n u n l a b i r l i kte, Dasein a n l a m oluştura maz; ç ü n kü tamamen
ken d i ken d i n e va r olan tek i l bir ken d i l i k değ i l d i r. Dasein'ı n bi reysel­
liği, benzersiz ama kus u r l u bir perspektif ya ratı r; ç ü n kü her za man
başka şeylerle göre l i d i r ve h e r za man başka şeyleri n yer aldığı bir
d ü nyada d ı r. Donat ı m (d i l, p roj e l e r ve sözcükler g i bi) ya l n ızca tek
kişi i ç i n o l ma d ı ğ ı nd a n , öyleyse Dasein, Heidegger'i n "on ların ben i "
ded i ğ i şeyd i r.
H e i d egger'i n ç ı ka rd ı ğ ı s o n u ca göre, Dasein'ı n va r l ı ğ ı za ma n d ı r.
Bir ö l ü m l ü olarak Dasein, d oğ u m d a n ölüme kad a r s ü rmekle birlik­
te, Dasein'ın d ü nyaya e ri ş i m i gelenek ve ta rih a racı l ı ğ ıyla o l u r.

Soldan sağa: Gewesenheit, "yaşaya n geçm i ş" ya da "ol m uş-l u k"

a n l a m ı n a gel i r. Faktizitöt, "atı l m ış-l ı k" a n l a m ı n a gel i r; çünkü Heide­
gger'e g ö re insa n l a r d ü nyaya atı l m ı şlard ı r. Zeug, "donatım" demek­
tir ve kişi n i n a n l a m l ı i l işki l erde b u l u nduğu nesned i r. Sorge, "özen"
ya da " kayg ı " a n l a m ı n a g e l i r ve H eidegger'e g ö re kişi n i n d ü nyada

216
 Martin Heidegger ( 1 889- 1 976)

o l u ş u n u n asıl teme l i d i r, ç ü n kü içi m izde d ü rtü ya ratır. Verfallenheit,

"d ü ş m üş" ya da "ya bancılaşm ış" a n l a m ı n a g e l i r. Geworfenheit, "at ı l ­
m ı ş o l ma" a n l a m ı n a gelir. /n-der-We/t-5ein, "d ü nyada-va r l ı k" a n l a m ı ­
na g e l i r. Gegenwart, "şi m d i " demektir. Mitsein, "va rl ı k i l e" a n l a m ı n a
gel i r. Zukunft, "gelecek" demektir. Existenzialiti:it "va ro l uşsa l l ık" de­
m e kt i r.

DÖNEMEÇ

i ki n c i D ü nya Savaşı'ndan b i r süre son ra, H e i d egger'i n ça l ışma ları n ­

d a o d a k değişi kliği başladı. Heidegger, baş l ı başına davra n ışın, h a l i ­
hazırd a mevcut o l a n "va rlığa açık oluş"a n e şeki l d e bağ ı m l ı old u ğ u ­
na odaklan maya yöneldi. Heidegger'i n bel i rttiğ i n e göre bu önsel
açık o l u ş u n sürd ü rü l mesi, i nsa n olma n ı n özü d ü r ve modern insa n
b u a ç ı k oluşu u n utmakta d ı r. Heidegger'e g ö re b u t i p açık o l u ş,
Hera kleitos ve Anaks i m a n d ros g i b i Sokrates ö n cesi fi l ozofların za­
m a n ı nda sa hiciyd i; ne va r ki Platon'un felsefi ça l ı ş m a l a rıyla birl i kte
u n ut u l maya yüz tuttu .
H eidegger, teknolojiyle ve ş i i rl e de i l g i l e n d i; b u n l a r ı n i kisi n i n d e
va r l ı ğ ı "açığa çıka rma"n ı n z ı t yöntemleri o l d u ğ u kan ı s ı ndayd ı . Yen i
ş i i rl e r i n ya ratıl ması, va rlığı açığa çıkarma yeteneği ta şı masına rağ­
men yen i teknoloj i, va ro l u ş u "çerçeve"ler (on u n Geste/1 d iye b i l i n e n
kavra m ı ) v e özne i l e nesne a rası ndaki ayrı m ı d a h a d a a ç ı ğ a çıka r ı r.
Heidegger'i n ded i ğ i ne göre, teknoloj i i n s a n l a r ı n va rl ı k hakkı nda
yen i b i r a n layış ed i n meleri n e olanak sağ l a m a d a rol oynayabil mesi­
ne rağ men, teknoloj i n i n ya rattığı çerçevel e m e, i n sa n oğ l u n u n daha
asal h a k i kati açığa çıkarma ve deneyi m i e rn e yeteneğ i n i tehdit et­
mekted i r.

21 7
VOLTAIRE ( 1 694- 1 778)
Tartışmalı Filozof

Fra nçois-Marie d'Arouet (so n ra d a n Volta i re ad ıyla a n ı lacaktı) 2 1 Ka­

sım 1 694'te Fransa'n ı n başkenti Paris'te doğ d u . Volta i re, Ayd ı n la n ­
ma çağ ı n ı n en önem l i fi l ozofl a r ı n d a n b i r i o l a ra k ka b u l ed i l mekted i r.
Volta i re'i n yaşa m ı boyu nca ü rettiği eserler öylesine çeşitl i d i r ki, onu
a l ı ş ı l m ı ş a n lamda fi lozof o l a ra k s ı n ıfla ndırmak zor olabi l i r. Volta i re
felsefeyle uğraşmas ı n ı n ya n ı s ı ra oyu n l a r, rom a n l a r, ta rihsel metin­
ler, ş i i rler, denemeler ve b i l i msel meti n ler de yazd ı .
Voltai re, orta s ı n ıfta n b i r a i l e n i n oğ l uyd u; a n nesi soylu b i r a i ­
leden g e l iyord u, babası i s e k ü ç ü k bir hazi ne m e m u ru v e noterd i .
Volta i re o n yed i yaş ı n d ayken a n nesi vefat etti v e Voltai re, yaşa m ı n ı
m uazza m ölçüde etk i leyecek özg ü r d ü ş ü n ee l i b i r k i ş i o l a n dedesi
Chatea u n euf'la ya k ı n laştı; dedesi, genç Volta i re'e edebiyatı, ya ra­
dancı l ı ğ ı ve h u rafelere i n a n m a mayı öğ retti.
Volta i re, 1 704'ten 1 7 1 1 'e kad a r Pa ris'teki Col lege Louis-le-Grand'a
deva m etti, orada klasik eğitim a l d ı; d i l öğre n m eye çok yatkı ndı
(henüz çok gençke n Yu na nca ve Lati nce öğren mesine ek olara k,
son ra d a n akıcı şeki lde i n g i l izce, i s pa nyolca ve italya nca da öğren­
di). Ö ğ re n i m i n i biti rd i ğ i n de, yaza r ol maya zaten kara r verm iş bu­
l u n uyord u . Ne va r ki babası, yaza rların top l u m a değerl i hiçbir şey
katmad ı kianna i n a n d ı ğ ı için oğ l u n u n avukat o l m a s ı n ı istiyordu; bu
yüzden Volta i re, ilk taş l a m a ş i i rleri n i yazıyorken, b i r avu katı n ya r­
d ı m cı l ı ğ ı n ı ya ptığı kon u s u n d a babasına ya l a n söyled i. En son u nda
babası b u n u öğrendi ve Volta i re'i h u ku k fa kü ltesine gönderdi ama
Volta i re tutkuyla sevd i ğ i işi ya p m ayı sürd ü rd ü ve entelektüel çevre­
le re g i r i p çıkmaya baş l a d ı .

218
 Volta i re ( 1 694- 1 778)

Voltaire'in Fransız Otoritelerle Yaşadığı Sıkıntılar

Voltaire tüm yaşamı boyunca Fransız otoritesine karşı durdu, s o­

nuç olarak da birçok kez tutuklandı ve sürgüne gönderildi. ı 717'de

Voltaire henüz yirmili yaşlarındayken, kral XV. Louis'nin naibi hak­
kında küçük düşürücü şiir yazmaktan dolayı, adı kötüye çıkmış Eas­
tille hapishanesinde on bir ay hapis cezasına çarptırıldı. Eastille'de
yatarken ilk piyesi olan ve büyük başarı kazanan Oedipe'yi ( Oedipus)
yazdı; ı 718'de ise (bir kelime oyunu olan) "Voltaire" adını almış bu­
lunuyordu; bu olay onun geçmişinden resmen koptuğu nokta olarak
kabul edilmektedir.

Volta ire, bir asi lzadeyi rencide ettiği suçlamasıyla 1 726'dan 1 729'a
kad a r i ng i ltere'ye s ü rg ü n e d i lerek orada yaşa m a k zor u nda b ı ra k ı l ­
d ı . Vo lta i re, i n g i ltere'd eyken J o h n Locke'u n v e Sör l s a a c Newton'un
fi k i r l e riyle, d i n özg ü r l ü ğ ü n ü ve ifade özg ü rl ü ğ ü n ü ta n ıya n Brita n ­
ya'n ı n anayasa l monarşisiyle ta n ı ştı. Volta i re Pa ris'e d ö n ü nce, Bri­
ta nya'da yaşa d ı k l a rı n ı ve orayla i l g i l i g ö r ü ş l e ri n i kaleme a l a ra k,
1 73 3 'te Lettres philosophiques sur /es Anglais ( i n g i l izler Ha kkı n d a
Felsefi Mektu p l a r) a d ıyla yayı m l a d ı . Kita p, F ra n sız h ü kü meti n i n ve
ki l i s e n i n i na n ı l maz tepki s i n i çekti ve Volta i re tekra r Pa ris'ten kaç­
m a k zorunda ka l d ı .
Voltai re, sonraki on beş y ı l boyunca Fra n sa'n ı n kuzeydoğ u s u n ­
d a sevg i l isi ve ça l ı şma arkadaşı E m i l i e d u C hatelet i l e birl i kte s ü r­
g ü n hayatı yaşa d ı . B i l i m , ta rih, ku rg u ve fel sefe a l a n ı nda eserler
yaz m ayı sürd ü rd ü (fel sefede öze l l i kle m etafiziğe eğ i lerek Kutsa l
Kita p'ı n meşru iyeti ve Ta n rı 'n ı n va rlığı üze r i n d e yoğ u n laştı). Volta i­
re ya l n ızca i n a n ç özg ü r l ü ğ ü ve kil isen i n devletten ayrı l ması çağ rısı
ya p m a kla ka l m a d ı , dini de t ü m üyle redd etti.
E m i l ie d u Chatelet 1 749'da ölü nce, Volta i re Büyü k Fried rich'i n
m a iyetinde ça l ı ş m a k üzere Potsda m'a taş ı n d ı . Ne va r ki Volta i re,
1 75 3 'te Berl i n B i l i m ler Akademisi başka n ı n a sataşı nca kend i n i yine

219
Felsefe 7 0 7

büyü k b i r ta rtışma n ı n o rta s ı n d a buldu. B u n d a n sonra Volta i re, bir

dönem şehirden şeh re dolaşa ra k za man geçi rdi; ne va r ki kend isine
getiri l m i ş birçok yasa kta n d o l ayı, en son u n d a i sviçre s ı n ı rı ya kı n ı n­
da b i r yere yerleşti (ü n l ü Candide roma n ı n ı işte orada yazd ı).
Volta i re 1 778'de seksen ü ç yaş ı ndayken en sonunda Pa ris'e dön­
d ü ve b i r ka h raman gibi karş ı l a n d ı . Ayn ı yı l ı n 30 Mayıs'ı nda vefat etti.

V O LTA I R E ' i N F E L S E F E S i

Volta i re, John Locke'ta n ve o dönem i n g i ltere'de geçerli olan kuş­

kucu d e n eyi m c i l i kten büyü k ölçüde etki lendi. Volta i re, d i n i açıkta n
açığa eleşti ren bir kişi o l m a kl a ka l madı, ayn ı za m a nda da Desear­
tes'ı n ça l ı şmalarından uza kl a ş ı l ması nda etki l i oldu; d i nsel ve h ü ma­
nist iyi m serl i k biçi m l e riyle a lay etti.

Din
Volta i re, d i nsel özg ü rl ü ğe s ı k ı s ı kıya i n a n a n b i riyd i . Ta n rıta n ı maz
o l m a m a s ı n a rağmen (as l ı n d a ken d i n i ya radancı sayıyord u ) örgütlü
d i n e ve Kato l i kliğe ka rşıyd ı; Kutsa l Kita p'ı ise i n sa n l a rca ya ratı l m ı ş
ve g ü n ü n ü dold u r m u ş mecazi b i r a h l a ki başvu ru kaynağı olara k
görüyo rd u . Öte ya n d a n Ta n rı 'n ı n va rlığı n ı n i n a n ç meselesi olmadı­
ğ ı n a (dolayısıyla da bel i r l i b i r i n a n ca daya n m a d ı ğ ı na), a k ı l meselesi
old u ğ u n a i n a n ıyord u . Volta i re ş u sözüyle ü n l ü d ü r: "Eğer Ta nrı va r
olmasayd ı, O'n u icat etm e k g e re k i rd i :'

Siyaset
Volta i re, F ra nsız mona rşis i n e ve o n u n adaletsiz g ü ç dengesine son
derecede olu msuz b i r g özle ba kıyord u . Volta i re'e göre b u rj uvazi
aşı rı küç ü k ve etkisizd i; a ristokra s i a ş ı rı çürü m ü ş ve asa laktı; sıradan
halk a ş ı rı batı l i n a n ç l ı ve ca h i l d i; k i l isen i n tek ya ra rı ise, toplad ığı
d i nsel verg i leri mona rşiye ka rşı d u racak kada r güçlü bir taban ya­
ratmak i ç i n ku l l a n masıyd ı .

220
 Volta i re ( 1 694- 1 778)

Volta i re, i n g i ltere'de g özlemled i ğ i a n ayasa l monarşi n i n ideal

yöneti m biçimi olduğuna i n a n ıyord u. Demokrasiye g üvenm iyord u
(dem okrasiye "kitleleri n a h m a kl ı ğ ı " d iyord u); fi lozofl a r ı n ya rd ı m ıyla
ayd ı n la n m ı ş bir monarşi n i n Fra nsa'n ı n zen g i n l i ğ i n i ve gücünü a rtı­
ra b i l eceğine i n a n ıyord u (bu n u n da en çok m o n a rş iye ya rarlı old u ­
ğ u n u savu n uyord u .

Hazcılık
Volta i re'i n özg ü rlüğe i l işkin görüşleri v e g e rçekte t ü m felsefesi, haz­
cı a h la kı temel a l ıyord u . Voltai re, cinsel özg ü r l ü k yol uyla ulaşılan a h ­
laki özg ürlüğü beti mlediği ş i i rlerinde b u n u s ı kl ı kla ifade etti. Volta i­
re'i n yazı la rı, ahiakın kişisel hazza i l işkin o l u m l u değerlend i rmeden
köke n lendiğini savun uyord u . Eti kle i l g i l i görüşleri, acıyı aza ltı rken
hazzı en çoğa çıkarma tem e l i n e daya n ıyord u . H azcı görüşleri, d i n e
yönelttiği eleşti ride yansıması n ı bu ldu; Volta i re, Kata l i k öğ reti leri n i
s ı kl ı kl a eleşti ri rken cinsel kısıtlamaya, pa pazla r ı n evlenme yasağ ı n a
v e tensel liğin i n karına i l işkin a h l a k ku ra l l a r ı n a sa l d ı rd ı .

Kuşkuculuk
Desca rtes (Volta i re onun ça l ışmaları n d a n i ğ re n i rdi) gibi başka fi lo­
zofla rca beni msenen d u ruşların a ksi ne, Volta i re'i n tüm felsefi d u­
ruşu kuşkucu l u ğ u temel a l ıyord u. Volta i re'e g ö re, Desca rtes g i b i
baş ka fi lozoflar "felsefi romancı"yd ı l a r v e şeyleri b i r t ü r tuta rl ı l ı kla
a ç ı k l a m a k için sistemati k açıklamalar g e l i şti r m e n i n h içbir değeri
yokt u . Ona göre bu tür fel sefe, felsefe bile d eğ i l, kurg uyd u. Vol­
tai re'i n öne sürd ü ğ ü ne göre fi lozofu n rol ü, bazen hiçbir açıklama
o l m a m a s ı n ı n en felsefi açıklama olduğ u n u a n l a m a kt ı r. Filozof, i n ­
sa n l a r ı beni msed i kleri dogmatik i l kelerd e n v e a k ı l d ı ş ı yasa lard a n
özg ü rleşti rmel i d i r.
Voltai re, özg ü rlüğe i l işki n ideoloj i s i n i savu n m a n ı n bir yol u ola­
ra k kuşkucu l u ğ u ku l l a n d ı ve eleşti riden bağ ı ş ı k tutu lacak kad a r
kutsa l otorite diye bir şeyin o l m a d ı ğ ı n ı öne s ü rd ü . Gerek mona rşiy-

22 1
Felsefe 7 0 7

l e gere k d i n l e gerekse topl u m la i l g i l i görüşleri bakı m ından olsun,

Voltai re'i n ça lışmalarında s ü re k l i bir husu met yoktur. Tü m kariyeri
boy u n ca felsefi ba kış a ç ı l a r ı n ı e l eştirrnek için n ü kteden ve yergiden
ya ra r l a n m ı ştır. Örneğ i n , e n ü n l ü eseri olan Candide, fi lozof Gottf­
ried Lei b n iz'i n di nsel iyimserl i ğ iyle a lay eder.

Metafizik
Volta i re'i n öne sürd ü ğ ü n e g öre, b i l i m büyü k ölçüde Sör l saac New­
ton'ı n (Volta i re o n u n büyü k b i r hayra n ıyd ı) sağ la d ı ğ ı önem l i i lerle­
meler sayesinde m etafizikten uza klaşıyord u . Volta i re, metafiziğ i n
b i l i md e n ta mamen d ışla n m a s ı n ı savu nuyord u ve a s l ı nda bu a n la­
yışı en yü ksek sesle d estekleyen kişiydi.

222
GÖRECECi LiK
Başka Bir Şeye Göre Oluş

Göreeec i l i k ya da görel i l i k, b i r tek özg ü l g ö r ü ş d eğ i l, daha çok ş u

i k i o rta k izleği paylaşan çok çeşitl i görü ş l e r i n b i rleşi m i d i r: Birinci­

si, d ü ş ü nce, değerlendi rme, deneyim ya d a gerçekl i k, ş u ya da b u

şeki l d e başka bir şeye göred i r; iki ncisi, h i ç b i r b a k ı ş a ç ı s ı bir d iğeri n ­

d e n d a h a ayrıca l ı k l ı değ i l d i r.
Görececi fi kirlere fel sefi i n celemen i n n e redeyse t ü m a l a n l a rı n ­
d a rastla n ı r. Görecec i l iğe daya l ı savlar, t i p i k o l a ra k, akla yatkın o l a n

a m a s o n u nda mantıksız son uçlara vara n tezlerle başlar. Neresin­

den b a kı l ı rsa ba k ı l s ı n, bu savlar soyut şeki l d e d ü ş ü n ü l ü nce ku lağa

d a h a hoş gelir (gerçek d u r u m l a ra uyg u l a n d ı kl a rı za m a n sanki sa kat

ve a bes bir hal a l ı r) . işte bu neden le, görecec i l i ğ i savu nan fi lozof
sayısı pek azd ı r.

N e va r ki bu söz, göreeec i l i ğ i n ta mamen ya ra rsız o l d u ğ u a n l a m ı­

na g e l m ez. Asl ında g e l m i ş geçmiş en önem l i fi lozofl a rdan bazı l a r ı

görececi lerle i l işkilend i ri l m işti r (ya da öyl e o l m a kla suçla nm ışt ı r) .

G Ö R E C E C i L i G i N YA P I S I

Genel a n lamda göreeec i l i k şöyle d ü ş ü n ü l eb i l i r: Y, X'le görel i d i r. Bu­

rad a bağ ı m l ı değişke n sayı l a n Y'n i n yeri n e, fa rklı deneyim, düşün­

ce, değerlend i rme ya da gerçekl i k öze l l i kleri kon u l a b i l i r; bağ ımsız

değ i ş ke n sayılan X'i n yerine ise Y'n i n değeri ndeki bir fa rkl ı l ığa katkı

yaptı ğ ı n a i n a n ı l a n bir şey kon u la b i l i r. "... i l e g ö re l i d i r" ifadesi, X i l e Y

a ra s ı n d a ol uşan bağ lantı türü n ü ifade eder.

223
Felsefe 7 0 7

Bağlantı
Ta rzları

-
Bağ ı m l ı değişken (Y) örnekleri arasında a l g ı, gerçekl i k, doğru,
prati k, temel i n a n ç l a r, tem e l kavra m lar, eti k ve semantik va rd ı r.

---+-- Betimsel Göreeeci l i k

-- Düzgüsel Göreeec i l i k

224
 Göreeec i l i k

Bağı msız değişken (X) örnekleri aras ı n d a d i n, d i l, ta rihsel dönem,

kü ltü r, ı rk, cinsiyet ve top l u msal kon u m va rd ı r.

GÖRECECiLiK TÜRLERi

Betimsel Göreeecilik
Betim sel ya da tasviri göreeecili k, farkl ı kültü rlerin farklı a hlaki ku ra l la­
ra (dü ş üncelere, m u hakemeye vb.) sah i p old u kları inancıdır. i ki grup
i l keleri yönünden değerlend iril mez ve şu ya d a bu grubun nasıl ha­
reket etmesi ya da davra n ması gerektiği hiçbir şekilde i ma edilmez.
Daha çok grupları n i l keleri betimlenir. Düzg üsel ya da normatif göre­
eecil i ğ i n aksi ne, betimsel göreeecilik antropoloj iyle ilgili bir kuramdır.

Düzgüsel Göreeecilik
Düzg ü sel ya da normatif göreeecilik bir eti k kura m ı d ı r. i nsa nların,
mensup oldukları topl u m u n ya da kültü rü n a h l a ki yasasına uyma­
ları g e rektiğini bel i rtir. Bu nedenle a h laki o l m aya n davra n ı ş, o bel i r l i
top l u m u n y a d a kü ltü rün a h laki yasasına aykırı davra n ıştır. Evrensel
a h l a k i l kesi d iye b i r şey yoktur; çünkü norm at if görecec i l iğe göre b i r
top l u m u n a h l a k kura lları, başka bir topl u m u n ki l e rden d a h a i y i ya
da daha kötü değ i l d i r. Son olara k, normatif görececiliğe göre başka
top l u m ların ahlak kura l larına hoşgörüyle b a kı l m a l ı d ı r; ya n i başka
bir top l u m u ya rg ı l a m a k ya d a ona a h laki i n a n ç l a r dayatmak ya n l ışt ı r.

Göreeecilik

�·� ��''" Mantık Akla Gerekçelerne

Uygunluk
Anlam Atıf Ahlak Iyi Zayıf Kuvvetli

Derece Meselesi
i na nçlarda, kavra m l a rda ya d a bilgisel ölçütlerd e fa rkların bulunma­
sı, i l la ki görüşleri n birbirinden fa rkl ı old u ğ u a n la m ı na gelmez. Göre­
ceci l i kte, bazı fi kirler d iğerleri nden daha tem e l n itel iğe sahip sayı l ı r.

225
Felsefe 1 0 1

Eğer b i r öze l l i k b i r g r u b u n i n a nçları n ı n gelişi m i nde bel i rgin bir

rol oyn uyorsa, o öze l l i k temel b i r kavra m sayı l ı r. Filozofla r bir şe­
yin temel bir inanç old u ğ u n u söyledi kleri za m a n b u n u n anlamı, o
i n a n c ı n i l g i l i grup ya da b i rey i ç i n son derecede kriti k nite l i k taşıdı­
ğı, öyle ki eğer terk ed i lecek o l u rsa sonuçta diğer i n a nçların da terk
ed i l m i ş o lacağ ı d ı r. Örneğ i n , fizi ksel nesnelerin etrafta o n l a rı algı la­
yaca k kimse b u l u n masa bile yine d e va r o l d u kla rı d ü ş ü ncesi temel
bir i n a n ç olarak görü l e b i l i rken, kra l ların Ta nrı'd a n gelen bir yetkiyle
ü l keyi yön etme hakkına sa h i p o l d u kları fi kri kal ıcı bir inanç değ i l d i r,
dolayısıyla da temel b i r i n a n ç say ı l a maz. Temel kavra m l a r ve temel
inançlar birbi riyle i l i ş ki l i d i r ve s ı k l ı kla birbiri n i içeri r. B u n u n l a birl i k­
te, tem e l n itel i k siyah-beyaz d eğ i l d i r ve s ı kl ı kl a dereeel id i r.
Ayrıca görel i l i k yerel (ya n i b i r b i reyi n ya da g r u b u n bil işsel ya da
değerle n d i rici yaşa m ı n ı n ya l n ızca s ı n ı r l ı bir kısm ı için geçerli) ya da
genel o l a b i l i r. B u n u n l a b i r l i kte yerel l i k de dereeel id i r.

G Ö R E C E C i L i G i D E S T E K L E Y E N S AV L A R
Göreeec i l i k çoğu kez savun u l m a ktan çok, varsayım konusu yapılır.
B u n u n la birlikte, göreeec i l i k l e h i n e en sık öne sürülen savlar şunlardır.

Algı, Kura m Yüklüdü r

Algısal göreeecili k, b i r d u ru m l a i l g i l i algımızın (görd ü ğ ü m üzün, işitti­
ğim izi n, h issettiğ imizin vb.) kısmen önceden edi n d i ğ i m iz ina nçların,
beklenti lerin ve kavra m la r ı n sonucu olduğ u n u öne sü rer. Alg ısal gö­
receciliğe göre, algı tüm insanların her şeyi ayn ı şeki lde algı ladıkları
fizyol oj i k bir süreç sayı l maz.
Ku ra m yüklü kavrayışlar, a l g ı n ı n ta n ı m l a n ı ş şekil leri ba kımından
beti msel o l m a kla b i rl i kte, tek başlarına herha n g i b i r d üzg üsel so­
n uca u l a şmazlar. Bu n u n l a b i rl i kte, g özlem ler a ç ı kça çok ren kl iyken
ve beklenti lerim izden, i na nçları m ızdan etki leniyorken a l gıya i l işkin
b i l i msel fi kri ha rfiyen izlemek son derecede g ü ç, hatta i m ka nsızd ı r.
B u n u n l a i l g i l i en ta n ı n m ış va rsayı msal d u r u m u, fi lozof N. R. Han­
son örneklemiştir. Hanson'ı n öne s ü rdüğüne göre, eğer örneğin Jo-

226
 Göreeec i l i k

h a n nes Kepler (Gü neş siste m i n i n hel iosentri k o l d u ğ u na, yan i geze­
genlerin Güneş çevresinde döndüklerine i n a n a n b i l imci) ve Tycho
B ra h e (jeosentri k G üneş siste m i ne inanan, ya n i G ü n eş'le Ay'ı n Dü nya
çevresi nde döndü klerine, geriye kalan gezege n lerin ise Güneş çev­
resinde döndüklerine inanan bilimci) ayn ı g ü ndoğ u m u na bakaca k
olsa l a rd ı, ta mamen farkl ı iki şeyin meydana g e l d i ğ i n i düşünürlerd i .
Bra h e bu olayı Gü neş'in doğ ması olarak görü r, Kepler i s e Güneş'in
old u ğ u yerde d u rd u ğ u n u ve ufku n giderek a l ç a l d ı ğ ı n ı düşünürdü.

Alternatif Çerçeveler Birbiriyle Orantılı Değildir

B i r kişi n i n cüm leleri n i ve sözcü kleri n i (on u n i na n ç l a rı n ı ve kavra m­
l a rı n ı ifade eden şeyleri) o kiş i n i n kültü rü n ü n, d i lsel topl u l uğ u n u n,
b i l i msel temel leri n i n vb. o n u nasıl şeki l l e n d i rd i ğ i bel i rler. Eğer b u
tem e l ierin ikisi birbirinden i n a n ı l maz ö l ç ü d e fa rklı olsayd ı (örneği n,
b i r g r u b u n b i l i msel temelleri başka bir g r u b u n kültü rü nden çok
bel i rg i n olarak ayrılsayd ı), o za man diğer g r u pta n i n s a n l a r birinci
g r u pta kilerle i leti ş i m ku ramazlard ı; çünkü birinci g r u b u n sözcükle­
ri ve c ü m leleri, ikinci g r u p i ç i n b i r anlam taş ı m azd ı .
B u k u ra rn sağ l a m ka b u l ed i l i rse, o za m a n b u idd iayı destekle­
mek için algı ku l l a n ı la b i l i r ç ü n kü teme l i e r i n fa r k l ı olması i k i gru b u n
şeyleri fa rkl ı a l g ı lamasına n e d e n olacakt ı r.

G Ö R E C E C i L i G E K A R Ş I S AV L A R
Görecec i l iğe karşı birçok sav va rd ı r. Hangi savı n ku l l a n ı l d ı ğ ı, ta rtışı­
lan kon u n u n beti msel göreeec i l i k m i yoksa d üzg ü sel g ö reeecilik mi
old u ğ u na bağ l ı d ı r.

Betimsel Görececiliğe Karşı Savlar

Her Şeyden Önce, Hiçbir Kavram ya da inanç Yoktu r

i l k başta h içbir kavra m y a d a i n a n ç yoksa, g r u p l a rı n d a fa rkl ı kav­
ra m l a rı ya da i na n ç l a rı olamaz. Bu savı, h i ç b i r g e rçeğ i n b u l u n madı-

227
Felsefe 1 0 1

ğ ı n ı i d d i a eden Amerika l ı fi lozof Wi l lard va n Orman Q u i n e ortaya

atm ışt ı r. Eğer d u r u m buysa, o za man bir kavra m ı n ya da inancın
başka b i r bireyi n k i n d e n ya d a g ru b u nkinden d a h a iyi o l u p olma­
dığına i li ş k i n düzg ü se l soru l a r d a h içbir anlam ifade etmeyecekti r.

Algı Tamamen Kurarn Yüklü Değildir

Beti msel a lgısal göreeec i l i k k u ra m ı, a lg ı n ı n kısmen ku ra rn yü klü
o l a b i l eceğ i n i bel i rt i r; n e va r ki a ş ı rı görecec i l i ğ i ben i m seyenlerin
iddia edecekleri kada r ciddi ş e k i l d e ku ra rn yüklü d eğ i l d i r. Bu tez,
a l g ı n ı n k u ra rn yükl ü o l d u ğ u g ö rüşü n ü d a h a b i r zayıflatı r; ç ü n kü
d üzg ü s e l göreeeci l i ğ i n bazı fa r k l ı biçimlerine d e d estek verir.

Brahe'n i n Güneş Sistemi Modeli

Çi)
Ay

228
 Göreeec i l i k

A l g ı l a rı m ızın kavra m l a rdan, beklenti lerd e n v e i n a nçlardan n e

ö l ç ü d e etki lendiği hala tartış m a l ı d ı r ama fi l ozofl a r ı n çoğu, bu fa k­
törleri n kriti k bir rol oyna d ı ğ ı görüşü n ü payla şıyor. Ne de olsa h a l a
g ü n e ş i n doğd u ğ u ndan v e battığından söz ed iyoruz. Ü stelik Kep­
ler'i n d evri m ya ratan ça l ı ş m a larından neredeyse dört yüz yıl sonra!
Kepler ve Brahe za m a n ı n d a b i l e, G ü neş'i n d o ğ m a s ı n ı n ve batması­
nın a rd ı ndaki b i l i m sel mantık ne o l u rsa olsun, b u iki b i l i mcinin ayn ı
şeyi gördükleri a n la ş ı l mıştı.

Kepler'in Güneş Sistemi Modeli

B ra he'ni n evren mode l i n i Kepler'i n kiyle k a rş ı l a ştı r ı n . i ki b i l i mci

d e ayn ı şeyi görmesine rağmen, nelerin o l u p b ittiğ i ne i l işkin a l g ı l a rı
bütü n üyle farkl ı d ı r.

Bilişsel Tümeller ve Bilişsel Mimari

Bağ l ı b u l u nd u kl a r ı özg ü l g r u p ne o l u rsa o l s u n, tüm i nsa n l a r a ra­
s ı n d a bel i r l i kültü rel, d i lsel ve b i l işsel tü m e l i e r i n o l d u ğ u na i l işki n
ka n ıt l a r va rd ı r ve b i l işsel tümel ierin va r l ı ğ ı , beti msel görecec i l i ğ e
meyd a n okumakta d ı r.

Düzgüsel Görececi liğe Karşı Savlar

Dolayı m iama Problemi

Dolayı m iama problem i n i n en temel önermesi, kavra m l a rın, ina nç­
ların ve bilgisel sta ndartların ha psedildiği görüşü d ü r. B u hapsoluş,
inançların ve kavra m ların gerçekl i kle örtüş ü p örtüşmediğini birey-

229
Felsefe 7 0 1

lerin g örmeleri ni engeller. Dolayı m iama p roblem i n i n e n tutu lan

yoru m l a rı ndan biri, kavra m la r o l madan düşünebilmenin ya da söz­
cükler ol madan kon u şa b i l m e n i n m ü m kü n olmadığını bel irti r. Bu ne­
den le, d ü nya n ı n sahiden nasıl olduğunu değerlendi rmek için kav­
ram l a r ı mızdan ya da sözcü kleri m izden öteye gitmek imkansızdı r.

Dışarıdan Yapılan Çı karı m ı n Neden Olduğu Anlaşılmazlık

Görececi l i k, s ı k l ı kla b i r g r u pta n fa rklı olan başka b i r g r u p hakkında
son u ç l a r çı karmayı içeri r. N e va r ki, a ralarında ufa k tefek fa rkl ı l ı kl a r
b u l u n a n kavra m l a r ı n v e i n a n ç l a r ı n tutarl ı l ı kl a h aya l ed i l e b i l iyor o l ­
m a s ı , a r a l a r ı n d a büyü k fa rkl ı l ı kl a r b u l u n a n kavra m l a r ı n v e ina nçla­
rın da h aya l ed i le b i l eceğ i a n l a m ı na gelmez. Gerçekte, böyle fa rk­
l ı l ı kl a ra bakarak ç ı ka r ı m ya p ı l m aya ka l kışı l ı nca, son uçta tuta rsızl ı k
v e a n la ş ı l mazl ı k ortaya ç ı ka b i l i r.

Aşkın ya da Deneyüstü Savla r

i n sa n ı n uzayda ve za m a n d a şeyleri deneyi m lernesi için, i l k önce
nesneler, m ü l kiyet, nedensel l i k vb. gibi kavra m la r ı n ("kategori ler"
ded iği şeylerin) va r o l ması gere ktiği n i ve i n sa n la r ı n böyle kavra m­
ları ku l l a n m a kta, böyle i n a n ç l a ra sa hip olmakta haklı oldukları n ı id­
dia eden l m manuel Ka nt, e n ta n ı n m ış aşkı n ya da deneyüstü savları
ortaya atm ıştır.

230
DOGU FELSEFESi
D ü nya n ı n Öteki Tarafına Ait Felsefeler

Doğu felsefesi, Asya'nın çeşitli bölgelerinden doğmuş felsefeleri ifade

eder (O rtadoğu'da ortaya çıkmış felsefeler de bel l i bir ölçüde bu tanıma
dahil edilmiştir). Ne var ki, kısmen çok çeşitli kültürleri kapsamasından
dolayı Doğu felsefesi kavram ı yanıltıcı olabi l i r. Örneğin, Çin'de ortaya
çıka n felsefeler, H i ndistan'da ortaya çıkanlardan çarpıcı şekilde farklıdır.
B u n u n la birl i kte, çok genel bir anlamda Batı fel sefesi "doğru" kav­
ra m ı n ı a raya n ve ka n ıtlaya n bir felsefe olara k ta n ı m l a nacak o l u rsa,
Doğ u fel sefesi n i n erekleri, "doğrula r"ı ka b u l etmek ve denge bulmak
o l a ra k ta nımlana b i l i r. Batı felsefesi bireye ve b i reyi n ha kla rına vurg u
yaparken, Doğu felsefesi birliği, topl u msal soru m l u l u ğ u ve her şeyi n
karşı l ı k l ı bağ lantısını (bu n u n ise kozmi k bütünden ayrı l amayacağı­
n ı ) vu rg u lar. işte bu neden l e Doğ u felsefesi oku l l a rı, bölgedeki fa rkl ı
d i n lerden çoğ u zaman ayı rt ed ilemez.

H i NT F E LS E F E S i

H i n d i sta n'dan çıkan çeşitli fel sefeler, yaşa m ı d a h a iyi k ı l maya çaba­
l aya n öğ reti lerd i r ve Sanskritçede b u n l a r darşanalar o l a ra k a n ı l ı r.
B u n l a r, ortodoks oku l l a rı ( H i n d u fel sefeleri n i ) ve h eterodoks oku l ­
l a rı ( H i nd u izm-d ı ş ı fel sefeleri ) kapsar.

O rtodoks Okullar
O rtodo ks ya da Hi n d u oku l l a rı, fel sefi i l keleri n i kad i m H i n d u kuts a l
meti n leri olan Ved a l a r'd a n a l ı r.

Sam khya
Ortodoks fel sefe oku l la rı n ı n en eskisi Sa m khya'd ı r. Bu felsefe siste­
mi, g e rçekl iği o l u ştura n tüm şeylerin prakriti'de n (ya n i enerjiden,

23 1
Felsefe 1 0 1

maddeden, ya ratıcı etkenden) v e puruşa'dan (ya n i ru hta n, zi h i nden

ya da ben'den) gel d iğ i n i beli rti r. Sam khya, i kici l i ğ i temel a l ı r; ne va r
ki Batı felsefesinde zi h i n i l e beden a rasında ayrı m ya pa n ikici l i k ta­
n ı m ı n ı n a ksine, Sa m k hya'd a ki i kici l i k, ru h u (saf b i l i n ç olan bengi,
böl ü n m ez, mutlak g e rçekliği) ve maddeyi temel a l ı r. Ruh ile mad­
den i n h a l leri (don u k l u k, faa l iyet, ka ra rl ı l ı k) a ra s ı n d a ki fa rkl ı l ı klar an­
laşı l d ı ğ ı za man ta m özg ü r l ü k gerçekleşir.

Yoga
Yoga o ku l u, Sam khya'n ı n m etafiziği nden ve psikoloj isinden yara r­
l a n ı r; b u n u n la birl i kte i l a h i b i r va r l ı k olduğ u n u v u rg u l a r. Yoga Sut­
ra/armda (MÖ ikinci yüzy ı l d a yazı l m ış meti n l e rde) bel i rti ldiği üzere,
Yoga'n ı n a macı, koiva/ya o l a ra k b i l i nen ya l n ızlığa ve kopmaya u laş­
mak için zi h n i d i n g i n l eşti rmekt i r.

N yaya
Nyaya fel sefe oku l u, H i nd i sta n'd a k i birçok başka d üş ü n ce oku l u ­
n u b ü y ü k ölçüde etki l e m i şt i r. N yaya felsefesi b i r m a n t ı k sistemi
üzeri n e k u ru l ud u r ve b u a kı m ı n izleyicileri geçerli b i l g i edi n m e n i n
ç ı ka r ı m la, a l g ı l a mayla, ta n ı kl ı kla v e ka rşılaştı rmayla sağ l a n d ı ğ ı na
i n a n ı r l a r. Kişi, bu yol l a rla b i l g i ed i n i nce acı l a rd a n ku rtu l m u ş o l u r.
Nyaya o ku l u, hangi b i l g i lerin geçerli, hangi leri n i n g eçersiz olduğu­
n u bel i rlemek için ölçütler d e g e l i şti rm iştir.

Vaişeşika
MÖ altıncı yüzyı lda kuru l a n Va işeşika oku lu, çoğ u l c u l uğa ve atom­
c u l u ğ a daya n ı r. Va işeşi ka'ya göre, fizi ksel evrendeki her şey s ı n ı r l ı
sayıda atoma i n d i rg e n eb i l i r ve atomlardaki b i l i nci ya rata n Brah­
man'd ı r (ya n i ta nrıların ve evre n i n a rd ı ndaki nihai gerçekl i ktir). Nya­
ya ve Va işeşika oku l ları en son u n d a bi rleşm iştir; ne va r ki Va işeşi ka,
geçerli b i l g i n i n kayna k l a rı n ı n ya l n ızca çıka r ı m ve a l g ılama olduğu­
n u ka b u l etm iştir.

232
 Doğu Felsefesi

Purva Mi mamsa
Pu rva M i marnsa oku l u, Vedaların yoru m l a n ma s ı n ı ve kutsa l me­
tinler konusunda otorite ol mayı temel a l ıyord u . Pu rva M i m a m sa,
kutsa l meti n lere m utlak bir inancı gerekti riyord u ve i n a n ı ld ı ğ ı üze­
re evre n i sürd ü rmek için ateş törenleri n i n ya p ı l m a s ı n ı kapsıyord u .
Pu rva M i ma rnsa oku l u, d i ğ e r oku l ların felsefi v e mantıksal öğ retile­
rine i n a n ıyor o l m a kla birl i kte, kurtu l u şa u l a şa b i l m e n i n tek yol u n u n
Veda l a rdaki öğ retilere uyg u n yaşa makta n g eçti ğ i n e i n a n ıyord u .
P u rva M i ma rnsa oku l u sonradan tutum değiştirerek r uh u n serbest
ka l ması için ayd ı n la n m ı ş faa l iyette bu l u n u l ması gere ktiğ i n i vurg u ­
l a maya yöneldi.

Veda nta
Veda nta oku l u, Vedalardaki g izeml i düşü n ü m lerden o l u şan ve U pa­
n işad l a r denilen felsefi öğ retiler üzeri ne oda kl a n d ı . Veda nta oku l u
meditasyonun, manevi bağ lantı l ı l ığ ı n ve özd isipl i n i n önem i n i vu r­
g uladı.

Heterodoks Oku l lar

H eterodoks ya da H i nd u izm-d ışı dört oku l, Veda l a r ı n otoritesi n i ka­
bul etm iyordu.

Carva ka
Bu o k u l maddec i l iğe, ta n rıta n ı mazl ığa ve kuşkuc u l u ğ a daya n ıyor­
d u . Ca rva ka oku l u n a göre, a l g ı b i ricik geçe r l i b i l g i kaynağ ı d ı r.

H i nt S iyasal Felsefesi
H i nd i sta n'da siyasal fel sefe n i n geçm işi MÖ d ö rd ü nc ü yüzyı la, ya n i
i ktisat pol itikasını ve devlet yönetme sanatı n ı i rdeleyen Arthaşastra
a d l ı m etne kada r gider. Yi rminci yüzyı lda M a hatma Gandi ta rafı n­
d a n ta nıtı l ı p yayg ı n laştı rı l a n başka bir siyasa l fel sefe ise i sa'da n, Lev
Tol stoy'dan, John Ruski n'den, Henry David Thorea u'd a n ve H i n d u

233
Felsefe 1 0 1

Bhagavad Gita'sından deri n lemesine etkil e n m işti. Gand h i, ahimsa,

ya n i şiddete başvu rma ma ve satyagraha, ya n i sivil itaatsizl i k de de­
n i len şiddetsiz ya d a barışc ı l d i reniş teme l i n d e bir siyasa l felsefeyi
vurg u la d ı .

Budizm
Bud izm i n felsefi i l keleri n i n tem e l i n i, Dört Yüce Gerçek (acı çekmenin
gerçekliği, acı çekme neden i n i n gerçekl iği, acı n ı n son b u l ması n ı n
gerçe k l i ğ i v e insanı a c ı d a n ku rta ra n yol u n gerçekliği) oluşturur. Bu­
d izm, acı n ı n son b u l ması için Sekiz Aşamaft Yüce Yol'u n izlenmesi
gerektiğ i n i savu n u r. B u d izm fel sefesi etiğe, metafiziğe, epistemolo­
jiye, fen omenoloj iye ve Ta n rı 'n ı n a l a kasızl ığı kavra m ı na deği nmek­
ted i r.

Doğru Anlayış

Düşünce

Doğru Eylem

Doğru Yaşantı

Jain izm
Ca i n izm veya Caynizm d e d e n i l e n J a i n izmdeki en temel fi ki rlerden
biri anekantavada d ü ş ü n cesid i r; ya n i gerçekl i ğ i n fa rklı bakış açıla­
rıyla fa rkl ı fa rklı a l g ı l a n d ığı, b u nedenle de h i ç b i r bakış açısı n ı n ta­
mamen doğru olmad ı ğ ı görüşüd ü r. Jain fel sefesi nde, doğru bilg iye

234
 Doğu Felsefesi

sa h i p olan ve doğru ya n ıtı bilen biricik kişiler Kevaliler olarak a n ı l ı r;

başka herkes ya n ıtı a ncak kısmen bilebi l i r. J a i n izm yaşam eşitl iğine,
m a n evi bağ ımsızlığa, şiddetten kaçınmaya ve b i reyi n davra n ışla rı­
n ı n dolaysız sonuçlar doğ u rd u ğ u gerçeği n e büyük a ğ ı r l ı k verir. Ja i n
fel sefesine göre, özdenet i m ru h u n haki ki doğası n ı a n lamak için be­
l i rleyici önem taş ı r.

Ç i N F ELSE F E S i

Ç i n fel sefesi nden doğan e n etki l i dört fel sefe o ku l u ya klaşık M Ö

SOO'd e (ya n i kad i m Yu n a n felsefesi n i n bel i r m eye başla masıyla ayn ı
za m a n d a) ortaya ç ı ktı; b u dönem "Yüz D ü ş ü nce A kı m ı n ı n Birbi riyle
Ya rışması" olara k a n ı l ı r. Ağ ı r basan felsefe o ku l l a rı Konfüçya n izm
(Konfü çyüsçü l ü k), Taoizm (Taocu l u k), M o h izm (Mozici l i k) ve Lega­
l iz m ( Yasalcı l ı k) o ku l la rıyd ı . Çeşitli Çin h a n e d a n l a rı nda, Bud izm i n
ya n ı s ı ra b u düşü nce a k ı m ları resm i doktri n i n p a rçası h a l i ne gel d i .

Konfüçyanizm

+ Yi n ve Yang simgesi

Kon fü çyüs'ün öğretilerine daya n a n Konfüçya n izm ( Ko nfüçyüsçü­

l ü k) siyasetle, top l u mla, a h i a kl a i l g i l i kon u l a rı ele a l a n bir felsefe sis­
tem iyd i ve ya rı d i nsel bir n itel i k taşıyord u (gerçi b i r d i n değ i l d i ve

235
Felsefe 7 0 7

başka b i r i n a nca mensu p o l a n l a r ı n da Konfüçya n iz m i ben imseme­

leri m ü m kündü). Konfü çyüs, m eritokrasi (l iya kata daya l ı yöneti m
siste m i ) fi kri ni, Altın Kuralı (sa n a n a s ı l davra n ı l m a s ı n ı i stiyorsa n baş­
ka larına öyle davra n k u ra l ı n ı), yin ile yang (birbirine zıt iki kuvveti n
sürekl i çatışma içinde o l d u ğ u , b u n,u n ise sonsuz d eğ i ş i m, sonsuz
çel işki ya rattığı) d ü ş ü n cesi n i ve o rta noktayı b u l m a k için zıtla r ı n
uzlaştı r ı l ması gerektiği a n layışı n ı geliştird i . Konfüçyüsçü l ü ğ ü n te­
mel fi ki rleri şun lard ı r: ren (başka ları için insa n i l i k), zhengming (isim
d üzeltmesi), zhong (sada kat), xiao (evlat h ü rmeti, a n ne-ba baya ve
büyü klere sayg ı) ve li (tören).

Taoizm

Ün
Ateş
Göz
Güney
Kırmızı
Ilişkiler
Evlilik
Anne

Çocuklar
Aile Yaratıcılık
Geçmiş Gelecek
Ahşap
Metal
Ayak
Ağız
Doğ u
Batı
YEŞIL
BEYAZ

Kafa
Beyaz/GRi/Siyah
Su
Kulak
Kuzey
SIYAH

236
 Doğu Felsefesi

Taoizm (Taocu l u k) fel sefe o l a ra k başlad ı ve za m a n l a bir dine dö­

n ü şt ü . Tao, "yo l " ya da "yola k" a n la m ı na g e l i r ve s ı k l ı kla, evre n i n a k ı ­
ş ı n ı ya da doğa l d üzen i n a rd ı ndaki itici g ü c ü ifade etmek için me­
tafizi k bir an layışla ku l l a n ı l ı r. Taocu fel sefe n i n odakla n d ı ğ ı kon u l a r
i ns a n c ı l ı k, görecec i l i k, boş l u k, kend i l i ğ i n d e n l i k, esnekl i k ve ey­
l e msizl i ktir. Konfüçyüsçü l ü k g i b i Taoc u l u k da yin i l e yang'a büyü k
a ğ ı rl ı k veri r; ayn ı za manda da gerçekliğe i l iş k i n bi rbi riyle bağ lantı l ı
sekiz i l keyi tems i l eden Sekiz Trigram'a, e n e rj i a kı ş ı n d a uyu ma ve
d e n geye ulaşmak için ren kleri ve düze n l e m eyi ku l l a n a n kad i m b i r
Ç i n yasaları siste m i olan feng şui'ye büyü k v u rg u ya par.

Legal izm
Leg a l izm ya da Yasalcı l ı k, insanların itaat etmeleri gere ken, aksi hal­
de sert ceza görecekleri kesi n ve açık seç i k yasa l a r ı n o l ması gerek­
tiği d üş ü ncesine daya n a n b i r siyasa l felsefeyd i . Lega l izm, içti hat bi­
l i m i n i, ya n i "huku k fel sefesi"ni temel a l ı r. H ü kmede n l e r i n Fa (yasa),
Şu (ta kti k, sa nat, yöntem, devlet işleri n i çekip çevirme) ve Şi (g ü ç,
karizma ya da meşru iyet) i l ke leri temel i n d e yönetmeleri gerektiği­
ni bel i rtir.

Mohizm
M o h iz m ya da Mozi c i l i k, evrensel sevgi fi kri n i d estekleyerek karşı­
l ı kl ı faydayı amaçlar. Mohizme göre, savaşta n ve çatışmadan kaçın­
m a k i ç i n herkes birbiri n i eşit ölçüde sevme l i d i r. M o hizm i n kurucu­
s u o l a n Mozi (MÖ 470-390) Konfüçyüs' ü n töre n e a ğ ı rl ı k veren öğ­
reti l e ri n e karşıyd ı; b u n u n yerine insa n l a r ı n va r l ı k l a rı n ı sürd ü rmek
i ç i n d a h a prati k yol la rla, örneğ i n çiftçi l i k, tah ki mat ve devlet işleri n i
çek i p çevi rme g i b i şeylerle u ğ raşma ları gere ktiğ i ka n ı s ı ndayd ı .

Budizm
B u d izm ya da Sudacı l ı k Çi n'd e yayı l d ı kça, Taoizm ve Konfüçya n izm
g i b i d iğ e r düşü nce oku l l a rı o n u n la bütü n leşerek yen i B u d i st oku l-

237
Felsefe 1 0 1

l a r o l u şt u rd u . Bu yen i B u d izm t ü rleri, eti k üzeri n d e d a h a fazla, me­

tafizi k üzeri ndeyse d a h a az yoğ u n laştı.

KO R E F E L S E F E S i

Kore'd e o rtaya çıkan fel sefe o k u l l a rı, bölgedeki diğer felsefe oku l­
larından büyük ölçüde etki l e n d i . E n önem l i fel sefe oku l ları Şama­
n izm, Konfüçya n izm, Taoizm ve B u d izmd i.

Yerli Şamanizm
Her ne kadar daha son ra Taoist ve Budist d ü ş ü n ceden etki lend iy­
se de yerli Şamanizm Kore'de b i n lerce yı l l ı k b i r sü reçte gelişmişti.
Şama n izm, doğal d ü nyada hem ya rarlı hem d e za ra r l ı ru hların bu­
l u n d u ğ u ve ya l n ızca şa m a n d e n i len özel güçlere sa h i p kişilerin bu
ru h l a rl a i l g i lenebil d i kleri i n a n c ı d ı r. Kore'de şa m a n l a r çoğ u n l ukla
kad ı n d ı ve mudang o l a ra k a n ı l ı rl a rd ı . Mudang, r u h a l E m iyle bağ lan­
tı kura r ve i nsanların soru n l a rı n ı çözmeye ça l ı ş ı rd ı .

Budizm
B u d izm M S 372'de Çi n'd e n Kore'ye geldiği za m a n , Kore i i ierin gö­
zünde Çin'e özg ü B u d izm b i çi m i n i n iç tuta rsızl ı k l a rı olan h ususları
giderme ça basıyla, Şa m a n iz m e özg ü ru h l a r b u d ü ş ü nce okul uyla
bi rleşti ri I d i .

Konfüçyan izm
Konfüçyüsçü l ü k de Kore'ye Çi n'd e n geldi. Asl ı nda, Konfüçyüscü l ü ­
ğ ü n Kore top l u m u üzerinde o l d u kça önem l i b i r etkisi vard ı; toplu­
m u n a h l a k ı n ı ve h u ku ki siste m i n i şeki l lendi riyor, gençler ile yaşl ı l a r
a ras ı n d a ki i l işkileri yoğ u ruyord u . Kore'deki Konfüçyüsçü oku l ların
(Yeni Konfüçyüsçü l ü k o l a ra k d a b i l i nen oku l ların) teşvik etti kleri en
önem l i fi kirler hyo (evlat h ü rmeti), chung (bağ l ı l ı k), sin (g üven) ve in
(cömertl i k) fi kirleriyd i .

238
 Doğ u Fel sefesi

Taoizm
Taoizm, Kore'ye MS 674'te Ç i n'den geldi. Kore Taoizm i, Goryeo Ha­
neda n ı'n ı n (9 1 8- 1 392) başlang ıcında yayg ı n o l m a kl a birlikte, orta
d ö n e m e gelindiğinde d iğer fel sefeleri n ve d i n leri n ya n ı s ı ra Taoizm
d e B u d izm le birleşti ri l d i . Taoizm, Kore'de h i ç b i r za m a n ora n ı n d i n i
h a l i n e gel medi; ama bug ü n b i l e Kore d ü ş ü n cesinde Taoizm in etkisi
h i ssed i l e b i l i r.

Modern Çağda Kore Felsefesi

1 9 1 O'd a Şi ntoizm, Ja pon egemen liğinden d ol ayı Kore'n i n resm i
devlet d i n i o l d u . N e va r k i , y i n e bu dönemde Al m a n idea l ist fi lozof­
l a r çok popüler o l d u l a r. Kore, G ü ney ve Kuzey o l a ra k böl ü n d ü ğ ü
za m a n , Kuzey Kore ortodoks Ma rksizm yol u n d a g itmeye başladı;
ayn ı za manda da Ç i n Maocu l u ğ u na ait fi kirler i l e Kore Konfüçyüs­
ç ü l ü ğ ü n e ait yangban (egemen s ı n ıf) a n layı şı n ı M a rksizmle bütün­
leştird i .

JAPON F E LSE F E S i

Japon fel sefesi, Japon, Çin ve Batı felsefeleri n i n kaynaşmasıyla oluş­

m u şt u r. Taocu l u k ve Konfüçyüsçü l ü k Japonya'd a va r ve etkil i olma­
s ı n a rağ men, Şi ntoizrrı ve Bud izm daha etki l i bir va rlığa sa h i pti.

Şinto
J a po nya'n ı n yerli d i n i ve i ki n c i D ü nya Savaşı'na kadarki d evlet d i n i
Ş i nto o l a ra k b i l i n i r. Ş i nton u n kendisi i l la k i b i r fel sefe o l mamakla
b i rl i kte, J a ponya'da ortaya ç ı ka n felsefeler üzeri n d e derin bir etki
ya p m ı şt ı r. Şi ntoizm, d ü nya n ı n kami den i l e n g ö rü n mez r u h l a rla ve
g ü çl e r l e açıkland ı ğ ı çok ta n rı l ı bir a n i m izm (ca n la n d ı rmacı l ı k) biçi­
m i d i r. J a ponya altıncı yüzyılda Ç i n'den ve Kore'd e n gelen Bud izm l e
ta n ı ştığ ı za man, Budizm i n bi rçok öğesi Ş i ntoiz m l e b ü t ü n leşti ri l d i .
Ş i ntoda h içbir bağ layıcı dogmatik i l ke o l m a m a s ı n a rağ men, doğa-

239
Felsefe 1 0 1

ya derin sayg ı ve sevg i d uyma, gelenek ve a i l e, tem izl i k, kami'yi

kutlaya n ve matsuri o l a ra k b i l i n e n şen l i kler g i b i ki l it d ü ş ü ncelere
önem veri l i r.

Budizm
Bud izm MS SSO'de J a po nya'ya g eti rilmiştir. J a po nya'da başl ıca üç
Bud izm oku l u va rd ı r ve h e r yen i oku l u n ku r u l masıyla yen i felsefi
fi kirler o rtaya atı l m ı şt ı r.

Zen Budizmi
Zen B u d izmi, Japonya'ya Kore'd e n geti ri l m işti r (Kore ise bunu H i nt
M a h aya n a Budist öğ reti lerine daya l ı şekliyle Ç i n'den a l m ı ştır) ve
on i k i n c i yüzyı lda bağ ı msız b i r d üş ü nce oku l u h a l i n e g e l m i ştir. Zen
Budizm i n i n i l keleri, her d uyg u lu va rlığın, zi h n i nd e sakl ı d u ra n fıtri
bir erd e m e ve bilgeliğe ( B u d a doğasına) sa h i p o l d uğ u n u öne sü­
rer. Zen B u d izmine g ö re, kişi tefekkü r ya da med itasyon yol uyla
ve g ü nd e l i k deneyi m l e r i n e d i kkat göstererek ken d i Buda doğas ı n ı
ortaya çıkara b i l i r. G ü n ü m üzde J a ponya'da ü ç ta ne Z e n Budizmi
oku l u va rd ı r:

1 . Sota (oku l l a r ı n e n b ü y ü ğ ü )
2. R i nzai (içeri s i n d e b i rçok a k ı m ba rı n d ı r ı r)
3. O b a ku (oku l l a r ı n en k ü ç ü ğ ü )

Amid ist Budizm

Arı Ü l ke Bud izmi olarak da b i l i n e n Amid ist B u dizm, Japonya'da ve
Çi n'd e çok yayg ı n B u d izm b i ç i m lerinden birid i r; Am ita bha Budd­
ha'n ı n öğ reti leri n i esas a l ı r. B u d i z m i n bu tü r ü n e göre, eğer kişi tüm
yaşa m ı n ı Am ita bha B u d d ha'yla i l işki kurmaya a d a rsa ayd ı n la n mayı
g üvence a ltına a l ı r (bu n u ya p m a k için en temel i badet, ta mamen
yoğ u n l a şa ra k Am ita bha B u d d ha'n ı n adını zi kretmektir); ayd ı n lan­
m ı ş kişi ise An Ülke'de yen i d e n d oğacaktır.

240
 Doğu Felsefesi

N i c h i ren Budizmi
N i c h i re n ya da N içiren Budizmi, on üçüncü yüzyı lda yaşa m ı ş Japon
keşiş N içiren'i n fel sefi öğreti leri n i temel a l ı r. N içiren Budizm i n i n a n a
i n a n ç l a rından bi ri, i n sa n l a r ı n içlerinde doğu şta n B u d a doğası b u ­
l u n d u ğ u i ç i n bu hayatta v e ş i m d i ki suretleriyle ayd ı n la n maya u l a ­
şa b i l eceklerid ir.

Batı Felsefesinin Etkisi

Kyoto oku l u olara k b i l i nen felsefi ha reket y i r m i n c i yüzyı lda ortaya
ç ı ktı. Bu ha reket, Kyoto Ü n iversitesi merkezl iyd i; Batı fel sefesine ve
d i n i n e ait birçok fi kri geleneksel Doğ u Asya fi ki rleriyle bi rleşti rd i .
Özg ü l o l a ra k Hegel'e, Ka nt'a, Heidegger'e, N ietzsche'ye ve H ı risti­
ya n l ı ğ a a it fi kirler, yen i bir a h laki ve d i nsel a n l ayış o l u şt u rmak ama­
cıyla k u l l a n ı l d ı .

241
i BN-i S i NA (980-1 037)
lslamiyetin Altın Çağı n ı n E n Etkil i Filozofu

i bn-i S i n a (Lati nce ad ıyla Avicen n a), 980- 1 037 y ı l ları a rası nda şim­
d i ki Özbekista n'da yaşa d ı . i bn-i S i na, Fa rs köke n l i b i r fi lozof ve he­
ki m d i r; i s l a m iyetin Altı n Çağ ı n ı n e n önem l i kişisi o l a ra k ka b u l ed i l i r.
i bn-i S i na olağa n ü stü b i r h e k i m d i ve ya l n ızca islam a leminde
değil, t ü m Avru pa'd a d a t ı p o k u l ları ve d ü ş ü n cesi üzeri nde i na n ı l­
maz etki yarata n tıp kita p l a r ı yazd ı . B u n u n l a b i rl i kte, tıbbi yazı larına
ek o l a ra k metafizi k, eti k ve m a nt ı k a l a n ı nda d a pek çok eser verd i;
o n u n ruha ve va ro l u ş u n özü n e i l işkin felsefeleri Batı fel sefesi üze­
rinde i n a n ı l maz etki ya ptı .

i B N - i S i N A V E i S L A M i Y E l i N A LT I N Ç A G I

islam iyetin Altın Çağı, Avru pa'n ı n d i nsel bağ nazl ığa iyiden iyiye gö­
m ü l d ü ğ ü ve felsefe açısı n d a n n i speten pek az i l erleme kaydettiği
ortaçağda yaşa ndı. Avru pa'd a fel sefe d u rg u n l u k içindeyken islam
a l e m i n d e felsefe, büyü k ölçüde i bn-i Sina'n ı n çalışmaları sayesinde
serp i l i p gel işti. i bn-i S i na, b u d evri n en önem l i şahsiyetlerinden biri
kab u l ed i l i r; islam a l e m i n i Aristoteles'in ça l ı ş m a l a rıyla ve ayrıca Yen i
Platoncu fikirlerle ta n ıştı ra n bel l i baş l ı kişilerden b i ri de y i n e od u r.

i B N - i S i N A' N I N M E TA F i Z i G i : Ö Z V E VA R O L U Ş

i bn-i S i n a, (mahiyet o l a ra k b i l i n e n ) özü n (vücut o l a ra k b i l i nen) va ro­

l u şta n bağımsız, sonsuz ve değ işmez old u ğ u n u savu n d u . Özü n va­
rol u şta n önce geld i ğ i n i ve va ro l u ş u n d ü ped üz rastla ntısal olduğu­
n u öne s ü rd ü . Bu ned e n l e, i bn - i S i na'ya göre vücut bulan herha ngi
bir şey, özü n o va ro l u şa olanak sağlaması n ı n sonucudur.

242
 I b n-i Sina (980- 1 037)

O n u n öz ve varoluş kon usundaki a n layışı, P laton'u n biçim l er ya

d a idealar kura m ı n a (yan i, va r olan her şeyi n ö n ceden mevcut bir
i l körneğ i n ka psa m ı nda yer a l d ı ğ ı ve bir şey a rt ı k va r ol masa bil
o i l körneğin baki ka ldığı d üş üncesi ne) benzer. B u n u n l a bir l i kt ,

i bn-i Si na'n ı n savına göre, A l l a h ( i l k gerçe kl i k), b i r özü n öneeleme­

d i ğ i d ü nyadaki biricik varl ı ktır. Allah, i bn-i S i n a'ya g ö re, kimse n i n
ta n ı m l aya mayaca ğ ı zoru n l u var l ı ktır. Eğe r b i r i ç ı k ı p A l l a h'ı ta n ı m la­
maya kal kışırsa, o ta n ı m la m a ed i m i n i n ken d i s i karşıtl ı k ol uştu ru r.
Örneğin, biri çıkıp "Al l a h g üzeld i r;' d iyecek o l sa, bu ayn ı zamanda
d a "Al l a h çirkin d eğ i l d i r;' demek olur ki, böyle b i r d u ru m söz konusu
o l a maz; ç ü n kü her şey Alla h'tan gel i r.

Mantık
Koyu bir M ü s l ü m a n o l a n i bn-i Si na, mantı ğ ı n ve a k l ı n A l l a h'ın va r l ı ­
ğ ı n ı k a n ıtla mak i ç i n ku l l a n ı l a b i leceğ i n e i n a n ıyord u; s ı k l ı kla da Ku­
ra n'ı yoru m l a m a k i ç i n mantığa başvu rd u . i bn - i S i na, a k l ı n dört ye­
teneğiyle -ya n i ta h m i n (vehim), bel ierne (hayal), d uyu a l g ısı (hiss-i
m üşterek) ve imgelem (mütehayyile) meleke l e riyle- ed i n i len kav­
ra m l a rı ya rg ı l a m a k i ç i n mantıkta n ya ra r l a n ı la b i l eceğ i n i iddia etti.
i bn-i S i n a'ya göre i mgelem kriti k önem taş ı r; ç ü n kü b i r b i reyi n yen i
o l g u l a rı h a l i hazı rd a k i kavra m l a rla ka rş ı l a şt ı r m a s ı n a o l a n a k verir.
i bn-i Sina yen i b i l g i ler ed i n mek, çıkarı m l a r ya p m a k, b i r savın ge­
çerl i olup olmad ı ğ ı na ka ra r vermesinde b i r kişiye ya rd ı mcı o l m a k
v e başka l a rıyla b i l g i paylaşmak için mantı ğ ı n ku l l a n ı l a bildiğine d e
i n a n ı r. i bn-i Sina'n ı n kan ı s ı n a göre, bir kişi n i n sela m ete ermek için
bilgi kaza n ması ve a k l ı n ı kus u rsuzlaştı rması g e rekir.

E P i S T E M O LO J i V E O N A K l L

i bn-i S i na'n ı n ya rat ı l ı ş (sudur) i l e i l g i l i ken d i k u ra m ı, büyük ölçüde,

b i r d i ğ e r ü n l ü M ü s l ü m a n fi lozof olan Fa ra b i 'n i n kura m ı ndan kay­
n a kl a n ı r. Söz kon u s u kura m a göre, d ü nya n ı n yaratı l ı ş ı i l k Aklı izle-

243
Felsefe 1 0 1

d i . i l k Akı l kend i va ro l u ş u n u d ü ş ü n meye baş l a r; böyle ya p ı nca d a

i kinci A k ı l ya ratı l ı r. i ki n c i Akıl, Ta n rı 'dan gelen köke n i n i d ü ş ü n meye
başlayınca i l k Ruh yaratı l ı r, son ra o da Kü reler Küresi olara k b i l i nen
evre n i h a rekete geç i r i r. Kü re l e r Kü resi, kend i n i n va r olma pota nsi­
yel i ne sa h i p o l d uğ u n u d ü ş ü n m eye başlayı nca maddeyi ya ratır, bu
madde evre n i dold u r u r ve Gezege n l e r Kü resi n i ya ratı r.
Va ro l u ş u n erken a şa m a l a n b u üçlü d ü ş ü n ü mden ortaya çıkar.
Süreç d evam etti kçe, yen i bel i re n a k ı l ların sü rmesin i n sonucu ola­
ra k iki semavi h iyerarşi ya ratı l ı r: Ast H iyera rşi (i bn-i S i na'n ı n "Aza met­
l i Melekler" dediği h iyera rşi) ve Ü st Keruv H iyera rşisi. i bn-i Sina'ya
göre, insan ların ka h i nce görü m leri nden soru m l u olan melekler,
d uyu a l g ı s ı ndan yoks u n d u r. B u n u n la birlikte o n l a r da i mgeleme sa­
h i ptir ve b u i mgelem, köke n l e n d i kleri aklı a rzu etmeleri ne yol aça r.
Meleklerin köken lendi kleri a k ı l l a bi rleşrnek için çıktıkları yolc u l u k,
cen netteki sonsuz ha reketi ya ratı r.
Şu yed i akıl ve yarattıkları melekler, Gezegenler Küresindeki fark­
lı cis i m l e re karş ı l ı k g e l i r. B u n l a r J ü piter, Mars, Satürn, Venüs, Merkü r,
Güneş ve (Melek Cebra i l'le i l işkilend i ri len) Ay'd ı r. i nsanlar, dokuzu n­
cu a k ı l d a n doğarlar (meleklerd e b u l u nmaya n d uyusa l işlevlere sa­
h i pti rler).
i bn-i Si na, b u n u n a rd ı nd a n , o n u ncu ve son a k l ı n insan aklı ol­
d u ğ u n u öne sü rer. i nsan zi h n i n i n başlı baş ı n a soyut düşü nce için
oluştu ru l ma d ı ğ ı n ı iddia eder. i nsa n larda ya l n ızca akıl pota nsiyeli­
n i n b u l u nd u ğ u n u ve b u pota n siyel i n ancak Melek Cebra i l 'i n ayd ı n­
Iatmasıyia gerçekleştiğ i n i savu n u r. Bu ayd ı n l a n ma fa rkl ı dereceler­
de olabi l i r; söz gelişi, peyg a m berler öylesine ayd ı n la n mışlard ı r ki
mant ı k l ı a kla, imgeleme, b i l d i kleri n i başkalarına yayma yeteneğine
sa h i p o l a b i l i rlerken, d iğer i n sa n l a r a ncak öğ retmek, yazma k, bildik­
leri n i d iğer kuşaklara i l etmek, yasa lar ya pmak i ç i n yeterli ayd ı n lan­
maya sa h i p olabili rler; bazı ları ise daha da az ayd ı n la n m a elde ede­
b i l i r. B u rada, i bn-i Si na'n ı n i n s a n oğ l u n u orta k b i l i nce sa h i p olara k
görd ü ğ ü ne ta n ı k oluyoruz.

244
 i b n-i Sina (980- 1 037)

i B N - i S i N A' N I N U Ç A N A D A M I

i bn-i S i na, ru h u n özfa rkı n d a l ı ğ ı n ı ve gayri m a d d i l i ğ i n i göstermek

için "uçan adam" o l a rak b i l i n e n düşü nce d e n eyi n i ya rattı. i b n-i S i n a ,
u ça n a d a m düşü nce deneyi nde, oku r u n h a v a d a a s ı l ı d u rd u ğ u b i r
sena ryo haya l etmes i n i ister. Bi rey, havada a s ı l ı d u ru rken d uyula­
r ı n d a n tamamen ya lıtı l d ı ğ ı n ı h i ssedecekt i r (başka b i r deyişle, ken d i
bede n iyle b i l e d uyusa l tem asta olmayaca kt ı r) .
i bn-i Si na, duyularından böyle ya l ıtı l m ışken b i l e kişin i n yine d e
özb i l i n ce sa h i p olacağı n ı savu n u r. Duyusal d eneyi mden yal ıtı l m ı ş
b i r kişi y i n e de ken d i va rl ı ğ ı n ı beli rleme yete n eğ i n e sah ipse, i bn-i
S i n a'ya göre bu, ru h u n bedenden bağı msız va rlığa sa h i p gayri mad­
d i bir töz olduğ u n u gösterir. Yi ne i bn-i S i n a'n ı n iddiasına göre, bu
sena ryo kavranabi l i r olduğu için, ru h u n d a zi h i n l e kavra n a b i l i r ol­
duğu sonucuna işaret eder.
Ayrıca i bn-i S ina, beyn i n , a k ı l i l e d uyu rn u n birbi riyle etki leştiğ i
yer o l d u ğ u na da i n a n ı r. U ç a n a d a m sena ryosu nda, b i reyi n sa h i p
olaca ğ ı i l k bilgi, "Ben'im" b i l g i s i d i r ve bu d a o b i reyi n özü n ü onay­
l a r. B i rey d uyusa l deneyi mden ya l ı tı l m ı ş o l d u ğ u i ç i n öz, vücutta n
kayn a k l a n ıyor olamaz. Bu neden le, bir kişi n i n ta çeki rdeği "Ben'i m"
b i l g i s i d i r; buysa ru h u n va r o l d u ğ u a n l a m ı n a g e l mekle kalmaz; ruh,
ken d i s i n i n fa rkı n d a d ı r. i bn-i S i na, ru h u n ya l n ızca gayri maddi ol­
m a k l a ka l mayı p kusursuz d a o l d u ğ u son u c u n a u l a ş ı r.

245
BERTRAND RUSSELL ( 1 872-1 970)
Mantıkçı Filozof

Bertra n d Russe l l l S Mayıs 1 872'd e Gal ler'i n Ravenscroft beldesinde

doğ d u . H e n üz dört yaş ı ndayken, hem annesini hem babasını kay­
betti; o ve ağa beyi, çok katı d i s i p l i n l i büyük ebeveyn leriyle yaşadı­
lar (büyü kbabası Lort John Russell, eskiden başba ka n l ı k ya pmıştı
ve 1 . Earl Russe l l u nva n ı na sa h i pti). Russe l l a ltı yaşına geli nce bü­
yü kba bası da öldü; o ve a ğ a beyi, ba baa n neleriyle baş başa ka ld ı l a r.
Russe l l, genç yaşında yasa klarla ve kural larla d o l u a i l e orta m ı ndan
ku rtu l mayı d i l iyord u; dine olan g üvensizl i ğ i n i n ya n ı sıra, bu di lek
onun yaşa m ı n ı n geriye ka l a n ı n ı derin lemes i n e etki leyecekti.
1 890'da Russel l, Ca m bridge'deki Tri n ity Col lege'a g i rerek mate­
matik ve felsefe a l a n ı n d a ü st ü n başarı gösterd i . Russell, i l k başlarda
idea l iz m l e (ya n i gerçe k l i ğ i zi h n i n ürünü saya n a n layışla) oldukça
ya k ı n d a n i l g i lendi; a m a Ca m bridge'i bıra ktıktan y ı l l a r sonra idea­
lizmi bütü n üyle reddederek g e rçekçiliği (bi l i n c i n ve deneyi m i n dış
d ü nyad a n bağ ımsız va r olduğu d üşü ncesi ni) ve görg ü lc ü l ü ğ ü (bil­
ginin kaynağ ı n ı n d ı ş d ü nyayla ilgili ed i n i len d uyusal deneyi mler
olduğu d ü ş ü ncesini) ben i mseyecekti.
Bertra nd Russell, erken dönem çalışma larında matematik üzeri­
ne oda klandı. Russe l l 'ı n mantıkç ı l ığa (matemati ğ i n ta mamen man­
tık i l keleri olarak görü n ü r şekle i n d i rgenebileceğ i a n layışına) dön ü k
savu n m ası i n a n ı l maz ölçüde ö n e m l iyd i ve doğru o l d u ğ u kan ıtl a n ı r­
sa bu, m atematiğ i n sa h iden a priori bilgi old u ğ u n u gösterirdi. Ömrü
boyu nca felsefi ça l ı ş m a l a rı n d a b i rçok kon uya (a h l a k, dil felsefesi,
metafizik ve d i l b i l i m d a h i l ) el atmakla birlikte, Russell her zaman
mantık a l a n ı nda çal ışmayı s ü rd ü rd ü ve tüm m atematik i l keleri n i n,
aritmetiğ i n ve sayı ların m a n t ı ktan köken lend i ğ i n i göstermek için
Principia Mathematica (Matematik i l keleri) adlı üç ciltl i k kitabını ka­
leme a l d ı .

246
 Bertra nd Russell ( 1 872- ı 970)

R u ssell, öğrencisi Ludwig Wittgenstein'la ve fi lozof G. E. Moore' l a

birl i kte analitik fel sefenin kurucusu kab u l ed i l mekted i r.

Felsefi Tanımlar
ANALİTİK FELSEFE: Hem tarihsel bir gelenek hem de bir uygu­
lama yöntemi kabul edilen (ayrıca mantıksal olguculukla eşanlamlı
hale gelen) analitik felsefenin ana fikrine göre, bilimsel soruşturma
nasıl uygulanıp yürütülüyorsa, felsefe de aynı şekilde -yani hatasız,
kesin ve çok titiz şekilde- uygulanıp yürütülmelidir. Bu, mantığa
başvurularak ve varsayımiara kuşkuyla yaklaşılarak yapılır.

Bertrand Russe l l fi lozof, matematikçi ve m a ntı kçı o l masına rağ ­

men, h a l k arasında i l k ta n ı n ması, top l u m s a l reform la i l g i l i ta rtışma­
l ı i n a n ç l a rı neden iyle o l d u . Russell, Birinci D ü nya Savaşı'nda faa l bir
barış ya n l ısıyd ı ve birçok kınama gösteri s i n e katı l d ı ; b u da o n u n
ya l n ızca Tri n ity Col lege'd a n kovu lmasına yol açmakla ka lmadı, e n
son u nda ha pse atı l masına d a yol açtı. Daha s o n ra i ki nci Dü nya Sa­
vaş ı s ı rası nda, Adolf H itler'e ve Nazi Pa rtisi'n e karşı yoru l m a k b i l ­
m ez b i r seferberl i k yü rütüyorken, b a r ı ş ya n l ıs ı fi kirleri n i terk ede­
rek daha görececi bir ya klaşım beni msed i . R usse l l, Sta l i n'in tota l iter
rej i m i ne, ABD'n i n Vietna m Savaşı'na katı l ma s ı n a ve n ü kleer s i l a h ­
l a n m aya karşı da açıkça e leşti rel bir tutu m ta k ı n d ı . 1 950'de Nobel
Ede biyat Öd ü l ü Bertrand R ussel l 'a veri l d i .

M A N T l K S A L AT O M C U L U K

Bertra n d Russel l, mantıksal atomcu l u ğ u, ya n i d i l i n d e fiziksel mad­

d e g i bi en küçü k öğeleri ne ayrı labileceğ i g ö rü ş ü n ü gel işti rd i . Bir
c ü m l e a rtık daha fazla böl ü nemeyecek kad a r küçük öğelere ayrı­
l ı nca, o öğeler bire r "mantıksa l atom" ka b u l ed i l i r. O za m a n bu man­
t ı ks a l atomlara ba ka rsa k, b i r c ü m l e n i n tem e l i ndeki va rsayı m l a r ı

247
Felsefe 1 0 1

açığa ç ı ka ra b i l memiz v e s o n ra c ü m lenin geçerl i ya d a doğru o l u p

olmad ı ğ ı n ı daha i y i beli rleye b i l m e m iz gerekir.
Örneğ i n , şu c ü m l eye b i r g öz ata l ı m : "Birleş i k Devletler'i n kra l ı
kel d i r:'
B u c ü m l e ya l ı n görü n üyor; n e va r ki o n u ü ç m a ntı ksal atama
ayı ra b i l i riz.

1 . Birleşik Devlet l e r'i n kra l ı va rd ı r.

2. B i rleşik Devletler'i n b i r ta n e kra l ı va rd ı r.
3. Birleşik Devletler'i n k ra l ı n ı n saçı yoktu r.

Birleşik Devletler'i n kra l ı n ı n o l madığ ı n ı b i l d i ğ i m iz için, i l k ata­

rn u n ya n l ı ş l ı ğ ı a n laşı l ı r. Bu n ed e n l e, "Bi rleşik Devletler'i n kra l ı kel d i r"
cüm lesi d oğ ru değ i l d i r. N e va r ki bu, cümlen i n i l l a ki d ü pedüz ya n l ı ş
o l d u ğ u a n la m ı na g e l m ez; ç ü n kü b u ifade n i n ka rşıtı, ya n i "Bi rleşi k
Devletler'i n kra l ı n ı n saçı va rd ı r" ifadesi de doğru d eğ i l d i r. Her iki du­
rumda d a B i rleşik Devletler'i n b i r kra l ı n ı n o l d u ğ u fa rz ed i l iyor. Ge­
çerl i l i ğ i ve doğru l u k derecesi n i m a ntıksal atomcu l u k yol uyla a n la­
ya b i l i riz. Bu, g ü n ü m üzde ta rtı ş ı l m a kta olan ş u soruyu ortaya çıkarır:
Eğer b i r şey doğru ya da ya n l ı ş d e ğ i l se, o halde ned i r?

BETiMLEMELER KURAMI

Bertra n d Russel l'ı n beti m le m e l e r kuramı, o n u n d i l b i l i me ya ptığ ı en

önem l i katkı d ı r. Russe l l 'a g ö re, o rta k dil aşırı m u ğ l a k ve ya n ı ltıcı ol­
duğu için, hakikat, orta k d i l l e ifa d e ed ilemez. Russell, felsefenin va r­
sayı m l a rd a n ve ya n l ı ş l ı kl a rd a n ku rtu l ması için farklı, daha eksiksiz
türden bir d i l i n gerekli old u ğ u n u iddia etti. Son ra da bu d i l i n ma­
temati ksel ma ntığa daya n ması ve daha çok bir dizi matemati ksel
denkleme benzemesi g e rektiğ i n i öne sürd ü .
R u s s e l l , "Birleşik Devletler'i n kra l ı kel d i r" c ü m lesi n i n ortaya ç ı ­
ka rd ı ğ ı soru l a ra ya n ıt ver meye ça l ışı rken beti m lemeler kura m ı-

248
 Bertra nd Russell ( 1 872 - 1 970)

nı ya rattı. Russe l l 'ı n gözü nde belgi l i beti m le m e ler, tek, özg ü l b i r
nesneye ait olan i s i m ler, d eyi mler ya d a sözc ü klerd i r (örneğ i n "şu
masa'; "Avu stra lya" ya d a "Steven Spiel berg"). Eğer bir c ü m l e bel g i l i
beti m l emeler içeriyorsa, R u ssel l 'a göre a s l ı n d a b u b i r grup i d d iayı
bir d izi içinde ifade etmen i n kestirme bir yol u d u r. N itekim Russe l l ,
b i r c ü m le n i n mantıksal biçi m i n i g ramerin b u l a n d ı rd ı ğ ı n ı g östere­
b i l m i ştir. B u n u n l a b i r l i kte, "Bi rleşik Devletle r'i n kra l ı kel d i r" cü m le ­
s i n d e, beti m lenen n e s n e m evcut değ i l d i r ya d a m u ğ l a ktır (Russe l l
b u n u "eksik s i mge" o l a ra k a d l a n d ı rı r).

KÜM ELER KU RA M I
V E R U S S E L L PA R A D O K S U

Bertra nd Russe l l t ü m matematik tü rleri n i m a ntığa i n d i rgeme ça ba­

sı g österi rken, "kü me" kavra m ı çok büyü k önem kaza n d ı . Russe l l'ın
ta n ı m ı n a göre, küme "üyelerden ya da öğelerden o l u şa n b i r top­
l u l u k"tu r (başka bir deyişle, nesnelerden o l u şa n bir topl u l u kt u r).
Kü meler, olumsuz şeki lde ya da a ltkü m e l e r o l a ra k ta n ı m l a n a bi l i r,
s o n ra da b u n l a r topla n a bi l i r ya da çıkarı l a b i l i r. Örneğ i n tüm Ame­
ri ka l ı l a r bir kü me o l u ştura b i l i r; Amerika l ı o l mayan tüm şeyler de
o l u m s uz şeki lde ta n ı m la n a n bir altkü me o l u şt u ra b i l i r; tüm Ameri­
ka l ı l a r kümesi içindeki tü m N ew Yorkl u l a r ise b i r kü m e içindeki b i r
a ltkü me olabi l i r.
Bertrand Russell, kü m e ya da kü meler k u ra m ı n ı i l k gel işt i re n
kişi o l mamasına (o k i ş i Gottlob Frege'yd i) rağ men, 1 90 1 'de "Russe l l
p a ra d o ksu"nu ortaya ata ra k b u kura m ı n k u rucu i l keleri nde ta m b i r
d ev r i m ya rattı.
R u ssel l paradoksu, ken d i kendisi n i n bir üyesi o l m aya n her kü­
m e n i n kümesi n i ele a l ı r. Örneğ i n, gel m i ş geçmiş tüm köpeklerin
t ü m ü nden oluşan bir kümeye baka l ı m . Gelmiş geçmiş her köpe­
ğin o l u şturd u ğ u küme, ayn ı za manda bir köpek değ i l d i r ama ken d i
ken d i leri n i n üyeleri o l a n bazı kümeler g e rçekten va rd ı r. Örneğ i n ,

249
Felsefe 1 0 7

köpek o l m aya n her şeyi n o l u şt u rd u ğ u kü meye ba ka rsa k, o küme­

nin bile d a h i l ed i l mesi g e re ktiğ i a n la m ı çıkar, ç ü n kü o küme de kö­
pek değ i l d i r.
Ken d i kend i leri n i n ü yeleri o l m aya n bazı kümelerin oluşturduğu
bir kü m e d ü ş ü n me çaba s ı n a g i ri l d i ğ i za man, sonuç bir paradoks­
tur. N i ç i n ? Ç ü n kü ken d i ken d i l e r i n i n üyeleri ol maya n kü meler içe­
ren b i r küme görürüz ve yine de bu, özg ü n kü m e n i n ta n ı m ı (kendi
ken d i l e ri n i n üyeleri o l maya n kü melerin ol uşturd u ğ u b i r küme)
gereğ i, ken d i kend i s i n i d e ka psaması gerektiği a n l a m ı na gel i r. Ne
va r ki, b u n u n bizati h i ta n ı m ı , ken d i kend i s i n i kapsaya mayaca ğ ı n ı
bel i rt i r ve bu neden l e b i r çel i ş k i ortaya çıkar.
Kü m e ku ra m ı n ı n kusurları n ı, Russell pa radoksundan anla rız.
Herh a n g i bir nesneler g ru b u na küme adı ver i l d i ğ i nde, mantıken
i m ka nsız olan d u ru m l a r o rtaya ç ı ka b i l i r. Russell, b u sakatiiğı gider­
mek i ç i n küme ku ra m ı n ı n d a h a katı olması gerektiğ i n i öne sü rer.
Russe l l 'a göre, kü meler a nca k özg ü l a ksiyo m l a r ı n koşu l l a r ı n ı ka rşı­
laya n (böyle l i kle şimd i ki modelde ortaya ç ı ka b i len i m ka nsızl ı kta n
ve çel işkiden kaçı nan) bel i r l i top l u l u klara ait o l a bi l i r. Bertra nd Rus­
sel l 'ı n çal ışmaları sayesi nde, Russe l l 'dan önceki küme ku ra m ı n ı n ta­
m a m ı n aif küme ku ra m ı o l a ra k, R u ssel l'dan sonraki tüm küme ku ra­
mı ça l ı ş m a l a rı ise a ksiyomatik (bel itsel) kü me k u ra m ı olara k b i l i n i r.

250
FENOMENOLOJ i
Bilincin Incelenmesi

Fen o m enoloj i ya da görü n g ü bi l i m, b i l i n c i n ve kişisel d eneyi m l e r i n

i ncelen mesidir. Fenomenoloji, y i r m i n c i yüzyı l d a ö n e m l i bir felsefi
i n celeme d a l ı o l m aya başladı, öze l l i kle de H e i d egger'i n ve Sa rtre'ı n
ça l ı ş m a la rıyla ön plana ç ı ktı. B u n u n l a b i rl i kte, eğer fenomenoloji­
nin ku rucusu Ed m u n d H usserl'ı n ça l ı ş m a l a r ı o l m a sayd ı, ne Heideg­
g e r n e de Sa rtre böylesine büyük başa nya u laşa b i l i rd i .

F E N O M E N O LOJ i N i N D O G U Ş U

M o ravya l ı fi lozof Ed m u n d H usserl meslek yaşa m ı na matemati kçi

o l a ra k başladı ve matemat i k felsefesi üzeri n d e yoğ u n laştı. H usserl,
i l k başlarda aritmetiğ i n kes i n kes deneyi mci l i ğ i izled i ğ i n e i na n m a k­
la b i rl i kte, Gottlob Frege'n i n ya rd ı m ıyla, bel i r l i a ritmetik doğru l a r ı n
deneyimci l i kle açıklanamad ığı sonucu n a va rd ı . Logische Untersu­
chungen (Mantı k Araştı rmala rı) adlı kita b ı n d a H u sserl "psi koloj iz­
m"e, ya n i doğru l a r ı n bir b i reyi n psikoloj i s i n e (zi h n i ne) bağ ı m l ı ol­
d u ğ u düşüncesine karşı savla r geliştirdi ve d oğ ru l a r ı n insan zi h n i
ta rafı ndan i n d i rgenemeyeceği n i i leri s ü rd ü . H u sserl, b u fi kirden
yol a ç ı ka rak fenomenoloj iyi geliştirmeye başladı.
Fenomenoloj i, H usserl'a göre, bilincin yön e l i msel l i k ya da n iyet­
sel l i k gösterdiği d ü ş ü n cesi d i r. B u n u n a n l a m ı, b i l i nc i n tüm ed i m leri­
n i n, i ster maddi isterse ideal (matemati k g i bi) olsun, nesnelere yö­
n e l i k olduğudur. Hem bi l i n c i n yöneldiği nesneler hem de b i l i n c i n
yön e l i msel ed i m leri, b i l i n ç a racı l ı ğ ıyla ta n ı m l a n ı r. B i l i n c i n nesnes i n i
v e b i l i ncin içeri ğ i n i ta n ı m la m a k için, nes n e n i n gerçekten va r olması
d a g e rekmez (bu ise bir rüyada olan bite n lerin, tıpkı b i r kita pta ki b i r
sa h n e beti mlen iyor g i bi beti m len mesi ne o l a n a k verir) .

25 1
Felsefe 1 0 1

H u sserl'ın erken dönem ça l ı şma ları gerçekçi bir ya klaşıma (ya n i,

kişi n i n b i l inci bir nesneyi a l g ı l a d ı ğ ı za man, b u n u n hem b i l i nç nes­
neleri n i n hem de nesnelerin ken d i leri n i n va r o l d u ğ u a n l a m ına gel­
d i ğ i i n a ncı na) daya n ma s ı n a rağ men, sonra ki ça l ışmaları, yönel im­
sel liğe ve ben l i ğ i n i n celen m e s i n e daha a ğ ı r l ı k l ı o l a rak eğ i l d i . H us­
serl'ı n evrim geçiren d u ru ş u ve aşkı ncı fi kirlere dön ü şü, önaya k ol­
duğu kon u n u n ta ken d isi n i yen iden icat etmesiyle sonuçla nacaktı.
H u sserl, 1 93 1 ta ri h l i ldeen: Allgemeine Einführung in die reine
Phönomeno/ogie (Fiki rler: Saf Fen omenoloj iye Genel Gi riş) a d l ı kita­
bı nda, b i r kişi n i n doğ a l bakış açısı, ya n i bireyi n a ncak gerçekten va r
olan şeyleri fa rk ettiği baya ğ ı görüş açısı ile o kişi n i n fenomenoloj i k
bakış açısı, ya n i bireyi n d ı ş nesneyi görüp geçmesi ve o nesneye
i l işkin b i l i nci a n l a r d u ru m a g e l m es i arasında ayrı m ya par. Bir kişi, fe­
nomenoloj i k bakış açısı kaza n m a k için, bir d izi fenomenoloj i k i n d i r­
gerneden geçirerek deneyi m i n i n çeşitli öze l l i kleri n i ayı klarnal ı d ı r.
H u sserl, fenomenoloj i k i n d i rgemeler gelişti r m i şt i r; ama en d i k­
kate değer fenomenoloj i k i n d i rgernelerden i kisi, epokhe (ya rg ısız­
l ı k) ve a s ı l i n d i rgeme o l g u l a rı n ı kapsar.

Epokhe
H u sserl'ı n iddiasına g ö re, i n sa n l a r yaşa m l a rı n ı n çeşitli yön lerini (d i l,
kü ltür, yerçeki m i, ken d i beden leri vb. gibi şeyleri) olduğu gibi ka bul
ederler ve bu yönler i n sa n l a rı tutsa k eder. B u n u n la birl i kte, epokhe
ya da ya rg ısızl ı k, kişi n i n a rt ı k bu yön lerin doğru l u ğ u n u ka bul etme­
d i ğ i fenomenoloj i k i n d i rg e m ed i r. Bir kişi, a rt ı k kend isi n i d ü nyada
öteden beri ka bul ettiği şeyle r i n bir pa rçası g i b i görmeyerek özbi­
l i nce u laşma l ı d ı r. H u sserl bu s ü reci, "ayraç (parantez) içine a l ma" ya
da "ayraçla ma" olara k a d l a n d ı r ı r. Ayraçlama, d ü nya n ı n va rl ı ğ ı n ı yad­
sıma k a n la m ı na gelmez; ayra ç l a m a n ı n ve ya rg ı sızl ığın tek amacı,
tüm i n a nçlardan kaç ı n m a kt ı r ve bu yüzden d ü nya n ı n va rlığı ne
doğru l a n a b i l i r ne de yad s ı n a b i l i r.

252
 Fenomenoloj i

Ası l l ndirgeme
Ya rg ı s ız l ı k, ka b u l ed i l m i ş i ka b u l etmemek ve ka b u l ed i l m i ş d ü nya­
n ı n tutsakl ı ğ ı n d a n ku rtu l m a k için ku l l a n ı l a n yönte m i ta n ı m l a rken
a s ı l i n d i rgeme, ka b u l le n m eyi o l d u ğ u g i bi, ya n i ka b u l l e n m e o l a ra k
ta n ı m a süreci d i r. Kişi n i n a ş k ı n içgörüye u l a ş a b i l mesi, a ncak ka b u l­
l e n m eyi ka b u l l e n m e o l a ra k görebilmesiyle m ü m kü n o l u r.
Ası l i n d i rgeme ve ya rgısızl ı k, bir araya g e l e re k fenomenoloj i k i n­
d i rgeme sü reci n i oluştu ru r. Di kkat edi l i rse, a s ı l i n d i rgeme ya rg ı s ız­
l ı kta n, ya rgısızl ı k ise asıl i n d i rgerneden bağ ı msız olarak işleyemez.

F E N O M E N O LOJ i K S O R U Ş T U R M A YÖ N T E M i

H u sserl'e göre, fenomenoloj i k soruştu rma n ı n ya d a a raştırma n ı n i l k

ad ı m ı, (ya rgısız! ı k v e a s ı l i n d i rgeme yol uyla ya p ı l a n ) fenomenoloj i k
i n d i rgemed i r. Kişi n i n fa rkı n d a olduğu h e r şeyi böyle ayraçlaması
t ü m b i l i nç ta rzl a r ı n ı (imgelem, a n ı msa ma, yargı, sezg i g i bi) kapsa r.
S o n raki adım, eideti k i n d i rgeme, ya n i öze erişmeye yön e l i k i n ­
d i rg e m e d i r. B i l i nce sa h i p o l m a k, açı kçası yeterli d eğ i l d i r. D a h a çok,
ed i n i lebilen çeşitli b i l i n ç ed i m lerini, b u n l a r ı n ta özlerine, değ i şt i ri­
l e m eyen ve tümel ya p ı l a r ı n a erişilebi l ecek n o ktaya kadar götü r­
m e k g e rekir. Kişi n i n b u n u ya pmak için ku l la na b i l eceğ i sezg i t ü r ü
" Wesensschau" o l a ra k b i l i n i r. Wesensschau'da, çoğ u l çeşitiemeleri n
ya ratı l ması ve çoğ u l l uğ u n değişmeden ka l a n k ı s m ı n a odakla n ı ı ­
m a s ı gerekir. Bu özd ü r, ç ü n kü çeşitiemelerin t ü m ü nd e tek özdeş
pa rça od u r.
Ü ç ü ncü ve son adım, aşkın i n d i rgeme o l a ra k b i l i n i r. Husserl i ç i n
fenomenoloji, a n l a m ya rat m a n ı n temel i o l a ra k ken d i aşkın ben l i ğ i ­
ne (eksi ksiz, birleşi k v e görg ü l bir özbi l i n c i n va r o l m a s ı i ç i n gere k l i
ben'e) d ö n ü ş ü ifade ed iyord u. H usserl'ı n sav ı n a göre, aşkın ben l i ğ e
u l a ş m a k i ç i n , a ş k ı n b i l i ncin tersine dönd ü r ü l mesi gerekir ve özya ra­
t ı l ı ş o l a ra k işlev gören za m a n fa rkı nda l ı ğ ı i şte bu b i l i n ç içinde o l u ş­
turu l u r.

253
Felsefe 7 0 7

H u sserl meslek yaşa m ı n ı n g eriye kalanı n ı aşkın indirgerneyi açık­

lığa kavu şturma çabasıyla geçirebi l i rdi, ama aşkın i n d i rgeme fikri n i n
t a kendisi bir tartışma n ı n fitil i n i ateşledi. S o n u ç olara k, a ş k ı n indirge­
rneye inananlar ile aşkın i n d i rgerneye inan mayı reddedenler olmak
üzere fenomenoloj i içinde bir böl ü n me meydana geldi.

Ö Z L E R i N F E N O M E N O LO J i S i

Psi kolojizmin kurucusu o l a n Theadar Lipps'i n öğrenci leri, onun ye­

rine H usserl'ı n ça l ı ş m a l a rı n ı ta kip etmeye kara r verd i kleri zaman,
M ü n i h'i terk ederek Göttingen'd e Husserl'ı n öğrencilerine katı l d ı l a r.
B u n u n l a birlikte, H u sserl a ş k ı n i n d i rgerneye i l işkin düşü nceleri n i
1 9 1 3 'te /deen ad l ı kita b ı nda yayı m layı nca, H u sserl'ın ku ramiarına
ta mamen soğ u k ba ktı l a r ve onun yeni ça l ı ş m a l a rı n d a n uzak d u r­
d u l a r. Böylelikle, özlerin fenomenolojisi olara k bilinen ve Husserl'ı n
erken dönem ça l ı ş m a l a r ı n d a ki gerçekçi fenomenoloj iyi temel a l a n
yen i tü r bir fenomenoloj i ya rattı l a r.

254
ADCILIK
Belirli Unsurların Reddi

Felsefede adcı l ı k ya da n o m i n a l izm iki a n l a m a g e l i r. Adeı l ı ğ ı n aşağ ı

yu ka rı ortaçağda ortaya ç ı ka n daha geleneksel ta n ı m ı, tümel leri n,
ya n i fa rkl ı nesnelerle tem s i l edilebilen ken d i l i klerin ya da entite­
lerin redd i n i içeri r. Bu sözc ü ğ ü n daha modern dönemde gelişen
i k i n c i ku l l a n ı m ı ise soyut nesnelerin, ya n i za m a n sa l ya da uzamsal
o l m aya n nesnelerin red d iyle i l g i l id i r. Bu n e d e n l e adcı l ı k, gerçekç i l i­
ğ i n (tümel ierin va r o l d u ğ u görü ş ü n ü n ) ka rşıtı o l a ra k ve Platoncu l u ­
ğ u n (soyut nesnelerin va r o l d u ğ u görüşü n ü n) ka rşıtı o l a rak görü le­
b i l i r. Adeı l ı ğ ı n b i r türüne i n a n ı p diğerine i n a n ma m a k m ü m kü n d ü r.
Adeı l ı ğ ı n iki tü rü de gerçekç i l i k karşıtl ı ğ ıyla i l işki l i d i r, ç ü n kü ikisi
d e t ü mel ierin ya d a soyut nesnelerin va rl ı ğ ı n ı reddeder, dolayısıyla
d a b u şeylerin gerçek o ld u ğ u n u reddeder. Adcı l ı k, soyut nesneler
ya d a tümel ler o l d u kl a rı iddia ed ilen şeylerle u ğ ra ş ı rken iki ya kla­
şım beni mser:

1 . Adcı l ı k, b u iddia ed i l e n şeylerin va rl ı ğ ı n ı yad s ı r.

2. Adcı l ı k, bu iddia ed i l e n şeylerin va rl ı ğ ı n ı ka b u l eder a m a o
şeylerin somut ya da t i kel olmad ı kl a rı n ı ö n e s ü rer.

S OY U T N E S N E L E R

Soyut nesnen i n ne o l d u ğ u kon usunda kesi n b i r ta n ı m yoktur; b u ­

n u n l a b i r l i kte yayg ı n açıkla ma, "uzayda y a d a za m a n d a va r o l m a ­
ya n ve nedensel açıdan eylemsiz o l a n b i r nesne" o l d u ğ u şekl i n ­
d ed i r (ya l n ızca uzayda v e za manda va r o l a n nesnelerin nedensel
i l işki içinde o l a b i l ecekleri fa rz ed i l i r) . Ne va r ki b u ta n ı m kusursuz
d eğ i l d i r. Örneğ i n , dil ve oyu n l a r soyut o l d u kları h a ld e, her ikisi de
za m a n sa l d ı r (çü n kü d i l ler değişeb i l i r, g e l i ş eb i l i r ve fa rklı za m a n-

255
Felsefe 1 0 1

l a rd a o rtaya ç ı ka b i l i r) . Filozofl a r, soyut nes n e n i n başka tan ı m l a r ı n ı

da ya p m ı ş ol makla b i r l i kte, a d c ı l ı k nedensel a ç ı d a n eylemsiz o l a n
uzaysa l -zamansal nesnel eri redd etmekte ka ra r l ı d ı r.

TÜMELLER

Adcı l a r, tümel ler i l e t i kel l e r a ra s ı nda ayrım ya parlar. Adeı l ı ğ ı n ya p­

tığ ı ta n ı ma göre t ü m e l teri m i, b i rden çok ken d i l i ğ i n ya d a entite n i n
tems i l ettiği s o m u t örnekl e n m i ş (ya n i gerçek b i r şey a racı l ı ğ ıyla
tem s i l edilen) herh a n g i bir şeyi a n l atır. Öyle d e ğ i l se, o za man o bir
tike l d i r. Hem bir tümel hem de bir tikel, bir ken d i l i ğ i n somut örneğ i
o l a bi l i r a m a a nca k b i r t ü me l, b i rden çok kend i l i k ta rafı n d a n somut
örneklenebilme öze l l i ğ i n e sa h i pti r. Söz gelişi, ren g i kırmızı olan
nesnelerin somut b i r örneği yoktur, ama "kırm ızı l ı k" tü me l i o l u nca,
ren g i k ı r m ızı olan herha n g i b i r nesne o tümel i n somut bir örnekle­
mesid i r. Gerçekçiler öze l l i kleri (kırmızı l ı k g i bi), çeşitleri (ma lzeme,
altın g i bi) ve i l işkileri (a ra s ı nda-l ı k g i bi) tümel ierin örnekleri olara k
d ü ş ü n ü rler. Tü m e l lere i l işki n a d e ı l ı k, b u a n l ayışı reddeder.

TÜMELLERE iLiŞKiN
ADCILIK TÜRLERi

Tü m e l l e re i l işkin adcı l ı ğ ı ben i mseyenler, ya l n ızca tike l l erin va r ol­

duğuna i n a n ı rlar. i l iş k i l e r i n ya da öze l l i klerin va rl ı ğ ı n ı açıkl a m a k
için, t ü m fel sefede i k i stratej i benimse n m i ş g i b i görü n mekted i r:
Birincisi, bu kend i l i kl e r i n va rl ı ğ ı n ı reddetmek, i k i n cisi ise bu ken d i ­
l i klerin va r l ı ğ ı n ı ka b u l etm e k l e b i r l i kte, b u n l a r ı n b i rer tümel o l d u k­
l a rı n ı reddetmektir.

Trop Kuramı
i ki n c i t ü rden savla r a ra s ı n d a e n tutu lan ku ra m ia rd a n b i ri, trop (ya n i
yinelenemez tikel öze l l i k) ku ra m ı olara k b i l i n i r. Trop ku ra m ı nda,

256
 Ad ı l ı k

öze l l i klerin va r l ı ğ ı n a i na n ı l ı r (dolayısıyla ken d i l i ğ i n varl ı ğ ı k a b u l

ed i l i r) ama öze l l i kleri n "troplar" denilen özg ü l kend i l ikler o l d u k l a r ı
g ö r ü ş ü savu n u l u r. Filozofla r, her şefta l i n i n ya da m uz u n ken d i t ik l i
o l m as ı n a çok benzer şeki l d e, bu tropla r ı n b i rer t i kel olduğ u n u d ü­
ş ü n ü rler. Dolayısıyla bir m uzu n sa r ı l ı ğ ı, t ü m e l o l a ra k g ö rü l m kt n
çok, ya l n ızca bu m uza ait o l a n özg ü l ya d a t i kel b i r sarı l ı k olarak
görü l ü r. M uz, o n u bir trop ya pa n bu sarı l ı ğ a sa h i pt i r ç ü n kü sarı l ı k,
b i r tümelin som ut örneklen mesi n i n son u c u d eğ i l d i r.

Kavram Adcılığı ve Yü klem Adcı lığı

Tü m e l l ere i l işkin adeı l ı ğ ı n d iğer iki türü, kavra m s a k ı l ı k olarak da bi­
l i n e n kavra m adcı l ı ğ ı ve yükle m adcı l ı ğ ı d ı r. Kavra m a d c ı l ığı, sarı l ı ğ ı n
m evcut olmad ı ğ ı n ı ve muz g i b i b i r ken d i l i ğ i n s ı rf "sa rı" kavra m ı na
uyd u ğ u için sarı o l d uğ u n u bel i rtir. Benzer şekilde, yü klem adcı l ı ğ ı
d a "sa rı" yüklem i n i n y a da isnad ı n ı n m uz i ç i n geçerl i sayı l ması n ı n
son u c u olarak muzun sarı o l d u ğ u n u bel i rt i r. Öyleyse "sa rı l ı k" d iye
b i r şey yoktur, sadece sarı yüklem i n i n uyg u l a n ması söz kon usud u r.

Mereolojik Adeılı k ve Sınıf Adcı lığı

Tü m e l lere i l işkin adeı l ı ğ ı n başka bir türü olan m e reoloj i k adcı l ı k­
ta, sarı olma öze l l i ğ i tüm sarı kend i l i kl e r i n top l a m ı d ı r. Öyleyse b i r
ken d i l i k, sarı o l a n şeyler top l a m ı n ı n b i r pa rças ı o l d u ğ u i ç i n sarı d ı r.
Benzer şeki lde, s ı n ıf adcı l ı ğ ı da özel l i kleri n b i rer s ı n ıf o l a ra k d üşü­
n ü l mesi gerektiğ i n i öne sü rer. Öyleyse sarı olma öze l l iği, her sarı
şeyi n ve ya l n ızca sarı olan şeylerin s ı n ıfı d ı r.

Benzerlik Adeıl ı ğı
Benzerl i k adcı l ı ğ ı, s a r ı şeylerin bi rbirleri n e benzerneleri n i n s a r ı ol­
m a l a rı gerçeğinden i leri gel med i ğ i n i; d a h a çok o n l a rı sarı ya pan
şey i n b i rbirlerine benzerneleri gerçeğ i o l d u ğ u n u iddia eder. Ben­
zerl i k adeı l ı ğ ı na göre, bir m uz, sarı olan başka şeylere benzed i ğ i

257
Felsefe 7 0 1

için sarı sayı l ı r. Öyleyse özg ü l b i r s ı n ıfı n t ü m üyeleri, bel i r l i benzerl i k

koşu l l a r ı n ı karşı lama l ı d ı r.

S OY U T N E S N E L E R E i L i Ş K i N A D C I L I K T Ü R L E R i

Soyut nesnelere i l i ş k i n a d e ı l ı k i k i türe ayrı l ı r: Önermelere i l işkin ad­

cı lık ve olası d ü nya l a ra i l iş k i n a d e ı l ı k.

Önermelere ilişki n Adcıl ı k

Önermelere i l işkin adcı l ığ a g i re n şeyler, ya p ı l a n d ı rı l ma m ı ş ve ya pı­

l a n d ı rı l m ış olara k i k i kategoriye ayrı labi l i r. Ya p ı l a n d ı rı l ma m ı ş öner­
meler, olası d ü nya ları içeren k ü m e lerd i r. Bu d ü nya l a r kapsa m ı nda­
ki i ş l evler, doğru l u k değeri n e (önermen i n doğru o l d u ğ u savı nal ve
ya n l ı ş l ı k değerine ( önermen i n ya n l ış o l d u ğ u savınal sa h i ptir.
Önermelere i l işki n adcı l ı k b ü nyesi ndeki b i r kuram, önermelerle
birbirine bağ lanan rol l e ri, g e rçekte somut olan nesnelerin oynadı­
ğını iddia eder. Yi ne b u d ü ş ü n eeye dair bir ku ra m, c ü m leleri n birer
önerme rol ü üstl e n d i kleri d ü ş ü n cesid i r. Filozof Wi l l a rd va n Orman
Q u i n e, "sonsuz c ü m leler"i n (doğ ru l u k değeri başta n başa sabit olan
c ü m lelerinl mekanda n, za m a n d a n, konuşmacıdan vb. bağı msız ol­
d u kları için doğru l u k içermekte daha iyi o l d u kları n ı öne sürmüştür.
Ne va r ki bu, adeı l a n b i r soru n l a karşı ka rşıya geti rir ç ü n kü sonsuz
c ü m l e fi kri n i n ta ken d i s i soyut bir nesned i r.

Semantik Kurgusalcılık
Önermelere i l işkin a d cı l ı kta b a ş ka bir seçenek, önermelerin v e ku­
ra m s a l role sa h i p tüm ken d i l i klerin va rl ı ğ ı n ı yad s ı m a kt ı r. Eğer d u ­
ru m böyle o l u rsa, doğru görü n e n önermeleri n va r l ı ğ ı n ı gerektiren
c ü m l e l e r asl ı nda ya n l ı ş o l m a l ı d ı r. B u n u n l a b i rl i kte, bir c ü m le hiçbir
önerme olmadığı i ç i n ya n l ı ş o l s a b i l e, yine d e betimsel bir ya rd ı mcı
olara k ku l l a n ı l a b i l i r. B u beti m s e l ya rd ı mcı, kişi n i n ne söylemek i ste-

258
 Ade ı l ı k

d i ğ i n i açıklığa kavuştu rmasına olanak ver i r ve d ü nya n ı n ya p ı s ı n ı n

ki m i kısımlarını ifade etme olanağı sağ l a r.

Olası Dünyalara i lişkin Adeılı k

O l a s ı d ü nya lar kura m ı, bu d ü nya n ı n, va r o l a n b i rçok olası d ü nya ­
d a n ya l n ızca biri o l d u ğ u n u iddia ederek başka gerçekli kleri hesaba
kata n çok tartışma l ı bir fel sefi düşü nced i r. Bir adcı, hiçbir olası d ü n­
ya n ı n b u l u n mad ı ğ ı n ı ya da olası d ü nya l a r ı n soyut n esneler o l m a­
d ı kl a r ı n ı farz edebi l i r.
Adcı ya klaşı m l a rdan biri de her olası d ü nya n ı n va r olmad ı ğ ı n ı
v e ya l n ızca hakiki olası d ü nya ların va r old u ğ u n a i n a n m a ktır. H a ki­
ki olası d ü nya lar, a s l ı nda somut nesneleri n top l a m ı o l a n, bi rbi riyle
i l i ş k i l i uzaysa l-za ma nsal nesnelerin topla m l a rı o l a ra k d üşünü lebi l i r.
O l a s ı d ü nya l a ra ba km a n ı n başka b i r a d c ı yol u i se olası o l a n ı ,
ö ğ e l e r i n (tü mellerin v e ti ke l l eri n) bir bi rleşi m i o l a ra k görmekti r. B u
k u ra m a göre, bir öze l l i k o l a ra k bir tümele sa h i p o l a n bir keyfiyet,
b i r ti kel ile bir tü m e l i n bir a raya gelmesi n d e n o l u ş u r ve bir i l işki ola­
ra k b i r tü melden ol uşan b i r keyfıyet, b i r tümel i l e bazı tikelleri n bir
a raya geldiği d u ru m d u r. Ti keller ile tü m e l i e r i n olası b i rieşi m leri çok
büyü k çeşitl i l i k gösterir ve sonuçta, bazı l a r ı fi i l e n g e rçekleşi rken,
d iğ e rleri gerçekleşmez.

259
GOTTFRIED WI L H E LM LEI BNIZ ( 1 646-1 71 6)
Iyimser Filozof

Gottfried Wi l he l m Lei b n iz, o n yed i nci yüzyı l d a ki a k ı l c ı hareketin

en ö n e m l i fi l ozofl a r ı n d a n b i riyd i . Akılcı l ı kl a i l g i l i ça l ışmalarına ek
o l a ra k, Lei b n iz old u kça çok yön l ü bir şahsiyetti ve mantık, fizi k,
matematik g i b i kon u l a rd a çok büyük h a m l e l e r ya ptı (Newton'dan
bağ ı msız olarak ka l kü l üs ü b u l d u ve i ki l i sayı sistem i n i keşfetti).
Lei b n iz ı Tem m uz 1 646'd a Almanya'n ı n Lei pzig kentinde doğ­
du. Lei b n iz'i n ba bası, Lei pzig Ü n iversitesi'nde a h l a k fel sefesi profe­
sörüyd ü ve Gottfried henüz a ltı yaşındayken babası ö l ü nce, o n u n
kişisel kütüphanesi küç ü k Lei b n iz'e ka ldı. Babasız ka lan Leibn iz, a n ­
n e s i nden d i n ve a h l a k öğre n d i .
Lei b n iz i n a n ı l maz ö l ç ü d e yetenekli bir çoc u ktu. On iki yaşına
geld i ğ i nde kendi ken d i n e Lati nce öğrenmiş ve Yu na nca öğrenme­
ye baş l a m ı ş d u ru mdaydı; o n d ö rt yaşına geld i ğ i n d e ise Lei pzig Ü n i ­
versitesi'ne gitmeye başlad ı v e Aristatefes felsefesi, mantık, skolas­
t i k fel sefe kon ularında dersler a l d ı . Yi rmi yaş ı n a geldiği nde, De Arte
Combinatorio (Birleşi m ler Sa natı Üzerine) a d l ı i l k kita b ı n ı çıka rdı;
burada sesler, renkler, h a rfle r, sayı lar gibi tem e l öğelerden oluşan
bi rleşi m lerin tüm b u l u ş l a r ı n ve a k ı l yürütmen i n kaynağı olduğ u n u
ö n e s ü rd ü .
Başka bir oku l d a n h u ku k d i p laması da a l d ı kta n sonra, akadem i k
a l a n d a ça l ışmaları n ı s ü rd ü rm e k yerine soyl u l a r ı n h izmetinde çal ış­
tı. H u ku k danışma n l ı ğ ı ve resm i ta rihçi l i k d a h i l o l m a k üzere çeşitli
görevlerde bulundu; Avru pa'n ı n her ya n ı n a yolcu l u k etmesi gerekli
o l d u . B u yolcu l u kl a r ı n d a Lei b n iz, Avru pa'n ı n en önem l i ayd ı n ların­
dan bazı la rıyla ta n ı ştı, b u s ı ra d a da kend i s i n i n matemati k ve me­
tafizi k p roblemleri üzeri nde ça l ı ş mayı sürd ü rd ü . B u dönemde onu
özel l i kl e derinden etki l eyen kişiler, fi lozof Baruch Spinoza ve mate­
matikçi, gökbi l i mci, fizikçi C h ristiaan H uygens oldu.

260
 Gottfried Wi l h e l m L i b n i z ( 1 64 6 1 7 1 6)

Leibniz'i n matematiğe ya ptığı sayısız katk ı d a n tutun da ngin

v e zen g i n felsefi ça lışmalarına va rıncaya kad a r tüm ça l ı şm l a rı n ı n
paylaştığı orta k izlek, doğ ruyu vurg u l a m a ktır. Lei b n iz, ça l ı şm l a r ı
a racı l ı ğ ıyla doğruyu vurgu laya ra k böl ü n m ü ş k i l i seyi yen iden birleş­
t i re b i l ecek bir zem i n oluşt u ra b i leceği n i u m u yord u .

L E I B N I Z' i N F E LS E F E S i N i N i LKELERi

Lei b n iz'i n a k ı l a n layış ı n ı n yed i temel i l kesi va rd ı r:

1. Özdeşlik/Çelişki: Eğer b i r önerme d o ğ ruysa, o n u n değ i l le­

rnesi ya n l ı ş o l ma l ı d ı r ve bunun ta m tersi d e geçerl i d i r.
2. Yeterli Neden: Herh a n g i bir şey i n va r olması, herhan g i b i r
olayın meydana gel mesi y a da herh a n g i b i r d oğ r u n u n orta­
ya çıkması i ç i n yeterli bir neden i n o l m a s ı gerekir (gerçi b u n u
bazen yal n ızca Ta nrı b i l i r).
3 . Ayırt Edilemeyenlerin Özdeşliği (Leibniz Yasası): Bi rbi ri n ­
d e n fa rkl ı o l a n iki şeyi n tek tek her öze l l i ğ i o rta k ola maz. X'i n
sah i p o l d u ğ u tüm yüklem lere Y de sa h i pse, o za man X i l e Y
özdeştir. i ki şeyin ayırt ed i l emez old u ğ u n u öne s ü rmek, aynı
şeye iki i s i m vermek o l u r.
4. Iyimserli k: Ta nrı her za m a n en iyiyi seçer.
S. Önceden Kurulmuş Uyum: Tözler a ncak ken d i kend i l e ri n i
etkileyebi l i r; b u n u n l a b i r l i kte, t ü m tözler (ister zi h i n, ister
beden olsun) bi rbiriyle nedensel etk i l e ş i m içinded i r. Bu, Ta n­
rı'n ı n tüm tözleri birbi riyle uyu m l u o l a ca k şeki lde öncede n
p rogra m l a m ı ş olmas ı n ı n sonucud u r.
6. Çokluk: Olası d ü nya l a r ı n en iyisi, h e r s a h i c i o l a s ı l ı ğ ı gerçek
kı lacaktır.
7. Süreklilik Yasası: Lei b n iz, sürekl i l i k yasasında "doğanın h iç­
bir za man sıçrama ya pmadığı"n ı bel i rt i r. Lei b n iz, büyük değiş­
meleri n a ra değişikli kler yol uyla meyd a n a geld i ğ i n i ve şeyler-

261
Felsefe 7 0 7

d e b i r sonsuzl u ğ u n b u l u nduğunu ö n e s ü rer. Sürekl i l i k yasası,

ta m eylemsizl i kten hiçbir hareketin doğa mayaca ğ ı n ı ka n ıtla­
mak için ku l l a n ı l ı r; a l g ı l a r, fa rk edilemeyecek kadar küçük olan
başka algı dereceleri n d e n doğar.

M O N A D LAR KU RAMI

Uza msal öze sa h i p (ya n i b i rd e n fazla boyutta va r olan) maddeyi b i r

töz o l a ra k gören Desca rtes'ı n b u kura m ı n ı reddeden Leibn iz, meta­
fiziğe ya ptığ ı en büyü k katk ı l a rd a n biri olan monad ku ra m ı n ı geliş­
tird i . Leibn iz, ya l n ızca eyl e m yeteneğine ve h a ki k i birliğe sa h i p olan
şeyleri n birer töz sayı l a b i leceğ i n i öne sürd ü . Lei b n iz'e göre monad­
lar, evre n i oluştura n öğelerd i r. B u n l a r ayrı ayrı, sonsuz, etki leşime
g i rmeyen, kendi yasa la r ı n d a n etkilenen ve tüm evre n i n ya nsıması­
n ı b u l d u ğ u öncede n k u ru l m u ş uyuma sa h i p olan pa rçacıklard ı r. B u
parçacıklar, b i r l i ğ e v e eyl e m yeteneğine sa h i p o l d u kları i ç i n , birici k
hakiki tözlerd ir.
M o n a d l a r atom la ra benze m ez. H içbir uza m s a l kara ktere ya da
maddeye sa h i p d eğ i l d i r ve b i r b i rlerinden bağ ı m s ızd ı r. Monad l a r,
bireysel yönergelerle (önceden ku ru l m u ş uyu m yasasına göre)
önceden progra m l a n d ı kl a rı i ç i n , ne ya paca k l a rı n ı her an "bi l i r"ler.
Ato m l a rı n a ksi ne, m o n a d l a r ı n büyüklü kleri de fa rkl ı fa rkl ı olabi l i r.
Örneğ i n , her bireysel kişi ayrı b i r monad o l a ra k görülebi l i r (bu öz­
g ü r i radeye karşı b i r sav ya rat ı r) .
Lei b n iz'i n mona d l a r k u ra m ı, Desca rtes'ı n ça l ışmaları nda rast­
l a n a n i kiciliği başı n d a n sava r ve Lei bn iz'i n ideal izm kura m ı n a yol
açar. Monadlar o l u ş (va r l ı k) b i ç i m lerid i r, ya n i ya l n ızca b u n l a r zi h n e
benzer kend i l ikler v e tözler o l a ra k ka b u l ed i l i r. Demek k i madde,
uzay ve ha reket g i b i şeyler sadece tözleri n s o n u c u olan görü n g ü ­
lerd i r.

262
 Gottfried Wi l h e l m Le i b n iz ( 1 646- 1 7 1 6 )

iYi M S E R L i K

Lei b n iz, 1 7 1 O tari h l i kita bı Theodicee'de d i n i l e felsefeyi b u l u ştu r­

ma çabasına g i rişti. Her şeye g ücü yeten ve her şeyi bilen Ta n r ı 'n ı n
a s l a kusurlu b i r d ü nya ya ratmayaca ğ ı n a y a d a d a h a iyisi ne sa h i p
o l m a k varken kusu rlu b i r d ü nya yaratmayı seçmeyeceğ ine i n a n a n
Lei b n iz, bu d ü nya n ı n en dengel i ve m ü m k ü n olabi lecek e n iyi olası
d ü nya olması gerektiğ i sonucuna va rd ı . Öyleyse, Lei b n iz'e göre, b u
d ü nya n ı n kusurları her olası d ü nyada va r o l m a l ı d ı r. Aksi halde, Ta n rı
o k u s u rları bu raya d a h i l etmezd i.
Lei b n iz'i n ka n ı s ı n a göre aklı ve ima n ı Ta n rı b a hşett i ğ i için, felse­
fe teoloj iyle zıtlaşma amacı g ütmez. Dolayısıyla, i ma n ı n herha n g i
b i r k ı s m ı a k ı l l a desteklenem iyorsa, o k ı s ı m redd ed i l me l i d i r. B u n u
d i kkate a l a n Lei b n iz, H ı ristiya n l ığa yön el i k tem e l b i r e leşti riyle ce­
b e l l e ş i r: Ta nrı sonsuz g üç, sonsuz bilge l i k ve sonsuz iyi l i k sa h i b iyse,
kötü l ü k nasıl ortaya ç ı ktı? Lei b n iz'ı n beli rttiğ i n e göre Ta nrı sonsuz
g ü ç, sonsuz h i kmet ve sonsuz iyi l i k sa h i b i d i r; ne va r ki insa n l a r
Ta n r ı 'n ı n ya rattı kla rıd ı r ve öyle o l ma kl a s ı n ı r l ı b i lgel iğe, s ı n ı r l ı ed i m
g ü c ü n e sa h i ptirler. i nsa n l a r, özg ü r i rade sa h i b i ya rat ı l m ı ş o l d u k l a rı
i ç i n , g eçersiz eylemlere, hata l ı ka rarlara ve ya n l ı ş i n a n ç la ra eğ i l i m­
l i d i rl e r. Ta nrı (bedensel kötü l ü k olara k b i l i n e n ) acı n ı n, eziyetin ve
(a h l a ki kötü l ü k o l a ra k b i l i nen) g ü n a h ı n va r l ı ğ ı n a izi n verir; ç ü n kü
b u n l a r (metafizi k kötü l ü k o l a ra k bi l i nen) kus u rl u l u ğ u n gerektird i ğ i
son u ç l a rd ı r, dolayısıyla da i nsa n l a r ken d i k u s u rl u d u r u m la r ı n ı h a ki­
ki iyi l i kle ka rşılaştı ra b i l s i n l e r ve ka rarları n ı d üzelteb i l s i n ler diyed i r.

263
ETi K
Neyin Yanlış, Neyin Doğru Olduğuna Karar Vermek

A h l a k fel sefesi olara k da b i l i n e n eti k, kişi n i n davra n ı m ı n ı neyi n doğ­

ru ve n eyin ya n l ı ş k ı l d ı ğ ı kon u s u nda an layış ed i n m eyi içerir. B u n u n ­
la b i rl i kte eti k, a h l a kta n çok d a h a g e n i ş ka psa m l ı d ı r. Ahlak, a h laki
ku ra l l a rl a ve bel i r l i ed i m lerin u yg u lanmasıyla u ğ raştığ ı halde, eti k
t ü m a h laki davra n ı ş l a ra ve ku ra m i a ra el atmakla ka l maz, yaşam fel­
sefesi n e de el ata r. Eti k, nasıl h a reket ed i l mesi gerektiği, i n sa n l a r ı n
n e l e r i d o ğ r u sayd ı kla rı, b i reyi n a h laki bilgisi n i nasıl ku l l a n d ığı, n a s ı l
uyg u l a d ı ğ ı g i bi soru ları v e b izat i h i "doğru" sözc ü ğ ü n ü n anlam ı n ı
e l e a l ı r.

N O R M AT i F E T i K

Normatif ya da d üzg üsel eti k, eylemi ve i n s a n davra n ı m ı n ı yöneten

bir d izi ku ra l (ya da norm) g e l i şt i rerek eti k eyle m i a n lama ça basına
g i ri ş i r. N o rmatif eti k, şeyleri n nasıl olması gerektiğ i n e, şeylere nasıl
değer veril mesi gerektiği n e, hangi eylem lerin doğ ru, hangi eylem­
lerin ya n l ı ş old u ğ u n a ve h a n g i şeylerin iyi, h a n g i şeylerin kötü ol­
d uğ u na bakar.
N ormatif eti k ku ra m l a rı n ı n ü ç ü ş u n l a rd ı r.

Son uççuluk
Bir eylemin ahlaki l i ğ i, o eyl e m i n sonuçlarına ya da akıbeti ne bağ l ıd ı r.
Eğer ortada iyi bir sonuç varsa, eylemin a h laki açıdan doğru olduğu
düşü n ü l ü r; ama ortad a kötü b i r sonuç varsa, o za man eylemin ah laki
açıdan ya nlış olduğu d ü şü n ü l ü r. Son uççu l u kta, filozoflar bir sonucu
iyi yapa n şeyi n ne oldu ğ u n u, bir sonucun nasıl yargı lanabileceğini ve
yarg ı l a mayı kimin ya pması gerektiğini, a h laki bir eylemden en çok

264
 Etik

ki m i n kazançlı çıktı ğ ı n ı i rdelerler. Sonuççu l u ğ u n ö r nek i ri a rasında

hazcı l ı k, ya rarcıl ı k ve bencil i k sayı labi l i r.

Deontoloj i
Deontoloj i y a da ödev a h l a kı, eylemlerin sonuçlarına ba kmak y -

ri n e, eylemlerin ken d i leri n i n nasıl doğru ve ya n l ı ş a l a b i l d i ğ i n e ba­

ka r. Deontoloj iye i n a n a n l a r, bir ka ra r veri l i rken başka la r ı n ı n h a k la rı
ve k i ş i n i n kendi ödevi gibi faktörleri n d i k kate a l ı n ması gerektiğ i­
n i ö n e sürerler. Deontoloj i tü rleri arasında, i nsa n l a r ı n evrensel ve
d o ğ a l haklara sa h i p o l d u k l a r ı n ı savu n a n J o h n Locke'u n ve Thomas
H o bbes'u n doğ a l haklara i l işkin kura m l a rı; Ta n rı 'n ı n a h l a ken doğru
eyl e m leri buyu rd u ğ u n u ve b i r ödev ya d a y ü k ü m l ü l ü k olarak yeri­
n e geti rildiği za m a n bir eyle m i n a h l a ken doğru o l d u ğ u n u savu n a n
i l a h i e m i r kura m ı; ödev d uyg usuyla ha reket ed i l mesi gerektiğ i n i,
doğ r u l u ğ u n ve ya n l ı ş l ı ğ ı n sonuçlara d eğ i l, b i reyi n g ü d ü lerine da­
ya n d ı ğ ı n ı savu n a n l m ma n uel Ka nt'ı n koşu lsuz buyru k (katego r i k
i m pe ratif) kura m ı va rd ı r. Ka nt'ı n koşu lsuz buyruk kura m ı n a göre,
b i r kişi eylemde b u l u n u rken, o eylemi g ü d ü l eyen i l ke n i n sa n ki ev­
rensel bir yasa sayı l ması gerekl iym iş g i b i d ü ş ü n m e l i d i r (ve öyle ha­
reket etmel idir) .

Erdem Etiği
Erd e m etiği nde, fi lozofl a r b i reyi n fıtri ka ra kterine bakarlar. Erd e m
etiğ i , kişi n i n i y i b i r yaşam s ü rmesi ne y a d a esen l i ğ e erişmesine o l a ­
n a k ta n ıyan davra n ışlar v e a l ışka n l ı klar o l a n e rdemleri a rar. Ayn ı za­
m a n d a da erdemler a rasında çıkan çatı ş m a l a rı g idermeye yön e l i k
reh berl i k s u n a r v e kişi n i n i y i bir yaşam s ü rmek için b u erdem l eri
tü m hayatı boyu nca uyg u laması gerektiğ i n i iddia eder. Bir eyle m
ese n l iğe götü rüyorsa "doğru" ka bul ed i l eceğ i n i bel i rten v e erdem­
leri n g ü ndelik uyg u laması yol uyla u l a ş ı l a b i len, Aristoteles'i n g e l i ş­
tird i ğ i eudaimonia ya da erinç ku ra m ı; erd e m i n hayra n l ı k uya n d ı rıcı

265
Felsefe 7 0 7

n itel i klere i l işkin sağ d uyu l u sezg i lere daya n d ı ğ ı n ı ve hayra n oldu­
ğ u m uz kişileri inceleyerek b u n la rı sa ptaya b i leceği m izi öne süren
etke n e daya l ı kura m l a r; kad ı n ların örneğ i n i verd i kleri (besleyi p
büyütme, sabırl ı davra n m a ve başkalarına özen gösterme gi bi) er­
demlerin a h laka ve erd e m i e re temel oluşturması gerektiğ i n i öne
s ü re n bakım ya da özen eti ğ i ku ra m ı, erdem etiğ i n i n örnekleri a ra­
sındad ı r.

M E TA - E T i K

Meta-eti k, eti k ya rg ı l a rı i n ce l e r ve özg ü l o l a ra k ifadeleri, tavı rları,

ya rg ı l a rı, eti k özel l i kleri a n l a m aya çaba gösteri r. Meta-eti k, bel i r l i
b i r seç i m i n i y i m i, yoksa kötü m ü olduğ u n u değerlend i rmekle i l ­
g i l e n m ez. D a h a çok, soru n u n m a h iyet i n i v e a n l a m ı n ı i n celer. M e ­
ta-et i k l e i l g i l i görü ş l e r i n i k i t ü r ü va rd ı r: A h l a k i gerçekç i l i k v e a h l a ki
ka rşı g e rçekç i l i k.

Ahlaki Gerçekçilik
Ahlaki gerçekç i l i k, nesnel a h l a ki değerlerin olduğu görüşüdür. Do­
layısıyla, bu meta-et i k bakış a ç ı s ı na göre, değerlendirici ifadeler as­
l ı n d a o l g uya daya l ı i d d i a l a rd ı r ve bu iddia l a r ı n doğru ya da ya n l ı ş
o l u p o l madığı, kişilerin ka n ı l a rı n d a n ve duyg u larından bağı msızd ı r.
Bu, b i l işçi görüş o l a ra k a d l a n d ı r ı l ı r ve burada, doğru ya da ya n l ı ş
o l a b i l e n geçerl i önermeler eti k c ü m leler h a l i nde i l eti l i r. Ahlaki ger­
çekç i l iğ e ş u n l a r örnek veri lebi l i r:
• Eti k doğalcı l ı k, nesnel a h l a k i özel l i klere i l işkin görg ü l bilgile­
re sa h i p olduğ u m uz i n a n c ı d ı r (ne va r ki, bunlar son radan eti k
o l m aya n öze l l i k l e re i n d i rgenebi l i r, dolayısıyla da eti k öze l l i k­
l e r doğal öze l l i klere i n d i rg e n ebi l i r) .
• Eti k doğal dışıcı l ı k, eti kle i l g i l i ifadeleri n, eti k o l maya n ifadele­
re va rd ı n lmasına i m ka n b u l u n maya n önermeleri temsil ettiği
i n a ncıdır.

266
 Etik

Ahlaki Karşı Gerçekçilik

Ahlaki karşı gerçekçi l i ğ e g öre, nesnel a h l a ki değer d iye b i r şey yo k­
t u r. A h l a ki karşı gerçekç i l i ğ i n üç türü va rd ı r:

1 . Eti k öznelci l i k (Etikle i l g i l i ifadelerin a s l ı nd a öznel i d d i a l a r o l­

d u ğ u görü ş ü n e daya n ı r.)
2. B i l i şsel d ı ş ı c ı l ı k (Eti kle i l g i l i ifadeleri n sa h ici b i rer iddia o l ma­
d ı ğ ı görüşü.)
3 . Eti kle i l g i l i ifadelerin yersiz nesnel i d d i a l a r old u ğ u düşü ncesi
(Ah laki kuşkucu l u kta, ya n i hiç ki m se n i n a h laki bilgiye sa h i p
ola mayaca ğ ı görüşü nde ya d a a h l a ki h iççi l i kte, ya n i eti kle i l ­
g i l i ifadelerin çoğ u n l u kla ya n l ı ş o l d u ğ u görü ş ü n d e an latı m ı ­
n ı b u l u r.)

BETiMSEL ETi K

Beti msel ya da tasvi ri eti k, her türlü değerd e n bağ ı ş ı kt ı r ve ya p ı l a n

fi i l i seçi m lere i l işkin gözl e m ler yol uyla etiğ e bakar. Betimsel eti k,
i n sa n ların a h l a k hakkındaki inançlarına d i k kat eder ve davra n ı m
y a d a değer ku ra m l a r ı n ı n g e rçek o l d u k l a rı i m a s ı n ı içerir. Beti msel
eti ğ i n a macı, bir ahlak kura l ı n ı n ne ölçüde a kl a uyg u n olduğ u n u
i n ce l e mek ya d a herhangi b i r şeki lde reh berl i k etmek değ i l d i r. Be­
t i m sel eti k, daha çok eti k sistemlerini (örneğ i n fa rkl ı topl u rn l a ra a it,
geçm işteki, şimd i ki vb. siste m l e ri) ka rş ı l a ştı r ı r ve b i r kişi n i n som ut
b i r eyl e m i n i açıklaya n davra n ı m ku ra l l a r ı i l e i n a n d ı ğ ı n ı söyled i ğ i
etiğ i kıyaslar. Bu yüzden beti msel eti k a ntropolog l a r, ta rihçi ler ve
ru h b i l i mciler ta rafı n d a n s ı kl ı kl a ku l l a n ı l ı r.

U YG U L A M A L l E T i K

Uyg u la m a l ı eti k, eti k ku ra m ı n ı gerçek yaşa mdaki d u ru m l a ra uy­

g u l a m aya uğraşır ve ka m u siyaseti o l u ştu r m a kta s ı k l ı kla ku l l a n ı l ı r.

267
Felsefe 1 0 1

Genel o l a ra k bakı l ı rsa, uyg u l a m a l ı eti kte çok titiz ve i l kelere daya l ı
ya klaşı m l a r belirli p ro b l e m l e ri çözebi l i r, evrensel olarak uygulana­
maz ve bazen uyg u l a m aya kon u l ması o l a n a ksızd ı r. Uyg ulama l ı
eti k, i nsan hakları n ı n neler o l d u ğ u, kü rtaj ı n a h la ka aykırı o l u p ol­
m a d ı ğ ı, hayva n h a k l a rı n ı n n e l e r olduğu vb. g i b i soru n ları araştı r­
m a kta ku l l a n ı l a b i l i r. U yg u l a m a l ı etiğin birçok fa rkl ı türü va rd ı r; tıbbi
eti k (a h laki ya rg ı l a r ı n ve değerlerin tıp açısı n d a n n e şekilde geçerl i
o l d u ğ u), h u kuki eti k (yasa l a rı uyg u l aya n l a ra i l işkin eti k soru n l a r),
medya etiği (eğ l e n ce d ü nyası, gazetec i l i k, pazarlama i l e i l g i l i eti k
soru n l a r) b u n l a r a ra s ı n d a d ı r.

268
B i LiM FELSEFESi
B i l i m Nedir?

B i l i m fel sefesi n i i rdelerken fi lozoflar genel l i kl e biyoloji, ki mya, ast­

ron o m i, fizik, yerb i l i m i g i b i doğa b i l i m leri üzeri n e odakla n ı rl a r ve
bu b i l i mden kayn a k l a n a n sonuçları, varsay ı m l a rı, tem e l l eri i nceler­
l e r. Genel olara k b i l i m ölçütleri ş u n lard ı r:

1. Va rsayı mların ol uşturu lması. Bu va rsayı m l a r, mantıksal ölçütler

olan olumsa l l ı k (mantıksal açıdan va rsayı m ı n m utlaka doğru
ya da yan l ı ş ol ması n ı n gerekmemesi). ya n l ışlanabilirlik (ya n i,
varsayım ı n ya n l ışlığı n ı n kan ıtlanabi l i r o l ması) ve smanabi i i r l i k
(yan i varsayı m ı n doğru y a da yan l ı ş old u ğ u n u n gerçekten sap­
tanabilme şan s ı n ı n b u l u n ması) ölçütleri n i karşı lamalıdır.
2. Deneyi msel ya da g ö rg ü l ka n ıtlarla tem e l l e n d i rme.
.
3 . B i l imsel yönte m i n uyg u la n ması.

SINIR ÇiZME SORUNU

F i l ozof Ka rl Popper'a göre b i l i m felsefesi n d e a n a soru n, s ı n ı r çizme

soru n u olara k b i l i n i r. Basitçe a n latmak gereki rse, s ı n ı r çizme soru­
n u b i l i m ile b i l i m o l maya n ı n bi rbirinden n a s ı l ayı rt ed i l eceğ idir (bu
soru, öze l l ikle sözde bi l i m l e ya da sa hte bi l i m le de i l g i l i d i r). S ı n ı r çiz­
me soru n u n u n genel ka b u l gören bir a ç ı k l a m a s ı g ü n ü m üze kad a r
ya p ı l a bi l m iş değ i l d i r, hatta bazı ları b u soru n u önemsiz b u l m a kta
ya d a çözülemez sayma kta d ı r. Görgülcü l ü ğ ü mantıkla birleştiren
m a n t ı ksal olgucu l a r, b i l i m i gözleme daya n d ı rmaya ça l ı şmış ve göz­
lemsel ol maya n her şeyin b i l i m d ışı (hem de a n l a msız) olduğ u n u
ö n e s ü rerlerken, Popper i s e b i l i m i n a n a özel l i ğ i n i n ya n l ışlanabi l i r l i k
o ld u ğ u n u ö n e sürmüştür.

269
Felsefe 1 0 1

Felsefi Tanımlar
YANLIŞLANABİLİRLİK: Bir varsayımın doğru kabul edilmesi için
ve herhangi bir varsayım bilimsel bir kurarn olarak ya da bilimsel bir
varsayım olarak kabul edilme den önce, o varsayım yanlışlanabilir ya
da çürütülebilir olmalıdır.

Başka bir deyişle, Popper'a göre herha n g i bir b i l i msel iddia n ı n

ya n l ı ş o l d u ğ u ka n ıtla n a b i l i r. Eğer yoğ u n ça balard a n son ra böyle b i r
ka n ıt b u l u na mazsa, o za m a n o iddian ı n çok büyük olas ı l ı kla doğru
o l d u ğ u son ucuna va rı l ma l ı d ı r.

Bi LiMSEL M U HAKEMENiN G EÇERLiLiGi

B i r ku ra m ı n geçerl i l i ğ i n i ortaya koyma k içi n, b i l i m sel ın u h a keme ya

da a k ı l yü rütme birçok fa rklı şekilde teme l l e n d i rilebilir.

Tü meva rım
B i r yasa n ı n evrensel ölçekte doğru olduğ u n u bel i rtmek bir b i l i mci
için zor olabi l i r, çü n kü ya p ı l a n h e r sınama ayn ı sonuçları verse bile,
bu i l l a ki gelecekteki s ı n a m a l a r ı n da mutlaka ayn ı sonuçları verece­
ği a n l a m ı na gel mez. B i l i m c i l e r i şte bu yüzd e n tü rneva r ı m yol u n u
tuta rla r. Tü mevarımsal m u h a kemeye göre, e ğ e r bir d u rum, göz­
lemlenen her olguda doğru ç ı ka rsa, o za m a n t ü m o l g u l a rda doğru
ç ı ka r.

Deneyi msel Doğrulama

Ku ra m iarı ya da modelleri desteklemek için, b i l i msel iddialara ka n ıt
gösteri l mesi gerekir. B u neden le, b i l i msel kura m ia r ı n ve model lerin
ortaya atabileceğ i öngörü l e r, ö n ceden gözl e m l en miş olan ka n ıt­
larla uyuşma i ı d ı r ( n i hayet i n d e gözlemler ise d u yu l a rdan sağ lanan
son uçlard ı r). Gözlemler, başka ları nca doğru l a n ı p ka bul ed i l m i ş ve

270
 B i l i m Felsefesi

tekra rlanabilir o l m a l ı d ı r; öngörüler de özg ü l o l m a l ı d ı r ki, bilimci bir

kura m ı ya da mod e l i (öngörüyü ima ede n şeyleri) bir gözlem le ya n­
l ışlaya b i l sin.

Duhem-Quine Tezi ve Occa m'ın Usturası

D u h e m-Quine tezi, bir kura m ı ya da varsayı m ı ta m a m e n tecrit ede­
rek s ı n a m a n ı n m ü m kü n o l m a d ı ğ ı n ı , çü n kü bir va rsayımı görg ü l
o l a ra k sına maya ça lışan b i r kişi n i n, bu n u n i ç i n a rka pla ndaki başka
fa raziyelerden ya rarlanması gerektiğ i n i bel i rt i r. B u tezin va rd ı ğ ı so­
n uca göre, eğer yeterli ve ad hoc (amaca özg ü ) va rsay ı m l a r sü rece
d a h i l ed i l i rse, herhangi bir kura rn görg ü l b i l g i lerle uyu m l u olabil­
m e öze l l iği gösterebi l i r. ücea rn'ı n usturası (birbi riyle ya rışan açı k­
l a m a l a r a rasında en basit o l a n ı n seçil mesi g e re ktiğ i i l kesi), b i l i rn d e
işte b u yüzden ku l l a n ı l ı r. D u h em-Qu ine tez i n e katı l d ı ğ ı n ı bel i rten
Ka rl Popper, bönce bir ya n l ışlama i l kesi n d e n uzaklaşıp b i l i msel
kura m iarın ya n l ış l a n a bi l i r ol ması gerektiği, ya n i bir va rsayı m sına­
n a b i l i r öngörüler s un am ıyorsa bilim olara k ka b u l ed i lerneyeceğ i
görü ş ü n e ya klaşır.

B AG I M L I L I K K U RA M I

Tem e l g özlemler, b i r kişi n i n kura m iarına daya l ı o l a ra k fa rklı şeki l ler­

de yoru mlanabi l i r. Ö rneğ i n , Dü nya'n ı n d ö n d ü ğ ü bug ü n herkesçe
b i l i n m e kle birl i kte, eski b i l i mciler Gü neş'i n h a re ket ettiğini, D ü n ­
ya'n ı n ise sabit d u rd u ğ u n u d ü ş ü n üyorlard ı . B u nedenle, bir gözlem
(bil i ş i ve a l g ıyı içeren bir o l gu ) bir kura m l a yoru m l a n d ı ğ ı za man, o
gözl e m i n ku rarn yüklü o l d u ğ u söylen i r. F i l ozof ve fiz i kçi Thomas
Ku h n'a göre, bir va rsayı m ı (temeli nde g öz l e m b u l u na n ) kura m ı n
etkis i n den soyutlamak o l a n a ksızd ı r. Ku h n , b i l i msel p roblemleri
açı k l a m a kta eski pa ra d i g m a l a rd a n daha iyi i ş ç ı ka rd ı kları za m a n,
(göz l e m e dayanan) yen i pa ra d i g maların seçi l d i ğ i n i beli rti r.

271
Felsefe 1 0 1

T U TA R L I L I KÇ I L I K

Tuta rl ı l ı kç ı l ığa göre k u ra rn l a r ve öne rm eler, tuta r l ı b i r sistemin pa r­

çası o l m a ları son u c u n d a doğru ve geçerli sayı l a bi l i r. Bu sistem, be­
l i r l i bir b i l i m c i n i n ya d a b i l i m se l ca m ia n ı n i n a nçla rıyla i l iş k i l i olabi l i r.

SÖZ D E B i L i M

Sözdebi l i m ya da sa hte b i l i m, b i l i msel yönte m i izlemekten uza k

kura m iarı ve öğretileri ifa d e eder. Temel o l a ra k sözdebilim, ken­
d i s i n e bilim süsü veren b i l i m d ışı bir şeyd i r. Akı l l ı evren tasarımı,
homeo pati (benzeş sağaltı m ) ve astroloj i ba şka amaçlara h izmet
edeb i l mekle birl i kte gerçek a n l a mda b i l i m sayı la maz, ç ü n kü ya n­
l ı ş l a na b i l i r değ i l d i r ve ku l l a n d ı kları yönte m l e r, genel ka bul gören
son uçlarla çatışır. B i l i m leri soruşturmakta ku l l a n ı l a n ölçütler, bu
türd e n kura m iara uyg u l a n a m az. Ne va r ki, tüm b i l i mdışı olguların
sa hte bilim olara k g ö rü l d ü ğ ü a n l a m ı çıkarı l m a s ı n . D i n ve metafizi k,
b i l i m d ı ş ı olguların böyle i k i örneğ i d i r.

272
BARUCH SPINOZA ( 1 632- 1 677 )
Doğalcı Filozof

Bened ictus de Spinoza ve Bento d'Espi fı oza a d l a rıyla da ta n ı n a n

Baruch Spinoza, on yed inci yüzyı l ı n en büyük akı lcı fi l ozofları n d a n
b i r i ka b u l ed i l i r. Spinoza 2 4 Kas ı m 1 632'de Amsterdam'daki Portekiz
Ya h u d ileri topl u l u ğ u n u n bir ferd i olara k doğdu. S p i n oza i na n ı l maz
ölçüde yetenekli bir öğre nciyd i ve sa n ı ld ı ğ ı n a göre, cemaati o n u
h a h a m ol ması için yetişti riyord u . Ne va r k i , Spinoza o n yed i yaş ı n a
g e l d i ğ i nde, a i len i n işi n i n yü rütü l mesine ya rd ı m e t m e k i ç i n öğreni­
m i n i b ı rakmak zorunda ka l d ı . Spinoza, 27 Tem m uz 1 656'da, hala bi­
l i n m eyen nedenlerle Amsterda m'daki Sefarad top l u l u ğ u ndan atı l d ı
(gerçi Spinoza'n ı n i leride fel sefesi n i bel i rl eyecek o l a n yen i düşü nce­
ler g e l i ştirmesi ne tepki olara k öyle yapı l d ı ğ ı sa n ı l m a ktad ı r).
Ba ruch Spinoza'n ı n felsefesi i n a n ı l maz ölçüd e köktenciyd i ve
a h l a k, Ta nrı, insa n l a r hakkında çok doğa l c ı g örüşle r içeriyord u. Spi­
noza, r u h u n ölü msüz old u ğ u n u yadsıdı ve Ta nrı'n ı n i n ayetli olduğu
fi k ri n i reddetti. O n u n yerine, yasa n ı n Ta n r ı ta rafı ndan veri lmediği n i
ya d a a rtık Ya h u d i leri bağlayıcı o l madığ ı n ı savu nd u .
1 66 1 'e gelindiği nde S p i n oza t ü m inancı n ı, t ü m d i nsel bağ l ı l ı ğ ı n ı
yiti r m i şti ve artı k Amsterda m'da yaşam ıyord u. Rij n s b u rg'da yaşar­
ken b i rçok i nceleme ka leme a l d ı . Ne va r ki, Desca rtes'ı n Felsefenin
ilkeleri a d l ı ya pıtı üzeri ne 1 663'te yazd ı ğ ı açım l a m a ya da şerh,
o n u n sağ l ı ğ ı nda ken d i adıyla yayı mlana n tek ça l ı ş ması oldu. 1 663'e
gel i n d i ğ i nde, Spinoza en deri n felsefi met n i olan Ethica'yı yazma­
ya başladı; ne va r ki 1 670'te isimsiz olara k yayı m l a n a n Tannbilimsel
Politik inceleme (Tractatus Theologico-Politicus) üzeri nde ça l ı ş m a k
için Ethica 'yı yazmaya a ra verd i . Tannbilimsel Politik inceleme'n i n
yol açtığı tartışma lar neden iyle, Spinoza a rt ı k ça l ı ş m a l a r ı n ı yayım­
l a m a ktan kaçı ndı ve 1 676'da Leibn iz'le b u l u şarak yen i ta mamlad ı ğ ı

273
Felsefe 1 0 1

ve yay ı m la mayı göze a l a m a d ı ğ ı Eth ica'yı o n u n la tartıştı. 1 677'de

ö l ü n ce, Spinoza'n ı n dostları o n u n çal ışmas ı n ı yayı m lad ı l a r; ne va r
ki eser t ü m Hollanda'da yasa k l a n d ı .

S P i N O Z A' N I N
TANRlBiL iMSEL POL i TiK iNCEL EM E' S i

En tartı ş m a l ı kita b ı o l a n Tanrtbilimsel Politik in ce/eme'de, Spinoza

d i n i n ve kutsa l meti n leri n a rd ı n d a ki doğru ları gösterme çabası n a
g i rişti, böylece de d i nsel otoriteleri n halk üzeri ndeki siyasal gücü n ü
balta l a d ı .

Spinoza'nın Din Üzerine Görüşleri

Spinoza, yalnızca Yahudi dinini değil, tüm örgütlü dinleri eleştirdi
ve felsefenin, özellikle kutsal metinlerin yorumlanmasıyla ilgili ola­
rak teolojiden, yani tanrıbilimden ayrılması gerektiğini öne sürdü.
Spinoza'ya göre, teolojinin amacı itaati devam ettirmek olduğu hal­
de, felsefenin amacı akla dayalı gerçeği anlamaktır.

S p i noza'ya göre, Ta n rı 'n ı n tek mesaj ı "Ko m ş u n u sev"d i r ve ka­

ğ ıt üzeri ndeki sözcüklerin, ifa d e etti kleri nden daha fazla a n l a m
taşı r h a l e gel mesiyle d i n, bat ı l i n a nca dön ü ş m ü ştür. Spinoza, Kut­
sal Kita p'ı n i l a h i bir yaratı o l m a d ı ğ ı ka nısındad ı r; daha çok, başka
herha n g i bir ta rihsel metne n a s ı l bakıl ıyorsa Kutsa l Kita p'a da öyle
ba k ı l m a s ı gereki r ve (on u n ka n ıs ı n a göre) bu kita p yüzyı l ları kapsa­
ya n bir sü reçte yazı l d ı ğ ı i ç i n içeriği güven i l i r d eğ i l d i r. Spinoza, mu­
cizeleri n hiç va r olmad ı ğ ı n ı ve hepsi n i n birer d oğ a l açıkla ması n ı n
old u ğ u n u savu n u r; n e var ki i nsa n ların b u açıklamaları a rayı p bul­
mayı seçmed i kleri n i ö n e sü rer. Spi n oza, keh a n etlerin ise Ta nrı'd a n
geld i ğ i n e i n a n makla b i rl i kte, b u n l arı n ayrıca l ı k l ı b i l g i ler ol mad ı ğ ı n ı
ö n e sü rer.

2 74
 Baruch Spinoza ( 1 632- 1 677)

S p i n oza, Ta nrı'ya sayg ı göstermek i sten iyorsa, "sa h ici d i n"i b u l­

m a k için Kutsa l Kita p'ı n yen iden i ncel e n m es i gerekti ğ i n i savu n u r.
M u sevi l i kte görü len "seçi l m i ş l i k" fıkri n i reddeder ve i n sa n ların ayn ı
d ü zeyde oldukları n ı , bir tek u l usal d i n i n o l m a s ı gere ktiğ i n i savu n u r.
S p i n oza, daha son ra, siyasa l g ü ndem i n i açığa vurur ve ideal yöne­
t i m biçi m i n i n demokrasi o l d u ğ u n u, ç ü n kü d e m o kraside gücün kö­
tüye ku l l a n ı m ı n ı n e n az o l d u ğ u n u öne sü rer.

S P i N O Z A' N I N E TH I CA ' S I

Ba ruch Spinoza, en geniş ka psa m l ı ve ö ne m l i eseri o l a n Ethica'da

Ta n rı 'ya, d i n e ve i nsan doğas ı n a i l işkin g e l e n e ksel fi kri ben imser.

Tanrı ve Doğa
S p i n oza, Tannbilimse/ Politik ince/eme's i n de, Ta n r ı 'n ı n doğa ve do­
ğ a n ı n Ta nrı olduğu, Ta n rı 'n ı n i n s a n i öze l l i klere sa h i p o l d u ğ u n u fa rz
etm e n i n ya n l ı ş o l d u ğ u yol u ndaki i n a nçları n ı bet i m l e m eye baş l a r.
Ethica'da ise Ta n r ı ve doğa üzeri ne görüşleri n i d a h a b i r genişlet i r.
S p i noza'ya göre evrende va r o l a n her şey, doğa n ı n (dolayısıyla d a
Ta n rı 'n ı n) bir pa rçasıd ı r v e doğadaki her şey, ayn ı t e m e l yasa ları
izler. S p i n oza, doğa l c ı (o za m a n l a r o l d u kça köktenci) b i r ya klaş ı m
ben i m ser ve i n sa n ların, doğ a l d ü nyadan fa rkl ı o l m a d ı kları için, do­
ğadaki başka her şeyle ayn ı şeki lde kavra n ı l ı p a ç ı k l a n a b i l ecekleri n i
ö n e s ü rer.
S p i n oza, Tanrı'n ı n d ü nyayı bel l i bir za m a n d a h i çten ya rattığı d ü ­
şüncesi n i reddetm iştir. O n u n yerine, gerçekl i k siste m i m izin kendisi­
nin daya nağı sayı labileceği n i ve sa lt doğa i l e Ta n r ı 'd a n başka hiçbi r
doğa ü stü öğen i n b u l u n m ad ığ ı n ı i leri sürmüştür.

i nsan
S p i n oza, Ethica'n ı n i kinci kı s m ı nda, doğaya ve i nsa n l a r ı n köke n i n e
oda kla n ı r. Spi noza'n ı n savı n a göre, insa n l a r ı n fa rkı nda oldukları

275
Felsefe 7 0 7

Ta nrı'ya a i t iki n itel i k, d ü ş ü n ce v e uza m d ı r. Düşü nce biçimleri ya

da görün ü m leri fi kirleri ka psa rken, uza m biçim leri fizi ksel cisimle­
ri ka psa r ve bu ikisi ayrı özler o l a ra k ha reket eder. Cism a n i olayla r,
baş ka b i r d izi nedensel cisma n i olayın son uçlarıdı r ve ancak uzam l a
i l işki l i o l a n yasa larca belirle n i r; oysaki fi kirler a nca k başka fi kirleri n
son u c u d u r ve ken d i leri n e has yasalar d izisi n i izler. Bu nedenle, zi­
h insel ile cisma n i a ra s ı n d a herhangi bir türd e n nedensel etki leşim
yokt u r; a ma yine d e b u n l a r bağı ntı l ı d ı r ve birbirine paraleldir, öyle
ki her uza m biçi m i n e ka rş ı l ı k g e l e n bir düşünce biçi m i va rd ır.
Düşü nce ve uza m Ta n rı 'n ı n n itel i kleri olduğu için, kişin i n doğayı
ve Ta nrı'yı a n i ayabil mesi n i n i k i yol u n u oluşturu r. Descartes'ı n i kicili­
ğinin a ks i ne, Spinoza'n ı n kura m ı iki ayrı tözün va rl ı ğ ı n ı öne sü rmez.
Onun yerine, düşünce ve uza m tek bir şeyi n -bir i nsa n ı n- i ki ifade­
s id i r.

Bilgi
Spi noza, Ta nrı gibi b i r i n sa n ı n z i h n i n i n de fi kirler içerd i ğ i n i öne sür­
m ü ştür. Alg ısal, d uyusa l ve n ite l i ksel (acı, haz g i bi) veri lere dayanan
bu fi kirler, kişiyi d ü nya h a k k ı n d a doğru ya da yeterli bilgi sa hibi ol­
maya g ötü rmez çünkü bunlar d oğa n ı n düze n i a racı l ığıyla algılan­
makta d ı r. Bu algılama yönte m i, h i ç sonu gelmeyen bir hata kayna­
ğ ı d ı r ve "rasgele deneyi m d e n ge l en bilgi" olara k a n ı l ı r.
S p i n oza'ya göre i k i n c i b i l g i türü a k ı l d ı r. B i ri yeterl i bir fi kre sa h i p
o l d u ğ u za man, onu a k ı l yol uyla, derli top l u b i r şeki lde elde eder
ve bu fi kirler, bir şeyin özü n e i l i ş k i n doğru bir a n layış içerir. Bir şeye
i l işkin yeterli bir fi kir, nedensel bağ l a ntıların tü m ü n ü kavrayabi l i r ve
onun bel i r l i bir şeki l d e o l d uğ u n u, niçin o bel i r l i şekilde olduğunu,
nasıl o bel i r l i şeki lde o l d u ğ u n u o rtaya koya b i l i r. Ya l n ızca d uyusal
deneyi m l e yeterli fi kre asla sa h i p olu na maz.
Spi noza'n ı n yeterli fi k i r a n layışı, i nsa n i yetenekler kon usunda
daha önce hiç görü l m e m i ş ölçüde büyük bir iyi m serl i k serg i ler. Spi-

276
 Baruch Spi n oza ( 1 632- 1 677)

n oza'ya göre insa n l a r, doğa hakkı nda b i l i nebi lecek ne va rsa heps i n i
b i l m e, d olayısıyla da Tan rı h a kkında b i l i n e b i lecek n e va rsa hepsi n i
b i l m e yeteneğine sa h i ptirler.

Eylemler ve Tutkular
S p i n oza, insa n l a r ı n doğa n ı n bir parçası o l d u kl a rı n ı kanıtlamak içi n
h i ç b i r çabadan kaçma m ıştı r. Spinoza b u n u o rtaya koyma kla, insan­
l a r ı n özg ü r olmadı klarını, ç ü n kü zih n i n ve fikirleri n d ü ş ü n ceyi (Ta n ­
rı'ya a i t bir n itel i k) izleyen bir d izi nedensel fi kri n s o n u c u olduğ u n u
ve eyle m iere doğ a l olayla r ı n neden olduğ u n u i m a etm i ştir.
S p i n oza, duyg u l a n ı m ları (yi ne doğayı izleyen öfke, sevgi, g u r u r,
i m re n m e vb. gibi duyg u l a rı ) da tutku l a r ve eyle m l er olarak i kiye
ayı r ı r. B i r olay, doğ a m ızın (bi l g i ya da yeter l i fi kirler gibi) sonucu ola­
ra k m eydana geldiğinde, zi h n i m iz etki n l i k içinde demektir. i çim iz­
deki b i r olay, doğ a m ızı n d ı ş ı n d a ki bir şeyi n son uc u olarak meydana
g el d i ğ i nde ise bizim üzerim izde etkide bu l u n u l uyor ve bir ed i lge­
n iz d e m e ktir. i ster biz etkide b u l u n uyor, isterse b i r şeyden etki leni­
yor o l a l ı m, zihinsel ya da bedensel yetenekleri m izde b i r değişikl i k
meyd a n a gel i r. Spinoza, daya n m aya çaba l a m a n ı n t ü m var l ı kları n
özü n d e bulunduğ u n u ve bu g ü çteki bir d e ğ i ş i k l i ğ i n b i r duyg u la­
nım d oğ u rd u ğ u n u öne sürmüştür.
S p i n oza'ya göre, i n sa n l a r ken d i leri n i tutku l a rd a n özg ü rleştirme
ve etk i n olma ça bası gösterme l i d i rler. B u n u n l a birl i kte, tutku lard a n
bütü n üyle ku rtu l m a k m ü m kü n olmadığı i çi n , i nsa n l a r b u n la rı d iz­
g i n l e m eye ve ı l ı m l ı laştırmaya uğraşma l ı d ı r l a r. i n sa n l a r, etki n d u ru­
m a gele rek ve tutku ları d izg i n l eyerek, her n e o l u rsa ken d i doğa m ı ­
zın son ucu olacağı v e d ı ş g ü ç lerden kayn a k l a n m ayaca ğ ı a n l a m ı n ­
da "özg ü r" h a l e gelirler. Bu sü reç, insanları yaşa m ı n i n i ş çı kışlarında
d a özg ü rleştirecekt i r. Spinoza'ya göre, i n sa n l a rı n ken d i lerini haya l
g ü c ü ve d uyu lard a n serbest b ı rakma ları gere k i r. Tutku l a r, d ışarıdan
şeyle r i n g üçleri m izi nasıl etkil eyebildiği n i g österir.

277
Felsefe 707

Erdem ve Mutluluk
S p i n oza Ethica'da, i n sa n la r ı n değerlend i rmeleri d eneti m a l t ı n a a l ­
m a l a rı, tutku ların v e d ı ş nesnelerin etkisi n i e n a z a i n d i rmeye ça l ı ş­
m a l a rı gerektiğ i n i savu n u r. B u n u ya pma n ı n yol u, Spi noza'n ı n ye­
ter l i fi ki rleri ve b i l g iyi a rayı p izleme ve a n la m a o l a ra k ta n ı mlad ı ğ ı
erd e m d e n geçer. S o n u çta b u n u n a n l a m ı , Ta n rı b i l g i s i (üçüncü t ü r
b i l g i ) i ç i n çaba göste rm ekt i r. Ta n rı b i l g i s i , nesnelere yönel i k a m a
tutku d eğ i l kutl u l u k o l a n b i r sevg i ya ratı r. Bu, erdem v e mutl u l u k
o l ma n ı n ya n ı s ı ra, evre n i a n l a m a kt ı r.

278
D i N FELSEFESi
D i n i Anlamak

D i n e i l işkin felsefi i ncelemen i n ele a l d ı ğ ı kon u l a r a rasında m u c ize­

ler, i badet, Ta nrı'n ı n mah iyeti ve va rlığı, d i n ile başka değer s i stem­
leri a rası nda nasıl bir i l işki n i n b u l u n d u ğ u ve kötü l ü k soru n u va rd ı r.
D i n fel sefesi teoloj i değ i l d i r, o yüzden de "Ta n rı ned i r?" sorusu n a
ya n ı t a ramakla u ğ raşmaz. D i n felsefesi, d a h a ç o k d i nsel gelenekler­
de ka rşılaşılan iziekieri ve kavra m ları ele a l ı r.

DiNSEL Dil

D i n se l d i l s ı kl ı kla gize m l i, kes i n l i kten uza k ve m u ğ l a k görü lebi l i r.

Yi r m i n c i yüzyı lda, fi lozofl a r sta ndart d i nsel d i l e m eyd a n okumaya
başla d ı l a r ve deneyimsel, ya n i görg ü l o l m aya n her türlü iddia n ı n
a n l a m sız olduğ u n u ö n e sü rerek bunları red d etme ça basına g i rd i­
ler. B u düşü nce a k ı m ı , mantıksa l olgucu l u k (pozitivizm) ad ıyla b i l i ­
n iyord u.
M a ntıksa l olguculara göre, ya l n ızca d en eyi msel ya da görg ü l
ç ı ka r ı m l a r içeren y a d a matematiğe ve m a ntığa daya n a n idd i a l a r
a n l a m l ı sayı labi l i rd i . Başka b i r deyişle, birçok d i nsel ifade, hatta Ta n ­
rı'ya a i t o l d u ğ u söylenenler (örneğin, "Yehova, acıya n, l ütfeden, tez
öfke l e n m eyen, sevg isi eng i n ve sad ı k bir Ta n r ı " sözü) b i l e, doğru la­
n a m a z n itel i kte o l d u kları için a n l a msız sayı l m a l ıyd ı .
Yi r m i nci yüzyı l ı n i kinci ya rısı nda, birçok fi l ozof, m a ntı ksal o l g u ­
c u l u ğ u n iddiaları n ı n soru n l u o l d u ğ u ka n ı s ı n a va rmaya başlayı nca
ve Ludwig Wittgenstei n'ı n dil kon u s u n da, Wi l l a rd va n Orman Qu­
i ne'ı n ise doğalcı l ı k kon u s u n d a ya ptı k l a rı ça l ı ş m a l a r giderek d a h a
p o p ü l e r hale geld i kçe, m a n t ı ksa l olgucu l u k g e r i l e rn eye başlad ı .
1 970' 1 i y ı l l a ra g e l i n d i ğ i n d e b u düşü nce o k u l u fi i l e n çökmüş b u -

279
Felsefe 1 0 1

l u n uyord u, böylece d i nsel d i l l e i l g i l i yen i k u ra m i a ra ve yoru m l a ra

ka p ı a çı l m ış oldu.
M a nt ı ksa l olgucu l u kta n s o n ra, d insel dille ilgili iki düşünce oku­
lu va rd ı : Gerçekçi l i k ve karşı g e rçekçilik. Gerçekç i l iğ i savunanlar,
d i l i n g e rçekten o l a n biten şeylerle örtüştüğ ü n e i n a n ı rl a rken, karşı
gerçekç i l iği savu n a n l a r, d i l i n g e rçekl ikle örtüşmediğine (daha çok
d i nsel d i l i n insan davra n ı ş ı n ı ve deneyi m i n i ifade ettiğine) inanıyor­
l a rd ı .

K ÖT Ü L Ü K S O R U N U

Ta n n c ı l ı ğ a ka rşı öne s ü r ü l e n e n ö n em l i sav, "kötü l ü k soru n u" olara k

b i l i n i r. Köt ü l ü k soru n u , b i rçok fa rkl ı şeki lde ifade ed i l e b i l i r:

Mantıksal Kötülük Sorun u

i l k kez E p i kuros'un sa pta ma s ı n ı ya ptığ ı kötü l ü k soru nu, Ta nrı'n ı n
va rl ı ğ ı n a ka rşı belki d e e n ö n e m l i itirazd ı r. E p i k u ros'a göre dört ola­
s ı l ı k va rd ı r:

1 . Eğer Ta n rı köt ü l ü ğ ü ö n le m e k istiyor ve ö n l eyemiyo rsa, o za­

m a n Ta nrı acizd i r.
2. Eğer Ta nrı kötü l ü ğ ü def edebil iyor a m a b u n u ya pmak iste­
m iyorsa, o za m a n Ta n rı kötü niyet l i d i r.
3. Eğer Ta nrı köt ü l ü ğ ü d ef etmek istem iyor ve zaten bunu ya­
pa m ıyorsa, o za m a n Ta n rı kötü niyetl i d i r ve acizd i r, öyleyse
Ta n r ı değ i l d i r.
4. Eğe r Tan rı kötü l ü ğ ü d ef etmek istiyorsa ve b u n u ya pa bilecek
g üce sa h i pse, o za m a n n i ç i n d ü nyada köt ü l ü k va rd ı r ve niçin
Ta n r ı kötü l ü ğ ü d ef etm e m i şt i r?

Aziz Thomas Aq u i n a s, m a n t ı ksal kötü l ü k soru n u na ya n ıt veri r­

ken, köt ü l üğü n olmaması n ı n d ü nyayı daha iyi b i r yer ya pıp ya p-

280
 Din Felsefesi

mayaca ğ ı n ı n bel l i o l m ad ı ğ ı n ı, çünkü kötü l ü k o l mayınca nezaketin,

a d a l et i n, d ü rüstlü ğ ü n ya d a özveri n i n b i r a n l a m ı n ı n ka l mayacağ ı n ı
beli rtm i ştir. Mantıksal kötü l ü k soru n u n a karşı d i le getirilen ve "bi­
l i n m eyen savu n m a amacı" denilen başka bir savı n bel i rttiğine göre,
Ta n rı asla gerçekten b i l i n em eyeceği için, i n s a n l a r Ta n rı 'n ı n g üdü­
leri n i tah m i n etmeye çal ı ş ı rken birta k ı m s ı n ı rl a m a la d a yüz yüze
g el i rl e r.

Deneyimsel Kötülük Sorunu

David H u me'un ortaya attığı deneyi msel kötü l ü k soru n u iddias ı n a

g ö re, e ğ e r b i risi d i nsel i n a n ç l a r g i b i ödev l e re ö n ceden ta bi k ı l ı n ­
m a sayd ı, d ü nyada yaşa n a n kötü l ü kler yüz ü n de n ta n rıta n ı mazl ı ğ a
yön e l i rd i v e Ta n rı 'n ı n i y i o l d uğu, her şeye kad i r o l d u ğ u düşü ncesi
o l u şa mazd ı .

Kötülüğe i lişkin Olasılıkçı Sav

Bu sav, bizatihi kötü l ü ğ ü n va r l ı ğ ı n ı n, Tan r ı 'n ı n va rl ı ğ ı n ı g österen ka­

nıt o l d u ğ u n u savu n u r.

TEODiSE

Teo d ise, cömert, her şeyi bilen ve her şeye g ü c ü yeten b i r Ta n rı inan­
cı i l e kötü lüğün ve acıların va rl ı ğ ı n ı uzlaştırmaya ça l ışan bir felsefe
d a l ı d ı r. Teod ise, Tan rı 'n ı n kötül üğe son vere b i l eceğ i n i ama kötülü­
ğün d e var old u ğ u n u kab u l eder ve n i çi n Ta n rı 'n ı n kötü lüğe son
vermed iğini a n l a m aya ça l ı ş ı r. En tan ı n m ı ş teod ise kuramiarından
biri Lei b n iz'e aitti r ve bu d ü nyan ı n, başka olası d ü nya lar a rası nda
en uyg u n u olduğ u n u; kusu rsuz Tan rı tarafı n d a n yaratıldığı için d e
m ü m kü n olabilecek en d e n g e l i v e en i y i d ü nya n ı n b u rası o l m a s ı g e ­
rektiğ i n i ö n e sü rer.

28 1
Felsefe 7 0 1

TA N R I ' N l N VA R L I G I N A i L i Ş K i N S AV L A R

Ta n r ı 'n ı n va r l ı ğı kon u s u n d a k i savlar onto l oj i k, kozmoloj i k ve teleo­

loj i k o l m a k üzere ü ç ana t ü rd e d i r:

Ontoloj i k Savlar
Onto l oj i k savlar, o priori soyut a k ı l yü rütme yol u na başvura ra k Ta n rı
kavra m ı n ı n ve Ta n r ı 'd a n söz etme yeteneğ i n i n, Ta nrı'n ı n va r oldu­
ğunu d ü ş ü n d ü rmesi gere kti ğ i n i öne sü rer. Ta n rı hakkında konuştu­
ğ u m uzda, kusursuz bir va rl ı kta n söz ed iyoruz; O'ndan daha büyü­
ğ ü yoktur. Ol maya n b i r Ta n rı yerine, olan bir Ta n rı'm ızı n b u l u n ması
daha iyi olduğu ve Ta n rı 'yı kusu rsuz bir varl ı k olara k a n d ı ğ ı m ız için,
Ta nrı'n ı n va r olduğ u n u ima ed iyoruz.
Ontoloj i k savla r sa katt ı r, ç ü n kü herha n g i b i r kusursuz şeyin va r­
l ı ğ ı n ı g östermek için ku l l a n ı l a b i l i rler. Kant'a göre va ro l u ş nesnelere
değ i l , kavra m i a ra ait b i r öze l l i kt i r.

Kozmolojik Sav
Kozmoloj i k savın öne s ü rd ü ğ ü ne göre, d ü nya ve evren mevcut ol­
duğu için, bun ların bir va rl ı k ta rafı ndan ya ratı l m ı ş oldu kları ve de­
va m etti rildi kleri son u c u o rtaya ç ı kar. Bir "i l k ha reket ettirici" olma­
l ı d ı r, o d a Ta nrı'd ı r; çü n kü köke n e u laşmak için geriye doğru sonsuz
iz sürme d ü pedüz m ü m kü n d eğ i l d i r. Kozmoloj i k savla r iki türl ü d ü r:

1 . Ki psel sav (evren va r o l m a m ış olabi l i rdi, öyleyse niçin va r ol­

d u ğ u na açıkla ma geti rmek gerekl idir)
2. Za mansal sav (evre n i n va r ol maya başla d ı ğ ı b i r za man nok­
ta s ı b u l u n ma l ı d ı r ve bu va ro l uşa evre n i n d ı ş ı ndaki bir şeyin
yol açmış olması gere k i r, o da Ta nrı'd ı r)

Teleoloj i k Sav
Akı l l ı evren tasarı m ı o l a ra k da a n ı la n teleoloj i k ya da ereksel savı n
iddiası n a göre, d ü nyad a ve evre n d e bir düzen b u l u nd u ğ u için dün-

282
 Din Felsefesi

ya, özg ü l bir a maç g üderek hayatı ya rata n bir varl ı k ta rafından va r
ed i l m i ş olma l ı d ı r.

MUCiZELER

D i n fel sefesinde, neyi n m u c ize sayı l ı p n ey i n sayı l a m ayacağı kon u ­

s u n d a yoğ u n tartı şma va rd ı r. Filozofla r, m ucizeler kon usunu i rde­
lerke n doğal nedenlerle açıklanamaya n a l ış ı l m a d ı k o l ayları ele a l ı r­
l a r. Dolayısıyla bu olaylar, fi lozoflara göre i l a h i b i r d u r u m u n son ucu
o l m a l ı d ı r.
David Hume m u cize kavra m ı na itiraz edere k, b u n l a rı "doğa ya­
sa l a rı n ı n çiğnenmesi" o l a ra k ta n ı m l a m ı şt ı r. H u m e, m ucizeleri des­
tek leyen tek ka n ıt ı n görg ü ta n ı kl ığ ı n a daya n d ı ğ ı n ı, doğa yasa l a rı n ı
destekleyen ka n ıtların ise za man sürec i n d e i n s a n l a r ı n kaza n d ı k l a rı
b i rörnek deneyi mler yol uyla elde ed i l d i ğ i n i savu n m uştur. Bu ne­
d e n l e, bir mucize n i n daya n d ı n ld ı ğ ı görg ü ta n ı kl ı ğ ı , doğa yasa la­
rı n ı n dayandığı destekten daha sağ l a m o l m a l ı d ı r ve b u n u göster­
m eye yetecek ka n ıt b u l u n m a d ı ğ ı için, doğa ya sa l a r ı n d a bu türd e n
i h l a l ier i n meydana gelebileceğ ine i na n m a k m a ntı ksızd ı r.
B u n u n la birl i kte, mucizeleri n doğa yasa l a rı n ı n çiğnenmesi oldu­
ğuna i n a n maya n başka l a rı, H u me'un bu tutu m u n a itiraz etm işler­
d i r. Söz konusu fi lozofların savı na göre, doğa yasa ları bel i rl i koşu l­
lar a ltında meydana gelme olası l ı ğ ı b u l u n a n şeyleri ta n ı m lar ve bu
n ed e n l e mucizeler, olağan süreçlerin istisn a l a r ı n d a n ibaretti r. D i n
fi lozofları, H u me' u n olabi l i r l i k konusunda yetersiz bir a n layışa sa h i p
old u ğ u n u ve b i r olayı n meydana geliş s ı kl ı ğ ı n ı d i kkate a l ma n ı n, ola­
b i l i r l i ğ i bel i rlemek için yeterli o l mad ı ğ ı n ı savu n u rl a r.

283
 DiZiN

A Bentham, Jeremy S2, 9S, 96, 97

A priori b i l g i 88, 1 07, 1 93, 246 Beti mlemeler k u ra m ı 248

A teorisi 1 1 7, 1 1 8, 1 1 9, 1 2 1 B i l i m fel sefesi 1 79, 269, 2 7 1

Ade ı l ı k 1 40, 2SS, 2S6, 2S7, 2S8, 2S9 Bi reysel leşti rme pro b l e m i 84

A k ı l c ı l ı k, rasyonal izm 1 9, SO, S 7, 1 OS, Bud izm 20S, 234, 23S, 237, 238,

1 06, 1 07, 1 08, 1 60, 1 6 1 , 1 62, 260 239, 240, 241

Ampi rizm bkz. Görg ü k ü l ü k
Aq u i n a s, Aziz Thomas (Aq u i n o l u
ç
T h o m a s) 60, 6 1 , 6 3 , 64, 7 9 , 280
Ç i n fel sefesi 23S, 239
Ari stote les 29, 30, 3 1 , 32, 33, 38,

39, 40, 60, 61 , 63, 64, 1 38, 1 40,

l SS, 1 S8, 1 60, 2 1 3, 242, 260, D
26S
Dar zihi nsel içerik 200, 201
Atomcu l u k 232, 247, 248
Değerler kura m ı S l , 2 1 0, 267
Ayd ı n l a n m a 73, 1 1 2, 1 S7, 1 S8, 1 S9,
Deneyi mci l i k bkz. G ö rg ü l c ü l ü k
1 60, 1 6 1 , 1 62, 1 63, 1 64, 1 6S,
Desca rtes, Ren e 90, 1 00, 1 02, 1 1 3,
2 1 8, 240, 24 1 , 244
1 1 4, l l S, 1 1 6, 1 39, 1 S2, 1 S3,
1 S8, 1 60, 1 62, 2 1 4, 220, 22 1 '
B 262, 273, 276

Bacon, Fra n c i s 38, 39, 40, 4 1 , 1 28 Dışsa k ı l ı k 1 88, 1 96, 1 97, 1 99, 200

Bağd a ş ı rc ı l ı k 1 46, 1 47, 1 48, 1 49 D i l felsefesi 1 32, 1 3 3, 1 34, 1 3S, 1 36,

Bağdaşmazc ı l ı k 1 46, 1 47, 1 48, 1 49 1 3 7, 1 99, 246

Ba rwi se, J o n 1 2S Diya lekti k l l O, 1 1 1 , 208

Ba u m g a rten, Alexa nder 1 6 1 Doğu fel sefesi 20S, 23 1 , 233, 23S,

Belirlen i m c i l i k, katı 6S, 66, 67, 68, 237, 239, 241

69, 70, 7 1 , 72, 1 46, 1 47, 1 48, ı so D u h em-Qu i n e 2 7 1

284

E 1 89, 1 99, 202, 203, 204, 20S,
Efes o ku l u l l
E i n stein, Al bert 1 1 9, 1 20
Elea o ku l u l l , 1 2, 1 3
E p i k u ros s ı , S3, 280
E p i k u rosçu l u k S l
E p i stemoloj i 7, 86, 1 0 1 , ı OS, 1 92,
1 93, 1 9S, 1 9� 2 2� 22S, 2 3�
243
Epokhe 2S2
E rd e m ler 20, 33, 49, s ı , S2, 63, 73,
1 86, 240, 26S, 266, 278
Estet i k 7, 1 6 1 , 1 62, 1 63, ı 81 , ı 8S,
1 87, 204, 206
Eşits i z l i kler 73, 74, 7S, 76, l l l
Etc h e m e n dy, John 1 2S
Ethica 273, 274, 27S, 278
Eti k 7, 1 8, 33, S3, 63, 89, ı 07, 1 1 2,
1 1 3, 1 4S, 1 63, 1 64, 1 8 1 , 1 9 1 ,
2 0 S , 22 1 , 224, 22S, 234, 2 3 8,
242, 264, 26S, 266, 267, 268
F
Felsefe 7, 8, 9, 1 1 , 1 2, 1 4, ı s, 1 7, 20,
2 1 , 2S, 30, 3 1 , 32, 34, 38, 39, 40,
47, SO, S l , S 2, S S , 60, 6 1 , 64, 6S,
74, 76, 80, 8 1 , 82, 83, 8S, 86, 87,
1 O l , 1 02, 1 03, 1 04, 1 OS, 1 09,
1 1 3, 1 1 4, 1 22, 1 2 7, 1 28, 1 3 1 ,
1 3 2, 1 34, 1 36, 1 3 8, 1 4 1 , 1 42,
1 43 , 1 46, 1 S 2, 1 S S, 1 S 7, 1 S 9,
1 60, 1 6S, 1 67, 1 69, 1 72, 1 79,
1 80, 1 8 1 , 1 82, 1 84, 1 8S, 1 87,
Dizin
206, 207, 2 1 3, 2 1 8, 2 1 9, 2 20,
22 1 ' 2 3 1 ' 232, 233, 234, 2 3 S ,
2 3 7, 2 38, 2 3 9, 2 4 1 , 242, 246,
247, 248, 2 S l , 2 S S, 2S6, 260,
26 1 , 263, 264, 2 69, 273, 2 74,
279, 2 8 1 , 283
Fen o m e n o l oj i 234, 2 S l , 2S2, 2S3,
2S4
Frege, G ottl o b 1 34, 1 3 S, 1 36, 1 74,
1 79, 1 80, 249, 2 S l
Freud, S ig m u nd S 3 , 1 S4, 1 SS
G
Gerçekç i l i k 8 1 , 82, 83, 84, 1 40, 246,
2 S S , 2 66, 267, 280
Gettier problemi 42, 44, 46, 1 94, 1 96
Gettier, Ed m u n d 42, 44, 46, 1 94, 1 96
Göre l i l i k, g ö reeec i l i k 1 1 9, 1 20, 1 2 1 ,
1 62, 1 9 1 ' 223, 2 24, 22S, 2 2 6,
227, 2 2 8, 2 2 9, 2 3 0, 237
Görg ü lc ü l ü k 48, 1 0 1 , 1 0S, 1 06, 1 07,
1 08, 1 33 , 1 S9, 1 62, 1 8S, 246,
269
Güç i ste n c i 1 68, 1 69
H
Han son, N. R. 2 2 6
Hazcı l ı k S 1 , S2, S3, 79, 22 1 , 26S
Hedonizm bkz. Hazc ı l ı k
Hegei, Georg Wi lhelm Fried rich 1 09,
1 1 O, 1 1 1 , 1 1 2, 203, 204, 207, 208,
209, 24 1
28S
Felsefe 101

Heidegger, M a rtin 1 42, 2 1 3, 2 1 4, K

2 1 S , 2 1 6, 2 1 7, 24 1 , 2 S 1 Ka nt, l m m a n uel 8S, 86, 87, 88, 89,

H e ra k l e itos, Efe s l i 1 1 , 2 1 7 1 09, 1 1 O, 1 1 1 , 1 1 2, 1 SS, 1 63,

H iççi l i k bkz. N i h i l izm 1 86, 204, 207, 230, 24 1 ' 26S, 282

H i nt fe l s efes i 23 1 , 2 3 3 Kierkegaa rd, S0ren 2S, 1 S S

Hobbes, T h o m a s 3S, 9S, 1 1 2, 1 2 7, Ki m l i k 1 4, 27, 3 S , 3 7, S O, 84, 1 39,

1 40, 1 4 1 , 1 44, 1 S 3, 209

1 28, 1 29, 1 3 0, 1 3 1 , 1 S 2, 1 S 3,
Konfüçyüsçü l ü k, Konfüçya nizm 23S,
1 64, 26S
236, 237, 238, 239
H u m e, David 47, 48, 49, SO, 74, 9S,
Kore fel sefesi 238, 239
1 63, 1 6S, 1 86, 28 1 , 283
Kripke, Sa u i 1 2 S
H usserl, E d m u n d 1 42, 2 1 3, 2S 1 , 2S2,
Ksenophanes, Kolophon l u 1 1 , 1 2, 1 4
2S3, 2S4
Kuşkucu l u k 1 S8, 1 S9, 22 1 , 233, 267
H utcheson, Fra ncis 1 S 3
Kültür felsefes i 1 89, 1 9 1

Kyrene O ku l u S 1

i bn-i S i n a 242, 243, 244, 24S L

içselci l i k 1 96 Leg a l izm, Ya sa lcı l ı k 23S, 237

idea l a r k u ra m ı 1 8, 1 9, 2 1 , 2 3 , 24, Leibn iz, Gottfried Wi l h e l m 1 08, 1 60,

29, 3 1 , 82, 87, 243 1 6 1 ' 222, 260, 26 1 ' 262, 263,

i kic i l i k 90, 9 1 , 92, 93, 94, 1 1 4, 1 1 6, 273, 28 1

Leu k i ppos 1 3
1 2 9, 1 60, 232, 262, 276
Locke, J o h n 1 00, 1 O 1 , 1 02, 1 03, 1 04,
ikili s o n u ç öğretisi 79, 80
1 0S, 1 1 2, 1 34, 1 S9, 1 64, 2 1 9,
i kiz D ü nya 1 98, 1 99, 200, 2 0 1
220, 26S
i n d i rg e m e m eci l i k 1 1 8

insan Doğas1 Üzerine Bir inceleme

47 M

iskender, B ü y ü k 29 Mantı ksal ato m c u l u k 247, 248

i s l a m iyeti n Altın Çağı 242 M a ntı ksa l o l g u cu l u k 1 06, 247, 269,

279, 280

Ma rx, Ka rl 207, 208, 209, 2 1 0, 2 1 1 ,

J 21 2

J a po n fe l sefesi 239 McTagga rt, J o h n 1 1 7

286
 D i zi n

M e l i s s u s, Samos l u l l , 1 3 p

M etafizik 7, 1 8, 27, 3 1 , 32, 48, 50, Pa rmen i des, E l ea l ı l l , 1 2, 1 3

8 1 , 85, 86, 1 00, 1 0 1 , 1 07, 1 1 3, P l aton 1 2, 1 4, l S, 1 7, 1 8, 1 9, 20, 2 1 ,
1 2 1 , 1 3 8, 1 3 9, 1 40, 1 4 1 , 1 48, 22, 2 3 , 24, 2 9, 3 1 , 32, 34, 3 9, 43,
1 6 1 , 1 65, 1 7 1 , 1 8 1 , 2 1 3, 2 1 4, 64, 8 1 , 82, 1 02, 1 40, 1 S 2, 1 88,

2 1 � 222, 23� 2 3� 2 3 � 23� 206, 2 1 7, 242, 243, 2 S S

242, 246, 260, 262, 263, 2 7 2 Popper, Karl 2 6 9 , 270, 2 7 1

M i let o ku l u l O Priest. G ra h a m 1 26

M i l l, J o h n Stua rt 52, 53, 95, 96, 97, Prior, Art h u r 1 24

1 33 Putn a m , H i l a ry 1 98, 1 99, 200, 2 0 1

M iza h fe l sefesi 1 5 2, 1 5 3, 1 5 5 Pyth a g o ra s o k u l u l l

M o h izm, Mozici l i k 235, 2 3 7

M o n a d 262 R
M u c izeler 47, 1 64, 2 74, 279, 283
Roussea u , Jea n -Jacques 73, 74, 7S,

76, 1 1 2, 1 6S

N Russel l p a r a d o ks u 249, 2SO

Russell, B e rtra n d 82, 83, 1 74, 1 79,

N e s n e l e r 1 3, 22, 23, 35, 3 6, 37, 49,
1 80, 246, 247, 248, 249, 2SO
62, 63, 83, l l l ' 1 1 8, 1 3 3, 1 3 5,

1 3 6, 1 3 9, 1 40, 1 4 1 , 1 44, 1 45,

1 85, 1 93, 1 99, 200, 208, 21 O, S- Ş

2 1 4, 2 1 5, 2 1 6, 2 1 7, 226, 230, Sa rtre, J e a n - Pa u l 1 42, 1 43, 1 44, 1 4S,
249, 250, 25 1 , 252, 255, 256, 2S l
2 5 8, 259, 278, 282 Schopen h a uer, Arth u r ı ss, 1 S6, 202,

N i etzsche, Fried rich 25, 1 66, 1 67, 203, 204, 20S, 206

1 68, 1 69, 1 70, 1 7 1 , 1 72, 2 4 1 Sema nti k d ı şs a l c ı l ı k 1 99, 200

N i h i l izm 1 67, 1 68, 1 70, 267 Sentet i k o priori 87, 88

N o m i n a l izm bkz. Adcı l ı k Sokrates 9, ı O, l l , 1 3, 1 4, ı s, 1 6, 1 7,

2 1 , 22 , S l , l 1 � 2 1 7

Son u çç u l u k 78, 79, 80, 89, 9S, 264,

0-Ö
26S
ücea rn'ı n ustura s ı 94, 2 7 1 Sorites pa radoks u 1 73, 1 74, 1 7S, 1 77,
O n a k ı l 243 1 78

Özel görel i l i k kura m ı 1 1 9, 1 20, 1 2 1 Soyut nesneler bkz. Adeı l ı k

287
Felsefe 1 0 1

Spencer, H erbert 1 54, 1 5 5 U-Ü

S p i n oza, Baruch 1 08, 1 60, 260, 2 73, Uça n adam 245

2 74, 2 75, 276, 277, 278 Üç kısım lı b i l g i k u ra m ı 42, 43, 44, 46

Ş a m a n izm 238 Üç kısı m l ı r u h k u ra m ı 1 9

Ş i m d i e i l i k 1 1 8, 1 20

Şi ntoizm 239 V

Vagon (tra mvay) i k i l e m i 77, 78, 79

Va ro l u şçu l u k 25, 26, 27, 28, 1 42,
T
1 43, 1 72
Tabula rasa (boş, yazı s ız levha) 1 02,
Volta i re 207, 2 1 8, 2 1 9, 220, 2 2 1 ,
1 05, 1 5 9 222
Taoizm 235, 236, 237, 2 3 8, 2 3 9

Ta r l a d a k i i n ek 42, 4 3 , 4 5
w
Ta rski, Alfred 1 24, 1 25
Wittgenste i n , Ludwig 1 79, 1 80, 1 8 1 ,
Tha l es 1 0
1 82, 1 83, 1 84, 1 88, 247, 279
Theseu s ' u n gemisi 34, 3 5 , 36, 3 7

To p l u m sözleşmesi 73, 75, 76, 1 28,

1 29, 1 30, 1 3 1 y

Tro p k u ra m ı 256 Yalancı paradoksu 1 22, 1 23, 1 24, 1 25

Tu hafl ı k savı 82, 83, 84 Ya ra rc ı l ı k 52, 53, 54, 79, 95, 96, 97,
98, 99, 265
Tutu k l u i k i l e m i 55, 57, 58, 59
Ya rg ı s ı zl ı k bkz. Epokhe
Tü m e l l e r 30, 65, 66, 8 1 , 82, 83, 84,
Yasa l c ı l ı k bkz. Lega l izm
87, 88, 89, 1 3 5, 1 38, 1 39, 1 40,

1 90, 1 94, 229, 2 5 3 , 2 5 5 , 2 5 6,

2 5 7 , 259 z

Tü rneva r ı m yönte m i 40, 4 1 , 1 59 Ze non, E l ea l ı l l , 1 2, 1 3

288
'

H E RK E S İÇİN F ELS E FE

DÜ NYAN I N E N B ÜYÜ K
D Ü Ş Ü N Ü R L E R i N i N Ç I Gl R AÇAN
F i K i R L E Ri N i K E Ş F E D i N !

D e rs kitapları , fe l sefe n i n ö n e m l i teo ri l e ri n i , i l ke l e ri n i ve

fi g ü r l eri n i fi l ozofları b i l e ç i l eden ç ı karacak kad ar s ı kı c ı
m eti n l ere d ö n ü ştü re b i l iyor zaman zam a n . Felsefe 1 O 1
gereksiz detaylara ve yo r u c u fe l sefı ku ram i ara yer verm e k
yeri n e i n san ı n büyü l ey i c i d ü ş ü n ce v e s o rgu l a m a tari h i n i n
kap ı l a rı n ı size açıyo r ; Ari stote l e s ve H e i d egge r'd e n i stenç ve
m etafiziğe, başka ye rd e b u l am ayacağı n ı z yüzl e rce i l gi n ç fe l sefi
b i lgi ve d ü ş ü n ce s u n uyo r:

Varo l u şç u l uğun gize m i n i m i çözmek i stiyo rs u n uz yo ksa sad ece

Vo lta i re ' i n ku şku cu l u k hakkı n d aki d ü ş ü n c e l e ri n i öğre n m e k m i ?
Felsefe 1 O 1 m e rak ettiği n iz tüm soru l arı yan ıt l ı yor:

internet satış
saykitap.com

I S B N 978-605-02-0640-1

5 • BAS K I
Cil sayyayi nciıik.com
f facebook.com/sayyayinıari
t twitter.com/sayyayinıari
1!1 i nstagram.com/sayyayinciıik