PRVA GLAVA

OSMANSKO NASLIJEĐE
A. PRIVREDNE PRILIKE KOJE SU VLADALE U BIH POSLJEDNJIH DECENIJA
OSMANSKE VLADAVINE
Posljednjih decenija osmanske vladavine u BiH dolazi do značajnih promjena, jer sultani
nastoje modernizirati društvo: ukinuti su janičari 1826., kapetani 1835, timarski sistem 1839
općenito i u Bosni 1851, i esnafske organizacije 1851, te su stvoreni određeni uslovi za za
razvoj proizvodnih snaga.
Reforme doprinose slobodnom razvoju gradske privrede, prvenstveno trgovine, propadaju
bosansko - orijentalni zanatu, razvija se kapitalistička moderna manufakturna proizvodnja i
moderni zanati. Proces čiflučenja se završava u periodu kada sultani počinju sa
reformama.Austrija se interesuje za BiH, dolaze konzuli i poslovni ljudi.
Na površini 51. 027 km2 koliko je imala Bosna bez Novopazarskog sandžaka, živjelo je
1807/08. oko 1,070.000 stanovnika; 1851/52. 916. 260, a 1871. 1, 042. 000. Zbog raznih
epidemija i sukoba broj stanovnika nije rastao i uvijek je bio oko jednog miliona. Blizu 90%
živi na selu.
Osnovni vidovi privređivanja bh stanovništva bili su zemljoranja i stočarstvo na selu, a
zanatstvo i trgovina u gradu. Osnovna proizvdna jedinica na selu je čifluk, koja je morala
obezbjediti život jednoj proodici, ubiranje poreza i haka i očuvati nedjeljivost posjeda.
Kmetovi zbog toga što su morali dati dio ljetine ili žita, okreću se uzgoju stoke, koja je bila
njihovo vlasništvo. Glavno oruđe za prozvodnju žita bila je drvena ralica koju su vukli volovi,
rjeđe konji. Rijetko je korišten gvozdeni plug. Žito se izvozilo, godišnje oko 1000 tona raznih
žitarica. Ječam, kokuruz i zob najvažnije žitarice, a od voća šljive. U Hercegovini glavni
proizvodi duhan, grožđe i povrće, a i vino. U brdskoplaninskim predjelima BiH stočarstvo je
činilo osnovu privrednog života. Izvozile su se ovce, krave, svinje, volovi, kravlje i volovske
kože, vuna i loj. Stočarski proizvodi zauzimaju prvo mjesto po izvozu. U seoskoj privredi
značajno mjsto zauzimao je lov na divljač i pčelarstvo.
Padom Bosne pod osmansku vlast zbog osvajačkih ciljeva okupatora, razvili su se gradovi i
zanati na ovim prostorima. Najviše su se razvijali zanati koji su imali veze sa obradom metala
i drveta. Do 19. st u BiH se razvilo oko 20 zanatsko - trgovačkih centara, a neki od njih su:
Sarajevo, Mostar, Banja Luka, Travnik, Konjic, Tuzla, Maglaj isl. Pored toga razvijala su se
mjesta koja su se oslanjala na svoje izvore sirovina: Kreševo, Fojnica, Vareš, Busovača,
Srebrenica i V. Vakuf. - RUDNICI
Obrada željeza i drugih metala
Bosna je bila bogata željeznim rudama. Rudarski upravitelj D. Wolf zatekao je 1841. u
Fojnici 21 majdan, u Kreševu 23, u Varešu 20. Proizvodnja željeza do sredine 19. vijeka
oscilira, ali je trgovina željeznom robom živa do ustanka 1875-1878. Bosanski valija Derviš
Paša je 1874. radio na osnivanju konzorcija za podizanje moderne topionice u Varešu, uspio
je to organizirati, ali je na intervenciju porte cijeli poduhvat obustavljen. Obradom željeza
bavio se kovački esnaf, koji je bio najbrojniji. U BiH su obrađivani i bakar, zlato i srebro.
Proizvodnja soli: so se proizvodila u okolini Tuzle i na poprilično nesavremen način. Mogli su
podmiriti samo lokalne potrebe, pa je so jedan od najviše uvoženih artikala u BiH.
Prerada kože: Najznačajnije radionice za preradu nalazile su se u Mostaru, Sarajevu, Visokom
i Jeleču. Sirova i prerađena koža je bila jedan od najizvoženijih artikala. Posebno je bio
značajan čizmeđijski zanat. Prerada kože naglo opada u prvoj polovini 19. stoljeća, a naročito
nakon okupacije.
Trgovina: Seljak je teško dolazio do novca pa mu on više služi kao mjerilo vrijednosti, nego
kao sredstvo plaćanja. Aktualni su naturalni oblici razmjene dobara. Tip putujućeg trgovca,
pred okupaciju u Bosni su održavani vašari: godišnji i mjesečni. Najpoznatiji godišnji
trgovniski sajam održavan je na pravoslavne Duhove u Banja Luci. Za unutrašnju trgovinu u
gradovima i varošima bio je karakterističan sitni trgovac - mali dućanđija. U unutrašnjoj i
vanjskoj trgovini BiH Sarajevo je najznačajniji centar u koji je stizala većina robe. Jevrejski
trgovci držali su u svojim rukama veći dio posredničke trgovine. Značajni trgovački centri
pored Sarajeva bili su Mostar, Banja Luka i Travnik. Iz BiH izvoženi su ugl proizvodi
zemljoranje i stočarstva, zatim proizvodi kućne industrije, te neki nepoljoprivredni proizvodi
od željeza, drveta isl. Uvoženi su različiti manufakturni i industrijski proizvodi, dominantna
središta bili su Carigrad i Rumelija odakle je uvožen čitav niz artikala. U prvoj polovini 19. st
povećao se uvoz sa zapada.
Saobraćaj: Na osnovu konzularnih izvjštaja i putopisnih bilješki moguće je vidjeti da zadnjih
decenija osmanske vladavine u BiH na ovoj teritoriji nedostaje dobrih putnih komunikacija.
Unutrašnji i vanjski saobraćaj odvijao se na tradicionalni način. Za promet ljudi i robe
korištene su ugl tovarne životinje i stari karavanski putevi. Nakon osmanskih osvajanja putevi
ka Savi, Dunavu i Drini gube značaj, jer je sada većina prometa bila usmjerena ka Carigradu i
Rumeliji. Na minimum je sveden saobraćaj sa Evropom. U vrijeme Napoleonovih ratova i
prvog srpskog ustanka BiH dobija veliki tranzitni značaj. Sarajevo postaje najvažija
raskrsnica puteva iz koje transporti kreću u tri pravca. Od sredine 19. st povećava se značaj
puta Sarajevo - Konjic - Mostar - Metković i od tada počinje da funkcionira saobraćajna linija
dolinama rijeke Bosne i Neretve. Pored kopnenih puteva, u manjoj mjeri i dosta
neorganizovano korišten je i riječni saobraćaj. Osim Save, saobraćalo se i Unom, Sanom,
Vrbasom, Bosnom, Drinom i Neretvom. Od sredine 19. st vlast pokušava nešto uraditi na
obnovi i izgradnji puteva, ali pokušaj Omer paše Latasa da nešto učini na tom planu nije
uspio. Radilo se nestručno i kampanjski. U Bosni je tada bilo 900 km kolskih puteva koji su
povezivali Sarajevo sa B. Brodom i Metkovićem i neka mjesta u hercegovini i Posavini. Za
vrijeme Topal Osman pašne uprave donesen je Zakon o putevima 1869., u njemu je izvršena
kategorizacije cesta i uspostavljen moderni saobraćajno - tehnički normativ. Na kraju
osmanske vladavine bilo je samo oko 5% kopnene putne mreže uspostavljene za kolski
saobraćaj.
1851. počela je izgradnja kolskih puteva: Sarajevo - Travnik kolski put. Putevi se grade
kulukom obaveza seljaka da radi 30 dana na izgradnji.
- Projekat željeznice 1869. Hiršov plan kako bi se povezala AU sa Solunom. 72' izgrađena je
dionica Dobrljin - Banja Luka 104 kilometra normalnog kolosjeka. Došlo je problema i pruga
je postala neisplativa, odstupa se od Hiršovog plana, željeznička konvencija AU i Srbije
1881.
Pošta i telegraf: Preteće modernog poštanskog saobraćaja u BiH bile su menzilhane -
poštanske stanice, koje datiraju iz dr polovine 18. vijeka. U njima su tatari mijenjali konje,
odmarali se i uzimali hranu. Ovakav vid prenosa pošte održao se do kraja osmanske uprave.
Uz vladavinu Topal Osman paše ide i razvoj poštanskog saobraćaja, postao je redovniji na
poštanskom drumu, a uvode se i poštanske linije između važnijih administrativno - upravnih i
privrednih centara BiH. Razvoj telegrafskog saobraćaja u BiH bio je od izuzetnog značaja.
Prva telegrafska linija u BiH uspostavljena je 1858. između Mostara i Metkovića, a dvije
godine kasnije između Sarajeva, preko N. Pazara i Carigrada. Do kraja osm vladavine u
telegrafsku mrežu bilo je uključeno oko 30 mjesta.
Raspadanje esnafa: Nakon što je prestala osvajačka politika i moć osm države ona ulazi u
defanzivu, pa se pojavljuje čitav niz buna i nereda koje zahvataju i esnafe. Tokom 18. st
dolazi do ozbiljnog narušavanja esnafske discipline. U esnafski red ulaze janičari i ljudi koji
nemaju potrebna znanja i vještine. Esnafi su se zbog toga bili primorani žaliti porti, deputacija
upućena Mustafi III uspjela je da dokaže narušavanje esnafskog poretka. Da bi spriječio takve
pojave sultan je u oktobru 1773. izdao ferman koji se odnosio na esnafe na čitavom prostoru
OD. Njime su oživljene stare odredbe esnafske organizacije. Ponovno je utvrđena autonomija
esnafa i sve što je išlo s tim, ali ovim fermanom položaj esnafa u OD nije stvarno učvršćen ni
popravljen. Pojava narušavanja esnafske discipline intenzivira se u prvoj polovini 19. vijeka.
Prije su ove organizacije vrlo rijetko tražile pomoć države, jer su sve probleme rješavili
međusobno interno, ali u pomenutom razdoblju sve češće traže od države da ih zaštiti. Zbog
sticanja bogatstva izdižu se krupne zanatlije i esnafski prvaci i sebi podređivali sitne majstore.
Tako se vremenom stvorila esnafska oligarhija u značajnim esnafsko - trgovačkim centrima:
Sarajevo, MO, BL. Počinju se mješati u politiku i ponašati kao država u državi. Dugo
vremena je iznutara nagrizana esnafska organizacija, jer oligarhiji su esnafski okviri preuski
bili, a druga stvar osjeća se prisutnost industrijske revolucije. Ekspanzija evropske
industrijske robe ubrzala je proces raspada, a reforme sultana su ga formalno završile.
Ukidanjem janičara i spahija veliki broj ljudi je primoran okrenuti se zanatstvu i trgovini, ali
ovi ljudi nemaju nikakve kvalifikacije. Esnafi počinju pokazivati političku neposlušnost,
posebno u Sarajevu, država se upliće u njihvou autonomiju, česte su izmejene u esnafskim
upravama. Nakon 1848. gube pravo da sami biraju ćehaju, duboko zadiranje države u
esnafsku autonomiju, značio je i konačni kraj ove organizacije, što se i desilo 1851. nakon
izjave Omer paše Latasa. Esnafi nisu potpuno iščeznuli ove godine, održali su se još neko
vrijeme na dobrovoljnoj osnovi.
SOCIJALNA STRUKTURA ST U BOSNI ZADNJIH DECENIJA OSM VLASTI
Kmetovi čifčije i slobodni seljaci - čine većinu stanovništva Bosne, bili su grupisani oko svog
gospodara i ovisni o njemu. Razlika je što slobodni seljaci nisu isto što i kemetovi ili čifčije,
oni sami obrađuju svoju zemlju, slobodnih seljaka bilo pored muslimana i među
hrišćanima.Slobodnih seljaka bilo je vrlo malo prije sprovođenja reformi, oni se formiraju tek
kao zaseban sloj nakon ukidanja spahija 1851. Ti slobodni seljaci su ugl bile spahije ustvari.
Od sredine 19. st hrišćanski seljaci krčenjem ili kupovnim dolaze do zemlje.
Spahije - pripadalo im je značajno mjesto u socijalnoj stukturi Bosne. Početkom 19. stoljeća
prema Ć. Truhelki u BiH ih je bilo oko 20. 000. Nakon ukidanja spahijskog reda, oni su
umirovljeni uz neznatne naknade. Pripadali su različitim socijalnim slojevima.
Čifluk sahibije - zemljoposjednici - imali su kmetove i bili su najbogatiji predstavnici
privrede, administracije ili vojske. Ugl su živjeli u gradovima i sticali imetak na podlozi
gradskih, esnafskih ili drugih privilegija. Najugledniji dio ovog sloja činili su begovi ili
zemljišna aristokratija koja je u svojim rukama imala najveći dio obradive zemlje, šuma i
pašnjaka. Ipak ni najkrupniji od njih nisu nikada uspjeli stvoriti posjed feudalnog tipa kao npr
što su bili u Hrvatskoj.
Gradsko st: zanatlije i trgovci, činovništvo, radnici: domaći i strani.
Zanatlije i trgovci - najveća koncentracija u Sarajevu, Mo i BL, početkom 19. opada njihov
broj jer propadaju esnafska udruženja. Zanatstvom i trgovinom u BiH bavili su se i muslimani
i kršćani.
Činovnici su do 1851. regrutovani ugl iz redova domaće vojno - feudalne aristorkatije. Poslije
te godine, ove funkcije prelaze u ruke Osmanlija iz drugih provincija. Porta je postavljala
činovnike.
Iskorištavanje šuma : posebno mjesto u posljednjim decenijama osmanske vladavine posebno
je zapaženo iskorištavanje šuma i preradi drveta. Sve do 30ih godina 19 stpijeća drvo se nije
previše izvozilo nego je korišteno za domaće potrebe stanovništva i vojske,ali od 30ih godina
trgovci iz Hrvatrske i Slavonije započinju kapitalističku eksploataciju bosanskih,a austrijski i
tršćanski trgovci hercegovačkih šuma.zbog nemogućnosti prevoza teške robe što je drvo
svakako bilo,ono se najviše crpilo sa područja Posavine,i dijelova gdje gravitiraju velike
rijeke : una,sava ,vrbas,bosna,drina neretva i njihove pritoke. Najznačajniji proizvođaći su bili
iz Hrvatske i Slavonije : Josip Jarić iz slavonskog broda koji je proizvodio hrastovu dugu u
šumama banjalučkog,zvorničkog i derventskog orkuta.Pilanska prerada drveta u BiH je
počela u prvoj polovini 18.vijeka. prva pilana je izgraena 1738.godine na rijeci Miljacki kod
Korada više Pala. Druga je podignuta 1800 u kreševskom kraju. U posljednjoj deceniji turske
vladavie bile su razmještene po čitavoj Bosni i Hercegovini u okolini sarajeva ih je bilo 27,u
banjalučkom sandžaku 5,visočkoj nahiji 4,fojničkoj 3.Pilane potočare su podizali domaći
ljudi. Od sredine 19.vijeka do kraja turske vladavine u BiH su podignute tri pilane
industrijskog tipa. Prvu planu su podigli 1846 austrijski državljani Šnofeld,Andre i tršćanski
trgovac Rudolf Kugler, u Zatonu na rijeci Buni. Oni su dozvoli dobili od Ali-paše
Rizvanbegovića,koji im je dao pravo na eksploataciju šume na području
mostara,nevesinja,blagaja i konjica. Kapacitet joj je iznosio oko 100 000 komada daskii
godišnje,drvo je dobavljano plavljenjem iz gornjeg toka rijeke Neretve,a rezana građa je
također transporttovana Neretvom do Metkovića. Radila je samo do 1850.Drugu pilanu je
podiglo nekoliko banjalučkih trgovaca 1855 godine u Podgracima na rijeci Vdbaškoj. Treću je
podignuo 1870 austrijski državljanin Josef Lichtenegger na rijeci Krupi kodPazarića.