Asnõ©Ø Àpø Upçp®: Öuõø Y U Pàâ C Upp®

023T1230
1 – 24
Asnõ©ø»¨ £ÀPø»UPÇP®
öuõø»yµU PÀÂ C¯UPP®
•xPø» ÁoPÂ¯À
Cµshõ® £¸Á®
ÁoP Bµõ#a] •øÓPÒ

£õh GsPÒ: 1 &24
£v¨¦›ø©: Asnõ©ø»¨ £ÀPø»UPÇP®

(uÛa_ØÓÔUøPUS ©mk®)
Cµshõ® £¸Á®
£v¨¦U SÊ
uø»Áº
•øÚÁº N. µõ©@Põ£õÀ
•uÀÁº, Pø»¨¦»®
Asnõ©ø»¨ £ÀPø»UPÇP®
Asnõ©ø»|Pº
AP©v¨¥mk B#Áº
•øÚÁº Cµõ. ][Põµ@ÁÀ •øÚÁº ö£. Âá¯ß
C¯US|º, öuõø»yµU PÀÂ C¯UPP® C¯US|º
PÀÂŒõº £oPÒ
Asnõ©ø»¨ £ÀPø»UPÇP® Asnõ©ø»¨ £ÀPø»UPÇP®
•øÚÁº P. @PõÂ¢uµõáß •øÚÁº µõ. CÍ[@PõÁß

@£µõ]›¯º ©ØÖ® xøÓ uø»Áº @£µõ]›¯º, ÁoPÂ¯À ¤›Ä
ÁoPÂ¯À xøÓ öuõø»yµU PÀÂ C¯UPP®
•øÚÁº P. £z©|õ£ß •øÚÁº ”. ”@µè

@£µõ]›¯º, ÁoPÂ¯À xøÓ @£µõ]›¯º, ÁoPÂ¯À xøÓ
¦Ó ©v¨¥mk B#Áº
•øÚÁº £. |hµõáß •øÚÁº @µÁv
@£µõ]›¯º, @£µõ]›¯º, ÁoPÂ¯À xøÓ
©zv¯¨ £ÀPø»UPÇP® ©@Úõß©Û¯® ”¢uµÚõº £ÀPø»UPÇP®
¦xa@Œ› v¸ö|À@Á¼
¡À B]›¯º
•øÚÁº ]. |hµõáß
Cøn ÷£µõ]›¯º
ÁoPÂ¯À xøÓ
Aµ” Pø»U PÀ¿›
u¸©¦› & 636705
(Asnõ©ø»¨ £ÀPø»UPÇPzv¼¸¢x £o¯©ºzu¨£mhÁº)
i
ÁoP£õhzvmh®
Bµõ#a] •øÓPÒ
Cµshõ® £¸Á®
A»S&1 : Bµõá] AÔ•P® :

Bµõá] & ö£õ¸Ò & Bµõá]°ß ÷|õUP[PÒ & Bµõá]°ß ÁøPPÒ & Bµõá]°ß
•UQ¯zxÁ® & Bµõá] •øÓ & ¤µa\øÚPÒ PshÔuÀ & Bµõá] ¤µa\øÚø¯
ÁiÁø©zuÀ & Bµõá] öuõhº£õÚ PmkøµPøÍ ©Ö B´Ä ö\úÀ & Bµõá]
öuõhº£õÚ PmkøµPøÍ vµmk® ÁÈ•øÓPÒ & Bµõá]°ß CøhöÁÎø¯ PshÔuÀ &
Bµõá]°ß ÷|õUP[PøÍ E¸ÁõUSuÀ & Bµõá] ÷PÒÂPøÍ öuõSzuÀ & Bµõá]
¦»Úõ´ÄU ÷PÒÂPÒ & Bµõá] Gk÷PõÒ (Hypothesis) & |À» Gk÷PõÒ (A) P¸x ;
÷PõÎß £s¦PÒ & CÀ»õu ©ØÖ® ©õØÖ Gk÷PõÒ (A) P¸x÷PõÒ;.
A»S&2 : Bµõá] ©ØÖ® ©õv›•øÓ :
Bµõá] •øÓ°øÚ ÁiÁø©zuÀ & ö£õ¸Ò & ÷uøÁ & ]Ó¨¤¯À¦PÒ & Bµõá]
ÁÈ•øÓ ÁiÁø©zvß ÁøPPÒ & AøÚzx |£º B´Ä ©ØÖ® ©õv› |£º ‰»® B´Ä &
©õv› |£ºPøÍ öu›Ä ö\´²® vmhzvøÚ ÁiÁø©zuÀ & EÒÍhUQ²ÒÍ Pmh[PÒ &
|À» ©õv› ÁÈ Bµõá] •øÓ & AÍøÁ •iÄö\úÀ.
A»S&3 : uµÄPøÍ vµmkuÀ ©ØÖ® ö\¯À•øÓ¨£kzxuÀ uµÄPÒ:
Â£µ[PøÍ ÁøP¨£kzxuÀ & uµÄPøÍ ÷\P›US® •øÓ & •ußø© ÂÁµ®
÷\P›zuÀ & (EØÖ÷|õUS® •øÓ (observation) & ÷|ºPõnÀ •øÓ & ÂÚõU ÷PõøÁ •øÓ
& £mi¯À •øÓ) & Cµshõ® {ø» Â£µ® ÷\P›¨¦ & uµÄPÒ ÁøP¨£õk & Â£µ[PøÍ
£mi¯¼hÀ.
A»S&4 : uµÄPÒ £S¨£õ´Ä :
Bµõá] •øÓ°À ¦ÒÎ°¯ø» £¯ß£kzxuÀ & Â›ÁõÚ £S¨£õ´Ä & AÝ©õÚ
£S¨£õ´Ä & \õº¢u ©ØÖ® \õµõ ußÛaø\ ©õÔ¼PÒ & P¸x ÷PõÒPøÍ ÷\õuøÚ ö\úÀ &
AÍ¨¦Ö ©ØÖ® AÍ¨¦Óõ Â£µ[PøÍ (Parametric and non-parametric Test) ÷\õuøÚ
ö\úÀ & ¤øÇPÎß ÁøPPÒ.
A»S&5: ÂÍUP Eøµ ©ØÖ® Bµõá] Pmkøµ u¯õ›zuÀ:
Bµõá] ÷\õuøÚ°ß •iÄPøÍ ÂÍUSuÀ & ÂÍUS® ~m£[PÒ, ÂÍUS® ÷£õx
GkUP÷Ási¯ •ßöÚa\›UøP & Bµõá] Pmkøµ ö£õ¸Ò & •UQ¯zxÁ® & Bµõá]
Pmkøµ ÁiÁø©¨¦ & Bµõá] Pmkøµ ÁøPPÒ.
Text Books:
1) Anusree, M., Mohapatra, S., & Sreejesh, S. 2014. Business Research Methods
- An Applied Orientation. Springer International Publishing.Ne Dehi
2) Kothari, C. 2015. Research Methodology Methods and Techniques. New Delhi:
New Age International (P) Limited, Publishers.NewDelhi
3) Kumar, R. 2016. Research Methodology - A step-by Step Guide for Beginners
SAGE Publications India Pvt Ltd.,NewDelhi
Reference Books:
1) Creswell, J. 2015. Research Design Qualitative, Quantitative, and
MixedMethods Approaches. New Delhi: SAGE Publications India Pvt.Ltd.
2) Neuman, W. 2014. Social Research Methods Qualitative and Quantiative
Approaches. Harlow, Essex: Pearson EducationLimited.
3) Walliman, N. 2015 Research Methods - The basics. New York:Routledge.
4) Zikmund, W. G. 2013. Business Research Methods Cengage Learning India
Private Limited.NewDelhi
5) Panneerselvam, R. 2015. Research Methodology: Prentice-Hall of India Private
Limted. NewDelhi.
ii
Cµshõ® £¸Á®
ö£õ¸ÍhUP®
£õh Gs uø»¨¦ £UP®
1 Bµõá] •øÓPÒ & AÔ•P® 1
2 Bµõá] ö\¯À•øÓ 8
3 Bµõá] ]UPø» Áøµ¯ÖzuÀ 13
4 Bµõá] ÁiÁø©¨¦ 17
5 P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ 24
6 øP&ÁºUP ÷\õuøÚ 31
7 t & ÷\õuøÚ 37
8 F ÷\õuøÚ 40
9 uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓPÒ 45
10 EØÖ÷|õUPÀ ©ØÖ® PnUöPk¨¦ •øÓPÒ 58
11 ©õv› •øÓPÒ 63
12 ©õv› AÍøÁ {ºn°zuÀ 74
13 ÂÚõ¨£mi¯À 77
14 Ehßöuõhº¦ 82
15 JmkÓÄ 92
16 Põ»zöuõhº £S¨£õ´Ä 100
17 SPSS ©ØÖ® Auß £¯ßPÒ 108
18 AmhÁøn°kuÀ ©ØÖ® uµÄPÎß £S¨£õ´Ä 112
19 £µÁØ£i £S¨£õ´Ä ©ØÖ® ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä 117
20 Põµo £S¨£õ´Ä, Cøn÷\º £S¨£õ´Ä ©ØÖ® vµÒ £S¨£õ´Ä 127
21 Bµõá] AÔUøP 145
22 AÔUøP°ß ÁøPPÒ 153
23 Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ 159
24 AÔUøP°ß Aø©¨¦ ©ØÖ® AÎzuÀ 165
A»S & 1
£õh® & 1
Bµõá] •øÓPÒ & AÔ•P®
1.1 AÔ•P®
Bµõá] Gß£x ÇUPUTi¯ AÔÄUS TkuÀ AÔøÁ ö£Ó»õS®. Cx Auß
•ß÷ÚØÓzvØS ÷©¾® £[PÎUQÓx. B´Ä, EØÖ÷|õUPÀ, J¨¥k ©ØÖ® £›÷\õuøÚ
•øÓPÒ ‰»® Esø©ø¯z öuõhµ Cx J¸ •¯Ø]. ö©õzuzvÀ Bµõá] Gß£x AÔøÁz
÷ukÁx, J¸ ¤µa]øÚUS wºÄ Põn •øÓ¯õÚ •øÓPøÍ¨ £¯ß£kzxuÀ BS®.
1.2 ÷|õUP[PÒ
· Bµõá]°ß ö£õ¸Ò ©ØÖ® ÷|õUP[PøÍ AÔ¢x öPõÒÁx
· Bµõá]UPõÚ £À÷ÁÖ AqS•øÓPøÍ¨ ¦›¢xöPõÒÁx
· £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ Bµõá]PøÍ ©v¨¥k ö\´¯
· J¸ |À» Bµõá]¯õÍ›ß Sn[PøÍ¨ £iUP
1.3 EÒÍhUP[PÒ
1.3.1. Bµõá]°ß ö£õ¸Ò
1.3.2. Bµõá]°ß ÷|õUP[PÒ
1.3.3. Bµõá] •øÓPÒ ©ØÖ® ÁÈ•øÓPÒ
1.3.4. Bµõá]°ß AqS•øÓPÒ
1.3.5. Bµõá] ÁøPPÒ
1.3.6. Bµõá]ø¯ GÆÁõÖ |hzxÁx Gß£øu AÔÁuß •UQ¯zxÁ®
1.3.7. J¸ Bµõá]¯õÍ›ß Sn[PÒ
1.3.8. Bµõá]°ß •UQ¯zxÁ®.
1.3.1. Bµõá]°ß ö£õ¸Ò (Meaning of Research)
GÎø©¯õÚ ö\õØPÎÀ Bµõá] Gß£x AÔøÁz ÷ukÁøuU SÔUQÓx. Cx J¸
SÔ¨¤mh uø»¨¦ AÀ»x ¤µa]øÚ SÔzu uPÁÀPøÍ AÔÂ¯À ©ØÖ® •øÓ¯õÚ
ÁÈ°À ÷uh»õS®. Cx AÔÂ¯À Â\õµøn°ß Pø» GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx. £»
\‰P ÂgbõÛPÒ Bµõá]ø¯ öÁÆ÷ÁÖ ÁÈPÎÀ Áøµ¯ÖzxÒÍÚº.
Gßø\U÷Íõ¥i¯õ BL¨ ÷\õ]¯À \°ßêÀ,D. Slesinger and M. Stephension Gß£ÁºPÒ
""÷Põm£õmøh {º©õo¨£vÀ AÀ»x J¸ Pø»°ß |øh•øÓ°À A¢u AÔÄ EuÄQÓuõ
Gß£øu AÔ¯ AÔøÁ }miUP, v¸zu AÀ»x \›£õºUP ö£õxø©¨£kzxÁuØPõÚ
÷|õUPzvØPõP Âå¯[PÒ P¸zxPÒ AÀ»x ]ßÚ[PøÍ øP¯õÐuÀ'' GÚ
Áøµ¯ÖzxÒÍÚº.
öµm÷©ß ©ØÖ® ÷©õ› (1923) P¸zx¨£i Bµõá] Gß£x ""¦v¯ AÔøÁ¨
ö£ÖÁuØPõÚ •øÓ¯õÚ •¯Ø]'' BS®. Cx J¸ PÀÂa ö\¯»õS®. GÚ÷Á C¢u
ö\õÀø» öuõÈÀ~m£ AºzuzvÀ £¯ß£kzu¨£h ÷Ásk®. QÎL÷£õºm Emi (Kothari,
1988) P¸zx¨£i Bµõá]°À ""]UPÀPøÍ Áøµ¯ÖzuÀ ©ØÖ® ©ÖÁøµ¯øÓ ö\úÀ,
P¸x÷PõÒPøÍ E¸ÁõUSu»,; uµøÁ ÷\P›zuÀ, JÊ[Pø©zuÀ ©ØÖ® ©v¨¥k ö\úÀ,;
Â»USPøÍ E¸ÁõUSuÀ ©ØÖ® •iÄPøÍ GmkÁx;, CÖv¯õP AøÁ
ÁiÁø©UP¨£mh P¸x÷PõÒPÐUS ö£õ¸¢x©õ Gß£øu wº©õÛUP •iÄPøÍ PÁÚ©õP
÷\õvzuÀ'' BQ¯ÁØøÓ EÒÍhUQ¯uõS®.
1.3.2 Bµõá]°ß ÷|õUP[PÒ (Objectives of Research)
JÆöÁõ¸ Bµõá]US® SÔ¨¤mh SÔU÷PõÒPÒ Ç¢uõ¾® Bµõá]°ß
÷|õUP[PøÍ ¤ßÁ¸©õÖ öuõSUP»õ®:
2
1. J¸ SÔ¨¤mh ö£õ¸Ò AÀ»x P¸zvøÚ ¦v¯ £õºøÁ°À AqSÁx (AuõÁx
BUP B´ÄPÒ);
2. J¸ SÔ¨¤mh uÛ|£º SÊ AÀ»x J¸ `Ì{ø»°ß £s¦PøÍ xÀ¼¯©õP
]zu›UP (AuõÁx ÂÍUP B´ÄPÒ);
3. HuõÁx J¸ {PÌÂØPõÚ Aø»öÁsøn £S¨£õ´Ä ö\´¯ (AuõÁx PshÔ²®
B´ÄPÒ);, ©ØÖ®
4. Cµsk ©õÔPÒ (AuõÁx P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ B´ÄPÒ) Cøh÷¯ J¸ Põµn
EÓÂß P¸x÷PõøÍ Bµõ¯.
1.3.3. Bµõá] •øÓPÒ ©ØÖ® ÁÈ•øÓPÒ (Research Methods Vs. Methodology)
Bµõá] •øÓPÎÀ Bµõá] ö\´ÁuØS ÷©ØöPõÒÍ¨£k® AøÚzx ~m£[PÐ® /
•øÓPÐ® Ah[S®. GÚ÷Á Bµõá] ~m£[PÒ AÀ»x •øÓPÒ B´ÄPøÍ
|hzxÁuØS Bµõá]¯õÍºPÒ ¤ß£ØÖ® •øÓPÍõS®.
Bµõá] GÆÁõÖ AÔÂ¯À Ÿv¯õP |hzu¨£kQÓx Gß£øu¨ £iUS® AÔÂ¯À
Cx. Auß RÌ Bµõá]¯õÍº J¸ Bµõá] ]UPø»¨ £i¨£uØS ö£õxÁõP
÷©ØöPõÒÍ¨£mh £À÷ÁÖ |hÁiUøPPøÍ²® AÁØÔß ¤ßÚõÀ EÒÍ Ai¨£øh
uºUPzøu²® AÔ¢xöPõÒQÓõº. GÚ÷Á Bµõá] ~m£[PøÍ B´ÁõÍº AÔ¢x öPõÒÁx
©mk©À»õ©À AÔÂ¯À\õº AqS•øÓ²® AÔ¢x öPõÒÁx AÁ]¯®.
1.3.4. Bµõá]°ß AqS•øÓPÒ (Research Approaches)
Bµõá]US Cµsk •UQ¯ AqS•øÓPÒ EÒÍÚ AuõÁx AÍÁÔ ©ØÖ® £s£Ô
AqS•øÓPÒ. AÍÁÔ AqS•øÓ Gs\õº uµÄPøÍ ÷\P›¨£øu EÒÍhUQ¯x. AøÁ
•øÓ¯õÚ AÍÄ £S¨£õ´ÂØS øÁUP¨£kQßÓÚ. C¢u AqS•øÓ ÷©¾®
÷\õuøÚUPõÚ ÷\õuøÚ AÝ©õÚ ©ØÖ® E¸ÁP¨£kzxuÀ AqS•øÓPøÍ
EÒÍhUQ¯x. CuØQøh°À £s£Ô AqS•øÓ P¸zxUPÎß |hzøu ©ØÖ®
AqS•øÓPÎß AP{ø» ©v¨¥miß •øÓø¯¨ £¯ß£kzxQÓx. AzuøP¯
`Ì{ø»°À Bµõá] Gß£x Bµõá]¯õÍ›ß £vÄPÒ ©ØÖ® ~snÔÄPÎß
ö\¯À£õhõS®. C¢u ÁøP Bµõá]¯õÀ E¸ÁõUP¨£mh •iÄPÒ AÍÁÔ AÀ»õu
ÁiÁzvÀ AÀ»x AÍÁÔ £S¨£õ´ÂØS øÁUP •i¯õu ÁiÁzvÀ EÒÍÚ. ÁÇUP©õP
C¢u AqS•øÓ BÇ©õÚ ÷|ºPõnÀPÒ, PÁÚ® SÊ ÷|ºPõnÀPÒ ©ØÖ® vmh
~m£[PÒ ÷£õßÓ ~m£[PøÍ¨ £¯ß£kzxQÓx.
1.3.5. Bµõá]°ß ÁøPPÒ (Types of Research)
£À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ Bµõá]PÒ EÒÍÚ. AøÁPÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
1. ÂÍUP •øÓ ©ØÖ® £S¨£õ´Ä Bµõá] (Descriptive Versus Analytical)
ÂÍUP •øÓ Bµõá] £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ B´ÄPÒ ©ØÖ® Esø© PshÔ²®
Â\õµønPøÍU öPõskÒÍx. ÂÍUP •øÓ Bµõá]°ß •UQ¯ SÔU÷PõÒ B´Âß
÷£õx {»Ä® ÂÁPõµ[PÎß {ø»ø¯ ÂÁ›¨£uõS®. "•ßÚõÒ ¤¢øu¯ |øh•øÓ
Bµõá]" GßÓ ö\õÀ \‰P AÔÂ¯À ©ØÖ® ÁoP Bµõá]PÎÀ ÂÍUP •øÓ Bµõá]
B´ÄPÐUS ö£¸®£õ¾® £¯ß£kzu¨£kQÓx. C¢u •øÓ°ß ªPÄ® uÛzxÁ©õÚ
A®\® GßÚöÁßÓõÀ C[SÒÍ ©õÔPÒ «x Bµõá]¯õÍ¸US G¢u Pmk¨£õk® CÀø».
AÁº GßÚ |hUQÓx AÀ»x GßÚ |h¢ux Gß£øu ©mk÷© öu›ÂUP ÷Ásk®.
~Pº÷Áõ›ß Â¸¨£z÷uºÄPÒ, öPõÒ•uÀ Aø»öÁs åõ¨¤[ ÷£õßÓ {PÌÄPøÍ B´Ä
ö\´¯ Bµõá]¯õÍº •¯Ø]US® ÂÍUP •øÓ B´ÄPÐUS •ßÚõÒ ¤¢øu¯ |øh•øÓ
Bµõá] vmh[PÎÀ ö£¸®£õ»õÚøÁ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. ©õÔPøÍU Pmk¨£kzu
Bµõá]¯õÍºPÎß C¯»õø© Ç¢u÷£õv¾® •ßÚõÒ ¤¢øu¯ |øh•øÓ B´ÄPÒ
÷uº¢öukUP¨£mh ]UP¼ß Põµn[PøÍU PshÔ²® •¯Ø]PøÍ²® ¦›¢x öPõÒÍ»õ®.
ÂÍUP©õÚ Bµõá]ø¯ |hzxÁvÀ HØÖUöPõÒÍ¨£mh Bµõá]°ß •øÓPÒ, öuõhº¦
©ØÖ® J¨¥mk •øÓPÒ Em£h AøÚzx ÁøP¯õÚ PnUöPk¨¦ •øÓPÐ® BS®.
3
CuØQøh°À £S¨£õ´Ä Bµõá]°À Bµõá]¯õÍº HØPÚ÷Á QøhUPUTi¯
Esø©PÒ AÀ»x uPÁÀPøÍ¨ £¯ß£kzu ÷Ásk®. ÷©¾® C¢u Esø©PÒ AÀ»x
uPÁÀPøÍ¨ £ØÔ J¸ •UQ¯©õÚ ©v¨¥møha ö\´¯ AÁØøÓ £S¨£õ´Ä ö\´¯
÷Ásk®.
2. £¯ß•øÓ ©ØÖ® Ai¨£øh Bµõá] (Applied Vs. Fundamental)
J¸ {ÖÁÚ®, J¸ öuõÈÀ, J¸ ÁoP Aø©¨¦ AÀ»x \‰P® GvºöPõÒÐ® EhÚi
¤µa]øÚUS wºÄ Põq® ö£õ¸mk ÷©ØöPõÒÍ¨£k® Bµõá] £¯ß•øÓ Bµõá] GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. CzuøP¯ Bµõá]PÎÀ Dk£k® Bµõá]¯õÍºPÒ J¸ EÖv¯õÚ
\‰P AÀ»x ÁoP ]UPø» GvºöPõÒÐ® ]» •iÄPøÍ Gk¨£øu ÷|õUP©õPU
öPõskÒÍÚº.
©Ö¦Ó®, Ai¨£øh Bµõá] •UQ¯©õP ö£õxø©¨£kzxuÀ ©ØÖ® J¸
÷Põm£õmøh E¸ÁõUSÁx £ØÔ¯x. ÷ÁÖ ÁõºzøuPÎÀ TÖÁuõÚõÀ, ""AÔÂß
ö£õ¸mk AÔøÁa ÷\P›¨£x" y´ø©¯õÚ 'AÀ»x" Ai¨£øh 'Bµõá] GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx (Young in Kothari, 1988). y¯ Pou® öuõhº£õÚ
B´ÄPÒ AÀ»x ]» C¯ØøP {PÌÄPøÍ¨ £ØÔ¯ B´ÄPÒ Ai¨£øh Bµõá]°ß
{PÌÄPÍõS®. A÷u÷£õÀ ©Ûu |hzøuPøÍ ø©¯©õPU öPõsh B´ÄPÒ Ai¨£øh
Bµõá] ÁøP°ß RÌ Á¸QßÓÚ.
GÚ÷Á, £¯ß•øÓ Bµõá]°ß •UQ¯ SÔU÷PõÒ ]» |øh•øÓ ]UPÀPÐUS J¸
wºøÁU Põs£x GßÓõ¾® Ai¨£øh Bµõá]°ß ÷|õUP® J¸ £µ¢u £¯ß£õmkhß
uPÁÀPøÍU Psk¤i¨£x®, HØPÚ÷Á ÇUS® ÂgbõÚ AÔÂøÚ JÊ[Pø©UP¨£mh
Aø©¨¤À ÷\º¨£x® BS®.
3. AÍÁÔ Bµõá] ©ØÖ® £s£Ô Bµõá] (Quantitative Vs.Qualtative)
AÍÁÔ Bµõá] Gß£x AÍÂhUTi¯ AÀ»x AÍÂß Ai¨£øh°À
öÁÎ¨£kzuUTi¯ A®\[PÐhß öuõhº¦øh¯x. Cx AÍÄ AÀ»x AÍøÁ
AÍÂkÁøu EÒÍhUQ¯x. CzuøP¯ Bµõá]°À £S¨£õ´Ä ö\´ÁuØS QøhUPUTi¯
£À÷ÁÖ ¦ÒÎÂÁµ ©ØÖ® _ØÖa`ÇÀ AÍÃkPÒ ¤ß£ØÓ¨£kQßÓÚ. CvÀ öuõhº¦,
JmkÓÄ, ©ØÖ® ÷|µz öuõhº £S¨£õ´Ä ÷£õßÓøÁ Ah[S®.
©Ö¦Ó®, £s£Ô Bµõá] Gß£x uµ©õÚ {PÌÄPÐhß öuõhº¦øh¯x.
GkzxUPõmhõP, J¸ •UQ¯©õÚ ÁøP £s£Ô Bµõá] "E¢xuÀ Bµõá]''. Cx ]»
©Ûu |hzøuUPõÚ Põµn[PøÍ Bµõ´QÓx. C¢u ÁøP Bµõá]°ß •UQ¯ ÷|õUP®
BÌ¢u ÷|ºPõnÀPøÍ¨ £¯ß£kzxÁuß ‰»® ©ÛuºPÎß Ai¨£øh ÷|õUP[PøÍ²®,
Â¸¨£[PøÍ²® Psk¤i¨£uõS®. CzuøP¯ Bµõá]°À £¯ß£kzu¨£k® ©ØÓ
~m£[PÒ: Pøu {øÓÄ ÷\õuøÚPÒ, ö\õÀ EÓÄ ÷\õuøÚPÒ ©ØÖ® ¤Ó Jzu vmh
•øÓPÒ. |hzøu AÔÂ¯¼ß `Ç¼À uµ©õÚ Bµõá] SÔ¨£õP •UQ¯©õÚx. Cx ©Ûu
|hzøu°ß Ai¨£øh ÷|õUP[PøÍU Psk¤i¨£øu ÷|õUP©õPU öPõskÒÍx. J¸
SÔ¨¤mh Âå¯zøu uÛ|£ºPÒ Â¸®¦Áx AÀ»x Â¸®£õux Hß Gß£øu¨
¦›¢xöPõÒÁuØS £[PÎ¨£øuz uÂµ J¸ SÔ¨¤mh •øÓ°À |h¢x öPõÒÍ
©ÛuºPøÍz ysk® £À÷ÁÖ PõµoPøÍ £S¨£õ´Ä ö\´¯ Cx÷£õßÓ Bµõá]
EuÄQÓx. Ç¨¤Ý® |øh•øÓ°À uµ©õÚ Bµõá]ø¯ |hzxÁx ªPÄ® PiÚ©õÚ
£o¯õS®. GÚ÷Á, Cx÷£õßÓ Bµõá]PøÍ ÷©ØöPõÒÐ®÷£õx AÝ£ÁªUP
Bµõá]¯õÍºPÎhª¸¢x ÁÈPõmkuÀ ö£ÖÁx •UQ¯®.
4. P¸zv¯À ©ØÖ® AÝ£Á Bµõá] (Conceptual Vs. Empirical)
]» ÷¯õ\øÚ AÀ»x ÷Põm£õk öuõhº£õÚ Bµõá] P¸zx¸ Bµõá] GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. ö£õxÁõP uzxÁÁõvPÒ ©ØÖ® ]¢uøÚ¯õÍºPÒ ¦v¯ P¸zxUPøÍ
ö£ÖÁuØS AÀ»x HØPÚ÷Á EÒÍÁØøÓ ©Ö£›^»øÚ ö\´ÁuØS CuøÚ
£¯ß£kzxQßÓÚº. AÝ£Á Bµõá]¯õÚx, ÷Põm£õk ©ØÖ® Aø©¨ø£¨ £ØÔ¯
G¢uöÁõ¸ P¸zx® CÀ»õu EØÖ÷|õUPÀ AÀ»x AÝ£Ázøu ©mk÷© |®¤²ÒÍx.
4
CzuøP¯ Bµõá] uµÄ Ai¨£øh°»õÚx. Cx ö£¸®£õ¾® ÷\õuøÚPÒ AÀ»x
EØÖ÷|õUPÀ ‰»® \›£õºUPUTi¯ •iÄPÐhß Á¸QÓx. AÝ£Á Bµõá] Gß£x
÷\õuøÚ ÁøP Bµõá] GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx. CvÀ •u¼À Esø©PøÍ²®
AÁØÔß Buõµ[PøÍ²® ÷\P›¨£x •UQ¯®. C¢u ÁøP Bµõá]°À Bµõá]¯õÍº
•u¼À J¸ ö\¯À{ø»U P¸x÷PõøÍ E¸ÁõUSQÓõº. ¤ßÚº TÓ¨£mh P¸x÷PõøÍ
{¹¤UP ÷£õx©õÚ Esø©PøÍ ÷\P›UQÓõº. AÁº ÷\õuøÚ ÁiÁø©¨ø£
ÁiÁø©UQÓõº. C¢u ÁøP B´Âß RÌ EÒÍ ©õÔPÒ «x Bµõá]¯õÍ›ß Pmk¨£õmhõÀ
ÁøP¨£kzu¨£kQÓx. GÎø©¯õÚ Põ»¨£Sv°À ]» ©õÔPÒ ©ØÓ ©õÔPøÍ H÷uõöÁõ¸
ÁøP°À £õvUQßÓÚ Gß£øu {¹¤UP •¯Ø]US®÷£õx AÝ£Á Bµõá] ªPÄ®
ö£õ¸zu©õÚx. GÚ÷Á ÷\õuøÚ AÀ»x AÝ£Á B´ÄPøÍ¨ £¯ß£kzv ö£Ó¨£mh
•iÄPÒ öPõkUP¨£mh P¸x÷PõÎß ªP \UvÁõ´¢u \õßÖPÍõPU P¸u¨£kQßÓÚ.
5. ©ØÓ Bµõá] ÁøPPÒ (Other Types of Research)
«u•ÒÍ Bµõá] ÁøPPÒ ÷©ØTÔ¯ JßÖ AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh Bµõá]PÎß
©õÖ£õkPÒ BS®. AøÁ Bµõá]°ß ÷|õUP® AÀ»x Aøu •iUP ÷Ási¯ ÷|µ®
BQ¯ÁØÔß Ai¨£øh°À ÷ÁÖ£kQßÓÚ AÀ»x ÷ÁÖ ]» PõµoPøÍ
Ai¨£øh¯õPU öPõsi¸UP»õ®. ÷|µzvß Ai¨£øh°À Bµõá] J¸ •øÓ AÀ»x
}Í©õÚ ÷|µz öuõhº Bµõá]°ß ußø©°À ÇUP»õ®. J¸ •øÓ Bµõá]°À J¸
JØøÓ Põ»zvØS ©mk÷© Bµõá] ÷©ØöPõshõ¾®, }Í©õÚ ÷|µz öuõhº Bµõá]°À
Cx £» Põ» CøhöÁÎPÎÀ |hzu¨£kQÓx. Bµõá] |hzu¨£h ÷Ási¯ `Çø»¨
ö£õ¸zx Cx B´ÁP Bµõá] AÀ»x ¦»® Aø©US® Bµõá] AÀ»x
E¸ÁP¨£kzxuÀ Bµõá] ÷£õßÓøÁ¯õP ÇUP»õ®. CzuøP¯ Bµõá]°ß RÌ
Ai¨£øh Põµn EÓÄPøÍ £S¨£õ´Ä ö\´¯ BÇ©õÚ AqS•øÓPøÍ AÀ»x ÁøP
B´Ä •øÓø¯ £¯ß£kzu¨£h»õ®. C¢u B´ÄPÒ ÁÇUP©õP BºÁ•ÒÍ ]»
{PÌÄPÎß Põµn[PÒ £ØÔ¯ Â›ÁõÚ £S¨£õ´øÁ ÷©ØöPõÒQßÓÚ. ÷©¾® ªPa ]Ô¯
©õv›PÒ ©ØÖ® ö£õ¸zu©õÚ uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓPøÍ¨ £¯ß£kzxQßÓÚ.
•øÓ¨£kzu¨£mh B´ÄPÒ Po\©õÚ Pmhø©¨¦ ©ØÖ® \›£õºUP¨£h ÷Ási¯
SÔ¨¤mh P¸x÷PõÒPøÍU öPõskÒÍÚ. Áµ»õØÖ Bµõá]ø¯¨ ö£õÖzuÁøµ
Áµ»õØÖ BÁn[PÒ, Ph¢u {PÌÄPÒ AÀ»x ÷¯õ\øÚPøÍ¨ £iUP
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. Ph¢u Põ» ©ÛuºPÒ ©ØÖ® SÊUPÎß uzxÁ® AÀ»x G¢u
öuõø»yµ ÷|µ•® CvÀ Ah[S®.
Bµõá] •iöÁkUS® ©ØÖ® •iÄ \õº¢u ÁøPPÍõPÄ® ÁøP¨£kzu¨£mkÒÍx.
•iöÁkUS® Bµõá] G¨÷£õx÷© J¸ •iöÁk¨£Á›ß ÷uøÁU÷PØ£
÷©ØöPõÒÍ¨£kQÓx. GÚ÷Á Bµõá]¯õÍ¸US uÚx ö\õ¢u Â¸¨£[PÐUS HØ£
Bµõá]ø¯ |hzu _u¢vµ® CÀø». ©Ö¦Ó®, •iÄ \õº¢u Bµõá]°ß Âå¯zvÀ
Bµõá]¯õÍº ]UPø»z ÷uºÄö\´¯Ä®, Â\õµønø¯ ÁiÁø©UPÄ® AÁº Â¸®¤¯£i
P¸zx¸ÁõUPzøu ©õØÓÄ® _u¢vµ©õP EÒÍõº. J¸ ö\¯À£õmk Bµõá] Gß£x J¸
ÁøP¯õÚ •iöÁkUS® Bµõá] BS®. A[S £oPøÍ ÁÇ[SÁvÀ ÂgbõÚ •øÓ
£¯ß£kzu¨£kQÓx. AÁØÔß GÀø»USm£mh |hÁiUøPPÒ SÔzx
•iöÁk¨£uØPõÚ AÍÄ Ai¨£øh¯õS®.
1.3.6. Bµõá]ø¯ GÆÁõÖ |hzxÁx Gß£øu AÔÁuß •UQ¯zxÁ® (Importance of
Knowing How to Conduct Research)
Bµõá]ø¯ GÆÁõÖ |hzxÁx Gß£øu AÔ¢x öPõÒÁuß •UQ¯zxÁ® R÷Ç
£mi¯¼h¨£mkÒÍx:
1. Bµõá] •øÓ°ß AÔÄ ¦v¯ Bµõá]¯õÍºPÐUS £°Ø]¯ÎUQÓx ©ØÖ®
JÊ[PõP Bµõá] ö\´¯ AÁºPÐUS EuÄQÓx. JÊUP©õÚ ]¢uøÚø¯
ÁÍºzxU öPõÒÍ Cx AÁºPÐUS EuÄQÓx.;
2. Bµõá] ö\´ÁuØPõÚ AÔÄ, Bµõá] •iÄPøÍ |®¤UøP²hß ©v¨¥k
ö\´x £¯ß£kzxÁuØPõÚ vÓøÚ FUSÂUQÓx;
5
3. Bµõá] •øÓ°ß AÔÄ B´ÁõÍøµ AÁuõÛ¨¦PøÍ ¦Ó{ø»¯õP ö\´¯
EuÄ® ~m£[PÐhß EuÄQÓx,; ©ØÖ®
4. Bµõá] •øÓ°ß AÔÄ Bµõá]¯õÍºPÐUS Bµõá]ø¯ ©v¨¥k ö\´¯
©ØÖ® £S¨£õ´Ä •iÄPøÍ GkUP EuÄQÓx.
1.3.7. J¸ Bµõá]¯õÍ›ß uSvPÒ (Qualitifies of a Researcher)
1. Esø© ©ØÖ® PÁÚ® (Truthful and Focussed)
Bµõá]¯õÍº Esø©¯õP ÇUP ÷Ásk®. AÁº ÷ukÁvÀ PÁÚ® ö\¾zu
÷Ásk®. AÁº PÁÛ¨¤À xÀ¼¯zøu Aøh¯ •¯Ø]UP ÷Ásk® ©ØÖ® AÁµx
AÔUøP xÀ¼¯©õP ÇUP ÷Ásk®. AÁº uÚx PÁÛ¨¦ AÀ»x ÂÍUP[PøÍ
£õvUS® uÁÓõÚ P¸zx AÀ»x \õº¦PøÍ uÂºUP ÷Ásk®. Cx÷£õßÓ uõUP[PÒ
AøÚzx® uÂºUP •i¯õuøÁ GßÓõÀ, AÁµx Psk¤i¨¦PÒ •Êø©¯õP xÀ¼¯©õP
CÀø» Gß£øu J¨¦UöPõÒÁuØS AÁº Esø©¯õP ÇUP ÷Ásk®.
2. ÂÈ¨¦nºÄ (Alertness)
Bµõá]¯õÍº Ga\›UøP¯õP ÇUP ÷Ásk® ©ØÖ® Bµõá] öuõhº£õÚ AÁøµa
_ØÔ |hUS® GÀ»õÁØøÓ²® HØÖUöPõÒÍ ÷Ásk®. AÁº uÚx Bµõá]¨ £Sv°À
•Êø©¯õP ‰ÌQ°¸US®÷£õxuõß Cøu AÁº Aøh¯ •i²®. AÁº ªPa ]Ô¯
SÔ¨¦PÒ AÀ»x x¨¦PøÍ¨ £ØÔ Th ÂÈ¨¦hß ÇUP ÷Ásk®. ÷©¾® AÁº
£o¦›²® £Sv²hß ªPÄ® öuõø» ÷|õUS öPõsh \®£Á[PøÍUTh Bµõ¯
÷Ásk®. öuõhº¦øh¯ AøÚzx Âå¯[PøÍ²® £ØÔ Bµõá]¯õÍº J¸ öuÎÁõÚ
P¸zøu ÁÍºzxU öPõÒÍõÂmhõÀ AÁ¸øh¯ •iÄPøÍ G¨÷£õx® ÷PÒÂUSÒÍõUP
•i²®.
3. ußÚ®¤UøP (Self&confidence)
Bµõá] J¸ wÂµ øu›¯® ©ØÖ® ußÚ®¤UøP ÷Põ¸QÓx. HöÚßÓõÀ,
ö£¸®£õ¾® Bµõá]¯õÍºPÒ u[PÒ AÔÄ\õº •¯Ø]°À ÷uõÀÂ¯øh¢x
÷uõÀÂ²ØÓuõP÷Áõ AÀ»x CÇ¢uuõP÷Áõ EnºQÓõºPÒ. Cx÷£õßÓ \¢uº¨£[PÎÀ
Bµõá]¯õÍº øPÂkÁuØPõÚ ÷£õUøPU PhUP ÷Ásk®. ÷©¾® EÖv¯õÚ
|®¤UøP²hß ÇUP ÷Ásk®. H©õØÓ[PÒ uÁÖPøÍz uÂº¨£uØPõÚ £i¨¤øÚPÍõPU
P¸u¨£h ÷Ásk®. ÷©¾® ußÚ®¤UøP¯õÚx AÁøµ CÖvÁøµ Aøh¯ ysh
÷Ásk®.
1.3.8. Bµõá]°ß •UQ¯zxÁ® (Significance of Research)
ím\ß ©õU]® P¸zx¨£i, ""GÀ»õ •ß÷ÚØÓ•® Â\õµøn¯õÀ ¤ÓUQÓx. AvP
|®¤UøPø¯ Âh \¢÷uP® ö£¸®£õ¾® ]Ó¢ux. HöÚßÓõÀ Ax Â\õµønUS
ÁÈÁSUQÓx. ÷©¾® Â\õµøn Psk¤i¨¦US ÁÈÁSUQÓx''. Cx Bµõá]°ß
•UQ¯zxÁzøu öÁÎ¨£kzxQÓx. ]¢uøÚ ©ØÖ® Aø©¨¤ß uºUPŸv¯õÚ
£ÇUPÁÇUP[PÎß ÁÍºa]ø¯ FUSÂ¨£÷uõk AÔÂ¯À ©ØÖ® yshUTi¯
]¢uøÚø¯ Bµõá] FUSÂUQÓx. J¸ ö£õ¸Íõuõµ® AÀ»x ÁoPzvß `Ç¼À
£¯ß£õmk ö£õ¸ÍõuõµzvÀ Bµõá]°ß £[S |ÃÚ Põ»[PÎÀ ö£›x® AvP›zx
Á¸QÓx. Aµ\õ[P® ©ØÖ® ÁoPzvß ]UPÀPøÍz wº¨£vÀ Bµõá]°ß £¯ß£õk
E¯º¢xÒÍx. Aµ\õ[P® ©ØÖ® ÁoP® BQ¯ CµsiØS® ö£õ¸ÍõuõµU öPõÒøPø¯
ÁS¨£vÀ Bµõá] SÔ¨¤hzuUP £[øPU öPõskÒÍx. Cx J¸ ö£õ¸Íõuõµ
Aø©¨¤ß Qmhzumh AøÚzx Aµ\õ[P öPõÒøPPÐUS® Ai¨£øhø¯ ÁÇ[SQÓx.
GkzxUPõmhõP, Aµ\õ[P ÁµÄ&ö\»Ä vmh E¸ÁõUP® SÔ¨£õP ©UPÎß ÷uøÁPÒ
©ØÖ® Bø\PÒ £S¨£õ´Ä ©ØÖ® Á¸Áõ´ Qøh¨£øu¨ ö£õ¸zux. CuØS Bµõá]
÷uøÁ¨£kQÓx. C¢u ©õØÖPÎß ÂøÍÄPøÍ Bµõ´Á÷uõk ©õØÖU öPõÒøPPøÍ
ÁSUP Bµõá] EuÄQÓx. BP÷Á, Bµõá] Gß£x öPõÒøP •iöÁk¨£øu
GÎuõUSQÓx. Ç¨¤Ý® Ax Bµõá]°ß J¸ £Sv¯õP CÀø». C¢u ö\¯À£õmiÀ,
J¸ |õmiß £ØÓõUSøÓ ÁÍ[PøÍ •øÓ¯õP JxURk ö\´ÁuØS Bµõá] EuÄQÓx.
6
|õmiÀ {PÊ® ©õØÓzvß ö\¯À•øÓø¯¨ ¦›¢xöPõÒÍ, J¸ ö£õ¸Íõuõµzvß \‰P
©ØÖ® ö£õ¸Íõuõµ Pmhø©¨¦ SÔzu uPÁÀPøÍa ÷\P›UP Bµõá] AÁ]¯®. ¦ÒÎÂÁµ
uPÁÀPøÍ ÷\P›¨£x J¸ ÁÇUP©õÚ £o¯õP CÀ»õÂmhõ¾®, £À÷ÁÖ Bµõá]
]UPÀPøÍ EÒÍhUQ¯x. GÚ÷Á, C¢u £oø¯ ÷©ØöPõÒÍ Bµõá] ÁÀ¾|ºPÒ C¢u
|õmPÎÀ Aµ\õ[PzuõÀ Dk£mkÒÍÚº. GÚ÷Á, Aµ\õ[P ö£õ¸ÍõuõµU öPõÒøP
ÁS¨£uØPõÚ J¸ P¸Â¯õP Bµõá] ‰ßÖ uÛzxÁ©õÚ ö\¯À£õkPøÍ EÒÍhUQ¯x:
1. öuõhºa]¯õÚ Esø©PøÍ öuõS¨£uß ‰»® ö£õ¸Íõuõµ Pmhø©¨ø£
Â\õ›zuÀ;
2. |hUS® {PÌÄPøÍ PshÔuÀ ©ØÖ® AÁØÔß Ai¨£øh \UvPÎß
£S¨£õ´Ä;, ©ØÖ®
3. •ßPo¨¦ AuõÁx GvºPõ» •ß÷ÚØÓ[PÎß Po¨¦ (Wilkinson and Bhandarkar,
1979).
ÁoP® ©ØÖ® öuõÈÀxøÓ²hß öuõhº¦øh¯ £À÷ÁÖ ö\¯À£õmk ©ØÖ®
vmhªhÀ ]UPÀPøÍz wº¨£v¾® Bµõá] •UQ¯zxÁ® ö£ÖQÓx. £» ÁÈPÎÀ
ö\¯À£õmk Bµõá], \¢øu Bµõá] ©ØÖ® E¢xuÀ Bµõá] BQ¯øÁ •UQ¯©õÚøÁ
©ØÖ® AÁØÔß •iÄPÒ ÁoP •iÄPøÍ GkUP EuÄQßÓÚ. \¢øu Bµõá] Gß£x
öPõÒ•uÀ, EØ£zv ©ØÖ® ÂØ£øÚ öuõhº£õÚ öPõÒøPPøÍ ÁS¨£uØPõÚ \¢øu°ß
Pmhø©¨¦ ©ØÖ® ÁÍºa]°ß Â\õµønø¯ SÔUQÓx. ö\¯À£õmk Bµõá] Gß£x
ÁoP ]UPÀPÐUS wºÄ Põn uºUPŸv¯õÚ Pou ©ØÖ® £S¨£õ´Ä ~m£[PøÍ¨
£¯ß£kzxÁ÷uõk öuõhº¦øh¯x. AuõÁx ö\»ÄU SøÓ¨¦ AÀ»x »õ£ AvP›¨¦
AÀ»x ÷uºÄ•øÓ ]UPÀPÒ ÷£õßÓøÁ öuõhº£õP. \¢øu ]Ó¨¤¯À¦PøÍ¨ ö£õ¸zx
©UPÒ Hß |h¢xöPõÒQÓõºPÒ Gß£øuz wº©õÛUP E¢xuÀ Bµõá] EuÄQÓx. ÷©¾®
SÔ¨£õP ~Pº÷Áõº |hzøuUS Ai¨£øh¯õÚ E¢xuÀPÎß £S¨£õ´ÂÀ Cx AUPøÓ
öPõskÒÍx. C¢u B´ÄPÒ AøÚzx® ÁoPzvØS® öuõÈ¾US® ªPÄ® £¯ÝÒÍuõP
ÇUS®. ÷©¾® ÁoP •iöÁk¨£uØS AøÁ ö£›x® EuÄQÓx.
\‰P EÓÄPøÍ £S¨£õ´Ä ö\´ÁuØS®, £À÷ÁÖ \‰P¨ ¤µa]øÚPÐUS
ÂÍUP[PøÍz ÷ukÁuØS® \‰P ÂgbõÛPÐUS Bµõá] •UQ¯©õÚx. Cx AÔÂß
ö£õ¸mk Âå¯[PøÍ AÔ¢x öPõÒÁvÀ AÔÄ\õº v¸¨vø¯ AÎUQÓx. \‰P
AÔøÁ¨ ö£ÖÁuØPõÚ |øh•øÓ £¯ß£õmøh²® Cx öPõskÒÍx. CuÚõÀ
Gøu¯õÁx ]Ó¨£õP AÀ»x vÓø©¯õP ö\´¯ •i²®. \‰P AÔÂ¯¼À Bµõá] Auß
ö\õ¢u |»ÝUPõPÄ®, |øh•øÓ ]UPÀPøÍz wºUPÄ® AUPøÓ öPõskÒÍx.
1.4 «Ò£õºøÁ
· Bµõá]°ß ÷|õUP[PÒ
· Bµõá] ÁøPPÒ
· J¸ Bµõá]¯õÍ›ß uSvPÒ
· Bµõá]°ß •UQ¯zxÁ®
1.5 £õhÂÚõUPÒ
1. Bµõá]ø¯ Áøµ¯ÖUPÄ®.
2. Bµõá]°ß ÷|õUP[PÒ ¯õøÁ?
3. Bµõá]°ß •UQ¯zxÁzøuU TÖ[PÒ.
4. Bµõá] ö\´Áx G¨£i Gß£øu AÔ¢x öPõÒÁuß •UQ¯zxÁ® GßÚ?
5. Bµõá] ö\¯À•øÓø¯ £ØÔ ÂÍUSP
6. Bµõá]°ß £À÷ÁÖ AqS•øÓPøÍ •ßÛø»¨£kzuÄ®.
7. J¸ Bµõá]¯õÍ›ß uSvPøÍ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
7
8. £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ Bµõá]PøÍ ÂÍUS[PÒ.
1.6 _¸UP®
Bµõá] ]UPø» •øÓ¯õP wºUP¨£k® ÁÈ Bµõá] •øÓ. Bµõá] GÆÁõÖ
AÔÂ¯À Ÿv¯õP |hzu¨£kQÓx Gß£øu¨ £iUS® AÔÂ¯À Cx. Auß RÌ
Bµõá]¯õÍº J¸ Bµõá] ]UPø»¨ £i¨£uØS ö£õxÁõP ÷©ØöPõÒÍ¨£mh £À÷ÁÖ
|hÁiUøPPøÍ²® AÁØÔß ¤ßÚõÀ EÒÍ Ai¨£øh uºUPzøu²® AÔ¢xöPõÒQÓõº.
GÚ÷Á, Bµõá] ~m£[PøÍ B´ÁõÍº AÔ¢x öPõÒÁx ©mk©À»õ©À, AÔÂ¯À
AqS•øÓ²® AÔ¢x öPõÒÁx AÁ]¯®.
1.7 £°Ø] ÂÚõUPÒ
1. "J¸ Bµõá]¯õÍº J¸ }v£v¯õP £o¯õØÓ ÷Ásk® ©ØÖ® Esø©ø¯ ö£Ó
÷Ásk® BÚõÀ uÚx ÁõvUS BuµÁõP uÚx ÁÇUøP {¹¤UP ©mk÷©
BºÁ•ÒÍ J¸ Áõv¯õP AÀ».' & SÔU÷PõÒ Bµõá]ø¯ _miUPõmk®
AÔUøPø¯¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
2. ""SÔ¨£õP C¢v¯õÂÀ AÝ£Á Bµõá] Bµõá]¯õÍºPÐUS £» ]UPÀPøÍ
E¸ÁõUSQÓx'' & Cx÷£õßÓ Bµõá]¯õÍºPÒ ö£õxÁõP GvºöPõÒÐ®
¤µa]øÚPøÍ SÔ¨¤k[PÒ.
1.8 xøn¨£õh¡ÀPÒ
1. Ackoff, Russell L., The Design of Social Research, Chicago: University of Chicago Press, 1961.
1.9 J¨£øhÄPÒ
1. ""\›¯õÚ Esø© Psk¤i¨¦, £S¨£õ´Ä ©ØÖ® ©v¨¥k BQ¯ÁØÔÀ Bµõá]
ªPÄ® AUPøÓ öPõskÒÍx''. CÁØÖhß }[PÒ Ehß£kQÕºPÍõ? E[PÒ
£v¾US BuµÁõP Põµn[PøÍU TÖ[PÒ.
1.10 £›¢xøµUP¨£mh £õh¡ÀPÒ
1. C.R. Kothari, Research Methodology, Methods and Techniques, Wiley Eastern Limited, New Delhi,
1988.
2. Marie Jahoda, Morton Deutsch and Staurt W. Cook, Research Methodsin Social Relations, p.4.
1.11 PØÓÀ ö\¯À£õkPÒ
1. ""SÔ¨£õP C¢v¯õÂÀ AÝ£Á Bµõá] Bµõá]¯õÍºPÐUS £» ]UPÀPøÍ
E¸ÁõUSQÓx''. AzuøP¯ Bµõá]¯õÍºPÒ ö£õxÁõP GvºöPõÒÐ®
¤µa]øÚPøÍ SÔ¨¤k[PÒ.
1.12 •UQ¯ ö\õØPÒ
Bµõá], Bµõá] •øÓPÒ, Bµõá] ÁÈ•øÓ.

8
£õh® & 2
Bµõá] ö\¯À•øÓ
2.1. AÔ•P®
Bµõá] Gß£x J¸ ö\¯À•øÓ. J¸ ö\¯À•øÓ Gß£x J¸ C»UQß •iøÁ
Aøh¯ ö\´¯¨£k® ö\¯À£õkPÎß öuõS¨£õS®. AuõÁx J¸ ö\¯À•øÓ £»
ö\¯À£õkPøÍ EÒÍhUQ¯x. AøÁ öuõhºa]¯õP AÀ»x J÷µ ÷|µzvÀ
÷©ØöPõÒÍ¨£kQßÓÚ. GÚ÷Á Bµõá] ö\¯À•øÓ Bµõá] |hÁiUøPPÎÀ
Dk£mkÒÍ £À÷ÁÖ £iPÒ ©ØÖ® {ø»PøÍU SÔUS®. C¢u £iPÒ AÀ»x {ø»PÒ
JÆöÁõßÖ® öuõhºa]¯õÚ ö\¯À£õkPøÍU öPõsi¸UP»õ®. C¢u |hÁiUøPPÒ
AøÚzx® v¸¨vPµ©õÚ •øÓ°À •iUP¨£k®÷£õxJ¸ B´ÁÔUøP u¯õ›UP¨£kQÓx.
2.2. ÷|õUP[PÒ
Bµõá] •øÓ ©ØÖ® ~m£[PÎß ÂÁµ[PøÍz öuõh[SÁuØS •ß Bµõá]
ö\¯À•øÓ°ß _¸UP©õÚ Ps÷nõmhzøu •ßøÁ¨£x ö£õ¸zu©õÚuõS®. Cx
vÓ®£h Bµõá]ø¯ ÷©ØöPõÒÍ ÷uøÁ¯õÚ öuõhº ö\¯ÀPøÍ²® C¢u £iPÎß
Â¸®¤¯ Á›ø\•øÓø¯²® öPõskÒÍx.
2.3. EÒÍhUP[PÒ
2.3.1. Bµõá] ö\¯À•øÓ°ß ö£õ¸Ò
2.3.2. Bµõá] ö\¯À£õmiÀ Dk£mkÒÍ £iPÒ
2.3.3. \‰P AÔÂ¯À Bµõá]°À EÒÍ ]UPÀPÒ
2.3.1. Bµõá] ö\¯À•øÓ°ß ö£õ¸Ò (Meaning of Research Process)
Bµõá] ö\¯À•øÓ vÓ®£h Bµõá]ø¯ |hzxÁuØSz ÷uøÁ¯õÚ öuõhº
|hÁiUøPPÒ AÀ»x ö\¯ÀPøÍU öPõskÒÍx.
Bµõá] ö\¯À•øÓ°ß £iPÒ (Steps Involved in Research Process)
Bµõá]°ß ö\¯À öuõhº£õÚ £¯ÝÒÍ |øh•øÓ ÁÈPõmkuÀPøÍ ÁÇ[S®
£iPÒ ¤ßÁ¸©õÖ:
1. Bµõá] ]UPø» ÷uº¢öukzuÀ;
2. Â›ÁõÚ C»UQ¯ B´Ä;
3. P¸x÷PõøÍ E¸ÁõUSuÀ;
4. Bµõá] ÁiÁø©¨ø£z u¯õ›zuÀ;
5. ©õv›°ß ÁiÁø©¨ø£z wº©õÛzuÀ;
6. uµÄ ÷\P›zuÀ;
7. vmhzøu {øÓ÷ÁØÖÁx;
8. uµÄ £S¨£õ´Ä;
9. P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ;
10.ö£õxø©¨£kzuÀ ©ØÖ® ÂÍUP®, ©ØÖ®
11.AÔUøP u¯õ›zuÀ AÀ»x •iÄPøÍ ÁÇ[SuÀ.
÷ÁÖ ÁõºzøuPÎÀ TÖÁuõÚõÀ, Cx •iÄPøÍ •øÓ¯õP GÊxÁøu
EÒÍhUQ¯x.
1. Bµõá] ]UPø» ÷uº¢öukzuÀ (Problem Formulation)
J¸ Bµõá] ]UPø» Aøh¯õÍ® Psk £S¨£õ´Ä ö\´Áx Bµõá]
ö\¯À•øÓ°ß •uÀ ©ØÖ® •UQ¯©õÚ £i¯õS®. ]µ©zvØS ÁÈÁSUS® SÔ¨¤mh
9
PõµoPøÍ uÛø©¨£kzv ¦›¢x öPõÒÐ® ¦zv\õ¼zuÚzøu²®, ~snÔøÁ²® J¸
Bµõá]¯õÍº öPõsi¸UPõÂmhõÀ J¸ ]UPø» vÓ®£h wºUP •i¯õx.
2. Â›ÁõÚ C»UQ¯ B´Ä (Extensive Literature Survey)
Cx Bµõá]°À ªP •UQ¯©õÚ Pmh©õS®. C¢u PmhzvÀuõß Bµõá]¯õÍº
•¢øu¯ B´ÄPÒ ©ØÖ® AÁØÔß Psk¤i¨¦PÒ SÔzx uÚx Bµõá]°À
SÔ¨¤kQßÓõº. C¢u Ph¢uPõ» B´ÄPÒ E¸ÁõUQ¯ •øÓ ©ØÖ® AqS•øÓø¯ AÁº
PØÖUöPõÒQÓõº. AÁº ÷\P›zu uµÄPÎß Ai¨£øh°À •¢øu¯ B´ÄPÎß •iÄPøÍ
©v¨¥k ö\´QÓõº. C¢u {ø»°À Bµõá]¯õÍº uÚx Bµõá]°ß \«£zv¯
•ß÷ÚØÓ[PøÍ¨ ¦›¢xöPõÒQÓõº.
3. P¸x÷PõøÍ E¸ÁõUSuÀ (Developing the Hypothesis)
P¸x÷PõÒ Gß£x B´Ä ö\´¯¨£mh £À÷ÁÖ PõµoPÎøh÷¯ \¢÷uPzvØQh©õÚ
AÀ»x Gvº£õºUP¨£mh EÓÂß Ai¨£øh°À E¸ÁõUP¨£mhøÁ¯õS®. ö£õxÁõP
Bµõá]°ß Bµ®£zvÀ Bµõá]¯õÍº J¸ ö\¯À•øÓ P¸x÷PõøÍ ÁS¨£õº. AuÝhß
AÁº uÚx Bµõá]ø¯ öuõh¸Áõº. ö\¯À•øÓ P¸x÷PõÒ Gß£x J¸ uØPõ¼P
AÔUøP. Cx B´ÁõÍ›ß B´Âß ÷|õUPzøu Pmk¨£kzxÁvÀ ÁÈPõmkQÓx.
ö£õ¸zu©ØÓ uµÄ ©ØÖ® Esø©PøÍ ÷\P›¨£øuz uÂºUP Cx AÁ¸US EuÄQÓx.
Cx J¸ SÔ¨¤mh A®\zvÀ uÚx PÁÚzøu ö\¾zxÁuØS EuÄQÓx. Cuß ‰»®
÷|µ® ©ØÖ® ÁÍ[PøÍ Ãni¨£øu uÂºUP»õ®.
4. Bµõá] ÁiÁø©¨ø£ u¯õ›zuÀ (Preparation of Research Design)
CvÀ Bµõá]¯õÍº uÚx B´ÂøÚ GÆÁõÖ ö\´¯ Â¸®¦QÓõº Gß£øu öuÎÁõP
SÔ¨¤kQßÓõº. Bµõá] ÁiÁø©¨¦ B´ÁõÍº uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓ, Bµõá]¯õÍ›ß
PmhøÍ°ß vÓßPÒ, uµÄ ÷\P›¨£uØPõÚ ö\¯À£õmkz vmh®, QøhUS® ÷|µ®
©ØÖ® ¤Ó ÁÍ[PÒ, {v uõUP[PÒ ÷£õßÓÁØøÓU SÔUQÓx. Bµõá] ÁiÁø©¨¦
•ß÷ÚØÓzvß JÆöÁõ¸ Ai°¾® ©õØÓ[PøÍa ö\´¯»õ®. ©õØÓ[PÍõÀ
©õØÔ¯ø©UPUTi¯ ÁøP°À AøÁ ÇUP£¨£h ÷Ásk®.
5. ©õv›°ß ÁiÁø©¨ø£ wº©õÛzuÀ (Determining the Sample Design)
Cx Bµõá]°À J¸ •UQ¯©õÚ Pmh©õS®. JÆöÁõ¸ Bµõá]²® ©UPÒ öuõøP
£ØÔ¯ •Êø©¯õÚ B´ÁõP ÇUP •i¯õx. Bµõá]¯õÍº ©UPÒöuõøP°À Ç¢x J¸
]» TÖPøÍ PÁÚ©õP ÷uºÄ ö\´¯ ÷Ásk®. AÁØøÓ wÂµ©õP¨ £izx •iÄPøÍ
£¯ß£kzuUTi¯ ©UPÐUS Gmhö\´¯÷Ásk®. ©õv›ø¯z ÷uº¢öuk¨£x ªP
•UQ¯©õÚ £o. ©õv›°ß AÍÄ, ©õv›°ß •øÓ, ©õv›°ß ÷\õuøÚPÒ ÷£õßÓÁØøÓ
Bµõá]¯õÍº wº©õÛUP ÷Ásk®. J¸ ö£›¯ ©õv› G¨÷£õx® Â¸®£¨£k®. BÚõÀAx
Pmhõ¯ªÀø».
6. uµÄ ÷\P›zuÀ (Collecting Data)
C¢u PmhzvÀ Bµõá]¯õÍº uÚx £oUPõÚ uµÄPÎß Buõµ[PøÍ öuÎÁõP
SÔ¨£h ÷Ásk®. AÁº •ußø© ©ØÖ® Cµshõ®{ø» uµÄPøÍ¨ £¯ß£kzu»õ®.
•¢øu¯x •uÀ •øÓ¯õP B´ÁõÍµõÀ ÷\P›UP¨£mh uµÄPøÍ
uPÁ»Ô¢uÁºPÎhª¸¢÷uõ AÀ»x ©õv› £v»ÎzuÁºPÎhª¸¢÷uõ AÁµx Bµõá]UPõP
ö£Ó¨£kÁøu SÔUQÓx. ¤¢øu¯x HØPÚ÷Á ÷\P›UP¨£mh, öÁÎ°h¨£mh AÀ»x
öÁÎ°h¨£hõu ©ØÖ® £¯ß£õmiØS QøhUPUTi¯ uµøÁU SÔUQÓx.
7. vmhzøu {øÓ÷ÁØÖÁx (Execution of Plan)
8. uµÄ £S¨£õ´Ä (Analysis of Data)

uµÄ ÷\P›UP¨£mhÄhß, AøÁ ÁøP¨£kzu¨£mk AmhÁøn¨£kzu¨£h
÷Ásk®. ¤ßÚº uµÄPÎß £S¨£õ´Ä ÷©ØöPõÒÍ¨£h ÷Ásk®. C¢u PmhzvÀ,
B´ÁõÍº B´ÄPÎß ÷|õUP[PÐhß Jzx¨÷£õQßÓ £S¨£õ´ÄPÎß P¸ÂPøÍz
10
÷uº¢öukUP ÷Ásk®. ö£õ¸zu©ØÓ £S¨£õ´øÁ ÷©ØöPõÒÐ® ÷£õUS uÂºUP¨£h
÷Ásk®.
9. P¸x÷PõÎß ÷\õuøÚ (Testing of Hypothesis)
Bµõá]¨ £oPøÍ ÷©ØöPõÒÐ® ÷£õx, Bµõá]¯õÍº P¸x÷PõøÍ
E¸ÁõUPUTk®. ÷©¾®÷\P›UP¨£mh uµÄPÐhß Cøu ÷\õvUP ÷Ásk®.
P¸x÷PõÎß÷\õuøÚUPõÚ£À÷ÁÖ£S¨£õ´Ä P¸ÂPøÍ AÁº£¯ß£kzu»õ®. JÆöÁõ¸
Bµõá]¨£oUS® J¸ P¸x÷PõÒ ÇUP ÷Ásk® Gß£øuU SÔ¨¤h •i¯õx. J¸
Bµõá] £o •i¢ux®, ö£õxø©¨£kzuÀPÒ Á¢ux®, AøÁ Akzukzu Bµõá]
£oPÐUPõÚ P¸x÷PõÍõP GkzxU öPõÒÍ¨£h»õ®. Ç¨¤Ý®, ¦ÒÎÂÁµ \õßÖPÒ
EÖv¯õÚ \õßÖPÒ AÀ» Gß£øu Bµõá]¯õÍº AÔ¢x öPõÒÍ ÷Ásk®.
10. ö£õxø©¨£kzuÀ ©ØÖ® ÂÍUP®
11. B´ÁÔUøP u¯õ›zuÀ (Preparation of Thesis)

AøÚzx {ø»PÐ® •i¢uÄhß, Bµõá]¯õÍº uÚx B´ÁÔUøP°ß ÁøµøÁz
u¯õ›UP ÷Ásk®. AÁº B´ÁÔUøP°ß ÁiÁzøu |ßS AÔ¢v¸UP ÷Ásk®, Aøu
Psi¨£õP Pøh¤iUP ÷Ásk®. B´Âß {¯õ¯¨£kzxuÀ, B´Âß Põ»®, ©õv› AÍÄ,
uµÄPÎß Buõµ[PÒ, £S¨£õ´ÄPÎß P¸ÂPÒ, ¡¼¯À, Ph¢uPõ» B´ÄPÎß
©ÖB´Ä ÷£õßÓÁØøÓ B´ÁÔUøP öuÎÁõPU SÔ¨¤h ÷Ásk®. AÁµx GÀ»õ
Psk¤i¨¦PøÍ²® ¦PõµÎzx, AÁµx ÂÍUP[PøÍ öPõkUP÷Ásk®.
÷©÷» ÂÍUP¨£mh Pmh[PÒ Â›ÁõÚ Bµõá] ö\¯À•øÓ¯õS®. C¢u
ö\¯À•øÓ £i¨¦US £i¨¦ ©õÖ£k® Gß£øu PÁÚzvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®. BÚõÀ,
ö£õxÁõP Bµõá] ö\¯À•øÓ AÔÂ¯À •øÓ°À ÷©ØöPõÒÍ¨£h ÷Ásk®.
\‰P AÔÂ¯À Bµõá]°À EÒÍ ]UPÀPÒ (Problems of Research in Social Science)
\‰P AÔÂ¯À Bµõá] £» uÛzxÁ©õÚ A®\[PøÍU öPõskÒÍx. CzuøP¯
Bµõá]PÒ ö£¸®£õ¾® \‰P® AÀ»x J¸ \‰Pzvß ö\¯À£õkPÒ SÔzx
÷©ØöPõÒÍ¨£kQßÓÚ. GÚ÷Á, Ai¨£øh°À C¢u B´ÄPÒ ©Ûu |hzøu AÀ»x
AqS•øÓø¯ Bµõ´QßÓÚ. AqS•øÓPÒ AÀ»x |hzøuPøÍ AÍÂkÁx ªPÄ®
PiÚ®. AÍÃmk ]UPø»z uÂµ, \‰P AÔÂ¯¼À J¸ Bµõá]¯õÍº GvºöPõÒÐ® £»
]UPÀPÒ EÒÍÚ. C¢u ]UPÀPÒ R÷Ç ÂÁõvUP¨£mkÒÍÚ.
1. \‰P AÔÂ¯¼ß ]UP»õÚ ußø© (Compexity of Social Science)
\‰P AÔÂ¯À ]UP»õÚx, HöÚÛÀ Bµõá]°ß ö£õ¸Ò ©ÛuºPÒ ©ØÖ®
AÁºPÎß |hzøu. _ØÖa`ÇÀ, EÍÂ¯À, P»õa\õµ, ©u ©ØÖ® \‰P® ÷£õßÓ £»
öÁÎ¨¦Ó PõµoPÐUS ©ÛuºPÒ Em£kzu¨£kQÓõºPÒ. C¢u PõµoPÒ uÛø©°À
C¯[Põx. G¢u J¸ Põµo°ß ÂøÍøÁ²® uÛ¯õP ¤›¨£x ªPÄ® PiÚ®. GÚ÷Á, \‰P
AÔÂ¯À Bµõá] G¢uöÁõ¸ Pmk¨£õkPÐUS® AÀ»x ÷\õuøÚUS® ö£õÖ¨£õPõx.
2. xÀ¼¯ªßø© (Lack of Preciseness)
\‰P AÔÂ¯À Bµõá]°ß ©ØöÓõ¸ uÛzußø© GßÚöÁßÓõÀ, Põµn® AÀ»x
ÂøÍøÁ xÀ¼¯©õP £S¨£õ´Ä ö\´¯÷Áõ AÀ»x PoUP÷Áõ •i¯õx.
3. ö£õxø©¨£kzxÁvÀ ]µ©® (Difficulty in Generalizing)
\‰P AÔÂ¯À Bµõá]°ß ]UP»õÚ ußø©ø¯U P¸zvÀ öPõsk, Bµõá]°ß
•iÄPøÍ ö£õxø©¨£kzxÁx ªPÄ® PiÚ®. HöÚßÓõÀ, \‰P AqS•øÓPÐ®,
÷£õUSPÐ® ÷ÁÖ£kQßÓÚ. ÷©¾® J¸ Bµõá]°ß Psk¤i¨¦PÒ ÷ÁÖ Ch[PÎÀ
£¯ß£kzxÁuØS •ß¦ AÁØøÓ ©õØÔ¯ø©UP ÷Ásk®. Psk¤i¨¦PÎß
Ai¨£øh°À ÷Põm£õkPÒ ÁiÁø©UP¨£mi¸¢uõ¾®, AøÁ SÔ¨¤mh
AÝ©õÚ[PÎß Ai¨£øh°À Aø©¢v¸UQßÓÚ. ÷©¾® C¢u ÷Põm£õkPÐUS
ÂvÂ»USPÒ {µõP›UP¨£hÂÀø».
11
4. |®£P©õÚ uµÄ CÀ»õux (Lack of Reliable Data)
\‰P AÔÂ¯À Bµõá]°ß •UQ¯ Áµ®¦PÎÀ JßÖ |®£P©õÚ uµÄ Qøh¨£x.
ö£õxÁõP J¸ PmhzvÀ ÷\P›UP¨£mh uµÄ ©ØöÓõ¸ PmhzvÀ £¯ÝÒÍuõP ÇUPõx.
÷©¾®, J¸ ÷|õUPzvØPõP ÷\P›UP¨£mh uµøÁ ©ØöÓõ¸ ÷|õUPzvØPõP £¯ß£kzu
•i¯õx. C¢u ö\¯À•øÓø¯ •iUP ©PzuõÚ ÷|µ® ÷uøÁ¨£kÁuõÀ uµÄ ÷\P›¨£x
J¸ ÁÀ»ø©ªUP ¤µa]øÚ¯õS®. uµÄ ÷\P›¨¦ •i¢uÄhß, uµÂß SøÓ¢u£m\® £Sv
ÁÇUPØÖ¨÷£õQÓx. Cuß ÂøÍÁõP, uµÄzuÍzxhß ÁiÁø©UP¨£mh öPõÒøPPÒ
SøÓ¢u ö\¯ÀvÓß ªUPuõP ©õÖ®.
5. •iÄPøÍ ÂÍUSÁvÀ]µ©® (Difficulty in Interpreting the Results)
\‰P AÔÂ¯À Bµõá]°ß •iÄPÎß ÂÍUP® vÓøÚ²® AÝ£Ázøu²®
÷Põ¸QÓx. \‰P ©õÖ£õkPÎß GsoUøP°ß |hzøuø¯ ÂÍUSÁvÀ
Bµõá]¯õÍ¸US |À» öÁÎ¨£õk ÇUP ÷Ásk® ©ØÖ® AÁØøÓ öuõhº¦£kzu
÷Ásk®. Cx CÀ»õu {ø»°À, ö\´¯¨£mh ÂÍUP[PÒ £Sv¯ÍÄ ©ØÖ® •Êø©¯õP
ö£õ¸¢uõx. CuÝhß ÷\ºzx, J¸ Bµõá]¯õÍº AvP \õº¦øh¯ÁµõP ÇUP»õ® AÀ»x
ÂÍUPzvß ]øuÄPÎß ÂøÍÁõP PõµoPÎß öuõS¨£õÀ £õvUP¨£h»õ®.
6. Põµnzøu Aøh¯õÍ® Psk Põµn& ÂøÍÄ EÓøÁ {ÖÄuÀ
(Identifying and establishing Cause & effect relationship)
\‰P AÔÂ¯À Bµõá]PÎÀ, £» ö£›¯ ©ØÖ® ]Ô¯ \‰P ©õÔPÒ öuõhº¦
öPõÒQßÓÚ. GÚ÷Á \‰P ö\¯À£õmøh HØ£kzx® AÀ»x £õvUS® ©õÔPÒ
Aøh¯õÍ® Põs£x ªPÄ® PiÚ®. Cx J¸ PiÚ©õÚ £o¯õP ©õÖ® ÷£õx, £À÷ÁÖ
©õÔPÒ Cøh÷¯¯õÚ Põµnzøu²® ÂøÍÄ EÓøÁ²® wº©õÛ¨£x J¸ \Áõ»õP ©õÖ®.
7. \‰P ©õÖ£õkPÒ SÔzu P¸zv¯À Áøµ¯øÓPÒ ©ØÖ® öuÎÄ
(Conceptual Definitions and Clarity on Social Variables)
\‰P AÔÂ¯À Bµõá]°À Cx ©ØöÓõ¸ uøh¯õS®. Euõµn©õP, J¸ PmhzvÀ,
J¸ ‰»uÚ Á¸©õÚ® J¸ |õmiß {ø»°ß SÔ±hõP £µÁ»õP HØÖUöPõÒÍ¨£mhx.
BÚõÀ CßÖ Ax J¸ •Êø©¯ØÓ |hÁiUøP¯õP £õºUP¨£kQÓx. C÷u÷£õÀ, Aµ\õ[P
£ØÓõUSøÓ, ÁµÄ ö\»Äz vmh £ØÓõUSøÓ, {v¨ £ØÓõUSøÓ, Á¸Áõ´ £ØÓõUSøÓ
÷£õßÓ £» Áøµ¯øÓPÒ EÒÍÚ. JÆöÁõßÖ® £» ö£õ¸Íõuõµ `Ì{ø»PøÍ
ÂÍUSÁuØS¨ £¯ß£kzu¨£h»õ®. GÚ÷Á Áøµ¯øÓ°ß ÷uºÄ Bµõá]°ß •iøÁz
wº©õÛUS®. AuõÁx, {v¨ £ØÓõUSøÓ°ß Ai¨£øh°À J¸ |õk J¸ ö|¸UPiUSa
ö\ÀÁuõPU TÓ»õ®. A÷u ÷|µzvÀ Á¸Áõ´ £ØÓõUSøÓ ÷ÁÖ£mhÁØøÓ SÔUP»õ®.
8. \‰P ©õÖ£õkPÎß ©õÖ® ußø© (Dynamic nature of Social Variables)
J¸ \‰P AÔÂ¯À Bµõá]¯õÍº \¢vUP ÷Ási¯ J¸ ]UPÀ GßÚöÁßÓõÀ,
HØÖ©v CÓUS©v ©v¨¦PÒ, ö©õzu EÒ|õmk EØ£zv, {Pµ ÷u]¯ EØ£zv ÷£õßÓ
©õÔPøÍ¨ £¯ß£kzx® ÷£õx, £n ©v¨¦ J¸ •UQ¯©õÚ Põµo¯õP ©õÖ®.
AÆÁ¨÷£õx £n ©v¨¤À £µ¢u HØÓ CÓUP[PÒ Ç¨£uõÀ, Âø»PÒ SÔzu uµøÁ¨
£¯ß£kzx® ÷£õx J¸Áº öuõhº¢x ÂÈ¨¦hß ÇUP ÷Ásk®. J¸Áº uØ÷£õøu¯
Âø» {ø» AÀ»x {ø»¯õÚ Âø» {ø» BQ¯ÁØøÓ¨ £¯ß£kzu ÷Ásk©õ Gß£x
PiÚ©õÚ ÷uºÁõS®.
9. uµÄzuÍ Pmhø©¨¤À ©õØÓ[PÒ (Changes in Database Structure)
uµÄzuÍ Aø©¨¦ Gß£x \‰P ©õÖ£õkPÐUS öÁÆ÷ÁÖ ¦ÒÎPÎÀ QøhUS®
uµÄ EÒÍhUPzøuU SÔUQÓx. \•uõ¯zvß £» ¦v¯ AÍÄ¸UPÒ Põ»¨÷£õUQÀ
E¸ÁõQ²ÒÍÚ. •¢øu¯ BskPÎÀ C¢u AÍÄ¸UPÒ SÔzu uµøÁ¨ ö£ÖÁx ªPÄ®
PiÚ®. GkzxUPõmhõP, C¢v¯õÂØPõÚ Aµ]¯À Chº SÔ±k J¸ uµÄ. Cx Ph¢u
Cµsk AÀ»x ‰ßÖ BskPÐUS ©mk÷© QøhUPUTk®. C¢u SÔ±møh
E¸ÁõUSÁuØPõÚ ÁÈ•øÓ öu›¢v¸¢uõ¾®, Ph¢u Põ»zøu PnUQkÁx PiÚ©õP
ÇUP»õ®. HöÚÛÀ C¢u SÔ±møh E¸ÁõUP ÷uøÁ¯õÚ £» uµÄ QøhUPõ©À
12
÷£õP»õ®. C÷u÷£õÀ, ›\ºÆ Á[Q ÁÇ[Q¯ öPõk¨£ÚÄ Ç¨¦ ÷£õßÓ Ai¨£øh
uµÄPÎß ÁøP¨£õk Põ»¨÷£õUQÀ £» ©õØÓ[PÐUS EÒÍõQ²ÒÍx. CßÖ,
öPõk¨£ÚÄPÎß Ç¨¦ öuõhº£õÚ |ßS ÁøP¨£kzu¨£mh uµøÁ¨ ö£ÖQ÷Óõ®.
BÚõÀ A÷u ©õÔ SÔzu AzuøP¯ ÁøP¨£kzu¨£mh uPÁÀPÒ Ph¢u Põ»zvØS, 1980
AÀ»x AuØS •ßÚº QøhUPÂÀø». Cx uµøÁ £S¨£õ´Ä ö\´²® Bµõá]¯õÍ›ß
vÓøÚU Pmk¨£kzxQÓx.
2.4 «Ò£õºøÁ
· Bµõá] ö\¯À•øÓ
· Bµõá] ]UPø» E¸ÁõUSuÀ
· P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ
2.5 £õhÂÚõUPÒ
1. J¸ Bµõá] vmhzøu ÁS¨£vÀ EÒÍ Pmh[PøÍ _¸UP©õP Bµõ²[PÒ.
2. J¸ Bµõá]z vmhzøuz ¤ß£ØÖÁvÀ EÒÍ •UQ¯ £i{ø»PøÍ ÂÍUSP.
2.6 _¸UP®
J¸ Bµõá] ö\¯À£õmiÀ Dk£mkÒÍ £À÷ÁÖ £iPÒ £µì£µ® CÀø» Gß£øu
J¸Áº {øÚÂÀ öPõÒÍ ÷Ásk®.; AøÁ uÛzuÛ¯õPÄ® uÛzxÁ©õPÄ® CÀø».
G¢uöÁõ¸ SÔ¨¤mh Á›ø\°¾® AøÁ J¸Á¸UöPõ¸Áº ¤ß£ØÓ ÷Ási¯
AÁ]¯ªÀø» ©ØÖ® Bµõá] ö\¯À•øÓ°ß JÆöÁõ¸ £i°¾® Bµõá]¯õÍº
Akzukzu £iPÎß ÷uøÁPøÍ öuõhº¢x Gvº£õºUP ÷Ásk®.
1. J¸ Bµõá] ö\¯À£õmiÀ EÒÍ £À÷ÁÖ £iPøÍ _¸UP©õP ÂÁ›UPÄ®.
1. Young, Pauline V., Scientific Social Surveys and Research, 3rd ed., New York: Prentice & Hall,
1960.
2.9 J¨£øhÄPÒ
1. Bµõá]°À C»UQ¯ B´Âß Aºzuzøu²® ÷uøÁø¯²® ÂÍUS[PÒ.
1988.
2. L.V. Redman and A.V.H. Mory, The Romance of Research, 1923.
1. Bµõá] ö\¯À•øÓø¯ SÔUS® J¸ Áøµ£hzøu Áøµ¯Ä®.
Bµõá] ö\¯À•øÓ°ß ö£õ¸Ò, ]UPÀ E¸ÁõUP®, P¸x÷PõÎß ÷\õuøÚ.

13
£õh® & 3
Bµõá] ]UPø» Áøµ¯ÖzuÀ
3.1 AÔ•P®
Bµõá] ö\¯À•øÓ°ß •uÀ ©ØÖ® •UQ¯ Pmh® Bµõá] ]UPø»z
÷uº¢öukzx \›¯õP Áøµ¯Ö¨£x. J¸ Bµõá]¯õÍº •u¼À J¸ ]UPø»U PshÔ¢x
Aøu ÁSUP ÷Ásk®. Ax Bµõá]US HØÓuõP÷Áõ AÀ»x GÎvÀ
£õvUP¨£hUTi¯uõP÷Áõ ÇUS®. ö£õxÁõP J¸ Bµõá] ]UPÀ Gß£x J¸ uzxÁõºzu
AÀ»x |øh•øÓ `Ì{ø»°ß ¤ßÚo°À J¸ Bµõá]¯õÍº GvºöPõÒÍUTi¯
£v»ÎUP¨£hõu ÷PÒÂø¯U SÔUQÓx. AÁØÔØS AÁº £v»ÎUP AÀ»x wºÄ Põn
Â¸®¦QÓõº.
3.2 ÷|õUP[PÒ
J¸ Bµõá]¯õÍº ]UPø»U Psk¤izx Aøu ÁSUP ÷Ásk®. ]UPø» \›¯õP
Áøµ¯ÖUP J¸ Bµõá]¯õÍº öu›¢x öPõÒÍ ÷Ásk®;.
3.3 EÒÍhUP[PÒ
3.3.1. Bµõá] ]UPÀ & ö£õ¸Ò
3.3.2. Bµõá] ]UP¼ß Azv¯õÁ]¯[PÒ
3.3.3. Bµõá] ]UP¼ß TÖPÒ
3.3.4. Bµõá] uø»¨ø£ Aøh¯õÍ® PõquÀ
3.3.1. Bµõá] ]UPÀ & ö£õ¸Ò (Research Problem & Meaning)
J¸ Bµõá] ]UPÀ ö£õxÁõP J¸ uzxÁõºzu AÀ»x |øh•øÓ `Ì{ø»°ß
`Ç¼À J¸ Bµõá] AÝ£ÂUS® ]» ]UPÀPøÍU SÔUQÓx, AuØPõÚ wºøÁ¨ ö£Ó
Â¸®¦QÓx.
3.3.2. Bµõá] ]UP¼ß AÁ]¯[PÒ (Essentials of Research Problem)
J¸ Bµõá] ]UPÀ ö£õxÁõP ¤ßÁ¸® A®\[PøÍ öPõsi¸¨£uõP TÓ¨£kQÓx
(÷Põzuõ›, 1988):
1. J¸ uÛ|£º AÀ»x J¸ Aø©¨¦ ÇUP ÷Ásk®, X GßÖ öPõÒÍ»õ®, ¯õ¸US
]UPÀ EÒÍx GßÖ TÓ»õ®. uÛ|£º AÀ»x Aø©¨¦ Y `Ç¼À Aø©¢xÒÍx.
Cx ]» Pmk¨£õhØÓ ©õÔPÒ Z BÀ {ºÁQUP¨£kQÓx;
2. SøÓ¢u£m\® Cµsk {PÌÄPÒ ÇUP ÷Ásk® A1 ©ØÖ® A2. C¢u
ö\¯À£õmk {PÌÄPÒ Pmk¨£kzu¨£mh ©õÔPÎß JßÖ AÀ»x AuØS
÷©Ø£mh ©v¨¦PÍõÀ Áøµ¯ÖUP¨£kQßÓÚ. GkzxUPõmhõP, J¸ SÔ¨¤mh
÷|µzvÀ Áõ[Q¯ ö£õ¸mPÎß GsoUøP J¸ ö\¯À {PÌÄ GßÖ
TÓ¨£kQÓx.
3. TÓ¨£mh |hÁiUøPPÎß SøÓ¢ux Cµsk ©õØÖ \õzv¯©õÚ •iÄPÒ ÇUP
÷Ásk®, B1 ©ØÖ® B2. AÁØÔÀ, J¸ ©õØÖ ©ØöÓõßÖUS Â¸®£zuUPuõP
ÇUP ÷Ásk®. AuõÁx, SøÓ¢u£m\® J¸ •iÄ Bµõá]¯õÍº Â¸®¦ÁuõP
ÇUP ÷Ásk®. Cx J¸ SÔU÷PõÍõP ©õÖQÓx.
4. QøhUPUTi¯ ö\¯¼ß •iÄPÒ B´ÁõÍ¸US SÔU÷PõøÍ Aøh¯ J¸
Áõ´¨ø£ ÁÇ[P ÷Ásk®. BÚõÀ \©©õÚ Áõ´¨¦ AÀ». BøP¯õÀ P(Bj /X, A,
Y)°À X ø¯ ÷uº¢öukUS® ÷£õx Bj J¸ ÂøÍÄ {PÊ® {PÌuPøÁU SÔUQÓx
GßÓõÀ, P(B1 / X, A1,Y) ≠P (B1 / X, A2, Y). GÎø©¯õÚö\õØPÎÀö\õÀÁuõÚõÀ,
•iÄPÒÂ¸®¤¯•iÄUS \©©õÚö\¯ÀvÓøÚU öPõsi¸UPUThõx Gß£uõS®.
C¢u GÀ»õ {£¢uøÚPÐUS® ÷©»õP, X AÀ»x G¢u |hÁiUøP GkUP¨£h
÷Ásk® Gß£x ]Ó¢ux GßÖ öu›¯õÂmhõÀ ©mk÷© uÛ|£º AÀ»x Aø©¨¦
Bµõá] ]UP¾US Á¢uuõPU TÓ»õ®. ÷ÁÖ ÁõºzøuPÎÀ TÖÁuõÚõÀ, X wºÄ £ØÔ J¸
\¢÷uP® ÇUP ÷Ásk®. CÆÁõÖ, J¸ uÛ|£º AÀ»x J¸ |£›ß SÊ JßÖUS
14
÷©Ø£mh Â¸®¤¯ •iÄPøÍU öPõsi¸¢uõÀ AÁºPÐUS J¸ ]UPÀ Ç¨£uõPU
TÓ»õ®. AÁºPÒ Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh ©õØÖ |hÁiUøPPøÍU öPõsi¸UP
÷Ásk®, AøÁ ]» BÚõÀ \©©õÚ ö\¯ÀvÓøÚU öPõsi¸UPÂÀø». Â¸®¤¯
SÔU÷PõÒPøÍ Bµõ¯ Cx ÷uøÁ¨£kQÓx, AuõÁx GkUP¨£h ÷Ási¯ ]Ó¢u
|hÁiUøP SÔzx AÁºPÐUS \¢÷uP® EÒÍx.
3.3.3. Bµõá] ]UP¼ß TÖPÒ (Components of Research Problem)
J¸ Bµõá] ]UP¼ß TÖPøÍ ¤ßÁ¸©õÖ _¸UP©õPU TÓ»õ®:
1. ]» ]µ©[PÒ AÀ»x ]UPÀPøÍU öPõsh J¸ |£º AÀ»x J¸ SÊ ÇUP
÷Ásk®.
2. ]» SÔU÷PõÒPÒ ÇUP ÷Ásk®. Gøu²® Â¸®£õu J¸ |£¸U÷Põ AÀ»x
Aø©¨¤Ø÷Põ ¤µa]øÚ ÇUP •i¯õx.
3. Bµõá]¯õÍº öuõhµ Â¸®¦® SÔU÷PõøÍ¨ ¤ßöuõhºÁuØPõÚ ©õØÖ ÁÈPÒ
ÇUP ÷Ásk®. Bµõá]¯õÍ¸US JßÖUS ÷©Ø£mh ©õØÖ ÁÈPÒ ÇUP
÷Ásk® Gß£øu Cx SÔUQÓx. HöÚßÓõÀ, Bµõá]¯õÍ¸US ©õØÖ ÁÈPÒ
CÀø» GßÓõÀ, AÁ¸US J¸ ¤µa]øÚ ÇUPõx.
4. ©õØÖ ÁÈPøÍz ÷uº¢öuk¨£x SÔzx Bµõá]¯õÍ›ß ©ÚvÀ ]» \¢÷uP[PÒ
ÇUP ÷Ásk®. \õzv¯©õÚ ©õØÖPÎß J¨¥mk ö\¯ÀvÓß AÀ»x
ö£õ¸¢uUTi¯ ußø© öuõhº£õÚ ÷PÒÂUS Bµõá] £v»ÎUP ÷Ásk®
Gß£øu Cx SÔUQÓx.
5. ]UP¾US \®£¢u¨£mh J¸ `ÇÀ ÇUP ÷Ásk®.
GÚ÷Á, J¸ Bµõá] ]UPø» Aøh¯õÍ® Põs£x Gß£x Bµõá] |hzxÁuØPõÚ •ß
{£¢uøÚ¯õS®. öPõkUP¨£mh ¤µa]øÚUS QøhUPUTi¯ ]Ó¢u wºøÁU Psk¤iUP
J¸ Bµõá]¯õÍ¸US ÷uøÁ¨£k® JßÖ Bµõá] ]UPÀ GßÖ TÓ¨£kQÓx. AuõÁx,
J¸ SÔ¨¤mh `Ì{ø»°ß ¤ßÚo°À Bµõá] ÷|õUP® EP¢uuõP Aøh¯UTi¯
]Ó¢u |hÁiUøPPøÍ B´ÁõÍº Psk¤iUP ÷Ásk®. ]UPø» ]UP»õUSÁuØS £»
PõµoPÒ £[PÎUPUTk®. GkzxUPõmhõP, `ÇÀ ©õÓUTk®, CuÚõÀ GkUP¨£mh
©õØÖ |hÁiUøPPÎß ö\¯ÀvÓøÚ AÀ»x ÂøÍÄPÎß uµzøu £õvUS®. ©õØÖ
|hÁiUøPPÎß GsoUøP AvP AÍÂÀ ÇUP»õ® ©ØÖ® •iöÁk¨£vÀ Dk£hõu
|£º _ØÖa`Ç¼ß ©õØÓzuõÀ £õvUP¨£h»õ® ©ØÖ® AuØS \õuP©õP ö\¯À£hUTk®.
C÷u÷£õßÓ ¤Ó PõµoPÐ® Bµõá]°ß `Ç¼À CzuøP¯ ©õØÓ[PøÍ
HØ£kzuUTk®. CøÁ AøÚzx® J¸ Bµõá] ]UP¼ß £õºøÁ°À Ç¢x
P¸u¨£h»õ®.
3.3.4. Bµõá] uø»¨ø£ Aøh¯õÍ® PõquÀ (Identifying the Research Topic)
Bµõá]°À ]UPø» Aøh¯õÍ® Põs£x £» £iPøÍ EÒÍhUQ¯x. AøÁ C[S
ÂÍUP¨£mkÒÍÚ.
1. £µ¢u £Svø¯z ÷uº¢öukUPÄ® (Select Broad Area)
•uÀ PmhzvÀ, Bµõá]¯õÍº uõß Bµõá] ö\´¯ Â¸®¦® £µ¢u £Svø¯
Aøh¯õÍ® Põn ÷Ásk®. Cx AÁµx BºÁ® ©ØÖ® vÓÛß Ai¨£øh°À Aøh¯õÍ®
Põn •i²®. GkzxUPõmhõP, J¸ |£º •ØÔ¾® uzxÁõºzu £Sv AÀ»x AvP AÍÄÒÍ
£Svø¯ GkUP ªPÄ® BºÁ©õP ÇUP»õ®. BÚõÀ ÷Põm£õmk £Sv AÀ»x AvP AÍÄ
£Sv²hß {ºÁQUP ÷uøÁ¯õÚ vÓø© AÁ¸US CÀø». BÚõÀ Bµõá]°ß
uzxÁõºzu £Sv²hß {ºÁQUP ÷uøÁ¯õÚ vÓøÚ AÁº öPõsi¸UPÂÀø» AÀ»x
Bµõá]ø¯ ÷©ØöPõÒÍ ÷uøÁ¯õÚ AÍÄ uÍzøu øÁzv¸UP ÷Ásk®. AzuøP¯
Bµõá]ø¯ {ºÁQUP AÁ¸USz ÷uøÁ¯õÚ vÓø© ÇUQÓuõ GßÖ wº©õÛUP J¸Áº
ußøÚ ©v¨¥k ö\´¯ ÷|ºø©¯õP ÇUP ÷Ásk®.
2. SÖQ¯x (Narrowing Down)
J¸ Bµõá] Aøh¯õÍ® Põn¨£mhuõPU P¸v, Akzu PmhzvÀ, Bµõá]¯õÍº
C¨÷£õx J¸ SÖQ¯ uø»¨¦US Áµ ÷Ásk®. C¢u {ø»°À, AÁº ÁÈPõmi°ß
EuÂø¯ ö£ÓUTk®. ö£õ¸Ò ©ØÖ® AÝ£Ázøu |ßS ¦›¢xöPõÒÐ® ÁÈPõmi
15
Bµõá]¯õÍ¸US GÎvÀ EuÁUTk®. ÷©¾®, Bµõá]¯õÍº uÚx Bµõá] £SvUS
ö£õ¸zu©õÚ ¦zuP[PÒ, B´ÄU PmkøµPÒ, £zv›øPPÒ, AÔUøPPÒ, P¸zuµ[S
BÁn[PÒ ÷£õßÓÁØøÓ²® £iUP ÷Ásk®. C¢ua ö\¯À£õmiß ÷£õx, J¸ SÔ¨¤mh
£Sv°À HØPÚ÷Á ö\´¯¨£mkÒÍ Bµõá]¨ £oPøÍ Bµõá]¯õÍº ¦›¢x öPõÒÍ
•i²®. J¸ Bµõá] ]UPø»U PshÔÁvÀ •¢øu¯ Bµõá]¯õÍ›ß
AqS•øÓø¯²® AøÁ ¤ß£ØÖ® •øÓø¯²® Bµõá]¯õÍº ¦›¢xöPõÒÍ Cx
EuÄ®.
3. BºÁ•ÒÍ £Sv¯õP ©õØÖuÀ (Convert Area of Interest)
J¸ Bµõá] £Svø¯ Aøh¯õÍ® Põs£uØPõÚ |øh•øÓø¯ CxÁøµ ¦›¢x
öPõs÷hõ®. BÚõÀ BºÁ•ÒÍ £Svø¯ J¸ Bµõá] uø»¨£õP ©õØÔ ¤ßÚº Bµõá]
]UPø» Aøh¯õÍ® Põq® vÓß Bµõá]¯õÍ¸US ÇUP ÷Ásk®. CvÀ
öÁØÔö£Ö® vÓß Bµõá]¯õÍ›ß ö£õ¸øÍ¨ ¦›¢xöPõÒÁøu¨ ö£õÖzux. AÁº
ªPÄ® EÒÐnºÄhß ÇUP ÷Ásk® ©ØÖ® AÁµx öuõÈÀ~m£ vÓøÚ C¢u {ø»
Bµõá]US ö\À» ÷Ásk®. GÚ÷Á, C¢u PmhzvÀ, Bµõá]¯õÍº uÚx ÁÈPõmi²hß
öuõhº¦ öPõÒÍ C¯»õø©¯õÀ uÛ¯õP ÁøP¨£kzu¨£kÁõº. uÚx ÁÈPõmi°ß EuÂ
SøÓÁõP Ç¨£uõP AÁº EnºQÓõº. C¢u PmhzvÀuõß Bµõá]¯õÍº wÂµ©õP
¦zuP[PøÍ²®, £zv›øPPøÍ²® £iUP ÷Ásk®. SÔ¨£õP AÁµx £oUS
ö£õ¸zu©õÚ PmkøµPÒ AÀ»x BÁn[PÒ, uºUPŸv¯õÚ Á›ø\•øÓ, •¢øu¯
Bµõá]¯õÍºPÎß AqS•øÓ ÷£õßÓÁØøÓ |ßS AÔ¢v¸UP «sk® «sk® £iUP
÷Ásk®. Bµõá]¯õÍº CÁØøÓ PÁÚ©õP øP¯õÍ ÷Ásk®. ¤ßÚº AÁº £izu ©ØÖ®
¦›¢xöPõsh Âå¯[PÐUS AÁº GvºÂøÚ¯õØÖQÓõº Gß£øu AÁº En¸Áõº. C¢u
PmhzvÀ, C¢u Âå¯zvÀ Ph¢uPõ» C»UQ¯[PøÍ¨ £ØÔ¯ SÔ¨¦ AÀ»x ¤µa]øÚ
]»¸US ÇUS®.
4. ]UP¼À PÁÚ® ö\¾zxuÀ(Focus on Problem)
C¢u {ø» •UQ¯©õÚx. Bµõá]¯õÍº wÂµ©õP CÀ»õÂmhõÀ AÁº
CÇUP¨£kÁõº. Cx J¸ |£º |P¸® µ°¼À HÖÁuØS •ß¦ ]Ôx yµ® KkÁøu¨
÷£õßÓx. GÚ÷Á, Bµõá]¯õÍº \®£¢u¨£mh PmkøµPÒ ©ØÖ® BÁn[PøÍ¨ £izx,
¤ßÚº AÁ›ß GvºÂøÚPÒ AøÁ ö£õ¸zu©õÚøÁ¯õ CÀø»¯õ, \›¯õÚuõ AÀ»x
uÁÓõ Gß£øuU SÔ¨¤h ÷Ásk®. C¢u ö\¯À£õmiÀ, AÁº Áõu[PÒ, uºUPŸv¯õÚ
Áõu[PÒ ÷£õßÓÁØÔÀ EÒÍ CøhöÁÎø¯ Aøh¯õÍ® Põn •i²®. ¤ßÚº AÁº
uÚx ö\õ¢u Bµõá] ]UPø» E¸ÁõUP £o¯õØÓUTk®.
5. AqS•øÓø¯ ©õØÖuÀ (Changing Approach)
÷©÷» ÂÍUP¨£mh ÷uhÀ ]UPø» Aøh¯õÍ® Põq® ö\¯À•øÓ. J¸ Bµõá]
]UPø» Aøh¯õÍ® Põs£uØPõÚ J÷µ ÁÈ¯õP GkzxUöPõÒÍ ÷uøÁ°Àø» Gß£øu
PÁÚzvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®. C¢u ö\¯À•øÓ öÁÆ÷ÁÖ Põ»[PÎ¾® öÁÆ÷ÁÖ
Ch[PÎ¾® ©õØÓzvØS Em£k®. Euõµn©õP, C¢v¯õÂÀ 60 ©ØÖ® 70 PÎÀ
Bµõá]US uµÄ Qøh¨£x J¸ \Áõ»õÚ £o¯õP Ç¢ux. BÚõÀ C¨÷£õx, £À÷ÁÖ
‰»[PÎ¼¸¢x Esø©¯õÚ ©ØÖ® ö£õ¸zu©õÚ uµÄ Qøh¨£x ©mk©À»õ©À,
PoÛPÎß EuÂ²hß Â›ÁõÚ £S¨£õ´Ä £o \õzv¯©õS®. uPÁÀ öuõÈÀ~m£zvÀ
HØ£mh ¦µm] Bµõá]¯õÍºPÎß ÷Áø»ø¯ ªPÄ® _Áõµì¯©õPÄ® \Áõ»õPÄ®
BUQ²ÒÍx.
C¢u {ø»PÒ AøÚzx® •i¢ux®, Bµõá] ]UPÀ |ßS Aøh¯õÍ® Põn¨£mk,
]UPø» wÂµ©õP B´Ä ö\´ÁuØPõÚ uÚx •¯Ø]PøÍ Bµõá]¯õÍº öuõhµ»õ®.
3.4 «Ò£õºøÁ
· Bµõá] ]UP¼ß Áøµ¯øÓ
· ]UPø»z ÷uº¢öuk¨£x
· J¸ ]UPø» Áøµ¯ÖUS® ~m£®
· Bµõá] ]UP¼ß TÖPÒ
3.5 £õhÂÚõUPÒ 16
1. Bµõá] ]UPÀ GßÓõÀ GßÚ?

2. "Bµõá]US J¸ uø»¨ø£z ÷uº¢öuk¨£x Aøµ £i ©mk÷©'' & ÂÁõvUPÄ®.
3. Bµõá] ]UPÀ GÆÁõÖ ÷uº¢öukUP¨£kQÓx? E[PÒ £vø» ö£õ¸zu©õÚ
GkzxUPõmkPÐhß ÂÍUS[PÒ.
4. J¸ Bµõá] ]UPø» Aøh¯õÍ® Põq® ö\¯À£õmiÀ P¸zvÀ öPõÒÍ
÷Ási¯ÁØøÓ ÂÍUS[PÒ.
5. Bµõá] ]UPø» ¯õº Aøh¯õÍ® Põn ÷Ásk® & ÁÈPõmi AÀ»x
Bµõá]¯õÍº? Bµõá] ]UP¼ß JÆöÁõ¸ ‰»zvß £»[PøÍ²®
£»ÃÚ[PøÍ²® ÂÍUS[PÒ.
6. J¸ Bµõá] uø»¨ø£ Aøh¯õÍ® Põq® ö\¯À£õmiÀ SÔ¨¤h¨£h ÷Ási¯
Buõµ[PøÍ £mi¯¼k[PÒ.
7. J¸ Bµõá] ]UPø» Aøh¯õÍ® Põs£vÀ EÒÍ ]UPÀPøÍ ÂÍUS[PÒ.
8. J¸ Bµõá]¯õÍº GÆÁõÖ Bµõá] uø»¨ø£ Aøh¯õÍ® Põs£vÀ Ç¢x J¸
Bµõá] ]UPø»U SøÓUQÓõº?
3.6 _¸UP®
J¸ Bµõá] ]UPø» Áøµ¯ÖUS® £o ö£¸®£õ¾® J¸ öuõhºa]¯õÚ •øÓø¯¨
¤ß£ØÖQÓx GßÖ ö\õÀÁuß ‰»® |õ® •iÄUS Áµ»õ® & ]UPÀ J¸ ö£õxÁõÚ
ÁÈ°À TÓ¨£kQÓx, öuÎÁØÓ ußø©PÒ wºUP¨£kQßÓÚ, ]¢uøÚ ©ØÖ®
©Ö£›^»øÚ ö\¯À•øÓ BQ¯øÁ ]UP¼ß J¸ SÔ¨¤mh {ø»ø¯ E¸ÁõUSQßÓÚ.
QøhUPUTi¯ uµÄ ©ØÖ® Buõµ[PÎß Ai¨£øh°À Cx J¸ ¯uõºzu©õÚ JßÓõP
ÇUP»õ®. ÷©¾® £S¨£õ´Ä Ÿv¯õP •Êø©¯õÚx. CøÁ AøÚzx® |ßS
Áøµ¯ÖUP¨£mh Bµõá] ]UP¼À ÂøÍQßÓÚ. Cx J¸ ö\¯À£õmkU
Ps÷nõmhzvÀ Aºzu•ÒÍuõP ©mk©À»õ©À, ö\¯À{ø»U P¸x÷PõÒPÎß
ÁÍºa]US®, ]UPÀPøÍz wº¨£uØPõÚ ÁÈ•øÓPÐUS® ÁÈÁSUS®.
1. Bµõá] ]UPø» E¸ÁõUSÁvÀ Bµõá]¯õÍ›ß PÁÚzøu¨ ö£Ó ÷Ási¯
•UQ¯ ]UPÀPøÍ Áøµ¯ÖUPÄ®.
1. Bhattacharya, Srinibas, Psychometrics &Behavioural Research, New ""Delhi: Sterling Publishers
Pvt. Ltd., 1972.
3.9 J¨£øhÄPÒ
1. J¸ Bµõá] ]UPø» Áøµ¯ÖUS® ~m£zøu •Êø©¯õP ÂÁ›UPÄ®.
1988.
2. T.S. Wilkinson and P.L. Bhandarkar, Methodology and Techniques ofSocial Research, Himalaya
Publishing House, Bombay, 1979.
1. AÝ£Á B´Ä
2. •ß÷Úõi B´Ä
3. Bµõá] ]UPø» ©õØÔ GÊxuÀ
Bµõá] ]UPÀ, Bµõá] ]UP¼ß Buõµ[PÒ.


17
£õh® & 4
Bµõá] ÁiÁø©¨¦
4.1 AÔ•P®
Bµõá] ]UPø» Áøµ¯Özu ¤ßÚº EÒÍ ªP •UQ¯©õÚ £i, Bµõá] vmhzvß
ÁiÁø©¨ø£z u¯õ›¨£x. Cx "Bµõá] ÁiÁø©¨¦' GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. GßÚ,
G¨÷£õx, G[÷P, GÆÁÍÄ, GßÚ ÁÈ•øÓPÒ ÷£õßÓ J¸ Â\õµøn AÀ»x Bµõá]
öuõhº£õÚ ]UPÀPøÍz wº©õÛUP J¸ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ EuÄQÓx..
4.2 ÷|õUP[PÒ
P¸x÷PõÒ, Auß ö\¯À•øÓ uõUP[PÒ ©ØÖ® CÖv uµÄ £S¨£õ´Ä BQ¯ÁØÔß
Ai¨£øh°À Bµõá]¯õÍº GßÚ ö\´¯¨ ÷£õQÓõº Gß£uØPõÚ J¸ ÁiÁø©¨ø£
Bµõá] ÁiÁø©¨¦ ÁÇ[SQÓx.
4.3 EÒÍhUP[PÒ
4.3.1. Bµõá] ÁiÁø©¨¦ & ö£õ¸Ò
4.3.2. Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß A®\[PÒ
4.3.3. Bµõá] ÁiÁø©¨¦ öuõhº£õÚ P¸zxUPÒ
4.3.4. Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß ÁøPPÒ
4.3.5. Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß •UQ¯zxÁ®
4.3.6. J¸ |À» Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß £s¦PÒ
4.3.1. Bµõá] ÁiÁø©¨¦ & ö£õ¸Ò (Research Design & Meaning)
Bµõá] ÁiÁø©¨¦ Gß£x uµÄPøÍ ÷\P›¨£uØS® £S¨£õ´Ä ö\´ÁuØS©õÚ
|øh•øÓPøÍ JÊ[S£kzxÁuõS®. Cx Bµõá]°ß ÷|õUPzøu |øh•øÓ°À
ö£õ¸Íõuõµzxhß Cøn¨£øu ÷|õUP©õPU öPõskÒÍx. Bµõá] ÁiÁø©¨¦ Gß£x
Bµõá] |hzu¨£k® P¸zv¯À Pmhø©¨£õS®.; Cx uµÄ ÷\P›¨¦, AÍÃmk ©ØÖ®
£S¨£õ´ÄUPõÚ J¸ Áøµ£hzøu E¸ÁõUSQÓx (Selltiz, et al. 1962).
Bµõá] ÁiÁø©¨¦ ¤ßÁ¸ÁÚÁØøÓ EÒÍhUQ¯x:
1. B´Âß ußø©
2. B´Âß ÷|õUP®
3. B´Ä |hzu¨£k® Ch®
4. ÷uøÁ¯õÚ uµÄPÎß ußø©
5. ÷uøÁ¯õÚ uµÄPøÍ G[Q¸¢x ÷\P›UP •i²®
6. B´ÄUPõÚ Põ»®
7. £¯ß£kzu¨£k® ©õv› ÁiÁø©¨¦ ÁøP
8. £¯ß£kzu¨£k® uµÄ ÷\P›¨¤ß ~m£[PÒ
9. HØÖUöPõÒÍ¨£k® uµÄ £S¨£õ´Âß •øÓPÒ, ©ØÖ®
10. AÔUøP u¯õ›UP¨£k® Âu®
Jmkö©õzu Bµõá] ÁiÁø©¨¦ ¤ßÁ¸ÁÚÁõP ¤›UP¨£h»õ® (Kothari 1988):
1. ÷uº¢öukUP¨£mh B´ÄUS øP¯õÍ ÷Ási¯ ©õv› ÁiÁø©¨¦;
2. AÁuõÛ¨¦PÒ ö\´¯¨£h ÷Ási¯ {ø»ø©PÐhß öuõhº¦øh¯ AÁuõÛ¨¦
ÁiÁø©¨¦;
18
3. GzuøÚ E¸¨£iPøÍU øP¯õÍ ÷Ásk®, ÷\P›UP¨£mh uPÁÀPÒ ©ØÖ® uµÄ
GÆÁõÖ £S¨£õ´Ä ö\´¯¨£h ÷Ásk® GßÓ ÷PÒÂ²hß öuõhº¦øh¯
¦ÒÎÂÁµ ÁiÁø©¨¦
4. ©õv›, ¦ÒÎÂÁµ ©ØÖ® AÁuõÛ¨¦ ÁiÁø©¨¦PÎÀ SÔ¨¤h¨£mkÒÍ
|øh•øÓPøÍ ÷©ØöPõÒÍUTi¯ ~m£[PøÍU øP¯õÐ® ö\¯À£õmk
ÁiÁø©¨¦.
4.3.2. Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß A®\[PÒ (Features of Research Design)
Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß •UQ¯ A®\[PÒ ¤ßÁ¸©õÖ:
1. Cx Bµõá] ]UP¾USz ÷uøÁ¯õÚ uPÁÀPÎß ÁøPPøÍ²® Buõµ[PøÍ²®
Aøh¯õÍ® Põq® J¸ vmhzøu E¸ÁõUSQÓx;
2. Cx uµÄ ÷\P›¨¦ ©ØÖ® £S¨£õ´Ä •øÓPøÍ SÔ¨¤k® J¸ ‰÷»õ£õ¯zøu
E¸ÁõUSQÓx,; ©ØÖ®
3. B´øÁ |hzxÁvÀ Dk£mkÒÍ Bµõá] ©ØÖ® ÁµÄ ö\»Äz vmhzøu²® Cx
SÔ¨¤kQÓx.
4.3.3. Bµõá] ÁiÁø©¨÷£õk öuõhº¦øh¯ P¸zxUPÒ
(Concepts Relating to Research Design)
Bµõá] ÁiÁø©¨¦ öuõhº£õÚ ]» •UQ¯©õÚ P¸zxUPÒ R÷Ç
ÂÁõvUP¨£mkÒÍÚ:
1. \õº¦ ©ØÖ® \õº£ØÓ ©õÔPÒ (Dependent and Independent Variables)
©õÖ£k® J¸ AÍÄ ©õÔ GÚ AøÇUP¨£kQÓx. P¸zx E¯µ®, Gøh, Á¸©õÚ®
÷£õßÓ öÁÆ÷ÁÖ AÍÄ ©v¨¦PøÍU öPõÒÍ»õ®. Põ»zvß Psi¨£õÚ AºzuzvÀ
uµ©õÚ ©õÔPÒ AÍÂh •i¯õx. Ç¨¤Ý®, P¸u¨£k® £s¦UTÖ(PÒ) Ç¨£uõ¾®
AÀ»x CÀ»õv¸¨£uõ¾® uµ©õÚ {PÌÄPÒ AÍÂh¨£h»õ®. u\© ¦ÒÎPÎÀ Th
öÁÆ÷ÁÖ ©v¨¦PøÍ AÍÄ÷Põ»õPU P¸x® {PÌÄPÒ "öuõhºa]¯õÚ ©õÔPÒ' GßÖ
AøÇUP¨£kQßÓÚ. BÚõÀ AøÚzx ©õÔPÒ öuõhºa]¯õP ÇUP ÷uøÁ°Àø». •Ê
©v¨¦PÎÀ ©mk÷© öÁÎ¨£kzuUTi¯ ©v¨¦PÒ "öuõhºa]¯õÚ ©õÔPÒ' GßÖ
AøÇUP¨£kQßÓÚ. ¦ÒÎÂÁµ Ai¨£øh°À, AøÁ "uÛzxÁ©õÚ ©õÔPÒ' GßÖ®
AøÇUP¨£kQßÓÚ. GkzxUPõmhõP, Á¯x Gß£x öuõhºa]¯õÚ ©õÔ¯õS®. A÷u\©¯®
SÇ¢øuPÎß GsoUøP öuõhºa]¯õÚ ©õÓõu ©õÖ£õhõS®. J¸ ©õÔ°À HØ£k®
©õØÓ[PÒ ©ØÓ ©õÔ AÀ»x ©õÔPÎß ©õØÓ[PøÍ¨ ö£õÖzx ÇUS®÷£õx, Ax J¸
\õº¦ AÀ»x EÒÍõº¢u ©õÔ GÚ AøÇUP¨£kQÓx. ÷©¾® \õº¦ ©õÔ°À ©õØÓ[PøÍ
HØ£kzx® ©õÔPÒ \õº£ØÓ AÀ»x ÂÍUP©ÎUS® AÀ»x öÁÎ¨¦Ó ©õÔPÒ GÚ
AøÇUP¨£kQßÓÚ. GkzxUPõmhõP, ÷uøÁ Âø»ø¯¨ ö£õÖzux GßÓõÀ, ÷uøÁ
Gß£x \õº¦ ©õÔ¯õS®. Âø» \õº£ØÓ ©õÔ¯õS®. ÷©¾®, Á¸©õÚ® ©ØÖ® Âø»
÷£õßÓøÁ ©õØÖ ö£õ¸mPÎß ÷uøÁPøÍ {ºn°zuõÀ, A\À ö£õ¸mPÎß Âø»US
Tku»õP ÷uøÁ²® AÁØøÓ¨ ö£õÖzux. _¸[P TÖÁuõÚõÀ, ÷uøÁ Gß£x J¸ \õº¦
©õÔ¯õS®. Cx A\À ö£õ¸mPÎß Âø», Á¸©õÚ® ©ØÖ® ©õØÖ ö£õ¸mPÎß Âø»
÷£õßÓ \õº£ØÓ ©õÔPÍõÀ wº©õÛUP¨£kQÓx.
2. TkuÀ ©õÔPÒ (Extraneous Variables)
B´Âß ÷|õUPzxhß ÷|µi¯õP öuõhº¦£kzu¨£hõu BÚõÀ \õº¦ ©õÔPøÍ
£õvUS® \õº£ØÓ ©õÔPÒ ¦Ó{ø» ©õÔPÒ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ. Euõµn©õP,
SÇ¢øuPÎß £ÒÎ ö\¯ÀvÓß ©ØÖ® AÁºPÎß ußÚ®¤UøP BQ¯ÁØÖUS Cøh÷¯
J¸ EÓÄ ÇUQÓx GßÓ P¸x÷PõøÍ J¸ Bµõá]¯õÍº ÷\õvUP Â¸®¦QÓõº GßÖ
öPõÒ÷Áõ®. C¢u Âå¯zvÀ ¤¢øu¯x J¸ \õº£ØÓ ©õÔ ©ØÖ® •¢øu¯x \õº¦
©õÔ¯õS®. C¢u `Ç¼À, AÔÄzvÓß £ÒÎ ö\¯ÀvÓøÚ £õvUP»õ®. Ç¨¤Ý®, Cx
Bµõá]¯õÍµõÀ ÷©ØöPõÒÍ¨£mh B´Âß ÷|õUPzxhß ÷|µi¯õP
19
öuõhº¦£kzu¨£hÂÀø» Gß£uõÀ, Cx J¸ ¦Ó{ø» ©õÔ¯õP AÔ¯¨£k®. \õº¦
©õÔ°À öÁÎ¨¦Ó ©õÔ(PÒ) Põµn©õP HØ£k® ö\ÀÁõUS öuõÈÀ~m£ Ÿv¯õP "÷\õuøÚ
¤øÇ' GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. BøP¯õÀ, J¸ Bµõá] G¨÷£õx÷© \õº¦ ©õÔ / PÒ «x
öÁÎ¨¦Ó ©õÔPÒ ö\ÀÁõUS •ØÔ¾® Pmk¨£kzu¨£k® ÁøP°À ÁiÁø©UP¨£h
÷Ásk®.
3. Pmk¨£õk (Control)
J¸ |À» Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß ªP •UQ¯©õÚ A®\[PÎÀ JßÖ öÁÎ¨¦Ó ©õÔ
(PÎß) ÂøÍøÁU SøÓ¨£uõS®. öuõÈÀ~m£ Ÿv¯õP, J¸ B´ÁõÍº B´øÁ
ÁiÁø©US®÷£õx, Ax öÁÎ¨¦Ó ©õÔPÎß ÂøÍÄPøÍ SøÓUS® ÁøP°À
£¯ß£kzu¨£kQÓx. ÷\õuøÚ {ø»ø©PÎÀ EÒÍ Pmk¨£õmøh ¤µv£¼UP ÷\õuøÚ
Pmk¨£õmiÀ "Pmk¨£õk' GßÓ ö\õÀ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
4. SÇ¨£©õÚ EÓÄ (Confounded Relationship)
\õº¦ ©õÔ Auß ÂøÍÄPÎ¼¸¢x Âk£hõu÷£õx, \õº¦ ©ØÖ® \õº£ØÓ ©õÔPÐUS
Cøh°»õÚ EÓÄ J¸ ¦Ó ©õÔ¯õÀ SÇ¨£©øhÁuõPU TÓ¨£kQÓx.
5. Bµõá] P¸x÷PõÒ (Research Hypothesis)
AÔÂ¯À •øÓPøÍ¨ ¤ß£ØÖÁuß ‰»® J¸ Po¨¦ AÀ»x P¸x÷PõÒ EÓÄ
÷\õvUP¨£k®÷£õx, Ax Bµõá] P¸x÷PõÒ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. Bµõá]
P¸x÷PõÒ Gß£x J¸ \õº¦ ©õÔ ©ØÖ® J¸ \õº£ØÓ ©õÔ²hß öuõhº¦øh¯ J¸
•ßPo¨¦ AÔUøP. ö£õxÁõP, J¸ Bµõá] P¸x÷PõÒ SøÓ¢ux J¸ \õº¦ ©õÔ ©ØÖ®
J¸ \õº£ØÓ ©õÔø¯U öPõsi¸UP ÷Ásk®. A÷u\©¯®, P¸u¨£k® BÚõÀ
÷\õvUP¨£hõu EÓÄPÒ ¦Ó{ø» Ÿv¯õP \›£õºUP¨£hõu •ßPo¨¦ AÔUøPPÒ BS®.
GÚ÷Á AøÁ Bµõá] P¸x÷PõÒPÍõP ÁøP¨£kzu¨£hÂÀø».
6. ö\´•øÓ ©ØÖ® ö\´•øÓ AÀ»õu P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ Bµõá]
(Experimental and Non&experimental Hypothesis Testing Research)
J¸ Bµõá] P¸x÷PõøÍa ÷\õvUS®÷£õx, Ax P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ Bµõá] GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. CzuøP¯ Bµõá] ö\´•øÓ ÁiÁø©¨¦ AÀ»x ö\´•øÓ AÀ»õu
ÁiÁø©¨¤ß ußø©°À ÇUP»õ®. \õº£ØÓ ©õÔ øP¯õÍ¨£k® Bµõá] "ö\´•øÓ
P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ Bµõá]' GÚ AøÇUP¨£kQÓx, A÷u\©¯® \õº£ØÓ ©õÔ
øP¯õÍ¨£hõu Bµõá] "ö\´•øÓ AÀ»õu P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ Bµõá]' GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. GkzxUPõmhõP, Cµsk ©õÔPÐUQøh÷¯¯õÚ öuõhº¦PÎß EÓøÁ
PnUQkÁuß ‰»®, Sk®£ Á¸©õÚ® ©õnÁºPÎß £ÒÎ Á¸øPø¯ £õvUQÓuõ
Gß£øu Bµõ¯ J¸ Bµõá]¯õÍº Â¸®¦QÓõº GßÖ öPõÒ÷Áõ®. AzuøP¯ Euõµn®
ö\´•øÓ AÀ»õu P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ Bµõá] GßÖ AøÇUP¨£kQÓx, HöÚÛÀ
\õº£ØÓ ©õÔ & Sk®£ Á¸©õÚ® C[÷P øP¯õÍ¨£hÂÀø». B´ÁõÍº u[PÒ £ÒÎ
Pmhnzøu uÁÓõ©À ö\¾zx® ©õnÁºPÎß SÊÂ¼¸¢x 150 ©õnÁºPøÍz
÷uõµõ¯©õPz ÷uº¢öukzx, ¤ßÚº AÁºPøÍ Cµsk xønU SÊUPÍõP
ÁøP¨£kzxÁuß ‰»® SÊ A CÀ 75 ÷£º Ah[SÁº, ö£Ø÷ÓõºPÒ uÁÓõ©À
\®£õvUQÓõºPÒ. 75 ÷£º SÊ B CÀ EÒÍÚº, ö£Ø÷Óõ¸US ÁÇUP©õÚ Á¸©õÚ®
CÀø». B´Âß •iÂÀ, ©õnÁºPÎß £ÒÎ Á¸øP¯õÀ ö£Ø÷Óõ›ß ÁÇUP©õÚ
Á¸Áõ°ß ÂøÍÄPøÍ Bµõ´ÁuØPõP Bµõá]¯õÍº JÆöÁõ¸ SÊÂ¾® J¸
÷\õuøÚø¯ |hzxQÓõº.. CzuøP¯ B´Ä ö\´•øÓ P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ Bµõá]US
J¸ GkzxUPõmk. HöÚÛÀ C¢u SÔ¨¤mh B´ÂÀ ö£Ø÷Óõ›ß \õº£ØÓ ©õÔ ÁÇUP©õÚ
Á¸Áõ´ øP¯õÍ¨£kQÓx.
7. ÷\õuøÚ ©ØÖ® Pmk¨£õmk SÊUPÒ (Experimental and Control Groups)
J¸ ö\´•øÓ P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ Bµõá]°À J¸ SÊ ÁÇUP©õÚ
{ø»ø©PÐUS öÁÎ¨£k® ÷£õx, Ax "Pmk¨£õmk SÊ' GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
©Ö¦Ó®, SÊ ]» ¦v¯ AÀ»x ]Ó¨¦ {ø»US öÁÎ¨£k® ÷£õx, Ax J¸ "÷\õuøÚU
20
SÊ' GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. ÷©ØTÔ¯ GkzxUPõmiÀ, SÊ A I Pmk¨£õmk SÊ
GßÖ® SÊ B I ÷\õuøÚU SÊ GßÖ® AøÇUP»õ®. A ©ØÖ® B BQ¯ Ç SÊUPÐ®
H÷uÝ® J¸ ]Ó¨¦ A®\zøu öÁÎ¨£kzvÚõÀ, Ç SÊUPÐ® "÷\õuøÚU SÊUPÒ'
GßÖ AøÇUP¨£h»õ®. J¸ Bµõá] ÁiÁø©¨¤À ÷\õuøÚU SÊ AÀ»x ÷\õuøÚ
©ØÖ® Pmk¨£õmk SÊUPÒ Cµsk÷© JßÓõP ÇUP»õ®.
8. ]Qaø\PÒ (Treatments)
]Qaø\PÒ ÷\õuøÚ ©ØÖ® Pmk¨£õmk SÊUPÐUS Em£mh öÁÆ÷ÁÖ
{ø»ø©PøÍU SÔUQßÓÚ. ÷©ØPsh GkzxUPõmiÀ, Cµsk ]Qaø\PÒ ÁÇUP©õÚ
Á¸Áõ´ öPõsh ö£Ø÷ÓõºPÒ ©ØÖ® ÁÇUP©õÚ Á¸Áõ´ CÀ»õuÁºPÒ. A÷u÷£õÀ, J¸
B´ÂÀ ö|À £°›ß ÂøÍa\¼À ‰ßÖ öÁÆ÷ÁÖ ÁøP¯õÚ Eµ[PÎß J¨¥mk
ÂøÍøÁ J¸ ÷\õuøÚ°ß ‰»® Bµõ¯ •¯ßÓõÀ, ‰ßÖ ÁøP¯õÚ Eµ[PÒ ‰ßÖ
]Qaø\¯õP P¸u¨£k®.
9. ÷\õuøÚ (Experiment)
öPõkUP¨£mh Bµõá] ]UPÀ öuõhº£õÚ ¦ÒÎÂÁµ P¸x÷PõÎß Esø©ø¯
\›£õºUS® ö\¯À•øÓø¯ ÷\õuøÚ SÔUQÓx. Euõµn©õP, J¸ SÔ¨¤mh ¦v¯ ÁøP
ö|À £°›ß ÂøÍa\ø» Bµõ¯ J¸ ÷\õuøÚ |hzu¨£h»õ®. ÷©¾®, ÷\õuøÚPÒ
Cµsk ÁøPPÍõP ÁøP¨£kzu¨£h»õ®. AuõÁx "•Êø©¯õÚ ÷\õuøÚ' ©ØÖ®
J¨¥mk ÷\õuøÚ'. J¸ SÔ¨¤mh ÁøP ö|À £°›ß ÂøÍa\¼À J¸ Cµ\õ¯Ú Eµzvß
uõUPzøu wº©õÛUP J¸ Bµõá]¯õÍº Â¸®¤ÚõÀ, Ax •Êø©¯õÚ £›÷\õuøÚ GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. CuØQøh°À, E°º Eµzvß uõUPzxhß J¨¤k®÷£õx ÷Áv°¯À
Eµzvß uõUPzøu Bµõá]¯õÍº wº©õÛUP Â¸®¤ÚõÀ, Cx J¸ J¨¥mk £›÷\õuøÚ
GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
10. £›÷\õuøÚ A»SPÒ (Experimental Unit(s))
÷\õuøÚ A»SPÒ •ß÷£ wº©õÛUP¨£mh AkUS, £s¦PÒ AÀ»x öuõSvPÒ
BQ¯ÁØøÓU SÔUQßÓÚ. AøÁ öÁÆ÷ÁÖ wºÄPÐUPõP £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
CzuøP¯ ÷\õuøÚ A»SPÒ ªS¢u Ga\›UøP²hß ÷uº¢öukUP¨£h ÷Ásk®.
4.3.4. Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß ÁøPPÒ (Types of Research Design)
£À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ Bµõá] ÁiÁø©¨¦PÒ EÒÍÚ. AøÁ £µÁ»õP
ÁøP¨£kzu¨£h»õ®:
1. B´Ä Bµõá] ÁiÁø©¨¦;
2. ÂÍUP ©ØÖ® PshÔ²® Bµõá] ÁiÁø©¨¦; ©ØÖ®
3. P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ Bµõá] ÁiÁø©¨¦.
1. B´Ä Bµõá] ÁiÁø©¨¦ (Exploratory Research Design)
B´Ä Bµõá] ÁiÁø©¨¦, `zvµ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
AzuøP¯ Bµõá] ÁiÁø©¨ø£¨ £¯ß£kzxÁuß •UQ¯ ÷|õUP®, J¸ BÇ©õÚ
AÀ»x xÀ¼¯©õÚ Â\õµønUS J¸ Bµõá] ]UPø» E¸ÁõUSÁx AÀ»x
ö\¯À£õmk A®\zv¼¸¢x J¸ ö\¯À•øÓ P¸x÷PõøÍ E¸ÁõUSÁx. CzuøP¯
B´ÄPÎß •UQ¯ ÷|õUP® P¸zxUPÒ ©ØÖ® ~snÔÄPÎß Psk¤i¨¦. GÚ÷Á,
AzuøP¯ B´ÄUS HØÓ J¸ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ B´Âß RÌ EÒÍ ¤µa]øÚ°ß
öÁÆ÷ÁÖ £›©õn[PøÍU P¸zvÀ öPõÒÁuØPõÚ Áõ´¨ø£ ÁÇ[S® AÍÄUS
ö|QÌÁõÚuõP ÇUP ÷Ásk®. Bµ®£ Bµõá] ]UP»õÚx. B´Ä Bµõá]°À ªPÄ®
xÀ¼¯©õÚuõP ©õØÓ¨£kÁuõÀ Bµõá] ÁiÁø©¨¤À EÒÍø©UP¨£mh
ö|QÌÄzußø© ÷uøÁ¨£kQÓx. Cuß ÂøÍÁõP öuõhº¦øh¯ uµÄPøÍ
÷\P›¨£uØPõÚ Bµõá] |øh•øÓ°À ©õØÓ[PÒ ÷uøÁ¨£h»õ®. ÁÇUP©õP, Cx÷£õßÓ
B´ÄPÐUPõÚ Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß ¤ßÚo°À ¤ßÁ¸® ‰ßÖ •øÓPÒ
21
P¸u¨£kQßÓÚ. AøÁ (A) öuõhº¦øh¯ C»UQ¯[PÎß B´Ä; (B) AÝ£Á
PnUöPk¨¦; ©ØÖ® (C) "~snÔÄ&yskuÀ" {PÌÄPÎß £S¨£õ´Ä.
2. ÂÍUP©õÚ ©ØÖ® PshÔ²® Bµõá] ÁiÁø©¨¦
(Descriptive and Diagnostic Research Design)
J¸ SÔ¨¤mh uÛ|£º AÀ»x SÊÂß £s¦PøÍ ÂÁ›¨£vÀ J¸ ÂÍUP Bµõá]
ÁiÁø©¨¦ AUPøÓ öPõskÒÍx. CuØQøh°À, J¸ PshÔ²® Bµõá]¯õÚx J¸
©õÔ ©ØöÓõ¸ ©õÔ²hß öPõskÒÍ EÓøÁ wº©õÛUQÓx. ÷ÁÖ ÁõºzøuPÎÀ
TÖÁuõÚõÀ, J¸ SÔ¨¤mh ©õÔ CßöÚõ¸ ©õÔ²hß öuõhº¦øh¯uõ Gß£øu
PshÔ²® Bµõá] £S¨£õ´Ä ö\´QÓx. ©Ö¦Ó®, SÔ¨¤mh Po¨¦PÐhß AÀ»x
J¸ uÛ|£º, SÊ AÀ»x `Ì{ø» öuõhº£õÚ Esø©PÒ ©ØÖ® Snõv\¯[PøÍ
ÂÁ›US® J¸ B´Ä, ÂÍUP Bµõá] B´ÄPÎß {PÌÄPÍõS®. ö£õxÁõP,
ö£¸®£õ»õÚ \‰P Bµõá] ÁiÁø©¨¦ C¢u ÁøP°ß RÌ Á¸QÓx. J¸ Bµõá]
ÁiÁø©¨£õP, ÂÍUP©õÚ ©ØÖ® PshÔ²® B´ÄPÒ Cµsk® ö£õxÁõÚ ÷uøÁPøÍ¨
£Qº¢x öPõÒQßÓÚ. GÚ÷Á AøÁ JßÓõP öuõSUP¨£mkÒÍÚ. Ç¨¤Ý®, £¯ß£kzu
÷Ási¯ |øh•øÓ ©ØÖ® Bµõá] ÁiÁø©¨¦ PÁÚ©õP vmhªh¨£h ÷Ásk®.
Bµõá] ÁiÁø©¨¦ J¸ \õº¦{ø»US GvµõÚ £õxPõ¨¤ØPõÚ ö£õ¸zu©õÚ HØ£õmøha
ö\´¯ ÷Ásk®. CuÚõÀ |®£Pzußø©ø¯ AvP›UP ÷Ásk®. CzuøP¯ B´ÄPÎÀ
Bµõá] ÁiÁø©¨¦ Pkø©¯õÚuõPÄ® ö|QÌÁõÚuõPÄ® ÇUP ÷Ásk®. uÂµ, Cx
¤ßÁ¸ÁÚÁØÔ¾® PÁÚ® ö\¾zu ÷Ásk®:
1. B´Âß ÷|õUP[PøÍ E¸ÁõUSuÀ.
2.uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓPÎß \›¯õÚ ÁiÁø©¨¦.
3.©õv› ÷uºÄ.
4.uµÄ ÷\P›¨¦.
5.÷\P›UP¨£mh uµÂß £S¨£õ´Ä, ©ØÖ®
6.Psk¤i¨¦PøÍ¨ öu›ÂzuÀ.
3. P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ (Hypothesis&Testing Research Design)
P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ Bµõá] ÁiÁø©¨¤À Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh
©õÔPÐUS Cøh°»õÚ Põµn EÓÂß P¸x÷PõøÍ Bµõá]¯õÍº ÷\õvUQÓõº. C¢u
B´ÄPÒ J¸ \õº¦PøÍU SøÓUQßÓÚ ©ØÖ® |®£Pzußø©ø¯ ÷©®£kzxÁ÷uõk
©mk©À»õ©À, Põµnzøu¨ £ØÔ¯ AÝ©õÚ[PøÍ¨ ö£ÖÁuØS® EuÄ®. ö£õxÁõP,
÷\õuøÚPÒ AzuøP¯ ÷uøÁPøÍ §ºzv ö\´QßÓÚ. GÚ÷Á, Cx÷£õßÓ B´ÄPÎÀ
Bµõá] ÁiÁø©¨¦ ÂÁõvUP¨£k®÷£õx, Ax ö£¸®£õ¾® ÷\õuøÚPÎß
ÁiÁø©¨ø£U SÔUQÓx.
3.4.5. Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß •UQ¯zxÁ® (Importance of Research Design)
J¸ Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß ÷uøÁ, Bµõá]°ß £À÷ÁÖ Pmh[PøÍ ^µõP
|hzxÁuØS EuÄQÓx. Cx Bµõá]ø¯ •i¢uÁøµ £¯ÝÒÍuõP BUSÁuØS
£[PÎUQÓx. CuÚõÀ SøÓ¢u£m\ •¯Ø], ÷|µ® ©ØÖ® ö\»ÂÚ[PÐhß AvP£m\
uPÁÀPøÍ AÎUQÓx. J¸ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ •ßTmi÷¯ vmhªh EuÄQÓx.
öuõhº¦øh¯ uµÄPøÍ ÷\P›¨£uØPõÚ ÁÈ•øÓPÒ ©ØÖ® AÁØÔß £S¨£õ´ÂØS
¤ß£ØÓ ÷Ási¯ ~m£[PÒ, QøhUPUTi¯ £o¯õÍºPÒ, ÷|µ® ©ØÖ® £n®
÷£õßÓÁØÔß ‰»® Bµõá]°ß ÷|õUP[PøÍ ªPa ]Ó¢u •øÓ°À öuõhµ Cx EuÄ®.
GÚ÷Á, •Ê vmhzvØS® Cøh³Ö ÂøÍÂUS® G¢uöÁõ¸ ¤øÇ²® uÂºUP, Bµõá]
ÁiÁø©¨¦ ªPÄ® PÁÚ©õP u¯õ›UP¨£h ÷Ásk®. GÚ÷Á, ö£Ó¨£mh •iÄPÎß
|®£Pzußø©ø¯ AøhÁvÀ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ J¸ •UQ¯ £[S ÁQUQÓx. Cx
Bµõá] £o°ß •Ê ö\¯À•øÓ°ß Á¾ÁõÚ AizuÍzøu E¸ÁõUSQÓx.
22
Ç¢u÷£õv¾®, |ßS vmhªh¨£mh ÁiÁø©¨¤ß ÷|õUP® ]» ÷|µ[PÎÀ
Enµ¨£hÂÀø». HöÚßÓõÀ, AuØS ÷Ási¯ •UQ¯zxÁ® öPõkUP¨£kÁvÀø».
Cuß ÂøÍÁõP, £» Bµõá]¯õÍºPÒ Bµõá] ÁiÁø©¨¦PøÍ ÁSUS® ÷|õUPzøu
Aøh¯ •i¯ÂÀø». Cuß Põµn©õP AÁºPÒ uÁÓõÚ •iÄPÐUS Á¸QÓõºPÒ. GÚ÷Á,
Bµõá] vmhzvß uÁÓõÚ ÁiÁø©¨¦ Bµõá]ø¯ Aºzu©ØÓuõP BUSQÓx. Bµõá]
ö\¯À•øÓø¯z öuõh[SÁuØS •ß ö£õ¸zu©õÚ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ vmhªh¨£h
÷Ási¯x AÁ]¯®. Bµõá] ÁiÁø©¨¦ Bµõá]¯õÍ¸US ÷¯õ\øÚPøÍ \›¯õÚ
ÁiÁzvÀ JÊ[Pø©UP EuÄQÓx. Cuß ÂøÍÁõP AÁØÔÀ EÒÍ SøÓ£õkPÒ ©ØÖ®
uÁÖPøÍ Aøh¯õÍ® Põn Bµõá]¯õÍ¸US EuÄQÓx. Bµõá] ÁiÁø©¨¦ ©ØÓ
{¦nºPÐhß AÁºPÎß P¸zxPÒ ©ØÖ® Â©º\Ú ©v¨¥miØPõP ÂÁõvUP¨£kQÓx.
Cx CÀ»õ©À G¢uöÁõ¸ Â©º\P¸US® J¸ Â›ÁõÚ B´Ä ©ØÖ® •ßö©õÈ¯¨£mh
B´Ä SÔzu P¸zxPøÍ ÁÇ[SÁx PiÚ®.
4.3.6. J¸ |À» Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß ]Ó¨¤¯À¦PÒ
(Characterisitics of a Good Research Design)
J¸ |À» Bµõá] ÁiÁø©¨¦ ö£¸®£õ¾® ö|QÌÁõÚ, ö£õ¸zu©õÚ, vÓø©¯õÚ,
]UPÚ® ÷£õßÓ Sn[PøÍU öPõskÒÍx. ö£õxÁõP, J¸ Bµõá] ÁiÁø©¨¦
\õº¦PøÍ SøÓUS® ©ØÖ® ÷\P›UP¨£mh ©ØÖ® £S¨£õ´Ä ö\´¯¨£mh uµÄPÎß
|®£Pzußø©ø¯ AvP›US® J¸ |À» ÁiÁø©¨£õP P¸u¨£kQÓx (÷Põzuõ› 1988).
ªPa]Ô¯ ÷\õuøÚ ¤øÇø¯ Th AÝ©vUPõu J¸ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ Â\õµønUS
]Ó¢u ÁiÁø©¨¦ GßÖ TÓ¨£kQÓx. ÷©¾®, AvP£m\ uPÁÀ u¸® J¸ Bµõá]
ÁiÁø©¨¦ ©ØÖ® ªPÄ® ö£õ¸zu©õÚ ©ØÖ® vÓø©¯õÚ ÁiÁø©¨£õPU P¸u¨£k®
J¸ Bµõá] ]UP¼ß £À÷ÁÖ £›©õn[PøÍU Põq® Áõ´¨ø£ ÁÇ[SQÓx. GÚ÷Á,
J¸ |À» ÁiÁø©¨¤ß ÷PÒÂ B´Ä ö\´¯¨£mh Bµõá] ]UP¼ß ÷|õUP® AÀ»x
SÔU÷PõÒ ©ØÖ® ußø© öuõhº£õÚx. J¸ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ |ßÓõP ÇUP»õ®
GßÓõ¾®, Ax GÀ»õ B´ÄPÐUS® \©©õP ö£õ¸¢uõx. GÚ÷Á, AøÚzx ÁøP¯õÚ
Bµõá] ]UPÀPÐUS® G¢u J¸ Bµõá] ÁiÁø©¨ø£²® £¯ß£kzu •i¯õx.
J¸ SÔ¨¤mh Bµõá] ]UP¾US ö£õ¸zu©õÚ J¸ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ ö£õxÁõP
¤ßÁ¸® P¸zuõ´ÄPøÍ EÒÍhUS®:
1. uPÁÀPøÍ ÷\P›US® •øÓPÒ;.
2. Bµõá]¯õÍº ©ØÖ® AÁµx £o¯õÍºPÎß vÓßPÒ ©ØÖ® QøhUS® ußø©;.
3. B´Ä ö\´¯¨£k® Bµõá] ]UP¼ß ÷|õUP[PÒ;.
4. B´Ä ö\´¯¨£k® Bµõá] ]UP¼ß ußø©,; ©ØÖ®
5. QøhUPUTi¯ £n EuÂ ©ØÖ® Bµõá]UPõÚ Põ»®.
4.4 «Ò£õºøÁ
· Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß ö£õ¸Ò
· Bµõá] ÁiÁø©¨¦ ÁøPPÒ
· Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß Azv¯õÁ]¯[PÒ
4.5 £õhÂÚõUPÒ
1. J¸ |À» Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß TÖPøÍ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
2. Bµõá] ÁiÁø©¨¦ GßÓõÀ GßÚ, Bµõá] ÁiÁø©¨ø£z u¯õ›¨£vÀ }[PÒ
GßÚ |hÁiUøPPøÍ P¸zvÀ öPõÒÃºPÒ?
3. B´Ä ©ØÖ® ÂÍUP Bµõá] ÁiÁø©¨¤ØS Cøh°»õÚ Ai¨£øh
÷ÁÖ£õmøh ÂÍUS[PÒ.
4. ÷\õuøÚ Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß A®\[PøÍ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
23
5. ©v¨¥mk Bµõá] ÁiÁø©¨ø£ ÂÍUS[PÒ.
6. PshÔ²® Bµõá] ÁiÁø©¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
7. Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß A®\[PøÍ ÷PõimkU Põmk[PÒ.
8. Bµõá] ÁiÁø©¨¤ß •UQ¯zxÁzøu ÂÍUS[PÒ.
4.6 _¸UP®
£» Bµõá] ÁiÁø©¨¦PÒ EÒÍÚ. ÷©¾® Bµõá]¯õÍº uÚx Bµõá]
vmhzvØS G¢u ÁiÁø©¨¦ ªPÄ® ö£õ¸zu©õÚx Gß£øu •ßTmi÷¯ wº©õÛUP
÷Ásk®. ©UPÒöuõøP°ß ÁøP ©ØÖ® Auß C¯À¦, B´Âß ÷|õUP®, ©õv›, Â¸®¤¯
xÀ¼¯©õÚ uµ® ©ØÖ® CuØPõÚ ÁiÁø©¨ø£¨ ö£õÖzuÁøµ J¸ •iøÁ
GkUS®÷£õx AÁº \›¯õÚ •UQ¯zxÁzøu öPõkUP ÷Ásk®.
1. J¸ |À» Bµõá] ÁiÁø©¨¦ SÔzu E[PÒ ¦›uø»U öPõk[PÒ;. AøÚzx
Bµõá] B´ÄPÎ¾® JØøÓ Bµõá] ÁiÁø©¨¦ ö£õ¸zu©õÚuõ?
CÀø»ö¯ßÓõÀ, Hß?
1.
The Encyclopedia of Social Sciences, Vol. IX, Macmillan, 1930.
4.9 J¨£øhÄPÒ
1. ""B´Ä Bµõá]°À Bµõá] ÁiÁø©¨¦ ö|QÌÁõÚuõP ÇUP ÷Ásk®.
BÚõÀ ÂÍUP©õÚ B´ÄPÎÀ, Cx \õº¦PøÍU SøÓzx |®£Pzußø©ø¯
AvP›UP ÷Ásk®''. & ÂÁõvUP.
1988.
2. Pauline V. Young, Scientific Social Surveys and Research
1. £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ Bµõá] ÁiÁø©¨ø£¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
B´Ä, Bµõá] ÁiÁø©¨¦, ÂÍUP ©ØÖ® PshÔ²® Bµõá] ÁiÁø©¨¦,
P¸x÷PõÒ&÷\õuøÚ Bµõá] ÁiÁø©¨¦.

24
A»S II
£õh® & 5
P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ
5.1 AÔ•P®
JÆöÁõ¸ Bµõá]¯õÍ¸® P¸x÷PõÒ GßÓ ö\õÀø» uÚx ö\õ¢u ÁÈ°À
¦›¢xöPõÒQÓõºPÒ. ]»¸US Cx Bµõá]°ß öuõhUP¨ ¦ÒÎ¯õS®. ]»¸US Cx
Bµõá]°ß J¸[Qøn¢u £Sv¯õS®. ]»¸US Cx ÷\õvUP¨£h ÷Ási¯ AÀ»x
Bµõ¯¨£h ÷Ási¯ öÁÖ® TØÖ. ö\õØPÒ G¢u ÁÈ°À ¦›¢x öPõÒÍ¨£mhõ¾®,
P¸x÷PõÒ GßÓ ö\õÀ Bµõá]°ß JÆöÁõ¸ Pmhzv¾® ©õÓõ©À P»UP¨£kQÓx.
JÆöÁõ¸ |£¸® ÁõÌUøP°À £» Âå¯[PøÍ¨ £izx AÝ£ÂUQÓõºPÒ. BÚõÀ
£À÷ÁÖ PõµoPÒ AÀ»x ©õÔPÒ Cøh÷¯¯õÚ EÓøÁ¨ ¦›¢xöPõÒÍ Cx÷£õßÓ
AÝ£Á[PøÍ Bµõ´ÁvÀ ]»º ©mk÷© Dk£kzv öPõÒQÓõºPÒ.
5.2 ÷|õUP[PÒ
P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ ~m£[PøÍ |ßS ¦›¢xöPõÒÁuØS J¸ P¸x÷PõÎß
Aºzuzøu²®, öuõhº¦øh¯ P¸zxPøÍ²® öuÎÁõP ÂÍUSÁx ö£õ¸zu©õÚuõP
ÇUS®.
5.3 EÒÍhUP[PÒ
5.3.1. P¸x÷PõÎß ö£õ¸Ò
5.3.2. P¸x÷PõÎß £s¦PÒ
5.3.3. P¸x÷PõøÍa ÷\õv¨£x öuõhº£õÚ P¸zxUPÒ
5.3.4. P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚUPõÚ |øh•øÓ
5.3.5. P¸x÷PõÎß ÷\õuøÚ
5.3.6. P¸x÷PõøÍa ÷\õv¨£vÀ EÒÍ ¤øÇPÒ
5.3.1. P¸x÷PõÎß ö£õ¸Ò (Meaning of Hypothesis)
"P¸x÷PõÒ J¸ •ßö©õÈÄ AÀ»x ]» SÔ¨¤mh SÊ {PÌÄPÎß ÂÍUP©õP
•ßøÁUP¨£mh •ßö©õÈÄPÎß öuõS¨£õP Áøµ¯ÖUP¨£h»õ® AÀ»x {ÖÁ¨£mh
Esø©PÎß Ai¨£øh°À ]» Â\õµønø¯ ÁÈ|hzu J¸ uØPõ¼P AÝ©õÚ©õP
öÁÖ©÷Ú Á¼²Özu¨£kQÓx" (÷Põzuõ›, 1988). J¸ Bµõá] P¸x÷PõÒ Gß£x
ö£¸®£õ¾® J¸ •ßPo¨¦ AÔUøP¯õS®. Cx J¸ \õº£ØÓ ©ØÖ® ]» \õº¦ ©õÔPøÍ
EÒÍhUQ¯ AÔÂ¯À •øÓPøÍ¨ £¯ß£kzv ÷\õvUP¨£k® vÓß öPõshx.
Euõµn©õP, ¤ßÁ¸® AÔUøPPÒ P¸u¨£h»õ®:
1. ""PÀÂø¯¨ ö£Óõu ©ØÓÁºPøÍU Põmi¾® PÀÂ ö£ØÓ ©õnÁºPÒ ]Ó¨£õP
ö\¯À£kQÓõºPÒ'' AÀ»x,
2. ""ö£s ©õnÁºPÐ® Bs ©õnÁºPÐ® ]Ó¨£õP ö\¯À£kQÓõºPÒ''.
C¢u Cµsk AÔUøPPÐ® ¦Ó{ø» Ÿv¯õP \›£õºUP¨£mk ÷\õvUPUTi¯
P¸x÷PõÒPÒ. BP÷Á, J¸ P¸x÷PõÒ JßøÓ ÷ukÁøuU SÔ¨¤kQßÓÚ. uÂµ, Cx
Auß ö\À¾£iø¯ Bµõ´ÁuØPõP ÷\õuøÚUS Em£kzuUTi¯ J¸ P¸zuõS®.
5.3.2. P¸x÷PõÎß Snõv\¯[PÒ (Characteristics of Hypothesis)
J¸ P¸x÷PõÒ ¤ßÁ¸® ]Ó¨¤¯À¦ A®\[PøÍU öPõsi¸UP ÷Ásk®: &
1. J¸ P¸x÷PõÒ xÀ¼¯©õPÄ® öuÎÁõPÄ® ÇUP ÷Ásk®. Cx xÀ¼¯©õPÄ®
öuÎÁõPÄ® CÀ»õÂmhõÀ, Auß Ai¨£øh°À Áøµ¯¨£mh AÝ©õÚ[PÒ
|®£P©õÚuõP ÇUPõx.
25
2. J¸ P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚUS Em£kzu¨£h ÷Ásk®. ö£¸®£õ¾®,
ö\À¾£i¯õUP¾UPõÚ ÷\õuøÚUS Em£kzu C¯»õø© Põµn©õP Bµõá]
vmh[PÒ ÷uõÀÂ¯øhQßÓÚ. GÚ÷Á, J¸ P¸x÷PõøÍ ÷\õuøÚUS Em£kzx®
ö£õ¸mk Bµõá]¯õÍµõÀ ]» •ß B´ÄPÒ |hzu¨£h»õ®. J¸ P¸x÷PõÒ
""Cv¼¸¢x ©ØÓ Â»USPøÍa ö\´¯ •i²©õ GßÖ ÷\õvUP¨£kQÓx, Cx
PsPõo¨£õÀ EÖv¨£kzu¨£h»õ® AÀ»x {¹¤UP¨£h»õ®'' (÷Põzuõ›,
1988).
3. J¸ P¸x÷PõÒ Cµsk ©õÔPÐUS Cøh°»õÚ EÓøÁU SÔ¨¤h ÷Ásk®,
öuõhº¦øh{ø» P¸x÷PõÒPÎß Âå¯zvÀ.
4. J¸ P¸x÷PõÒ SÔ¨¤mh ©ØÖ® Áµ®¤ØSm£mk ÇUP ÷Ásk®. HöÚßÓõÀ
J¸ GÎ¯ P¸x÷PõÒ ö£õxÁõP Bµõá]¯õÍ¸US ÷\õvUP GÎuõP ÇUS®.
GÚ÷Á, Bµõá]¯õÍº AzuøP¯ P¸x÷PõÒPøÍ ÁSUP ÷Ásk®.
5. •i¢uÁøµ, J¸ P¸x÷PõÒ GÎø©¯õÚ ö©õÈ°À TÓ¨£h ÷Ásk®, CuÚõÀ
\®£¢u¨£mh AøÚÁ¸US® Cx ¦›²®. Ç¨¤Ý®, J¸ P¸x÷PõÎß GÎø©
Auß •UQ¯zxÁzxhß öuõhº¦øh¯x AÀ» Gß£øu PÁÚzvÀ öPõÒÍ
÷Ásk®.
6. J¸ P¸x÷PõÒ ^µõÚ ©ØÖ® ªPÄ® AÔ¯¨£mhÁØÔ¼¸¢x ö£Ó¨£h ÷Ásk®.
÷ÁÖ ÁõºzøuPÎÀ TÖÁuõÚõÀ, Cx {ÖÁ¨£mh Esø©PÎß Aø©¨¦hß
Jzx¨÷£õP ÷Ásk®. AuõÁx, Cx ö£¸®£õ¾® {PÇUTi¯ J¸ AÔUøP°ß
ÁiÁzvÀ ÇUP ÷Ásk®.
7. J¸ P¸x÷PõÒ J¸ SÔ¨¤mh AÀ»x {¯õ¯©õÚ Põ»zvØSÒ ÷\õuøÚUS
HØÓuõP ÇUP ÷Ásk®. J¸ P¸x÷PõÒ GÆÁÍÄ ]Ó¢uuõP Ç¢uõ¾®, J¸
SÔ¨¤mh Põ»zvØSÒ Aøua ÷\õvUP •i¯õÂmhõÀ J¸ Bµõá]¯õÍº Aøu¨
£¯ß£kzuUThõx, HöÚÛÀ Aøua ÷\õvUP ÷uøÁ¯õÚ uµÄPøÍ ÷\P›¨£vÀ
¯õ¸® ÁõÌ|õÒ •ÊÁøu²® ö\»ÁÈUP •i¯õx.
8. J¸ P¸x÷PõÒ J¸ ÂÍUPzøuz ÷uh ÷Ási¯ AÁ]¯zøu HØ£kzx®
Esø©PøÍ SÔ¨¤h ÷Ásk®. P¸x÷PõÒ ©ØÖ® ¤Ó AÔ¯¨£mh ©ØÖ®
HØÖUöPõÒÍ¨£mh ö£õxø©¨£kzxuÀPøÍ¨ £¯ß£kzxÁuß ‰»®, J¸
Bµõá]¯õÍº Esø©¯õÚ ]UPÀ {ø»ø¯¨ ö£Ó •i²®. GÚ÷Á, J¸ P¸x÷PõÒ
Esø©°À GÁØøÓ ÂÍUP Â¸®¦QÓx Gß£øu ÂÍUP ÷Ásk®, CuØPõP Cx
J¸ AÝ£ÁU SÔ¨ø£²® öPõsi¸UP ÷Ásk®.
5.3.3. P¸x÷PõÎß ÷\õuøÚ²hß öuõhº¦øh¯ Âå¯[PÒ
(Concepts Relating to Testing of Hypotheses)
P¸x÷PõÒPøÍa ÷\õvUP J¸ Bµõá]¯õÍº Aøu¨ £ØÔ¯ £À÷ÁÖ P¸zxUPøÍ
AÔ¢v¸UP ÷Ásk®:
1. öÁØÖU P¸x÷PõÒ ©ØÖ® ©õØÖ P¸x÷PõÒ
(Null Hypothesis and Alternative Hypothesis)
¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´Âß `Ç¼À, P¸x÷PõÒPÒ Cµsk ÁøPPÍõS®, AuõÁx
öÁØÖU P¸x÷PõÒ ©ØÖ® ©õØÖ P¸x÷PõÒ. A ©ØÖ® B BQ¯ Cµsk •øÓPøÍ
J¨¤k®÷£õx, Cµsk •øÓPÐ® \©©õP Ç¨£uõP P¸u¨£mhõÀ, AøÁ öÁØÖU
P¸x÷PõÒ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. ©Ö¦Ó®, •øÓ A •øÓ B IÂh J¨¥mhÍÂÀ
E¯º¢uuõPU P¸u¨£mhõÀ, AÀ»x AuØS ÷|º©õÓõP Ç¨£uõP P¸u¨£mhõÀ, AøÁ J¸
©õØÖ P¸x÷PõÒ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. öÁØÖU P¸x÷PõÒ H0 BPÄ®, ©õØÖ
P¸x÷PõÒ Ha BPÄ® öÁÎ¨£kzu¨£kQÓx. GkzxUPõmhõP, J¸ B´ÁõÍº ©UPÒ
öuõøP (μ) Gß£x P¸x÷PõÒ \µõ\› (H0) = 100 US \©® GßÓ P¸x÷PõøÍ÷\õvUP
26
Â¸®¤ÚõÀ, öÁØÖU P¸x÷PõÒ©UPÒöuõøP \µõ\› Gß£x P¸x÷PõÒ \µõ\› 100 US \©®
GÚU TÓ÷Ásk®. Cx CÆÁõÖ GÊu¨£h»õ®: &
H0: = μ = μ H0 = 100
©õv› •iÄPÒ C¢u öÁØÖU P¸x÷PõøÍ Bu›UPÂÀø» GßÓõÀ, ÷ÁÖ HuõÁx
Esø© GßÖ •iÄ ö\´¯ ÷Ásk®. öÁØÖU P¸x÷PõøÍ {µõP›¨£uß •iÄ ©õØÖ
P¸x÷PõÒ H1 GÚ AøÇUP¨£kQÓx. GÎø©¯õÚ ö\õØPÎÀ ö\õÀÁuõÚõÀ, öÁØÖU
P¸x÷PõÐUS ©õØÖPÎß öuõS¨¦ ©õØÖ P¸x÷PõÒ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. H0
HØÖUöPõÒÍ¨£mhõÀ, Ha {µõP›UP¨£kQÓx. ©Ö¦Ó®, H0 {µõP›UP¨£mhõÀ, Ha
HØÖUöPõÒÍ¨£kQÓx GßÖ Aºzu®. H0 US: μ = μ H0 = 100, ¤ßÁ¸®‰ßÖ
\õzv¯©õÚ©õØÖ P¸x÷PõÒPÒ ÇUP»õ®:
H1: μ ≠ μ H0 ©õØÖ P¸x÷PõÒ ©UPÒöuõøP \µõ\› 100 US \©©õP CÀø», AuõÁx, Cx
100 I Âh AvP©õP÷Áõ AÀ»x SøÓÁõP÷Áõ ÇUP»õ®
H1: μ > μ H0 ©õØÖ P¸x÷PõÒ ©UPÒ öuõøP \µõ\› 100 I Âh AvP©õP EÒÍx
H1: μ < μ H0 ©õØÖ P¸x÷PõÒ GßÚöÁßÓõÀ, ©UPÒ öuõøP \µõ\› 100 US® SøÓÁõP
EÒÍx
©õv› Áøµ¯¨£kÁuØS •ß¦, Bµõá]¯õÍº öÁØÖU P¸x÷PõÒ ©ØÖ® ©õØÖ
P¸x÷PõøÍU SÔ¨¤h ÷Ásk®. öÁØÖU P¸x÷PõøÍ E¸ÁõUS® ÷£õx, ¤ßÁ¸®
A®\[PøÍU P¸zvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®:
1. ©õØÖ P¸x÷PõÒ ö£õxÁõP J¸ Bµõá]¯õÍº {¹¤UP Â¸®¦® JßÓõS®,
A÷u\©¯® öÁØÖU P¸x÷PõÒ uõß AÁº {¹¤UP Â¸®¦QÓx. GÚ÷Á, J¸
öÁØÖU P¸x÷PõÒ ö£õxÁõP J¸ Bµõá]¯õÍº {µõP›UP •¯Ø]US® JßÓõS®,
A÷u \©¯® ©õØÖ P¸x÷PõÒ Gß£x ©ØÓ GÀ»õ \õzv¯[PøÍ²® SÔUS®.
2. J¸ P¸x÷PõÒ Esø©¯õP ÇUS®÷£õx Aøu {µõP›¨£x ö£¸® B£zøu
EÒÍhUQ¯x, HöÚÛÀ Cx J¸ öÁØÖU P¸x÷PõÒ Gß£øuU SÔUQÓx,
3. öÁØÖU P¸x÷PõÒ G¨÷£õx® SÔ¨¤mh P¸x÷PõÍõP ÇUP ÷Ásk®, AuõÁx,
Cx J¸ SÔ¨¤mh ©v¨ø£¨ £ØÔ ÷uõµõ¯©õP SÔ¨¤hUThõx.
2. •UQ¯zxÁzvß {ø» (The level of Significance)
P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ°À, •UQ¯zxÁzvß {ø» ªP •UQ¯©õÚuõS®. Cx J¸
SÔ¨¤mh \uÃu©õS®, Cx ªS¢u PÁÚzxhß, Põµn® ©ØÖ® ~snÔÄhß
÷uº¢öukUP¨£h ÷Ásk®. Euõµn©õP, •UQ¯zxÁ {ø» 5 \uÃu©õP GkzxU
öPõÒÍ¨£mhõÀ, H0 Esø©¯õP ÇUS®÷£õx ©õv› •iÄ 0.05 US® SøÓÁõÚ
{PÌuPÄ ÇUS®÷£õx H0 {µõP›UP¨£k® GßÖ ö£õ¸Ò. ÷ÁÖ ÁõºzøuPÎÀ
TÖÁuõÚõÀ, (H0) Esø©°À Esø©¯õP ÇUS®÷£õx, öÁØÖU P¸x÷PõøÍ
{µõP›¨£vÀ I¢x \uÂQu A£õ¯zøu GkUP Bµõá]¯õÍº u¯õµõP EÒÍõº Gß£øu I¢x
\uÃu •UQ¯zxÁ® SÔUQÓx. ö©õzuzvÀ, •UQ¯zxÁ® {ø» H0 I Esø©¯õP
ÇUS®÷£õx {µõP›¨£uØPõÚ {PÌuPÂß AvP£m\ ©v¨ø£ ¤µv£¼UQÓx, ÷©¾® Cx
ö£õxÁõP P¸x÷PõøÍa ÷\õv¨£uØS •ß¦ wº©õÛUP¨£kQÓx.
3. P¸x÷PõÒ AÀ»x •iÄ Âv°ß ÷\õuøÚ (Test of Hypothesis or Decision Rule)
öPõkUP¨£mh öÁØÖ P¸x÷PõÒ H0 ©ØÖ® ©õØÖ P¸x÷PõÒ H1 GÚ
øÁzxUöPõÒ÷Áõ®, ¤ßÚº Bµõá]¯õÍº •iÄ Âv GÚ¨£k® J¸ Âvø¯ E¸ÁõUP
÷Ásk®. •iÄ Âv¨£i, Bµõá]¯õÍº H0 I HØÖUöPõÒQÓõº AÀ»x {µõP›UQÓõº.
GkzxUPõmhõP, AøÚzx ©õnÁºPÐ® |À»ÁºPÒ GßÓõÀ AÀ»x ]» ©õnÁºPÒ
|À»ÁºPÒ GßÓõÀ, B´ÁõÍº ÷\õvUP¨£h ÷Ási¯ ö£õ¸mPÎß GsoUøPø¯²®,
Auß Ai¨£øh°À P¸x÷PõøÍ HØP÷Áõ {µõP›UP÷Áõ wº©õÛUP ÷Ásk®.
4. ÁøP I ©ØÖ® ÁøP II ¤øÇPÒ (Type I and Type II Errors)
27
P¸x÷PõÒPÎß ÷\õuøÚø¯¨ ö£õÖzuÁøµ, J¸ Bµõá]¯õÍº Ai¨£øh°À
Cµsk ÁøP¯õÚ ¤øÇPøÍa ö\´¯»õ®. AÁº H0 IEsø©¯õP ÇUS®÷£õx
{µõP›UP»õ® AÀ»x H0 Esø© CÀ»õu÷£õx HØÖUöPõÒÍ»õ®. •¢øu¯x ÁøP I
¤øÇ GßÖ® ¤¢øu¯x ÁøP II ¤øÇ GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx. ÁøP I ¤øÇ J¸
P¸x÷PõøÍ HØÖU öPõÒÍ ÷Ási¯÷£õx Aøu {µõP›¨£øuU SÔUQÓx, A÷u ÷|µzvÀ
ÁøP II ¤øÇ J¸ P¸x÷PõøÍ HØÖUöPõÒÁøuU SÔUQÓx. ÁøP I ¤øÇ α (BÀ£õ) BÀ
SÔUP¨£kQÓx ©ØÖ® Cx α¤øÇ GÚ AøÇUP¨£kQÓx, A÷u ÷|µzvÀÁøP II
¤øÇö£õxÁõP β (¥mhõ) BÀ SÔUP¨£kQÓx ©ØÖ® Cx β¤øÇ GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
5. J¸ •øÚ ©ØÖ® Cµsk •øÚ ÷\õuøÚPÒ (One-Tailed and Two-Tailed Tests)
P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ°ß ¤ßÚo°À C¢u Cµsk ÁøP¯õÚ ÷\õuøÚPÒ ªP
•UQ¯©õÚøÁ. ©õv› \µõ\›, ©UPÒöuõøP°ß \µõ\›°ß P¸x÷PõÒ ©v¨ø£ Âh
Po\©õP AvP©õP÷Áõ AÀ»x SøÓÁõP÷Áõ ÇUS®÷£õx, Cµsk •øÚ ÷\õuøÚ
öÁØÖU P¸x÷PõøÍ {µõP›UQÓx. öÁØÖU P¸x÷PõÒ ]» SÔ¨¤mh ©v¨£õP
ÇUS®÷£õx Cx÷£õßÓ ÷\õuøÚ ö£õ¸zu©õÚx, ©õØÖ P¸x÷PõÒ Gß£x öÁØÖU
P¸x÷PõÎß SÔ¨¤mh ©v¨¦US \©©õP CÀ»õu ©v¨¦.
5.3.4. P¸x÷PõÒ £›÷\õuøÚ°ß ö\¯À•øÓ (Procedure of Hypothesis Testing)
J¸ P¸x÷PõøÍa ÷\õv¨£x Gß£x P¸x÷PõÒ ö\À¾£i¯õS©õ CÀø»¯õ Gß£øua
\›£õºUQÓx. P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ öÁØÖU P¸x÷PõøÍ HØP»õ©õ AÀ»x ÷Áshõ©õ
Gß£øu ÷\õvUP •¯Ø]UQÓx. P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ°ß ö\¯À•øÓ J¸ öÁØÖU
P¸x÷PõøÍ {µõP›US® AÀ»x HØÖUöPõÒÁuØPõÚ Cµsk ©õØÖ |hÁiUøPPÐUS
Cøh°À J¸ ÷uºÄ ö\´ÁuØS J¸ Bµõá]¯õÍº ÷©ØöPõÒÐ® AøÚzx
|hÁiUøPPøÍ²® EÒÍhUQ¯x. P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ°À Dk£mkÒÍ £À÷ÁÖ £iPÒ
¤ßÁ¸©õÖ:
1. •øÓ¯õÚ AÔUøPø¯ E¸ÁõUSuÀ (Making a Formal Statement)
C¢u £i öÁØÖU P¸x÷PõÒ (H0) ©ØÖ® ©õØÖ P¸x÷PõÒ (Ha) BQ¯ÁØÔß
•øÓ¯õÚ AÔUøPø¯ EÒÍhUQ¯x. Bµõá] ]UP¼ß GÀø»USÒ P¸x÷PõÒPÒ
öuÎÁõPU TÓ¨£h ÷Ásk® Gß£øu Cx SÔUQÓx. GkzxUPõmhõP, ©v¨ö£sPÎß
Ai¨£øh°À 90 \uÃuzvØS® AvP©õP ©v¨ö£s GkUS® ©õnÁºPÎß
¦›¢xöPõÒÐ® vÓøÚ J¸ £ÒÎ B]›¯º ÷\õvUP Â¸®¦QÓõº GßÖ
øÁzxUöPõÒ÷Áõ®, P¸x÷PõÒPÒ ¤ßÁ¸©õÖ TÓ¨£h»õ®:
öÁØÖU P¸x÷PõÒ H0: = 100 ©õØÖ P¸x÷PõÒ H1:> 100
2. •UQ¯zxÁ {ø»ø¯z ÷uº¢öuk¨£x (Selecting a Significance Level)
P¸x÷PõÒPÒ •ßÚ÷µ wº©õÛUP¨£mh •UQ¯zxÁ ©mhzvÀ ÷\õvUP¨£h
÷Ásk®, AøÁ SÔ¨¤h¨£h ÷Ásk®. ÁÇUP©õP, 5% AÀ»x 1% {ø»PÒ C¢u
÷|õUPzvØPõP P¸u¨£kQÓx. •UQ¯zxÁzvß AÍøÁ {ºn°US® PõµoPÒ: (A)
©õv› ÁÈ•øÓPÐUS Cøh°»õÚ ÷ÁÖ£õmiß AÍÄ; (B) ©õv› AÍÄ: (C)
©õv›PÐUSÒ AÍÃkPÎß ©õÖ£õk; ©ØÖ® (D) P¸x÷PõÒ vø\ AÀ»x vø\¯ØÓuõ
(÷Põzuõ›, 1988). ö©õzuzvÀ, Â\õµøn°ß ußø© ©ØÖ® ÷|õUPzvß ¤ßÚo°À
•UQ¯zxÁzvß AÍÄ ÷£õx©õÚuõP ÇUP ÷Ásk®.
3. £¯ß£kzu EÒÍ £µÁø» wº©õÛzuÀ (Deciding the Distribution to Use)
P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚUPõÚ •UQ¯zxÁzvß {ø»ø¯ •iöÁkzu ¤ÓS,
Bµõá]¯õÍº AkzuuõP ö£õ¸zu©õÚ ©õv›°ß £µÁø» wº©õÛUP ÷Ásk®. ö\´¯
÷Ási¯ ÷uºÄ ö£õxÁõP \õuõµn £µÁÀ ©ØÖ® t&÷\õuøÚ²hß öuõhº¦øh¯x. \›¯õÚ
£µÁø» ÷uº¢öuk¨£øu {ºÁQUS® ÂvPÐPøÍ ö£õÖzuÁøµ HØPÚ÷Á
ÂÁõvUP¨£mh ÂvPÐUS JzuøÁ.
28
4. \©Áõ´¨¦ ©õv›°ß ÷uºÄ ©ØÖ® ö£õ¸zu©õÚ ©v¨ø£ PnUQkuÀ
(Selection of a Random Sample and Computing an Appropriate Value)
P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ°À EÒÍ ©ØöÓõ¸ £i, J¸ \©Áõ´¨¦ ©õv›ø¯z ÷uº¢öukzx,
¤ßÚº ö£õ¸zu©õÚ ¦ÒÎÂÁµzøu¨ £¯ß£kzv ©õv› ¦ÒÎÂÁµzv¼¸¢x
ö£õ¸zu©õÚ ©v¨ø£U PnUQkÁx. ÷ÁÖ ÁõºzøuPÎÀ TÖÁuõÚõÀ, AÝ£Á
uµÄPøÍ ÁÇ[SÁuØPõÚ ©õv›ø¯ ÁøµÁx CvÀ Ah[S®.
5. {PÌuPÄ PnURk (Calculation of the Probability)
Bµõá]¯õÍ›ß Akzu {ø», öÁØÖ P¸x÷PõÒ Esø©¯õP ÇUS®
`Ì{ø»°À, ©õv› •iÄ Gvº£õº¨¦PÎ¼¸¢x •i¢uÁøµ ÷ÁÖ£k® {PÌuPøÁU
PnUQkÁx.
6. {PÌuPøÁ J¨¤kuÀ (Comparing the Probability)
CÁØÔÀ, α Cß SÔ¨¤mh ©v¨¦hß PnUQh¨£mh {PÌuPøÁ J¨¤h¨£kQÓx,
AuõÁx •UQ¯zxÁ® {ø». PnUQh¨£mh {PÌuPÄ J¸ •øÚ ÷\õuøÚ°ß ÷£õx
α©v¨ø£Âh \©©õP÷Áõ AÀ»x ]Ô¯uõP÷Áõ Ç¢uõÀ, öÁØÖ P¸x÷PõÒ {µõP›UP¨£h
÷Ásk®. ©Ö¦Ó®, PnUQh¨£mh {PÌuPÄ AvP©õP Ç¢uõÀ, öÁØÖ P¸x÷PõÒ
HØÖUöPõÒÍ¨£h ÷Ásk®. öÁØÖ P¸x÷PõÒH0 {µõP›UP¨£mhõÀ, ÁøP I ¤øÇø¯a
ö\´ÁuØPõÚ B£zøu Bµõá]¯õÍº÷©ØöPõÒQÓõº. BÚõÀ, öÁØÖ P¸x÷PõÒ H0
HØÖUöPõÒÍ¨£mhõÀ, Ax ÁøP II ¤øÇø¯a ö\´ÁuØPõÚ ]» B£zxPøÍ
EÒÍhUQ¯x (Cx H0 öuÎÁØÓuõPÄ® SÔ¨¤mhuõPÄ® CÀ»õu Áøµ AÍøÁU
SÔ¨¤h •i¯õx).
5.3.5. P¸x÷PõÒ ÷\õuøÚ (Testing of Hypothesis)
P¸x÷PõÎß ÷\õuøÚ ¤ßÁ¸® Pmh[PÒ ‰»® ÂÍUP¨£h»õ®
1. •uÀ PmhzvÀ, ©õv› uµÄPÎß Ai¨£øh°À J¸ öÁØÖ P¸x÷PõÒ [H0]
E¸ÁõQÓx.
2. öÁØÖ P¸x÷PõøÍa ÷\õv¨£uØPõÚ ö£õ¸zu©õÚ £S¨£õ´Ä ~m£®
÷uº¢öukUP¨£kQÓx.
3. •UQ¯zxÁzvß {ø» wº©õÛUP¨£kQÓx. AuõÁx, öÁØÖ P¸x÷PõøÍa
÷\õvUS® ö\¯À£õmiÀ Bµõá]¯õÍº Aøh¯ Â¸®¦® xÀ¼¯zvß AÍÄ
SÔ¨¤h¨£mkÒÍx.
4. \©ß£õmk £i wº©õÛUP¨£kQÓx. Cx ©õv› ö\¯À•øÓ G¢u AÍÂØS \õº¦
AÀ»x u¨ö£snzv¼¸¢x Âk£mkÒÍx Gß£øuU SÔUQÓx. ~m£® ©ØÖ®
©õv›°ß AÍøÁ¨ ö£õÖzx, \©ß£õmk £i wº©õÛUP¨£k®.
5. ÷uº¢öukUP¨£mh ¦ÒÎÂÁµ ~m£zvØS uµøÁ Em£kzv¯ ¤ÓS,
PnUQh¨£mh ©v¨¦ ö£Ó¨£k®. Cx J¸ •iÄUS Áµ ÷uº¢öukUP¨£mh ~m£zvß
AmhÁøn ©v¨¦hß J¨¤h¨£kQÓx. PnUQh¨£mh ©v¨¦ AmhÁøn ©v¨ø£ Âh
AvP©õP Ç¢uõÀ, öÁØÖ P¸x÷PõÒ {µõP›UP¨£kQÓx. PnUQh¨£mh ©v¨¦
AmhÁøn ©v¨ø£ Âh SøÓÁõP ÇUS®÷£õx, öÁØÖ P¸x÷PõÒ
HØÖUöPõÒÍ¨£kQÓx.
Â\õµøn°ß J¸ £Sv¯õP, ©UPÎhª¸¢x ©õv›PÒ GkUP¨£kQßÓÚ ©ØÖ®
•iÄPøÍ GkUP EuÄÁuØPõP •iÄPÒ ö£Ó¨£kQßÓÚ. BÚõÀ Cx÷£õßÓ •iÄPÎÀ
uÁÓõÚ •iÄPøÍ HØ£kzx® {a\¯©ØÓ J¸ TÖ Ah[S®. P¸x÷PõÒ Gß£x J¸
©UPÒöuõøP AÍÄ¸øÁ¨ £ØÔ Esø©¯õP÷Áõ AÀ»x CÀ»õ©÷»õ ÇUS® J¸
AÝ©õÚ©õS®. Euõµn©õP, |õ® J¸ |õn¯zøu 200 •øÓ _siÚõÀ, 110 uø»PÒ
©ØÖ® 90 ÁõÀPÒ QøhUPUTk®. C¢u {PÌÂÀ, |õn¯® £UPa\õº£ØÓuõ CÀø»¯õ
Gß£øu ÷\õvUP |õ® BºÁ©õP EÒ÷Íõ®. GÚ÷Á, ©õv›°ß ÷ÁÖ£õmiß
29
•UQ¯zxÁzøu wº©õÛUP J¸ ÷\õuøÚ |hzu»õ®. •UQ¯zxÁ® Áõ´¢u J¸
÷\õuøÚø¯ ÷©ØöPõÒÍ, ¤ßÁ¸® |øh•øÓø¯¨ ¤ß£ØÓ ÷Ásk®:
5.3.6. P¸x÷PõøÍ £›÷\õv¨£vÀ EÒÍ ¤øÇPÎß ÁøPPÒ
(Types of Errors in Testing of Hypothesis)
•ßÚº TÔ¯x ÷£õ», yshÀ AÝ©õÚ® J¸ öÁØÖ P¸x÷PõøÍ (Ho) HØÖU
öPõÒÐ® AÀ»x {µõP›US® •iÄUS Á¸Áøu EÒÍhUQ¯x. AzuøP¯ B£zxUPõÚ
J¸ EÖ¨¦ & uÁÓõÚ •iøÁ GkUS® B£zx \®£¢u¨£mkÒÍx. G¢uöÁõ¸ ÷\õuøÚ
|øh•øÓ°¾®, RÌUPsh |õßS \õzv¯©õÚ £µì£µ Jzvø\Ä ©ØÖ® •Êø©¯õÚ
•iÄPÒ ÇUS®:
I.öÁØÖ P¸x÷PõÒ Esø©¯õP CÀ»õu÷£õx {µõP›UPÄ®, AuõÁx
P¸x÷PõÒ uÁÓõÚuõP ÇUS®÷£õx.
II.öÁØÖ P¸x÷PõÒ Esø©¯õP ÇUS®÷£õx HØÖUöPõÒÐ[PÒ.
III.öÁØÖ P¸x÷PõÒ Esø©¯õP ÇUS®÷£õx Aøu {µõP›UPÄ®.
IV.öÁØÖ P¸x÷PõÒ uÁÓõP ÇUS®÷£õx HØÖUöPõÒÐ[PÒ.
©ØÖ® (ii) CÀ EÒÍ •iÄPÒ \›¯õÚ •iÄPÒ, (iii) ©ØÖ® (iv) CÀ EÒÍ •iÄPÒ
uÁÓõÚ •iÄPÒ. C¢u •iÄPøÍ ÇÁøP AmhÁøn°À öÁÎ¨£kzu¨£h»õ®:
©õv›°¼¸¢x •iÄ
{µõP› Ho HØÖUöPõÒ Ho
Esø© {ø» uÁÖ \›
HoEsø©
ÁøP I ¤øÇ
HouÁÖ uÁÖ
\›
(H1 Esø©) ÁøP II ¤øÇ
GÚ÷Á, P¸x÷PõøÍa ÷\õv¨£vÀ Bµõá]¯õÍº Cµsk ÁøP¯õÚ ¤øÇPøÍa
ö\´¯ Áõ´¨¦ÒÍx. Ho Esø©¯õP ÇUS®÷£õx Ho {µõP›¨£øu ÁøP I ¤øÇ GßÖ®
Ho uÁÓõP ÇUS®÷£õx Ho HØÖUöPõÒÁøu ÁøP II ¤øÇ GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx.
GkzxUPõmhõP, u¯õ›UP¨£mh ö£õ¸Îß uµzøu B´Ä ö\´²® ÷£õx, B´ÁõÍº
J¸ |À»øu {µõP›US® ÷£õx ÁøP I ¤øÇø¯a ö\´QÓõº, ÷©¾® AÁº ÷©õ\©õÚ JßøÓ
HØÖUöPõÒÐ®÷£õx ÁøP II ¤øÇø¯a ö\´QÓõº.
5.4 «Ò£õºøÁ
· P¸x÷PõÒ GßÓõÀ GßÚ?
· P¸x÷PõÎß £s¦PÒ
· P¸x÷PõÒ ÁøPPÒ
5.5 £õhÂÚõUPÒ
1. uÛ¯õÒ Bµõá] GßÓõÀ GßÚ?
2. uÛ¯õÒ Bµõá]ø¯ ©v¨¤kÁuØPõÚ AÍÄ÷PõÀPøÍ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
3. P¸x÷PõøÍ Áøµ¯ÖUPÄ®.
4. J¸ P¸x÷PõÎß ]Ó¨¦ A®\[PÒ ¯õøÁ?
5. öÁØÖ ©ØÖ® ©õØÖ P¸x÷PõÐUS Cøh¯õÚ ÷ÁÖ£k[PÒ ¯õøÁ.
6. ÁøP i ¤øÇ ©ØÖ® ÁøP II ¤øÇø¯ ÷ÁÖ£kzx[PÒ.
30
7. J¸ P¸x÷PõÒ GÆÁõÖ ÷\õvUP¨£kQÓx?
5.6 _¸UP®
P¸x÷PõÒ ö£õxÁõP Bµõá]°ß •UQ¯ P¸Â¯õPU P¸u¨£kQÓx. ¦v¯
÷\õuøÚPÒ ©ØÖ® AÁuõÛ¨¦PøÍ £›¢xøµ¨£÷u Cuß •UQ¯ ÷|õUP®. Esø©°À,
P¸x÷PõÒPøÍa ÷\õvUS® ÷£õx £» ÷\õuøÚPÒ ÷©ØöPõÒÍ¨£kQßÓÚ.
•iöÁk¨£ÁºPÒ ö£¸®£õ¾® QøhUPUTi¯ uPÁÀPÎß Ai¨£øh°À
P¸x÷PõÒPøÍa ÷\õvUP BºÁ•ÒÍ `Ì{ø»PøÍ GvºöPõÒQÓõºPÒ, ¤ßÚº AzuøP¯
÷\õuøÚ°ß Ai¨£øh°À •iÄPøÍ Gk¨£õºPÒ.
1. P¸x÷PõøÍa ÷\õvUS® ö\¯À•øÓUS J¸ Bµõá]¯õÍº £» £iPøÍ¨ ¤ß£ØÓ
÷Ásk®. AzuøP¯ AøÚzx |hÁiUøPPøÍ²® _¸UP©õP ÂÁ›UPÄ®.
1.
Ya-Lun-Chou, ""Applied Business and Economic Statistics''.
5.9 J¨£øhÄPÒ
1. Cµsk \õuõµn ©UPÒöuõøPPÎß ©õÖ£õkPÎß \©zxÁzøu GÆÁõÖ
÷\õv¨¥ºPÒ Gß£øu öuÎÁõP ÂÍUS[PÒ.
1988.
2. Marie Jahoda, Morton Deutsch and Staurt W. Cook, Research Methodsin Social Relations.
1. P¸x÷PõøÍ E¸ÁõUS® vÓøÚ ÁÍº¨£uØS, J¸ Bµõá]¯õÍº J¸ |À» ©ØÖ®
£¯ß£kzuUTi¯ P¸x÷PõÎß £s¦PøÍ ¦›¢x öPõÒÍ ÷Ásk®.
P¸x÷PõÒ, P¸x÷PõÎß E¸ÁõUP®, P¸x÷PõÒ ‰»[PÒ.

31
£õh® & 6
øP&ÁºUP ÷\õuøÚ
6.1 AÔ•P®
©õv›PÒ Ai¨£øh°À Áøµ¯¨£mh ©UPÒöuõøP £µÁÀ SÔzx G¢uöÁõ¸
EÖv¯õÚ AÝ©õÚzøu²® ö\´¯ •i¯õu £» `Ì{ø»PÒ EÒÍÚ. C¢u Áµ®¦ AÍÄ¸
AÀ»õu ÷\õuøÚPÒ GÚ¨£k® ©õØÖ ~m£[PÎß SÊÂß ÁÍºa]US ÁÈÁSzux.
AÍÄ¸ AÀ»õu ÷\õuøÚPÎß £¯ß£õmiØS øP&ÁºUP ÷\õuøÚ ©ØÖ® ö£õ¸zuzvß
|ßø© J¸ •UQ¯ GkzxUPõmk.
6.2 ÷|õUP[PÒ
· øP&ÁºUP ÷\õuøÚ°ß P¸zøu¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· øP&ÁºUP £s¦PøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· øP&ÁºUP £µÁ¼ß £À÷ÁÖ £¯ß£õkPøÍ¨ £S¨£õ´Ä ö\´¯
6.3 EÒÍhUP[PÒ
6.3.1.øP&ÁºUP ÷\õuøÚ & ö£õ¸Ò
6.3.2.øP&ÁºUPvß ©v¨ø£z wº©õÛ¨£vÀ Dk£mkÒÍ £iPÒ
6.3.3.øP&ÁºUP £µÁ¼ß AÁuõÛ¨¦PÒ
6.3.4.øP&ÁºUP £µÁ¼ß £s¦PÒ
6.3.5.øP&ÁºUPzøu £¯ß£kzxÁuØPõÚ {£¢uøÚPÒ
6.3.6.øP&ÁºUP ÷\õuøÚ°ß £¯ßPÒ
6.3.7.GkzxUPõmkPÒ
6.3.1. øP&ÁºUP ÷\õuøÚ (Chi-Square Test)
øP&ÁºUP ÷\õuøÚ Gß£x ¦ÒÎÂÁµ¨ £oPÎÀ GÎø©¯õÚ ©ØÖ® £µÁ»õP¨
£¯ß£kzu¨£k® AÍÄ¸ AÀ»õu ÷\õuøÚPÎÀ JßÓõS®. Cx ¤ßÁ¸©õÖ
Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx:
AuõÁx
O = PÁÛUP¨£mh Aø»öÁsPÒ, ©ØÖ®
∑ (O& E) 2
χ2= &&&&&&&&&&&&& E = Gvº£õºUP¨£k® Aø»öÁsPÒ.
χ2Cß ©v¨ø£ {ºn°¨£vÀ EÒÍ £iPÒ
E
(Steps Involved in Determine the Value of Chi-Square)

χ2Cß ©v¨ø£z wº©õÛ¨£vÀ EÒÍ £iPÒ:
1. Gvº£õºzu Aø»öÁsPøÍU PnUQk[PÒ. ö£õxÁõP G¢uöÁõ¸ P»zvØS®
Gvº£õºUP¨£k® Aø»öÁs ¤ßÁ¸® \©ß£õmi¼¸¢x PnUQh¨£h»õ®:
AuõÁx,
E = Gvº£õºUP¨£k® Aø»öÁs,
R×C
E= &&&&&&&&&&&& R = A¢u¢u P»zvß Á›ø\°ß ö©õzu®,
N C = ö|kÁ›ø\°ß A¢u¢u P»zvß ö©õzu®, ©ØÖ®
N = ö©õzu AÁuõÛ¨¦PÎß GsoUøP.
2. PÁÛUP¨£mh ©ØÖ® Gvº£õºUP¨£k® Aø»öÁsPÐUS Cøh°»õÚ
÷ÁÖ£õmøh Gkzx C¢u ÷ÁÖ£õkPÎß ÁºUPzøu¨ ö£Ö[PÒ. SÔ±hõP, Cøu
(O &E) 2 GÚ SÔ¨¤h»õ®.
32
3. £i (ii) CÀ ö£Ó¨£mh (O &E) 2 Cß ©v¨¦PøÍ A¢u¢u Gvº£õºUP¨£mh
Aø»öÁs ‰»® ¤›zx ö©õzuzøu¨ ö£Ö[PÒ, AøÁ SÔ±hõP ∑[(O &E) 2 / E]
BÀ SÔ¨¤h¨£kQßÓÚ. Cx §äâ¯zv¼¸¢x •iÂ¼Áøµ ÇUS®χ2
Cß©v¨ø£ AÎUQÓx. χ2 §äâ¯©õP Ç¢uõÀ, PÁÛUP¨£mh ©ØÖ®
Gvº£õºUP¨£k® Aø»öÁsPÒ•ØÔ¾® Jzx¨÷£õQßÓÚ. PÁÛUP¨£mh ©ØÖ®
Gvº£õºUP¨£k® Aø»öÁsPÐUS Cøh°À AvP ÷ÁÖ£õk Ç¢uõÀ, χ2
Cß©v¨¦ AvP©õP ÇUS®.
χ2 Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦ J¸ SÔ¨¤mh AÍÂ»õÚ •UQ¯zxÁzvÀ
öPõkUP¨£mh \©ß£õmk¨£iUPõÚ AmhÁøn ©v¨¦hß J¨¤h¨£kQÓx.
SÔ¨¤h¨£mh {ø»°À, PnUQh¨£mh ©v¨¦ AmhÁøn ©v¨ø£ Âh SøÓÁõP
Ç¢uõÀ, ÷Põm£õmiØS® AÁuõÛ¨¤ØS® Cøh°»õÚ ÷ÁÖ£õk SÔ¨¤hzuUPuõP
P¸u¨£hÂÀø».
6.3.3. øP&ÁºUP £µÁÀ öuõhº£õP AÁuõÛ¨¦PÒ
(Observations Made in Chi-square Test)
RÌPõq® AÁuõÛ¨¦PÒ χ2 Â{÷¯õP® öuõhº£õP ö\´¯¨£h»õ®
1. PÁÛUP¨£mh ©ØÖ® Gvº£õºUP¨£k® Aø»öÁsPÎß öuõøP G¨÷£õx®
§äâ¯©õS®.
SÔ±hõP, ∑ (O & E) = ∑O &∑E = N &N = 0
2. χ2 ÷\õuøÚ PÁÛUP¨£mh ©ØÖ® Gvº£õºUP¨£k® Aø»öÁsPÎß
öuõS¨ø£²® \©ß£õmk£i AÍøÁ²® ©mk÷© \õº¢xÒÍx v. Cx AÍÄ¸
AÀ»õu ÷\õuøÚ.
3. £QºÄ Gß£x £À¾Ö¨¦ £µÁ¼ß Áµ®¦USm£mh ÷uõµõ¯©õS®.
4. χ2 £µÁÀ Gß£x öuõhºa]¯õÚ£µÁ»õP Ç¢uõ¾®, uÛzuÛ ^µØÓ ©õÔPÐUS
Cx £¯ß£kzu¨£h»õ®, Auß Aø»öÁsPøÍU PnUQh»õ® ©ØÖ®
SÊÁõP÷Áõ AÀ»x CÀ»õ©À AmhÁøn¨£kzu»õ®.
5. χ2 £µÁ¼À J÷µ J¸ AÍÄ¸ EÒÍx, v, \©ß£mk£i AÍÄ.
t&£µÁø»ö£õÖzuÁøµ JÆöÁõ¸öÁÆ÷ÁÖ GsoUøP°»õÚ \©ß£õmk£i
AÍÄUS® J¸£µÁÀ EÒÍx. ªPU SøÓ¢u GsoUøP°»õÚ \©ß£mk£i
AÍÄUS, øP&ÁºUP £µÁÀ Á»x¦Ó©õP vø\v¸¨£¨£kQÓx. \©ß£õmk£i
GsoUøP AvP›US®÷£õx, ÁøÍÄ ÂøµÁõP AvP \©a^µõQÓx. V Cß ö£›¯
©v¨¦PÐUS øP&ÁºUP £µÁÀ \õuõµn ÁøÍÁõÀ ö|¸UP©õP ©v¨¤h¨£kQÓx.
¤ßÁ¸® Áøµ£h® 1, 5 ©ØÖ® 10 \©ß£õmk£iUS øP&ÁºUP £µÁø» AÎUQÓx:
2
F(x )
χ2 £µÁÀ
33
öPõkUP¨£mh Áøµ£hzv¼¸¢x \©ß£õmk£i AvP›US® ÷£õx, ÁøÍÄ ÷©¾®
÷©¾® \©a^µõQÓx Gß£x öuÎÁõQÓx. øP&ÁºUP £µÁÀ Gß£x J¸ {PÌuPÄ £µÁÀ
©ØÖ® JÆöÁõ¸ øP&ÁºUP £µÁ¾® øP&ÁºUP £µÁÀ ÁøÍÂß RÌ EÒÍ ö©õzu
£µ¨£ÍÄ JØÖø© BS®.
6.3.4. øP&ÁºUP £µÁ¼ß £s¦PÒ (Properties of Chi-square Distribution)
øP&ÁºUP £µÁ¼ß •UQ¯ £s¦PÒ: &
1. øP&ÁºUP £µÁ¼ß \µõ\› \©ß£õmk£i GsoUøPUS \©®, AuõÁx., X = v.
2. øP&ÁºUP £µÁ¼ß ©õÖ£õk \©ß£õmk£i°ß Ç ©h[S BS®. ©õÖ£õk = 2 v.
χ2 Cß AmhÁøn ©v¨¦PÒ 30 \©ß£mk£i Áøµ ©mk÷© QøhUQßÓÚ. 30 US®
AvP©õÚ \©ß£mk£iUS, χ2Cß£µÁÀ \õuõµn £µÁø»÷uõµõ¯©õP ©v¨¤kQÓx. 30
US® AvP©õÚ \©ß£õmk£iUS ÷uõµõ¯©õÚx HØÖUöPõÒÍzuUPx. √2χ2 £µÁ¼ß
\µõ\›v2v & 1, ©ØÖ® vmh Â»UP® 1 US \©®. CuÚõÀ÷\õuøÚ°ß£¯ß£õk GÎuõÚx,
√2v & 1 C¼¸¢x √2χ2 Â»P¾US A»SPÐhß J¸ \õuõµn Â»PÀ vmh Â»UP®
GßÖö£õ¸ÒöPõÒÍ»õ®. Ax,
Z = √2χ2 -√ 2v - 1
6.3.5. øP&ÁºUP ÷\õuøÚø¯¨ £¯ß£kzxÁuØPõÚ {£¢uøÚPÒ

(Conditions for Applying Chi - square Test)
øP&ÁºUP ÷\õuøÚø¯¨ £¯ß£kzxÁuØS P¸u¨£k® •UQ¯ {£¢uøÚPÒ:
1. ÷Põm£õmhÍÂÀ \›¯õÚ £µÁÀ ©ØÖ® ©õv› £µÁÀ BQ¯ÁØÖUS Cøh°»õÚ
JØÖø©ø¯ EÖv¨£kzu N ÇUP ÷Ásk®
2. Gvº£õºzu Aø»öÁsPÒ ªPa ]Ô¯uõP ÇUS®÷£õx G¢u J¸ uzxÁõºzu ö\À
Aø»öÁßÝ® Aø»öÁsq® ]Ô¯uõP ÇUPUThõx. A¨£i¯õÚõÀ, χ2
Cß©v¨¦ªøP¨£kzu¨£mhuõP ÇUS®. ÷©¾® Cx öÁØÖ P¸x÷PõÎß£»
{µõP›¨¦PÐUS ÁÈÁSUS®. uÁÓõÚ AÝ©õÚ[PøÍz uÂº¨£uØS, J¸
uØö\¯À AmhÁøn°ß J¸ P»zvÀ 5 US® SøÓÁõÚ Aø»öÁs
£¯ß£kzu¨£kÁx ªPÄ® ]Ô¯x GßÖ J¸ ö£õxÁõÚ Âv ¤ß£ØÓ¨£kQÓx.
5 US® SøÓÁõÚ Aø»öÁs öPõsh JßÖUS ÷©Ø£mh P»[PøÍ
AmhÁøn°À öPõsi¸US®÷£õx, AuØS •¢øu¯ AÀ»x Akzukzu
Aø»öÁsqhß ÷\ºUPÄ®, Cuß ÂøÍÁõP 5 AÀ»x AuØS ÷©Ø£mhuõP
ÇUS®. Ç¨¤Ý®, AÆÁõÖ ö\´²®÷£õx, uµÄPÎß ÁøPPÎß
GsoUøPø¯ |õ® SøÓUP»õ®. ÷©¾® uØö\¯À AmhÁøn°À Ç¢x
SøÓ¢u uPÁÀPøÍ¨ ö£Ö÷Áõ®.
3. ö\À Aø»öÁsPÎÀ EÒÍ uøhPÒ H÷uÝ® ÷|›¯À BP ÇUP ÷Ásk®.
AuõÁx, AøÁ Aø»öÁsPÎß ÁºUP ©ØÖ® AvP \UvPøÍ EÒÍhUQ¯uõP
ÇUPUThõx. ∑O = ∑E = N.
6.3.6. øP&ÁºUP ÷\õuøÚ°ß £¯ßPÒ (Uses of Chi-square Test)
øP&ÁºUP ÷\õuøÚ°ß •UQ¯ £¯ßPÒ:
1. χ2 Cß EuÂ²hß, Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh
£s¦UTÖPÒöuõhº¦øh¯uõ CÀø»¯õ Gß£øu |õ® Psk¤iUP»õ®.
]»£s¦PÎß£i ÁøP¨£kzu¨£mh n AÁuõÛ¨¦PÒ EÒÍÚ GßÖ øÁzxU
öPõÒ÷Áõ®. £s¦UTÖPÒ öuõhº¦øh¯uõ AÀ»x \õº£ØÓuõ GßÖ |õ®
÷PmP»õ®. CÆÁõÖ, PnÁß&©øÚÂ°ß ÷uõÀ {ÓzvØS HuõÁx öuõhº¦
ÇUQÓuõ Gß£øu |õ® Psk¤iUP»õ®. öuõhº¦øh¯ £s¦PøÍ Bµõ¯, J¸
34
©õØÖ P¸x÷PõÐUS GvµõP G¢u öuõhº¦® CÀø» ©ØÖ® B´Âß RÌ EÒÍ
£s¦PÐUS Cøh÷¯ J¸ öuõhº¦ EÒÍx GßÓ öÁØÖ P¸x÷PõøÍ |õ®
E¸ÁõUSQ÷Óõ®. χ2 Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦ J¸ SÔ¨¤mh AÍÂ»õÚ
•UQ¯zxÁzvÀ AmhÁøn ©v¨ø£ ÂhU SøÓÁõP Ç¢uõÀ, £›÷\õuøÚ°ß
•iÄ P¸x÷PõøÍ \¢÷uQUP G¢u Buõµzøu²® AÎUPõx GßÖ |õ® TÖQ÷Óõ®.
©Ö¦Ó®, χ2 Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦ J¸ SÔ¨¤mh AÍÂ»õÚ•UQ¯zxÁzvÀ
AmhÁøn ©v¨ø£Âh AvP©õP Ç¢uõÀ, £›÷\õuøÚ°ß•iÄPÒ
P¸x÷PõøÍ Bu›UPõx.
2. ø£Úª¯À, £õ´\ß ÷£õßÓ uzxÁõºzu £µÁÀPÒ GÆÁÍÄ ö£õ¸zu©õP
ÇUQßÓÚ Gß£øuU PshÔ¯ Cx EuÄQÓx. J¸ ]Ó¢u Aø»öÁs ÁøÍÄ
C¯À£õÚuõ AÀ»x ÷ÁÖ H÷uÝ® J¸ ÁøP uµÄhß ö£õ¸zu¨£k®÷£õx, C¢u
ÁøÍÄ PÁÛUP¨£mh Esø©PÐhß GÆÁÍÄ ö£õ¸¢xQÓx Gß£øuU
PshÔ¯ |õ® BºÁ©õP EÒ÷Íõ®. Cµsiß Jzvø\Âß J¸ ÷\õuøÚø¯
£›÷\õuøÚ¯õÀ ©mk÷© ö\´¯ •i²®, BÚõÀ AzuøP¯ ÷\õuøÚ
öÁÎ¨£øh¯õP ÷£õx©õÚuõP CÀø». ÷\õuøÚø¯¨ £¯ß£kzxÁuß ‰»®
xÀ¼¯zøu¨ £õxPõUP •i²®.
3. JØÖø©UPõÚ øP&ÁºUP ÷\õuøÚ Gß£x _u¢vµzvØPõÚ øP&ÁºUP ÷\õuøÚ°ß
}mi¨£õS®. J÷µ ©UPÒöuõøP°¼¸¢x AÀ»x öÁÆ÷ÁÖ ©UPÎhª¸¢x
Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh \õº£ØÓ ^µØÓ ©õv›PÒ Áøµ¯¨£mhuõ Gß£øu
wº©õÛUP J÷µ ©õv›¯õÚ ÷\õuøÚPÒ ÁiÁø©UP¨£mkÒÍÚ. _u¢vµ©õÚ¨
¤µa]øÚ²hß |õ® £¯ß£kzx® J¸ ©õv›US £v»õP C¨÷£õx 2 AÀ»x AuØS
÷©Ø£mh ©õv›PÒ ÇUS®. GkzxUPõmhõP, £À÷ÁÖ {ø»PÎÀ EÒÍ
£ÀPø»UPÇP ©õnÁºPÒ, AuõÁx |kzuµ ©ØÖ® £nUPõµ HøÇ Á¸©õÚU
SÊUPÒ ÷uºÄ ö\¯ÀvÓÛÀ J÷µ ©õv›¯õÚøÁ¯õ CÀø»¯õ Gß£øuU
Psk¤i¨£vÀ |õ® BºÁ©õP ÇUP»õ®.
6.3.7. GkzxUPõmk: 1
J¸ SÔ¨¤mh £Sv°À }›ÈÄ Gvº¨¦ ¤µa\õµzvÀ, J¸ SÔ¨¤mh ©¸¢x, x
ö©õzu® 3248 ©UPÒöuõøP°À 812 |£ºPÐUS ÁÇ[P¨£mhx GßÖ öPõÒ÷Áõ®. }›ÈÄ
÷|õ¯õÎPÎß GsoUøP R÷Ç Põmh¨£mkÒÍx:
]Qaø\ }›ÈÄ ÷|õ´ }›ÈÄ CÀø» ö©õzu®
©¸¢x x 20 792 812
x ©¸¢x CÀø» 220 2216 2436
ö©õzu® 240 3008 3248
©÷»›¯õøÁa \›£õº¨£vÀ ©¸¢x x Cß £¯øÚ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.

wºÄ
}›ÈÄ ÷|õø¯ £›÷\õv¨£vÀ S°Ûß £¯ÝÒÍuõP CÀø» GßÓ P¸x÷PõøÍ
GkzxUöPõÒ÷Áõ®. χ2 I¨£¯ß£kzxuÀ:
(A) × (B) 240 × 812
(AB) Gvº£õº¨¦ = &&&&&&&&&&&& &&&&&&&&&&&&&& = 60
N 3248
AÀ»x E1, AuõÁx, •uÀ Á›ø\ ©ØÖ® •uÀ ö|kÁ›ø\US Jzu Gvº£õºUP¨£k®
Aø»öÁs 60 BS®. Gvº£õºUP¨£k® Aø»öÁsPÒ ¤ßÁ¸©õÖ:
60 752 812
180 2256 2436
35
240 3008 3248
O E (O & E)2 (O & E)2/E

20 60 1600 26.667
220 180 1600 8.889
792 752 1600 2.218
2216 2256 1600 0.709
[∑(O & E)2/E] = 38.593

χ2 = [∑(O &E) /E] = 38.593
2
= (r & 1) (c & 1) = (2 & 1) (2 & 1) = 1

V
For v = 1, χ 0.05 = 3.84

2
χ2 Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦ AmhÁøn ©v¨ø£Âh AvP©õP EÒÍx. GÚ÷Á,

P¸x÷PõÒ {µõP›UP¨£kQÓx. GÚ÷Á©÷»›¯õøÁ \›£õºUP x ©¸¢x £¯ÝÒÍuõP
ÇUS®.
GkzxUPõmk: 2
Põ\÷|õ°¼¸¢x PõÀ|øhPøÍ ÷|õ´zuk¨¦ ö\´ÁuØPõÚ £›÷\õuøÚ°À ¤ßÁ¸®
•iÄPÒ ö£Ó¨£mhÚ:
£õvUP¨£mkÒÍx £õvUP¨£hÂÀø»
uk¨§] 10 20
uk¨§] ÷£õh¨£hÂÀø» 15 5
PnUQk[PÒ. ©ØÖ® Põ\÷|õÚPõÚ £õv¨ø£U Pmk¨£kzxÁvÀ uk¨§]°ß

ÂøÍøÁ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ® (5% \©ß£mk£iUS χ2 Cß©v¨¦ = 3.84).
wºÄ
Põ\÷|õÚPõÚ £õv¨ø£U Pmk¨£kzxÁvÀ uk¨§] £¯ÝÒÍuõP CÀø» GßÓ
P¸x÷PõøÍ GkzxUöPõÒ÷Áõ®. χ2 ÷\õuøÚø¯£¯ß£kzuÀ:
N(ad & bc)2 50(11x5 & 20x15)2
χ2 = &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& = &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& = 8.3
(a+b)(c+d)(a+c)(b+d) 30x20x25x25
χ2 Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦ AmhÁøn ©v¨ø£Âh AvP©õP Ç¨£uõÀ
P¸x÷PõÒ Esø© CÀø». BøP¯õÀ, Põ\÷|õÚPõÚ £õv¨ø£U Pmk¨£kzxÁvÀ
uk¨§] £¯ÝÒÍuõP ÇUS® GßÖ |õ® •iÄ ö\´Q÷Óõ®.
6.4 «Ò£õºøÁ
· øP&ÁºUP £µÁ¼ß ö£õ¸Ò
· øP&ÁºUP £µÁ¼ß £s¦PÒ
· øP&ÁºUP £µÁ¼ß £¯ßPÒ
6.5 £õhÂÚõUPÒ
1. øP&ÁºUP ÷\õuøÚ GßÓõÀ GßÚ?
2. øP&ÁºUP ÷\õuøÚø¯ £¯ß£kzu v¸¨v AÎUP ÷Ási¯ {£¢uøÚPøÍ
SÔ¨¤k[PÒ.
3. ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´ÂÀ øP&ÁºUP £µÁ¼ß £¯ß£õkPøÍ ÂÍUS[PÒ.
4. øP&ÁºUP ÷\õuøÚø¯¨ £¯ß£kzx®÷£õx GßÚ Ga\›UøPPÒ AÁ]¯®?
6.6 _¸UP®
36
¦ÒÎÂÁµ ÁÀ¾|ºPÍõÀ E¸ÁõUP¨£mh £» •UQ¯zxÁ ÷\õuøÚPÎÀ øP&ÁºUP
÷\õuøÚ J¸ •UQ¯©õÚ ÷\õuøÚ. Cx J¸ ©õÖ£õmøh J¸ uzxÁõºzu ©õÖ£õmkhß
J¨¤kÁuØS ©õv› £S¨£õ´Âß ¤ßÚo°À £¯ß£kzu¨£k® ¦ÒÎÂÁµ |hÁiUøP
BS®. AÍÄ¸ AÀ»õu ÷\õuøÚ¯õP, ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄ \õº¦{ø»ø¯U PõmkQÓuõ
AÀ»x Cµsk ÁøP¨£õkPÐ® \õº£ØÓuõ Gß£øuz wº©õÛUP Cøu¨ £¯ß£kzu»õ®.
ÁøP uµÄPÒ £¯ß£kzu¨£k®÷£õx ÷Põm£õmk ©UPÒöuõøP ©ØÖ® Esø©¯õÚ
uµÄPÐUS Cøh°À J¨¤mk¨ £õºUPÄ® Cx £¯ß£kzu¨£h»õ®.
1. ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´ÂÀ øP&ÁºUP ÷\õuøÚ°ß •UQ¯zxÁzøu ÂÍUS[PÒ.
1.
Neil R. Ullman, Elementary Statistics & An Applied Approach
6.9 J¨£øhÄPÒ
1. PÁÛUP¨£mh Aø»öÁs £µÁ¼ß J¸ uzxÁõºzu £µÁ¼ß ö£õ¸zuzvß
|ßø©UPõÚ øP&ÁºUP ÷\õuøÚø¯¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®. øP&ÁºUP ÷\õuøÚ°ß
ö\À¾£i¯õUP¾UPõÚ {£¢uøÚPøÍ SÔ¨¤k[PÒ.
1988.
1. øP&ÁºUP ÷\õuøÚø¯¨ £¯ß£kzx®÷£õx Bµõá]¯Íº ÷©ØPsh Âå¯[PÒ
SÔzx PÁÚ©õP ÇUP ÷Ásk® ©ØÖ® B´ÁÔUøP°À •UQ¯©õÚ
÷\õuøÚø¯¨ £¯ß£kzxÁuØS •ß¦ Auß £S¨£õ´øÁ |ßS ¦›¢x öPõÒÍ
÷Ásk® ©ØÖ® AÁµx P¸x÷PõøÍ¨ ö£õÖzuÁøµ AÝ©õÚ[PøÍ Áøµ¯
÷Ásk®.
øP&ÁºUP [χ2] ÷\õuøÚ Gß£x ¦ÒÎÂÁµ¨£oPÎÀ GÎø©¯õÚ ©ØÖ® £µÁ»õP¨
£¯ß£kzu¨£k® AÍÄ¸ AÀ»õu ÷\õuøÚPÎÀ JßÓõS®.

37
£õh® & 7
" ' ÷\õuøÚ
t
7.1 AÔ•P®
"t' ÷\õuøÚø¯ ÷Põö\m Gß£Áº 1900 CÀ E¸ÁõUQ²ÒÍõº. C¢u ÷\õuøÚø¯¨
£ØÔ¯ uÚx uzxÁõºzu P¸zxUPøÍ "©õnÁº' GßÓ ÷£Úõ ö£¯›À öÁÎ°mhõº. GÚ÷Á
C¢u ÷\õuøÚ ©õnÁº ÷\õuøÚ GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx. Cx ©õv› uµøÁ¨
£¯ß£kzv P¸x÷PõøÍa ÷\õvUP¨ £¯ß£kzu¨£k® J¸ •UQ¯ ÷\õuøÚ¯õS®.
7.2 ÷|õUP[PÒ
· t & ÷\õuøÚ°ß ö£õ¸øÍ¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· t ÷\õuøÚ°ß £À÷ÁÖ £¯ß£õmøh AÔ¯
7.3 EÒÍhUP[PÒ
7.3.1."t' ÷\õuøÚ ö£õ¸Ò
7.3.2.t &÷\õuøÚ°ß £¯ß£õk
7.3.3.t& ÷\õuøÚ°ß £s¦PÒ
7.3.4.t &÷\õuøÚ°ß £¯ßPÒ
7.3.1. "t' ÷\õuøÚ & ö£õ¸Ò (t Test Meaning)
Cx ©õv› uµøÁ¨ £¯ß£kzv P¸x÷PõÒPøÍa ÷\õvUP¨ £¯ß£kzu¨£k®
÷\õuøÚ. ©õv› ö£õxÁõP ]Ô¯ ©ØÖ® ö£›¯ ©õv› GÚ ÁøP¨£kzu¨£kQÓx. ]Ô¯
©õv› 30 AÀ»x AuØS SøÓÁõÚ E¸¨£iPøÍU öPõsh G¢u ©õv›ø¯²® SÔUQÓx.
C¢u Cµsk ÁøPPÐUQøh°»õÚ ÷uºÄ •ØÔ¾® Bµõá]¯õÍ›ß Â¸¨£® GßÓõ¾®,
ö£›¯ ©õv›ø¯ Ai¨£øh¯õPU öPõsh •iÄPÒ AvP |®£Pzußø©ø¯
öPõskÒÍuõP TÓ¨£kQÓx.
7.3.2. "t'÷\õuøÚ°ß £¯ß£õk (Application of t Test)
C¢u ÷\õuøÚ RÌUPshÁmiØPõP £¯ß£kzu¨£kQÓx;
1. ©õv› \µõ\› •UQ¯zxÁzøu wº©õÛzuÀ.
2. ©õv›°ß Âå¯zvÀ Cµsk ©õv›PÎß ÁÈ•øÓPÐUS Cøh°»õÚ
÷ÁÖ£õmiß •UQ¯zxÁzøu wº©õÛzuÀ.
3. ©õv›PÎß ©UPÒ öuõøP ©õÖ£õk AÔ¯¨£hõu÷£õx.
4. Cµsk ©õv›PÒ öuõhº¦øh¯øÁ GßÓõÀ, Cµsk öuõhº¦øh¯ ©õv›PÎß
ÁÈ•øÓPÎß •UQ¯zxÁzøu wº©õÛUP.
5. öuõhº¦ ©ØÖ® £Sv öuõhº¦PÎß EÓÂß •UQ¯zxÁzøu wº©õÛzuÀ.
7.3.3. "t' ÷\õuøÚ°ß £s¦PÒ (Properties of t Test)
1. 't' £µÁÀ J¸ \õuõµn ÁøÍÁõÀ SÔUP¨£kQÓx.
2. ÁøÍÄ \©a^º, A[S ÁøÍÂß AvP£m\ ¦ÒÎ°À t = 0.
3. £¯ß•øÓ²® t = 0 CÀ EÒÍx.
4. \©ß£õmk£i°ß JÆöÁõ¸ ©v¨¦US®, 't' £µÁÀ SÔ¨¤h¨£kQÓx.
5. ©õv› AÍÄ AvP›US®÷£õx, 't' £µÁÀ \õuõµn £µÁø» ö|¸[SQÓx. AuõÁx,
©õv› AÍÄ ]Ô¯uõP Ç¢uõÀ, 't' £µÁÀ \µõ\›¯õP SøÓÁõPÄ®, Auß ÁõÀPÒ
\õuõµn £µÁø» Âh E¯º¢u ©mhzv¾® ÇUS®. ©õv› AÍÄ AvP›US®÷£õx,
‘t' £µÁÀ \õuõµn £µÁø» ÷|õUQ |PºQÓx.
6. 't' ©õÔ PÈzuÀ •iÂ¼ •uÀ ¤Íì •iÂ¼ Áøµ ÇUS®.
"t' AmhÁøn (t Table)
38
C¢u AmhÁøn°À öÁÆ÷ÁÖ AÍÂ»õÚ \©ß£õmk£i ©ØÖ® •UQ¯zxÁ
©mhzvÀ 't' ©v¨¦PÎß Áµ®¦ EÒÍx. \©ß£õmk£i AÍøÁ²® •UQ¯zxÁzvß
AÍøÁ²® £¯ß£kzv B´ÁõÍº AmhÁøn ©v¨ø£U Psk¤iUP ÷Ásk®. ¤ßÚº
AÁº C¢u AmhÁøn ©v¨ø£ 't' Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦hß J¨¤mk ÷©÷» EÒÍ
{ø»¯õÚ |øh•øÓ GÚ SÔ¨¤h ÷Ásk®.
7.3.4. 't'& ÷\õuøÚ°ß £¯ßPÒ (Uses of t Test)
1. J¸ ©õv›°ß \µõ\›°ß •UQ¯zxÁzøu wº©õÛUP (To determine the significance of
the mean of a sample)
150(\õuõµn ©UPÒ öuõøP) ©õnÁºPøÍUöPõsh J¸ ÁS¨¤¼¸¢x 10
©õnÁºPøÍ \›\© ©õv› •øÓ°À ÷uº¢öukzx AÁºPÎß ©v¨ö£sPøÍU
SÔzxUöPõÒÐ[PÒ. C¢u 150 ©õnÁºPÎß \µõ\› ©v¨ö£sPÒ 75 BP ÇUP •i²©õ
GßÖ ÷\õvUP Â¸®¦Q÷Óõ® GßÖ øÁzxUöPõÒ÷Áõ®. C¢u ÷|õUPzvØPõP, R÷Ç
öPõkUP¨£mkÒÍ `zvµzøu¨ £¯ß£kzx÷Áõ®
(©õv›°ß \µõ\› & ©UPÒöuõøP°ß AÝ©õÚ \µõ\›)
t = &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&x √n
S
AuõÁx,
n Gß£x ©õv›°ß AÍÄ ©ØÖ® S Gß£x ©õv›°ß vmh Â»PÀ BS®.
öÁØÖ P¸x÷PõÒ: [Ho: ©UPÒöuõøP°ß \µõ\› ©v¨ö£s 75 BS®]
2. Cµsk ©õv›PÎß (Cµsk \õº£ØÓ ©õv›PÒ) ÁÈ•øÓPÐUS Cøh°»õÚ
÷ÁÖ£õmiß •UQ¯zxÁzøu wº©õÛUP (To determine the significance of difference between the
means of two samples (two independent samples)
C¢u ÁøP "t' ÷\õuøÚ Cµsk öÁÆ÷ÁÖ ©õv›PÐUS |hzu¨£kQÓx. BÚõÀ J÷µ
©UPÎhª¸¢x ö£Ó¨£kQÓx. Cµsk ©õv›PÎß ÁÈ•øÓPÒ Po\©õP
÷ÁÖ£kQßÓÚÁõ Gß£øuU Psk¤iUP Â¸®¤ÚõÀ, C¢u ÷\õuøÚ |hzu¨£kQÓx.
C¢u ÷\õuøÚø¯ |hzu£¯ß£kzu¨£k® `zvµ® R÷Ç öPõkUP¨£mkÒÍx:
©õv› 1 ß \µõ\› & ©õv› 2 ß \µõ\› n1 x n2
t = &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&x &&&&&&&&
S n1 + n2
AuõÁx,
S = J¸[Qøn¢u vmh Â»UP®
n1 = •uÀ ©õv›°À EÒÍ E¸¨£iPÎß GsoUøP
n2 = CµshõÁx ©õv›°À EÒÍ E¸¨£iPÎß GsoUøP
3. Cµsk öuõhº¦øh¯ ©õv›PÎß (÷áõi ©õv›PÒ) ÁÈ•øÓPÎß
•UQ¯zxÁzøu ÷\õvzuÀ (Testing the significance of means of the two related samples (Paired
Samples))
Cµsk ©õv›PÒ ]» EÓøÁU öPõsi¸US®÷£õx C¢u ÁøP ÷\õuøÚ
|hzu¨£kQÓx. AuõÁx, J¸ ©õv›°À EÒÍ TÖPÒ ©ØÓ ©õv›°À EÒÍ EÖ¨¦PÐhß
öuõhº¦øh¯øÁ. Cµsk ©õv›PÒ ¤ßÚº \õº¦ ©õv›PÒ GßÖ P¸u¨£kQßÓÚ. Cµsk
\õº¦ ©õv›PÎß ÷ÁÖ£õmiß •UQ¯zxÁ® Psk¤iUP¨£h ÷Ásk® GßÖ
øÁzxUöPõÒ÷Áõ®, ¤ßÚº ¤ßÁ¸® ö\¯À•øÓ "t' ÷\õuøÚ°À ¤ß£ØÓ¨£kQÓx.
C[S, £¯ß£kzu ÷Ási¯ `zvµ® R÷Ç öPõkUP¨£mkÒÍx:
Cµsk ©õv›PÎÀ EÒÍ ©v¨¦PÐUS Cøh°»õÚ ÷ÁÖ£õmiß \µõ\› x √n
t = &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
S
39
4. EØÖ ÷|õUP¨£mh öuõhº¦PÎß •UQ¯zxÁzøu ÷\õvzuÀ (Testing the significance
of Observed Correlation co-efficient)
©UPÒöuõøP°À EÒÍ ©õÔPÒ Jß÷ÓõöhõßÖ öuõhº¤À»õuuõ Gß£øu AÔ¯ C¢u "t'
÷\õuøÚ |hzu¨£kQÓx. C¢u ÷|õUPzvØPõP, \©Áõ´¨¦ ©õv›PÒ
÷uº¢öukUP¨£kQßÓÚ. C¢u ÷\õuøÚø¯ |hzu ¤ßÁ¸® `zvµ® £¯ß£kzu¨£kQÓx.
r
t= &&&&&&&&&&&x √ − 2
√1 −
7.4 «Ò£õºøÁ
· t & ÷\õuøÚ°ß ö£õ¸Ò
· t ÷\õuøÚ°ß £s¦PÒ
· t & ÷\õuøÚ°ß £¯ßPÒ
7.5 £õhÂÚõUPÒ
1. t & £µÁ¼ß £s¦PøÍ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
2. t & ÷\õuøÚ GßÓõÀ GßÚ? Cx G[÷P £¯ß£kzu¨£kQÓx?
7.6 _¸UP®
©õv›°ß AÍÄ ]Ô¯uõP ÇUS®÷£õx ©ØÓ ÷\õuøÚPÒ ö£õ¸¢uõx. HöÚßÓõÀ
AøÁ Ai¨£øh¯õPU öPõsh AÝ©õÚ[PÒ ö£õxÁõP ]Ô¯ ©õv›PÎß Âå¯zvÀ
|À»øÁ AÀ». C¢u AÝ©õÚ[PøÍ APØÖÁuØS, ]Ô¯ ©õv›PÎß ]UPÀPøÍa
\©õÎUP •ØÔ¾® ¦v¯ ~m£[PøÍ¨ £¯ß£kzxÁx AÁ]¯©õUSQÓx.
1. ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´ÂÀ &÷\õuøÚ°ß •UQ¯zxÁzøu ÂÍUS[PÒ.
t
1. Neil R. Ullman, Elementary Statistics & An Applied Approach
7.9 J¨£øhÄPÒ
1. & ÷\õuøÚ°ß £À÷ÁÖ £¯ß£õkPøÍ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
t
1988.
1. t&£µÁÀ ©õÔ PÈzuÀ •iÂ¼ •uÀ ¤Íì •iÂ¼ Áøµ ÇUS®.
2. {ø»¯õÚ C¯À£õÚ £µÁø» ÷£õ»÷Á, t&£µÁ¾® \©a^º ©ØÖ® \µõ\›
§äâ¯zøuU öPõskÒÍx
t&
÷\õuøÚ: ]Ô¯ ©õv›, 30 AÀ»x AuØS SøÓÁõÚ E¸¨£iPøÍU öPõsh G¢u
©õv›ø¯²® SÔUQÓx.

40
£õh® & 8
F ÷\õuøÚ
8.1 AÔ•P®
öÁÆ÷ÁÖ ©UPÎhª¸¢x ö£Ó¨£mh uµøÁ £S¨£õ´Ä ö\´ÁvÀ Cx ªPÄ®
£¯ÝÒÍ ÷\õuøÚ¯õS®. CµskUS® ÷©Ø£mh ©õv›PÎß ÁÈ•øÓPÐUS Cøh°»õÚ
÷ÁÖ£õmiß •UQ¯zxÁzøu ÷\õvUP C¢u ÷\õuøÚ £µÁØ£i B´ÂÀ (ANOVA)
£¯ß£kzu¨£kQÓx.
8.2 ÷|õUP[PÒ
· F ÷\õuøÚ°ß ÷|õUP[PøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· F ÷\õuøÚ°ß £À÷ÁÖ £¯ß£õkPøÍ AÔ¯
· CøhöÁÎ ©v¨¥miß ÁiÁ[PøÍ¨ £iUP
· |®£P CøhöÁÎ°ß •UQ¯zxÁzøu AÔ¯
8.3 EÒÍhUP[PÒ
8.3.1.F ÷\õuøÚ°ß ö£õ¸Ò
8.3.2.F ÂQuzøu PnUQkÁvÀ EÒÍ £iPÒ
8.3.3.CøhöÁÎ ©v¨¥k
8.3.4.|®¤UøP CøhöÁÎ
8.3.1. F ÷\õuøÚ°ß ö£õ¸Ò (Meaning of F Test)
J÷µ ©õv›¯õÚ ©õÖ£õmøhU öPõsh \õuõµn ©UPÎhª¸¢x Cµsk ©õv›PÒ
Áøµ¯¨£mi¸US©õ Gß£øu Bµõ¯ F ÷\õuøÚ |hzu¨£kQÓx. ©UPÒöuõøP
©õÖ£õmiß Cµsk \õº£ØÓ ©v¨¥kPÒ Po\©õP ÷ÁÖ£kQßÓÚÁõ Gß£øuU
PshÔ¯Ä® Cx £¯ß£kzu¨£kQÓx.
8.3.2. F ÂQuzøu PnUQkÁvÀ EÒÍ £iPÒ (Steps Involved in Computing F Ratio)
1. öÁØÖ P¸x÷PõøÍ ÁiÁø©zuÀ.
2. •uÀ ©õv›°ß Esø©¯õÚ ©v¨¦PÎß \µõ\›°¼¸¢x Â»PÀ
PnUQh¨£kQÓx [x1].
3. C¢u Â»PÀPÒ JÆöÁõßÖ® Ç£iö\´¯¨£kQÓx [x12].
4. x2©ØÖ® x12IPnUQkÁuØS® C÷u |øh•øÓ ¤ß£ØÓ¨£kQÓx.
5. ¤ßÚº s12©ØÖ® s22I¨ ö£Ó AøÚzx ©õv›PÎß ©õÖ£õk PnUQh¨£kQÓx.
6. AvP ©õÖ£õmøhU öPõsh ©õv› öuõSv¯õPÄ®, ÷©¾® SøÓ¢u ©õÖ£õk
öPõsh ©õv› ÁSUS® GsnõPÄ® F ÂQuzøuU PnUQh GkzxUöPõÒÍ
EuÄQÓx.
7. ¤ßÚº F Cß AmhÁøn ©v¨ø£U PshÔ¯, AvP ©õÖ£õk öPõsh ©õv›°ß
\©ß£õmk£i AÍÄ [v1], CµshõÁx ©õv› [v2] BQ¯øÁ £¯ß£kzu£kQÓx.
8. F Cß AmhÁøn ©v¨ø£ F Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦hß J¨¤k ö\úÀ.
AuõÁx, AmhÁøn ©v¨¦ F Cß PnUQh¨£mh ©v¨ø£ Âh AvP©õP
Ç¢uõÀ, öÁØÖ P¸x÷PõÒ HØÖUöPõÒÍ¨£kQÓx. CÀø»ö¯ßÓõÀ, P¸x÷PõÒ
{µõP›UP¨£kQÓx.
GkzxUPõmk & 1
¤ßÁ¸® uµÄPÎ¼¸¢x, 5% •UQ¯zxÁ ©mhzvÀ ©õÖ£õkPÐUS Cøh°»õÚ
÷ÁÖ£õk SÔ¨¤hzuUPuõP ÇUQÓuõ Gß£øu B´P.
\µõ\›°¼¸¢x Â»PÀPÎß ÁºUP öuõøP 84.4102.6
41
AÍÄ 8 10
©õv› A B
wºÄ
Ho: σ1 = σ22 ©õv›PÒ \© ©õÖ£õkPÒ öPõsh ©UPÎhª¸¢x GkUP¨£kQßÓÚ]
2
Ho:σ1 = σ2 ©õv›PÒ \©©ØÓ ©õÖ£õkPÒ öPõsh ©UPÎhª¸¢x GkUP¨£kQßÓÚ]

2 2
∑(x& x) 84.4
A ©õv›°ß ©õÖ£õk:s1 = &&&&&&&&&&&&& = &&&&&&&&
2
n1 8
∑(y&y) 102.6
A ©õv›°ß
©õÖ£õk:s12= &&&&&&&&&&&&&&& = &&&&&&&&
n2 10
A ©ØÖ® B ©õv›PÎÀ GkUP¨£mh ©v¨¤h¨£mh ©UPÒöuõøP°ß ©õÖ£õkPÒ RÌ
öPõkUP¨£mkÒÍÚ
2
n1 s 1
s1
2
= &&&&&&&&& = 12.06
n 1& 1
2
n2 s 2
= &&&&&&&&& = 11.4
s2
2
n 2& 1
C[S S1 >S22
2
£S¨£õ´øÁ÷©ØöPõÒÍ, |õ® öPõkUP¨£mh F & ¦ÒÎÂÁµzøu¨ £¯ß£kzx÷Áõ® .

F = 1.058
Ndf = n1 & 1, n2 & 1= 7, 9
AmhÁøn ©v¨¦ of F(7, 9) at 5% level = 3.29
•iÄ
F Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦ F Cß AmhÁøn ©v¨ø£ ÂhSøÓÄ Gß£uõÀ
H0HØÖUöPõÒÍ¨£kQÓx. GÚ÷Á ©UPÒ öuõøP ©õÖ£õkPÒ \©®.
8.3.3. CøhöÁÎ ©v¨¥k (Interval Estimation)
¦ÒÎÂÁµ[PÎÀ, CøhöÁÎ ©v¨¥k Gß£x AÔ¯¨£hõu ©UPÒöuõøP
AÍÄ¸Âß \õzv¯©õÚ ©v¨¦PÎß CøhöÁÎø¯U PnUQh ©õv› uµøÁ¨
£¯ß£kzxÁuõS®. Cx ¦ÒÎ ©v¨¥miØS ©õÓõP, JØøÓ GsnõS®. öáº] ö|´©ß
(1937) CøhöÁÎ ©v¨¥møh ("CøhöÁÎ°ß ©v¨¥k') ¦ÒÎ ©v¨¥mi¼¸¢x
("uÛzxÁ©õÚ ©v¨¥miß ©v¨¥k') ÷ÁÖ£mhuõP Aøh¯õÍ® Põmi²ÒÍõº. AÆÁõÖ
ö\´²®÷£õx, ÷©Ø÷PõÒ Põmk® •iÄPøÍ ¤Íì&AÀ»x&ø©Úì ©v¨¤À vmh
Â»UPzuõÀ SÔ¨¤h»õ®. CøhöÁÎ ©v¨¥k Esø©°À ¦ÒÎ°¯À ÁÀ¾|ºPÒ
©ÚvÀ EÒÍ JßÖ Gß£øuU SÔUQÓx.
CøhöÁÎ ©v¨¥miß ÁøPPÒ (Forms of Interval Estimation)
CøhöÁÎ ©v¨¥miß ªPÄ® ¤µ£»©õÚ ÁiÁ[PÒ:
· |®¤UøP CøhöÁÎPÒ (AiUPi Á¸® •øÓ); ©ØÖ®
· |®£P©õÚ CøhöÁÎPÒ (÷£´]¯ß •øÓ).
CøhöÁÎ ©v¨¥miØPõÚ AqS•øÓPÒ (Approaches to Interval Estimation)
¦ÒÎÂÁµU ÷Põm£õmhõÀ `Ç¨£mh CøhöÁÎ ©v¨¥miØPõÚ ¤Ó ö£õxÁõÚ
AqS•øÓPÒ:
42
· \Q¨¦zußø© CøhöÁÎPÒ
· Po¨¦CøhöÁÎPÒ&•UQ¯©õP Ehßöuõhº¦ £S¨£õ´ÂÀ£¯ß£kzu¨£kQÓx
· Áõ´¨¦ CøhöÁÎPÒ
¦ÒÎÂÁµ AÝ©õÚzvØS ©ØöÓõ¸ AqS•øÓ EÒÍx. AuõÁx |®£P©õÚ
AÝ©õÚ®. Cx CøhöÁÎ ©v¨¥møh²® P¸xQÓx. CøhöÁÎ ©v¨¥kPÐUS
ÁÈÁSUS® ¦ÒÎÂÁµ©ØÓ •øÓPÒ öuÎÁØÓ uºUPzøu EÒÍhUSQßÓÚ. J¸
CøhöÁÎ ©v¨¥k Gß£x ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´Âß J¸ ÁøP ÂøÍÄ BS®.
CøhöÁÎ ©v¨¥miÀ öuõhº¦øh¯ ]UPÀPÒ(Problems associated with Interval Estimation)
CøhöÁÎ ©v¨¥m÷hõk öuõhº¦øh¯ AÔÂ¯À ]UPÀPÒ ¤ßÁ¸©õÖ _¸UP©õPU
TÓ¨£h»õ®:
1. CøhöÁÎ ©v¨¥kPÒ AÔÂUP¨£k®÷£õx, AøÁ AÔÂ¯À \‰PzvÀ
ö£õxÁõP¨ ¦›¢xöPõÒÍ¨£mh ÂÍUPzøuU öPõsi¸UP ÷Ásk®. Cx
\®£¢u©õP, |®£P©õÚ CøhöÁÎPÒ ö£õx ©UPÍõÀ GÎvÀ ¦›¢xöPõÒÍ¨£k®
ÁøP°À |hzu¨£kQßÓÚ. öuÎÁØÓ uºUPzv¼¸¢x ö£Ó¨£mh CøhöÁÎ
©v¨¥kPÒ SÔ¨¤mh Aºzu[PøÍU öPõsi¸UQßÓÚ.
2. ö£õxÁõP {PÊ® `Ì{ø»PÐUS, ÷uøÁ¯õÚ G¢uöÁõ¸ AÝ©õÚ[PÎß
÷\õuøÚ ©ØÖ® ö\À¾£i¯õS® ußø©US Em£mk, £¯ß£kzuUTi¯
{ø»¯õÚ |øh•øÓPÎß öuõS¨¦PÒ ÇUP ÷Ásk®. Cx |®£P
CøhöÁÎPÐUS® |®£P©õÚ CøhöÁÎPÐUS® ö£õ¸¢x®.
3. ¦v¯ `Ì{ø»PÐUS, CøhöÁÎ ©v¨¥kPÒ GÆÁõÖ ÁSUP¨£h»õ®
Gß£uØPõÚ ÁÈPõmkuÀ ÇUP ÷Ásk®. Cx \®£¢u©õP |®¤UøP
CøhöÁÎPÐ® |®£P©õÚ CøhöÁÎPÐ® Jzu {ø»¨£õmøhU öPõskÒÍÚ.
BÚõÀ ÷ÁÖ£õkPÒ EÒÍÚ: |®£P©õÚ CøhöÁÎPÒ •¢øu¯ uPÁÀPøÍ
EhÚi¯õPU øP¯õÍ»õ®, A÷u ÷|µzvÀ |®¤UøP CøhöÁÎPÍõÀ •i¯õx.
4. |®£P CøhöÁÎPÒ ªPÄ® ö|QÌÁõÚøÁ ©ØÖ® |®£P©õÚ CøhöÁÎPøÍU
Põmi¾® AvP©õÚ `Ì{ø»PÎÀ |øh•øÓ°À £¯ß£kzu¨£h»õ®:
J¨¤køP°À |®£P©õÚ CøhöÁÎPøÍ AÝ£ÂUS® J¸ £Sv AÍÄ¸ AÀ»õu
©õv›PøÍU øP¯õÒÁvÀ EÒÍx.
5. CøhöÁÎ ©v¨¥mk |øh•øÓPÎß ö\¯ÀvÓøÚ ÷\õvUS® ÁÈPÒ ÇUP
÷Ásk®. HöÚÛÀ Cx÷£õßÓ £» |øh•øÓPÒ £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ
÷uõµõ¯[PøÍ EÒÍhUQ¯x ©ØÖ® J¸ |øh•øÓ°ß Esø©¯õÚ ö\¯ÀvÓß
E›ø© ÷Põµ¨£mhÁØÖUS A¸QÀ EÒÍuõ Gß£øu \›£õºUP ÷Ási¯ AÁ]¯®
EÒÍx. Jzvø\ÁõÚ E¸ÁP¨£kzxuÀPÎß £¯ß£õk |®¤UøP
CøhöÁÎPÎÀ Cx ÷|µi¯õÚuõP BUSQÓx. BÚõÀ |®£P©õÚ
CøhöÁÎPÐUS Cx \ØÖ ]UP»õÚx. A[S •¢øu¯ uPÁÀPøÍ \›¯õP
PnUQÀ GkzxUöPõÒÍ ÷Ásk®. •ß&uPÁÀPøÍU SÔUPõu `Ì{ø»PÐUS
|®£P©õÚ CøhöÁÎPøÍa \›£õºUP •i²®. BÚõÀ \›£õº¨¦ Gß£x
|øh•øÓPÎß }shPõ» Aø»öÁs £s¦PøÍa \›¨£õº¨£øu öPõskÒÍx.
8.3.4. |®¤UøP CøhöÁÎ (Confidence Level)
¦ÒÎÂÁµ[PÎÀ, |®¤UøP CøhöÁÎ (CI) Gß£x ©UPÒ öuõøP AÍÄ¸Âß
CøhöÁÎ ©v¨¥hõS®. Cx J¸ EØÖ÷|õUP¨£mh CøhöÁÎ (AuõÁx, Cx
AÁuõÛ¨¦PÎ¼¸¢x PnUQh¨£kQÓx), öPõÒøP¯ÍÂÀ ©õv›°¼¸¢x ©õv›US
÷ÁÖ£mhx, Cx BºÁzvß Esø©¯õÚ AÍÄ¸øÁ EÒÍhUQ¯x. ÷\õuøÚ «sk®
«sk® ö\´¯¨£mhõÀ EØÖ÷|õUP¨£mh CøhöÁÎ°À Esø©¯õÚ AÍÄ¸ GÆÁÍÄ
EÒÍx Gß£x |®¤UøP Áµ®¦ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
÷ÁÖ ÁõºzøuPÎÀ TÖÁuõÚõÀ, J÷µ ö\¯À•øÓø¯¨ ¤ß£ØÔ J÷µ
©UPÒöuõøP°À uÛzuÛ ÷\õuøÚPÎÀ |®¤UøP CøhöÁÎPÒ ¤ß£ØÓ£mhõÀ,
AÍÄ¸Âß Esø©¯õÚ ©v¨ø£U öPõsi¸US® AzuøP¯ CøhöÁÎPÎß ÂQu®
öPõkUP¨£mh |®¤UøP Áµ®¤ØS ö£õ¸¢x®. A÷u\©¯® Ç £UP |®¤UøP Áµ®¦PÒ
43
|®¤UøP CøhöÁÎø¯ E¸ÁõUSQßÓÚ. ÷©¾® J¸ £UP Áµ®¦PÒ RÌ / ÷©À |®¤UøP
Áµ®¦PÒ GÚ SÔ¨¤h¨£kQßÓÚ .
|®¤UøP CøhöÁÎPÒ AÔ¯¨£hõu ©UPÒ öuõøP AÍÄ¸Âß |À» ©v¨¥kPÍõP
ö\¯À£k® ©v¨¦PÒ (CøhöÁÎ) Áµ®ø£U öPõskÒÍÚ. Ç¨¤Ý®, J¸ SÔ¨¤mh
©õv›°¼¸¢x PnUQh¨£mh CøhöÁÎ AÍÄ¸Âß Esø©¯õÚ ©v¨ø£U
öPõsi¸UP ÷Ási¯ AÁ]¯ªÀø». ""AÍÄ¸Âß Esø©¯õÚ ©v¨¦ |©x |®¤UøP
CøhöÁÎ°À Ç¨£uõP |õ® 99% |®¤UøP²hß ÇUQ÷Óõ®" GßÖ |õ® TÖ®÷£õx,
PØ£øÚ¯õPU PÁÛUP¨£mh |®¤UøP CøhöÁÎPÎÀ 99% AÍÄ¸Âß Esø©¯õÚ
©v¨ø£U öPõsi¸US® Gß£øu |õ® öÁÎ¨£kzxQ÷Óõ®. G¢uöÁõ¸ SÔ¨¤mh
©õv›²® GkUP¨£mh ¤ÓS, ©UPÒ öuõøP AÍÄ¸ CøhöÁÎ°À ÇUP»õ®, AÀ»x
CÀ»õ©À ÇUP»õ®. EØÖ÷|õUU¨£mh uµÄ Esø©¯õÚ ©UPÎhª¸¢x ^µØÓ ©õv›PÒ
Gß£uõÀ, uµÂ¼¸¢x ö£Ó¨£mh |®¤UøP CøhöÁÎ²® ^µØÓuõS®. 99% |®¤UøP
Áµ®¦ Gß£x AzuøP¯ ©õv›PÎ¼¸¢x ö£Ó¨£mh 99% CøhöÁÎPÎÀ Esø©¯õÚ
AÍÄ¸øÁU öPõsi¸US®. Â¸®¤¯ AÍÂ»õÚ |®¤UøP Áµ®¦ Bµõá]¯õÍµõÀ
Aø©UP¨£kQÓx (uµÄPÍõÀ wº©õÛUP¨£hÂÀø»). AuÝhß öuõhº¦øh¯ P¸x÷PõÒ
÷\õuøÚ ÷©ØöPõÒÍ¨£mhõÀ, |®¤UøP Áµ®¦ Gß£x •UQ¯zxÁzvß AÍÂß §ºzv
BS®. AuõÁx 95% |®¤UøP CøhöÁÎ 0.05 GßÓ •UQ¯zxÁ {ø»ø¯
¤µv£¼UQÓx. |®¤UøP CøhöÁÎ°À AÍÄ¸ ©v¨¦PÒ EÒÍÚ. AøÁ
÷\õvUP¨£k®÷£õx, A÷u ©õv›²hß {µõP›UP¨£hUThõx. 0 IU öPõsi¸UPõu
÷ÁÖ£õk AÍÄ¸UPÎß |®¤UøP CøhöÁÎPÒ ©UPÎøh÷¯ ¦ÒÎÂÁµ Ÿv¯õP
SÔ¨¤hzuUP ÷ÁÖ£õk Ç¨£øuU SÔUQÓx.
|øh•øÓ°À, |®¤UøP CøhöÁÎPÒ ö£õxÁõP 95% |®¤UøP ©mhzvÀ
TÓ¨£kQßÓÚ. Ç¨¤Ý®, Áøµ£h©õP ÁÇ[S®÷£õx, |®¤UøP CøhöÁÎPøÍ £»
|®¤UøP {ø»PÎÀ Põmh»õ®, GkzxUPõmhõP 90%, 95% ©ØÖ® 99%.
©õv›°ß AÍÄ, |®¤UøP°ß {ø» ©ØÖ® ©UPÒöuõøP ©õÖ£õk EÒÎmh
|®¤UøP CøhöÁÎ AÍøÁ ]» PõµoPÒ £õvUP»õ®. J¸ ö£›¯ ©õv› AÍÄ
ö£õxÁõP ©UPÒ öuõøP AÍÄ¸Âß ]Ó¢u ©v¨¥miØS ÁÈÁSUS®.
|®£P CøhöÁÎPÒ (Confidience Intervals)
1. ©UPÒöuõøP°ß JÆöÁõ¸ A»SUS® J¸ SÔ¨¤mh Snõv\¯® Ç¨£uØPõÚ
{PÌuPÄ p Ç¨£øu |õ® AÔ¢uõÀ, ©õv› \µõ\› £µÁø»¨ £iUP CLT ÷uØÓzøu¨
£¯ß£kzu»õ®.
2. |©US p öu›¯õÂmhõÀ, ©õv›°¼¸¢x |©US uµÄ EÒÍx. P Cß ©v¨¥møh
|õ® ö\´¯ Â¸®¦Q÷Óõ®. ÷©¾® ¤øÇPÎß AÍøÁ öPõkUP ÷Ásk®. Cx J¸
|®¤UøP CøhöÁÎ Gß£x Ai¨£øh°À uõß.
3. J¸ SÔ¨¤mh AÍÂ»õÚ |®¤UøPUS (100% US® SøÓÁõÚx), Esø©¯õÚ
©UPÒöuõøP {PÌuPÄ "p'' Áµ®¤ØSÒ Ç¨£uõP öPõÒ÷Áõ®.
4. ÁÇUP©õP |õ® AvP |®¤UøP AÍøÁ Â¸®¦Q÷Óõ®: 75%, 95% AÀ»x 99%,
BÚõÀ Esø©°À 100 US® SøÓÁõÚ G¢u \uÃu•® \õzv¯©õS®.
5. |®¤UøP CøhöÁÎ°À |õ® AÆÁÍÄ EÖv¯õP ÇUQ÷Óõ®. SøÓ¢u
xÀ¼¯©õÚx ÂQuõa\õµzvØPõÚ |®£P CøhöÁÎ.
6. p Gß£x ©UPÒ öuõøP ÂQu® (J¸ SÔ¨¤mh £s¤ß)
7. C % |®¤UøP CøhöÁÎø¯U Psk¤iUP, J¸ {ø»¯õÚ&\õuõµn £µÁ¼À ©zv¯
C % Cß z&©v¨ö£søn |õ® AÔ¢x öPõÒÍ ÷Ásk®. Cøu 'z' GßÖ AøÇUPÄ®
8. |©x |®¤UøP CøhöÁÎ p±z*SE(p)
9. p Gß£x ©õv› ÂQu®
8.4 «Ò£õºøÁ
· F & ÷\õuøÚ: ö£õ¸Ò
44
· F ÂQuzøu PnUQkÁvÀ EÒÍ£iPÒ
· CøhöÁÎ ©v¨¥k
· |®£P CøhöÁÎ
8.5 £õhÂÚõUPÒ
1. ©õÖ£õmk £S¨£õ´Ä GßÓõÀ GßÚ?
2. Cøu Ai¨£øh¯õPU öPõsh AÝ©õÚ[PÒ ¯õøÁ?
3. CøhöÁÎ ©v¨¥m÷hõk öuõhº¦øh¯ ]UPÀPÒ ¯õøÁ?
4. |®¤UøP CøhöÁÎ GßÓõÀ GßÚ? Auß •UQ¯zxÁzøu ÂÍUS[PÒ.
8.6 _¸UP®
J÷µ ©õv›¯õÚ ©õÖ£õmøhU öPõsh \õuõµn ©UPÎhª¸¢x Cµsk ©õv›PÒ
Áøµ¯¨£mi¸US©õ Gß£øu Bµõ¯ F ÷\õuøÚ |hzu¨£kQÓx. ©õØÓõP, ©UPÒöuõøP
©õÖ£õmiß Cµsk \õº£ØÓ ©v¨¥kPÒ Po\©õP ÷ÁÖ£kQßÓÚÁõ Gß£øuU
PshÔ¯Ä® Cx £¯ß£kzu¨£kQÓx. |®¤UøP CøhöÁÎPÒ AÔ¯¨£hõu ©UPÒ öuõøP
AÍÄ¸Âß |À» ©v¨¥kPÍõP ö\¯À£k® ©v¨¦PÒ (CøhöÁÎ) Áµ®ø£U öPõskÒÍÚ.
Ç¨¤Ý®, J¸ SÔ¨¤mh ©õv›°¼¸¢x PnUQh¨£mh CøhöÁÎ AÍÄ¸Âß
Esø©¯õÚ ©v¨ø£U öPõsi¸UP ÷Ási¯ AÁ]¯ªÀø». CøhöÁÎ ©v¨¥k Gß£x
AÔ¯¨£hõu ©UPÒ öuõøP AÍÄ¸Âß \õzv¯©õÚ ©v¨¦PÎß CøhöÁÎø¯U PnUQh
©õv› uµøÁ¨ £¯ß£kzxÁx, ¦ÒÎ ©v¨¥miØS ©õÓõP, Cx J¸ Gs.
1. CøhöÁÎ ©v¨¥miØPõÚ £À÷ÁÖ AqS•øÓPøÍ ÂÍUSP.
1. Tripathi P.C: A Textbook of Research Methodology, New Delhi, Sultan Chand & Sons, 2002.
2. David M. Boje: Narrative Methods for Organisational and Communication Research, New Delhi,
Sage Publication, 2001.
8.9 J¨£øhÄPÒ
1. ©UPÒ öuõøP AÍÄ¸UPøÍ ©v¨¤kÁvÀ EÒÍ £iPøÍ PnUQk[PÒ.
1. Gupta S: Research Methodology and Statistical Techniques, New Delhi, Deep & Deep Publication
(P) Ltd., 2002.
2. Thakur D: Research Methodology in Social Science, New Delhi, Deep & Deep Publication (P) Ltd.,
1998.
1. ©UPÒ öuõøP AÍÄ¸UPÎß ©v¨¥miß •UQ¯zxÁzøu GÊx[PÒ.
CøhöÁÎ ©v¨¥k, |®¤UøP CøhöÁÎ.

45
A»S III
£õh® & 9
uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓPÒ
9.1 AÔ•P®
J¸ Bµõá]¯õÍº öÁÆ÷ÁÖ ÷|õUP[PÐUPõPz ÷uøÁ¨£k® uµÄPÎß
Buõµ[PøÍ AÔ¢x öPõÒÁx •UQ¯®. uµÄ Gß£x uPÁÀPøÍz uÂµ ÷ÁÔÀø». uPÁÀ
AÀ»x uµÄPÎÀ Cµsk Buõµ[PÒ EÒÍÚ & •ußø© ©ØÖ® Cµshõ® {ø» uµÄ.
•ußø©z uµÄ •uß•øÓ¯õP ÷\P›UP¨£mh uµøÁU SÔUQÓx. A÷u\©¯®
Cµshõ®{ø» uµÄ Gß£x HØPÚ÷Á ¯õ÷µõ AÀ»x H÷uÝ® J¸ {ÖÁÚzuõÀ HØPÚ÷Á
÷\P›UP¨£mk £¯ß£kzu¨£mh uµøÁU SÔUQÓx. GkzxUPõmhõP, ©UPÒöuõøP
öuõhº£õP C¢v¯ Aµ_ •uÀ •øÓ¯õP ÷\P›zu ¦ÒÎÂÁµ[PÒ C¢v¯ Aµ]ß •ußø©
uµÄ. ¤ßÚº J¸ SÔ¨¤mh ]UPø»¨ £ØÔ¯ B´ÂØPõP A÷u uµÄ J¸ Bµõá]¯õÍµõÀ
£¯ß£kzu¨£k®÷£õx, A÷u uµÄ Bµõá]¯õÍ›ß Cµshõ® uµÁõQÓx. uPÁÀ
Buõµ[PÒ Cµsk® AÁØÔß |ßø©PøÍ²®, SøÓ£õkPøÍ²® öPõskÒÍÚ. J¸
SÔ¨¤mh ‰»zøuz ÷uº¢öuk¨£x (A) Â\õµøn°ß ÷|õUP® (B) ÷|µ® Qøh¨£x
(C) {v Qøh¨£x (D) xÀ¼¯zvß ÷uøÁ (C) £¯ß£kzu ÷Ási¯ ¦ÒÎÂÁµ
P¸ÂPÒ (GL¨) uPÁÀ Buõµ[PÒ ©ØÖ® uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓ BQ¯ÁØøÓ ö£õÖzxÒÍx.
9.2 ÷|õUP[PÒ
· uµÄ ÷\P›¨¤ß £À÷ÁÖ •øÓPøÍ AÔ¯
· •ußø©z uµøÁa ÷\P›¨£uØPõÚ £À÷ÁÖ •øÓPøÍ¨ ¦›¢xöPõÒÁx
· Cµshõ® {ø» uµÄPøÍ ÷\P›US® •øÓPøÍ AÔ¯
9.3 EÒÍhUP[PÒ
9.3.1.uµÄ ÷\P›¨¤ß ÷|õUP® ©ØÖ® GÀø»
9.3.2.•ußø©z uµøÁa ÷\P›US® •øÓPÒ
9.3.3.Cµshõ®{ø» uµÄPÎß Buõµ[PÒ
9.3.4.•ußø© ©ØÖ® Cµshõ® {ø» uµÄ ÷uºÄ
9.3.1. uµÄ ÷\P›¨¤ß ÷|õUP® ©ØÖ® GÀø» (Purpose and Scope of Data Collection)
uµÄ ÷\P›¨¦ AÀ»x PnUöPk¨¤ß ÷|õUP® Bµ®£zv÷»÷¯ öuÎÁõP
Aø©UP¨£h ÷Ásk®. ÷uøÁ¨£k® uPÁ¼ß ÁøP ©ØÖ® Ax ÷uøÁ¨£k®
£¯ß£õmøhU SÔUS® ]UP¼ß öuÎÁõÚ AÔUøP CuØS ÷uøÁ¨£kQÓx.
GkzxUPõmhõP, J¸ SÔ¨¤mh Põ»¨£Sv°À Âø» ©õØÓzvß ußø©ø¯ AÔ¢x
öPõÒÁvÀ Bµõá]¯õÍº BºÁ©õP Ç¢uõÀ, ö£õ¸mPÎß Âø»PÎß uµÄPøÍ
÷\P›¨£x AÁ]¯®. ö©õzu AÀ»x ]À»øÓ Âø»PÒ ©ØÖ® AzuøP¯ uPÁÀPøÍ¨
£¯ß£kzuUTi¯ \õzv¯©õÚ £¯ß£õkPøÍ¨ £i¨£x EuÂ¯õP ÇUS® Gß£øu
wº©õÛUP ÷Ásk®. uPÁÀPøÍ ÷\P›¨¤ß ÷|õUP® Â\õµøn°ß AÀ»x J¸ ]UPÀ
öuõhº£õÚ SÔ¨¤mh J¸ P¸x÷PõøÍ ÷\õv¨£x. Â\õµøn°ß ÷|õUP® öuÎÁõP
CÀ»õux SÇ¨£zvØS® ÁÍ[PøÍ ÃnõUSÁuØS® ÁÈÁSUS®.
uµÄ ÷\P›¨¤ß GÀø» (Scope of Data Collection)
1. ÷|µ® Qøh¨£x (Availability of Time)
Â\õµøn J¸ {¯õ¯©õÚ Põ»zvØSÒ ÷©ØöPõÒÍ¨£h ÷Ásk®. CÀø» GßÓõÀ
÷\P›UP¨£mh uPÁÀPÒ Põ»õÁv¯õQÂk®, G¢u Aºzu•® ÇUPõx. Euõµn©õP, J¸
u¯õ›¨£õÍº ¦vuõP AÔ•P¨£kzv¯ J¸ u¯õ›¨¦UPõÚ Gvº£õºUP¨£k® ÷uøÁø¯²®,
÷uøÁ ªPU SøÓÁõP ÇUS® GßÓ Â\õµøn°ß •iøÁ²® öu›¢x öPõÒÍ
46
Â¸®¤ÚõÀ, AuøÚ Aøh¯ Cµsk BskPÒ BS®. ¤ßÚº Â\õµøn°ß •Ê
÷|õUP•® £¯ÚØÓuõQÂk®. HöÚÛÀ Cuß ‰»® AÁº HØPÚ÷Á J¸ ö£›¯ CÇ¨ø£
\¢vzv¸¨£õº. GÚ÷Á, C¢u Âå¯zvÀ uPÁÀ ÂøµÁõP ÷uøÁ¨£kQÓx. GÚ÷Á
Bµõá]¯õÍº AuØ÷PØ£ Â\õµøn ÁøPø¯ ÷uºÄ ö\´¯ ÷Ásk®.
2. ÁÍ[PÎß QøhUS® ußø© (Availability of Resources)
Â\õµøn vÓø©¯õÚ £o¯õÍºPÎß GsoUøP, {v {ø»ø© ÷£õßÓ
Buõµ[PøÍ ö£›x® \õº¢xÒÍx. Â\õµønø¯ ÷©ØöPõÒÐ® vÓø©¯õÚ
£o¯õÍºPÎß GsoUøP ÷£õx©õÚuõP Ç¢uõÀ ©ØÖ® {v Qøh¨£vÀ ]UPÀ
CÀø» GßÓõÀ, Â\õµøn |hzu¨£h»õ®. J¸ ö£›¯ GsoUøP°»õÚ ©õv›PøÍ
EÒÍhUQ¯ J¸ ö£›¯ £Sv CÀø»ö¯ÛÀ J¸ ]Ô¯ ©õv›ø¯ £¯ß£kzu»õ®.
3. Â¸®¦® xÀ¼¯® (The Degree of Accuracy Desired)
÷uøÁ¨£k® xÀ¼¯zvß AÍøÁ wº©õÛ¨£x Bµõá]¯õÍ¸US AÁ]¯©õS®.
HöÚßÓõÀ ¦ÒÎÂÁµ¨ £oPÎÀ •Êø©¯õÚ xÀ¼¯® A›uõP÷Á Aøh¯¨£kQÓx.
HöÚßÓõÀ, (i) ¦ÒÎÂÁµ[PÒ ©v¨¥kPÎß Ai¨£øh°À Aø©¢v¸UQßÓÚ (ii)
AÍÃmk P¸ÂPÒ G¨÷£õx® \›¯õÚøÁ AÀ» (iii) Bµõá]¯õÍ¸US PnURk
ö\´£Áº AÀ»x uPÁ»Ô¢uÁ›ß uµ¨¤À uØö\¯»õP J¸ \õº¦ ÇUP»õ®. GÚ÷Á, 100%
xÀ¼¯zvß Â¸¨£® {øÓ÷ÁÓõ©À ÇUP ÷Ásk®. Â¸®¤¯ xÀ¼¯zvß AÍÄ
•ußø©¯õP Â\õµøn°ß ö£õ¸øÍ¨ ö£õÖzux. Euõµn©õP, |õ® u[Pzøu
Áõ[S®÷£õx Auß Gøh°À 1/10 Qµõ® Âzv¯õ\® Th SÔ¨¤hzuUPuõS®. A÷u\©¯®
|õ® A›] AÀ»x ÷Põxø©ø¯ Áõ[S® ÷£õx A¨£i ÇUPõx. Ç¨¤Ý®,
Bµõá]¯õÍº AvP AÍÄ xÀ¼¯zøu AøhÁøu ÷|õUP©õPU öPõÒÍ ÷Ásk®,
CÀø»ö¯ÛÀ Bµõá]°ß •Ê ÷|õUP•® Aºzu©ØÓuõQÂk®.
4. £¯ß£kzu ÷Ási¯ £S¨£õ´Ä P¸ÂPÒ (Statistical Tools to be Used)
|ßS Áøµ¯ÖUP¨£mh ©ØÖ® Aøh¯õÍ® PõnUTi¯ ö£õ¸Ò AÀ»x G¢uöÁõ¸
¦ÒÎÂÁµ Â\õµøn°¾® AÍÃkPÒ AÀ»x GsoUøPPÒ öuõhº¦øh¯
ö£õ¸ÒPÎß SÊ ¦ÒÎÂÁµ A»S GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. GkzxUPõmhõP,
\‰P&ö£õ¸Íõuõµ PnUöPk¨¤À A»S J¸ uÛ|£º, J¸ Sk®£®, J¸ Ãk AÀ»x
Ámhõµz öuõSv¯õP ÇUP»õ®. uµÄ ÷\P›¨¦ öuõh[SÁuØS •ß J¸ ªP •UQ¯©õÚ
£i, uµÄ ÷\P›UP¨£h ÷Ási¯ ¦ÒÎÂÁµ A»SPøÍ öuÎÁõP Áøµ¯Ö¨£x.
`Ì{ø»PÎß GsoUøP°À, «mhºPÒ, Q÷»õ«mhº, SÂshõÀ, ©o÷|µ®, |õmPÒ,
Áõµ[PÒ ÷£õßÓ AÍÃkPÎß C¯Ø¤¯À A»SPøÍ¨ ÷£õ» A»SPÒ ÁÇUP©õP \›
ö\´¯¨£kQßÓÚ. AøÁ |ßS Áøµ¯ÖUP¨£mkÒÍÚ, ÷©¾® G¢u ÂÍUP•®
÷uøÁ°Àø».
5. £» ¦ÒÎÂÁµ Â\õµønPÒ \‰Pzxhß öuõhº¦øh¯x (statistical Investigations are
related to socio&economic studies)
ö£õ¸Íõuõµ B´ÄPÒ, ußÛaø\¯õÚ A»SPøÍ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. AøÁ
öuÎÁõP Áøµ¯ÖUP¨£h ÷Ásk®. Cx AÁ]¯®, HöÚßÓõÀ ¦ÒÎÂÁµ A»SPÎß
öuÎÁõÚ ©ØÖ® xÀ¼¯©õÚ Áøµ¯øÓ CÀ»õu {ø»°À, uµÄ ÷\P›¨¤À ¤øÇPÒ
ö\´¯¨£h»õ®. AuõÁx ö£õ¸zu©ØÓ uµøÁ |õ® ÷\P›UP»õ® GßÓ ö£õ¸ÎÀ, AøÁ
ÇUP ÷Ásk®.
6. uPÁÀ Buõµ[PÒ (Sources of Information /Data)
A»S £ØÔ wº©õÛzu ¤ÓS, J¸ Bµõá]¯õÍº G¢u ‰»zv¼¸¢x uPÁÀPøÍ¨
ö£Ó»õ® AÀ»x ÷\P›UP •i²® Gß£øu¨ £ØÔ wº©õÛUP ÷Ásk®. G¢uöÁõ¸
¦ÒÎÂÁµ Â\õµønUS®, Bµõá]¯õÍº uµøÁ •u¼À ÷\P›UP»õ® AÀ»x Aµ\õ[P /
47
£Sv Aµ_ Aø©¨¦PÎß öÁÎ±kPÒ AÀ»x £zv›øPPÒ ÷£õßÓ ¤Ó öÁÎ°h¨£mh
‰»[PÎ¼¸¢x uµøÁ¨ £¯ß£kzu»õ®.
7. uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓ (Method of Data Collection)
Cµshõ®{ø» uµÄ Bµõá]US £¯ß£kzu¨£mhõÀ G¢u ¤µa\øÚ²® CÀø».
Ç¨¤Ý®, •ußø©z uµÄ ÷\P›UP¨£h ÷Ásk©õÚõÀ, (i) ©UPÒ öuõøP PnUöPk¨¦
•øÓ AÀ»x (ii) uµÄ ÷\P›¨¦US ©õv› •øÓ £¯ß£kzu¨£h ÷Ásk©õ GßÖ J¸
•iÄ GkUP¨£h ÷Ásk®. ©UPÒ öuõøP PnUöPk¨¦ •øÓ°À, |õ® ö©õzu
PnURmiØS ö\ÀQ÷Óõ®. AuõÁx, J¸ ©UPÒ öuõøP°ß AøÚzx A»SPÐ®
Bµõ¯¨£h ÷Ásk®. BÚõÀ ©õv› ~m£zvÀ, ÷uº¢öukUP¨£mh ¤µv{v ©ØÖ®
©UPÒöuõøP°À ÷£õx©õÚ £Svø¯ ©mk÷© |õ® B´Ä ö\´Q÷Óõ®. ©õv› uµÄPÎß
•iÄPøÍ Bµõ´¢u ¤ßÚº ©UPÒöuõøP°ß £s¦PÒ SÔzx •iÄPøÍ GkUQ÷Óõ®.
J¸ SÔ¨¤mh ~m£zøuz ÷uº¢öuk¨£x PiÚ®, HöÚßÓõÀ ©UPÒ öuõøP PnUöPk¨¦
•øÓ ªPÄ® AÔÂ¯À §ºÁ©Úx ©ØÖ® C¢u •øÓ°ß ‰»® 100% xÀ¼¯zøu Aøh¯
•i²®. Cøuz ÷uº¢öuk¨£x PiÚ©õQÓx. HöÚÛÀ Cx ÷|µ® GkUS®, AuØS AvP
EøÇ¨¦ ÷uøÁ¨£kQÓx ©ØÖ® Cx ªPÄ® ö\»Ä ªUPx. GÚ÷Á, J¸ Bµõá]¯õÍ¸US
AÀ»x J¸ ]Ô¯ {ÖÁÚzvØS Cx ö£õ¸zu©ØÓx. ©Ö¦Ó®, ©õv› •øÓ SøÓÁõÚ
÷|µ®, EøÇ¨¦ ©ØÖ® ö\»øÁ öPõsi¸UP ÷Ásk®. BÚõÀ C¢u •øÓ²hß
CønUP¨£mh ©õv› ©ØÖ® ©õv› AÀ»õu ¤øÇPÒ Põµn©õP C¢u •øÓ°ß ‰»®
100% xÀ¼¯zøu Aøh¯ •i¯õx. GÚ÷Á, J¸ SÔ¨¤mh •øÓø¯z
÷uº¢öukUS®÷£õx J¸ Bµõá]¯õÍº ªPÄ® Ga\›UøP¯õPÄ®, PÁÚ©õPÄ® ÇUP
÷Ásk®.
•ußø© uµÄPøÍ ÷\P›US® •øÓPÒ (Methods of Collecting Primary Data)
¤ßÁ¸® •øÓPÎÀ H÷uÝ® JßøÓ¨ £¯ß£kzxÁuß ‰»® •ußø©z uµøÁ¨
ö£Ó»õ®:
1. ÷|µi uÛ¨£mh ÷|ºPõnÀPÒ.
2. ©øÓ•P Áõ´ÁÈ ÷|ºPõnÀPÒ.
3. {¸£ºPÎhª¸¢x uPÁÀ.
4. Ag\À ÂÚõ£mi¯À •øÓPÒ.
5. PnURk ‰»® AÝ¨£¨£mh AmhÁøn.
1. ÷|µi uÛ¨£mh ÷|ºPõnÀPÒ (Direct Personal Interviews)
uµÄPøÍ ÷\P›US® C¢u •øÓ°ß RÌ uPÁ»Ô¢uÁºPÐhß (uPÁÀPøÍ¨ ö£Ó
÷Ási¯ |£ºPÒ) J¸ ÷|¸US ÷|º öuõhº¦ öPõÒÍ¨£kQÓx. ÷|ºPõnÀ ö\´£Áº
AÁºPÎh® PnUöPk¨¦ öuõhº£õÚ ÷PÒÂPøÍU ÷Pmk Â¸®¤¯ uPÁÀPøÍ
÷\P›UQÓõº. CÆÁõÖ, áõ®öåm§›ß hõhõ Ç®¦ ©ØÖ® GLS {ÖÁÚzvß
öuõÈ»õÍºPÎß ÷Áø» {ø»ø©PÒ SÔzu uµÄPøÍ J¸Áº ÷\P›UP Â¸®¤ÚõÀ, AÁº
öuõÈØ\õø»USa ö\ßÖ öuõÈ»õÍºPøÍz öuõhº¦öPõsk Â¸®¤¯ uPÁÀPøÍ¨
ö£ÖÁõº. C¢u •øÓ°À ÷\P›UP¨£mh uPÁÀPÒ Esø© ußø© öPõshøÁ. C¢u
•øÓ°À £» |ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ EÒÍÚ. AøÁ RÌ ÂÁõvUP¨£kQßÓÚ:
|ßø©PÒ (Merits)
1. ö£¸®£õ¾® £v»Î¨£ÁºPÒ uÛ¨£mh •øÓ°À öuõhº¦ öPõÒÐ®÷£õx
AÁºPÒ ÷uøÁ¯õÚ uPÁÀPøÍ AÝ¨¦ÁvÀ ©QÌa]¯øhQÓõºPÒ, CuÚõÀ £vÀ
FUP©ÎUQÓx.
2. C¢u •øÓ°ß ‰»® ÷\P›UP¨£mh uPÁÀPÒ ö£õxÁõP ªPÄ® xÀ¼¯©õÚøÁ.
HöÚÛÀ ÷|ºPõnÀ ö\´£Áº ]» ÷PÒÂPøÍ¨ £ØÔ¯ uPÁ»Ô¢uÁºPÎß
48
\¢÷uP[PøÍz xøhzx \›¯õÚ uPÁÀPøÍ¨ ö£Ó •i²®. uPÁ»Ô¢uÁº
xÀ¼¯©õÚ uPÁÀPøÍ ÁÇ[PÂÀø» GßÖ ÷|ºPõnÀ ö\´£Áº PshÔ¢uõÀ,
AÁº AÁøµ SÖUS Â\õµøn ö\´x Auß ‰»® uPÁÀPøÍ¨ ö£Ó
•¯Ø]UP»õ®.
3. C¢u •øÓ uPÁ»Ô¢uÁ›hª¸¢x xønz uPÁÀPøÍ¨ ö£ÖÁuØPõÚ
Áõ´¨ø£²® ÁÇ[SQÓx. HöÚßÓõÀ ÷|ºPõnÀ ö\´²® ÷£õx ]» xøn
÷PÒÂPøÍU ÷PmP •i²®. AøÁ ¤ßÚº AvP¨ £¯ß£hUTk®.
4. ÷|ºPõnÀ ö\´£Áº ÷|µi¯õPU ÷Pm£uØS ]» ÷PÒÂPÒ ÇUP»õ®. BÚõÀ ]»
u¢v÷µõ£õ¯zxhß, AÁº AzuøP¯ ÷PÒÂPøÍ ©ØÓÁºPÐhß JßÔønzx
Â¸®¤¯ uPÁÀPøÍ¨ ö£Ó •i²®. uPÁ»Ô¢uÁ›ß GvºÂøÚø¯ ©ÚvÀ
øÁzx AÁº ÷PÒÂPøÍz v¸¨£ •i²®. ö£õxÁõP ©ØÓ PnUöPk¨¦
~m£[PøÍ Âh uÛ¨£mh ÷|ºPõn»õÀ AÁº ªPÄ® vÓ®£h øP¯õÍ •i²®.
5. ÷|ºPõnÀ ö\ú |£›ß {ø» ©ØÖ® PÀÂ {ø»US HØ£ ö©õÈø¯ \›ö\´¯
•i²®. Cuß ‰»® uPÁ»Ô¢uÁ›ß uµ¨¤À EÒÍ ]µ©zøu²® uÁÓõÚ
ÂÍUPzøu²® uÂºUP»õ®.
SøÓ£õkPÒ (Demerits)
1. uPÁ»Ô¢uÁºPÎß GsoUøP ö£›¯uõPÄ®, £µÁ»õPÄ® Ç¢uõÀ C¢u •øÓ
ö\»ÄªUPuõP ÇUS®.
2. ©ØÓ •øÓPÐhß J¨¤køP°À C¢u •øÓ°ß RÌ uÛ¨£mh \õº¦ ©ØÖ®
u¨ö£snzvØS AvP Áõ´¨¦ EÒÍx.
3. ÷|ºPõnÀ ö\´£ÁºPÐUS •Êø©¯õÚ £°Ø] ©ØÖ® AÝ£Á® ÇUP
÷Ásk®;, CÀø»ö¯ÛÀ AÁºPÒ Â¸®¤¯ uPÁÀPøÍ¨ ö£Ó •i¯õx.
£°Ø]¯ØÓ AÀ»x ÷©õ\©õP £°Ø] ö£ØÓ ÷|ºPõnÀ ö\´£ÁºPÒ •Ê
÷Áø»ø¯²® öPkUPUTk®.
4. C¢u •øÓ ©ØÓøÁPÐhß J¨¤k®÷£õx AvP ÷|µ® GkUS®. HöÚßÓõÀ,
uPÁ»Ô¢uÁºPÎß Á\vUS HØ£ ©mk÷© ÷|ºPõnÀPÒ |hzu •i²®.
Sk®£[PÎß EøÇUS® EÖ¨¤ÚºPÎhª¸¢x uPÁÀPøÍ¨ ö£Ó
÷Ásk©õÚõÀ, ©õø» AÀ»x Áõµ CÖv°À ÷|ºPõnÀPÒ |hzu¨£h ÷Ásk®.
©õø»°À Th J¸ ©o÷|µ® AÀ»x Cµsk ©o÷|µ[PÒ ©mk÷©
÷|ºPõnÀPÐUS¨ £¯ß£kzu¨£h»õ®. BP÷Á, C¢u £oø¯ }sh Põ»zvØSz
öuõhµ ÷Ási°¸UP»õ® AÀ»x HµõÍ©õÚ ©UPÒ ÷Áø»USa ö\À»
÷Ási°¸US®, CvÀ ö£¸® ö\»ÄPÒ ÇUP»õ®.
•iÄøµ
uµÄ ÷\P›¨¤ß C¢u •øÓ°À ]» SøÓ£õkPÒ Ç¢uõ¾®, Ax £¯ÝÒÍuõP
CÀø» GßÖ |õ® TÓ •i¯õx. Esø© GßÚöÁßÓõÀ, C¢u •øÓ Â›ÁõÚ PÍ
B´ÄPøÍ ÷©ØöPõÒÍ HØÓx. GÚ÷Á, J¸ wÂµ B´Ä ÷Ásk® GßÓ \¢uº¨£[PÎÀ
©mk÷© Cøu¨ £¯ß£kzu ÷Ásk®.
uØ÷£õøu¯ uPÁÀöuõhº¦ ÁÍºa] Põ»zvÀ, Bµõá]¯õÍº uÛ¨£mh •øÓ°À
ö\ßÖ ÷|¸US ÷|º ÷|ºPõnø» |hzxÁuØS £v»õP öuõø»÷£] ‰»©õPÄ®
uPÁÀPøÍ¨ ö£Ó»õ®. ö\´vzuõÒPÒ ©ØÖ® öuõø»UPõm] ÷\ÚÀPÍõÀ JÆöÁõ¸
|õÐ® ªßÚg\À AÀ»x SÖ®ö\´v ‰»® £vø» AÝ¨¦Áuß ‰»® J¸ |À»
GsoUøP°»õÚ B´ÄPÒ |hzu¨£kQßÓÚ. C¢u •øÓ uØ÷£õx ªPÄ®
¤µ£»©õQÂmhx. HöÚÛÀ C¢u •øÓ°À SøÓ¢u ö\»Ä ©ØÖ® ÂøµÁõÚ £vÀ
\õzv¯©õÚx. BÚõÀ C¢u •øÓ ]» SøÓ£õkPÍõÀ £õvUP¨£kQÓx, (A) öuõø»÷£]
AÀ»x öuõø»UPõm]ø¯ øÁzv¸¨£ÁºPøÍ ©mk÷© C¢u •øÓø¯ ¤ß£ØÓ •i²®
(B) öuõø»÷£]°÷»õ AÀ»x öuõø»UPõm] ‰»©õP÷Áõ ]» ÷PÒÂPøÍ ©mk÷©
49
÷PmP •i²® (C) £v»ÎzuÁºPÒ öuÎÁØÓ ©ØÖ® ö£õÖ¨£ØÓ £vÀPøÍU
öPõkUP»õ®, HöÚÛÀ öuõø»÷£]°÷»õ AÀ»x SÖ®ö\´v ‰»÷©õ £vÀPÒ ªPU
SÖQ¯uõP ÇUP ÷Ásk®.
2. ©øÓ•P Áõ´ÁÈ ÷|ºPõnÀPÒ (Indirect Oral Interviews)
uµÄ ÷\P›¨¤ß C¢u •øÓ°ß RÌ, Bµõá]¯õÍº ö£õxÁõP ÷uøÁ¯õÚ
uPÁÀPøÍ ÁÇ[PUTi¯ "\õm]PÒ' GßÖ AøÇUP¨£k® ‰ßÓõ® uµ¨¤Úøµ öuõhº¦
öPõÒQÓõº. ö£Ó ÷Ási¯ uPÁÀPÒ ]UP»õÚ ußø© öPõshøÁ¯õP ÇUS®÷£õx
C¢u •øÓ ö£õxÁõP HØÖUöPõÒÍ¨£kQÓx. ÷©¾® uPÁ»Ô¢uÁºPøÍ ÷|µi¯õP
AqQÚõÀ £v»ÎUP Â¸®¦ÁvÀø». GkzxUPõmhõP, ÷£õøu¨ö£õ¸Ò AÀ»x
©x£õÚ® GkUS® £ÇUP® SÔzu uµÄPøÍ Bµõá]¯õÍº ö£Ó •¯Ø]US®÷£õx,
Aiø©¯õÚ |£º Â¸®¤¯ uµøÁ ÁÇ[P ©õmhõº. GÚ÷Á •Ê Bµõá] ö\¯À•øÓø¯²®
£õvUS®. C¢u `Ì{ø»°À AzuøP¯ |£ºPÒ AÀ»x •PÁºPÒ AÀ»x AÁºPøÍ |ßS
AÔ¢u Asøh |£ºPÎß EuÂø¯¨ ö£ÖÁx AÁ]¯©õQÓx. C¢u |£ºPÒ A¢u |£øµ
|ßS AÔ¢v¸¨£uõÀ, AÁºPÒ Â¸®¤¯ uµøÁ ÁÇ[P •i²®. Â\õµønU SÊUPÒ
©ØÖ® Aµ\õ[PzuõÀ {¯ªUP¨£mh SÊUPÒ ö£õxÁõP ©UPÎß £õºøÁPøÍ²®,
Â\õµøn öuõhº£õÚ AøÚzx Esø©PøÍ²® ö£Ó C¢u •øÓø¯¨ ¤ß£ØÖQßÓÚ.
C¢u •øÓ ªPÄ® ¤µ£»©õÚx GßÓõ¾®, Auß \›zußø© RÌUPsh £»
PõµoPøÍ¨ ö£õÖzux
1. EuÂ ÷Põµ¨£k® |£º AÀ»x |£ºPÒ AÀ»x {ÖÁÚ® EÖv¯õÚ
J¸ø©¨£õmøhU öPõsi¸UP ÷Ásk®; CÀø»ö¯ÛÀ AÁºPÎß \õº£õP
G¢uöÁõ¸ \õº¦ AÀ»x u¨ö£sn•® \›¯õÚ uPÁÀPøÍ öÁÎUöPõnµõx.
÷©¾® Bµõá]°ß •Ê ö\¯À•øÓ²® £¯ÚØÓuõQÂk®.
2. ö£õ¸zu©õÚ ÷PÒÂPÒ ©ØÖ® SÖUS Â\õµøn ‰»® \õm]PÎhª¸¢x
uPÁÀPøÍ Dº¨£x ÷|ºPõnÀ ö\´£ÁºPÎß vÓø©ø¯ ö£õÖzux.
3. »g\®, EÓÄ AÀ»x ÷ÁÖ ]» Põµn[PÍõÀ uPÁÀPøÍa ÷\P›¨£ÁºPÒ \›¯õÚ
v¸¨£[PøÍ Gmhõu J¸ v¸¨£zøuz u¸QÓõºPÒ.
GÚ÷Á, C¢u •øÓ°ß öÁØÔUS J¸ |£›ß \õßÖPÒ ©mk÷© |®£¨£hõ©À
Ç¨£x AÁ]¯®. Esø©¯õÚ |£ºPøÍU PshÔ¯ ¤Ó |£ºPÒ ©ØÖ® öuõhº¦øh¯
{ÖÁÚ[PÎß £õºøÁPøÍ²® PshÔ¯ ÷Ásk®. C¢u |£ºPøÍz ÷uº¢öuk¨£vÀ
ªS¢u PÁÚ® ö\¾zu ÷Ásk®. HöÚßÓõÀ CÖv •iÄPøÍ GmkÁx AÁºPÎß
P¸zxUPÎÀ uõß.
3. {¸£ºPÎhª¸¢x uPÁÀ (Information from Correspondents)
C¢u •øÓ°ß RÌ uPÁÀPøÍ ÷\P›UP Bµõá]¯õÍº öÁÆ÷ÁÖ Ch[PÎÀ EÒÑº
•PÁºPÒ AÀ»x {¸£ºPøÍ {¯ªUQÓõº. C¢u {¸£ºPÒ uµÄPøÍ ö\¯»õUS® ø©¯
A¾Á»PzvØS uPÁÀPøÍ ÷\P›zx AÝ¨¦QÓõºPÒ. C¢u •øÓ ö£õxÁõP ö\´vzuõÒ
{ÖÁÚ[PÍõÀ ¤ß£ØÓ¨£kQÓx. öÁÆ÷ÁÖ Ch[PÎÀ CkøP°h¨£k® {¸£ºPÒ
Â£zxUPÒ, P»Áµ[PÒ, ÷Áø»{Özu[PÒ ÷£õßÓ {PÌÄPÒ öuõhº£õÚ uPÁÀPøÍ
uø»ø© A¾Á»PzvØS ÁÇ[SQÓõºPÒ. {¸£ºPÒ ö£õxÁõP Fv¯® ö£Ö® FÈ¯ºPÒ
AÀ»x ]» \©¯[PÎÀ AÁºPÒ öPÍµÁP {¸£ºPÍõPÄ® ÇUP»õ®. J¸ £µ¢u
£Sv°¼¸¢x ÁÇUP©õÚ uPÁÀPÒ ÷\P›UP¨£h ÷Ási¯ \¢uº¨£[PÎÀ C¢u •øÓ
ö£õxÁõP Aµ\õ[Pz xøÓPÍõÀ ¤ß£ØÓ¨£kQÓx. GkzxUPõmhõP, ö©õzu Âø»U
SÔ±mk GsPøÍ {º©õo¨£vÀ öÁÆ÷ÁÖ £SvPÎÀ {¯ªUP¨£mh
{¸£ºPÎhª¸¢x ÁÇUP©õÚ uPÁÀPÒ ö£Ó¨£kQßÓÚ. C¢u •øÓ°ß ªP¨ö£›¯
|ßø© GßÚöÁßÓõÀ, Cx ©¼ÁõÚx ©ØÖ® Â›ÁõÚ Â\õµønUS ö£õ¸zu©õÚx.
BÚõÀ, {¸£ºPÎß uÛ¨£mh u¨ö£sn® ©ØÖ® \õº¦ Põµn©õP Ax G¨÷£õx®
50
xÀ¼¯©õÚ •iÄPøÍ EÖv¨£kzuõx. •ßÚº TÔ¯x ÷£õ», C¢u •øÓ
ö£õ¸zu©õÚx ©ØÖ® J¸ £µ¢u £Sv°¼¸¢x \›¯õÚ CøhöÁÎ°À uPÁÀPøÍ¨ ö£Ó
÷Ási¯ \¢uº¨£[PÎÀ ¤ß£ØÓ¨£kQÓx.
4. Ag\À ÂÚõ¨£mi¯À •øÓ (Mailed Questionnaire Method)
C¢u •øÓ°ß RÌ, "ÂÚõ¨£mi¯À' GßÖ AøÇUP¨£k® PnUöPk¨¦ öuõhº£õÚ
÷PÒÂPÎß £mi¯À u¯õ›UP¨£mk £À÷ÁÖ uPÁÀPÐUS u£õÀ ‰»®
AÝ¨£¨£kQÓx. ]» ÷|µ[PÎÀ Bµõá]¯õÍ¸® £v»ÎzuÁºPøÍz öuõhº¦öPõsk
ÂÚõ¨£mi¯¼À £À÷ÁÖ ÷PÒÂPÒ öuõhº£õÚ £vÀPøÍ¨ ö£ÖÁõº. ÂÚõ¨£mi¯¼À
÷PÒÂPÒ EÒÍÚ ©ØÖ® £vÀPÐUPõÚ Chzøu ÁÇ[SQÓx. ÂÚõ¨£mi¯ø» {µ¨¤
J¸ SÔ¨¤mh ÷|µzvØSÒ v¸¨¤ AÝ¨¦©õÖ J¸ Piuzvß ‰»® uPÁ»Ô¢uÁºPÐUS
÷Põ›UøP øÁUP¨£kQÓx. ÂÚõ¨£mi¯À B´ÄPÒ Cuß Ai¨£øh°À
ÁøP¨£kzu¨£h»õ®:
a. ÂÚõ¨£mi¯À G¢u AÍÂØS •øÓ¨£kzu¨£mkÒÍx AÀ»x
Pmhø©UP¨£mkÒÍx.
b.©õÖ£õkøh¯ AÀ»x ©õÖ£õhØÓ ÂÚõ¨£mi¯À, ©ØÖ®
c.£¯ß£kzu¨£k® ö\´v öuõhº¦ •øÓ.
•øÓ¯õÚ ÂÚõ¨£mi¯À GxÄ® £¯ß£kzu¨£hõu÷£õx, JÆöÁõ¸ ÷|ºPõn¾US®
÷|ºPõnÀ ö\´£ÁºPÒ u[PÍx ÷PÒÂPøÍ ©õØÔ¯ø©UQÓõºPÒ. £v»Î¨£Áº P¸zx
öu›ÂUS® £h[PøÍU Põs¤¨£x ÷£õßÓ ©øÓ•P •øÓPÒ ‰»® £vÀPøÍ¨ ö£Ó
AÁºPÒ •¯Ø] ö\´¯»õ®. J¸ Bµõá]¯õÍº £›¢xøµUP¨£mh ÷PÒÂPÎß Á›ø\ø¯¨
¤ß£ØÖ®÷£õx, Ax Pmhø©UP¨£mh B´Ä GßÖ SÔ¨¤h¨£kQÓx. ©Ö¦Ó®,
÷PÒÂPÎß Á›ø\•øÓ CÀ»õu÷£õx, B´Ä Pmhø©UP¨£hõux.
£v»ÎzuÁºPÐUS ÷|õUP® öuÎÁõP ÇUS® ÁøP°À ÂÚõ¨£mi¯À
Pmhø©UP¨£k®÷£õx, C¢u ÂÚõ¨£mi¯À ©õÖ£õiÀ»õ©À AÔ¯¨£kQßÓÚ.; ©Ö¦Ó®,
SÔU÷PõÒ öuÎÁõP CÀ»õu÷£õx, ÂÚõ¨£mi¯À ©õÖ£kQÓx. C¢u Cµsk
ÁøP¨£õkPÎß Ai¨£øh°À, |õßS ÁøP¯õÚ B´ÄPÒ ÷ÁÖ£kQßÓÚ:
a. ©õÖ£õiÀ»õu Pmhø©UP¨£mh
b.©õÖ£õiÀ»õu Pmhø©UP¨£hõu
c.©õÖ£õkøh¯ Pmhø©UP¨£mh, ©ØÖ®
d.©õÖ£õkøh¯ Pmhø©UP¨£hõux.
uµÄ ÷\P›¨¤ß C¢u •øÓ°ß ]» |ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ R÷Ç
ÂÁõvUP¨£mkÒÍÚ:
|ßø©PÒ (Merits)
a. uµÄ ÷\P›¨¦UPõÚ ÂÚõ¨£mi¯À •øÓø¯ GÎvÀ ¤ß£ØÓ»õ®, HöÚßÓÀ
Â\õµønz ªPÄ® Â›ÁõÚx ©ØÖ® uPÁ»Ô¢uÁºPÒ £µ¢u ¦Â°¯À
£Sv°À£µÂ°¸QßÓÚº.
b. uPÁ»Ô¢uÁºPÒ \›¯õÚ ÷|µzvÀ £v»ÎzuõÀ C¢u •øÓ J¨¥mhÍÂÀ
©¼ÁõÚx ©ØÖ® ÂøµÁõÚx.
c. uÛ¨£mh ÷|ºPõnÀPÒ AÀ»x öuõø»÷£] •øÓ ÷£õßÓ ¤Ó •øÓPÐhß
J¨¤k®÷£õx C¢u •øÓ E¯º¢uuõP P¸u¨£kQÓx. HöÚßÓõÀ, uÛ¨£mh
C¯À¦ öuõhº£õÚ ÷PÒÂPÒ AÀ»x Sk®£zvÚ›ß GvºÂøÚ ÷uøÁ¨£k®
÷PÒÂPÒ uPÁ»Ô¢uÁºPÐUS •ßøÁUP¨£k® ÷£õx, AÁºPÐUS
£v»Î¨£vÀ AÁºPÒ öÁmP¨£kÁuØS J¸ Áõ´¨¦ EÒÍx.
51
a.uPÁ»Ô¢uÁºPÒ PÀÂ¯ÔÄ ö£ØÔ¸¢uõÀ ©mk÷© C¢u •øÓø¯ ¤ß£ØÓ
•i²®, CuÚõÀ AÁºPÒ GÊu¨£mh ÷PÒÂPøÍ¨ ¦›¢xöPõsk £vÀPøÍ
GÊzx¨§ºÁ©õPU öPõkUP •i²®. Cx £vø»¨ £ØÔ¯ ]» {a\¯©ØÓ ußø©ø¯
EÒÍhUQ¯x. uPÁ»Ô¢uÁºPÎß JzxøÇ¨¦ ö£ÖÁx PiÚ®.
b. uPÁ»Ô¢uÁºPÒ ÁÇ[Q¯ uPÁÀPÒ \›¯õP ÇUPõx ©ØÖ® xÀ¼¯zøu
\›£õº¨£x PiÚ©õP ÇUP»õ®.
Ç¨¤Ý®, R÷Ç öPõkUP¨£mkÒÍ ÁÈPõmkuÀPøÍ¨ ¤ß£ØÖÁuß ‰»®, C¢u
•øÓø¯ ªPÄ® £¯ÝÒÍuõP ©õØÓ»õ®:
ÂÚõ¨£mi¯ÀPÒ £v»Î¨£ÁºPÐUS ÷uøÁ¯ØÓ _ø©¯õP ©õÓõu ÁøP°À
ö\´¯¨£h ÷Ásk®; CÀø»ö¯ÛÀ £v»ÎzuÁºPÒ AøÁPøÍz v¸¨¤z uµU
Thõx.
a. ¨Ÿö£´m Ag\À •zvøµ Jmh¨£h ÷Ásk®
b. ©õv› ö£›¯uõP ÇUP ÷Ásk®
c. Cx÷£õßÓ Â\õµønPÎÀ Cx HØÖUöPõÒÍ¨£h ÷Ásk®, A[S
£v»ÎzuÁºPÒ Â\õµøn°À u[PÒ ö\õ¢u BºÁzvß Põµn©õP
ÂÚõ¨£mi¯ÀPøÍ v¸¨¤z u¸ÁõºPÒ GßÖ Gvº£õºUP¨£kQÓx.
d. uPÁÀPøÍ ÁÇ[P Pmhõ¯® ÇUPUTi¯ AzuøP¯ Â\õµønPÎÀ Cx
•ßÝ›ø© AÎUP¨£h ÷Ásk®.
5. PnURmhõÍºPÒ ‰»® AÝ¨£¨£mh AmhÁønPÒ (Schedules Sent through
Enumerators)
uµÄ ÷\P›¨¤ß ©ØöÓõ¸ •øÓ PnURmhõÍºPÒ AÀ»x ÷|ºPõnÀ ö\´£ÁºPÒ
‰»® AmhÁønPøÍ AÝ¨¦ÁuõS®. PnURmhõÍºPÒ uPÁ»Ô¢uÁºPøÍz
öuõhº¦öPõsk, J¸ AmhÁøn°À EÒÍ ÷PÒÂPÐUPõÚ £vÀPøÍ¨ ö£ØÖ,
ÂÚõ¨£mi¯À ÁiÁzvÀ u[PÒ øPö¯ÊzvÀ {µ¨£Ä®. ÂÚõ¨£mi¯À ©ØÖ®
AmhÁønUS Âzv¯õ\® EÒÍx. ÂÚõ¨£mi¯À Gß£x J¸ £iÁzøu¨
£¯ß£kzv ÷PÒÂPÐUPõÚ £vÀPøÍ¨ ö£ÖÁuØPõÚ BÁn©õS®. Cx
£v»Î¨£ÁµõÀ {µ¨£¨£kQÓx. A÷u\©¯® AmhÁøn Gß£x ö£õxÁõP ©ØöÓõ¸
|£¸hß ÷|¸US ÷|º `Ì{ø»°À ÷PmP¨£k® ÷PÒÂPÎß öuõS¨¤ØS¨
£¯ß£kzu¨£k® JßÓõS®.
|ßø©PÒ (Merits)
C¢u •øÓ°ß •UQ¯ |ßø©PÒ R÷Ç £mi¯¼h¨£mkÒÍÚ:
1. uPÁ»Ô¢uÁºPÒ PÀÂ¯ÔÁØÓÁºPÍõP ÇUS® \¢uº¨£[PÎÀ Cøu
HØÖUöPõÒÍ»õ®.
2. PnURmhõÍºPÒ uÛ¨£mh •øÓ°À uPÁÀPøÍ¨ ö£ÖÁuØSa ö\ÀÁuõÀ
£v»ÎUPõuuØPõÚ Áõ´¨¦ ªPU SøÓÄ.
3. ö£Ó¨£mh uPÁÀPÒ ªPÄ® |®£P©õÚøÁ. HöÚÛÀ AÔUøPPÎß xÀ¼¯zøu
÷uøÁ¯õÚ Ch[PÎÀ xøn ÷PÒÂPÍõÀ \›£õºUP •i²®.
©ØÓøÁPøÍ¨ ÷£õ»÷Á C¢u •øÓ²® SøÓ£õkPÎ¼¸¢x Âk£hÂÀø». •UQ¯
SøÓ£õkPÒ R÷Ç £mi¯¼h¨£mkÒÍÚ:
1. •ußø©z uµøÁa ÷\P›US® ¤Ó •øÓPÐhß J¨¤køP°À, PnURmhõÍºPÒ
ö£õxÁõP Fv¯® ö£Ö® |£ºPÍõP Ç¨£uõÀ C¢u •øÓ ªPÄ® ö\»ÄªUPx.
52
2. C®•øÓ°ß öÁØÔ ö£¸®£õ¾® PnURmhõÍºPÐUS ÁÇ[P¨£k® £°Ø]ø¯¨
ö£õÖzux.
3. ÷|ºPõnÀ Gß£x ªPÄ® vÓø©¯õÚ ÷Áø». AuØS AÝ£Á•® £°Ø]²®
÷uøÁ. £» ¦ÒÎÂÁµ ÁÀ¾|ºPÒ uµÄ ÷\P›US® ö\¯À•øÓ°ß C¢u ªP
•UQ¯©õÚ £Svø¯ ¦ÓUPoUS® ÷£õUøPU öPõskÒÍÚº. Cuß ÂøÍÁõP
÷©õ\©õÚ ÷|ºPõnÀPÒ HØ£kQßÓÚ. |À» ÷|ºPõnÀ CÀ»õ©À ÷\P›UP¨£mh
ö£¸®£õ»õÚ uPÁÀPÒ \¢÷uPzvØS›¯uõP ÇUP»õ®.
4. ÷|ºPõnÀ Gß£x J¸ vÓø©¯õÚ £øh¨¦ ©mk©À», AuØS J¸ ö£›¯
AÍÂ»õÚ ©›¯õøu²® ÷uøÁ¨£kQÓx. CuÚõÀ PnURmhõÍºPÒ ÷|ºPõnø»
|hzx® Âu® ÷\P›UP¨£mh uµøÁ £õvUS®. £À÷ÁÖ ÷|ºPõn»õÍºPÍõÀ
÷PÒÂPÒ ÷PmP¨£k® ÷£õx, ÷|ºPõnÀ ö\´£ÁºPÎß BÐø©PÎÀ EÒÍ
©õÖ£õkPÒ ö£Ó¨£mh £vÀPÎÀ ©õÖ£õmøh HØ£kzx®. C¢u ©õÖ£õk
öÁÎ¨£øh¯õP ÇUPõx. GÚ÷Á, öÁÆ÷ÁÖ ÷|ºPõnÀ ö\´£ÁºPÒ, •i¢uÁøµ
©õÖ£õmøh APØÓ JÆöÁõ¸ •¯Ø]²® ö\´¯¨£h ÷Ásk®.
Cµshõ®{ø» uµÄ (Secondary Data)
•ßÚº TÔ¯x ÷£õ», Cµshõ®{ø» uµÄ Gß£x Auß ö\õ¢u £¯ß£õmiØPõP ]»
Aø©¨¦PÍõÀ HØPÚ÷Á ÷\P›UP¨£mk £S¨£õ´Ä ö\´¯¨£mh uµÄPÍõS®. ¤ßÚº A÷u
uµÄ ÷ÁÖ Aø©¨¦PÍõÀ AÀ»x |£ºPÍõÀ £¯ß£kzu¨£kQÓx. W.A.Neiswanger
P¸zx¨£i, ""J¸ •ußø© Buõµ® J¸ öÁÎ±hõS®. AvÀ uµÄPÒ ÷\P›UP¨£mk
£S¨£õ´Ä ö\´¯¨£mh A÷u Aø©¨£õÀ öÁÎ°h¨£kQßÓÚ. Cµshõ® {ø»
‰»©õÚx J¸ öÁÎ±hõS®. Cx ©ØÓ Aø©¨£õÀ ÷\P›UP¨£mh uµøÁ AÎUQÓx.''
Cµshõ®{ø» uµÂß Buõµ[PÒ (Sources of Secondary Data)
Cµshõ®{ø» uµÂß £À÷ÁÖ Buõµ[PøÍ Cµsk £µ¢u ÁøPPÍõP¨ ¤›UP»õ®:
1. öÁÎ°h¨£mh Buõµ[PÒ,©ØÖ®
2. öÁÎ°h¨£hõu Buõµ[PÒ.
1. öÁÎ°h¨£mh Buõµ[PÒ (Published Sources)
Aµ\õ[P, \ºÁ÷u\ ©ØÖ® EÒÑº Aø©¨¦PÒ ¦ÒÎÂÁµ uµÄPøÍ öÁÎ°kQÓx.
AÁØÔÀ •UQ¯©õÚx R÷Ç ÂÍUP¨£mkÒÍx:
(a) \ºÁ÷u\ öÁÎ±kPÒ (International Publications): ö£õ¸Íõuõµ ©ØÖ® ¦ÒÎÂÁµ
Âå¯[PÎÀ ÁÇUP©õÚ ©ØÖ® AÆÁ¨÷£õx AÔUøPPøÍ öÁÎ°k® I.M.F, I.B.R.D,
I.C.A.F.E ©ØÖ® U.N.O ÷£õßÓ ]» \ºÁ÷u\ {ÖÁÚ[PÒ ©ØÖ® Aø©¨¦PÒ EÒÍÚ.
(b) ©zv¯ ©ØÖ® ©õ{» Aµ_PÎß AvPõµ¨§ºÁ öÁÎ±kPÒ(Official Publications of

Central and State Governments): ©zv¯ ©ØÖ® ©õ{» Aµ_PÎß £» xøÓPÒ öuõhº¢x £»
AÔUøPPøÍ öÁÎ°kQßÓÚ. AÁºPÒ TkuÀ uPÁÀPøÍ ÷\P›UQßÓÚº. ]»
•UQ¯©õÚ öÁÎ±kPÒ: C¢v¯ ›\ºÆ Á[Q ¦À»miß, C¢v¯ ©UPÒ öuõøP PnUöPk¨¦,
©õ{»[PÎß ¦ÒÎÂÁµ _¸UP®, C¢v¯õÂß ÂÁ\õ¯ ¦ÒÎÂÁµ®, C¢v¯ ÁºzuP CuÌ
÷£õßÓøÁ.
(c) £Sv Aµ_ {ÖÁÚ öÁÎ±kPÒ (Semi&Official Publications): ©õ|Pµõm]PÒ, ©õÁmh
Áõ›¯[PÒ, £g\õ¯zxPÒ ÷£õßÓ £Sv Aµ_ {ÖÁÚ[PÒ, ö£õx AUPøÓ öPõsh
£À÷ÁÖ Âå¯[PÒ öuõhº£õÚ AÔUøPPøÍ öÁÎ°kQßÓÚ.
(d) Bµõá] {ÖÁÚ[PÎß öÁÎ±kPÒ (Publications of Research Institutions): C¢v¯
¦ÒÎÂÁµ {ÖÁÚ® (I.S.I), C¢v¯ ÷ÁÍõs Bµõá] PÄß]À (I.C.A.R), C¢v¯ ÷ÁÍõs
¦ÒÎ°¯À Bµõá] {ÖÁÚ® (I.A.S.R.I) ÷£õßÓøÁ AÁØÔß Bµõá]PÎß
Psk¤i¨¦PøÍ öÁÎ°kQßÓÚ.
53
(e) £À÷ÁÖ ÁoP ©ØÖ® {v {ÖÁÚ[PÎß öÁÎ±kPÒ(Publications of various
Commercial and Financial Institutions)
(f) ÷ÁÍõs Á›Âv¨¦ öuõhº£õÚ µõä Pªmi°ß AÔUøP, Áõß` Pªmi°ß

Á›Âv¨¦ ©ØÖ® PÖ¨¦¨ £n® ÷£õßÓ AÔUøP, Aµ\õ[PzuõÀ {¯ªUP¨£mh £À÷ÁÖ
SÊUPÎß AÔUøPPÒ Cµshõ®{ø» uµÄPÎß •UQ¯ Buõµ[PÒ.
(g) £zv›øPPÒ ©ØÖ® ö\´vzuõÒPÒ (Journals and News Papers): Cµshõ® uµÂß
ªP •UQ¯©õÚ ©ØÖ® \UvÁõ´¢u Buõµ©õP £zv›øPPÒ ©ØÖ® ö\´v BÁn[PÒ
EÒÍÚ. GPÚõªU øh®ì, ÁºzuP®, ‰»uÚ®, C¢v¯ {v ÁºzuPzvß ©õuõ¢vµ
¦ÒÎÂÁµ[PÒ ÷£õßÓ £zv›øPPÒ ©ØÖ® ö\´vzuõÒPÎ¼¸¢x ¦ÒÎÂÁµ[PÒ ©ØÖ®
\‰P&ö£õ¸Íõuõµ ¤µa]øÚPÒ SÔzu uØ÷£õøu¯ ©ØÖ® •UQ¯©õÚ uµÄPøÍ ö£Ó»õ®.
2. öÁÎ°h¨£hõu Buõµ[PÒ (Unpublished Sources)
£À÷ÁÖ Aµ_ ©ØÖ® uÛ¯õº A¾Á»P[PÍõÀ £µõ©›UP¨£k® £vÄPÒ,
£ÀPø»UPÇP[PÒ AÀ»x {ÖÁÚ[PÎÀ EÒÍ HµõÍ©õÚ B´ÁÔUøPPÒ ÷£õßÓ £»
öÁÎ°h¨£hõu ‰»[PÎ¼¸¢x uµøÁ¨ ö£Ó»õ®.
3. Cµshõ®{ø» uµøÁ¨ £¯ß£kzxÁvÀ •ßöÚa\›UøPPÒ
(Precautions in the use of secondary data)
Cµshõ®{ø» uµÄ HØPÚ÷Á ö£Ó¨£mi¸¨£uõÀ, AzuøP¯ uµÄPøÍ
Bµõá]¯õÍºPÍõÀ £¯ß£kzu¨£kÁuØS •ßÚº AøÁ \›¯õÚ •øÓ°À
Bµõ¯¨£kÁx Â¸®£zuUPx. Esø©°À Cµshõ® uµøÁ¨ £¯ß£kzx® ÷£õx £¯Úº
TkuÀ Ga\›UøP²hß ÇUP ÷Ásk®. C¢u `Ç¼À ÷£µõ]›¯º £Ä¼ "Cµshõ® uµøÁ
AÁºPÎß •P ©v¨¤À HØÖUöPõÒÍUThõx" GßÖ \›¯õP _miUPõmkQÓõº. \õº¦,
©õv›°ß ÷£õv¯ AÍÄ, ©õØÕk, Áøµ¯øÓ°ß ¤øÇPÒ, GsPou ¤øÇPÒ ÷£õßÓ
Põµn[PÍõÀ uµÄ £» Âå¯[PÎÀ uÁÓõP ÇUP»õ®. G¢u ¤øÇ²® CÀ»õÂmhõ¾®
Th, AzuøP¯ uµÄ ö£õ¸zu©õÚuõPÄ® ÷£õx©õÚuõPÄ® Â\õµønUS ÇUPõx. C¢u
Âå¯zvÀ ÷£µõ]›¯º ø\©ß Sìö|miß £õºøÁ²® ªPÄ® •UQ¯zxÁ® Áõ´¢ux.
AÁøµ¨ ö£õÖzuÁøµ, ""Cµshõ®{ø» ‰»zvß |®£Pzußø©°ß AÍÄ
‰»zv¼¸¢x ©v¨¤h¨£h ÷Ásk®.
GÚ÷Á, Cµshõ® uµøÁ¨ £¯ß£kzxÁuØS •ß Bµõá]¯õÍºPÒ ¤ßÁ¸®
PõµoPøÍU P¸zvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®:
4. uµÄPÎß ö£õ¸zu•hø© (The Suitability of Data)
Â\õµøn°ß ÷|õUPzvØPõP QøhUPUTi¯ uPÁÀPÒ ö£õ¸zu©õÚøÁ GßÖ
Bµõá]¯õÍº ußøÚ v¸¨v¨£kzvU öPõÒÍ ÷Ásk®. uØ÷£õøu¯ Â\õµøn°ß
ußø© ©ØÖ® ÷|õUP® BQ¯ÁØÓõÀ A\À Â\õµøn²hß Aøu wº©õÛUP •i²®.
GkzxUPõmhõP, uØ÷£õøu¯ Â\õµøn ]À»øÓ Âø»PÎß ÷£õUøP¨ £i¨£uõP
Ç¢uõÀ, ©ØÖ® uµÄ ö©õzu Âø»PøÍ ©mk÷© ÁÇ[QÚõÀ, AzuøP¯ uµÄ
ö£õ¸zu©ØÓx.
(A) uµÂß ÷£õx©õÚ AÍÄ (Adequacy of Data)
Â\õµøn°ß ÷|õUPzvØPõP uµÄ ö£õ¸zu©õÚuõP Ç¢uõÀ, uØ÷£õøu¯
£S¨£õ´ÂØS uµÄ £¯ÝÒÍuõ AÀ»x ÷£õx©õÚuõ Gß£øu |õ® P¸zvÀ öPõÒÍ
÷Ásk®. ÷©ØPsh GkzxUPõmiÀ, C¢v¯õÂß ]À»øÓ Âø» ÷£õUøP¨ £i¨£÷u
ö£õ¸Ò GßÓõÀ, ©ØÖ® QøhUPUTi¯ uµÄ ¥Põº ©õ{»zvÀ ]À»øÓ Âø» ÷£õUøP
©mk÷© EÒÍhUQ°¸¢uõÀ, Ax ÷|õUPzvØS EuÁõx.
(B) uµÂß |®£Pzußø© (Reliability of Data)
54
uµÂß |®£Pzußø© AÁ]¯®. Cx CÀ»õ©À Bµõá]°À G¢u Aºzu•® CÀø».
AzuøP¯ uµÄPøÍ ÷\P›zu {ÖÁÚzøuU Psk¤i¨£uß ‰»® uµÂß
|®£Pzußø©ø¯ ÷\õvUP •i²®. uµÄ ÷\P›¨£vÀ {ÖÁÚ® •øÓ¯õÚ •øÓPøÍ¨
£¯ß£kzv°¸¢uõÀ ¦ÒÎÂÁµ[PÒ |®£¨£h»õ®.
Tøh¯ÍÄ uµÄPøÍ øÁzv¸¨£x ÷£õuõx. Esø©°À, J¸ ‰» ÁiÁzvÀ EÒÍ
uµÄ \›¯õÚ ö\¯»õUPzvØPõPU Põzv¸US® J¸ ]» ‰»¨ö£õ¸÷Í uÂµ
÷ÁöÓõßÖªÀø». CuÚõÀ AøÁ £¯ÝÒÍuõP ÇUS®. •ußø© AÀ»x
Cµshõ®{ø» ‰»zv¼¸¢x uµÄ ö£Ó¨£mhÄhß, ¦ÒÎÂÁµ Â\õµøn°ß Akzu
Pmh® uµøÁz v¸zxÁuõS®. uµøÁz v¸zx® £o ªPÄ® ]Ó¨¦ Áõ´¢u JßÓõS®.
÷©¾® ªS¢u PÁÚ•® ÷uøÁ. C¢u Âå¯zvÀ A»m]¯® CÀø»ö¯ÛÀ ©v¨¦ªUP
B´Âß Psk¤i¨¦PøÍ £¯ÚØÓuõP ©õØÓUTk®. EÒ £vÄPÒ ©ØÖ® öÁÎ°h¨£mh
‰»[PÎ¼¸¢x ÷\P›UP¨£mh uµøÁz v¸zxÁx J¨¥mhÍÂÀ GÎuõÚx. BÚõÀ J¸
PnUöPk¨¤¼¸¢x ÷\P›UP¨£mh uµÄPÐUS AvP¨£i¯õÚ v¸zu® ÷uøÁ.
•ußø©z uµøÁz v¸zx® ÷£õx, ¤ßÁ¸® P¸zxPøÍ ©ÚvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®:
· JÆöÁõ¸ ÁøP°¾® uµÄ •Êø©¯õÚuõP ÇUP ÷Ásk®
· uµÄ xÀ¼¯©õP ÇUP ÷Ásk®
· uµÄ ^µõÚuõP ÇUP ÷Ásk®, ©ØÖ®
· uµÄ J÷µ ©õv›¯õP ÇUP ÷Ásk®.
÷©÷» SÔ¨¤h¨£mh Snõv\¯[PøÍU öPõsh uµÄ R÷Ç ÂÁõvUP¨£mh A÷u
ÁøP v¸zu® ö\´¯ ÷Ásk®:
5. •Êø©UPõÚ v¸zuÀ (Editing for Completeness)
v¸zx® ÷£õx, JÆöÁõ¸ AmhÁøn²® ÂÚõ¨£mi¯¾® GÀ»õ ÁøP°¾®
•Êø©¯õÚx Gß£øu B]›¯º £õºUP ÷Ásk®. JÆöÁõ¸ ÷PÒÂUS® £vÀPÒ
ÁÇ[P¨£mkÒÍuõ Gß£øu AÁº PÁÛUP ÷Ásk®. ]» ÷PÒÂPÐUS
£v»ÎUP¨£hõÂmhõÀ, AøÁ •UQ¯zxÁ® Áõ´¢uøÁ GßÓõÀ, uPÁ»Ô¢uÁºPøÍ
uÛ¨£mh •øÓ°À AÀ»x Piu[PÒ ‰»® «sk® öuõhº¦ öPõÒÍ ÷Ásk®. GÀ»õ
•¯Ø]PÐUS® ¤ÓS® J¸ ]» ÷PÒÂPÐUS Âøh Põn¨£hõ©À ÷£õP»õ®. Cx÷£õßÓ
÷PÒÂPÎÀ, £vÀPÐUS ÁÇ[P¨£mh ChzvÀ B]›¯º "£vÀ CÀø»' GßÖ SÔUP
÷Ásk® ©ØÖ® ÷PÒÂPÐUS •UQ¯zxÁ® Áõ´¢uuõP Ç¢uõÀ AmhÁøn AÀ»x
ÂÚõ¨£mi¯ø» øPÂh ÷Ásk®.
(A) {ø»zußø©UPõÚ v¸zuÀ (Editing for Consistency)
{ø»zußø©US uµøÁz v¸zx® ÷|µzvÀ, ÷PÒÂPÐUPõÚ £vÀPÒ C¯ØøP°À
•µs£õhõP CÀø» Gß£øu B]›¯º £õºUP ÷Ásk®. AøÁ £µì£µ •µs£õhõÚ
£vÀPÍõP Ç¢uõÀ, ÂÚõ¨£mi¯ø» v¸®£ AÝ¨¦Áuß ‰»÷©õ AÀ»x
öuõhº¦öPõÒÁuß ‰»÷©õ, \õzv¯©õÚ Ch[PÎÀ uPÁ»Ô¢uÁøµ ÷|›À
öuõhº¦öPõÒÁuß ‰»÷©õ AÁº \›¯õÚ £vÀPøÍ¨ ö£Ó •¯Ø]UP ÷Ásk®.
Euõµn©õP, ©ØÓÁØÖhß Ç¢uõÀ, ÂÚõ¨£mi¯¼À Cµsk ÷PÒÂPÒ (A) }[PÒ J¸
©õnÁµõ? (B) }[PÒ G¢u ÁS¨¤À £iUQÕºPÒ, •uÀ ÷PÒÂUPõÚ £vÀ "CÀø»'
¤¢øu¯ "£zuõÁx' US ¤ßÚº •µs£õk EÒÍx, Aøu öuÎÄ£kzu ÷Ásk®.
(B) xÀ¼¯zvØPõÚ v¸zuÀ (Editing for Accuracy)
•iÄPÎß |®£Pzußø© Ai¨£øh°À uPÁ¼ß \›¯õÚ ußø©ø¯¨ ö£õÖzux.
ÁÇ[P¨£mh uPÁÀPÒ uÁÓõP Ç¢uõÀ, •iÄPÒ J¸÷£õx® ö\À¾£i¯õPõx.
BøP¯õÀ, GÀ»õ ÁøP°¾® uPÁÀ xÀ¼¯©õÚx Gß£øu B]›¯º Põn ÷Ási¯x
AÁ]¯®. uÁÓõÚ ußø© GsPou ¤øÇPÒ Põµn©õP Ç¢uõÀ, Aøu GÎuõPU
55
Psk¤izx \›ö\´¯»õ®. BÚõÀ uÁÓõÚ Põµn[PÒ ÁÇ[P¨£mh uÁÓõÚ uPÁÀPÍõP
Ç¢uõÀ, Aøu \›£õºUP PiÚ©õP ÇUP»õ® ©ØÖ® Á¸©õÚ®, Á¯x ÷£õßÓ uPÁÀPÒ
C¢u ÁøP¯õÚ J¸ GkzxUPõmk.
(C) J¸ø©¨£õmiØPõÚ v¸zuÀ (Editing for Homogeneity)
J¸ø©¨£õk Gß£x GÀ»õ ÷PÒÂPÐ® J÷µ AºzuzvÀ ¦›¢x öPõÒÍ¨£mh {ø».
^µõÚ ÂÍUPzvØPõÚ AøÚzx ÷PÒÂPøÍ²® B]›¯º \›£õºUP ÷Ásk®.
GkzxUPõmhõP, Á¸©õÚzøu¨ £ØÔ¯ ÷PÒÂø¯¨ ö£õÖzuÁøµ, ]» uPÁ»Ô¢uÁºPÒ
©õu Á¸©õÚzøu²®, ©ØÓÁºPÒ Á¸hõ¢vµ Á¸©õÚzøu²®, CßÝ® ]»¸US Áõµ
Á¸©õÚzøu²® AÀ»x vÚ\› Á¸©õÚzøu²® öPõkzv¸¢uõÀ, G¢u J¨¥k® ö\´¯
•i¯õx. GÚ÷Á, £À÷ÁÖ |£ºPÍõÀ ÁÇ[P¨£mh uPÁÀPÒ J÷µ ©õv›¯õÚøÁ Gß£øu
\›£õºUP ÷Ási¯x B]›¯›ß CßÔ¯ø©¯õu Phø©¯õS®.
•ußø© ©ØÖ® CµshõÁx uµÄ ÷uºÄ (Choice Between Primary And Secondary Data)
|õ® HØPÚ÷Á £õºzu£i, •ußø© ©ØÖ® Cµshõ® {ø» uµÄPøÍ ÷\P›US®
•øÓPÎÀ {øÓ¯ ÷ÁÖ£õkPÒ EÒÍÚ. ÷\P›UP¨£h ÷Ási¯ •ußø©z uµÄ •u¼À
£¯ß£kzu¨£mh £À÷ÁÖ ö\õØPÎß Áøµ¯øÓPÒ, £¯ß£kzu¨£h ÷Ási¯ A»SPÒ,
|hzu¨£h ÷Ási¯ Â\õµøn ÁøP, C»UPõPU öPõsh xÀ¼¯zvß AÍÄ
÷£õßÓÁØÔ¼¸¢x öuõh[Q B´Âß •Êz vmhzøu²® EÒÍhUQ¯x. Cµshõ®{ø»
uµÄ ÷\P›¨¦US, uØ÷£õxÒÍ uµÂß öuõS¨¦ ÷£õx©õÚuõP ÇUS®. G¢uöÁõ¸
SÔ¨¤mh ¦ÒÎÂÁµ Â\õµønUS® ÷uøÁ¯õÚ uµÄ ÁøPPÐUS Cøh°À \›¯õÚ
÷uºÄ ö\´¯¨£h ÷Ásk®. Â\õµøn°ß ußø©, SÔU÷PõÒ ©ØÖ® ÷|õUP®
BQ¯ÁØøÓU P¸zvÀ öPõsh ¤ÓS; Aø©¨¤ß Á\® EÒÍ ÷|µ® ©ØÖ® {v; C»US
{ºn°UP¨£mh AÍÄ ©ØÖ® {ÖÁÚzvß {ø» BQ¯ÁØøÓ P¸zvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®.
Cµshõ® uµøÁ¨ £¯ß£kzxÁvÀ, •ußø© ‰»zv¼¸¢x uµøÁ •i¢uÁøµ
ö£ÖÁx |À»x. AÆÁõÖ ö\´Áuß ‰»®, £iö¯kzuÀ ¤øÇPÎ¼¸¢x SøÓ¢u£m\®
|®ø©U Põ¨£õØÖ÷Áõ®. AøÁ Cµshõ® {ø» ‰»zvÀ PÁÚUSøÓÁõP
]øu¢v¸UPUTk®. ÷©¾®, £¯ß£kzu¨£mh ö\õØPÒ, £¯ß£kzu¨£mh ¦ÒÎÂÁµ
A»SPÒ, ©õv›°ß AÍÄ ©ØÖ® ©õv›°ß ~m£® (©õv› •øÓ
£¯ß£kzu¨£mi¸¢uõÀ), uµÄ ÷\P›US® •øÓPÒ ©ØÖ® •iÄPÎß £S¨£õ´Ä £ØÔ¯
Â›ÁõÚ P»¢xøµ¯õhø»²® •ußø© ‰»©õÚx |©US ÁÇ[S®.
C¨÷£õx J¸ ö£›¯ GsoUøP°»õÚ ¦ÒÎÂÁµ Â\õµønPÎÀ, Cµshõ® {ø»
uµÄ ö£õxÁõP¨ £¯ß£kzu¨£kQÓx. HöÚßÓõÀ HµõÍ©õÚ xøÓPÎÀ ªPÄ®
|®£P©õÚ öÁÎ°h¨£mh uPÁÀPÒ C¨÷£õx Aµ\õ[P®, uÛ¯õº {ÖÁÚ[PÒ ©ØÖ®
Bµõá] {ÖÁÚ[PÒ, •PÁº, ©ØÖ® £zv›øPPÎß öÁÎ±kPÎÀ QøhUQßÓÚ.
Esø©°À Â\õµønUS HØÓ Cµshõ® uµÄPÒ CÀ»õÂmhõÀ ©mk÷© •ußø© uµÄ
÷\P›UP¨£k®. ]» Â\õµønPÎÀ •ußø© ©ØÖ® Cµshõ®{ø» uµÄ
£¯ß£kzu¨£h»õ®.
9.4 «Ò£õºøÁ
· •ußø© uµÄ
· Cµshõ®{ø» uµÄ
· •ußø© uµÄPÎß Buõµ[PÒ
· Cµshõ®{ø» uµÄPÎß Buõµ[PÒ
9.5 £õhÂÚõUPÒ
1. uµÄ ÷\P›US® £À÷ÁÖ •øÓPøÍ ÂÍUSP.
56
2. uPÁÀ ÷\P›¨£vÀ EØÖ ÷|õUPÀ •øÓ°ß ]Ó¨¦PÒ ©ØÖ® Áµ®¦PøÍ
Bµõ²[PÒ.
3. uµÄ ÷\P›¨¤ß J¸ ~m£©õÚ ÷|ºPõnø»¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
4. J¸ ÷\õuøÚUS® PnUöPk¨¦US® Cøh°À EÒÍ ÷ÁÖ£k[PÒ ¯õøÁ.
9.6 _¸UP®
•ußø© ©ØÖ® Cµshõ® {ø» GÚ Cµsk ÁøP uµÄPÒ EÒÍÚ. •uß•u¼À
÷\P›UP¨£mh uµÄ •ußø© uµÄ GßÖ®, HØPÚ÷Á ¯õ÷µõ ÷\P›zx £¯ß£kzv¯ uµÄ
Cµshõ®{ø» uµÄ GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx. uµøÁa ÷\P›UP Cµsk •øÓPÒ
EÒÍÚ: (A) PnUöPk¨¦ •øÓ AÀ»x ö©õzu PnURmk •øÓ ©ØÖ® (B) ©õv›
•øÓ. J¸ Bµõá]¯õÍº C¢u Âå¯zvß AøÚzx A»SPøÍ²® Â\õ›UPa
ö\À¾®÷£õx, Ax PnUöPk¨¦ •øÓ GÚ AøÇUP¨£kQÓx. ©Ö¦Ó®, AÁº C¢u
Âå¯zvß J¸ ]» A»SPøÍ ©mk÷© Â\õ›zx Auß Ai¨£øh°À •iøÁU
öPõkzuõÀ, Ax ©õv› PnUöPk¨¦ •øÓ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. •ußø© ©ØÖ®
Cµshõ® {ø» uµÄPøÍ ÷\P›¨£uØPõÚ öÁÆ÷ÁÖ Buõµ[PÒ EÒÍÚ. •ußø©z
uµÂß ]» •UQ¯ Buõµ[PÒ & ÷|µi uÛ¨£mh ÷|ºPõnÀPÒ, ©øÓ•P Áõ´ÁÈ
÷|ºPõnÀPÒ, {¸£ºPÎhª¸¢x uPÁÀ, Ag\À ÂÚõ¨£mi¯À •øÓ, PnURmhõÍºPÒ
‰»® AÝ¨£¨£mh AmhÁønPÒ ©ØÖ® £». •ußø© uµÄPÎß C¢u Buõµ[PÒ
AÀ»x •øÓPÒ AøÚzx® |ßø©PøÍ²® SøÓ£õkPøÍ²® öPõsi¸¢uõ¾®, J¸
Bµõá]¯õÍº J¸ SÔ¨¤mh •øÓø¯ ªS¢u PÁÚzxhß £¯ß£kzu ÷Ásk®.
Cµshõ®{ø» uµøÁa ÷\P›¨£uØPõÚ Ai¨£øh°À Cµsk Buõµ[PÒ EÒÍÚ& (A)
öÁÎ°h¨£mh Buõµ[PÒ ©ØÖ® (B) öÁÎ°h¨£hõu Buõµ[PÒ. öÁÎ°h¨£mh
Buõµ[PÒ öÁÆ÷ÁÖ Aµ_ ©ØÖ® £Sv Aµ_ xøÓPÒ, Bµõá] {ÖÁÚ[PÒ ©ØÖ®
•PÁº ÷£õßÓÁØÔß öÁÎ±kPÒ BS®. A÷u\©¯® öÁÎ°h¨£hõu Buõµ[PÒ
öÁÆ÷ÁÖ Aµ_z xøÓPÍõÀ £µõ©›UP¨£k® £vÄPÒ ©ØÖ® öÁÆ÷ÁÖ
£ÀPø»UPÇP[PÎß öÁÎ°h¨£hõu B´ÁÔUøPPÒ ÷£õßÓøÁ. Cµshõ® uµøÁz
v¸zxÁx öÁÆ÷ÁÖ ÷|õUP[PÐUPõP AÁ]¯® & •Êø©UPõÚ v¸zxuÀ,
{ø»zußø©US v¸zxuÀ, xÀ¼¯zvØPõÚ v¸zxuÀ ©ØÖ® J¸ø©¨£õmiØPõÚ
v¸zxuÀ.
•ußø© ©ØÖ® Cµshõ®{ø» uµÄPÐUS Cøh°À ÷uºÄ ö\´Áx
Bµõá]¯õÍ¸US G¨÷£õx® PiÚ©õÚ £o¯õS®. •ußø©z uµÄ ªPÄ® Esø©¯õÚx
©ØÖ® xÀ¼¯©õÚx GßÓõ¾®, CÁØøÓ¨ ö£ÖÁvÀ Dk£k® ÷|µ®, £n® ©ØÖ®
EøÇ¨¦ BQ¯øÁ ö£¸®£õ¾® Cµshõ® uµøÁ¨ ö£Ó Bµõá]¯õÍøµz yskQßÓÚ.
Auß |®£Pzußø© ©ØÖ® ö£õ¸¢uUTi¯ ußø© SÔzx SÔ¨¤mh AÍÄ \¢÷uP[PÒ
EÒÍÚ. BÚõÀ uµÄ ÷\P›¨¤À £» Aµ_ ©ØÖ® £Sv Aµ_ {ÖÁÚ[PÒ ©ØÖ® ]»
uÛ¯õº {ÖÁÚ[PÒ Á¢u ¤ÓS, Bµõá]¯õÍ›ß ©ÚvÀ Ç¢u ö£¸®£õ»õÚ Aa\[PÒ
}UP¨£mhÚ.
1. •ußø© ©ØÖ® Cµshõ®{ø» uµøÁ ÂÍUQ AÁØÖUS Cøh÷¯¯õÚ
÷ÁÖ£õkPøÍ ÂÍUSP.
2. •ußø©z uµøÁa ÷\P›¨£uØPõÚ £À÷ÁÖ •øÓPÎß |ßø©PÒ ©ØÖ®
SøÓ£õkPøÍ ÂÍUS[PÒ.
3. Cµshõ® uµøÁz v¸zxuÀ GßÓõÀ GßÚ? Cx Hß ÷uøÁ¨£kQÓx?
1.
Wilkinson, T.S. and Bhandarkar, P.L., Methodology and Techniques of Social Research
9.9 J¨£øhÄPÒ
57
1. ÂÚõ¨£mi¯À ©ØÖ® AmhÁønPÒ ‰»® uµÄ ÷\P›¨¦US Cøh°»õÚ
÷ÁÖ£õmøh öuÎÁõP ÂÍUS[PÒ.
(P) Ltd., 2002.
1998.
1. ]» •UQ¯ vmh ~m£[PøÍ ÂÁ›UPÄ®, \‰P AÔÂ¯À Bµõá]°ß P¸ÂPÍõP
AÁØÔß •UQ¯zxÁzøu ©v¨¥k ö\´¯Ä®.
•ußø© uµÄ ‰»®, Cµshõ® {ø» uµÄ, ¦ÒÎÂÁµ[PÎß öuõS¨¦,
ÂÚõ¨£mi¯À, ¦»Úõ´ÁõÍº, £v»ÎzuÁº

58
£õh® & 10
EØÖ÷|õUPÀ ©ØÖ® PnUöPk¨¦ •øÓPÒ
10.1 AÔ•P®
EØÖ÷|õUPÀ Gß£x uµÄ ÷\P›¨¤ß •UQ¯ •øÓ¯õS®. ©ØÓÁºPÎß |hzøuø¯
Ax Pmk¨£kzuõ©À Esø©°À |h¨£øu¨ £õºUQÓx. GkzxUPõmhõP, ¤ønUP¨£mh
öuõÈ»õÎ°ß ÁõÌUøPø¯¨ £õº¨£x, AÀ»x ÂuøÁPÐUS ]Qaø\¯Î¨£x ©ØÖ®
ÃmiÀ AÁºPÒ AÝ£ÂUS® xß£®, AÁºPÎß \‰P ÁõÌUøP ©ØÖ® xß£[PÒ £ØÔ¯
ÂÍUPzøu ÁÇ[SQÓx. EØÖ÷|õUPÀ Gß£x "xÀ¼¯zøu ÷©®£kzxÁuØPõÚ
uøhPøÍ EÒÍhUQ¯ J¸ vmhªmh •øÓ¯õÚ PsPõo¨¦" GßÖ®
Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
10.2 ÷|õUP[PÒ
· EØÖ÷|õUP¼ß ö£õ¸Ò ©ØÖ® ÁøPPÒ
· EØÖ÷|õUPÀ Ph¢x ö\À¾® {ø»PÒ
· EØÖ÷|õUP¼À ¤ß£ØÓ¨£k® £iPÒ ©ØÖ® EÒÍ ]UPÀPÒ
· |ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ
10.3 EÒÍhUP[PÒ
10.3.1.EØÖ÷|õUP¼ß ö£õ¸Ò
10.3.2.EØÖ÷|õUP¼ß £s¦PÒ
10.3.3.EØÖ÷|õUPÀ ÷\õuøÚ ~m£zøu Âh ]» Pmk¨£õkPøÍ EÒÍhUQ¯x
10.3.4.EØÖ÷|õUP¼ß |ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ
10.3.5.PnUöPk¨¤ß ö£õ¸Ò
10.3.6.PnUöPk¨¤ß ÁøPPÒ
10.3.7.•øÓ\õº \ÁõÀPÒ
10.3.8.PnUöPk¨ø£ {ºÁQ¨£uØPõÚ ÁÈPÒ
10.3.1. EØÖ÷|õUP¼ß ö£õ¸Ò (Meaning of Observation)
Cx PõxPøÍ²® Sµø»²® Âh PsPøÍ¨ £¯ß£kzxÁøuU SÔUQÓx. Põµn[PÒ
©ØÖ® ÂøÍÄ AÀ»x £µì£µ EÓÄPÒ SÔzx {PÌÄPÒ {PÊ®÷£õx AøÁ
xÀ¼¯©õP¨ £õº¨£x ©ØÖ® SÔ¨¤kÁx.
10.3.2. EØÖ÷|õUP¼ß ]Ó¨¤¯À¦PÒ (Characteristics of Observation)
ÁõÌUøP •øÓPÒ AÀ»x xøn P»õa\õµ[PÒ, |øh•øÓPÒ, Azv¯õ¯[PÒ,
\¢v¨¦PÒ, EÓÄPÒ, SÊUPÒ, Aø©¨¦PÒ, Si÷¯ØÓ[PÒ ©ØÖ® £õzvµ[PÒ
÷£õßÓÁØøÓ¨ £i¨£uØS C¢u •øÓ ªPÄ® ö£õ¸zu©õÚx GßÖ ÷»õL¨÷»sm (1955)
TÔ²ÒÍõº. ¤ÍõU Asm \õ®¤¯ß (1976) ¤ßÁ¸® EØÖ÷|õUPÀ £s¦PøÍ
TÔ²ÒÍÚº:
1. |hzøu C¯ØøP `Ç¼À Põn¨£kQÓx.
2. £[÷PØ£õÍºPÎß \‰P EÓÄPøÍ £õvUS® SÔ¨¤hzuUP {PÌÄPøÍ¨
¦›¢xöPõÒÍ Cx EuÄQÓx.
3. Cx EØÖ÷|õUP¨£mh |£›ß Ps÷nõmhzvÀ ¯uõºzuzøu wº©õÛUQÓx.
4. Cx |® B´ÂÀ uµøÁ ©ØÓ B´ÄPÐhß J¨¤kÁuß ‰»® \‰P ÁõÌUøP°À
ÁÇUP©õÚ ©ØÖ® öuõhºa]¯õÚ {PÌÄPøÍ Aøh¯õÍ® PõmkQÓx.
©ØÓ |õßS £s¦PÒ:
59
1. EØÖ÷|õUPÀ Gß£x EØÖ÷|õUPÀ ©ØÖ® uµøÁ¨ £vÄö\´¯ AÁº £¯ß£kzx®
ÁÈ•øÓPÒ öuõhº£õÚ ]» Pmk¨£õmøh EÒÍhUQ¯x. Ç¨¤Ý®, CzuøP¯
Pmk¨£õkPÒ Aø©¨¦ AÀ»x ©UPÒöuõøP «x CÀø».
2. Cx P¸x÷PõÒPÒ CÀ»õu Â\õµøn°À PÁÚ® ö\¾zxQÓx.
3. Cx \õº£ØÓ ©õÔPøÍ øP¯õÐuÀPøÍz uÂºUQÓx.
4. ]» ÷|µ[PÎÀ, EØÖ÷|õUPÀ •øÓ ÷\õuøÚ •øÓ°¼¸¢x ¤›zuÔ¯ •i¯õux
Gß£uõÀ, Cµsøh²® ÷ÁÖ£kzxÁx AÁ]¯®.
10.3.3. EØÖ÷|õUPÀ AÝ£Á÷\õuøÚø¯ Põmi¾® ]» Pmk¨£õkPøÍ
öPõskÒÍx (Observation Involves Few Controls than the Experiment Technique)
1. PÁÛ¨¤À Põn¨£mh |hzøu C¯ØøP¯õÚx, A÷u\©¯® £›÷\õuøÚ°À Ax
G¨÷£õx® CÀø».
2. ÷\õuøÚ°À EØÖ÷|õUP¨£mh |hzøu AvP ‰»UTÖ Eøh¯x (J¸ ]Ô¯
A»S), A÷u ÷|µzvÀ PÁÛ¨¤À JßÖ ÷©õ»õº BS®.
3. ÷\õuøÚ •øÓø¯UPõmi¾®, EØÖ÷|õUP¼À SøÓÁõÚ £õh[PÒ AÀ»x
A»SPÒ }sh Põ»©õP Bµõ¯¨£kQßÓÚ.
4. EØÖ÷|õUPÀ B´ÂÀ ÷uøÁ¨£k® £°Ø], {PÌÄPÎß KmhzvØS
£õºøÁ¯õÍøµ EnºzxÁøu ÷|õUQ AvP AÍÂÀ ö\¾zu¨£kQÓx. A÷u\©¯®
÷\õuøÚPÎÀ £°Ø] Gß£x Âå¯zvß wº¨ø£U Tºø©¨£kzu EuÄQÓx.
5. EØÖ÷|õUPÀ B´ÂÀ, PÁÛUP¨£mh |hzøu ªPÄ® £µÁ»õP EÒÍx.
EØÖ÷|õUPÀ •øÓPÒ £» ©õÔPÒ AÀ»x £›©õn[PÐhß JßÖUöPõßÖ
÷ÁÖ£kQßÓÚ.
10.3.4. EØÖ÷|õUP¼ß |ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ
(Merits and Demeirts of Observation)
|ßø©PÒ (Merits)
1. A\À uµøÁ¨ ö£Ó•iQÓx.
2. ªPÄ® xÀ¼¯©õÚ ©ØÖ® |®£P©õÚ uµøÁ¨ ö£Ó•iQÓx .
3. v¸¨vPµ©õÚ uPÁÀPøÍ Bµõá]¯õÍµõÀ ©øÓ•P ÷PÒÂPÒ ‰»® ¤›zöukUP
•i²®.
4. uµÄ J÷µ ©õv›¯õÚøÁ ©ØÖ® J¨¤hzuUPøÁ.
5. TkuÀ uPÁÀPøÍ ÷\P›UP •i²®.
6. ÷PÒÂPÎß uÁÓõÚ ÂÍUPzøuz uÂºUP»õ®.
1.Cx ÷|µ® GkUS® ©ØÖ® AvP ö\»Ä BS® •øÓ¯õS®.
10.3.5. PnUöPk¨¤ß ö£õ¸Ò (Meaning of Survey)
©Ûu Bµõá] öuõhº£õÚ PnUöPk¨¦PÎÀ, PnUöPk¨¦ •øÓ J¸
©UPÎhª¸¢x uÛ¨£mh A»SPÎß ©õv›ø¯²®, AuÝhß öuõhº¦øh¯ PnUöPk¨¦
uµÄ ÷\P›¨¦ ~m£[PøÍ²® B´Ä ö\´QÓx. AuõÁx ÂÚõ¨£mi¯ø» Pmhø©zuÀ
©ØÖ® PnUöPk¨¦PÐUPõÚ £vÀPÎß GsoUøP ©ØÖ® xÀ¼¯zøu
÷©®£kzxÁuØPõÚ •øÓPÒ. PnUöPk¨¦ •øÓ JßÖ AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh
÷PÒÂPøÍU ÷PmS® AÀ»x £v»ÎUPU Ti¯ P¸ÂPøÍ AÀ»x |øh•øÓPøÍ
EÒÍhUQ¯x.
10.3.6. PnUöPk¨¤ß ÁøPPÒ (Types of Surveys)
¦ÒÎÂÁµ B´ÄPÒ (Statistical surveys)
60
B´Ä ö\´¯¨£k® ©UPÒ öuõøP SÔzu ¦ÒÎÂÁµ AÝ©õÚ[PøÍ E¸ÁõUS®
÷|õUQÀ ¦ÒÎÂÁµ B´ÄPÒ ÷©ØöPõÒÍ¨£kQßÓÚ. ÷©¾® Cx £¯ß£kzu¨£k®
PnUöPk¨¦ ÷PÒÂPøÍ¨ ö£õÖzux. ©UPÒ P¸zx £ØÔ¯ P¸zxU Po¨¦PÒ, ö£õx
_Põuõµ B´ÄPÒ, \¢øu B´ÄPÒ, Aµ\õ[P B´ÄPÒ ©ØÖ® ©UPÒ öuõøP PnUöPk¨¦PÒ
AøÚzx® J¸ ©UPÒ öuõøP SÔzu ÷PÒÂPÐUS £v»ÎUP \©Põ» PnUöPk¨¦
•øÓø¯¨ £¯ß£kzx® AÍÄ ÷£õßÓøÁ CÆÁõµõá]UPõÚ GkzxUPõmkPÒ BS®.
•ÊU Po¨¦ •øÓ°À "©õv›" CÀø» GßÓõ¾®, AøÁ ÂÚõ¨£mi¯ÀPÒ, ÷|ºPõnÀ
ö\´£ÁºPÒ ©ØÖ® £v»ÎUPõu ¤ßöuõhºuÀ ~m£[PÒ ÷£õßÓ PnUöPk¨¦ •øÓ°ß
¤Ó A®\[PøÍ²® EÒÍhUSQßÓÚ. AøÚzx ÁøP¯õÚ ö£õx uPÁÀ ©ØÖ® Bµõá]
xøÓPÐUPõÚ B´ÄPÒ •UQ¯©õÚ uPÁÀPøÍ ÁÇ[SQßÓÚ, G.Põ., \¢øu¨£kzuÀ
Bµõá], EÍÂ¯À, _Põuõµ ÁÀ¾|ºPÒ ©ØÖ® \‰PÂ¯À.
J¸ PnUöPk¨¦ SøÓ¢u£m\® J¸ ©õv› (AÀ»x ©UPÒ öuõøP PnUöPk¨¤ß
÷£õx •Ê ©UPÒ öuõøP), uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓ (G.Põ. ÂÚõ¨£mi¯À) ©ØÖ® uÛ¨£mh
÷PÒÂPÒ AÀ»x ¦ÒÎÂÁµ Ÿv¯õP £S¨£õ´Ä ö\´¯UTi¯ uµÄPÍõP ©õÖ® E¸¨£iPÒ
BQ¯ÁØÓõÀ ö\´¯¨£kQÓx. J¸ PnUöPk¨¦ Â¸¨£z÷uºÄPÒ (G.Põ. áÚõv£v
÷Ám£õÍ¸US), P¸zxPÒ (G.Põ. P¸UPø»¨¦ \mh¨§ºÁ©õP ÇUP ÷Ásk©õ?), |hzøu
(¦øP¤izuÀ ©ØÖ® BÀPíõÀ £¯ß£õk) AÀ»x Esø© uPÁÀPÒ (G.Põ. Á¸©õÚ®)
÷£õßÓ £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ uø»¨¦PÎÀ PÁÚ® ö\¾zu»õ®. PnUöPk¨¦ Bµõá]
G¨÷£õx÷© ©UPÒöuõøP°ß ©õv›ø¯ Ai¨£øh¯õPU öPõsi¸¨£uõÀ, Bµõá]°ß
öÁØÔ, ©õv›°ß ¤µv{vzxÁzøu¨ ö£õÖzux. A¢u C»US ©UPÒ öuõøP J¸
SÔ¨¤mh |õmiß ö£õx ©UPÎhª¸¢x A¢u |õmi¾ÒÍ SÔ¨¤mh |£ºPÎß SÊUPÒ
Áøµ, J¸ öuõÈÀ•øÓ Aø©¨¤ß EÖ¨¤Úº £mi¯À AÀ»x £ÒÎ Aø©¨¤À ÷\µ¨£mh
©õnÁºPÎß £mi¯À Áøµ ÇUP»õ®. J¸ PnUöPk¨¦US £v»ÎUS® |£ºPÒ
£v»Î¨£ÁºPÒ GßÖ AøÇUP¨£kQÓõºPÒ. ÷©¾® AÁºPÎß £vÀPÒ ÷PmP¨£k®
÷PÒÂPøÍ¨ ö£õÖzx AÁºPøÍ uÛ|£ºPÒ, AÁºPÍx Sk®£[PÒ, •u»õÎPÒ AÀ»x
AÁºPÒ ¤µv{vzxÁ¨£kzx® ¤Ó Aø©¨¦ GÚU SÔUP»õ®.
J¸ AÔÂ¯À Ÿv¯õÚ PnUöPk¨¦ •øÓ, ©õv› ÁiÁø©¨¦, uµÄ ÷\P›¨¦ P¸ÂPÒ,
uµÂß ¦ÒÎÂÁµ \›ö\úÀ ©ØÖ® uµÄ ö\¯»õUP® ©ØÖ® •øÓ¯õÚ ©ØÖ® ^µØÓ
PnUöPk¨¦ ¤øÇPøÍ E¸ÁõUPUTi¯ CÖv uµÄ £S¨£õ´Ä £ØÔ¯ öPõÒøPPøÍ
Aøh¯õÍ® Põn •Ø£kQÓx. PnUöPk¨¦ ö\»Ä öuõhº£õP ]» ÷|µ[PÎÀ PnUöPk¨¦
¤øÇPÒ £S¨£õ´Ä ö\´¯¨£kQßÓÚ. ö\»ÄU Pmk¨£õkPÒ ]» ÷|µ[PÎÀ ö\»ÄU
Pmk¨£õkPÐUSÒ uµzøu ÷©®£kzxÁuõPÁiÁø©UP¨£kQßÓÚ, AÀ»x ©õØÓõP, J¸
{ø»¯õÚ AÍÂ»õÚ ö\»ÄPøÍU SøÓUQßÓÚ. PnUöPk¨¦ •øÓ Gß£x J¸ AÔÂ¯À
©ØÖ® J¸ öuõÈÀ xøÓ BS®. AuõÁx C¢u xøÓ°À EÒÍ ]» öuõÈÀ ÁÀ¾|ºPÒ
PnUöPk¨¦ ¤øÇPÒ «x AÝ£Á Ÿv¯õP PÁÚ® ö\¾zxQÓõºPÒ. ©ØÓÁºPÒ AÁØøÓU
SøÓUP PnUöPk¨¦PøÍ ÁiÁø©UQÓõºPÒ. PnUöPk¨¦ B´ÁõÍºPøÍ ö£õÖzuÁøµ,
J¸ PnUöPk¨¤ß ÷©®£õmiØPõP B°µUPnUPõÚ uÛ¨£mh A®\[PøÍ¨ £ØÔ¯ ö£›¯
•iÄPÐUPõÚ £oø¯ öPõskÒÍÚº .
PnUöPk¨¦ Bµõá] (Survey Research)
EÓÄ ©ØÖ® £s¦PøÍ B´Ä ö\´Áx CÆÁõµõá]°ß Ezv .
Hß B´ÄPÒ? (Why Surveys)
1. J¸Á¸US uPÁÀPøÍ ÁÇ[SÁx
2. `Ì{ø»PøÍ ÂÍUP
3. ]UPø» Aøh¯õÍ® PõnÀ ©ØÖ® wºzuÀ
4. ©õØÓzøu AÍÂh
5. AqS•øÓPÒ, |hzøu ©ØÖ® £ÇUP[PøÍ¨ £iUP
6. Põµn® ©ØÖ® ÂøÍÄ EÓøÁ Bµõ¯
61
7. £s¦PøÍ B´Ä ö\´¯
8. J¸ P¸x÷PõøÍ ÷\õvUP
9. •iöÁk¨£x
PnUöPk¨¤ß ÁøPPÒ (Types of Surveys)
1. ÂÍUP©õÚ PnUöPk¨¦ (Descriptive Survey)&- J¸ ÂÍUP©õÚ PnUöPk¨¦
uØ÷£õøu¯ {ø»ø©PÒ AÀ»x AqS•øÓPøÍ ]zu›UP AÀ»x
BÁn¨£kzu •¯Ø]UQÓx,
2. £S¨£õ´Ä PnUöPk¨¦ (Analytical Survey) -&J¸ £S¨£õ´Ä PnUöPk¨¦, ]»
`Ì{ø»PÒ Hß EÒÍÚ Gß£øu ÂÁ›UPÄ® ÂÍUPÄ® •¯Ø]UQÓx.
3. Esø© PnUöPk¨¦ (Factual Surveys)&£v»ÎzuÁºPÒ {¸£ºPÍõP
ö\¯À£kQÓõºPÒ
4. P¸zx PnUöPk¨¦ (Opinion Survey) &£v»ÎzuÁºPÒ AÁµx £õºøÁ°À P¸zøu
öÁÎ¨£kzxQÓõºPÒ
5. ÂÍUP PnUöPk¨¦PÒ (Interpretative Surveys)& ÂÍUP[PÒ
•øÓ\õº \ÁõÀPÒ (Methodological Challenges)
J¸ PnUöPk¨¦ ö\´£Á›ß ªP •UQ¯©õÚ \ÁõÀPÒ GÆÁõÖ •iöÁk¨£x
Gß£x Ah[S®:
1. \õzv¯©õÚ ©õv› EÖ¨¤ÚºPøÍU PshÔ¢x ÷uº¢öukzuÀ.
2. ©õv› |£ºPøÍz öuõhº¦öPõsk, Aøh¯ PiÚ©õP Ç¨£ÁºPÎhª¸¢x uµøÁa
÷\P›zuÀ (AÀ»x £v»ÎUP u¯UP®)
3. ÷PÒÂPøÍ ©v¨¥k ö\´x ÷\õvzuÀ.
4. ÷PÒÂPøÍ GÊ¨¦ÁuØS® £vÀPøÍa ÷\P›¨£uØS® £¯ß•øÓø¯z
÷uº¢öukzuÀ.
5.÷|ºPõnÀ ö\´£ÁºPÐUS £°Ø] AÎzuÀ ©ØÖ® ÷©Ø£õºøÁ ö\úÀ (AÁºPÒ
\®£¢u¨£mi¸¢uõÀ).
6. xÀ¼¯® ©ØÖ® EÒ {ø»zußø©US uµÄU ÷Põ¨¦PøÍa \›£õºzuÀ.
7. Aøh¯õÍ® Põn¨£mh ¤øÇPøÍ \›ö\´¯ PnUöPk¨¦ ©v¨¥kPøÍ
\›ö\úÀ.
J¸ PnUöPk¨ø£ {ºÁQUS® ÁÈPÒ (Ways of Administering a Survey)
J¸ PnUöPk¨ø£ {ºÁQUP £» ÁÈPÒ EÒÍÚ. CøÁ £» PõµoPÍõÀ
£õvUP¨£kQÓx.
1. ö\»ÄPÒ
2. C»US ©UPÒ öuõøP
3. ÷PÒÂPøÍU ÷Pm£uØPõÚ ö|QÌÄzußø©
4. £v»Î¨£ÁºPÎß £[÷PØ¦ Â¸¨£® ©ØÖ®
5. xÀ¼¯©õÚ £vÀ.
öÁÆ÷ÁÖ •øÓPÒ £¯ß•øÓ ÂøÍÄPøÍ E¸ÁõUSQßÓÚ. AøÁ
£v»Î¨£ÁºPÒ GÆÁõÖ £v»ÎUQßÓÚ Gß£øu ©õØÖ®. ÷©¾® öÁÆ÷ÁÖ •øÓPÒ
öÁÆ÷ÁÖ |ßø©PøÍU öPõskÒÍÚ. {ºÁõPzvß ªPÄ® ö£õxÁõÚ •øÓPÒ
¤ßÁ¸©õÖ _¸UP©õPU TÓ»õ® :
· öuõø»÷£]
· Ag\À (CkøP)
62
· Bßø»ß B´ÄPÒ
· uÛ¨£mh Ãmk B´ÄPÒ
· uÛ¨£mh ©õÀ AÀ»x öu¸ Cøh©Ô¨¦ PnUöPk¨¦
· ÷©÷» EÒÍøÁPøÍ EÒÍhUQ¯ P»¨¤Ú[PÒ.
10.4 «Ò£õºøÁ
· EØÖ÷|õUPÀ & ö£õ¸Ò ©ØÖ® £s¦PÒ
· EØÖ÷|õUP¼ß |ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ
· £S¨£õ´Ä PnUöPk¨¦
· ÂÍUP B´Ä PnUöPk¨¦
10.5 £õhÂÚõUPÒ
1. EØÖ÷|õUP¼ß £s¦PÒ ¯õøÁ?
2. £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ PnUöPk¨¦PøÍ ÂÍUS[PÒ.
3. B´ÄPÒ Hß |hzu¨£kQßÓÚ?
10.6 _¸UP®
ÂgbõÚ EØÖ÷|õUPÀ uµÄ ÷\P›¨¤ß ¤Ó •øÓPÎ¼¸¢x SÔ¨£õP |õßS
ÁÈPÎÀ ÷ÁÖ£kQÓx: (i) EØÖ÷|õUPÀ G¨÷£õx® ÷|µi¯õÚx, ©ØÓ •øÓPÒ ÷|µi
AÀ»x ©øÓ•P©õP ÇUP»õ®; (ii) PÍ EØÖ÷|õUPÀ C¯ØøP¯õÚ Aø©¨¤À
|øhö£ÖQÓx; (iii) EØÖ÷|õUPÀ SøÓÁõP Pmhø©UP¨£mhuõP ÇUS®; ©ØÖ® (iv)
Cx £õh[PÎß AÝ£Á[PøÍU Psk¤i¨£øu ÷|õUP©õPU öPõsh uµ©õÚ B´øÁ
©mk÷© ö\´QÓx ©ØÖ® £õh[PÒ AÁØøÓ GÆÁõÖ EnºQßÓÚ ({PÌÂ¯À) AÀ»x
£õh[PÒ u[PÒ ÁõÌUøPø¯ GÆÁõÖ ¦›¢xöPõÒQßÓÚ (ÂÍUP©ÎzuÀ).
1.uµÄ ÷\P›¨¤ß EØÖ÷|õUPÀ ©ØÖ® PnUöPk¨¦ •øÓø¯ J¨¤kP.
1.The Encyclopedia of Social Sciences, Vol. IX, Macmillan, 1930
10.9 J¨£øhÄPÒ
1. E[PÒ Bµõá]UPõÚ uµÄ ÷\P›¨¦US ÂÚõ¨£mi¯ø» HØÖUöPõÒÐ[PÒ.
1. £›÷\õuøÚ°¼¸¢x EØÖ÷|õUPø» GÆÁõÖ ÷ÁÖ£kzxÁx?
ÂÍUP B´Ä PnUöPk¨¦, £S¨£õ´Ä PnUöPk¨¦, Esø© B´Ä PnUöPk¨¦,
P¸zx B´ÄPÒ, ÂÍUP B´ÄPÒ.

63
£õh® & 11
©õv› •øÓPÒ
11.1 AÔ•P®
©õv› •øÓø¯ øP¯õÐÁx ¦v¯uÀ» GßÓõ¾®, ©õv› ÷Põm£õk \«£zvÀ
E¸ÁõUP¨£mhx. ©UPÐUSz öu›²©õ CÀø»¯õ, BÚõÀ AÁºPÒ AßÓõh ÁõÌUøP°À
©õv› ~m£zøu¨ £¯ß£kzxQÓõºPÒ. Euõµn©õP, J¸ ©øÚÂ J¸ ]Ô¯ AÍÂ»õÚ
A›]ø¯ |ßS \ø©zv¸UQÓõµõ GßÖ ÷\õvzx¨ £õºUQÓõº, ÷©¾® £õzvµzvÀ •Ê A›]
öPõvUS® ußø©ø¯¨ £ØÔ¯ ö£õxÁõÚ •iøÁz u¸QÓõº. Á¢u •iÄ ö£¸®£õ»õÚ
÷|µ[PÎÀ 100% \›¯õÚx. ©ØöÓõ¸ GkzxUPõmiÀ, G¢uöÁõ¸ ÷|õÚS® J¸ ©¸zxÁº
Cµzuzøu £›÷\õvUP Â¸®¤ÚõÀ, ÷|õ¯õÎ°ß CµzuzvÀ ]» xÎPÒ ©mk÷© Gkzx
£›÷\õvUQÓõº. Á¢u •iÄ ö£¸®£õ»õÚ ÷|µ[PÎÀ \›¯õÚx ©ØÖ® ÷|õ¯õÎ°ß
Eh¼À QøhUS® •Ê Cµzuzøu²® SÔUQÓx. C¢u GÀ»õ {PÌÄPÎ¾®, J¸ ]»øµ
Bµõ´Áuß ‰»®, ©õv›PÒ ©UPÒ öuõøPø¯¨ £ØÔ \›¯õÚ P¸zøuz u¸QßÓÚ GßÖ
AÁºPÒ |®¦QÓõºPÒ. |® •iÄPÎÀ ö£¸®£õ»õÚøÁ J¸ ]» A»SPÎß
£›÷\õuøÚø¯ ©mk÷© Ai¨£øh¯õPU öPõshøÁ, AuõÁx ©õv› B´ÄPÒ.
11.2 ÷|õUP[PÒ
· ©õv›°ß ö£õ¸Ò ©ØÖ® •øÓPøÍ AÔ¯
· ©õv›°ß |ßø©PøÍ ©ØÖ® SøÓ£õkPøÍ¨ £i¨£x
· •ÊUPo¨¦ ©ØÖ® ©õv› •øÓUS Cøh°»õÚ ÷ÁÖ£õkPøÍ AÔ¯
11.3. EÒÍhUP[PÒ
11.3.1.©õv›°ß ö£õ¸Ò
11.3.2.©õv›°ß |ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ
11.3.3.©õv›°ß Azv¯õÁ]¯®
11.3.4.©õv›°À EÒÍ £iPÒ
11.3.5.©õv› •øÓPÒ
11.3.6.J¸ ©õv› |øh•øÓø¯z ÷uº¢öuk¨£uØPõÚ AÍÄ÷PõÀPÒ
11.3.1. ©õv›°ß ö£õ¸Ò (Meaning of Sampling)
Croxton ©ØÖ® Cowdon ÁõºzøuPÎÀ, ""J¸ B´øÁ •Êø©¯õÚ
AÀ»x Qmhzumh •Êø©¯õÚ £iUP •¯Ø]¨£x ªPÄ® ö\»Äøh¯uõP÷Áõ AÀ»x
AvP ÷|µ® GkzxUöPõÒÍ÷Áõ ÇUP»õ®. ö\À¾£i¯õS® •iÄPÐUS Á¸ÁuØS,
©UPÒ öuõøP°À AøÚÁøµ²® AÀ»x Qmhzumh AøÚÁøµ²® PnUQkÁx
AÁ]¯ªÀø». ö£›¯ AÍÄ ©UPÎhª¸¢x ö£Ó¨£mh J¸ ©õv›ø¯ |õ® £iUP»õ®.
A¢u ©õv› ©UPÒöuõøP°ß ÷£õx©õÚ ¤µv{v¯õP Ç¢uõÀ, |õ® \›¯õÚ •iÄPÐUS
Áµ •i²®.''
Rosander TØÖ¨£i, ""J¸ PnUöPk¨¦ AÀ»x •Êø©¯õÚ PnURmiÀ
©õv›US £» |ßø©PÒ EÒÍÚ. PÁÚ©õP ÁiÁø©UP¨£mi¸¢uõÀ, ©õv› Po\©õP
©¼ÁõÚx ©mk©À», ©UPÒ öuõøP PnUöPk¨¤ß •iÄPøÍ Âh xÀ¼¯©õÚ ©ØÖ®
]» ÷|µ[PÎÀ ªPÄ® xÀ¼¯©õÚ •iÄPøÍ²® öPõkUPUTk®. GÚ÷Á PÁÚ©õP
ÁiÁø©UP¨£mh ©õv› Esø©°À ÷©õ\©õP vmhªh¨£mh ©ØÖ® ö\¯À£kzu¨£mh
•ÊUPo¨ø£Âh ]Ó¢ux.''
11.3.2. ©õv›°ß |ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ (Merits and Demerits of Sampling)
|ßø©PÒ (Merits)
1. Cx ÷|µzøu ªa\¨£kzxQÓx (It saves time)
64
uµÄ ÷\P›¨¤À ©õv› •øÓ ÷|µzøu ªa\¨£kzxQÓx. HöÚÛÀ CvÀ SøÓÁõÚ
©õv›PÒ ÷\P›UP¨£mk ö\¯»õUP¨£k®. •iÄPÒ AÁ\µ©õP ÷uøÁ¨£k®÷£õx, C¢u
•øÓ ªPÄ® EuÂ¯õP ÇUS®.
2. Cx ö\»øÁU SøÓUQÓx (It reduces cost)
J¸ ]» ©ØÖ® ÷uº¢öukUP¨£mh E¸¨£iPÒ ©mk÷© ©õv›°À B´Ä
ö\´¯¨£kÁuõÀ, ö\»Ä SøÓ¨¦ ©ØÖ® ©Ûu ÷|µzvß SøÓ¨¦ EÒÍx .
3. ÷©¾® |®£P©õÚ •iÄPøÍ¨ ö£Ó»õ® (More reliable results can be obtained)
©õv› ‰»® |®£P©õÚ •iÄPøÍ¨ ö£Ó»õ®. HöÚÛÀ,
(A) ¦ÒÎÂÁµ ¤øÇPÒ ©õv›°À Ç¨£uØPõÚ Áõ´¨¦PÒ SøÓÄ. ©õv› ¤øÇ
Ç¢uõÀ, •iÄPøÍ ©v¨¤kÁx® Pmk¨£kzxÁx® \õzv¯©õS®. (B) J¨¥mhÍÂÀ
Áøµ¯ÖUP¨£mh uµÄPøÍ AÔÂ¯À ö\¯»õUP® ©ØÖ® £S¨£õ´Ä ö\´ÁuØS AvP
AÝ£Á® Áõ´¢u ©ØÖ® £°Ø] ö£ØÓ |£ºPøÍ¨ £¯ß£kzu»õ®. ÷©¾® AÁºPÒ E¯º
öuõÈÀ~m£ AÔøÁ¨ £¯ß£kzv ÷©¾® xÀ¼¯©õÚ ©ØÖ® |®£P©õÚ •iÄPøÍ
ö£Ó»õ® .
4. Â›ÁõÚ uPÁÀPøÍ ÁÇ[SQÓx (It provides more detailed information)
Cx ÷|µ®, £n® ©ØÖ® EøÇ¨ø£ ªa\¨£kzxÁuõÀ, ©õv› PnUöPk¨¤À ÷©¾®
Â›ÁõÚ uPÁÀPøÍ ÷\P›UP •i²®.
5. ]» ÷|µ[PÎÀ ©õv› •Óø¯ ©mk÷© \õº¢v¸zuÀ (Sometimes only sampling method to
depend upon)
]» ÷|µ[PÎÀ |õ® ©õv› •øÓø¯ ©mk÷© \õº¢x ÇUP ÷Ásk®. HöÚßÓõÀ
B´Âß RÌ EÒÍ ©UPÒ Áøµ¯ÖUP¨£mhÁºPÍõP Ç¢uõÀ, ©õv› •øÓ ©mk÷©
£¯ß£kzu¨£h ÷Ásk®. GkzxUPõmhõP, J¸Á›ß Cµzuzøu £›÷\õvUP
÷Ási°¸¢uõÀ, Eh¼À Ç¢x AøÚzx µzuzøu²® öÁÎ÷¯ Gkzx •ÊUPo¨¦
•øÓø¯¨ ö£õÖzx B´Ä ö\´Áx B£zuõÚx.
6. {ºÁõP Á\v (Administrative convenience)
•ßÚº ÂÁõvUP¨£mh Põµn[PÐUPõP ©õv› PnUöPk¨¦ Aø©¨¦ ©ØÖ®
{ºÁõP® Ÿv¯õP GÎuõÚx.
7. AÔÂ¯À Ÿv¯õÚx (More scientific)
uµøÁa ÷\P›UP¨ £¯ß£kzu¨£k® •øÓPÒ AÔÂ¯À ÷Põm£õmiß Ai¨£øh°À
Aø©¢v¸¨£uõ¾®, ö£Ó¨£mh •iÄPøÍ ÷\õvUP •i²® Gß£uõ¾®, ©õv›¯õÚx
uµøÁa ÷\P›¨£uØPõÚ J¸ AÔÂ¯À •øÓ¯õS®.
©õv›¯õÚx SøÓ£õkPÎ¼¸¢x Âk£mhx AÀ». C¢u •øÓ°À EÒÍ ]»
SøÓ£õkPÒ R÷Ç ÂÁõvUP¨£mkÒÍÚ:
1. ©õø¯¯õÚ •iÄ (Illusory conclusion)
©õv› Â\õµøn PÁÚ©õP vmhªh¨£mk ö\¯À£kzu¨£hõÂmhõÀ, •iÄPÒ
uÁÓõP ÁÈ|hzx®.
2. ©õv› ¤µv{v AÀ» (Sample not Representative)
©õv› ¤µv{vø¯ E¸ÁõUSÁx PiÚ©õÚ £o. ©UPÒ öuõøP°À Ç¢x J¸
¤µv{v ©õv› GkUP¨£mhõÀ, Cuß ÂøÍÁõP •Ê ©UPÐUS® ö£õ¸¢x®. ©õv› ©UPÒ
öuõøP°ß ¤µv{v¯õP CÀ»õÂmhõÀ, ÂøÍÄ uÁÓõP ÁÈ|hzx®.
3. {¦nºPÎß £ØÓõUSøÓ (Lack of Experts)
65
J¸ ©õv› PnUöPk¨ø£z vmhªmk |hzxÁuØS {¦nºPÎß £ØÓõUSøÓ
Ç¨£uõÀ, Auß ö\¯»õUP® ©ØÖ® £S¨£õ´Ä ©ØÖ® Auß •iÄPÒ v¸¨v¯ØÓøÁ
©ØÖ® |®£P©õÚøÁ AÀ» .
4. ]» ÷|µ[PÎÀ •ÊUPo¨¦ •øÓø¯ Âh PiÚ® (Sometimes more Difficult than Census
Method)
]» ÷|µ[PÎÀ ©õv› vmh® ]UP»õÚuõP ÇUP»õ® ©ØÖ® •ÊUPo¨¦ •øÓø¯
Âh AvP £n®, EøÇ¨¦ ©ØÖ® ÷|µ® ÷uøÁ¨£kQÓx.
5. uÛ¨£mh \õº¦ (Personal Bias)
©õv› ~m£zøuz ÷uº¢öuk¨£x ©ØÖ® ©õv› A»SPøÍ Áøµ¯ÖzuÀ öuõhº£õP
uÛ¨£mh \õº¦PÐ® u¨ö£sn[PÐ® ÇUP»õ®.
6. ©õv› AÍÂß ÷uºÄ (Choice of Sample Size)
©õv›°ß AÍÄ ö£õ¸zu©ØÓx GßÓõÀ, Ax ©UPÒöuõøP°ß ö£õ´¯õÚ
£s¦PÐUS ÁÈÁSUS® .
7. •Êø©¯õP £izuÀ (Conditions of Complete Coverage)
©UPÒ öuõøP°ß JÆöÁõ¸ A»SUS® uPÁÀ ÷uøÁ¨£mhõÀ, J¸ •ÊUPo¨¦
PnUöPk¨¦ •øÓ ]Ó¢ux.
©õv›°ß Azv¯õÁ]¯[PÒ (Essentials of Sampling)
öuÎÁõÚ •iøÁ GmkÁuØS, ©õv› ¤ßÁ¸® Azv¯õÁ]¯[PøÍU öPõsi¸UP
÷Ásk®:
1. Cx ¤µv{v¯õP ÇUP ÷Ásk® (It must be representative)
÷uº¢öukUP¨£mh ©õv›¯õÚx A\À ©UPÒ öuõøP°ß Jzu £s¦PøÍU
öPõsi¸UP ÷Ásk®.
2. J¸ø©¨£õk (Homogeneity)
©UPÒ öuõøP°¼¸¢x ÷uº¢öukUP¨£mh ©õv›PÒ Jzu ußø©ø¯U öPõsi¸UP
÷Ásk® ©ØÖ® ©UPÒ öuõøP²hß J¨¤k®÷£õx G¢u Âzv¯õ\•® ÇUPUThõx.
3. ÷£õx©õÚ ©õv›PÒ (Adequate samples)
ªPÄ® |®£P©õÚ ©ØÖ® ¤µv{vzxÁ •iøÁ¨ ö£ÖÁuØS, J¸ |À»
GsoUøP°»õÚ E¸¨£iPÒ ©õv›°À ÷\ºUP¨£h ÷Ásk® .
4. EP¢u AÍÄ (Optimization)
ö\»Ä ©ØÖ® ö\¯ÀvÓß BQ¯ Cµsi¾® AvP£m\ •iÄPøÍ¨ ö£Ó AøÚzx
•¯Ø]PÐ® ÷©ØöPõÒÍ¨£h ÷Ásk®. ©õv›°ß AÍÄ ö£›uõP Ç¢uõÀ, ]Ó¢u
ö\¯ÀvÓß EÒÍx. A÷u ÷|µzvÀ ö\»Ä AvP©õS®. ö\»Ä ©ØÖ® ö\¯ÀvÓß
Ai¨£øh°À EP¢u •iÄPøÍ¨ ö£ÖÁuØPõP ©õv›°ß \›¯õÚ AÍÄ
£µõ©›UP¨£kQÓx.
©õv› B´Ä (Sample Survey)
J¸ ©õv› ÁiÁø©¨¦ Gß£x J¸ SÔ¨¤mh ©UPÎhª¸¢x J¸ ©õv›ø¯¨
ö£ÖÁuØPõÚ vmh©õS® (÷Põzuõ›, 1988). ©õv› ©UPÒ öuõøP AÀ»x ©UPÒ
öuõøP°ß J¸ SÔ¨¤mh £Svø¯ E¸ÁõUSQÓx. ©õv› ÁiÁø©¨¦ Gß£x
©UPÒöuõøP AÀ»x ©UPÒ öuõøP°¼¸¢x ©õv›UPõÚ A»SPøÍ ÷uº¢öuk¨£uØPõP
B´ÁõÍº ¤ß£ØÖ® ~m£® AÀ»x ö\¯À•øÓø¯U SÔUQÓx. ©õv› ÁiÁø©¨¦
©õv›°À ÷\ºUP¨£h ÷Ási¯ A»SPÎß GsoUøPø¯ wº©õÛUP EuÄQÓx. uµÄ
÷\P›¨¦US •ß ©õv› ÁiÁø©¨¦ wº©õÛUP¨£h ÷Ásk®. J¸ Bµõá]¯õÍº
÷uºÄö\´¯UTi¯ £À÷ÁÖ ©õv› ÁiÁø©¨¦PÒ EÒÍÚ. AÁØÔÀ ]» ©ØÓÁºPøÍ Âh
66
J¨¥mhÍÂÀ ªPÄ® xÀ¼¯©õÚøÁ ©ØÖ® HØÖUöPõÒÍ GÎuõÚøÁ. J¸
Bµõá]¯õÍº J¸ ©õv› ÁiÁø©¨ø£z ÷uº¢öukUP ÷Ásk®. Cx |®£P©õÚuõPÄ®
÷©ØöPõÒÍ¨£h •ßö©õÈ¯¨£mh Bµõá]US HØÓuõPÄ® ÇUP ÷Ásk®.
©õv›°À EÒÍ £iPÒ (Steps Involved in Sampling)
©õv› ÁiÁø©¨ø£ E¸ÁõUS® ÷£õx J¸ Bµõá]¯õÍº ¤ßÁ¸® A®\[PøÍ
PÁÚzvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®:
1. ©UPÒ öuõøP ÁøP (Type of Universe)
©õv› ÁiÁø©¨¤ß •uÀ £i, öuõÈÀ~m£ Ÿv¯õP ¤µ£g\® GßÖ AøÇUP¨£k®
©UPÒöuõøP°ß GsoUøPø¯ öuÎÁõP Áøµ¯Ö¨£x. J¸ ©UPÒ öuõøP
Áøµ¯ÖUP¨£mhuõP÷Áõ AÀ»x GÀø»¯ØÓuõP÷Áõ ÇUP»õ®. J¸ Áøµ¯ÖUP¨£mh
©UPÒ öuõøP°À A»SPÎß GsoUøP EÖv¯õP EÒÍx. A÷u\©¯® GÀø»¯ØÓ
©UPÒ öuõøP Âå¯zvÀ A»SPÎß GsoUøP GÀø»¯ØÓx (AuõÁx, ö©õzu
A»SPÎß GsoUøPø¯¨ £ØÔ GxÄ® öu›¯õx). Euõµn©õP, J¸ |Pµzvß ©UPÒ
öuõøP AÀ»x J¸ öuõÈØ\õø»°À EÒÍ öuõÈ»õÍºPÎß GsoUøP
Áøµ¯ÖUP¨£mh ©UPÒ öuõøPø¯ öPõsi¸US®÷£õx, ÁõÚzvÀ EÒÍ |m\zvµ[PÎß
GsoUøP AÀ»x J¸ £Pøh Ã_Áx GÀø»¯ØÓ ©UPÒ öuõøPø¯ SÔUQÓx.
2. ©õv› A»S (Sampling Unit)
©õv›ø¯z ÷uº¢öuk¨£uØS •ß¦, ©õv› A»S SÔzx •iÄ GkUP¨£h ÷Ásk®.
J¸ ©õv› A»S J¸ ©õ{»®, ©õÁmh®, Qµõ©® ÷£õßÓ ¦Â°¯À £Sv¯õP ÇUP»õ®
AÀ»x J¸ Sk®£®, ©u \‰P®, £ÒÎ ÷£õßÓ J¸ \‰P Aø©¨£õP ÇUP»õ® AÀ»x
Ax J¸ uÛ|£µõPÄ® ÇUP»õ®. ]» ÷|µ[PÎÀ, Bµõá]¯õÍº uÚx B´ÄUPõP
AzuøP¯ JßÖ AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh A»SPøÍz ÷uºÄ ö\´¯ ÷Ási°¸US®.
3. ‰» £mi¯À (Source List)
‰» £mi¯À "©õv› \mhP®' GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx, AvÀ Ç¢x ©õv›
÷uº¢öukUP¨£h ÷Ásk®. ‰» £mi¯¼À J¸ ©UPÒ öuõøP°ß AøÚzx A»SPÎß
ö£¯ºPÐ® EÒÍÚ. Ax QøhUPõu÷£õx J¸ ‰» £mi¯ø» Bµõá]¯õÍº u¯õ›UP
÷Ásk®. ‰» £mi¯À |®£P©õÚ, Â›ÁõÚ, \›¯õÚ ©ØÖ® ö£õ¸zu©õÚuõP ÇUP
÷Ásk®. ‰» £mi¯À •i¢uÁøµ ©UPÒöuõøP°ß ¤µv{v¯õP ÇUP ÷Ásk®
Gß£x •UQ¯®.
4. ©õv›°ß AÍÄ (Size of Sample)
©õv›°ß AÍÄ Gß£x J¸ ©õv›ø¯ E¸ÁõUP ©UPÒ öuõøP°¼¸¢x
÷uº¢öukUP¨£h ÷Ási¯ ö£õ¸mPÎß GsoUøPø¯U SÔUQÓx. J¸ Bµõá]¯õÍøµ¨
ö£õÖzuÁøµ, Cx J¸ ö£›¯ ¤µa]øÚ¯õP Aø©QÓx. ©õv›°ß AÍÄ EP¢uuõP ÇUP
÷Ásk®. J¸ EP¢u ©õv› ¤µv{vzxÁ®, ö|QÌÄzußø©, ö\¯ÀvÓß ©ØÖ®
|®£Pzußø© BQ¯ÁØÔß ÷uøÁPøÍ §ºzv ö\´²® JßÓõP ÇUP¨£h÷Ásk®.
©õv›°ß AÍøÁ wº©õÛUS® ÷£õx, J¸ Bµõá]¯õÍº Â¸®¤¯ xÀ¼¯zøu²®,
©v¨¥miØPõÚ HØÖUöPõÒÍUTi¯ |®¤UøP AÍøÁ²® wº©õÛUP ÷Ásk®.
©UPÒöuõøP ©õÖ£õmiß AÍøÁU P¸zvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®. HöÚßÓõÀ J¸ ö£›¯
©õÖ£õmiß Âå¯zvÀ ö£õxÁõP J¸ ö£›¯ ©õv› ÷uøÁ¨£kQÓx. ©UPÒöuõøP°ß
AÍøÁU P¸zvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®. HöÚÛÀ Cx ©õv› AÍøÁ²® Pmk¨£kzxQÓx.
©õv› AÍøÁ wº©õÛUS® ÷£õx. J¸ Bµõá] BºÁzvß AÍÄ¸UPøÍ²® P¸zvÀ öPõÒÍ
÷Ásk®. uÂµ, ö\»ÄPÒ ©õv› AÍøÁ wº©õÛ¨£vÀ •UQ¯ £[S ÁQUQÓx.
(A) BºÁzvß AÍÄ¸UPÒ (Parameters of Interest)
©õv› ÁiÁø©¨ø£ {ºn°US® ÷£õx BºÁzvß SÔ¨¤mh ©UPÒ öuõøP
AÍÄ¸UPøÍ²® P¸zvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®. GkzxUPõmhõP, ©UPÒöuõøP°À ]»
Snõv\¯[PøÍU öPõsh |£ºPÎß ÂQuzøu ©v¨¥k ö\´¯ Bµõá]¯õÍº
67
Â¸®£»õ®, AÀ»x ©UPÒ öuõøP SÔzx ]» \µõ\›ø¯ AÔ¢x öPõÒÁvÀ BºÁ©õP
ÇUP»õ®. ©UPÒöuõøP B´ÁõÍº ©v¨¥kPøÍ ö\´¯ Â¸®¦® •UQ¯©õÚ xønU
SÊUPøÍ²® öPõsi¸UP»õ®. Cx÷£õßÓ AøÚzx PõµoPÐ® Bµõá]¯õÍº
÷uº¢öukUS® ©õv› ÁiÁø©¨¤À Á¾ÁõÚ uõUPzøu HØ£kzxQßÓÚ.
(B) ö\»Ä (Budgetary Constraint)
|øh•øÓU Ps÷nõmhzvÀ, ©õv› AÍ÷Áõk ©mk©À»õ©À, ÷uº¢öukUP¨£mh
©õv› ÁøP°¾® öuõhº¦øh¯ •iÄPÎÀ ö\»ÄU P¸zuõ´Ä J¸ ö£›¯ uõUPzøu
HØ£kzxQÓx. GÚ÷Á, ÁµÄ ö\»Äz vmhU Pmk¨£õk {PÌuPÄ AÀ»õu ©õv›
ÁiÁø©¨ø£ HØP ÁÈÁSUS®.
(C) ©õv› |øh•øÓ (Sampling Procedure)
CÖv¯õP, J¸ ©õv›UPõÚ E¸¨£iPøÍz ÷uº¢öuk¨£uØPõÚ ©õv› ÁøP AÀ»x
~m£zøu Bµõá]¯õÍº wº©õÛUP ÷Ásk®. C¢u ~m£® AÀ»x ö\¯À•øÓ ©õv›
ÁiÁø©¨ø£U SÔUP»õ®. öÁÆ÷ÁÖ ©õv› ÁiÁø©¨¦PÒ EÒÍÚ. AvÀ Ç¢x
Bµõá]¯õÍº uÚx B´ÄUS JßøÓz ÷uº¢öukUP ÷Ásk®. öPõkUP¨£mh ©õv›
AÍÄ ©ØÖ® ö\»ÄUS Em£mk, J¸ ]Ô¯ ¤øÇø¯ EÒÍhUQ¯ A¢u ÁiÁø©¨ø£
Bµõá]¯õÍº ÷uº¢öukUP ÷Ásk® Gß£x öuÎÁõQÓx.
(E)©õv› |øh•øÓø¯z ÷uº¢öuk¨£uØPõÚ |øh•øÓ (Criteria for selecting a
Sampling Procedure)
Ai¨£øh°À, J¸ ©õv› £S¨£õ´ÂÀ Cµsk ö\»ÄPÒ Dk£mkÒÍÚ. Cx J¸
©õv› |øh•øÓø¯z ÷uº¢öuk¨£øu {ºÁQUQÓx. AøÁ:
1.uµÄ ÷\P›¨¦ ö\»Ä, ©ØÖ®
2.÷uº¢öukUP¨£mh uµÂ¼¸¢x uÁÓõÚ ÂÍUPzøu u¸ÁuØPõÚ ö\»Ä.
uÁÓõÚ ÂÍUPzvØS Cµsk Põµn[PÒ EÒÍÚ, AuõÁx •øÓ¯õÚ \õº¦ ©ØÖ®
©õv› ¤øÇ. ©õv› |øh•øÓ°À EÒÍ ¤øÇPÒ Põµn©õP •øÓ¯õÚ \õº¦ GÊQÓx.
©õv› AÍøÁ AvP›¨£uß ‰»® AÁØøÓU SøÓUP÷Áõ }UP÷Áõ •i¯õx.
AvP£m\©õP, C¢u ¤øÇPÎß Põµn[PøÍ Aøh¯õÍ® Psk \›ö\´¯ •i²®.
ö£õxÁõP, ¤ßÁ¸® JßÖ AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh PõµoPÎÀ Ç¢x J¸ •øÓ¯õÚ
\õº¦ GÊQÓx:
1.ö£õ¸zu©ØÓ ©õv› \mhP®,
2.SøÓ£õkÒÍ AÍÃmk \õuÚ®,
3.£v»ÎUPõuÁºPÒ,
4.{a\¯©ØÓ öPõÒøP, ©ØÖ®
5.uµøÁ AÎ¨£vÀ C¯ØøP¯õÚ \õº¦.
©õv› ¤øÇ Gß£x Esø©¯õÚ ©UPÒöuõøP AÍÄ¸UPøÍa _ØÔ²ÒÍ ©õv›
©v¨¥kPÎÀ ^µØÓ ©õÖ£õkPøÍU SÔUQÓx. AøÁ ÷uõµõ¯©õP {PÌQßÓÚ ©ØÖ® Ç
vø\°¾® \©©õP ÇUPUTk® Gß£uõÀ, AøÁ Dkö\´²® ÁøP¯õS®. Cuß ¤øÇPÒ
§äâ¯zvØS \©©õP ÇUS®. ©õv›°ß AÍÄ AvP›¨£uß ‰»® ©õv› ¤øÇ
SøÓQÓx. ©UPÒöuõøP J÷µ ©õv›¯õP ÇUS®÷£õx Cx AÍÂ¾® ]Ô¯uõQÓx.
öPõkUP¨£mh ©õv› AÍÄ ©ØÖ® ÁiÁø©¨¤ØS ©õv› ¤øÇø¯ PnUQh»õ®.
©õv› ¤øÇ°ß AÍÃmk "©õv› vmhzvß xÀ¼¯®' GÚ AøÇUP¨£kQÓx. ©õv› AÍÄ
AvP›US®÷£õx, xÀ¼¯zøu ÷©®£kzu»õ®. Ç¨¤Ý®, ©õv› AÍøÁ AvP›¨£x
Auß ö\õ¢u Áµ®¦PøÍU öPõskÒÍx. ö£›¯ AÍÂ»õÚ ©õv› uµÄ ÷\P›¨¦ ö\»øÁ
AvP›¨£x ©mk©À»õ©À, •øÓ¯õÚ \õº¦PøÍ²® AvP›UQÓx. GÚ÷Á, xÀ¼¯zøu
AvP›¨£uØPõÚ J¸ ]Ó¢u ÁÈ ö£õxÁõP J¸ ]Ó¢u ©õv› ÁiÁø©¨ø£z
÷uº¢öuk¨£uõS®.
68
Ç¨¤Ý®, Bµõá]¯õÍºPÒ ö£õxÁõP SøÓÁõÚ xÀ¼¯©õÚ ÁiÁø©¨ø£
Â¸®¦QÓõºPÒ. HöÚÛÀ CzuøP¯ ÁiÁø©¨¦PÎÀ •øÓ¯õÚ \õº¦PøÍ ]Ó¢u
•øÓ°À Pmk¨£kzu •i²® Gß£uõÀ .
ö©õzuzvÀ, ©õv›ø¯z ÷uº¢öukUS®÷£õx, HØÖUöPõÒÍ¨£mh ö\¯À•øÓ
J¨¥mhÍÂÀ ]Ô¯ ©õv› ¤øÇø¯ EÒÍhUQ¯x Gß£øu²®, •øÓ¯õÚ \õº¦PøÍU
Pmk¨£kzu EuÄÁøu²® J¸ Bµõá]¯õÍº EÖv ö\´¯ ÷Ásk®.
J¸ |À» ©õv› ÁiÁø©¨¤ß £s¦PÒ (Characteristics of a Good Sample Design)
¤ßÁ¸Áx J¸ |À» ©õv› ÁiÁø©¨¤ß ]Ó¨¤¯À¦ A®\[PÒ :
1. ©õv› ÁiÁø©¨¦ Esø©¯õÚ ¤µv{v ©õv›ø¯U öPõkUP ÷Ásk®;
2. ©õv› ÁiÁø©¨¦ ]Ô¯ ©õv› ¤øÇø¯ ÂøÍÂUS® ÁøP°À ÇUP ÷Ásk®;
3. ©õv› B´ÁõÚx, B´Âß ÁµÄ ö\»Äz vmhU Pmk¨£õkPÎß ¤ßÚo°À
\õzv¯©õÚuõP ÇUP ÷Ásk®;
4. ©õv› ÁiÁø©¨¦ •øÓ¯õÚ \õº¦PøÍ Pmk¨£kzuUTi¯ ÁøP°À ÇUP
÷Ásk®; ©ØÖ®
5. ©õv› B´Âß •iÄPÒ ö£õxÁõP, {¯õ¯©õÚ ©mhzvÀ ©UPÒ öuõøPUS
ö£õ¸¢x® ÁøP°À ©õv› ÇUP ÷Ásk®.
©õv› ÁiÁø©¨¦PÎß öÁÆ÷ÁÖ ÁøPPÒ (Different Types of Sample Designs)
©õv› ÁiÁø©¨¦PÒ Cµsk PõµoPÎß Ai¨£øh°À öÁÆ÷ÁÖ ÁøPPÍõP
ÁøP¨£kzu¨£h»õ®. AuõÁx ¤µv{vzxÁ Ai¨£øh ©ØÖ® EÖ¨¦ ÷uºÄ ~m£®.
¤µv{vzxÁ Ai¨£øh°À, ©õv›ø¯ RÌUPshÁõÖ ÁøP¨£kzu»õ®:
I. {PÌuPÄ CÀ»õu ©õv›
II. {PÌuPÄ ©õv›
{PÌuPÄ ©õv›¯õÚx ^µØÓ ÷uºøÁ Ai¨£øh¯õPU öPõshx, {PÌuPÄ AÀ»õu
©õv›¯õÚx "^µØÓ AÀ»õu' ©õv›PÎß ÷uºøÁ Ai¨£øh¯õPU öPõshx.
I. {PÌuPÄ AÀ»õu ©õv› (Non&Probability Sampling)
{PÌuPÄ AÀ»õu ©õv›¯õÚx, ©UPÒöuõøP°À EÒÍ JÆöÁõ¸ A»S® ©õv›°À
÷\ºUP¨£kÁuØS \©©õÚ Áõ´¨ø£U ö£Óõu ©õv› |øh•øÓ BS®. {PÌuPÄ AÀ»õu
©õv›, Â¸¨££i¯õÚ ©õv›, wº¨¦ ©õv› ©ØÖ® ÷Áskö©ß÷Ó ©õv› GßÖ®
AøÇUP¨£kQÓx. C¢u ÁøP ©õv›°ß RÌ, ©õv›UPõÚ A»SPÒ ÷Áskö©ß÷Ó
Bµõá]¯õÍµõÀ ÷uº¢öukUP¨£kQßÓÚ; ©ØÖ® A»SPÎß ÷uºÄ öuõhº£õÚ AÁµx
÷uºÄ ªP E¯º¢uuõP EÒÍx. ÷ÁÖ ÁõºzøuPÎÀ TÖÁuõÚõÀ, {PÌuPÄ AÀ»õu
©õv›°ß RÌ, Bµõá]¯õÍºPÒ ©UPÒöuõøP°ß J¸ SÔ¨¤mh A»S JßøÓ
J¸©õv›ø¯ E¸ÁõUSÁuØSz ÷uº¢öukUQßÓÚº. Cuß Ai¨£øh°À J¸ ö£›¯
JßÔ¼¸¢x ÷uº¢öukUP¨£mh ]Ô¯ GsoUøP¯õÚx ö£õxÁõÚ AÀ»x •Ê
©UPÒöuõøP°ß ¤µv{v¯õP ÇUS®. GkzxUPõmhõP, J¸ ©õ{»zvÀ ÁõÊ® ©UPÎß
ö£õ¸Íõuõµ {ø»ø©PøÍ¨ £iUP, J¸ ]» |Pµ[PÒ AÀ»x Qµõ©[PÒ •Ê ©õ{»zvß
¤µv{vPÒ GßÓ öPõÒøP°ß Ai¨£øh°À J¸ wÂµ B´ÄUS ÷Áskö©ß÷Ó
÷uº¢öukUP¨£h»õ®. AzuøP¯ \¢uº¨£zvÀ, B´ÁõÍ›ß wº¨¦ C¢u ©õv›
ÁiÁø©¨¤À •UQ¯zxÁ® ö£ÖQÓx.
JxURk ©õv› (Quota Sampling)
{PÌuPÄ AÀ»õu ©õv›US JxURk ©õv›²® J¸ GkzxUPõmk. C¢u ©õv›°ß RÌ,
Bµõá]¯õÍºPÒ JxURmøh öÁÆ÷ÁÖ AkUSPÎ¼¸¢x {µ¨£ ÷Ásk® GßÖ
P¸xQßÓÚº. AøÁ GÆÁõÖ ÷uº¢öukUP¨£h ÷Ásk® Gß£uØS ]» Pmk¨£õkPÒ
ÂvUP¨£mkÒÍÚ. C¢u ÁøP ©õv› ªPÄ® Á\v¯õÚx ©ØÖ® J¨¥mhÍÂÀ SøÓ¢u
69
ö\»Äøh¯x. Ç¨¤Ý®, C¢u •øÓø¯¨ £¯ß£kzx® ÷£õx ÷uº¢öukUP¨£mh
©õv›PÒ {a\¯©õP ^µØÓ ©õv›PÎß £s¦PøÍ §ºzv ö\´¯õx. AøÁ Ai¨£øh°À
wº¨¦ ©õv›PÒ ©ØÖ® Auß Ai¨£øh°À Áøµ¯¨£mh AÝ©õÚ[PÒ, •øÓ¯õÚ ÁÈ°À
¦ÒÎÂÁµ £S¨£õÂØS HØÓuõP ÇUPõx.
II. {PÌuPÄ ©õv› (Probability Sampling)
{PÌuPÄ ©õv› "÷uºÄ ©õv›' AÀ»x "\©Áõ´¨¦ ©õv›' GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx.
C¢u ©õv› ÁiÁø©¨¤ß RÌ, ©UPÒ öuõøP°ß JÆöÁõ¸ A»S® ©õv›°À
÷\ºUP¨£kÁuØS \©©õÚ Áõ´¨¦ EÒÍx. J¸ ÁøP°À, Cx J¸ S¾UPÀ •øÓ¯õS®.
Cuß RÌ •Ê SÊÂ¼¸¢x® uÛ¨£mh A»SPÒ ÷uº¢öukUP¨£kQßÓÚ, ]» C¯¢vµ
ö\¯À•øÓPøÍ¨ £¯ß£kzxÁuß ‰»®. GÚ÷Á, J¸ A»S AÀ»x ©ØöÓõßÖ
©õv›°À ÷\ºUP¨£k©õ CÀø»¯õ Gß£øu Áõ´¨¦ ©mk÷© wº©õÛUS®. {PÌuPÄ
AÀ»x \©Áõ´¨¦ ©õv›°¼¸¢x ö£Ó¨£mh •iÄPÒ {PÌuPÄ Ai¨£øh°À EÖv
ö\´¯¨£k®. AuõÁx, ©v¨¥miß ¤øÇPÒ AÀ»x \©Áõ´¨¦ ©õv›°¼¸¢x ö£Ó¨£mh
•iÄPÎß •UQ¯zxÁzøu Bµõá]¯õÍº AÍÂh •i²®. Cx ÷Áskö©ß÷Ó
÷©ØöPõÒÐ® ©õv›ø¯ Põmi¾® \©Áõ´¨¦ ©õv› ÷©ßø©¯õÚuõS®. \©Áõ´¨¦
©õv›¯õÚx ¦ÒÎÂÁµ JÊ[S•øÓ°ß \mhzøu v¸¨v¨£kzxQÓx. Auß£i
\µõ\›¯õP ÷uº¢öukUP¨£mh ©õv› ^µØÓuõP Ç¢uõÀ, Ax ©UPÒ öuõøP°ß A÷u
Aø©¨¦ ©ØÖ® £s¦PøÍU öPõsi¸US®. \©Áõ´¨¦ ©õv› •øÓ J¸ ¤µv{v
©õv›ø¯z ÷uº¢öuk¨£uØPõÚ ]Ó¢u ~m£©õPU P¸u¨£kÁuØPõÚ Põµn® Cxuõß.
\©Áõ´¨¦ ©õv›°ß £¯ß£õkPÒ¤ßÁ¸©õÖ
1. Cx ©UPÒöuõøP°À EÒÍ JÆöÁõ¸ A»SUS® ©õv›°À ÷uºÄ
ö\´¯¨£kÁuØS \©©õÚ Áõ´¨ø£ ÁÇ[SQÓx.
2. Cx \õzv¯©õÚ JÆöÁõ¸ ©õv› P»øÁø¯²® ÷uº¢öuk¨£uØPõÚ \©©õÚ
Áõ´¨ø£ ÁÇ[SQÓx .
\©Áõ´¨¦ ©õv›ø¯z ÷uº¢öukUS® •øÓ (Method of Selecting a Random Sample)
J¸ \©Áõ´¨¦ ©õv›ø¯z ÷uº¢öukUS® ö\¯À•øÓ¯õÚx, Áøµ¯ÖUP¨£mh
©UPÒöuõøP°ß JÆöÁõ¸ uÛ©zvß ö£¯øµ²® J¸ ^mk PõQuzvÀ GÊv AÁØøÓ
J¸ ö£mi AÀ»x J¸ ø£°À øÁ¨£øu EÒÍhUSQÓx. ¤ßÚº AøÁ •Êø©¯õP
P»UP¨£h ÷Ásk®. ¤ßÚº ©õv›US ÷uøÁ¯õÚ ^mkPÎß GsoUøPø¯ JßÓß ¤ß
JßÓõP ©õØÓõ©À GkUP»õ®. Cøua ö\´²®÷£õx, Akzukzx GkUS®÷£õx ©UPÒ
öuõøP°ß «u•ÒÍ JÆöÁõ¸ TÖPÐ® ÷uº¢öukUP¨£kÁuØS \©©õÚ Áõ´¨¦
Ç¨£øu EÖv ö\´¯ ÷Ásk®. C¢u •øÓ \õzv¯©õÚ JÆöÁõ¸ ©õv›US® J÷µ
{PÌuPøÁ ÂøÍÂUQÓx .
\©Áõ´¨¦ ©õv› ÁiÁø©¨¦PÒ (Complex Random Sampling Designs)
Áøµ¯ÖUP¨£h ©õv› ~m£zvß RÌ, {PÌuPÄ ©õv›¯õÚx ]UP»õÚ \©Áõ´¨¦
©õv› ÁiÁø©¨¦PøÍ HØ£kzuUTk®. CzuøP¯ ÁiÁø©¨¦PÒ P»¨¦ ©õv›
ÁiÁø©¨¦PÒ GßÖ AøÇUP¨£kQßÓÚ. Cx÷£õßÓ £» ÁiÁø©¨¦PÒ J¸ ©õv›ø¯z
÷uº¢öuk¨£vÀ {PÌuPÄ ©ØÖ® {PÌuPÄ ©õv› |øh•øÓPÎß P»øÁø¯U
SÔUP»õ®.
]» •UQ¯©õÚ \©Áõ´¨¦ ©õv› ÁiÁø©¨¦PÒ ¤ßÁ¸©õÖ:
(i) •øÓ¯õÚ ©õv› (Systematic Sampling)
]» \¢uº¨£[PÎÀ, £mi¯¼À EÒÍ JÆöÁõ¸ •uÀ E¸¨£iø¯²®
÷uº¢öuk¨£÷u ©õv›°ß ]Ó¢u ÁÈ¯õS®. C¢u ÁøP¯õÚ ©õv› •øÓ¯õÚ ©õv› GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. ^µØÓ GsPøÍ¨ £¯ß£kzv C¢u ÁøP ©õv›°À ^µØÓ ußø©°ß
J¸ EÖ¨¦ AÔ•P¨£kzu¨£kQÓx. GkzxUPõmhõP, 100 E¸¨£iPÎÀ 10 \uÃu ©õv›
÷uøÁ¨£mhõÀ, •uÀ E¸¨£i, •uÀ SøÓ¢u E¸¨£i°¼¸¢x ÷uõµõ¯©õP
70
÷uº¢öukUP¨£k®. Auß¤ÓS JÆöÁõ¸ 10 Áx E¸¨£i²® ÷uº¢öukUP¨£k®. C¢u
ÁøP¯õÚ ©õv›°À, •uÀ A»S ©mk÷© ÷uõµõ¯©õP ÷uº¢öukUP¨£kQÓx. A÷u
÷|µzvÀ ©õv›°ß «u•ÒÍ A»SPÒ {ø»¯õÚ CøhöÁÎ°À
÷uº¢öukUP¨£kQßÓÚ.
(ii) £køP ©õv› (Stratified Sampling)
J¸ ©õv› ÷uº¢öukUP¨£h ÷Ási¯ ©UPÒöuõøP J÷µ ©õv›¯õÚ SÊøÁU
öPõsi¸UPÂÀø» GßÓõÀ, J¸ ¤µv{v ©õv›ø¯¨ ö£ÖÁuØS £køP ©õv› ~m£®
ö£õxÁõP £¯ß£kzu¨£kQÓx. £køP ©õv›°ß RÌ, ©UPÒ öuõøP £» xøn
©UPÒöuõøPPÍõP¨ ¤›UP¨£mkÒÍx. AøÁ ö©õzu ©UPÒöuõøP°ß ©ØÓ £SvPøÍ
Âh uÛzuÛ¯õP J÷µ ©õv›¯õÚøÁ. ¤ßÚº, J¸ ©õv›ø¯ E¸ÁõUP JÆöÁõ¸
£køP°¼¸¢x® E¸¨£iPÒ ÷uº¢öukUP¨£kQßÓÚ. JÆöÁõ¸ £køPPÐ® «u•ÒÍ
ö©õzu ©UPÒöuõøPø¯ Âh J÷µ ©õv›¯õÚøÁ Gß£uõÀ, Bµõá]¯õÍº JÆöÁõ¸
£køPUS® J¸ xÀ¼¯©õÚ ©v¨¥møh¨ ö£Ó •i²® ©ØÖ® JÆöÁõ¸ TÖ
£õP[PøÍ²® ªPÄ® xÀ¼¯©õP ©v¨¤kÁuß ‰»®; AÁº •Ê ©v¨¥møh ö£Ó
•i²®. ö©õzuzvÀ, £køP ©õv› •øÓ ªPÄ® |®£P©õÚ ©ØÖ® Â›ÁõÚ uPÁÀPøÍ
AÎUQÓx.
(iii) vµÒ ©õv› (Cluster Sampling)
Bµõá] BºÁzvß ö©õzu £µ¨£ÍÄ ö£›¯uõP ÇUS®÷£õx, J¸ ©õv›ø¯z
÷uº¢öukUPUTi¯ J¸ Á\v¯õÚ ÁÈ, A¢u¨ £Svø¯ £» ]Ô¯ JßÖhß JßÖ AÀ»õu
£SvPÍõP¨ ¤›zx, ¤ßÚº Cx÷£õßÓ ]Ô¯ £SvPøÍz ÷uõµõ¯©õPz ÷uº¢öuk¨£x.
ö\¯À£õmiÀ, CÖv ©õv› C¢u ]Ô¯ £SvPÒ AÀ»x vµÒPÎÀ EÒÍ AøÚzx
A»SPøÍ²® öPõsi¸US®. CuÚõÀ vµÒ ©õv›°À, ö©õzu ©UPÒ öuõøP
J¨¥mhÍÂÀ ]Ô¯ xøn¨¤›ÄPÍõP¨ ¤›UP¨£mkÒÍx. AøÁ CßÝ® ]Ô¯
A»SPÎß vµÒPÍõP ÇUQßÓÚ. ¤ßÚº, Cx÷£õßÓ ]» vµÒPÒ Jmkö©õzu
©õv›°À ÷\ºUP ÷uõµõ¯©õP ÷uº¢öukUP¨£kQßÓÚ.
(iv) ¦»ßÁÈ ©õv› (Area Sampling)
vµÒPÒ ]» ¦Â°¯À Em¤›ÄPÎß ÁiÁzvÀ ÇUS®÷£õx, vµÒ ©õv›¯õÚx
¦»ßÁÈ ©õv› GÚ AøÇUP¨£kQÓx. AuõÁx, •ußø© ©õv› A»S ¦Â°¯À £Svø¯
Ai¨£øh¯õPU öPõsh A»SPÎß öuõS¨ø£U SÔUS® ÷£õx, vµÒ ÁiÁø©¨¦PÒ
£Sv ©õv›¯õP ÷ÁÖ£kQßÓÚ. vµÒ ©õv›°ß |ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ ¦»ßÁÈ
©õv›US \©©õP ö£õ¸¢x®.
(v) £» {ø» ©õv› (Multi&Stage Sampling)
vµÒ ©õv›°ß öPõÒøP°ß ÷©¾® ÁÍºa]¯õÚx £»&{ø» ©õv› BS®.
C¢v¯õÂÀ ÷u]¯©¯©õUP¨£mh Á[QPÎß ö\¯À£õmk ö\¯ÀvÓøÚ Bµõ¯
Bµõá]¯õÍº Â¸®¦®÷£õx,C¢u ÷|õUPzvØPõP ]» Á[QPÎß ©õv›
÷uøÁ¨£k®÷£õx, •uÀ Pmh©õP |õmiÀ EÒÍ ©õ{»[PøÍ¨ ÷£õßÓ ö£›¯ •ußø©
©õv› A»S JßøÓz ÷uº¢öuk¨£x. Akzx, ]» ©õÁmh[PÒ ÷uº¢öukUP¨£h»õ®
©ØÖ® AøÚzx Á[QPÐ® ÷|ºPõnÀ ö\´¯¨£h»õ®÷uº¢öukUP¨£mh ©õÁmh[PÒ.
Cx Cµsk Pmh ©õv› ÁiÁø©¨ø£U SÔUQÓx. CÖv ©õv› A»SPÒ ©õÁmh[PÎß
vµÒPÍõP ÇUQßÓÚ.
©Ö¦Ó®, ÷uº¢öukUP¨£mh ©õÁmh[PÐUSÒ EÒÍ AøÚzx Á[QPÎß
PnUöPk¨ø£ Gk¨£uØS £v»õP, Bµõá]¯õÍº ]» |Pµ[PøÍz ÷uº¢öukzx AvÀ
EÒÍ AøÚzx Á[QPøÍ²® ÷|ºPõnÀ ö\úõÀ, Cx ‰ßÖ Pmh ©õv› ÁiÁø©¨ø£U
SÔUS®. «sk®, ÷uº¢öukUP¨£mh |Pµ[PÐUSÒ EÒÍ AøÚzx Á[QPÎß
PnUöPk¨ø£ Gk¨£uØS £v»õP, ÷uº¢öukUP¨£mh JÆöÁõ¸ |Pµzv¼¸¢x®
B´ÁõÍº ÷uõµõ¯©õP ©õv› Á[QPøÍz ÷uº¢öukzuõÀ, Ax |õßS Pmh ©õv›
71
vmhzøu¨ £¯ß£kzxÁøu SÔUQÓx. CÆÁõÖ, Bµõá]¯õÍº GÀ»õ {ø»PÎ¾®
÷uõµõ¯©õP ÷uº¢öukzuõÀ, Ax £» Pmh ©õv› ÁiÁø©¨¦ GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
(vi) AÍÄ ÂQuõ\õµzxhß {PÌuPÄhß ©õv› (Sampling with Probability Proportional to Size)
vµÒ ©õv› A»SPÎß Âå¯zvÀ \›¯õÚ AÀ»x ÷uõµõ¯©õP J÷µ
GsoUøP°»õÚ TÖPÒ CÀ»õu÷£õx, Bµõá]¯õÍº J¸ ^µØÓ ÷uºÄ ö\¯À•øÓø¯
¤ß£ØÖÁx |À»x. A[S ©õv›°À JÆöÁõ¸ vµøÍ²® ÷\º¨£uØPõÚ {PÌuPÄ vµÒ
AÍÂØS ÂQuõ\õµ©õP ÇUS®. CuØPõP, JÆöÁõ¸ vµÎ¾® EÒÍ EÖ¨¦PÎß
GsoUøPø¯ Á›ø\¨£kzu £¯ß£k® •øÓø¯¨ ö£õ¸m£kzuõ©À £mi¯¼h
÷Ásk®. ö©õzuzv¼¸¢x ÷uøÁ¯õÚ GsoUøP°»õÚ TÖPøÍ Bµõá]¯õÍº
•øÓ¯õP GkUP ÷Ásk®. CÆÁõÖ ÷uº¢öukUP¨£mh Esø©¯õÚ GsPÒ uÛ¨£mh
TÖPøÍ ¤µv£¼UPõx. BÚõÀ GÎ¯ \©Áõ´¨¦ ©õv› AÀ»x •øÓ¯õÚ ©õv›ø¯¨
£¯ß£kzv G¢u vµÒ ©ØÖ® AÁØÔÀ Ç¢x GzuøÚ ÷uºÄ ö\´¯¨£h ÷Ásk®
Gß£øuU SÔUS®. AzuøP¯ ©õv›°ß ÂøÍÄ GÎ¯ \©Áõ´¨¦ ©õv›US \©®. C¢u
•øÓ²® ]UP»ØÓx ©ØÖ® J¨¥mhÍÂÀ SøÓ¢u ö\»Ä öPõshx.
GÚ÷Á, ¤µa]øÚø¯ ÷uº¢öukUP¨£mhÄhß J¸ Bµõá]¯õÍº £À÷ÁÖ
{ø»PÎÀ Bµõá] |hzu ÷Ásk®. Bµõá]¯õÍº Bµõá] •øÓPøÍ |ßS
AÔ¢v¸UP ÷Ásk®. Cx •iöÁk¨£vÀ öPõÒøP ÁS¨£õÍºPÒ, Aµ_, öuõÈÀPÒ
÷£õßÓÁØÖUS £¯ÝÒÍ |®£P©õÚ •iÄPøÍ AÎUQÓx.
©õv› ¤øÇPÒ (Sampling Errors)
J¸ ©õv› PnUöPk¨¤À, ©UPÒöuõøP°À J¸ ]Ô¯ £Svø¯ ©mk÷© B´Ä
ö\´ÁuõÀ, Auß •iÄPÒ •ÊUPo¨¦ PnUöPk¨¦ •iÄPÎ¼¸¢x ÷ÁÖ£kQßÓÚ.
CuÚõÀ J¸ SÔ¨¤mh AÍÄ ¤øÇ EÒÍx. ¦ÒÎÂÁµ[PÎÀ ¤øÇ GßÓ ö\õÀ
Esø©¯õÚ ©v¨¦US® ©v¨¤h¨£mh AÀ»x ÷uõµõ¯©õÚ ©v¨¦US® EÒÍ
÷ÁÖ£õmøhU SÔUP¨ £¯ß£kzu¨£kQÓx. ©õv› ^µØÓ •øÓ°À Áøµ¯¨£mhõ¾® Ax
ªPÄ® ¤µv{vzxÁ©õP Ç¢uõ¾® C¢u ¤øÇ G¨÷£õx® ÇUS®. C¢u ¤øÇ ©õv›°ß
HØÓ CÓUP[PÐUS Põµn® ©ØÖ® Cx ©õv› ¤øÇ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
©UPÒöuõøP AÍÄ¸UPøÍ ©v¨¤kÁuØS® ©UPÒöuõøP £ØÔ¯ AÝ©õÚ[PøÍ
Áøµ¯Ä® ©UPÒöuõøP°ß J¸ xøn öuõS¨¦ ©mk÷© £¯ß£kzu¨£mhõÀ ©õv›
¤øÇ HØ£õk®. GÚ÷Á, ©õv› ¤øÇ J¸ ©õv› PnUöPk¨¤À ©mk÷© EÒÍx ©ØÖ®
•ÊUPo¨¦ PnUöPk¨¦ •øÓ°À •ØÔ¾® CÀø».
©õv› ¤øÇPÒ •ußø©¯õP ¤ßÁ¸® Põµn[PÍõÀ {PÌQßÓÚ
1. ©õv›°ß uÁÓõÚ ÷uºÄ (Faulty selection of the sample)
J¸ ©õv›ø¯z ÷uº¢öuk¨£uØS SøÓ£õkÒÍ ©õv› ~m£zøu¨ £¯ß£kzxÁuß
‰»® ]» \õº¦ AÔ•P¨£kzu¨£kQÓx G.Põ. ]» •iÄPøÍ¨ ö£ÖÁuØS Bµõá]¯õÍº
÷Áskö©ß÷Ó, ÷|õUP® AÀ»x wº¨¦ ©õv›ø¯ ÷uº¢öukUP»õ®. GÎ¯ \©Áõ´¨¦
©õv›°ß ~m£zøu ¤ß£ØÖÁuß ‰»® C¢u \õº¦PøÍ GÎvÀ \©õÎUP •i²®.
2. \©Áõ´¨¦/£v½k (Substitution)
\©Áõ´¨¦ ©õv›°À ÷\ºUP¨£mkÒÍ J¸ SÔ¨¤mh ©õv› A»S PnUQkÁvÀ
]UPÀPÒ HØ£k® ÷£õx, Bµõá]¯õÍºPÒ ö£õxÁõP ©UPÒ öuõøP°À J¸ Á\v¯õÚ
EÖ¨¤Úøµ ©õØÖÁº. ©õØÖ A»S øÁzv¸US® £s¦PÒ ÁÇUP©õP ©õv›°À •u¼À
÷\ºUP¨£mh A»S øÁzv¸¨£ÁºPÎhª¸¢x ÷ÁÖ£mhuõP Ç¨£uõÀ Cx
öÁÎ¨£øh¯õP ]» \õº¦PÐUS ÁÈÁSUQÓx.
3. ©õv› A»SPÎß uÁÓõÚ GÀø» {ºn¯® (Faulty demarcation of sampling units)
ÂÁ\õ¯ ÷\õuøÚPÒ ÷£õßÓ B´ÄPÎÀ, ©õv› A»SPÎß SøÓ£õk Põµn©õP
HØ£k® \õº¦ •UQ¯©õÚx. Cx÷£õßÓ B´ÄPÎÀ, GÀø»U ÷Põk ÁÇUSPøÍU
72
øP¯õÐ® ÷£õx, Ax Bµõá]¯õÍ›ß Â¸¨£¨£i AvP©õP÷Áõ AÀ»x SøÓÁõP÷Áõ
\õº¢xÒÍx. AÁØøÓ ©õv›°À ÷\ºUP ÷Ásk©õ CÀø»¯õ Gß£x .
4. ©v¨¥mk •øÓ°À \õº¦ Põµn©õP ¤øÇ (Error due to bias in the estimation method)
©õv›°¼¸¢x PnUQh¨£mh ö£õ¸zu©õÚ ¦ÒÎÂÁµ[PÍõÀ ©UPÒöuõøP°ß
AÍÄ¸UPøÍ ©v¨¤kÁvÀ ©õv› •øÓ EÒÍx. ©v¨¥mk ~m£[PÎß •øÓ¯ØÓ ÷uºÄ
¤øÇø¯ AÔ•P¨£kzuUTk®.
5. ©UPÒöuõøP°ß ©õÖ£õk (Variability of the population)
©õv› ¤øÇ¯õÚx, ©õv›°ß ©UPÒöuõøP°ß ©õÖ£õk AÀ»x
£ß•Pzußø©ø¯¨ ö£õÖzux .
©õv› ¤øÇPÒ (Sampling errors)
©õv›¤øÇPÒ Cµsk ÁøPPÍõS®: £UPa\õº£õÚ¤øÇPÒ©ØÖ®£UPa\õº£ØÓ¤øÇPÒ
£UPa\õº£õÚ ¤øÇPÒ (Biased Errors)
uPÁ»Ô¢uÁº AÀ»x PnURmhõÍ›ß uµ¨¤À u¨ö£snzvß \õº¦ Põµn©õP
HØ£k® ¤øÇPÒ, AÍÂk® P¸ÂPøÍ ©v¨¤kÁx, \õº¦ ¤øÇPÒ GÚ
AøÇUP¨£kQÓx. GkzxUPõmhõP, PnURk GÎ¯ \©Áõ´¨¦ ©õv› •øÓ°ß ChzvÀ
÷Áskö©ß÷Ó ©õv› •øÓø¯¨ £¯ß£kzxQÓx. ¤ßÚº Ax £UPa\õº£õÚ ¤øÇPÒ
GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. C¢u ¤øÇPÒ C¯ØøP°À Jmkö©õzu©õP EÒÍÚ ©ØÖ® ©õv›
AÍÄ® AvP›US® ÷£õx AvP›US®. uµÄ ÷\P›US® •øÓPÎÀ EÒÍ SøÓ£õk, uµÄ
JÊ[Pø©US® •øÓ°ß SøÓ£õk ©ØÖ® uµÄ £S¨£õ´Ä ö\´²® •øÓ°ß SøÓ£õk
Põµn©õP C¢u ¤øÇPÒ GÊQßÓÚ.
£UPa\õº£ØÓ ¤øÇPÒ (Unbiased Errors)
\õuõµn Â\õµøn°ß ÷£õx {PÊ® ¤øÇPÒ AÀ»x Áõ´¨¦ Põµn©õP PnURk
ö\´Áx £UPa\õº£ØÓ ¤øÇPÒ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. AøÁ G¢uÂu©õÚ \õº¦ AÀ»x
£õµ£m\•® CÀ»õ©À uØö\¯»õP GÇUTk®. ¦ÒÎÂÁµ Â\õµøn°ß uÁÓõÚ
vmhªhÀ Põµn©õP C¢u ¤øÇPÒ HØ£kQßÓÚ.
C¢u ¤øÇPøÍz uÂºUP, \›¯õÚ AÍÃmk P¸Âø¯¨ £¯ß£kzxÁvÀ ¦ÒÎÂÁµ
{¦nº \›¯õÚ •ßöÚa\›UøPø¯²® PÁÛ¨ø£²® GkUP ÷Ásk®.
PnURmhõÍºPÐ® £UPa\õº£ØÓÁºPÒ AÀ» Gß£øu AÁº £õºUP ÷Ásk®. ¦ÒÎÂÁµ
Â\õµønPÎß \›¯õÚ vmhªhÀ ‰»® £UPa\õº£ØÓ ¤øÇPÒ APØÓ¨£h»õ®. C¢u
Cµsk ¤øÇPøÍ²® ¦ÒÎ°¯À ÁÀ¾|ºPÒ uÂºUP ÷Ásk®.
©õv› ¤øÇPøÍ SøÓzuÀ (Reducing Sampling Errors)
©õv›°ß AÍÄ AvP›zuõÀ ©õv›°À ¤øÇPÒ SøÓUP¨£h»õ®. C¢u
ö\¯À•øÓ°ß ‰»® ©UPøÍ ©UPÒöuõøPUS AvP ¤µv{vPÍõP ©õØÓ •i²®.
11.4 «Ò£õºøÁ
· ©õv› & ö£õ¸Ò
· ©õv› •øÓPÒ
· ©õv› ¤øÇPÒ
1. ©õv› ÁiÁø©¨¤ß P¸zøu Áøµ¯ÖUPÄ®.
2. ©õv› ÁiÁø©¨¤À EÒÍ £iPøÍ ÂÁ›UPÄ®.
3. \©Áõ´¨¦ ©õv› GÆÁõÖ ÷uº¢öukUP¨£kQÓx?
4. ]UP»õÚ \©Áõ´¨¦ ©õv› ÁiÁø©¨¦PøÍ ÂÍUS[PÒ.
11.6 £õh _¸UP®
73
ö©õzu® AÀ»x •Êø©ø¯¨ £ØÔ¯ J¸ wº¨¦ AÀ»x AÝ©õÚzvß Ai¨£øh°À
J¸ ö©õzu AÀ»x ö©õzuzvß ]» £Svø¯z ÷uº¢öuk¨£uõP ©õv›ø¯
Áøµ¯ÖUP»õ®. G¢uöÁõ¸ \õº¦ CÀ»õ©À ©õv›¯õÚx Esø©°÷»÷¯ ©UPÒöuõøP
£s¦PÎß ¤µv{v¯õP ÇUP ÷Ásk®. CuÚõÀ Ax \›¯õÚ ©ØÖ® |®£P©õÚ
•iÄPÐUS ÁÈÁSUS® .
1. ©õv› £S¨£õ´ÂÀ "{ø»¯õÚ ¤øÇ' GßÓ P¸zvß Aºzuzøu²®
•UQ¯zxÁzøu²® ÂÍUS[PÒ.
1. L.V. Redman and A.V.H. Mory, TheRomance of Research, 1923
11.9 J¨£øhÄPÒ
1. J¸ Bµõá]¯õÍº uÚx Bµõá] vmhzvØPõÚ ©õv› ÁiÁø©¨ø£
E¸ÁõUSÁvÀ GßÚöÚßÚA®\[PøÍ PÁÚzvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®?
1. C.R. Kothari, Research Methodology, Methods and Techniques, WileyEastern Limited, New Delhi,
1988.
2. Marie Jahoda, Morton Deutsch and Staurt W. Cook, ResearchMethodsin Social Relations, p.4.
1. {PÌuPÄ ©ØÖ® {PÌuPÄ AÀ»õu ©õv›ø¯ ÷ÁÖ£kzx[PÒ.
{PÌuPÄ AÀ»õu ©õv›, {PÌuPÄ ©õv›, JxURk ©õv›.

74
£õh® & 12
©õv› AÍøÁ {ºn°zuÀ
12.1 AÔ•P®
©õv› £S¨£õ´ÂÀ, ªPÄ® Tºø©¯õÚ ÷PÒÂPÒ ©õv›°ß AÍÄ GßÚÁõP ÇUP
÷Ásk® AÀ»x GÆÁÍÄ ö£›¯uõP AÀ»x ]Ô¯uõP ÇUP ÷Ásk®? ©õv› AÍÄ
("n') ªPa ]Ô¯uõP Ç¢uõÀ, Ax SÔU÷PõÒPøÍ Aøh¯ EuÁõx, Ax ªP¨ ö£›¯uõP
Ç¢uõÀ, |©US ö£¸® ö\»Ä ©ØÖ® ÁÍ[PÒ ÃnõuÀHØ£hUTk®. J¸ ö£õxÁõÚ
Âv¯õP, ©õv› J¸ EP¢u AÍøÁU öPõsi¸UP ÷Ásk®, AuõÁx, Ax
AvP¨£i¯õÚuõP÷Áõ AÀ»x ªPa ]Ô¯uõP÷Áõ ÇUPUThõx. öuõÈÀ~m£ Ÿv¯õP,
Â¸®¤¯ |®¤UøP CøhöÁÎø¯U öPõkUS® AÍÄUS ©õv› AÍÄ ö£›¯uõP ÇUP
÷Ásk®, ©UPÒ öuõøP°¼¸¢x ©õv› AÍÄ GkUP¨£kÁuØS •ß¦ ]» uºUPŸv¯õÚ
ö\¯À•øÓ¯õÀ ÷uº¢öukUP¨£h ÷Ásk®.
12.2 ÷|õUP[PÒ
· ]Ó¢u ©õv› AÍøÁU PshÔ¯ ÷Ási¯uß AÁ]¯zøu AÔ¯
· ©õv›°ß AÍøÁ wº©õÛUS® PõµoPøÍ¨ ¦›¢xöPõÒÁx
12.3 EÒÍhUP[PÒ
1. ©õv›°ß AÍøÁ wº©õÛUS® PõµoPÒ
2. ©õv› AÍøÁU PshÔÁvÀ EÒÍ •øÓPÒ
©õv›°ß AÍøÁ {ºn°US® PõµoPÒ (Factors Determining the Size of Sample)
1. ©UPÒ öuõøP°ß C¯À¦ (Nature of Universe)
©UPÒ öuõøP¯õÚx C¯ØøP°À J÷µÂu©õÚ AÀ»x £ß•Pzußø© öPõshuõP
ÇUP»õ®. ©UPÒ öuõøP°ß A»SPÒ J÷µ ©õv›¯õP Ç¢uõÀ, J¸ ]Ô¯ ©õv› EuÄ®.
BÚõÀ A»SPÒ £ß•Pzußø© öPõshøÁ GßÓõÀ, J¸ ö£›¯ ©õv› ÷uøÁ¨£k®.
öuõÈÀ~m£ Ÿv¯õP, Cx ]uÓÀ Põµo GßÖ AøÇUP¨£h»õ®.
2. •ßö©õÈ¯¨£mh ÁS¨¦PÎß GsoUøP (Number of classes proposed)
£» ÁS¨¦&SÊUPÒ (SÊUPÒ ©ØÖ® xønU SÊUPÒ) E¸ÁõUP¨£h
÷Ásk©õÚõÀ, J¸ ö£›¯ ©õv› ÷uøÁ¨£k®, HöÚÛÀ J¸ ]Ô¯ ©õv› JÆöÁõ¸
ÁS¨¦U SÊÂ¾® {¯õ¯©õÚ GsoUøP°»õÚ A»SPøÍ öPõkUP •i¯õx.
3. B´Âß C¯À¦ (Nature of Study)
A»SPøÍ wÂµ©õPÄ® öuõhºa]¯õPÄ® B´Ä ö\´¯ ÷Ásk©õÚõÀ, ©õv› ]Ô¯uõP
ÇUP ÷Ásk®. J¸ ö£õxÁõÚ PnUöPk¨¦US ©õv›°ß AÍÄ ö£›¯uõP ÇUP
÷Ásk®, BÚõÀ öuõÈÀ~m£ B´ÄPÎÀ J¸ ]Ô¯ ©õv› ö£õ¸zu©õÚuõPU P¸u¨£kQÓx.
4. ©õv› ÁøP (Type of Sampling)
©õv›°ß AÍøÁ wº©õÛ¨£vÀ ©õv› ~m£® •UQ¯ £[S ÁQUQÓx. J¸ ]Ô¯
\©Áõ´¨¦ ©õv› J¸ ö£›¯ BÚõÀ ÷©õ\©õP ÷uº¢öukUP¨£mh ©õv›ø¯ Âh
E¯º¢uuõP ÇUS®.
5. xÀ¼¯® ©ØÖ® HØÖUöPõÒÍUTi¯ |®¤UøP Áµ®¦ BQ¯ÁØÔß uµ{ø»
(Standard of accuracy and acceptable confidence level)
xÀ¼¯zvß uµ® AÀ»x xÀ¼¯zvß {ø» AvP©õP ÇUP ÷Ásk® GßÓõÀ,
|©US J¨¥mhÍÂÀ ö£›¯ ©õv› ÷uøÁ¨£k®. J¸ {ø»¯õÚ •UQ¯zxÁ {ø»US
xÀ¼¯zøu Cµmi¨£õUP, ©õv› AÍøÁ |õßS ©h[S AvP›UP ÷Ásk®.
6. {v Qøh¨£x (Availability of Finance)
|øh•øÓ°À, ©õv›°ß AÍÄ B´Ä ÷|õUP[PÐUPõP QøhUS® £nzvß AÍøÁ¨
ö£õÖzux. ö£›¯ ©õv›PÐUPõÚ ©õv›°ß AÍøÁ {ºn°US® ÷£õx C¢u Põµo
£õºøÁ°À øÁUP¨£h ÷Ásk®, Cuß ÂøÍÁõP ©õv› ©v¨¥kPÎß ö\»Ä AvP›US®.
75
©õv›°ß AÍøÁ wº©õÛUP Cµsk ©õØÖ AqS•øÓPÒ EÒÍÚ. •uÀ
AqS•øÓ "Â¸®¤¯ ©v¨¥miß xÀ¼¯zøuU SÔ¨¤kÁx®, ¤ßÚº AuØS
÷uøÁ¯õÚ ©õv› AÍøÁz wº©õÛ¨£x®" ©ØÖ® CµshõÁx AqS•øÓ "÷£´]¯ß
¦ÒÎÂÁµ[PøÍ¨ £¯ß£kzv TkuÀ uPÁø» ö£Ó Gvº£õºUP¨£k® ö\»ÂøÚ
AÍÂhÀ".
•uÀ AqS•øÓ J¸ Pou wºøÁU öPõkUS® vÓß öPõshx, ÷©¾® Cx "n' I
{ºn°¨£uØPõÚ AiUPi £¯ß£kzu¨£k® ~m£©õS®. C¢u ~m£zvß Áµ®¦
GßÚöÁßÓõÀ, uPÁ¼ß Gvº£õºUP¨£k® ©v¨¦US HØ£ uPÁÀPøÍa ÷\P›¨£uØPõÚ
ö\»øÁ Ax £S¨£õ´Ä ö\´¯õx. CµshõÁx AqS•øÓ ÷Põm£õmhÍÂÀ
EP¢uuõS®, BÚõÀ uPÁ¼ß ©v¨ø£ AÍÂkÁvÀ EÒÍ ]µ©® Põµn©õP Cx
G¨÷£õuõÁx £¯ß£kzu¨£kQÓx. GÚ÷Á, •uÀ AqS•øÓ°À |õ® C[S PÁÚ®
ö\¾zx÷Áõ®.
xÀ¼¯ ÂQu® ©ØÖ® |®¤UøP CøhöÁÎ BQ¯ÁØÔß AqS•øÓ ‰»® ©õv›
AÍøÁ wº©õÛzuÀ (Determination of Sample Size through the approach based on Precision Rate and
Confidence Level)
Bµ®£zvÀ, J¸ ©õv› B´Ä ö\´¯¨£k® ÷£õöuÀ»õ®, ]» ©õv› ¤øÇPÒ
GÊQßÓÚ, AøÁ ÷£õx©õÚ AÍÄ ©õv›ø¯z ÷uº¢öuk¨£uß ‰»® Pmk¨£kzu»õ®.
©UPÒöuõøP AÍÄ¸UPÒ öuõhº£õÚ uÚx ©v¨¥kPÐUS Â¸®¦® xÀ¼¯zøu
Bµõá]¯õÍº SÔ¨¤h ÷Ásk®.
Euõµn©õP, J¸ Bµõá]¯õÍº ©UPÒöuõøP°ß \µõ\›ø¯ ± 3 Esø©¯õÚ
\µõ\›²hß 95 \uÃu |®¤UøP²hß ©v¨¤h Â¸®£»õ®. C¢u Âå¯zvÀ AÁº Â¸®¤¯
xÀ¼¯® ± 3 GßÖ TÖ÷Áõ®, AuõÁx, ©õv› \µõ\› ¹. 100, \µõ\›°ß Esø©¯õÚ
©v¨¦ ¹. 97 ©ØÖ® ¹. 103. ÷ÁÖÂu©õPU TÔÚõÀ, CøÁ AøÚzx®
HØÖUöPõÒÍUTi¯ ¤øÇ, ¤øÇ I 3 US \©®. CøuU P¸zvÀ öPõsk, ©õv› AÍøÁ
{ºn°¨£øu C¨÷£õx ÂÍUP»õ®, CuÚõÀ SÔ¨¤mh xÀ¼¯® EÖv ö\´¯¨£kQÓx.
a.\µõ\›ø¯ ©v¨¤k®÷£õx ©õv› AÍÄ (Sample Size when estimating a mean)
©UPÒöuõøPUPõÚ |®¤UøP CøhöÁÎ GßÓõÀ, µ, ÁÇ[P¨£kQÓx.
σp
X ± z &&&&&&&&
√n
X=
©õv› \µõ\›
z = öPõkUP¨£mh |®¤UøP ©mhzvÀ vmh ©õÖ£õmiß ©v¨¦
n = ©õv›°ß AÍÄ
p = ©UPÒöuõøP°ß vmh Â»PÀ
Μ©ØÖ® x Cøh÷¯¯õÚ ÷ÁÖ£õk AÀ»x HØÖUöPõÒÍUTi¯ ¤øÇ¯õÚx 95%

|®¤UøP²hß ©õv›°ß ± 3 USÒ øÁUP¨£h ÷Ásk® GßÓõÀ, HØÖUöPõÒÍUTi¯
¤øÇø¯ |õ® öÁÎ¨£kzu»õ®, "e'US \©®
σp
e = z &&&&&&&&
√n
b. J¸ \uÃu® AÀ»x ÂQuzvÀ ©v¨¤k®÷£õx ©õv› AÍÄ
(Sample Size when estimating a percentage or proportion)
J¸ ÂQuzøu ©v¨¤kÁuØPõÚ ©õv› AÍøÁU PshÔ¢uõÀ, \µõ\›ø¯ ©v¨¤k®
`Ç¼À |õ® TÔ¯øu¨ ÷£õ»÷Á |® £Szuõ¯Ä® ÇUS®. •u»õÁuõP, |õ®
xÀ¼¯zøu²® |®¤UøP AÍøÁ²® SÔ¨¤h ÷Ásk®, ¤ßÚº ©õv› AÍøÁ
RÌUPshÁõÖ PnUQh»õ®.
76
©UPÒ öuõøP ÂQuõa\õµzvØPõÚ |®¤UøP CøhöÁÎ Gß£uõÀ,
௣௤
p ± z
.
௡
2
z pq
n= &&&&&&&&
12.4 «Ò£õºøÁ
2
e
· ©õv› AÍøÁ wº©õÛUS® PõµoPÒ

· ©õv› AÍøÁU PshÔÁx \®£¢u¨£mh `zvµ[PÒ
1. ©õv› AÍøÁ wº©õÛUS® PõµoPøÍ ÂÍUSP.
2. ©õv› AÍøÁ wº©õÛ¨£uß •UQ¯zxÁzøu¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
12.6 _¸UP®
A»SPÎß ußø©, ©UPÒöuõøP°ß AÍÄ, ÂÚõ£mi¯¼ß AÍÄ, £°Ø] ö£ØÓ
Bµõá]¯õÍºPÒ Qøh¨£x, ©õv› GkUP¨£k® {£¢uøÚPÒ, B´øÁ •iUPU
QøhUS® ÷|µ® BQ¯øÁ J¸ Bµõá]¯õÍº ©õv›°ß AÍøÁ ÷uº¢öukUS® ÷£õx
PÁÚ® ö\¾zu ÷Ási¯ÁøÁ¯õS®.
1. ©õv› AÍøÁ wº©õÛ¨£uØPõÚ ©õØÖ AqS•øÓPÒ ¯õøÁ? ÂÍUP.
12.9 J¨£øhÄPÒ
1. ©õv› AÍøÁ wº©õÛ¨£vÀ EÒÍ £À÷ÁÖ AqS•øÓPøÍ Bµõ²[PÒ.
2. R. Divivedi: Research Methods in Behaviour Science, New Delhi, Macmillan India Ltd., 2001.
1. B´ÄPÎß ¤ßÚo°À ©õv› AÍÄ £¯ß£kzu¨£kÁuØPõÚ Põµn[PøÍU
TÖ[PÒ.
©õv› AÍÄ

77
A»S IV
£õh® & 13
ÂÚõ¨£mi¯À
13.1 AÔ•P®
C¨÷£õöuÀ»õ® ÂÚõ¨£mi¯À \‰P Bµõá]°À uµÄ ÷\P›¨¦US £µÁ»õP
£¯ß£kzu¨£kQÓx. Cx ö£›¯, ©õÖ£mh, ©ØÖ® ]uÔ¯ \‰PU SÊUPÎhª¸¢x
uµøÁa ÷\P›¨£uØPõÚ {¯õ¯©õÚ P¸Â¯õS®. ÂÚõ¨£mi¯À Gß£x Bµõá]¯õÍ¸US®
£v»ÎzuÁºPÐUS® Cøh°»õÚ öuõhº¦ FhP©õS® .
13.2 ÷|õUP[PÒ
· ÂÚõ¨£mi¯¼ß ö£õ¸øÍ¨ ¦›¢x öPõÒÐ[PÒ
· J¸ |À» ÂÚõ¨£mi¯¼ß öÁÆ÷ÁÖ ÷uøÁPÒ ©ØÖ® £s¦PÒ
13.3 EÒÍhUP[PÒ
1. ÂÚõ¨£mi¯¼ß & ö£õ¸Ò
2. J¸ ÂÚõ¨£mi¯ø» u¯õ›¨£vÀ P¸zvÀ öPõÒÍ ÷Ási¯ PõµoPÒ
3. ÂÚõ¨£mi¯¼ß ÁiÁ®
ÂÚõ¨£mi¯À & ö£õ¸Ò (Questionnaire & Meaning)
÷£õPõºhêß TØÖ¨£i, J¸ ÂÚõ¨£mi¯À Gß£x £» |£ºPÐUS AÁºPÎß
£vÀPÐUPõP AÝ¨£¨£mh ÷PÒÂPÎß £mi¯À ©ØÖ® Cx ¦ÒÎÂÁµ Ÿv¯õP
AmhÁøn¨£kzu¨£mk £S¨£õ´Ä ö\´¯UTi¯ uµ¨£kzu¨£mh •iÄPøÍ¨
ö£ÖQÓx. ¦ÒÎÂÁµ Âv•øÓPÎß APµõv Cøu "J¸ ö£õ¸Ò AÀ»x uPÁÀPÎß
öuõhºa]¯õÚ uPÁÀPøÍ¨ ö£Ó ÁiÁø©UP¨£mh ÷PÒÂPÎß SÊ AÀ»x Á›ø\" GßÖ
Áøµ¯ÖUQÓx. J¸ ÂÚõ¨£mi¯À ªPÄ® PÁÚ©õPÄ® Ga\›UøP²hÝ® ÁiÁø©UP¨£h
÷Ásk® AÀ»x u¯õ›UP¨£h ÷Ásk®, CuÚõÀ Â\õµønUS ö£õ¸zu©õÚ ©ØÖ®
Azv¯õÁ]¯©õÚ uPÁÀPÒ AøÚzx® ]µ©®, ©ØÖ® öuÎÁØÓ ußø© CÀ»õ©À
÷\P›UP¨£h»õ®. J¸ |À» ÂÚõ¨£mi¯ø» E¸ÁõUSÁx ªPÄ® ]Ó¨¦ Áõ´¢u £o
©ØÖ® AvP PÁÛ¨¦ vÓß, bõÚ®, ö\¯ÀvÓß ©ØÖ® AÝ£Á® ÷uøÁ. J¸
ÂÚõ¨£mi¯ø» ÁiÁø©UP PiÚ©õÚ ©ØÖ® ÷ÁP©õÚ Âv•øÓ GxÄ® ÂvUP •i¯õx.
Ç¨¤Ý®, Cx öuõhº£õP, ¤ßÁ¸® ö£õxÁõÚ Âå¯[PøÍ ©ÚvÀ öPõÒÍ»õ®:
ÂÚõ¨£mi¯ø» u¯õ›¨£vÀ P¸zvÀ öPõÒÍ ÷Ási¯ PõµoPÒ
(Precautions to observed in the preparation of Questionnaire)
1. ÂÚõ¨£mi¯¼ß AÍÄ ]Ô¯uõP ÇUP ÷Ásk® (Size of the Questionnaire should be small)
Â\õµøn°ß ußø©, SÔU÷PõÒPÒ ©ØÖ® ÷|õUP® BQ¯ÁØøÓU P¸zvÀ
öPõsk, ÷PÒÂPÎß GsoUøPø¯ •i¢uÁøµ ]Ô¯uõP øÁzv¸UP J¸
Bµõá]¯õÍº ußÚõÀ •i¢uÁøµ •¯Ø] ö\´¯ ÷Ásk®. ö£õ¸zu©ØÓ ©ØÖ®
•UQ¯©ØÓ ÷PÒÂPøÍU ÷Pmk £v»Î¨£Á›ß ÷|µzøu ÃniUPUThõx. HµõÍ©õÚ
÷PÒÂPÒ Bµõá]¯õÍ¸US AvP ÷Áø»PøÍ EÒÍhUS®, CuÚõÀ uPÁÀPøÍa
÷\P›¨£v¾® \©º¨¤¨£v¾® AÁµx £[QÀ uõ©u® HØ£k®. HµõÍ©õÚ ÷uøÁ¯ØÓ
÷PÒÂPÒ £v»Î¨£Áøµ G›a\»øh¯a ö\´¯»õ®, ÷©¾® AÁº JzxøÇUP ©ÖUP»õ®.
J¸ {¯õ¯©õÚ ÂÚõ¨£mi¯¼À 15 •uÀ 25 ÷PÒÂPÒ AvP©õP ÇUP»õ®. G¢uöÁõ¸
Â\õµøn°¾® CßÝ® ö£›¯ GsoUøP°»õÚ ÷PÒÂPÒ AÁ]¯® GßÓõÀ,
ÂÚõ¨£mi¯ø» £À÷ÁÖ ¤›ÄPÍõP AÀ»x £SvPÍõP ¤›UP ÷Ásk®.
2. ÷PÒÂPÒ öuÎÁõP ÇUP ÷Ásk® (The Questions should be clear)
÷PÒÂPÒ GÎuõÚøÁ, _¸UP©õÚøÁ, öuÎÁØÓøÁ, ¦s£kzuõuøÁ, öuõÛ°À
©›¯õøuUS›¯øÁ, C¯ØøP°À EÖv¨£kzuUTi¯øÁ¯õP ÇUP ÷Ásk®, CuÚõÀ
£v»Î¨£ÁºPÎß £õºøÁ¼¸¢x ³QUP AvP Áõ´¨¦PÒ EÒÍÚ.
78
3. ÷PÒÂPÒ J¸ uºUPŸv¯õÚ Á›ø\°À HØ£õk ö\´¯¨£h ÷Ásk®
(The Questions should be arranged in a Logical Sequence)
÷PÒÂPÎß uºUPŸv¯õÚ HØ£õk B´ÁõÍ›ß ÷uøÁ¯ØÓ £oPøÍU SøÓUQÓx,
HöÚÛÀ Cx AmhÁøn¨ £oPøÍ GÎuõUSÁx ©mk©À»õ©À, SøÓ£õkPÐUS G¢u
Áõ´¨ø£²® Âhõx. GkzxUPõmhõP, J¸ |£º öuõø»UPõm]ø¯ øÁzv¸UQÓõµõ
Gß£øuU Psk¤iUP, ÷PÒÂPÎß uºUPŸv¯õÚ Á›ø\ ¤ßÁ¸©õÖ: E[PÐUS
öuõø»UPõm] ö\õ¢u©õ? G¨÷£õx Áõ[QÜºPÒ? Auß E¸ÁõUP® GßÚ? Auß Âø»
GßÚ? Cx Auß ö\¯ÀvÓß v¸¨vPµ©õP ÇUQÓuõ? }[PÒ G¨÷£õuõÁx Aøu \ºÃì
ö\´v¸UQÕºPÍõ?
4. ÷PÒÂPÒ ¦›¢xöPõÒÍ GÎø©¯õP ÇUP ÷Ásk®
(Questions should be simple to understand)
|À», ÷©õ\©õÚ, vÓø©¯õÚ, ÷£õx©õÚ, ö\È¨¦, A›uõP, AiUPi, {¯õ¯©õÚ, HøÇ,
£nUPõµº ÷£õßÓ öuÎÁØÓ ö\õØPøÍ¨ £¯ß£kzuUThõx, HöÚÛÀ CøÁ öÁÆ÷ÁÖ
|£ºPÍõÀ Âzv¯õ\©õP ÂÍUP¨£h»õ®, ÷©¾® Cx |®£•i¯õu ©ØÖ® uÁÓõÚ
uPÁÀPøÍz uµUTk®. C÷u÷£õÀ Âø», ö\õzxUPÒ, ‰»uÚ Á¸©õÚ® ÷£õßÓ Cµmøh
Aºzu[PøÍU öPõsh ö\õØPÎß £¯ß£õk® uÂºUP¨£h ÷Ásk® .
5. ÷PÒÂPÒ Â›ÁõÚuõPÄ® GÎvÀ £v»ÎUPUTi¯uõPÄ® ÇUP ÷Ásk®
(Questions should be comprehensive & easily answerable)
÷PÒÂPÒ GÎvÀ ¦›¢xöPõÒÍUTi¯ ÁøP°À £v»ÎUPUTi¯ÁºPÐUS
£v»ÎUPUTi¯ ÁøP°À ÁiÁø©UP¨£h ÷Ásk®. AÁºPÒ ÷\õºÁøh¯UThõx,
£v»Î¨£ÁºPÎß {øÚÁPzvØS ]µ©® ÂvUPUThõx. A÷u ÷|µzvÀ Pou
PnURkPÒ, \uÃu[PÒ, ÂQu[PÒ ÷£õßÓ ÷PÒÂPøÍU ÷PmPUThõx.
6. uÛ¨£mh ©ØÖ® EnºvÓß ußø© £ØÔ¯ ÷PÒÂPÒ ÷PmP¨£hUThõx
(Questions of Personal and Sensitive nature should not be asked)
£v»ÎzuÁºPøÍz öuõ¢uµÄ ö\´²® ]» ÷PÒÂPÒ EÒÍÚ, ÷©¾® AÁº
Cx÷£õßÓ ÷PÒÂPøÍU ÷Pmk öÁmP¨£h»õ® AÀ»x G›a\»øh¯UTk®. GÚ÷Á,
Cx÷£õßÓ ÷PÒÂPøÍz uÂºUP JÆöÁõ¸ •¯Ø]²® GkUP¨£h ÷Ásk®. Euõµn©õP,
"}[P÷Í \ø©UQÕºPÍõ AÀ»x E[PÒ ©øÚÂ \ø©UQÕºPÍõ?' "AÀ»x }[PÒ
SiUQÕºPÍõ?' Cx÷£õßÓ ÷PÒÂPÒ {a\¯©õP £v»Î¨£ÁºPøÍz ysiÂk®, CuÚõÀ
G¢u {ø»°¾® uÂºUP¨£k®. uÂºUP •i¯õÂmhõÀ, AvP AÍÄ ©›¯õøu
£¯ß£kzu¨£h ÷Ásk®.
7. ÷PÒÂPÎß ÁøPPÒ (Types of Questions)
C¢u uø»¨¤ß RÌ, ÂÚõ¨£mi¯¼À EÒÍ ÷PÒÂPÒ ¤ßÁ¸©õÖ
ÁøP¨£kzu¨£h»õ® :
(A) ‰i¯ ÷PÒÂPÒ (Shut Questions)
ÂÚõ¨£mi¯ø» ÁiÁø©¨£õÍºPÍõÀ \õzv¯©õÚ £vÀPÒ £›¢xøµUP¨£kÁx®,
AÁØÔÀ JßøÓz ÷uºÄö\´¯ £v»Î¨£Áº ÷uøÁ¨£kÁx® ‰i¯ ÷PÒÂPÒ BS®.
‰i¯ ÷PÒÂPøÍ ¤ßÁ¸® ÁiÁ[PÎÀ ÷©¾® ¤›UP»õ®:
(i) GÎ¯ ©õØÖ ÷PÒÂPÒ (Simple Alternate Questions)
C¢u ÁøP ÷PÒÂPÎÀ, £v»Î¨£Áº "B®' AÀ»x "CÀø»', "\› AÀ»x uÁÖ'
÷£õßÓ Cµsk öuÎÁõÚ ©õØÖPÎ¼¸¢x ÷uºÄ ö\´¯ ÷Ásk®. Cx÷£õßÓ ÷PÒÂPÒ
Ç÷ÁÖ ÷PÒÂPÒ GßÖ® AøÇUP¨£kQßÓÚ. Cµsk öuÎÁõÚ ©õØÖPÒ ÇUS®
`Ì{ø»PÐUS C¢u ~m£zøu ÷|ºzv²hß £¯ß£kzu»õ®.
(ii) £» ÷uºÄ ÷PÒÂPÒ (Multiple Choice Questions)
£» •øÓ öuÎÁõÚ ©õØÕmøh Áøµ¯Ö¨£x PiÚ®, Auß£i Cx÷£õßÓ
`Ì{ø»°À B® ©ØÖ® CÀø» Gß£uØS Cøh°À TkuÀ £vÀPÒ öu›¯õx,
79
AÆÁ¨÷£õx, \õuõµn©õP, A›uõP ÷£õßÓøÁ ÷\ºUP¨£kQßÓÚ. GkzxUPõmhõP, J¸
|£º ¦øP¤i¨£õµõ AÀ»x Si¨£õµõ Gß£øuU PshÔ¯, ¤ßÁ¸® £» ÷uºÄ £vÀPÒ
£¯ß£kzu¨£h»õ® :
}[PÒ ¦øP ¤i¨£Áµõ?
(A) B® uÁÓõ©À [ ] (B) CÀø» J¸÷£õx® [ ]
(C) G¨÷£õuõÁx [ ] (D)A›uõP [ ]
£» ÷uºÄ ÷PÒÂPÒ £v»ÎUP ªPÄ® GÎuõÚøÁ. Cx÷£õßÓ ÷PÒÂPÒ ÷|µzøu
ªa\¨£kzxQßÓÚ, ÷©¾® AmhÁønø¯ GÎuõUSQßÓÚ. J¸ SÔ¨¤mh ÷PÒÂUS
÷uº¢öukUP¨£mh ]» ©õØÖ £vÀPÒ Ç¢uõÀ ©mk÷© C¢u •øÓø¯ £¯ß£kzu¨£h
÷Ásk®.
8. •ßÚo ÷PÒÂPÒ uÂºUP¨£h ÷Ásk® (Leading Questions should be Avoided)
"}[PÒ Hß J¸ SÔ¨¤mh ÁøP Põøµ¨ £¯ß£kzxQÕºPÒ, ©õ¸v Põº GßÖ
ö\õÀ¾[PÒ' ÷£õßÓ ÷PÒÂPÒ •ßÝ›ø© Cµsk ÷PÒÂPÍõP ÁiÁø©UP¨£h
÷Ásk®&
(i) }[PÒ G¢u Põøµ¨ £¯ß£kzxQÕºPÒ? (ii) }[PÒ Hß Aøu Â¸®¦QÕºPÒ?
Cx ö©ßø©¯õÚ \Áõ› AÎUQÓx [] Cx AvP ø©÷»ä u¸QÓx []
Cx ©¼ÁõÚx [] Cx £µõ©›¨¦ C»Á\® []
9. SÖUS ÷\õuøÚPÒ (Cross Checks)
ÂÚõ¨£mi¯À ÁiÁø©UP¨£mi¸UP ÷Ásk®, £v»ÎzuÁºPÍõÀ ÁÇ[P¨£mh
uPÁÀPÎß xÀ¼¯® SÔzu EÒ ÷\õuøÚPøÍ ÁÇ[SÁuØPõP, CønUP¨£mh ]»
÷PÒÂPøÍ SøÓ¢u£m\® Â\õµønUS Ai¨£øh¯õÚ Âå¯[PÐhß ÷\ºUP ÷Ásk®.
10. ÂÚõ¨£mi¯ø» •ß ÷\õuøÚ ö\úÀ (Pre Testing the Questionnaire)
öPõkUP¨£mh Â\õµønUS ö£›¯ AÍÂÀ £¯ß£kzxÁuØS •ß¦
ÂÚõ¨£mi¯ø» ]Ô¯ AÍÂÀ •ß ÷\õuøÚ ö\´Áx AÁ]¯©õS®. Cx |øh•øÓ°À
ªPÄ® £¯ÝÒÍuõP PshÔ¯¨£mkÒÍx. öPõkUP¨£mh ÂÚõ¨£mi¯ø» •ß
÷\õuøÚ°À Bµõá]¯õÍº GvºöPõÒÐ® ¤µa]øÚPÒ, SøÓ£õkPÒ ©ØÖ® ]UPÀPø»
÷©®£kzu»õ® AÀ»x ©õØÓ»õ® .
11. J¸ AÔ•P Piu® (A Covering Letter)
Bµõá]¯õÍ›hª¸¢x AÔ•P Piu® JßøÓ ÂÚõ¨£mi¯¾hß
CønUP¨£h÷Ásk®. Bµõá]°ß Áøµ¯øÓPÒ, A»SPÒ, ÂÚõ¨£mi¯¼À
£¯ß£kzu¨£k® P¸zxUPÒ, £v»Î¨£Á›ß |®¤UøPø¯ GkzxUöPõÒÁx, Ag\À
ÂÚõ¨£mi¯À Á¢uõÀ _¯ •PÁ›°h¨£mh EøÓ, \¾øPPÒ, ÂøµÁõÚ £v¾UPõP,
PnUöPk¨¦ AÔUøP°ß |Pø» AÝ¨¦ÁuØPõÚ ÁõUSÖv BQ¯ÁØøÓ £ØÔ SÔ¨¤h
÷Ásk®
¦ÒÎÂÁµ ÂvPÒ (Statistical Laws)
©õv› PnUöPk¨ø£ ÷©ØöPõÒÁuØPõÚ Ai¨£øh Põµn[PÎÀ JßÖ,
Jmkö©õzu ©UPÐUPõÚ •iÄPøÍ Pozx ö£õxø©¨£kzxÁuõS®. ©õv› B´ÂÀ
Ç¢x ö£õxÁõÚ •iÄPøÍ GkUS® uºUPŸv¯õÚ ö\¯À•øÓ yshÀ GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. ¦ÒÎÂÁµ[PÎÀ, yshÀ Gß£x ÷£õx©õÚ ©õv›¯õÀ ÁÇ[P¨£mh
•iÄPÒ Jmkö©õzu©õP ö£õ¸¢uUTi¯uõP GkUP¨£h»õ® GßÓ AÝ©õÚzvß «uõÚ
Esø©PÎß ö£õxø©¨£kzuÀ BS®. ©õv›°ß £s¦PÒ ©UPÒöuõøP £s¦PÒ £ØÔ
J¸ |À» ÷¯õ\øÚø¯ ÁÇ[SQßÓÚ Gß£x {PÌuPÄ ÷Põm£õmhõÀ öÁÎ¨£kQÓx.
©õv›¯õÚx ¦ÒÎÂÁµU ÷Põm£õmiß Cµsk öPõÒøPPøÍ Ai¨£øh¯õPU öPõshx,
(i) ¦ÒÎÂÁµ JÊ[S•øÓ Âv ©ØÖ® (ii) ö£›¯ GsPÎß {ø»©zvß Âv.
80
¦ÒÎÂÁµ JÊ[S•øÓ Âv (The Law of Statistical Regularity)
¦ÒÎÂÁµ JÊ[S•øÓ Âv, {PÌuPÄ PouU ÷Põm£õmi¼¸¢x ö£Ó¨£kQÓx.
Euõµn©õP, 10,000 ÷£›ß \µõ\› Á¸©õÚzøu |õ® Psk¤iUP Â¸®¤ÚõÀ.
|õ® 100 |£ºPÎß ©õv›ø¯ Gkzx \µõ\›ø¯U Psk¤i¨÷£õ®. ©ØöÓõ¸ |£º J÷µ
©UPÒöuõøPø¯a ÷\º¢u 100 ÷£›ß ©ØöÓõ¸ ©õv›ø¯ Gkzx \µõ\›ø¯U PshÔ¢uõÀ,
Ç |£ºPÍõÀ Psk¤iUP¨£mh \µõ\› Á¸©õÚ® SøÓ¢u£m\ ÷ÁÖ£õmøhU
öPõsi¸US®. ©Ö¦Ó®, A÷u 10,000 ÷£›ß \µõ\› Á¸©õÚ® ©UPÒ öuõøP PnUöPk¨¦
•øÓ¯õÀ PshÔ¯¨£mhõÀ, Cuß ÂøÍÁõP AvP©õP÷Áõ AÀ»x SøÓÁõP÷Áõ
ÇUS®.
£s¦PÒ (Characteristics)
1. ÷uº¢öukUP¨£mh ©õv› ©UPÒ öuõøPø¯ SÔUS® ©ØÖ® Cuß ÂøÍÁõP
Jmkö©õzu©õP ©UPÒ öuõøPUS ö£õxø©¨£kzu¨£k®.
2. ©õv› AÍÄ ö£›¯uõP Ç¨£uõÀ, Ax ©UPÒ öuõøP°ß ¤µv{v.
3. \õº¦US ªP AvP Áõ´¨¦ EÒÍx.
ö£›¯ GsPÎß {ø»©zvß Âv (Law of inertia of Large Numbers)
ö£›¯ GsPÎß {ø»©zvß Âv Gß£x ¦ÒÎÂÁµ JÊ[S•øÓ°ß
öPõÒøP°¼¸¢x EhÚi Â»US BS®. ö£›¯ GsPÎß {ø»©zvß Âv ""©ØÓ
Âå¯[PÒ \©©õP Ç¨£uõÀ, ©õv› AÍÄ AvP›US®÷£õx, •iÄPÒ ªPÄ®
|®£P©õÚuõPÄ® xÀ¼¯©õPÄ® ÇUS®'' GßÖ TÖQÓx. Cx |hzøu AÀ»x J¸
{PÌÄ ö£¸©ÍÂÀ EÒÍx GßÓ Esø©ø¯ Ai¨£øh¯õPU öPõshx. J¸ ©õv›°À
J¸ ö£›¯ GsoUøP÷¯õ AÀ»x ö£õ¸mPøÍ÷¯õ GkUS®÷£õx, ö©õzu ©õØÓ® ªPa
]Ô¯uõP ÇUPUTk® Gß£øu Cx SÔUQÓx.
|ßø©PÒ (Merits)
Cx ö\»øÁU SøÓUQÓx, ÷|µzøu ªa\¨£kzxQÓx ©ØÖ® ªPÄ® |®£P©õÚx.
Cx CßÝ® Â›ÁõÚ uPÁÀPøÍ ÁÇ[SQÓx ©ØÖ® ]» ÷|µ[PÎÀ {ºÁõP Á\vUPõPÄ®
AÔÂ¯À Ÿv¯õPÄ® \õº¢x ÇUS® J÷µ •øÓ¯õS®.
]» ÷|µ[PÎÀ ©õv›PÒ ¤µv{v¯õP ÇUPõx ©ØÖ® ©õø¯¯õÚ •iÄPøÍ
öPõkUPUTk®. {¦nºPÎß £ØÓõUSøÓ EÒÍx ©ØÖ® ]» ÷|µ[PÎÀ Cx ©UPÒ
öuõøP PnUöPk¨¦ •øÓø¯ Âh ªPÄ® PiÚ®, HöÚßÓõÀ uÛ¨£mh \õº¦ GÇUTk®
©ØÖ® ©õv›°ß AÍøÁ wº©õÛ¨£x ªPÄ® PiÚ©õP ÇUP»õ®.
13.4 «Ò£õºøÁ
· ÂÚõ¨£mi¯¼ß ö£õ¸Ò
· ÂÚõ¨£mi¯¼ß Azv¯õÁ]¯ A®\[PÒ
1. ÂÚõ¨£mi¯ø» ÂÍUQ Auß •UQ¯ £s¦PøÍ Bµõ²[PÒ.
2. J¸ |À» ÂÚõ¨£mi¯¼ß •UQ¯ ÷uøÁPøÍ ÂÍUS[PÒ.
3. J¸ |À» ÂÚõ¨£mi¯¼ß AÍÄ÷PõÀPÒ ¯õøÁ ?
4. ö£õ¸Íõuõµ Bµõá]°À ÂÚõ¨£mi¯¼ß £¯ß£õmøh ÂÍUS[PÒ .
13.6 _¸UP®
C¨÷£õöuÀ»õ® uµÄ ÷\P›¨¤ØS ÂÚõ¨£mi¯À •øÓ ªPÄ® ¤µ£»©õQÂmhx.
÷uøÁ¯õÚ uµøÁ ªPU SÖQ¯ Põ»zv¾®, SøÓ¢u ö\»Â¾® ÷\P›UP Cx ªPÄ®
ö£õ¸zu©õÚ P¸Â¯õS®. BÚõÀ ÂÚõ¨£mi¯ø» E¸ÁõUSÁx ªPÄ® vÓø©¯õÚ
81
©ØÖ® PÁÚ©õP ÷Áø». GÚ÷Á, ÂÚõ¨£mi¯ø» E¸ÁõUS® ÷|µzvÀ ]» ÷uøÁPÒ
©ØÖ® Azv¯õÁ]¯[PÒ ¤ß£ØÓ¨£h ÷Ásk®. AÁØÔÀ ¤ßÁ¸ÁÚ Ah[S®, (i)
ÂÚõ¨£mi¯¼ß AÍÄ ]Ô¯uõP ÇUP ÷Ásk®, (ii) ÷PÒÂPÒ ¦›¢xöPõÒÁvÀ ªPÄ®
öuÎÁõP ÇUP ÷Ásk®, (iii) ÷PÒÂPøÍ uºUPŸv¯õÚ Á›ø\°À øÁUP ÷Ásk®,
(iv) ÷PÒÂPÐUS GÎ¯ Aºzu® ÇUP ÷Ásk® Cx uÂµ, £» ÷uºÄ ÷PÒÂPÒ
÷PmP¨£h ÷Ásk®. CÖv uµÄ ÷\P›¨¦USa ö\ÀÁuØS •ß ÂÚõ¨£mi¯ø»
•ßTmi÷¯ ÷\õvUP ÷Ásk®. ÁÇ[P¨£mh uPÁÀPÒ uÁÓõÚ AÀ»x ÷£õx©õÚ
uPÁÀPÐUS SÖUS ÷\õuøÚ ö\´¯¨£h ÷Ásk®. C¢u \®¤µuõ¯[PÒ AøÚzx®
•i¢u¤ß, £À÷ÁÖ ÷|õUP[PÒ, ÁiÁø©¨¦PÒ, A»SPÒ ©ØÖ® \¾øPPøÍ ÂÍUS®
ÂÚõ¨£mi¯¾hß J¸ AÔ•P SÔ¨¦ ÇUP ÷Ásk®. ©UPÒöuõøP ©ØÖ® ©õv›
PnUöPk¨¦US GÚ Cµsk ÁÈPÒ EÒÍÚ, Cuß ‰»® uµÄPøÍ ÷\P›UP •i²®.
©UPÒöuõøP PnUöPk¨¦ Gß£x ö©õzu PnURk GßÖ ö£õ¸Ò, AuõÁx
©UPÒöuõøP°ß JÆöÁõ¸ A»Q¼¸¢x® uµøÁ ÷\P›zuÀ, A÷u \©¯® ©õv›
PnUöPk¨¦ Gß£x ÷uº¢öukUP¨£mh ©UPÒöuõøP°ß J¸ ]» A»SPÎ¼¸¢x
uµøÁ ÷\P›¨£uõS®. ©UPÒ öuõøP PnUöPk¨¦ •øÓ AvP ÷|µ® GkzxUöPõÒÁx,
AvPö\»Ä ©ØÖ® EøÇ¨¦ ªS¢uuõP Ç¨£uõÀ, Aøua \õº¢x Ç¨£x |øh•øÓUS
©õÓõÚx. GÚ÷Á, ©õv› PnUöPk¨¦US •ßÝ›ø© AÎUP¨£kQÓx, Cx AÔÂ¯À
Ÿv¯õÚx, SøÓ¢u ö\»Ä, SøÓ¢u ÷|µ® ©ØÖ® SøÓ¢u EøÇ¨¦ ‰»® CuøÚ
÷©ØöPõÒÍ»õ® .
1. uµÄ ÷\P›¨¤ØS ÂÚõ¨£mi¯ø» £¯ß£kzx® ÷£õx }[PÒ GkUS®
|hÁiUøPPøÍ ÂÍUS[PÒ.
1. Dollard,J., Criteria for the Life&history, Yale University Press, New York,1935.
13.9 J¨£øhÄPÒ
1. uµÄ ÷\P›¨¦UPõÚ Buõµ©õP ÂÚõ¨£mi¯À •øÓø¯¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ® .
(P) Ltd., 2002.
1998.
1. uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓ¯õP ÂÚõ¨£mi¯ø» £¯ß£kzxÁvÀ EÒÍ •ß
{£¢uøÚPÒ ¯õøÁ?
ÂÚõ¨£mi¯À

82
£õh® & 14
Ehßöuõhº¦
14.1 AÔ•P®
JÆöÁõ¸ £õhzv¾® £S¨£õ´Ä P¸Â¯õP ªPÄ® £µÁ»õP¨ £¯ß£kzu¨£k®
¦ÒÎÂÁµU P¸ÂPÎÀ JßÖ Ehßöuõhº¦. ö£õxÁõP ¦ÒÎÂÁµ[PÎÀ ©õÔPÐUS
Cøh°»õÚ EÓÄ Gß£x Cµsk ÁøP¯õÚ P¸ÂPøÍ¨ £¯ß£kzx® B´ÄPÒ BS®.
JßÖ AÍÄ\õº EÓÄ P¸Â, ©ØöÓõßÖ J¸ £s¦\õº EÓÄ P¸Â. C¢u Cµsk
P¸ÂPÐUQøh°»õÚ Âzv¯õ\® GßÚöÁßÓõÀ, AÍÄ\õº EÓÄ P¸Â, J¸ ©õÔ°ß
©õØÓzvß AÍøÁ Ai¨£øh¯õPU öPõsk ©v¨¥møh GÎuõUSQÓx. ¤¢øu¯x
Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh ©õÔPÐUS Cøh°»õÚ EÓÂß vø\ø¯U SÔUQÓx.
14.2 ÷|õUP[PÒ
C¢u £õhzøu¨ £izu ¤ÓS E[PÍõÀ •i²®
· Ehßöuõhº¦ £ØÔ¯ P¸zøu ¦›¢x öPõÒÍ
· GÎ¯ Ehßöuõhº¦UöPÊøÁ PnUQh
· Ehßöuõhº¦UöPÊÂß £s¦PøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦ GßÓ P¸zøu ¦›¢x öPõÒÍ
· uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UöPÊøÁ PnUQh
· AoPÎÀ EÒÍ EÓÄPøÍz wºUP
14.3 EÒÍhUP[PÒ
1. Ehßöuõhº¦ & ö£õ¸Ò
2. Ehßöuõhº¦ ÁøPPÒ
3. PõºÀ ¤¯º\Ûß GÎ¯ Ehßöuõhº¦UöPÊ
4. Ehßöuõhº¦PÎß £s¦PÒ
5. uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦
6. ì¤¯º÷©ß uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UöPÊ
Ehßöuõhº¦ & ö£õ¸Ò (Correlation & Meaning)
Ehßöuõhº¦ Gß£x Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh ©õÔPÐUS Cøh°»õÚ
\µõ\› EÓøÁU SÔUQÓx. J¸ ©õÔ°ß ©v¨¦PÎÀ HØ£k® ©õØÓ[PÒ ©ØöÓõ¸ ©õÔ°ß
©v¨¦PøÍ £õvUS®÷£õx, Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯ J¸öuõhº¦ Ç¨£uõP |õ®
TÖQ÷Óõ®. Cµsk ©õÔPÒ J÷µ vø\°À AÀ»x Gvº vø\PÎÀö\À»UTk®. Cµsk
©õÔPÒ Cøh÷¯öuõhº¦ Ç¨£uõÀ, AÁØÖUQøh÷¯ J¸ Põµn®&ÂøÍÄ EÓÄ
ÇUQÓx GßÓ •iÄUS |õ® ö\À» •i¯õx. ]» ÷|µ[PÎÀ, Cx Áõ´¨¦ Põµn©õPÄ®
ÇUP»õ®.
Ehßöuõhº¦ Gß£x ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´Ä BS®, Cx Cµsk ©õÔPÒ
JßÖUöPõßÖ SÔ¨¦hß HØÓ CÓUP©õP ÇUS® AÍøÁ AÍÂk® ©ØÖ® £S¨£õ´Ä
ö\´QÓx. EÓÄ GßÓ ö\õÀ •UQ¯©õÚx ©ØÖ® PÁÛ¨¤ß RÌ EÒÍ ©õÔPÒ Cøh÷¯
]» öuõhº¦ Ç¨£øuU SÔUQÓx. Ehßöuõhº¦ Gß£x ©õÔPÐUS Cøh°»õÚ EÓÂß
ö|¸UPzøu AÍÂk®. Ehßöuõhº¦UöPÊ ©v¨¦ G¨÷£õx® +1 ©ØÖ® &1 US Cøh°À
ÇUS®.
Ehßöuõhº¤ß £¯ßPÒ (Usefulness)
1. Âø» ©ØÖ® AÍÄ ÷£õßÓ ©õÔPÒ Cøh÷¯¯õÚ EÓøÁ¨ £iUP ö£õ¸Íõuõµ
ÁÀ¾|ºPÐUS Ehßöuõhº¦ ªPÄ® £¯ÝÒÍuõP ÇUS®.
83
2. Cx ÁoPºPÐUS ö\»ÄPÒ, ÂØ£øÚ, ©ØöÓõ¸ öuõhº¦øh¯ ©õÔPÒ
BQ¯ÁØøÓ ©v¨¤kÁuØS EuÄQÓx.
3. ÁÇ[PÀ ©ØÖ® ÷uøÁ, Âø» ©ØÖ® ÁÇ[PÀ, Á¸©õÚ® ©ØÖ® ö\»Ä ÷£õßÓ
©õÔPÒ Cøh÷¯¯õÚ EÓÂøÚ AÍÂh Cx EuÄQÓx.
4. Ehßöuõhº¦ £S¨£õ´Âß EuÂ²hß ©õÔPÐUS Cøh÷¯¯õÚ EÓøÁ
•UQ¯©õP \›£õºUPÄ® ÷\õvUPÄ® •i²®.
5. Po¨¤ß {a\¯©ØÓ Áµ®ø£U SøÓ¨£÷u öuõhº¦PÎß ÂøÍÄ.
6. ©õv› ¤øÇø¯²® PnUQh»õ®.
7. JmkÓÄ ©ØÖ® ©õÖ£õmiß ÂQu® GßÓ P¸zxUS Cx Ai¨£øh¯õS®.
Ehßöuõhº¦ ÁøPPÒ (Types of Correlation)
1. ÷|º©øÓ ©ØÖ® Gvº©øÓ
2. GÎ¯ ©ØÖ® £»
3. £Sv ©ØÖ® ö©õzu®
4. ÷|›¯À ©ØÖ® ÷|›¯À AÀ»õu
÷|º©øÓ Ehßöuõhº¦ (Positive correlation)
X ©ØÖ® y BQ¯ Cµsk ©õÔPÒ J÷µ vø\°À |Pº¢uõÀ, AÁØÖUQøh÷¯
÷|º©øÓ¯õÚ Ehßöuõhº¦ Ç¨£uõP |õ® TÖQ÷Óõ®. C¢u ÁÇUQÀ, J¸ ©õÔ°ß ©v¨¦
AvP›US® ÷£õx, ©ØÓ©õÔ°ß©v¨¦® AvP›UQÓx ©ØÖ® J¸©õÔ°ß©v¨¦
SøÓ²®÷£õx, ©ØÓ©õÔ°ß©v¨¦® SøÓQÓx. G.Põ. J¸ SÇ¢øu°ßÁ¯x ©ØÖ® E¯µ®.
Gvº©øÓ Ehßöuõhº¦ (Negative correlation)
X ©ØÖ® y BQ¯ Cµsk ©õÔPÒ Gvº vø\PÎÀ |Pº¢uõÀ, AÁØÖUQøh÷¯
Gvº©øÓ Ehßöuõhº¦ Ç¨£uõP |õ® TÖQ÷Óõ®. AuõÁx, J¸ ©õÔ°ß ©v¨¦
AvP›US® ÷£õx, ©ØÓ©õÔ°ß©v¨¦ SøÓQÓx ©ØÖ® ÷|º©õÓõP. G.Põ. Âø» ©ØÖ®
÷uøÁ. ¤ßÁ¸® Áøµ£h[PÒ x ©ØÖ® y US Cøh°»õÚ ÷|º©øÓ ©ØÖ® Gvº©øÓ
öuõhº¦PøÍ ÂÍUSQßÓÚ.
\›¯õÚ ÷|º©øÓ Ehßöuõhº¦ (Perfect Positive Correlation)

Cµsk ©õÔPÎß ©õØÓ[PÒ J÷µ vø\°À Ç¢uõÀ ©ØÖ® ©õØÓ[PÒ \©
ÂQuzvÀ Ç¢uõÀ, AÁØÖUQøh÷¯ \›¯õÚ ÷|º©øÓ¯õÚ Ehßöuõhº¦ Ç¨£uõP |õ®
TÖQ÷Óõ®.
\›¯õÚ Gvº©øÓ öuõhº¦ (Perfect Negative Correlation)
Cµsk ©õÔPÎß ©õØÓ[PÒ Gvº vø\PÎ¾®, ©õØÓ[PÎß •Êø©¯õÚ ©v¨¦PÒ
\© ÂQuzv¾® Ç¢uõÀ, AÁØÖUQøh÷¯ \›¯õÚ Gvº©øÓ Ehßöuõhº¦ Ç¨£uõP
|õ® TÖQ÷Óõ®.
84
\›¯õÚ ÷|º©øÓ Ehßöuõhº¦ \›¯õÚ Gvº©øÓ Ehßöuõhº¦

§äâ¯ Ehßöuõhº¦ (Zero Correlation)
Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯ G¢u EÓÄ® CÀø» GßÓõÀ, ©õÔPÒ \õº£ØÓøÁ GßÖ
TÓ¨£kQÓx. C¢u ÁÇUQÀ Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯¯õÚ öuõhº¦ §äâ¯©õS®.
§äâ¯ öuõhº¦
÷|›¯À Ehßöuõhº¦ (Linear Correlation)
J¸ ©õÔ°ß ©õØÓzvß AÍÄ G¨÷£õx® ©ØÓ ©õÔ°ß ©õØÓzvß AÍÂØS J¸
{ø»¯õÚ ÂQuzøuU öPõsi¸¢uõÀ, Cµsk ©õÔPÐUS Cøh÷¯ J¸ ÷|›¯À
Ehßöuõhº¦ Ç¨£uõPU TÖQ÷Óõ®.
Ehßöuõhºø£ £iUS® •øÓPÒ (Methods of studying correlation)
A.
ÂÍUP¨£h•øÓ (Graphic Method)
1. ]uÓÀ ÂÍUP¨£h® AÀ»x ]uÓÀ
2. GÎ¯ ÂÍUP¨£h® AÀ»x ÷Põöµ÷»õQµõ®
B. Pou •øÓ (Mathematical Method)
1. PõºÀ ¤¯º\Ûß Ehßöuõhº¦UöPÊ
2. ì¤¯º÷©Ûß uµÁ›ø\UöPÊ
3. J÷µ ÷|µzvÀ Â»P¼ß öPÊ
4. SøÓ¢u ÁºUP •øÓ
]uÓÀ ÂÍUP¨£h•øÓ (Scatter Diagram method)
]uÓÀ ÂÍUP¨£h® GÚ¨£kÁx o ÂÍUP¨£hzvß ©v¨¦PøÍ SÔ¨¤kÁuß
‰»® Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯ H÷uÝ® EÓÄ ÇUQÓuõ Gß£øuU PshÔ²® GÎ¯
•øÓ¯õS®.
|õ® SÔzu ¦ÒÎPÒ RÌ Chx øP ‰ø»°¼¸¢x ÷©À Á»x øP ‰ø»°À C¯[S®
J¸ ÷|º ÷Põmøh E¸ÁõUQÚõÀ, \›¯õÚ ÷|º©øÓ¯õÚ Ehßöuõhº¦ QøhUS® (r = +1).
©Ö¦Ó®, ¦ÒÎPÒ J¸ ÷|º ÷Põmøh E¸ÁõUQ, ÷©À Chx øP ‰ø»°¼¸¢x RÌ
Á»x øP ‰ø»°À ÃÌa]²Ö® ÷£õUøPU öPõsi¸¢uõÀ, Ax J¸ \›¯õÚ Gvº©øÓ
AÀ»x uø»RÌ Ehßöuõhº¦ (r = &1) Ç¨£øu öÁÎ¨£kzxQÓx.
85
Ehßöuõhº¦UöPÊ (Coefficient of Correlation)
X, Y BQ¯ Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯¯õÚ Ehßöuõhº¦UöPÊ AÁØÖUQøh÷¯¯õÚ
JØÖø© AÍøÁU SÔUQÓx (AuõÁx, EÓÂß Á¼ø©). Ehßöuõhº¦UöPÊ ö£õxÁõP
"r'BÀ SÔUP¨£kQÓx.
PõºÀ ¤¯º\Ûß GÎ¯ Ehßöuõhº¦UöPÊ (Karl Pearson's Coefficient of Simple Correlation)
X, Y BQ¯ Cµsk ©õÔPÎß AÁuõÛ¨¦PÎß ÷áõiPÎß GsoUøPø¯
N SÔUQÓx. X ©ØÖ® Y USCøh°»õÚ Ehßöuõhº¦UöPÊ r BÀ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx
N ∑XY−(∑X)(∑Y)
r=
N ∑ X 2−∑ X 2 N ∑ Y 2−∑Y 2
øPUPnURmkP¸ÂPÎß ]UPÀPøÍz wºUP C¢u `zvµ® ö£õ¸zu©õÚx. C¢u

`zvµzøu¨ £¯ß£kzu, |õ® ∑X, ∑Y,∑XY, X2, ∑Y2 BQ¯ÁØøÓU PnUQh ÷Ásk®.
Ehßöuõhº¦UöPÊÂß £s¦PÒ (Properties of Correlation Coefficient)
r Cµsk ©õÔPÐUS Cøh°»õÚ Ehßöuõhº¦UöPÊøÁ SÔUQÓx.
r≥¤ßÁ¸®£s¦PøÍ¨£¯ß£kzv ÂÍUP¨£kQÓx:
1. r Cß ©v¨¦ & 1.0 •uÀ 0.0 Áøµ AÀ»x 0.0 •uÀ 1.0 Áøµ
2. r = 1.0 Cß ©v¨¦ Cµsk ©õÔPÐUS Cøh÷¯ \›¯õÚ ÷|º©øÓ¯õÚ
Ehßöuõhº¦ Ç¨£øuU SÔUQÓx.
3. r = & 1.0 Cß ©v¨¦ Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯ \›¯õÚ Gvº©øÓ Ehß öuõhº¦
Ç¨£øuU SÔUQÓx.
4. J¸ ©v¨¦ r = 0.0 Gß£x §äâ¯ Ehßöuõhºø£U SÔUQÓx, AuõÁx, Cµsk
©õÔPÒ Cøh÷¯ G¢u Ehßöuõhº¦® CÀø» Gß£øu Cx PõmkQÓx.
5. r Cß ÷|º©øÓ¯õÚ ©v¨¦ Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯ ÷|º©øÓ¯õÚ
Ehßöuõhºø£U PõmkQÓx.
6. r Cß Gvº©øÓ ©v¨¦ Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯ Gvº©øÓ¯õÚ Ehßöuõhºø£U
PõmkQÓx.
7. r = 0.9 ©ØÖ® AuØS ÷©Ø£mh ©v¨¦ Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯ ªP ö|¸UP©õÚ
÷|º©øÓ¯õÚ Ehßöuõhºø£U SÔUQÓx.
8. & 0.9 ≥r>& 1.0 Cß©v¨¦ Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯ªP ö|¸UP©õÚ Gvº©øÓ
Ehßöuõhº¦PøÍU PõmkQÓx.
9. {¯õ¯©õÚ E¯º ÷|º©øÓ¯õÚ Ehßöuõhº¦US, r 0.75 •uÀ 1.0 Áøµ ÇUP
÷Ásk®.
10.r Cß ©v¨¦ 0.6 •uÀ 0.75 Áøµ Ç¨£øu ÷|º©øÓ¯õÚ Ehßöuõhº¦PÎß
ªu©õÚ AÍÁõP GkzxU öPõÒÍ¨£h»õ®.
PnUS 1
J¸ {ÖÁÚzvß ÂÍ®£µ ö\»Ä (B°µ® ¹£õ°À) ©ØÖ® ÂØ£øÚ (»m\® ¹£õ´)
£ØÔ¯ uPÁÀPÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
ÂÍ®£µ ö\»Ä : 18 19 20 21 22 23
ÂØ£øÚ : 17 17 18 19 19 19
AÁØÖUQøh÷¯¯õÚ Ehßöuõhº¦UöPÊøÁUPnUQmk, •iøÁ ÂÍUSP.
86
wºÄ
|®ªh® N = 6 EÒÍx. X, ∑Y, XY, ∑Y2, Y2 BQ¯ÁØøÓ PnUQk[PÒ:
X Y XY X2 Y2
18 17 306 324 289
19 17 323 361 289
20 18 360 400 324
21 19 399 441 361
22 19 418 484 361
23 19 437 529 361
Total : 123 109 2243 2539 1985
Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯¯õÚ Ehßöuõhº¦UöPÊ r ¤ßÁ¸©õÖ PnUQh¨£kQÓx:
N  XY -(  X)( Y )
N  X 2 -  X 2 N  Y 2 - Y 2
6 × 2243 - 23 × 109
r =
2
6 × 2539 - (123) 2 6 × 1985 - (109 )
= (13458 & 13407) / {√(15234& 15129) √(11910& 11881)} =51/{√105 √29}

= 51/ (10.247 x 5.365)
= 51/ 54.975
= 0.9277
ÂÍUP®
r Cß ©v¨¦ 0.92 BS®. "ÂÍ®£µ ö\»Ä' ©ØÖ® "ÂØ£øÚ' BQ¯ Ç ©õÔPÒ
Cøh÷¯ ö|¸UP©õÚ, ÷|º©øÓ¯õÚ Ehßöuõhº¦ Ç¨£øu Cx PõmkQÓx. Cx
AøÁPÐUS Cøh÷¯ ]» ö\¯À£õmk EÓøÁU P¸zvÀ öPõÒÍ J¸ Ai¨£øhø¯
ÁÇ[SQÓx.
uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UöPÊ (Rank Correlation Coefficient)
1904 B® BsiÀ, \õº»ì GmÁºm ì¤¯º÷©ß, J¸ ¤›miè EÍÂ¯»õÍº,
AoPÎß Ehßöuõhº¦UöPÊøÁ PshÔ²® •øÓø¯U Psk¤izuõº. C¢u •øÓ
uµÁ›ø\ Ai¨£øh°À Aø©¢xÒÍx. EÍÄzxøÓ, AÇS, AÓö|Ô, ußø© ÷£õßÓ
uµ©õÚ Snõv\¯[PøÍU øP¯õÒÁvÀ C¢u |hÁiUøP £¯ÝÒÍuõP ÇUS®.
¤¯º\Ûß Ehßöuõhº¦UöPÊøÁ ÷£õ» Cøu GsoÀ AÍÂh •i¯õx; BÚõÀ Ax
AÁuõÛ¨¦PÐUS ÁÇ[P¨£mh AoPøÍ Ai¨£øh¯õPU öPõshx. uµÁ›ø\
Ehßöuõhº¦ uÛ¨£mh AÁuõÛ¨¦PÐUS ©mk÷© ö£õ¸¢x®.
P BÀ SÔUP¨£k® ì¤¯º÷©Ûß uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UPõÚ `zvµ®;
P = öuõhº¦PÎß uµÁ›ø\UöPÊ
D = Cµsk AoPÎß ÷ÁÖ£õkPÎß ÁºUP öuõøP
N = Cøn AÁuõÛ¨¦PÎß GsoUøP
PõºÀ ¤¯º\Ûß Ehßöuõhº¦UöPÊ ÷£õ»÷Á, P Cß ©v¨¦® +1 ©ØÖ® &1 US
Cøh°À EÒÍx. B = +1 GßÓõÀ, AoPÎß Á›ø\°À •Êø©¯õÚ Ehß£õk EÒÍx
©ØÖ® uµÁ›ø\°ß vø\²® Jß÷Ó. P = &1 BP ÇUS®÷£õx,
AoPÎßÁ›ø\°À•Êø©¯õÚ P¸zx ÷ÁÖ£õk EÒÍx, AøÁ Gvº vø\PÎÀ EÒÍÚ
ì¤¯º÷©ß uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UöPÊ (Spearman's Rank Correlation Coefficient)
87
©ØÖ® Y BQ¯ Cµsk ©õÔPÎß ÷áõi AÁuõÛ¨¦PÐUS AoPøÍ JxUP
X
•i²® GßÓõÀ, AoPÐUS Cøh°»õÚ öuõhº¦ uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UöPÊ GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. Cx ö£õxÁõP P (rho) SÔ±mhõÀ SÔUP¨£kQÓx. Cx RÌUPõq®
`zvµzuõÀ ÁÇ[P¨£kQÓx.
p = 1 − 6 3 D
2
N −N
D= X ©ØÖ® Y öuõhº£õÚ AoPÐUS Cøh°»õÚ ÷ÁÖ£õk
= RX−RY
©ØÖ® N Gß£x X ©ØÖ® Y Cß ö©õzu ÷áõi AÁuõÛ¨¦PÎß GsoUøP.
PnUS 1
CÖv ÷uºÄUS 10 Âsn¨£uõµºPøÍ Alpha Bm÷\º¨¦ {ÖÁÚ® £mi¯¼mkÒÍx.
AÁºPÒ GÊzx ©ØÖ® Áõ´ÁÈ öuõhº¦ vÓßPÎÀ Bµõ¯¨£mhÚº. AøÁ ¤ßÁ¸©õÖ
uµ¨£kzu¨£mhÚ:
Âsn¨£uõµº Á›ø\ Gs. 1 2 3 4 5 6 7 8 9
GÊzx ÷uºÂÀuµÁ›ø\ öuõhº¦ 8 7 2 10 3 5 1 9 6
Áõ´ÁÈ°À uµÁ›ø\ öuõhº¦ 10 7 2 6 5 4 1 9 8
£mi¯¼h¨£mh Âsn¨£uõµºPÎß GÊzx ©ØÖ® Áõ´ÁÈ vÓß Cøh÷¯ HuõÁx
Ehßöuõhº¦ ÇUQÓuõ Gß£øuU PshÔ¯Ä®.
wºÄ
X = GÊzx öuõhº¦ vÓß ©ØÖ® Y = Áõ´ÁÈ öuõhº¦ vÓß BQ¯ÁØøÓ GkzxU
öPõÒÐ[PÒ.
GÊzx öuõhº¦ Áõ´ÁÈ öuõhº¦ D=R1&R2
uµÁ›ø\: R1 uµÁ›ø\: R2 D2
8 10 &2 4
7 7 +0 0
2 2 +0 0
10 6 +4 16
3 5 &2 4
5 4 +1 1
1 1 +0 0
9 9 +0 0
6 8 &2 4
4 3 +1 1
ö©õzu®: 30
©õnÁºPÎß GsoUøP N = 10.
uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UöPÊ
ρ = 1 &{6 ∑D2 / (N3 &N)}
= 1 &{6 x 30 / (1000 & 10)} 137
& (180 / 990)
1 & 0.18
88
0.82
AÝ©õÚ®
r Cß ©v¨¤¼¸¢x, £mi¯¼h¨£mh Âsn¨£uõµºPÎß GÊzx ©ØÖ® Áõ´ÁÈ
uPÁÀöuõhº¦ vÓßPÐUS Cøh÷¯ E¯º, ÷|º©øÓ¯õÚ uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦ EÒÍx
GßÖ FQUP¨£kQÓx.
«sk® «sk® ©v¨¦PÒ: AoPÎÀ EÓÄPøÍz wº¨£x
(Repeated values: Resolving ties in ranks)
Âsn¨£uõµºPÐUS uµ® ÁÇ[P¨£k®÷£õx, ]» Âsn¨£uõµºPÒ \©©õÚ
uµ[PøÍ ö£ÖÁx \õzv¯©õS®. GkzxUPõmhõP, Cµsk AÀ»x ‰ßÖ, AÀ»x |õßS
Âsn¨£uõµºPÒ \©©õÚ Ch[PøÍ¨ ö£ØÓõÀ, EÓÄPøÍz wºUP ¤ß£ØÓUTi¯ J¸
ö\¯À•øÓ R÷Ç ÂÁ›UP¨£mkÒÍx.
|õ® \µõ\› uµÁ›ø\ •øÓø¯¨ ¤ß£ØÖQ÷Óõ®. N E¸¨£iPÒ Ç¢uõÀ, AÁØøÓ
HÖÁ›ø\°À AÀ»x CÓ[S Á›ø\°À HØ£õk ö\´x 1, 2, 3,…, n. \© ©v¨¦PøÍU
öPõsh A¢u E¸¨£iPøÍ¨ £õ¸[PÒ. AzuøP¯ E¸¨£iPÐUS, \µõ\› uµzvøÚ
GkzxU öPõÒÐ[PÒ.
\© ©v¨¦PÒ öPõsh Cµsk E¸¨£iPÒ Ç¢uõÀ, AÁØÔß AoPÒ
öuõhºa]¯õP Cµsk •Ê GsPÍõP ÇUS®, s ©ØÖ® s + 1 GÚU TÖ[PÒ. AÁØÔß
\µõ\› { s + (s+1)} / 2. C¢u uµÁ›ø\ø¯ Ç E¸¨£iPÐUS® JxUPÄ®. uµzvøÚ²®
¤ßÚ[PÍõP ÇUP AÝ©vUPõ»® Gß£øu {øÚÂÀ öPõÒP.
\© ©v¨¦PÒ öPõsh ‰ßÖ E¸¨£iPÒ Ç¢uõÀ, AÁØÔß AoPÒ öuõhºa]¯õP
‰ßÖ •Ê GsPÍõP ÇUS®, s, s + 1 ©ØÖ® s + 2 GÚU TÖ[PÒ. AÁØÔß \µõ\› {s + (s
+ 1) + (s + 2)} / 3 = (3s + 3) / 3 = s + 1. ‰ßÖ E¸¨£iPÐUS® C¢u uµzøu JxUS[PÒ.
|õßS AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh ö£õ¸mPÎß \© ©v¨¦PÒ Ç¢uõÀ C÷u÷£õßÓ
|øh•øÓ ¤ß£ØÓ¨£kQÓx.
AoPøÍU Aø©US®÷£õx ρ UPõÚ v¸zua ö\õÀ (Correction term for ρ when ranks are tied)
uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UöPÊÂØPõÚ `zvµzøuU PÁÛ²[PÒ.
m E¸¨£iPøÍ EÒÍhUQ¯ J¸ Pmk Ç¢uõÀ, |õ® ÷\ºUP ÷Ásk®
ρ CÀ D2 GßÓö\õÀ¾US. EÓÄPÒ Ç¨£uõÀ (m3 &m) / 12 ÷£õßÓ£»ö\õØPøÍ

|õ®÷\ºUP ÷Ásk®. m Cß ]»©v¨¦PÐUPõÚ v¸zu Âv•øÓPøÍ PnUQk÷Áõ®.
CøÁ ¤ßÁ¸® AmhÁøn°À ÁÇ[P¨£mkÒÍÚ.
Correctionterm
m3 m &m m3 − m
3
m
12
2 8 6 0.5
3 27 24 2
4 64 60 5
5 125 120 10
GkzxUPõmk PnUSPÒ
2 E¸¨£iPøÍ EÒÍhUQ¯ Pmk Ç¢uõÀ, v¸zx® ö\õÀ 0.5 BS®
JÆöÁõßÖ® 2 E¸¨£iPøÍ EÒÍhUQ¯ 2 EÓÄPÒ Ç¢uõÀ, v¸zx® ö\õÀ 0.5 +
0.5 = 1 BS®
u»õ 2 E¸¨£iPÐhß 3 EÓÄPÒ Ç¢uõÀ, v¸zx® ö\õÀ 0.5 + 0.5 + 0.5 = 1.5
BS®
3 E¸¨£iPøÍ EÒÍhUQ¯ Pmk Ç¢uõÀ, v¸zx® ö\õÀ 2 BS®
89
JÆöÁõßÖ® 3 E¸¨£iPøÍ EÒÍhUQ¯ 2 EÓÄPÒ Ç¢uõÀ, v¸zx® ö\õÀ
2 + 2 = 4 BS®
2 E¸¨£iPÐhß J¸ Pmk ©ØÖ® 3 E¸¨£iPÐhß ©ØöÓõ¸ Pmk Ç¢uõÀ,
v¸zx® ö\õÀ 0.5 + 2 = 2.5 BS®
u»õ 2 E¸¨£iPÐhß 2 EÓÄPÒ ©ØÖ® 3 E¸¨£iPÐhß ©ØöÓõ¸ Pmk Ç¢uõÀ,
v¸zx® ö\õÀ 0.5 + 0.5 + 2 = 3
PnUS 9: AoPÎÀ EÓÄPøÍ Põs£x (Resolving ties in ranks)
Cµsk ¤µ£»©õÚ Põ¨¥mk vmh[PÍõÀ ö£Ó¨£mh ©v¨¥kPÎß ÂÁµ[PÒ
¤ßÁ¸©õÖ. AÁØÖUQøh÷¯¯õÚ uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UöPÊøÁ wº©õÛUPÄ®.
vmh® I 80 80 83 84 87 87 89 90
vmh® II 55 56 57 57 57 58 59 60
wºÄ:
öPõkUP¨£mh ©v¨¦PÎ¼¸¢x, |õ®AoPøÍ wº©õÛUP ÷Ásk®.
£i 1
Põ¨¥mkz vmh® I UPõÚ ©v¨ö£sPøÍ CÓ[S Á›ø\°À JÊ[S£kzv AÁØøÓ
1,2,3,…, 8 GÚ Á›ø\¨£kzuÄ®.
vmh® I ©v¨ö£s 90 89 87 87 84 83 80 80
uµÁ›ø\ 1 2 3 4 5 6 7 8
©v¨ö£s 87 Cµsk •øÓ ÷uõßÖ®. öuõhº¦øh¯ uµÁ›ø\PÒ 3, 4. AÁØÔß
\µõ\› (3 + 4) / 2 = 3.5. vmh® I CÀ EÒÍ Cµsk \© ©v¨ö£sPÐUS C¢u uµzøu
JxUS[PÒ.
©v¨ö£s 80 Cµsk •øÓ ÷uõßÖ®. öuõhº¦øh¯ AoPÎÀ 7, 8. AÁØÔß
\µõ\› (7 + 8) / 2 = 7.5. vmh® I CÀ EÒÍ Cµsk \© ©v¨ö£sPÐUS C¢u uµzøu
JxUS[PÒ.
Põ¨¥mkz vmhzvØPõÚ v¸zu¨£mh uµÁ›ø\ ¤ßÁ¸©õÖ:
vmh® I ©v¨ö£s 90 89 87 87 84 83 80 80
uµÁ›ø\ 1 2 3.5 3.5 5 6 7.5 7.5
£i 2
Põ¨¥mkz vmh® II UPõÚ ©v¨ö£sPøÍ CÓ[S Á›ø\°À JÊ[S£kzv
AÁØøÓ 1,2,3,…,8 GÚ Á›ø\¨£kzuÄ®.
vmh® II ©v¨ö£s 60 59 58 57 57 57 56 55
uµÁ›ø\ 1 2 3 4 5 6 7 8
57 ©v¨ö£s ‰ßÖ •øÓ ÷uõßÖ®. öuõhº¦øh¯ AoPÎÀ 4, 5, 6 EÒÍÚ.
AÁØÔß \µõ\› (4 + 5 + 6) / 3 = 15/3 = 5. vmh® II CÀ EÒÍ ‰ßÖ \©
©v¨ö£sPÐUS C¢u uµzøu JxUS[PÒ.
£i 3
D2 Cß
PnURk: öPõkUP¨£mh ÷áõi ©v¨¦PÐUS v¸zu¨£mh AoPøÍ JxUQ,
D I¤ßÁ¸©õÖ PnUQk[PÒ:
2
vmh® I vmh® II vmh® I vmh® II

uµÁ›ø\ : uµÁ›ø\ : D=R1&R2 2
ì÷Põº ì÷Põº R1 R2
D
80 55 7.5 8 & 0.5 0.25

90
80 56 7.5 7 0.5 0.25
83 57 6 5 1 1
84 57 5 5 0 0
87 57 3.5 5 & 1.5 2.25
87 58 3.5 3 0.5 0.25
89 59 2 2 0 0
90 60 1 1 0 0
Total 4
£i 4
ρ Cß PnURk:
|®ªh® N = 8 EÒÍx.
u»õ 2 E¸¨£iPÐhß 2 EÓÄPÒ ©ØÖ® 3 E¸¨£iPÐhß ©ØöÓõ¸ Pmk
Ç¨£uõÀ, v¸zx® ö\õÀ 0.5 + 0.5 + 2 BS®.
uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UöPÊ
= 1 &[{ 6 ∑D2 + (1/2) + (1/2) +2 }/ (N3 &N)}]
= 1 &{ 6 (4.+0.5+0.5+2) / (512 & 8) } = 1 & (6 x 7 / 504) = 1 & ( 42/504 )
= 1 & 0.083 = 0.917
AÝ©õÚ®
Cµsk Põ¨¥mkz vmh[PÐ® ªPÄ® ÷|º©øÓ¯õÚøÁ¯õP ÇUQßÓÚ GßÖ
FQUP¨£kQÓx.
14.4 «Ò£õºøÁ
· Ehßöuõhº¦ & ö£õ¸Ò
· Ehßöuõhº¦ ÁøPPÒ
· Ehßöuõhº¦PÎß £s¦PÒ
1. "Ehßöuõhº¦ £S¨£õ´Ä' ÷|õUPzøu ÂÍUS[PÒ.
2. ÷|º©øÓ ©ØÖ® Gvº©øÓ Ehßöuõhº¦PøÍ ÷ÁÖ£kzx[PÒ.
3. GÎ¯ Ehßöuõhº¦UöPÊUPõÚ `zvµzøuU SÔ¨¤hÄ®.
4. "uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦' GßÓõÀ GßÚ? ÂÍUSP.
5. uµÁ›ø\ öuõhº¦UöPÊUPõÚ `zvµzøuU SÔ¨¤hÄ®.
14.6 _¸UP®
Ehßöuõhº¦ Gß£x Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh ©õÔPÐUS Cøh°À uµ©õÚ
EÓøÁ {ÖÄÁuØPõÚ ¦ÒÎÂÁµ AÍÃk BS®. öuõhº¦ Ç¢uõ¾®, ©õÔPÐUS
Cøh°»õÚ EÓÂß vø\ø¯U SÔUP •i²®. Bµõá]°À, uµ©õÚ ©õÔPÒ
£¯ß£kzu¨£k®÷£õöuÀ»õ®, AÁØÔß EÓÄ Ehßöuõhº¦ ‰»® B´Ä
ö\´¯¨£kQÓx.
1. Ehßöuõhº¦UöPÊÂß £s¦PøÍU TÖ[PÒ.
91
1. L.V. Redman and A.V.H. Mory, The Romance of Research, 1923.
14.9 J¨£øhÄPÒ
1. AoPøÍU PnUQk®÷£õx uµzvøÚ GÆÁõÖ wº¨£x Gß£øu ÂÍUS[PÒ.
1998.
1. £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ Ehß öuõhº¦PøÍ ÂÍUS[PÒ.
Ehßöuõhº¦, ì¤¯º÷©Ûß uµÁ›ø\ Ehßöuõhº¦UöPÊ, ÷|º©øÓ Ehßöuõhº¦,
Gvº©øÓ Ehßöuõhº¦

92
£õh® & 15
JmkÓÄ
15.1 AÔ•P®
JmkÓÄ GßÓ Áõºzøu°ß APµõv ö£õ¸Ò "v¸®£' AÀ»x "v¸®¤a ö\ÀÁx'.
1877 B® BsiÀ, \º ¤µõß]ì PõÀhß, u¢øu¯º ©ØÖ® ©PßPÎß E¯µ[PÐUS
Cøh°»õÚ EÓøÁ¨ £iUS® ÷£õx, •u¼À "JmkÓÄ' GßÓÁõºzøuø¯
AÔ•P¨£kzvÚõº. JmkÓÄ Gß£x Cµsk ©õÔPÒ Cøh÷¯¯õÚ AÍÄ EÓøÁ
{ÖÄÁuØPõÚ¦ÒÎÂÁµ•øÓ¯õS®. Ehßöuõhº¦ Gß£x uµ©õÚ EÓøÁ ÂÍUSøP°À,
JmkÓÄ Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh ©õÔPÐUS Cøh°»õÚ AÍÄ EÓøÁ
wº©õÛUQÓx. ©v¨¥møh ö\´¯ Ehßöuõhºø£ £¯ß£kzu •i¯õx, JmkÓÄ Gß£x
©v¨¥miß ªPÄ® ©v¨¦ªUP ~m£©õS®. JmkÓÄ £S¨£õ´Ä ªPÄ® ¤µ£»©õÚ
•øÓ¯õP Ç¢uõ¾®, Ax ]UP»õÚx.
15.2 ÷|õUP[PÒ
· JmkÓÄ GßÓ P¸zøu ¦›¢x öPõÒÐ[PÒ
· JmkÓÄ \©ß£õkPøÍz wº©õÛzuÀ
· Ehßöuõhº¦ ©ØÖ® JmkÓÂß {ºÁõP £¯ß£õkPøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÐ[PÒ
15.3 EÒÍhUP[PÒ
1. JmkÓÄ & ö£õ¸Ò
2. JmkÓøÁ £iUS® •øÓPÒ
3. ÁøµPø» •øÓ
4. C¯ØPou •øÓ
5. SøÓ¢u ÁºUP ÷Põm£õkPÒ
6. C¯À£õÚ \©ß£õkPÒ
7. JmkÓÄ \©ß£õkPÒ
JmkÓÄ & ö£õ¸Ò (Regression & Meaning)
¤÷Í¯›ß TØÖ¨£i, ""JmkÓÄ Gß£x uµÄPÎß A\À A»SPÎß Ai¨£øh°À
Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh ©õÔPÐUS Cøh°»õÚ \µõ\› EÓÂß AÍÃk BS®''.
JmkÓÂß £¯ßPÒ (Uses of Regression)
1. JmkÓÄ £S¨£õ´Ä Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh öuõhº¦øh¯ ©õÔPÒ
\µõ\›USa ö\À¾® ÷£õUøPU öPõsi¸US® GÀ»õ xøÓPÎ¾®
£¯ß£kzu¨£kQÓx.
2. JmkÓÄ £S¨£õ´Ä \õº£ØÓ ©õÔPÎß ©v¨¦PÎ¼¸¢x \õº¦ ©õÔPÎß ©v¨ø£
•ßÚÔÂUQÓx.
3. JmkÓÄ £S¨£õ´Ä ªPÄ® £¯ÝÒÍuõP ÇUS® ©ØÖ® JmkÓÄ ÷Põk \©ß£õk
\õº¦ ©õÔ°ß ©v¨ø£ ©v¨¤h EuÄQÓx, \õº£ØÓ ©õÔPÎß ©v¨¦PÒ
\©ß£õmiÀ £¯ß£kzu¨£k®÷£õx.
4. JmkÓÄUöPÊ EuÂ²hß öuõhº¦PÎß öPÊ ©ØÖ® wº©õÚzvß öPÊ
BQ¯ÁØøÓ |õ® PnUQh •i²®.
5. JmkÓÄ £S¨£õ´Ä Gß£x ÷uøÁ ÁøÍÄPÒ, Â{÷¯õP ÁøÍÄPÒ, EØ£zv
ö\¯À£õk, ö\»Ä ö\¯À£õk, ~PºÄ ö\¯À£õk ÷£õßÓÁØÔß ¦ÒÎÂÁµ
©v¨¥hõS®.
JmkÓøÁ £iUS® •øÓPÒ (Methods of Studying Regression)
1. Áøµ£h •øÓ
2. C¯ØPou •øÓ
93
Áøµ£h •øÓ (Graphic Method)
\®£¢u¨£mh ©õÔPÎß ÷áõi ©v¨¦PÒ Áøµ£huõÎÀ ¦ÒÎPÍõP
SÔUP¨£kQßÓÚ. C¢u Áøµ£hzvÀ \õº£ØÓ ©õÔ Qøh©mh Aa]¾®, ©ØÖ® ö\[Szx
Aa]À \õº¦ ©õÔ²® GkzxUöPõÒÍ£kQÓx. C¢u ¦ÒÎPÒ J¸ ]uÓÀ Áøµ£hzvß
£hzøuU öPõkUS®. C¢u ¦ÒÎPÐUS Cøh°À AÍÂ»õÚ Âv ‰»® JmkÓÄ ÷Põk
Áøµ¯¨£h»õ®.
C¯ØPou •øÓ (Algebraic Method)
JmkÓÄ \©ß£õkPÒ (Regression Equations)
JmkÓÄ \©ß£õk J¸ C¯ØPou •øÓ. Cx JmkÓÄ ÷Põmiß C¯ØPou
öÁÎ¨£õk BS®. Cøu JmkÓÄ \©ß£õk, JmkÓÄ öPÊ, uÛ¨£mh EØÖ÷|õUPÀ
©ØÖ® SÊ £µÁÀ GÚ ÁøP¨£kzu»õ®.
Cµsk JmkÓÄ ÷PõkPÒ Ç¨£uõÀ, Cµsk JmkÓÄ \©ß£õkPÒ EÒÍÚ.
X©ØÖ® YBQ¯ Cµsk ©õÔPÐUS, Cµsk JmkÓÄ \©ß£õkPÒ EÒÍÚ. AøÁ YCÀ
X Cß JmkÓÄ \©ß£õk ©ØÖ® X CÀ Y Cß JmkÓÄ \©ß£õk BS®. •¢øu¯x Y CÀ
öPõkUP¨£mh ©õØÓzvØPõÚ X Cß ©v¨¤À HØ£mh ©õØÓzøu TÖQÓx, ¤¢øu¯x
X CÀ öPõkUP¨£mh ©õØÓzvØPõÚ Y Cß ©v¨¤À ©õØÓzøuU TÖQÓx .
X ©ØÖ® Y ©õÔPÒ Cøh÷¯ J¸ Põµn&ÂøÍÄ EÓÄ Ç¢uõÀ, C¢u Cµsk ©õÔPÒ
Cøh÷¯ \µõ\› EÓÄ JmkÓÄ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx, AuõÁx ""¤ßÁõ[SÁx'' AÀ»x
""\µõ\›USz v¸®¦uÀ'' GßÖ ö£õ¸Ò. ©ØÓ ©õÔ²hß öuõhº¦øh¯ J¸ ©õÔ°ß ]Ó¢u
\µõ\› ©v¨ø£U öPõkUS® ÷|›¯À EÓÄ JmkÓÄ AÀ»x ]Ó¢u ö£õ¸zuzvß ÷Põk
GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. Y CÀ X Cß JmkÓÄ X CÀ Y Cß •ß÷ÚØÓzv¼¸¢x
÷ÁÖ£mhx.
JmkÓÄ \©ß£õkPÒ (Regression Equations)
CÆÁõÖ, JmkÓÂÀ Cµsk \©ß£õkPÒ EÒÍÚ ©ØÖ® Cµsk JmkÓÄ ÷PõkPÒ
¤ßÁ¸©õÖ öPõkUP¨£mkÒÍÚ:
X CÀ Y Cß JmkÓÄ: Y &Y = byx (X– X)
Y CÀ X Cß JmkÓÄ: X &X = bxy (Y−Y)
X, Y •øÓ÷¯ X, Y Gß£uß ÁÈ•øÓ¯õS®.
•iÄ
Σx, σy •øÓ÷¯x, y Cß vmh Â»PÀPøÍU SÔUQÓx. |©US ¤ßÁ¸®•iÄ EÒÍx.
b = rσ Y and b= r σX
y x
x σ y σ
x y
∴r2 = bb and so r =bb
yx
x yx y
•iÄ
X ©ØÖ® Y Cøh÷¯¯õÚ öuõhº¦ r Cß öPÊ Cµsk JmkÓÄ \©ß£õkPÎÀ EÒÍ P
©v¨¦PÎß EØ£zv°ß \xµ ‰»©õS®. C¢u ÁÈ°¾® |õ® r IU Põn»õ®.
£¯ß£õk (Application)
JmkÓÄ •øÓ ÁoP •ßPo¨¦US ªPÄ® £¯ÝÒÍuõP ÇUS®.
94
SøÓ¢u ÁºUP•øÓ°ß öPõÒøPPÒ (Principles of Least Squares)
x, y £›^»øÚ°À Cµsk ©õÔPÒ EÒÍx. AÁØÔÀ, x J¸ \õº£ØÓ ©õÔ¯õP ÇUS®,
xI ö£õÖzx y J¸ \õº¦ ©õÔ¯õP ÇUS®. AøÁPÐUS Cøh÷¯ J¸ ö\¯À£õmk EÓøÁ
E¸ÁõUP |õ® Â¸®¦Q÷Óõ®. C¢u ÷|õUPzvØPõP, •uÀ ÷uøÁ x, y US AvP AÍÄ
öuõhº¦ ÇUP÷Ásk®. x ©ØÖ® y US Cøh°»õÚ Ehß öuõhº¦ öPÊ ªu©õÚuõP÷Áõ
AÀ»x SøÓÁõP÷Áõ Ç¢uõÀ, AÁØÖUQøh÷¯ J¸ ö\¯À£õmk EÓøÁ¨
ö£õ¸zxÁuØPõÚ £oø¯ |õ® ÷©ØöPõÒÍUThõx.
x ©ØÖ® y US Cøh°À AvP AÍÄ Ehßöuõhº¦ (÷|º©øÓ AÀ»x Gvº©øÓ)
Ç¨£uõP øÁzxUöPõÒ÷Áõ®. AÁØÖUQøh÷¯ J¸ ÷|›¯À EÓøÁ E¸ÁõUSÁx
÷uøÁ GßÖ øÁzxUöPõÒ÷Áõ®, AuõÁx, x CÀ y Cß JmkÓøÁ |õ® Â¸®¦Q÷Óõ®.
ÁiÂ¯À Ÿv¯õP¨ £õºzuõÀ, x ©ØÖ® y Cß öuõhº¦øh¯ ©v¨¦PøÍ 2 £›©õn
•øÓ°À ¦ÒÎ°mk, AzuøP¯ ¦ÒÎPøÍ CønzuõÀ, |õ® J¸ ÷|º ÷Põmøh¨
ö£Ö÷Áõ®. Ç¨¤Ý®, AøÚzx ÷áõiPÐ® (x, y) J¸ ÷|º ÷PõmiÀ ÇUS® GßÖ
Gvº£õºUP •i¯õx. GÀ»õ ¦ÒÎPÐUS® (x, y) A¸Q¾ÒÍ KµÍÄUS £» ÷|º ÷PõkPøÍ
|õ® ö£Ó»õ®. J¸ AÁuõÛ¨¦ (x1, y1) P¸zvÀ öPõÒÐ® ÷PõmiØS ÷©÷» AÀ»x
÷PõmiØSU R÷Ç ÇUP»õ®. C¢u ¦ÒÎø¯ x& Aa]À SÔ¨¤hÄ®. Cx ¦ÒÎ°À (x1,
y1e) ÷|º ÷Põmøh \¢vUS®. C[÷P ©õÔ°ß uzxÁõºzu ©v¨¦ (AÀ»x Gvº£õºUP¨£k®
©v¨¦) y1e BPÄ®, Gvº£õºUP¨£k® ©v¨¦ y1 BPÄ® ÇUS®. Gvº£õºUP¨£mh ©ØÖ®
PÁÛUP¨£mh ©v¨¦PÐUS Cøh°À ÷ÁÖ£õk ÇUS®÷£õx, ¤øÇ÷uõßÖ®. C¢u
¤øÇE1 = y1 &y1. (x1, y 1) ÷PõmiØS ÷©÷» J¸¦ÒÎ¯õP Ç¢uõÀ (x1, y1) ÷PõmiØSU
R÷Ç J¸¦ÒÎ¯õP Ç¢uõÀ Cx ÷|º©øÓ¯õÚx. N ÷áõi AÁuõÛ¨¦PÐUS, ¤ßÁ¸® n
AÍÄ¤øÇPÒ EÒÍÚ:
E1= y1&y1,
E2= y2&y2,
En= yn&yn.
C¢u AÍÄPÎÀ ]» ÷|º©øÓ¯õÚøÁ, «u•ÒÍøÁ Gvº©øÓ¯õÚøÁ. Ç¨¤Ý®,
C¢u AÍÄPÎß ÁºUP[PÒ ÷|º©øÓ¯õÚøÁ.
i.e.,
= (y1&y1)2≥0, E22 = (y2- y2)2 ≥ 0, …, E2n = (yn- yn )2 ≥ 0.
E
2
1
¤øÇPÎß ö©õzu ÁºUP® (SSE) = E21+ E22+ … + E2n

= (y1- y2 )2 + (y2- y2 )2 + … + (yn- yn)2 ≥ 0.
öPõkUP¨£mh AÁuõÛ¨¦PÒ (x1, y1), (x2, y2),…, (xn, yn) US KµÍÄ A¸QÀ EÒÍ
AøÚzx ÷|º ÷PõkPÎ¾®, A¢u ÷|º ÷Põmøh sse ªPU SøÓÁõÚ ]Ó¢u C»UPõPU
95
P¸xQ÷Óõ®. xCÀ y Cß JmkÓøÁU öPõkUS® ]Ó¢u ÷|º ÷Põk C¢u P¸zøu
Ai¨£øh¯õPU öPõsi¸¨£uõÀ, C¢u ÷Põm£õmøh SøÓ¢uÁºUP ÷Põm£õk GßÖ
AøÇUQ÷Óõ®.
C¯À£õÚ \©ß£õkPÒ (Normal Equations)
N ÷áõi AÁuõÛ¨¦PÒ (x1, y1), (x2, y2),…, (xn, yn) BQ¯ÁØÖUS |õ® J¸ ÷|º
÷Põmøh ö£õ¸zu ÷Ásk® GßÖ øÁzxUöPõÒ÷Áõ®. ÷|º ÷Põmiß \©ß£õk CÖv¯õP
Á¸QÓx GßÖ øÁzxUöPõÒ÷Áõ®
Y= a + b X (1)
BP÷Á
a, b Gß£x wº©õÛUP ÷Ási¯ ©õÔ¼PÒ. Pou Ÿv¯õP¨ £õºzuõÀ, J¸ ÷|º
÷Põmiß \©ß£õmøhU Psk¤iUP ÷Ási°¸US® ÷£õx, ÷|º÷PõmiÀ Cµsk
uÛzxÁ©õÚ¦ÒÎPÒ÷£õx©õÚøÁ. Ç¨¤Ý®, ÷ÁÖ£mh AqS•øÓ C[÷P
¤ß£ØÓ¨£kQÓx. J¸÷|º÷Põmøh E¸ÁõUSÁuØPõÚ•¯Ø]°À |õ® AøÚzx
AÁuõÛ¨¦PøÍ²® ÷\ºUP Â¸®¦Q÷Óõ®.
PnUS 1
ÂØ£øÚ ©ØÖ® »õ£® SÔzu ¤ßÁ¸® uµøÁU PÁÛ²[PÒ.
X 5 6 7 8 9 10 11
Y 2 4 5 5 3 8 7
ÂØ£øÚ°À »õ£zvß JmkÓøÁ wº©õÛU.
wºÄ:
|®ªh® EÒÍøÁ N= 7. X = ÂØ£øÚ, Y = »õ£®.
¤ßÁ¸©õÖ ∑X, ∑y, ∑XY, ∑X2 IU PnUQk[PÒ:
2
X Y XY X
5 2 10 25
6 4 24 36
7 5 35 49
8 5 40 64
9 3 27 81
10 8 80 100
11 7 77 121
56
Total: 34 293 476
a = {(∑ x2) (∑y)& (∑x) (∑x y)} / {n (∑x2)& (∑x)2}
= (476 x 34 & 56 x 293) / ( 7 x 476 & 562 )
= (16184 & 16408 ) / ( 3332 & 3136 )
= & 224 / 196
= & 1.1429
b = {n (∑x y) & (∑x) (∑y)} / {n (∑x2) & (∑x) 2}
= (7 x 293 & 56 x 34)/ 196 = (2051 & 1904)/ 196
= 147 /196
= 0.75
X CÀ Y Cß JmkÓÄ \©ß£õmhõÀ ÁÇ[P¨£kQÓx
Y=a+bX
96
i.e.,
Y=
& 1.14 + 0.75 X
PnUS 2
10 ÃkPÎß Á¸©õÚ® ©ØÖ® ö\»Ä £ØÔ¯ ÂÁµ[PÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
Á¸©õÚ® 40 70 50 60 80 50 90 40 60 60
ö\»Ä 25 60 45 50 45 20 55 30 35 30
Á¸©õÚzvØPõÚ ö\»ÂÚ[PÎß JmkÓøÁz wº©õÛzuÀ ©ØÖ® Á¸©õÚ® 65 BP
ÇUS®÷£õx ö\»ÂÚ[PøÍ ©v¨¤k[PÒ.
wºÄ:
|®ªh® N = 10. X = Á¸©õÚ®, Y = ö\»Ä
¤ßÁ¸©õÖ ∑X, ∑y, ∑Xy, ∑X2IU PnUQk[PÒ:
2
X Y XY X
40 25 1000 1600
70 60 4200 4900
50 45 2250 2500
60 50 35 2100
80 45 3000 3600
50 20 1000 2500
90 55 4950 8100
40 20 1200 1600
60 35 2100 3600
60 30 1800 3600
Total: 600 395 25100 38400
a = {(∑ x ) (∑ y)&(∑ x) (∑ x y)} / {n (∑ x )&(∑ x) }
2 2 2
= ( 38400 x 395 & 600 x 25100 ) / (10 x 38400 & 6002)

= (15168000 & 15060000) / (384000 & 360000)
= 108000 / 24000
= 4.5
b = {n (∑x y) & (∑x) (∑y)} / {n (∑x2) & (∑x) 2}
= ( 10 x 25100 & 600 x 395) / 24000
= (251000& 237000) / 24000
= 14000 / 24000
= 0.58
X CÀ y Cß JmkÓÄ \©ß£õmhõÀ ÁÇ[P¨£kQÓx
Y=a+bX
i.e.,Y = 4.5 + 0.583 X
97
Á¸©õÚ® 65 BP ÇUS®÷£õx ö\»øÁ ©v¨¤kÁuØS:
÷©÷» EÒÍ \©ß£õmiÀ X = 65 I GkzxU öPõÒÐ[PÒ. ¤ßÚº |õ® ö£ÖQ÷Óõ®
Y = 4.5 + 0.583 x 65
= 4.5 + 37.895
= 42.395
= 42 (÷uõµõ¯©õP).
PnUS 3
J¸ ÷íõmh¼ß BUQµª¨¦ Ãu® ©ØÖ® »õ£® SÔzu ¤ßÁ¸® uµøÁU
PÁÛ²[PÒ.
40 45 70 60 70 75 70 80 95 90
50 55 65 70 90 95 105 110 110 125
JmkÓÄPøÍz wº©õÛUP
1. BUQµª¨¦ ÂQuzvÀ »õ£® ©ØÖ®
2. »õ£zvÀ BUQµª¨¦ Ãu®.
wºÄ
|®ªh® N = 10. X = BUQµª¨¦ Ãu®, Y = »õ£®.
PnUSPÒ 10 ©ØÖ® 11 CÀ, |õ® J¸ JmkÓÄ ÷PõmiøÚ ©mk÷© £õºz÷uõ®,
GÚ÷Á |õ® ∑Y2I GkUPÂÀø». C¨÷£õx |©US Cµsk JmkÓÄ÷PõkPÒ÷uøÁ.
GÚ÷Á,
X, ∑Y, XY, ∑X , ∑Y BQ¯ÁØøÓU PnUQk[PÒ.
2 2
2 2
X Y XY X Y
40 50 2000 1600 2500
45 55 2475 2025 3025
70 65 4550 4900 4225
60 70 4200 3600 4900
70 90 6300 4900 8100
75 95 7125 5625 9025
70 105 7350 4900 11025
80 110 8800 6400 12100
95 120 11400 9025 14400
90 125 11250 8100 15625
Total: 885 65450 51075 84925
X CÀ Y Cß JmkÓÄ Á›:
Y=a+bX
Where
a ={(∑ x2) (∑ y) & (∑ x) (∑ x y)} / {n (∑ x2) & (∑ x) 2}
and
b ={n (∑ x y) & (∑ x) (∑ y)} / {n (∑ x2) & (∑ x) 2}
We obtain
a = (51075 x 885 & 695 x 65450) / (10x51075& 6952)
= (45201375 & 45487750)/ (510750 & 483025)
98
= & 286375 / 27725
=& 10.329
b = (10 x 65450 & 695 x 885) / 27725
= (654500 & 615075) / 27725
= 39425 / 27725
= 1.422
GÚ÷Á, JmkÓÄ \©ß£õk Y = & 10.329 + 1.422 X BS®
Akzx, Y CÀ X Cß JmkÓÄ ÷Põmøh P¸zvÀ öPõshõÀ,
X = a + b Y \©ß£õmøh¨ ö£ÖQ÷Óõ®
C[S
a = {(∑ y ) (∑ x) & (∑ y) (∑ x y)} / {n (∑ y ) & (∑ y) }
2 2 2
b = {n (∑ x y) & (∑ x) (∑ y)} / {n (∑ y ) &(∑ y) }.

2 2
a = (84925 x 695 & 885 x 65450) / (10 x 84925 & 8852)

= (59022875 & 57923250) / ( 849250 & 783225)
= 1099625 / 66025
=16.655,
b = (10 x 65450 & 695 x 885) / 66025
= (654500 & 615075) / 66025
= 39425 / 66025
= 0.597
GÚ÷Á, JmkÓÄ \©ß£õk X = 16.655 + 0.597 Y.
SÔ¨¦:
C¢u PnUQÀ öPõkUP¨£mh uµÄPÐUS, r UPõÚ `zvµzøu¨ £¯ß£kzvÚõÀ,
|õ® ö£ÖÁx
=(10 x 65450 & 695 x 885) / { √ (10 x 51075 & 6952 ) √ (10 x 84925 & 8852 ) }
=(654500 & 615075) / (√ 27725 √ 66025 )
=39425 / 166.508 x 256.95
=39425 / 42784.23
=0.9214
GÆÁõÓõ°Ý®, Cµsk b ©v¨¦PøÍ AÔ¢uÄhß, Cµsk b ©v¨¦PÎß \xµ ‰»©õP
X ©ØÖ® Y Cøh÷¯¯õÚ öuõhº¦ r Cß öPÊøÁ Põn»õ®. CÆÁõÖ |õ® ö£ÖQ÷Óõ®.
r = √ (1.422 x 0.597)
= √ 0.848934
= 0.9214.
Cx r Cß ÷©÷» EÒÍ ©v¨¦hß Ehß£kQÓx Gß£øu {øÚÂÀ öPõÒP.
15.4 «Ò£õºøÁ
· JmkÓÂß ö£õ¸Ò
· JmkÓøÁ £iUS® •øÓPÒ
99
· JmkÓÄ £S¨£õ´Âß £¯ßPÒ
· JmkÓÄ \©ß£õkPÒ
1. JmkÓÄ £S¨£õ´øÁ Áøµ¯Özx Auß £¯ß£õkPøÍ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
2. JmkÓÄ £S¨£õ´Âß •UQ¯zxÁ® GßÚ?
3. Ehßöuõhº¦US® JmkÓÄUS® EÒÍ ÷ÁÖ£õkPÒ ¯õøÁ?
4. Cµsk JmkÓÄ ÷PõkPÎß ÷uøÁ GßÚ?
15.6 _¸UP®
JmkÓÄ J¸ ©õÔ AÀ»x \õº¦ ©õÔø¯ ©ØÓ ©õÔ AÀ»x \õº£ØÓ ©õÔ°À Ç¢x
©v¨¤h EuÄQÓx. ÷ÁÖ ÁõºzøuPÎÀ TÖÁuõÚõÀ, J¸ ©õÔ°ß ©v¨ø£ |õ®
©v¨¤h»õ®, ©ØÓ ©õÔ°ß ©v¨¦ öPõkUP¨£mhõÀ. öuõhº¦øh¯ ©õÔ°ß AÔ¯¨£mh
©v¨¤¼¸¢x J¸ ©õÔ°ß AÔ¯¨£hõu ©v¨ø£ ©v¨¤kÁuØS |©US EuÄ® ¦ÒÎÂÁµ
•øÓ JmkÓÄ GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
1. öPõkUP¨£mh uµÄUS X CÀ Y Cß JmkÓÄ \©ß£õmøh SøÓ¢u ÁºUP
•øÓ¯õÀ }[PÒ GÆÁõÖ ö£õ¸zxÃºPÒ Gß£øu ÂÍUS[PÒ.
1. Ferguston, George A. , Statistical Analysis in Psychology and Education
15.9 J¨£øhÄPÒ
1. öPõkUP¨£mh uµÄUS Y CÀ X Cß JmkÓÄ \©ß£õmøh ö£õ¸zxÁuØPõÚ
•øÓø¯ ÂÍUS[PÒ.
1. Gupta S: Research Methodology and Statistical Techniques, New Delhi, Deep & Deep
Publication (P) Ltd., 2002.
2. Thakur D: Research Methodology in Social Science, New Delhi, Deep & Deep
1. Cµsk ©õÔPÐUS, J÷µ J¸ Ehßöuõhº¦UöPÊ ©mk÷© EÒÍx, BÚõÀ
Cµsk JmkÓÄ ÷PõkPÒ EÒÍÚ. Hß?
JmkÓÄ, JmkÓøÁ¨ £iUS® •øÓPÒ.

100
£õh® & 16
Põ»zöuõhº £S¨£õ´Ä
16.1 AÔ•P®
J¸ Põ»zöuõhº Gß£x Põ»zvß öuõhºa]¯õP ÷©ØöPõÒÍ¨£mh AÁuõÛ¨¦PÎß
öuõS¨£õS®. vÚ\› ÂØ£øÚ, Á¸hõ¢vµ C»õ£[PÒ ©ØÖ® £zuõsiØPõÚ
PnUöPk¨¦ ÷£õßÓ öuõhºa]¯õÚ CøhöÁÎPÎÀ C¢u öuõhº Põn¨£mi¸UP»õ®.
]» Põ»z öuõhºPÒ öÁÒÍ® ©ØÖ® §P®£® HØ£mi¸US®÷£õx JÊ[PØÓ
Põ»CøhöÁÎ°À £vÄ ö\´¯¨£mi¸UP»õ®.
16.2 ÷|õUP[PÒ
· Ph¢uPõ» |hzøu ©ØÖ® uØ÷£õøu¯ \õuøÚPøÍ¨ ¦›¢xöPõÒÁx.
· GvºPõ»zvÀ J¸ SÔ¨¤mh ÷|µzvÀ J¸ ©õÔ°ß ©v¨ø£U PoUPÄ®
©v¨¤hÄ®.
16.3 EÒÍhUP[PÒ
1. Põ»zöuõh›ß ö£õ¸Ò
2. Põ»zöuõh›ß £¯ßPÒ
3. Põ»zöuõh›ß ©õv›PÒ
4. Põ»zöuõh›ß TÖPÒ
5. Põ»zöuõhøµ £S¨£õ´Ä ö\´ÁuØS •ß uµøÁz u¯õ›zuÀ
6. }shPõ» ©õÖuÀPøÍ AÍÂkuÀ
7. £¸ÁPõ» ©õÖuÀPøÍ AÍÂkuÀ
8. _ÇÀ ©õÖ£õkPøÍ AÍÂkuÀ
9. JÊ[PØÓ ©õÖuÀPøÍ AÍÂkuÀ
Põ»zöuõh›ß ö£õ¸Ò (Meaning of Time Series)
¦ÒÎÂÁµ uµÄPøÍ AøÁ {PÌ¢u ÷|µzvØS HØ£ AÀ»x Põ»Á›ø\¨£i
Á›ø\¨£kuzxÁzøu J¸ Põ»zöuõhº GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. öÁÆ÷ÁÖ ¦ÒÎPÎÀ
|õ® ö£Ö® Gs uµÄ & AÁuõÛ¨¦PÎß öuõS¨¦ & Põ»zöuõhº GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
EØ£zv, ÂØ£øÚ ÷£õßÓ J¸ {PÌÂß C¯UP[PÎß ©õÖ® ÷ÁPzøu Põ»z
öuõh›¼¸¢x |õ® AÔ¢x öPõÒÍ»õ®.
ÁøµÂ»UPn® (Definition)
÷©õ›ì íõ®£ºUQß TØÖ¨£i, ""J¸ Põ»zöuõhº Gß£x Põ»Á›ø\¨£i
Aø©UP¨£mh AÁuõÛ¨¦PÎß öuõS¨£õS®.''
Põ»zöuõh›ß £¯ßPÒ (Uses of Times Series)
1. Cx Ph¢uPõ» |hzøuPøÍ¨ ¦›¢xöPõÒÍ EuÄQÓx ©ØÖ® GvºPõ» |hzøuø¯
©v¨¤kÁuØS Cx EuÄ®.
2. Cx vmhªhÀ ©ØÖ® •ßPo¨¦US EuÄQÓx. ÁoP ©ØÖ® ö£õ¸ÍõuõµzvÀ
Cx ªPÄ® AÁ]¯®. Põ»zöuõh›ß EuÂ²hß GvºPõ»zvØPõÚ vmh[PøÍz
u¯õ›UP»õ®.
3. J¸ Põ»Pmhzvß uµøÁ ©ØöÓõ¸ Põ»Pmhzxhß J¨¤kÁx \õzv¯©õS®.
4. ö£õ¸Íõuõµ ©ØÖ® ÁoP |hÁiUøPPÎß •ß÷ÚØÓzøu |õ® ©v¨¥k ö\´¯»õ®.
5. uµÄPÎß £¸ÁPõ», _ÇØ], }sh Põ» ÷£õUS ö£õ¸Íõuõµ ÁÀ¾|ºPÐUS
©mk©À», öuõÈ»v£¸US® £¯ÝÒÍuõP ÇUS®.
101
Põ»zöuõh›ß ©õv›PÒ (Time Series Models)
Pou ©õv›PÒ (Mathematical Models)
£Ç[Põ» £S¨£õ´ÂÀ, Põ»zöuõh›ß |õßS TÖPÎÀ ]» ÁøP EÓÄPÒ Ç¨£uõP
P¸u¨£kQÓx. Põ»zöuõh›ß £S¨£õ´ÂØS J¸ öuõh›ß ]øuÄ ÷uøÁ¨£kQÓx. J¸
öuõhøµ ]øuUP, AvÀ EÒÍ |õßS TÖPÎÀ ]» ÁøP¯õÚ EÓÄ Ç¨£uõP |õ® P¸u
÷Ásk®.
(A) ÷\ºUøP ©õv› (Additive Model)
÷\ºUøP ©õv›°ß £i, Põ»zöuõhøµ RÌUPshÁõÖ öÁÎ¨£kzu»õ®:
Y=T+S+C+I
C[S
Y = Põ»z÷|µz öuõh›ß Esø©¯õÚ ©v¨¦
T = ÷£õUS ©v¨¦
S = £¸ÁPõ» ©õÖuÀPÒ
C = _ÇÀ ©õÖuÀPÒ
I = JÊ[PØÓ ©õÖuÀPÒ
C¢u ©õv›°ß £i, GÎ¯ P¸x÷PõÒ Gß£x TmhÀ ©ØÖ® JßÖUSöPõßÖ
\õº£ØÓuõP ÇUS® AøÚzx TÖPÎß ©v¨¦PøÍ²® ¤›¨£uõS®. BP÷Á |õ® ÷£õUS
©v¨¦PøÍ AÍÂh Â¸®¤ÚõÀ, R÷Ç EÒÍ£i A\À uµÄPÎ¼¸¢x S, C ©ØÖ® I
BQ¯ÁØøÓ¨ ¤›UP ÷Ásk®:
T = Y & (S + C + I)
Y = T &S + C + I
S = Y & (T + C + I)
I = Y & (T + S + C)
ö£¸UPÀ ©õv› (Multiplicative Model)
J¸ ö£¸UPÀ ©õv›°À, J¸ ö£õ¸Íõuõµzvß öÁÎ±k Gß£x J¸Á¸UöPõ¸Áº
ö\¯À£k® £À÷ÁÖ \UvPÎß u¯õ›¨¦ GßÖ P¸u¨£kQÓx. S, C ©ØÖ® I ÷£õßÓøÁ
ÂQuzvÀ AÀ»x \uÃuzvÀ öPõkUU¨£mkÒÍ÷£õx C¢u ©õv› £¯ß£kzu¨£kQÓx.
Y=TxSxCxI (AÀ»x) Y = Log T + Log S + Log C + Log I
C[÷P S, C ©ØÖ® I ÂQu[PÒ ©ØÖ® \uÃu[PÎÀ öÁÎ¨£kzu¨£kQßÓÚ.
÷\ºUøP ©õv›°À, AøÚzx A»SPÐ® A»SPÎ¾®, ö£¸UPÀ AÀ»x u¯õ›¨¦
©õv›°À, TÖPÒ ÷£õUS uÂµ, J¨¥mhÍÂÀ öÁÎ¨£kzu¨£kQßÓÚ, Cx A\À
öuõh›ß A»S BS®. ö£¸UPÀ ©õv› ö£¸®£õ¾® |øh•øÓ°À £¯ß£kzu¨£kQÓx.
Põ»zöuõh›ß TÖPÒ (Components of Time Series)
Põ»zöuõhøµ £õvUS® HµõÍ©õÚ PõµoPÒ EÒÍÚ. Cuß ÂøÍÁõP,
Põ»zöuõh›À HØÓ CÓUP[PÒ EÒÍÚ. |õßS Ai¨£øh ÁøP ©õÖ£õkPÒ EÒÍÚ,
CøÁ Põ»z öuõh›ß TÖPÒ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ. AøÁ:
1. }sh Põ» ©õÖuÀPÒ
a. }sh Põ» ©õÖuÀ
b. _ÇÀ ©õÖuÀ
2. SÖQ¯ Põ» ©õÖuÀ
102
a. £¸ÁPõ» ©õÖuÀ
b. JÊ[PØÓ ©õÖuÀ
1. }sh Põ» ÷£õUS
2. £¸ÁPõ» ©õÖuÀ
3. _ÇÀ ©õÖuÀ
4. JÊ[PØÓ, AÀ»x ^µØÓ ©õÖuÀPÒ
1. }sh Põ» ÷£õUS (Secular Trend)
Põ»zöuõhº uµÄPÎß ö£õxÁõÚ C¯À¦ }sh Põ» CøhöÁÎ°À AvP›zuÀ
AÀ»x SøÓzuÀ AÀ»x ÷uUP©øhÁx, Cx }sh Põ» ÷£õUS GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx, ÷£õUQß P¸zuõÚx SÖQ¯ Põ» |PºÄPøÍU öPõsi¸UPÂÀø»,
©õÓõP }sh Põ»©õP {ø»¯õÚ |PºÄPøÍU öPõskÒÍÚ. £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ ÷£õUS
R÷Ç öPõkUP¨£mkÒÍx.
a. ÷|›¯À AÀ»x ÷|º÷Põmk ÷£õUS
b. ÷|›¯À AÀ»õu AÀ»x ÁøÍÄ ÷£õUS
Põ»zöuõh›ß ©v¨¦PÒ J¸ Áøµ£hzvÀ vmhªh¨£k®÷£õx, |õ® J¸ ÷|º
÷Põmøh¨ ö£ØÓõÀ, Ax ÷|º÷Põmk ÷£õUS AÀ»x ÷|›¯À÷£õUS GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. ©Ö¦Ó®, |õ® J¸Áøµ£hzvÀ Põ»Á›ø\ ©v¨¦PøÍÁSUS®÷£õx,
Ax J¸ÁøÍÄ AÀ»x ÷|›¯À AÀ»õu JßøÓ E¸ÁõUQÚõÀ, Ax ÷|›¯À AÀ»õu
AÀ»x ÁøÍÄ÷£õUS GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
£¯ßPÒ (Uses)
1. SÖQ¯ Põ» HØÓ CÓUP[PøÍ ¦ÓUPozx Ai¨£øh ÁÍºa] ÷£õUøP ÷£õUS
ÂÁ›UQÓx.
2. Cx Ph¢u Põ»[PÎÀ öuõhøµ ÁøP¨£kzv¯ |hzøu •øÓø¯ ÂÁ›UQÓx.
3. GvºPõ»zv¾® |hzøu öuõh¸® GßÓ AÝ©õÚzvÀ GvºPõ» |hzøuø¯ PoUP
•i²®.
4. ÷£õUS £S¨£õ´Ä Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh Põ»z öuõhºPøÍ öÁÆ÷ÁÖ
Põ»Pmh[PÎÀ J¨¤mk¨ £õºUP |©US EuÄQÓx, ÷©¾® AøÁ £ØÔ¯
•iÄPøÍ GkUP Cx EuÄQÓx.
2. £¸ÁPõ» ©õÖuÀ (Seasonal Variation)
J¸ Á¸h® AÀ»x AuØS® SøÓÁõÚ Põ»zvØSÒ KµÍÄ ÁÇUP©õÚ ußø©²hß
{PÊ® ©õÖuÀ £¸ÁPõ» ©õÖuÀ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. Áõµõ¢vµ, ©õuõ¢vµ AÀ»x
Põ»õsk ©õÖuÀPÐ® EÒÍÚ. £¸ÁPõ» ©õÖ£õk Põµn©õP, J¸ Á¸hzvÀ ]»
£¸Á[PÎÀ ÁoP ©ØÖ® ö£õ¸Íõuõµ |hÁiUøPPÎÀ ©õÖ HØ£h»õ®
· Põ»{ø» ©ØÖ® C¯ØøP \UvPÒ
· £ÇUPÁÇUP[PÒ ©ØÖ® ©µ¦PÒ
£¸ÁPõ» ©õÖuÀPÒ, ÁoPºPÒ, ÂÁ\õ°, ÂØ£øÚ ÷©»õÍºPÒ ©ØÖ®
u¯õ›¨£õÍºPÐUS £¯ÝÒÍuõP ÇUS®. Põ»zöuõh›ß £¸ÁPõ» ©õÖuÀ SÔzu B´Ä
¤ßÁ¸ÁÚÁØøÓ GÎuõUSQÓx.
1. £¸ÁPõ» ©õÖuÀPÒ SÔzu B´Ä ÁoPºPÒ, u¯õ›¨£õÍºPÒ, ÂØ£øÚ¯õÍºPÒ
÷£õßÓÁºPÐUS GvºPõ» |hÁiUøPPøÍz vmhªkÁvÀ ªPÄ® •UQ¯zxÁ®
Áõ´¢ux.
103
2. £¸ÁPõ» ©õÖuÀPÎß £S¨£õ´Ä ‰»® \›¯õÚ öPõÒøP •iÄPøÍ ÁSUP
•i²®. GkzxUPõmhõP, öPõÒ•uÀ, u¯õ›¨¦PÒ, \µUSU Pmk¨£õk, ÂÍ®£µz
vmh® ÷£õßÓ •iÄPÒ.
3. £¸ÁPõ» ©õÖuÀPøÍ AÍÂkÁuß •UQ¯ ÷|õUP® AÁØÔß ÂøÍÄPøÍ¨
£i¨£x® AÁØøÓ ÷£õUQ¼¸¢x uÛø©¨£kzxÁx® BS®.
3. _ÇÀ ©õÖuÀ (Cyclical Variation)
÷©À ©ØÖ® RÌ |PºÄPÒ £¸ÁPõ» HØÓ CÓUP[PÎ¼¸¢x ÷ÁÖ£kQßÓÚ, AøÁ
}sh Põ»zvØS }miUP¨£kQßÓÚ & ö£õxÁõP Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh
BskPÒ. ö£õ¸Íõuõµ ©ØÖ® ÁoP Põ»z öuõhºPÎÀ ö£¸®£õ»õÚøÁ ö\È¨¦ ©ØÖ®
¤ßÛÓUPzvß Aø» ÷£õßÓ ©õØÓ[PÍõÀ £õvUP¨£kQßÓÚ. AÆÁ¨÷£õx ÷©À ©ØÖ®
RÌ C¯UP® ÇUS®. _ÇØ] ©õÖuÀ AÀ»x Aø» ©õÖuÀ GÚÄ® AøÇUP¨£k® C¢u
C¯UP® _ÇØ]°À {PÌQÓx. JÆöÁõ¸ 3 AÀ»x 10 Á¸h[PÐUS® C¢u C¯UP®
{PÌQÓx. C¯UP® J¸ Aø» ÷£õ» ÇUS®. ÁoP _ÇØ]°À |õßS Pmh[PÒ EÒÍÚ.
AøÁ ö\È¨¦ (HØÓ®), ©¢u{ø», ¤ßÛÓUP® ©ØÖ® «m¦.
ö£õ¸zu©õÚ öPõÒøPPøÍ E¸ÁõUSÁuØS® ÁoP |hÁiUøPPÎß AÍøÁ
EÖv¨£kzxÁuØS® ÁoPºPÒ ©ØÖ® ö£õ¸Íõuõµ ÁÀ¾|ºPÐUS _ÇÀ ©õÖuÀ £ØÔ¯
B´Ä EuÂ¯õP ÇUS®. _ÇÀ ©õÖuÀPøÍ¨ £i¨£uß ÷|õUP®:
1. ÁoP HØÓ CÓUP[PÎß ußø©ø¯ J¸Áº GÎuõP¨ £iUP»õ®. ÁoP
|hÁiUøPPÎß AÍøÁ EÖv¨£kzxÁvÀ |À» öPõÒøPPøÍ ÁSUP •i²®.
2. HØÓ® ©ØÖ® ©¢u{ø»°ß ÷£õx ÁoPzøu £µõ©›¨£vÀ öuõÈ»v£º \›¯õÚ
÷|µzvÀ |hÁiUøP GkUP •i²®.
3. _ÇÀ ©õÖuÀPøÍ PÁÚ©õP B´Ä ö\´Áx J¸ öuõÈ»v£¸US ©¢u{ø»ø¯
GvºöPõÒÍ EuÄQÓx ©ØÖ® HØÓ® HØ£kQßÓ ÷£õx |ßø©PøÍ AÖÁøh
ö\´¯ AÁºPøÍ u¯õº£kzxQÓx.
4. JÊ[PØÓ ©õÖuÀ (Irregular Variation)
CuØPõÚ ©ØöÓõ¸ ö£¯º ^µØÓ ©õÖ£õk. Cx J¸ SÔ¨¤mh Põ»¨£Sv°À uµÂß
JÊ[PØÓ C¯UP[PÒ, ^µØÓ •øÓ°À Gvº£õµõu ©ØÖ® PoUP •i¯õu \UvPÒ Põµn©õP
GÊQßÓÚ ©ØÖ® uµøÁ £õvUQßÓÚ. C¢u ©õÖuÀPÒ ÁÇUP©õÚøÁ AÀ». CøÁ ÷£õº,
öÁÒÍ®, ÷Áø»{Özu®, PuÁøh¨¦PÒ, ¦µm] ÷£õßÓÁØÓõÀ HØ£kQßÓÚ. C¢u
©õÖ£õk ö£õxÁõP J¸ SÖQ¯ Põ»zvØPõÚuõS®, BÚõÀ Cx Põ»zöuõh›ß AøÚzx
TÖPøÍ²® £õvUS®.
J¸ £øÇ¯ Põ»z öuõhº ©õv›°À, £i¨£i¯õÚ ÁÍºa], ÃÌa] AÀ»x
öuõhºa]¯õÚ C¯UP[PÐUS ÁÈÁSUS® •øÓ¯õÚ uõUP[PÎß ÂøÍÁõP ÷£õUS,
_ÇØ] ©ØÖ® £¸ÁPõ» ©õÖ£õkPÒ Põn¨£kQßÓÚ, JÊ[PØÓ C¯UP[PÒ ªPÄ®
JÊ[PØÓuõPU P¸u¨£kQßÓÚ, AvÀ ÂÁ›UP •¯Ø]¨£x £¯ÚØÓx, J¸ •øÓ¯õÚ
©õv›°ß Põ», JÊ[PØÓ uõUP[PøÍ AÍÂkÁuØ÷Põ AÀ»x uÛø©¨£kzxÁuØ÷Põ
¦ÒÎÂÁµ ~m£® CÀø». BøP¯õÀ, •øÓ¯õÚ TÖPøÍ }UQ¯ ¤ß Gg]°¸¨£x
JÊ[PØÓ AÀ»x ^µØÓ HØÓ CÓUP[PøÍU SÔUS®.
Põ»zöuõhøµ £S¨£õ´Ä ö\´ÁuØS •ß uµøÁz u¯õ›zuÀ (Preparation of Data before
Analysing Time Series)
Põ»z öuõhøµ¨ £S¨£õ´Ä ö\´¯, ‰» uµøÁ \›ö\´¯ ÷Ásk® ©ØÖ®
÷uøÁ¯ØÓ TÖPÒ APØÓ¨£h ÷Ásk®.
1. Põ»shº ©õÖ£õmiøÚ \›ö\úÀ (Adjustment of Calendar Variation)
Põ»shº ©õÖ£õmhõÀ HØ£k® ÷ÁÖ£õkPøÍ APØÓ, ]» ©õØÓ[PÒ
ö\´¯¨£kQßÓÚ. G.Põ., ¤¨µÁ›°À |õmPÎß GsoUøP 28. GÚ÷Á A¢u ©õuzvÀ
ÂØ£øÚ AÀ»x EØ£zv SøÓÁõP ÇUS®. JÆöÁõ¸ ©õuzvØS® vÚ\› \µõ\›ø¯¨
104
ö£ÖÁuØS JÆöÁõ¸ ©õu ö©õzuzøu²® ©õuzvß |õmPÎß GsoUøP¯õÀ ÁS¨£uß
‰»® CøÁ \›ö\´¯¨ ö\´¯¨£kQÓx.
2. ©UPÒ öuõøP ©õØÓ[PPøÍ \›ö\úÀ (Adjustment for Population Changes)
©UPÒöuõøP°ß AÍÄ ©õØÓ[PÒ £» Âå¯[PÎß J¨¥kPøÍ ©õØÖ®.
Euõµn©õP, JÆöÁõ¸ Bsk® ÷u]¯ Á¸©õÚ® AvP›zxUöPõs÷h ÇUP»õ®, A÷u
÷|µzvÀ uÛ|£º Á¸©õÚ® SøÓ¢x ÇUP»õ®, HöÚÛÀ ©UPÒ öuõøP ÁÍºa].
©ØöÓõ¸ Euõµnzøu GkzxU öPõÒÐ[PÒ, EØ£zv AvP›zx ÇUP»õ®, BÚõÀ
uÛ|£º ~PºÄ SøÓ¢x öPõs÷h ÇUP»õ®. J¸ ‰»uÚ Á¸©õÚzøu J¸ ©õuzvØS
AÀ»x Á¸hzvØS |õ® ö£Ó Â¸®¤ÚõÀ, ö©õzu ÷u]¯ Á¸©õÚ® ©õu[PÎß
GsoUøP AÀ»x Á¸h[PÒ ©ØÖ® C¢u JÆöÁõ¸ CøhöÁÎ°À ©UPÒöuõøP
BQ¯ÁØÓõÀ ÁSUP¨£h ÷Ásk®. Cx AvP›US® ©UPÒöuõøP°ß ö\ÀÁõUøP
APØÖ®.
3. Âø» ©õØÓ[PøÍ \›ö\úÀ (Adjustment for Price Changes)
‰» uµÄPÎÀ Âø» ©õØÓ[PÎß uõUPzøu JÆöÁõ¸ Áõµ ¦ÒÎÂÁµzøu²® A¢u
Áõµ ÁõÌUøPa ö\»ÄU SÔ±mhõÀ ÁS¨£uß ‰»® APØÓ»õ®. •Ê öuõh›¾® Aøu¨
¤ß£ØÓ ÷Ásk®.
4. J¨¥mk ÷|õUP[PøÍ \›ö\úÀ (Adjustment for comparison Purposes)
Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh öuõhºPøÍ Põ»zöuõh›À J¨¤h ÷Ásk©õÚõÀ,
AøÁ öPõkUP¨£mh Ph¢u Põ»zvß \uÃu[PÍõP ©õØÓ¨£kQßÓÚ. ¤ßÚº
\uÃu[PøÍ GÎuõP J¨¤h»õ®.
}shPõ»¨÷£õUQøÚ PnUQk® •øÓPÒ (Measurement of Secular Trend)
}shPõ»¨÷£õUøPz wº©õÛUP¨ £¯ß£kzuUTi¯ |õßS •øÓPÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
1. Áøµ¨£h•øÓ (Free&hand or Graphic method)
}shPõ»¨÷£õUøP ©v¨¤kÁuØPõÚ GÎuõÚ, ©ØÖ® ªPÄ® ö|QÌÁõÚ •øÓ
CxÁõS®. C¢u •øÓ°À |õ® Áøµ£hzvÀ A\À uµøÁ SÔ¨¤h ÷Ásk®. J¸
ö©ßø©¯õÚ ÁøÍøÁ PÁÚ©õP Áøµ¯Ä®, Cx ÷£õUQß vø\ø¯U Põs¤US®. CvÀ
÷|µ® Qøh©mh Aa]À Põmh¨£mkÒÍx ©ØÖ® ©õÔPÎß ©v¨¦ ö\[Szx Aa]À
Põmh¨£mkÒÍx.
2. \›£õv \µõ\› •øÓ (Semi&Average method)
C¢u •øÓ°À, A\À uµÄ Cµsk \© £õP[PÍõP ¤›UP¨£mkÒÍx ©ØÖ® Ç
£SvPÐUS® \µõ\› PnUQh¨£kQÓx. C¢u \µõ\›PÒ \›£õv \µõ\› GßÖ
AøÇUP¨£kQßÓÚ. \µõ\›°ß Cµsk ¦ÒÎPøÍ Cøn¨£uß ‰»® |õ® J¸ ÷|º
÷PõmhõÀ ÷Põmøh Áøµ¯»õ®. ÷Põmøh RÌ÷|õUQ AÀ»x ÷©À÷|õUQ Â›ÁõUSÁuß
‰»®, |õ® Cøh{ø» ©v¨¦PøÍ¨ ö£Ó»õ® AÀ»x GvºPõ» ©v¨¦PøÍ PoUP •i²®.
3. |P¸® \µõ\› •øÓ (Moving Average method)
|P¸® \µõ\› •øÓ ªPÄ® GÎø©¯õÚ •øÓ. HØÓ CÓUPzøu }USÁuß ‰»®
{¯õ¯©õÚ AÍÂ»õÚ xÀ¼¯zxhß ÷£õUS ©v¨¦PøÍ¨ ö£ÖQ÷Óõ®. Cx GsPou
\µõ\›ø¯²® Ai¨£øh¯õPU öPõshx. GsPou \µõ\›°ß SøÓ£õkPÒ CÁØøÓ
£õvUPõx, HöÚßÓõÀ C[÷P |õ® £» \µõ\›PøÍ¨ ö£ÖQ÷Óõ®, GsPou \µõ\›°À,
|©US J÷µ J¸ \µõ\› ©mk÷© EÒÍx. |P¸® \µõ\› •øÓ°À, £» BskPÒ AÀ»x
©õu[PÒ AÀ»x Áõµ[PÐUPõÚ \µõ\› ©v¨¦ PnUQÀ GkzxUöPõÒÍ¨£kQÓx; ©ØÖ®
Aøu ÷|µ CøhöÁÎ°ß ø©¯zvÀ øÁUP÷Ásk®, Cx |kzuµ Põ»zvØPõÚ \õuõµn
AÀ»x ÷£õUS ©v¨£õS®. Cx Akzukzu Põ»z öuõh›ß uµÄPÎß JßÖhß JßÖ
PnUQh¨£kQÓx. Cx £S¨£õ´øÁ GÎuõUSQÓx ©ØÖ® SÔ¨¤mh Põ»
CøhöÁÎPøÍ }USQÓx ©ØÖ® HØÓ CÓUP[PÎß ö\ÀÁõUS® SøÓQÓx. |P¸®
\µõ\›ø¯ 3, 4, 5, 6, 7, 8 AÀ»x 9 Bsk Põ»zvØS PnUQh»õ®.
105
4. «a]Ö ÁºUP •øÓ (Method of least squares)
«a]Ö ÁºUP •øÓ¯õÀ, öPõkUP¨£mh Põ»z öuõh›ß uµÄPÐUS J¸ ÷|º ÷Põk
÷£õUS ö£õ¸zu¨£h»õ®. Cx J¸ Pou, A÷u ÷£õÀ, J¸ £S¨£õ´Ä •øÓ¯õS®. Auß
EuÂ²hß, ö£õ¸Íõuõµ ©ØÖ® ÁoP Põ»z öuõhº uµøÁ¨ ö£õ¸zu •i²®. ÷£õUS
÷Põk ]Ó¢u ö£õ¸zuzvß ÷Põk GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. Y Cß Esø©¯õÚ ©v¨¦PÒ
©ØÖ® ÷£õUS ©v¨¦ (Yc) BQ¯ÁØÔß Â»PÀPÎß öuõøP 0 ©ØÖ® Esø©¯õÚ ©v¨¦
©ØÖ® ÷£õUS ©v¨¤ß Â»PÀPÎß ÁºUPz öuõøP ªPU SøÓÄ.
(Y &Yc) = 0 ©ØÖ® (Y &Yc) 2 = SøÓ¢ux. GÚ÷Á C¢u •øÓ «a]Ö ÁºUP •øÓ
AÀ»x ]Ó¢u ö£õ¸zuzvß ÷Põk GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
£¸ÁPõ» ©õÖuÀPøÍ AÍÂkuÀ (Measurement of Seasonal Variations)
J¸ Põ»z öuõh›À, £¸ÁPõ» ©õÖuÀPÒ ÁÇUP©õÚ Põ»[PÎÀ |øh•øÓUS
Á¸QßÓÚ. ö£õ¸Íõuõµ ©ØÖ® ÁoP {PÌÄPÎÀ ©õuõ¢vµ AÀ»x Põ»õsk £¸ÁPõ»
©õÖuÀPÒ EÒÍÚ.
£¸ÁPõ» ©õÖuÀPøÍ¨ £i¨£uß ÷|õUP® öPõkUP¨£mh {PÌÂß ©v¨¤À
£¸ÁPõ» ©õÖuÀPÎß ÂøÍøÁz wº©õÛ¨£x® AÁØøÓ APØÖÁx® BS®, AuõÁx
©õÔPÎß ©v¨¤ß AÍøÁ wº©õÛzuÀ. £À÷ÁÖ {ÖÁÚ[PÎß ÁoPU öPõÒøPø¯
wº©õÛ¨£vÀ £¸ÁPõ» ©õÖuÀPÒ SÔzu B´Ä •UQ¯©õÚx. Põ»z öuõhº uµÄ
©õuõ¢vµ, Põ»õsk, Áõµõ¢vµ, vÚ\› AÀ»x ©o÷|µzvÀ £vÄ ö\´¯¨£kQÓx.
£¸ÁPõ» ©õÖuÀPÒ Põµn©õP AÁØÔÀ ÷ÁÖ£õkPÒ ÇUS®. £¸ÁPõ» ©õÖuÀPøÍ
AÍÂkÁvÀ ¤ßÁ¸® •øÓPÒ Pøh¨¤iUP¨£kQßÓÚ.
1. GÎ¯ \µõ\› •øÓ
2. ÷£õUSUPõÚ ÂQu •øÓ
3. |P¸® \µõ\› •øÓUPõÚ ÂQu®
4. Cøn¨¦ ÂQu •øÓ
_ÇÀ ©õÖuÀPøÍ AÍÂkuÀ (Measurement of Cyclical Variations)
_ÇÀ ©õÖu¼ß ö£õ¸øÍ¨ £ØÔ J¸Áº öuÎÄ£kzu ÷Ásk®. Põ»z öuõh›À, J¸
_ÇÀ Gß£x J¸ ÁoPa _ÇØ]ø¯U SÔUQÓx, Cx ö£õxÁõP J¸ Á¸hzvØS ÷©À
ÇUP ÷Ásk®. HöÚÛÀ CøÁPÒ J¸ SÔ¨¤mh }shU Põ»zvÀ HØ£k®
©õØÓ[PÍõS®. Cx öÁÎ¨£øh¯õÚx, J¸ Á¸hzvØSÒ HØ£k® ©õØÓ[PÒ £¸ÁPõ»
©õØÓ[PÍõP P¸u¨£kQßÓÚ. J¸ Á¸hzvØS® ÷©»õP HØ£k® ©õØÓ[PÒ _ÇÀ
©õÖuÀPÒ GßÓ ¤›Âß RÌ Á¸QßÓÚ. C¢u _ÇØ]PÒ AÆÁ¨÷£õx ÁÇUP©õÚøÁ
AÀ». ÁoPa _ÇØ]PÒ ö£õ¸Íõuõµ uµÄPÎÀ HØÓ CÓUPzvß ªP •UQ¯©õÚ
ÁøP¯õS®. ö£õ¸Íõuõµ C»UQ¯[PÎÀ AøÁPÒ AvP PÁÚzøu¨ ö£ØÖÒÍÚ. ÁoP
_ÇØ]PÎß •UQ¯zxÁ® Ç¢u÷£õv¾®, _ÇØ]°ß ©õÖ£õkPÒ ]» BskPÎÀ ÁoP
|hÁiUøPPÎÀ AÆÁ¨÷£õx HØÓ CÓUP[PÍõP ÇUPUThõx. J¸ Põ»z öuõh›À,
_ÇØ] ©õÖuÀPøÍ ÷|µi¯õP AÍÂkÁuØPõÚ v¸¨vPµ©õÚ •øÓ GxÄ®
E¸ÁõUP¨£hÂÀø». HØÓ CÓUP[PÎß JÊ[PØÓ ußø©, öuõh›À _ÇØ]°ß
ÂøÍøÁU SÔUP¨ £¯ß£k® \µõ\› _ÇØ]ø¯U Psk¤i¨£uØPõÚ G¢uöÁõ¸
•¯Ø]ø¯²® \õzv¯©ØÓx. Põ»z öuõh›À _ÇØ]°ß HØÓ CÓUP[PøÍ
AÍÂkÁuØPõÚ ]Ó¢u AqS•øÓ £¸ÁPõ» AÀ»x }shPõ» ÷£õUQß ÂøÍÁõP
Á¸® öuõh›ß ©õÖ£õmøh APØÖÁuØPõÚ ©øÓ•P •øÓ¯õS®. «u•ÒÍ HØÓ
CÓUP[PÒ _ÇØ] ©ØÖ® JÊ[PØÓ C¯UP[PÍõP P¸u¨£kQßÓÚ. Cx Gg]¯ •øÓ
GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
1. «u•ÒÍ •øÓ
2. SÔ¨¦ _ÇØ] £S¨£õ´Ä •øÓ
106
3. ÷|µi •øÓ
4. íõº÷©õÛU £S¨£õ´Ä •øÓ
JÊ[PØÓ, AÀ»x ^µØÓ ©õÖuÀPøÍ AÍÂkuÀ (Measurement of Irregular Variations)
|õ® CxÁøµ £izu Põ»zöuõh›ß TÖPÒ ÁÇUP©õÚøÁ ©ØÖ® ]» vø\°À
ö\À»UT¯øÁ. BÚõÀ JÊ[PØÓ ©õÖuÀPÒ JÊ[PØÓøÁ, AuõÁx AøÁ PoUP
•i¯õuøÁ AÀ»x AÁØÔß uõUPzvß AÍøÁ wº©õÛUP •i¯õx. J¸ Põ»z öuõh›À
JÊ[PØÓ TÖ ÷£õUS, £¸ÁPõ» ©ØÖ® _ÇÀ |PºÄPÒ PnUQh¨£mh ¤ßÚº Gg]¯
©õÖuÀPøÍU SÔUQÓx. ö£¸UPÀ ©õv›°À, I = or AÀ»x TSCI / TSC ©ØÖ® ÷\ºUøP
©õv›°À, I = O &T &S &C. Põ»z öuõhº £S¨£õ´Ä ÷£õUS ©ØÖ® £¸ÁPõ» |PºÄPÒ
÷|µi¯õP AÍÂh¨£kQßÓÚ ©ØÖ® _ÇÀ ©ØÖ® JÊ[PØÓ ©õÖuÀPÒ JßÓõP
Âh¨£kQßÓÚ.
16.4 «Ò£õºøÁ
1. Põ»z öuõh›ß ö£õ¸Ò
2. Põ»z öuõh›ß TÖPÒ
3. Põ»z öuõh›ß JÆöÁõ¸ TÖPÎß AÍÃk
1. Põ»z öuõhº GßÓõÀ GßÚ?
2. £¸ÁPõ», _ÇÀ ©ØÖ® ^µØÓ HØÓ CÓUP[PÐUS Cøh°À ÷ÁÖ£k[PÒ.
3. Põ»z öuõhº Á›ø\ uµÄPÎß ö£õxÁõÚ TÖPøÍ ÂÍUSP.
4. ÁoP •ßÚÔÂ¨¤À Põ»z öuõhº £S¨£õ´Âß •UQ¯zxÁzøu ÂÍUS[PÒ.
5. Põ»z öuõhøµ E¸ÁõUSÁuØPõÚ •UQ¯ ö£õ¸Ò Gx?
6. "|P¸® \µõ\›' GßÓõÀ GßÚ?
7. £¸ÁPõ» ©õÖuÀ GßÓõÀ GßÚ?
16.6 _¸UP®
¦ÒÎÂÁµ uµÄPøÍ {PÌ¢u ÷|µzvØS HØ£ AÀ»x Põ»Á›ø\¨£i
Á›ø\¨£kzxuø» Põ»z öuõhº GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. öÁÆ÷ÁÖ ¦ÒÎPÎÀ |õ®
ö£Ö® Gs uµÄ & AÁuõÛ¨¦PÎß öuõS¨¦ & Põ»zöuõhº GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
Põ»zöuõhøµ¨ HµõÍ©õÚ \UvPÒ £õvUS®. Cuß ÂøÍÁõP, Põ»zöuõh›À HØÓ
CÓUP[PÒ EÒÍÚ. |õßS ÁøP ©õÖ£õkPÒ EÒÍÚ, CøÁ Põ»z öuõh›ß TÖPÒ GÚ
AøÇUP¨£kQßÓÚ.
1. ÷£õUøPU PshÔ²® £À÷ÁÖ •øÓPøÍ ÂÍUSP.
1. David M. Boje: Narrative Methods for Organisational and Communication Research, New
Delhi, Sage Publication, 2001.
16.9 J¨£øhÄPÒ
1. £¸ÁPõ» ©õÖuÀPøÍ ©v¨¤kÁvÀ EÒÍ \µõ\› |PºÄ •øÓPøÍ ÂÁ›UPÄ®.
AøÁPÎß |ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ GßÚ?
2. J¸ Põ»z öuõh›À £¸ÁPõ» ©õÖuÀPøÍ ÂÍUS[PÒ. C¢u ©õÖuÀPøÍ
¤›zöuk¨£uØPõÚ •øÓPÒ ¯õøÁ?
107
3. Tripathi P.C: A Textbook of Research Methodology, New Delhi, Sultan Chand & Sons,
2002.
1. ÷£õUS ÷Põmøh ö£õ¸zxÁuØPõÚ Áøµ£h •øÓø¯ ÂÍUS[PÒ. Auß
|ßø©PÒ ©ØÖ® SøÓ£õkPÒ GßÚ?
}shPõ»¨ ÷£õUS, £¸ÁPõ» ©õÖuÀ, _ÇÀ ©õÖuÀ, JÊ[PØÓ ©õÖuÀ.

108
A»S V
£õh® & 17
SPSS ©ØÖ® Auß £¯ßPÒ
17.1 AÔ•P®
\‰P AÔÂ¯¾UPõÚ ¦ÒÎÂÁµ öuõS¨¦ (SPSS) Gß£x \‰P AÔÂ¯¼À
¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´ÂØS £¯ß£kzu¨£k® J¸ ö©ßö£õ¸ÍõS®. \¢øu B´ÁõÍºPÒ,
_Põuõµ B´ÁõÍºPÒ, PnUöPk¨¦ {ÖÁÚ[PÒ, Aµ_, PÀÂ Bµõá]¯õÍºPÒ,
\¢øu¨£kzuÀ {ÖÁÚ[PÒ, ©ØÖ® £»º Cøu¨ £¯ß£kzxQßÓÚº. A\À SPSS
øP÷¯k (}, ö£ßm & íÀ, 1970) \õuõµn Bµõá]¯õÍºPøÍ u[PÒ ö\õ¢u ¦ÒÎÂÁµ
£S¨£õ´Ä ö\´¯ AÝ©v¨£uØPõP ""\‰PÂ¯¼ß ªPÄ® ö\ÀÁõUSªUP ¦zuP[PÎÀ''
JßÓõP ÂÁ›UP¨£mkÒÍx. ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´ÂØS Tku»õP, uµÄ ÷©»õsø©
(ÁøP ÷uºÄ, ÷Põ¨¦ ©ÖÁiÁø©¨¦, ö£Ó¨£mh uµøÁ E¸ÁõUSuÀ) ©ØÖ® uµÄ
BÁn[PÒ BQ¯øÁ ö©ßö£õ¸Îß Ai¨£øh A®\[PÍõS®.
SPSS ö£õxÁõP \‰P AÔÂ¯À ©ØÖ® ÁoP E»QÀ £¯ß£kzu¨£kQÓx, GÚ÷Á
C¢u vmhzvß £›a\¯® GvºPõ»zvÀ B´ÁõÍºPÐUS |ßÓõP ÷\øÁ ö\´¯ ÷Ásk®
Gß£uõS®. SPSS ö£¸®£õ¾® ¦x¨¤UP¨£kQÓx. C¢u BÁn® •¢øu¯ £v¨ø£a
Ai¨£øh¯õPU öPõsk E¸ÁõUP¨£kQÓx. ÷©¾® SPSS £ØÔ AÔ¯ Â¸®¤ÚõÀ,
Bsi ¥Àiß ¦zuPzøu ¤ß£ØÓõ»® (Field, 2009, Discovering statistics using SPSS). £»
BskPÍõP ö©ßö£õ¸øÍ¨ £¯ß£kzv¯ÁºPÒ, |õ® GÀ»õ® öu›²® GßÖ® ¦v¯
A®\[PÎÀ AvP PÁÚ® ö\¾zu ÷Áshõ® GßÖ® {øÚUQÓõºPÒ.
17.2 ÷|õUP[PÒ
· SPSS Cß A®\[PøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· SPSS Cß ö\¯À£õmøh AÔ¯
· SPSS Cß £À÷ÁÖ £¯ß£õkPøÍ¨ £S¨£õ´Ä ö\´¯
17.3 EÒÍhUP[PÒ
1. SPSS GßÓõÀ GßÚ?
2. SPSS IvÓzuÀ
3. SPSS Cß £¯ßPÒ
SPSS GßÓõÀ GßÚ? (What is SPSS?)
SPSSGß£x Windows Ai¨£øh°»õÚ {µ»õS®, Cx uµÄ EÒÏk ©ØÖ®
£S¨£õ´Ä ö\´¯ ©ØÖ® AmhÁønPÒ ©ØÖ® Áøµ£h[PøÍ E¸ÁõUP £¯ß£kQÓx.
SPSS ö£›¯ AÍÂ»õÚ uµøÁU øP¯õÐ® vÓß öPõshx ©ØÖ® AøÚzx
£S¨£õ´ÄPøÍ²® ö\´¯ •i²®.
SPSS I vÓzuÀ (Opening of SPSS)
|õ® £o¦›²® PoÛ GÆÁõÖ Pmhø©UP¨£mkÒÍx Gß£øu¨ ö£õÖzx, |õ®
Cµsk ÁÈPÎÀ JßÔÀ SPSS I vÓUP»õ®.
1. Desktop-ÀCx ÷£õßÓ J¸ SPSS SÖUSÁÈ Ç¢uõÀ, AvÀ Põmiø¯ øÁzx
Chx _mi ö£õzuõøÚ Ç•øÓ ö\õkUPÄ®.
2. E[PÒ vøµ°À EÒÍ ö£õzuõÛß Chx _mi ö£õzuõøÚU QÎU ö\´x, ¤ßÚº
E[PÒ Põmiø¯ {µÀPÒ AÀ»x AøÚzx {µÀPÎ¾® øÁzx Chx _miø¯U
QÎU ö\´P. Chx _mi ö£õzuõøÚU QÎU ö\´Áuß ‰»® Windows SPSS 17.0
Iz ÷uº¢öukUPÄ®. BÚõÀ, C¢u £v¨¦ Gs ©õÓUTk®.
109
3. SPSS&I }[P÷Í vÓUP C¢u AqS•øÓPÎÀ JßøÓ¨ £¯ß£kzuÄ®.
Akzu £UPzvÀ £hzøu¨ ÷£õ»z ÷uõßÖ® J¸ vøµø¯¨ £õº¨¥ºPÒ. CøÁ uµøÁz
umha_ ö\´Áx, ÂÚÁÀPøÍ C¯USÁx AÀ»x HØPÚ÷Á EÒÍ uµÄ ‰»zøuz vÓ¨£x
÷£õßÓ ÷uºÄPøÍ ÁÇ[SQÓx. Cuß ¤ßÚõÀ EÒÍ Window uµÄ Gimhº Window BS®,
Cx }[PÒ £¯ß£kzx® G¢u ÷Põ¨¤¼¸¢x® uµøÁU Põs¤UP¨ £¯ß£kQÓx. öuõhUP
Eøµ¯õhÀ ö£mi°À EÒÍ Â¸¨£[PÎÀ H÷uÝ® JßøÓz ÷uº¢öukzx \› Gß£øuU
QÎU ö\´¯»õ® AÀ»x µzxö\´ Gß£øuz umh»õ®. }[PÒ µzxö\´ Gß£øu QÎU
ö\úõÀ, }[PÒ öÁØÖ uµÄ Gimh›À ¦v¯ uµøÁ EÒÎh»õ® AÀ»x ¤ßÚº
ÂÍUQ¯£i ÷Põ¨¦ ö©Ý £miø¯¨ £¯ß£kzv HØPÚ÷Á ÇUS® ÷Põ¨ø£z vÓUP»õ®.
µzxö\´ Gß£øuU QÎU ö\´P, ÷©¾® SPSS Cß uÍÁø©¨ø£ |õ® AÔ÷Áõ®.
A®\[PÒ (Features)
Ai¨£øh ö©ßö£õ¸ÎÀ ¦ÒÎÂÁµ[PÒ ÷\ºUP¨£mkÒÍÚ:
· ÂÍUP ¦ÒÎÂÁµ[PÒ: SÖUS AmhÁøn, Aø»öÁsPÒ, ÂÍUP©õÚ, Bµõ¯,
ÂÍUP ÂQu ¦ÒÎÂÁµ[PÒ.
· Ç ¦ÒÎÂÁµ[PÒ: ö£õ¸Ò, t&÷\õuøÚ, ANOVA, öuõhº¦ (Ç©õÔ £Sv,
yµ[PÒ), J¨£ØÓ ÷\õuøÚPÒ.
· Gs ÂøÍÄPÐUPõÚ Po¨¦: ÷|ºU÷Põmk JmkÓÄ.
· SÊUPøÍ Aøh¯õÍ® Põs£uØPõÚ Po¨¦: Põµo £S¨£õ´Ä, vµÒ £S¨£õ´Ä
(Cµsk&£i, ÷P&\µõ\›, £i{ø»), £õS£õk.
SPSS vøµ Cµsk £õºøÁ •øÓPøÍ ÁÇ[SQÓx; EÒÎh¨£mh AÀ»x CÓUS©v
ö\´¯¨£mh uµÄ Põs¤UP¨£k® uµÄ ~øÇÄz vøµ²hß JßÖ. ÷»¤ÒPÎß Á›ø\,
EXcel ÷£õ»À»õ©À, \õ®£À {Ó©õP uÛzuÛ¯õP Põmh¨£k®. ©õÔPÎß Gimi[
"©õÓUTi¯ £õºøÁ' GÚ¨£k® ©ØÓ Põm]°À |øhö£ÖQÓx. Cµsk £õºøÁ Â¸¨£[PÒ
EÒÍÚ, JßÖ uµÄ EÒÏk {PÊ® uµÄ £õºøÁ. CµshõÁx £õºøÁ ©õÔ £õºøÁ, A[S
ö£¯º, ©õÔ ÁøP (\µ®, ÷uv, Gs, •u¼¯Ú), ©õÔ }Í® (ö|kÁ›ø\°ß AP»®),
÷»¤Ò, ^µø©¨¦ ÷£õßÓÁØøÓ EÒÍhUQ¯ ©õÔ (PÎß) £s¦PøÍ |õ® Põn»õ®. J¸
B´ÁõÍµõP, SPSS Cß •UQ¯ |ßø©PÎÀ JßÖ, J¸ ]UP»õÚ CÓUS©v / HØÖ©v
ö\¯À•øÓUS ö\À»õ©À, J¸ EXcel ÷Põ¨ø£ Auß ö\õ¢u vøµ°À vÓ¢x uPÁÀPøÍz
v¸zx® vÓß BS®. öÁmk, |PÀ, JmkuÀ, Psk¤i¨£x, ©õØÖÁx ÷£õßÓ EÒÍõº¢u
\õÍµ £s¦PøÍ²® Cx öPõskÒÍx, SÔ¨£õP MS Office P¸ÂPøÍ¨ £¯ß£kzv Cx
J¸ SPSS AÀ»õu £¯Ú¸US PoÛ²hß £›a\¯zøu¨ ö£ÖÁøu GÎuõUSQÓx,
SPSS Cß •UQ¯ ¦ÒÎ Auß Â›ÁõÚ uµÄ £S¨£õ´Ä Â¸¨£[PÒ. P¸x÷PõÒ
÷\õuøÚ, Aø»öÁsPÒ, SÖUS AmhÁønPÒ, t&÷\õuøÚ, ANOVA, Ehßöuõhº¦,
vµÒ £S¨£õ´Ä, Põµo £S¨£õ´Ä, £õµ£m\©õÚ £S¨£õ´Ä, Põnõ©À ÷£õÚ ©v¨¦
£S¨£õ´Ä, EÒÎmh £» ÁøP¯õÚ uµÄ £S¨£õ´ÄPøÍ SPSS I¨ £¯ß£kzv ö\´¯
•i²®. GÆÁõÓõ°Ý®, C¢u ö\¯À£õkPÒ GÆÁõÖ uõÛ¯[Q •øÓ°À C¯[SQßÓÚ
Gß£÷u öÁÎ±k. £S¨£õ´ÂØPõÚ öuõhº¦øh¯ ©õÔPÒ ©ØÖ® öuõhº¦øh¯
£¯ß£õkPøÍz ÷uº¢öukUP ÷Ásk® (÷uøÁ¯õÚ Ch[PÎÀ), ©ØÖ® «u•ÒÍÁØøÓ
SPSS ö\´QÓx. SPSS Cß `Ç¼À, AMOS ©ØÖ® Clementine, Cµsk ªPÄ® ¤µ£»©õÚ
TkuÀ öuõS¨¦PøÍ £¯ß£kzxÁuß ‰»®, JßÖ SPSS USÒ E¯º{ø» ö\¯À£õmøh
AqP •i²®. Pmhø©UP¨£mh \©ß£õk ©õh¼[ ©ØÖ® £õøu £S¨£õ´ÂØS AMOS
£¯ß£kzu¨£køP°À, Clementine J¸ E¯º{ø» uµÄ _µ[P öuõS¨¦ BS®. AMOS
£õøu £S¨£õ´øÁ ÷©ØöPõÒÍ GÎuõÚ JßÓõS®. ©õÔPÎß JÆöÁõ¸ \[Q¼²®
{µ»õUPzvØSa ö\À»õ©À ©õÖ® ÁøP°À "Qµõ¨' ö\´¯¨£h»õ®.
110
\¢øu°À CßÝ® £» öuõS¨¦PÒ EÒÍÚ, AøÁ ö\¯À£õmiß Ai¨£øh°À
SPSS US Á¾ÁõÚ ÷£õmi¯õS®. \UvÁõ´¢u ö©ßö£õ¸ÍõP Ç¢u÷£õv¾®, SPSS
Auß SøÓ£õkPÒ CÀ»õ©À CÀø». Euõµn©õP, Põ»z öuõhº £S¨£õ´ÂØS
Á¸®÷£õx, SPSS Áøµ¯ÖUP¨£mh vÓßPøÍÁÇ[SQÓx. C÷u÷£õÀ, MATLAB Gß£x
J¸ \UvÁõ´¢u Pou öuõS¨¦ BS®, A[S {µ»õUP ÷uøÁPÒ Â›ÁõÚøÁ.
SPSS Vs. SAS
Â›ÁõÚ {µ»õUP vÓßPøÍU öPõsh ©ØöÓõ¸ •ßÚo ¦ÒÎÂÁµ öuõS¨¦ SAS
BS®. SPSS ÷£õ»À»õ©À, SAS ¦ÒÎ&©ØÖ®&QÎU Cøh•Pzøu Â›ÁõP¨ £¯ß£kzu
GÎuõÚx AÀ», Ç¨¤Ý® {µ»õUP ÷uøÁPÐUS, SAS ªPÄ® \UvÁõ´¢u P¸Â¯õPU
P¸u¨£kQÓx. {µ»õUPzvß GÎø© Põµn©õP Cx Áµ»õØÖ Ÿv¯õP SPSS I Âh
Â¸®£¨£mhx, Cx SPSS CÀ ªPÄ® ]UP»õÚuõPÄ® PiÚ©õÚuõPÄ® P¸u¨£mhx.
Ç¨¤Ý®, SPSS Cß |ÃÚ £v¨¦PÒ {µ»õUP vÓøÚ¨ ö£õÖzuÁøµ AvP® ÷£õØÓzuUPx.
SPSS Cß £¯ßPÒ (Uses of SPSS)
1. ö\¯ÀvÓß. |õ® ]Ó¢u ©õv›ø¯U Psk¤izx, G¢u •ßÚÔÂ¨£õÍºPøÍa
÷\ºUP ÷Ásk® Gß£øua ö\®ø©¨£kzu ÷Ásk®, A÷u ÂÍUP
¦ÒÎÂÁµ[PøÍ J¸ ]» ©õÔPÒ «x C¯USQÕºPÒ AÀ»x uµÄ öuõS¨¤À
EÒÍ AøÚzx 286 ©õÔPÐUS® Põnõ©À ÷£õÚ ©v¨¦PøÍ Áøµ¯ÖUQÕºPÒ
GßÓõÀ, }[PÒ Ai¨£øh°À J÷µ £S¨£õ´øÁ C¯[SQÕºPÒ Gß£uõS®.
2. ö©ÝUPÒ ÁÈ¯õP E[PÒ ÁÈø¯z ÷uº¢öuk¨£x £øÇ¯ ÷ÁPzøu AøhQÓx.
öuõh›¯À, }[PÒ ©õÔPÒ ö£¯ºPøÍ |Pö»kzx JmhÄ® ©õØÓÄ®.
3. {øÚÁP®. |õ® uµÄ £S¨£õ´ÂÀ ‰ÌQ°¸US®÷£õx, |õ®ö\ú JÆöÁõ¸
Aiø¯²® G¨÷£õx® {øÚÂÀøÁzv¸UP ©õmjºPÒ GßÖ |õ® PØ£øÚö\´x
£õºUP •i¯õx. |õ® {øÚ¨£øu Âh ÂøµÂÀ, |õ®ö\úÁØÔßöuõh›¯À J¸
""PõQu'' ÁÈø¯ |©US ÁÇ[SQÓx, GÚ÷Á |õ® {øÚÂÀøÁzv¸UP
÷Ási¯vÀø».
4. öuõhº¦. |õ® B÷»õ\Pº, Cøn, \P, AÀ»x ¦ÒÎÂÁµ B÷»õ\Pº |õ®
£S¨£õ´ÂÀ G¢u Â¸¨£[PøÍ¨ £¯ß£kzu»õ® AÀ»x A¢u ©õÔø¯ GÆÁõÖ
©ÖÁiÁø©UP»õ® GßÖ ÷PmS®÷£õx, öuõh›¯À PõmkÁuß‰»® Aøu
öuÎÁõP öuõhº¦öPõÒÍ»õ®. ö©ÝÂ¸¨£[PÐhßÂÍUPÁx ªPÄ® PiÚ®.
5. |õ® J¸ £mhøÓ |hzx®÷£õx AÀ»x J¸ ÁõiUøP¯õÍ¸US J¸ £S¨£õ´øÁ
C¯US®÷£õx, |õ® G¨÷£õx®öuõh›¯À£¯ß£kzxQ÷Óõ®. |õß GßÚö\´÷uß,
G¨£i ö\´Áx Gß£øu AÁºPÐUSU Põs¤¨£uØPõÚ J÷µÁÈ Cxuõß.
6. «sk® ö\¯ÀvÓß. uµÄ öuõS¨¦ ¦x¨¤UP¨£k®÷£õx, AÀ»x
J¸©v¨£õ´ÁõÍº (AÀ»x E[PÒ B÷»õ\Pº, Cøn, \P, AÀ»x ¦ÒÎÂÁµ
B÷»õ\Pº) J¸ ©õv›°À ©ØöÓõ¸ •ßPo¨£õÍøµa ÷\ºUS®£i ÷PmS®÷£õx,
öuõh›¯À {µø»«sk® C¯USÁx J¸ GÎ¯ Põ›¯®. ö©ÝUPÎÀ, }[PÒ
GÀ»õÁØøÓ²®öuõh[P ÷Ásk®, Pøh]¯õP }[PÒ÷uº¢öukzu Â¸¨£[PøÍ
}[PÒ {øÚÂÀøÁzv¸¨¥ºPÒ (# 2: {øÚÁP®£õºUPÄ®).
7. Pmk¨£õk. ö©ÝUPÎÀ }[PÒ ö\´¯ •i¯õu ]» Â¸¨£[PÒ EÒÍÚ. AøÁ
ö©ÝUPÎÀ ÷uõßÖÁvÀø». P»¨¦ |øh•øÓUPõÚ ö©ÝUPÒ |õ® £õºzvµõu
ªPÄ® Â¸¨£©ØÓøÁ. BÚõÀ Cx öuõh›¯À Esø©°À uºUPŸv¯õÚx. Cx
GLM öuõh›¯À ÷£õßÓx, GÚ÷Á }[PÒ GLM Ehß öu›¢v¸¢uõÀ, P»¨¦ PØÓÀ
J¸ GÎ¯ }mi£õS®.
8. AvºèhÁ\©õP, SPSS öuõh›¯À E¸ÁõUSÁøu ªPÄ® GÎuõUSQÓx. }[PÒ
ö©ÝUPÐhß ªPÄ® Á\v¯õP Ç¢uõÀ, Aøu •uÀ •øÓ ö©ÝUPÎÀ
C¯UPÄ®, ¤ßÚº \› Gß£uØS £v»õP PASTE I AÊzuÄ®. SPSS E[PÐUPõP
111
öuõh›¯À uõÚõP÷Á E¸ÁõUS®, Aøu }[PÒ Â¸¨£¨£i ©õØÓ»õ®. GÚ÷Á
JÆöÁõ¸ {µ»õUP {PÌøÁ²® }[PÒ {øÚÂÀ øÁzv¸UP ÷Ási¯vÀø».
9. J¸ ©õv›ø¯a ö\®ø©¨£kzx® ÷£õx, |õ®ö©ÝUPÒÁÈ¯õP ö\ßÖ
KmkQ÷Óõ®. ]Ó¢u ö£õ¸zu©õÚ©õv›ø¯U Psk¤iUP
|õ®öuõh›¯ø»©õØÖQ÷Óõ®. C¢u PmhzvÀ, öÁÎ±k J¸ SÇ¨£®, £»©õv›PÒ
{µ¨£¨£mi¸¨£uõÀ, |õ® AÁØøÓ÷|µõP øÁzv¸UP •i¯õx. ]Ó¢u ©õv›ø¯
|õ® PshÔ¢ux®, •ÊöÁÎ±møh²® }USQ÷Óõ®, ¤ßÚº ]Ó¢u
©õh¾UPõÚöuõh›¯À«sk® C¯USQ÷Óõ®
17.4 «Ò£õºøÁ
· SPSS GßÓõÀGßÚ?
· SPSS Cß A®\[PÒ
· SPSS £¯ß£õkPÎß £SvPÒ
1. SPSS GßÓõÀ GßÚ?
2. SPSS Cß A®\[PøÍU SÔ¨¤kP.
3. SPSS Cß £À÷ÁÖ £¯ß£õkPøÍ ÂÍUS[PÒ.
17.6 _¸UP®
SPSS, Stata, MStat and SAS ÷£õßÓøÁPÒ ÷£õ»÷Á, Auß ö£õxÁõÚ
£¯ß£õkPÐUS ÷\øÁ ö\´ÁuØPõÚ Ai¨£øh ¦ÒÎÂÁµ[PÒ, JmkÓÄ ©ØÖ® ¤Ó
öuõhº¦øh¯ P¸ÂPÎß Ai¨£øh vÓøÚ ÁÇ[SQÓx. Tku»õP, £À÷ÁÖ öuõSvPÒ
‰»®, Cx E¯º{ø» £ß•P £S¨£õ´Ä, xøn £S¨£õ´Ä ÷£õßÓÁØÔß ÷©®£mh
÷uøÁPøÍ¨ §ºzv ö\´¯QÓx. ÂÍUP¨£h[PÒ ©ØÖ® ¤Ó ÁøP öÁÎ±møh
E¸ÁõUSÁ÷uõk, uµÄ _zvP›¨¦ ©ØÖ® JÊ[Pø©zuÀ ÷£õßÓ £» £oPøÍ
uõÛ¯UP©õUSÁuØPõÚ Á\vø¯ Cx ÁÇ[SQÓx. uµÄ SÔ±mk •øÓ, Põnõ©À ÷£õÚ
©v¨¦PÒ £S¨£õ´Ä ©ØÖ® CÓUS©v / HØÖ©v (Excel ÷£õßÓ P¸ÂPÎ¼¸¢x) ÷£õßÓ
£oPøÍ uõÛ¯UP©õUSÁuØS® Cx AÝ©vUQÓx.
1. öÁÆ÷ÁÖ £SvPÎÀ SPSS £¯ß£õk £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
1.R. Divivedi: Research Methods in Behaviour Science, New Delhi, Macmillan India Ltd., 2001.
17.9 J¨£øhÄPÒ
1. SPSS ©ØÖ® SAS US Cøh°À EÒÍ ÷ÁÖ£k[PÒ ¯õøÁ?
(P) Ltd., 2002.
1998.
1. uµøÁ £S¨£õ´Ä ö\´¯ uµøÁ ÷\P›zx SPSS öuõS¨¦PøÍ¨ £¯ß£kzx[PÒ.
SPSS & \‰P AÔÂ¯¾UPõÚ ¦ÒÎÂÁµ öuõS¨¦

112
£õh® & 18
AmhÁøn°kuÀ ©ØÖ® uµÄPÎß £S¨£õ´Ä
18.1 AÔ•P®
ö£õxÁõP, ÁøP¨£õk ©ØÖ® AmhÁøn°kuÀ JßÓß ¤ß JßÓõP
ö\´¯¨£kQßÓÚ. uµÄ ÁøP¨£kzu¨£mk Á›ø\PÒ ©ØÖ® ö|kÁ›ø\PøÍU öPõsh
AmhÁøn°À ÁÇ[P¨£kQÓx. AmhÁønPÒ Gß£x {µ¢uµ ÁiÁzvÀ £vÄ
ö\´ÁuØPõÚ J¸ ÁÈ•øÓ¯õS®, Cx ÁøP¨£õk ‰»©õPÄ®, J÷µ ©õv›¯õÚ J¸
ö£õ¸øÍ øÁ¨£uß ‰»©õPÄ® J¨¤h¨£h ÷Ásk®.
18.2 ÷|õUP[PÒ
· uµÂß ußø©ø¯¨ ¦›¢x öPõÒÍ.
· AmhÁøn°ß £SvPøÍ AÔ¯.
· £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ AmhÁønPøÍ ¦›¢x öPõÒÍ
18.3 EÒÍhUP[PÒ
1. AmhÁøn°ß ö£õ¸Ò
2. AmhÁønPÎß £õP[PÒ
3. AmhÁønPÎß ÁøPPÒ
4. AmhÁøn°ß £[S
5. uµÄ £S¨£õ´Ä
6. uµÄ £S¨£õ´ÂÀ £›^¼zuÀ
AmhÁøn°ß ö£õ¸Ò (Meaning of Tabulation)
]» •UQ¯ A®\[PÒ AÀ»x Snõv\¯[PÐUS HØ£, Gs uµÄPøÍ ö|kÁ›ø\PÒ
©ØÖ® Á›ø\PÎÀ •øÓ¯õP ÂÍUPUPõm] ö\´Áx AmhÁøn°ku»õS®.
ö|kÁ›ø\PÒ ö\[Szx HØ£õk ©ØÖ® Á›ø\PÒ Qøh©mh HØ£õk BS®.
AmhÁøn°ß £õP[PÒ (Parts of Table)
1. AmhÁøn°ß Gs
2. uø»¨¦
3. uø» SÔ¨¦
uø»¨¦ (ö\[Szx ö|kÁ›ø\US uø»¨¦)
ìh¨ì (Qøh©mh Á›ø\PÎß uø»¨¦PÒ)
4. AmhÁøn°ß EhØ£Sv
5. SÔ¨¦PÒ
6. ‰»USÔ¨¦
AmhÁønPÎß ÁøPPÒ (Types of Tables)
1. GÀø» Ai¨£øh°À (On the basis of Coverage)
a. GÎ¯ ©ØÖ® ]UP»õÚ AmhÁøn b. ÇÁÈ AmhÁøn
c. ‰ßÖ ÁÈ AmhÁøn
2. SÔU÷PõÒ (÷|õUP®) Ai¨£øh°À (On the basis of Objective (Purpose)
a. ö£õx ÷|õUP AmhÁøn b. ]Ó¨¦ ÷|õUP AmhÁøn
3. A\À Ai¨£øh°À (On the basis of Originality)
a. •ußø© AmhÁøn b. ö£Ó¨£mh AmhÁøn
AmhÁøn°ß £[S (Role of Tabulation)
113
1. AmhÁøn ]UP»õÚ uµøÁ GÎuõUSQÓx.
2. AmhÁøn J¨¥miØS EuÄQÓx.
3. AmhÁøn uµÄ Aøh¯õÍzøu AÎUQÓx.
4. AmhÁøn ÁiÁ[PøÍ öÁÎ¨£kzxQÓx.
uµÄ £S¨£õ´Ä (Analysis of Data)
uµÄ £S¨£õ´Ä Gß£x uµøÁ ÂÁ›UPÄ®, ÂÍUPÄ®, _¸UPÄ®, ©Ö£›^»øÚ
ö\´¯Ä® ©ØÖ® ©v¨¥k ö\´¯Ä® ¦ÒÎÂÁµ ©ØÖ® / AÀ»x u¸UP ~m£[PøÍ
•øÓ¯õP¨ £¯ß£kzxÁuØPõÚ ö\¯À•øÓ¯õS®. åõ‰ ©ØÖ® öµìÛU (2003) Cß
P¸zx¨£i, £À÷ÁÖ £S¨£õ´Ä |øh•øÓPÒ ""uµÄPÎ¼¸¢x yshUTi¯
AÝ©õÚ[PøÍ ÁøµÁuØS®, uµÄPÎÀ ÇUS® ¦ÒÎÂÁµ HØÓ CÓUP[PÒ
BQ¯ÁØÔ¼¸¢x BºÁzvß {PÌøÁ ÷ÁÖ£kzxÁuØS® J¸ ÁÈø¯ ÁÇ[SQÓx''.
uµ©õÚ Bµõá]°À uµÄ £S¨£õ´Ä ¦ÒÎÂÁµ |øh•øÓPøÍ EÒÍhUQ°¸UP»õ®,
£» •øÓ £S¨£õ´Ä Gß£x öuõhºa]¯õÚ ö\¯À•øÓ¯õP ©õÖ®, A[S uµÄ öuõhº¢x
÷\P›UP¨£mk Qmhzumh J÷µ ÷|µzvÀ £S¨£õ´Ä ö\´¯¨£kQÓx. Esø©°À,
Bµõá]¯õÍºPÒ ö£õxÁõP •Ê uµÄ ÷\P›¨¦ Pmhzvß ‰»•® AÁuõÛ¨¤ß
ÁiÁ[PøÍ £S¨£õ´Ä ö\´QÓõºPÒ (\÷Á÷Ú, µõ¤ß\ß, 2004). £S¨£õ´Âß ÁiÁ®
SÔ¨¤mh uµ©õÚ AqS•øÓ (PÍ B´Ä, CÚÂ¯À EÒÍhUP £S¨£õ´Ä, Áõ´ÁÈ
Áµ»õÖ, _¯\›øu, Pmk¨£õhØÓ Bµõá]) ©ØÖ® uµÂß ÁiÁ® (¦» SÔ¨¦PÒ,
BÁn[PÒ, Bi÷¯õ÷h¨, Ãi÷¯õ ÷h¨) BQ¯ÁØÓõÀwº©õÛUP¨£kQÓx.
uµÄ J¸ø©¨£õmøh EÖv ö\´ÁuØPõÚ J¸ •UQ¯ A[P® Bµõá] •iÄPÎß
xÀ¼¯©õÚ ©ØÖ® ö£õ¸zu©õÚ £S¨£õ´Ä BS®. •øÓ¯ØÓ ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´ÄPÒ
Psk¤i¨¦PøÍ ]øuUQßÓÚ, \õuõµn Áõ\PºPøÍ uÁÓõP ÁÈ|hzxQßÓÚ
(öå¨£ºm, 2002), ÷©¾® Bµõá]°ß ö£õx P¸zøu Gvº©øÓ¯õP £õvUP»õ®. uµÄ
J¸ø©¨£õk ¦ÒÎÂÁµ©ØÓ ]UPÀPÎß £S¨£õ´ÂØS ö£õ¸zu©õÚøÁ.
uµÄ £S¨£õ´ÂÀ B÷»õ\øÚPÒ / ]UPÀPÒ (Considerations/Issues in Data Analysis)
uµÄ £S¨£õ´Ä öuõhº£õP Bµõá]¯õÍºPÒ AÔ¢v¸UP ÷Ási¯ £» A®\[PÒ
¤ßÁ¸©õÖ:
1. £S¨£õ´Ä ö\´¯ ÷uøÁ¯õÚ vÓßPøÍU öPõsi¸zuÀ.
2. uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓPÒ ©ØÖ® ö£õ¸zu©õÚ £S¨£õ´øÁ J÷µ ÷|µzvÀ
÷uº¢öuk¨£x.
3. £UPa\õº£ØÓ AÝ©õÚzøu ÁøµuÀ.
4. ö£õ¸zu©ØÓ xønUSÊ £S¨£õ´Ä.
5. HØÖUöPõÒÍUTi¯ Âv•øÓPøÍ¨ ¤ß£ØÖuÀ.
6. ¦ÒÎÂÁµ •UQ¯zxÁzøu wº©õÛzuÀ.
7. öuÎÁõP Áøµ¯ÖUP¨£mh ©ØÖ® ¦Ó{ø» ÂøÍÄ AÍÃkPÎß £ØÓõUSøÓ.
8. ÷|ºø©¯õÚ ©ØÖ® xÀ¼¯©õÚ £S¨£õ´øÁ ÁÇ[SuÀ.
9. uµøÁ ÁÇ[SÁuØPõÚ •øÓ.
10. _ØÖa`ÇÀ/ `Ì{ø» ]UPÀPÒ.
11. uµÄ £vÄ •øÓ.
12. £s£Ô uµøÁ £S¨£õ´Ä ö\´²® ÷£õx 'Eøµ' £QºÄ.
13. £S¨£õ´ÄPøÍ |hzx® FÈ¯ºPÐUS £°Ø].
14. |®£Pzußø© ©ØÖ® ö\À¾£izußø©.
15. £S¨£õ´Âß AÍÄ .
114
öuÎÁõP Áøµ¯ÖUP¨£mh ©ØÖ® SÔU÷PõÒ ÂøÍÄ AÍÃkPÎß £ØÓõUSøÓ
(Lack of Clearly Defined and Objective Outcome Measurements)
¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´Âß AÍÄ, Av|ÃÚzvß AÍøÁ¨ ö£õ¸m£kzuõ©À, ÷©õ\©õP
Áøµ¯ÖUP¨£mh ¦Ó{ø» ÂøÍÄ AÍÃkPøÍ \›ö\´¯õx. uØö\¯»õP
ö\´¯¨£mhõ¾®, C¢u |øh•øÓ Psk¤i¨¦PÎß ÂÍUPzøu ÷©P‰mkÁuØPõÚ
Áõ´¨ø£ AvP›UQÓx, CuÚõÀ Áõ\PºPøÍ uÁÓõP ÁÈ|hzx®.
÷|ºø©¯õÚ ©ØÖ® xÀ¼¯©õÚ £S¨£õ´øÁ ÁÇ[SuÀ
(Provide Honest and Accurate Analysis)
]UP¾UPõÚ Ai¨£øh¯õÚ ¦ÒÎÂÁµ ¤øÇ°ß \õzv¯zøu SøÓ¨£x
AÁ]¯©õS®. ö£õxÁõÚ \ÁõÀPÎÀ öÁÎ|£ºPøÍ Â»USuÀ, Põnõ©À÷£õÚ uµøÁ
{µ¨¦uÀ, uµøÁ ©õØÖÁx, uµÄa ö\¯»õUP® ©ØÖ® uµÂß ÁøµPø»
¤µv{vzxÁ[PøÍ E¸ÁõUSuÀ (åõ‰, öµìÛU, 2003) BQ¯øÁ Ah[S®.
uµøÁ ÁÇ[SÁuØPõÚ •øÓ (Manner of Presenting Data)
]» ÷|µ[PÎÀ Bµõá]¯õÍºPÒ ö£Ó¨£mh uµøÁ GÆÁõÖ ÁÇ[SÁx Gß£øu
wº©õÛ¨£uß ‰»® J¸ SÔ¨¤hzuUP Psk¤i¨¤ß ÷uõØÓzøu ÷©®£kzu»õ®, uµÂß
G¢u £Sv Põmh¨£kQÓx, Hß, G¨£i, ¯õ¸US (åõ‰, öµìÛU, 2003). GvºPõ»
©v¨£õ´ÄUPõP uµÄ GÆÁõÖ øP¯õÍ¨£mhx Gß£uØPõÚ ÷£õx©õÚ ©ØÖ® xÀ¼¯©õÚ
PõQu ÁÈø¯ Bµõá]¯õÍºPÒ £µõ©›UP ÷Ásk® GßÖ åõ‰ (1989) £›¢xøµUQÓõº.
_ØÖa`ÇÀ / `Ì{ø» ]UPÀPÒ (Environmental/Contextual Issues)
uµÄ £S¨£õ´Âß J¸ø©¨£õk uµÄ ÷\P›UP¨£mh `ÇÀ AÀ»x `Ç»õÀ \©µ\®
ö\´¯¨£h»õ®, AuõÁx, ÷|¸US ÷|º ÷|ºPõnÀPÒ ©ØÖ® PÁÚ® ö\¾zv¯ SÊ. {PÊ®
öuõhº¦, £[÷PØ£õÍºPÎß GsoUøP°ß Põµn©õPÄ®, J¸Á¸UöPõ¸Áº £vÀPÐUS
AÁºPÒ GÆÁõÖ ¤µv£¼UQÓõºPÒ Gß£uõ¾® J¸ PÁÚ® SÊÂØSÒ {PÊ® SÊ ©õÖ®
ußø©°¼¸¢x ÷ÁÖ£kQÓx. uµÄ ÷\P›¨¦ ö\¯À•øÓ `ÇÀ / `Ç»õÀ £õvUP¨£h»õ®
Gß£uõÀ, uµÄ £S¨£õ´øÁ ÷©ØöPõÒÐ®÷£õx Bµõá]¯õÍºPÒ Cøu PnUQÀ
GkzxUöPõÒÍ ÷Ásk®.
uµøÁ £vÄ ö\´²® •øÓ (Data Recording Method)
uµøÁ £vÄ ö\´¯¨k® •øÓ¯õÀ £S¨£õ´ÄPÐ® £õvUP¨£h»õ®.
GkzxUPõmhõP, Bµõá] {PÌÄPøÍ BÁn¨£kzu»õ®:
a. Bi÷¯õ ©ØÖ® / AÀ»x Ãi÷¯õøÁ¨ £vÄö\´x ¤ßÚº £iö¯kzuÀ
b. J¸ Bµõá]¯õÍº AÀ»x _¯ {ºÁQUS® PnUöPk¨¦.
c. ‰i¯ •iÄ PnUöPk¨¦ AÀ»x vÓ¢u •iÄ PnUöPk¨¦.
d. J¸Á £[÷PØ£õÍº / £õºøÁ¯õÍ›hª¸¢x CÚÂ¯À ¦» SÔ¨¦PøÍz u¯õ›zuÀ.
e. £[÷PØ£õÍºPÒ SÔ¨¦PøÍ Gkzx, öuõSzx Bµõá]¯õÍºPÎh® \©º¨¤US©õÖ
÷Põ¸QßÓÚº.
£¯ß£kzu¨£k® JÆöÁõ¸ •øÓ°¾® •UQ¯zxÁ® ©ØÖ® |ßø©PÒ EÒÍÚ,
uµÄ £S¨£õ´Ä ö\´¯¨£k®÷£õx ¦Ó{ø» ©ØÖ® AP{ø» öuõhº£õÚ ]UPÀPÒ
GÊ¨£¨£h»õ®.
Eøµø¯ £QºÄ ö\úÀ (Partitioning the Text)
EÒÍhUP £S¨£õ´Âß ÷£õx, FÈ¯ºPÒ, B´ÁõÍºPÒ AÀ»x ©v¨¥mhõÍºPÒ
Eøµ EÒÍhUPzøu £S¨£õ´Ä ö\´ÁvÀ ^µØÓ EzvPøÍ¨ £¯ß£kzu»õ®. ]»
©v¨¥mhõÍºPÒ P¸zxUPøÍ Jmkö©õzu©õP £S¨£õ´Ä ö\´¯»õ®, ©ØÓÁºPÒ ö\õØPÒ,
ÁõUQ¯[PÒ, Em¤›ÄPÒ, AÀ»x ÁõUQ¯[PÎß SÊUPøÍ ¤›¨£uß ‰»® Eøµ
EÒÍhUPzøu ¤›UP Â¸®¦QÓõºPÒ. uµÄ J¸ø©¨£õk \©µ\® ö\´¯¨£hõ©À ÇUP
115
""©v¨¥mhõÍºPÐUS'' Cøh°»õÚ •µs£õkPøÍU SøÓUP AÀ»x APØÓ JÆöÁõ¸
•¯Ø]²® ö\´¯¨£h ÷Ásk®.
£S¨£õ´Ä |hzx® FÈ¯ºPÐUS £°Ø] (Training of Staff Conducting Analyses)
EÒÍhUP £S¨£õ´ÂØS Eøµ ö£õ¸Ò (P¸zxPÒ) US uø»¨¦PøÍ JxUP
©v¨¥mhõÍºPÒ ÷uøÁ. ©v¨¥mhõÍºPÒ ^µØÓ £°Ø]ø¯¨ ö£ØÔ¸US®÷£õx AÀ»x
•¢øu¯ £°Ø] AÝ£Ázøu ö£ØÔ¸US®÷£õx J¸ø©¨£õmiØS Aa_ÖzuÀ HØ£h»õ®.
•¢øu¯ AÝ£Á® ©v¨¥mhõÍºPÒ GÆÁõÖ ö£õ¸øÍ EnºQÓõºPÒ AÀ»x |hzu¨£h
÷Ási¯ £S¨£õ´ÄPÎß ußø©ø¯ GÆÁõÖ EnºQÓõºPÒ Gß£øu¨ £õvUP»õ®. CuÚõÀ
J¸ ©v¨¥mhõÍº ©ØöÓõ¸ ©v¨¥mhõÍ›hª¸¢x Po\©õP ÷ÁÖ£mh ö£õ¸ÐUS
uø»¨¦PÒ AÀ»x SÔ±kPøÍ JxUP •i²®. Cøu {Áºzv ö\´ÁuØPõÚ EzvPÒ,
ö|Ô•øÓ øP÷¯miÀ £S¨£õ´Ä |øh•øÓPÎß £mi¯ø» öuÎÁõPU SÔ¨¤kÁx,
{ø»¯õÚ £°Ø] ©ØÖ® ©v¨¥mhõÍºPÎß ÁÇUP©õÚ PsPõo¨¦ BQ¯øÁ Ah[S®.
|®£Pzußø© ©ØÖ® ö\À¾£izußø© (Reliability and Validity)
AÍÄ AÀ»x £s£Ô £S¨£õ´ÄPÎÀ £S¨£õ´Ä ö\´²® Bµõá]¯õÍºPÒ
|®£Pzußø© ©ØÖ® ö\À¾£i¯õUP¾UPõÚ \ÁõÀPøÍ AÔ¢v¸UP ÷Ásk®.
GkzxUPõmhõP, EÒÍhUP £S¨£õ´Âß £Sv°À, £S¨£õ´Ä ö\´¯¨£mh uµÂß
|®£Pzußø©ø¯ £õvUPUTi¯ ‰ßÖ PõµoPøÍ ÷Põmè\õU (1995) R÷Ç PshÁõÖ
Aøh¯õÍ® Põmi²ÒÍõº:
· ìvµzußø©, AÀ»x SÔ±mhõÍºPÒ J¸ SÔ¨¤mh Põ» CøhöÁÎ°À J÷µ
uµøÁ J÷µ ©õv›¯õP öuõhº¢x SÔ±hõUSÁx.
· CÚ¨ö£¸UP®, AÀ»x SÔ±mhõÍºPÎß SÊ ÁøPPøÍ J÷µ ©õv›¯õP
ÁøP¨£kzxÁx.
· xÀ¼¯®, AÀ»x J¸ Eøµ°ß ÁøP¨£õk ¦ÒÎÂÁµ Ai¨£øh°À J¸
{ø»¯õÚ AÀ»x Âv•øÓUS Jzv¸¨£x.
uµÄ £S¨£õ´Âß ìvµzußø©, CÚ¨ö£¸UP® AÀ»x xÀ¼¯zøu
Bµõá]¯õÍºPÒ öuõhº¢x {¹¤UP •i¯õu÷£õx uµÄ J¸ø©¨£õmøh \©µ\®
ö\´ÁuØPõÚ \õzv¯[PÒ GÊQßÓÚ
÷Põmè\õU, (1995) P¸zx¨£i, EÒÍhUP £S¨£õ´Âß ö\À¾£izußø©,
•iÄPÐUPõÚ öuõhº¦ ÁøPPøÍ (Eøµ EÒÍhUPzvØS ©v¨¥mhõÍºPÒ
JxUP¨£mkÒÍ ÁøP¨£õk), ©ØÖ® J¸ ÷Põm£õmiØPõÚ •iÄPÎß ö£õx©¯©õUPÀ
(¤›ÄPÒ Bu›UQÓuõ? B´Âß •iÄ, ©ØÖ® ÷uº¢öukUP¨£mh ÷Põm£õmk
£SzuÔÄUS BuµÁÎUP AÀ»x £¯ß£kzu ÷£õx©õÚ Psk¤i¨¦ Ç¢uuõ?)
BQ¯ÁØøÓ SÔUQÓx.
£S¨£õ´Âß AÍÄ (Extent of Analysis)
EÒÍhUP £S¨£õ´ÂØPõÚ Eøµ EÒÍhUPzøu SÔ±mk ö\úÄhß,
©v¨¥mhõÍºPÒ JÆöÁõ¸ SÔ±møh²® SÖUS&SÔ¨¦ Ao°ß ö£õ¸zu©õÚ ÁøP¯õP
ÁøP¨£kzu ÷Ásk®. Aø»öÁs AÀ»x ö\õÀ GsoUøPø¯z wº©õÛUP PoÛ
ö©ßö£õ¸øÍ |®¤°¸¨£x uÁÖPÐUS ÁÈÁSUS®. ""Áõºzøu°ß {PÌÄ ©ØÖ®
Aø»öÁs SÔzu xÀ¼¯©õÚ GsoUøPø¯ J¸Áº ö£Ó»õ®, BÚõÀ JÆöÁõ¸
SÔ¨¤mh £¯ß£õmi¾® EÒÍõº¢u ö£õ¸Îß xÀ¼¯©õÚ PnURk CÀø»"
(÷Põmè\õU, 1995). uµÄ öuõS¨¤ß £›©õnzøu AÀ»x ¦v¯ ¦v¯ Aºzu•ÒÍ
Ai¨£øh ©õÔPøÍU PshÔ¯ ÷©»vP £S¨£õ´ÄPÒ ö£õ¸zu©õÚuõP ÇUP»õ®.
18.4 «Ò£õºøÁ
· AmhÁøn°ß ö£õ¸Ò
· AmhÁønPÎß ÁøPPÒ
116
· uµÄ £S¨£õ´Ä
· uµÄ £S¨£õ´ÂÀ EÒÍ ]UPÀPÒ
1. AmhÁøn°ß •UQ¯ ÷|õUP[PÒ ¯õøÁ?
2. AmhÁøn°ß |ßø©PÒ ¯õøÁ?
3. uµÄPÎß AmhÁøn°ß £[øP ÂÍUS[PÒ.
4. ¦ÒÎÂÁµ AmhÁøn°ß TÖPÒ ¯õøÁ?
5. ÁøP¨£õk ©ØÖ® AmhÁøn¨£kzxuÀ BQ¯ÁØøÓ ÷ÁÖ£kzx[PÒ.
6. uµÂß £S¨£õ´Ä GßÓõÀ GßÚ?
7. uµÄ £S¨£õ´Ä ö\´ÁvÀ •UQ¯ ]UPÀPÒ ¯õøÁ?
18.6 _¸UP®
£S¨£õ´ÄPÎÀ ¦ÒÎÂÁµ AÀ»x ¦ÒÎÂÁµ©ØÓ •øÓPÒ £¯ß£kzu¨£mhõ¾®,
uµÄ J¸ø©¨£õmøh \©µ\® ö\´ÁuØPõÚ \õzv¯UTÖPÒ SÔzx Bµõá]¯õÍºPÒ
AÔ¢v¸UP ÷Ásk®. ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´Ä ö£õxÁõP AÍÄ uµÄPÎÀ
{PÌzu¨£mhõ¾®, EÒÍhUP®, P¸¨ö£õ¸Ò ©ØÖ® CÚÂ¯À £S¨£õ´Ä EÒÎmh uµ©õÚ
SÔ¨£õP ÁiÁø©UP¨£mh £» £S¨£õ´Ä |øh•øÓPÒ EÒÍÚ. J¸Áº AÍÄ AÀ»x
£s£Ô {PÌÄPøÍ¨ £iUQÓõµõ Gß£øu¨ ö£õ¸m£kzuõ©À, P¸x÷PõÒPøÍa
÷\õvUPÄ®, |hzøu •øÓPøÍU PshÔ¯Ä®, CÖv°À Bµõá] ÷PÒÂPÐUS
£v»ÎUPÄ® uµÄPøÍ £S¨£õ´Ä ö\´¯ Bµõá]¯õÍºPÒ £»Âu©õÚ P¸ÂPøÍ¨
£¯ß£kzxQßÓÚº. ÁÇ[P¨£mh uµÄ £S¨£õ´Ä ]UPÀPøÍ¨ ¦›¢xöPõÒÍ AÀ»x
J¨¦UöPõÒÍz uÁÔÚõÀ uµÄ J¸ø©¨£õmøh \©µ\® ö\´¯»õ®.
1. J¸ |À» ¦ÒÎÂÁµ AmhÁøn°ß Azv¯õÁ]¯[PøÍU SÔ¨¤kP.
1. Gottschalk, L. A. (1995). Content analysis of verbal behavior: New findings and clinical
applications. Hillside, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, Inc
2. Jeans, M. E. (1992). Clinical significance of research: A growing concern. Canadian
Journal of Nursing Research, 24, 1&4.
18.9 J¨£øhÄPÒ
1. HØÖ©v ©ØÖ® CÓUS©vUS AmhÁønPÎß öÁØÖ ÁiÁzøuz u¯õ›UPÄ®.
1. Â\õµønz vmhzvÀ AmhÁøn°ß •UQ¯zxÁzøu ÂÍUS[PÒ.
AmhÁøn, uµÄ £S¨£õ´Ä

117
£õh® & 19
£µÁØ£i £S¨£õ´Ä ©ØÖ® ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä
19.1 AÔ•P®
{ºÁõP •iöÁk¨£uØS, ]» ÷|µ[PÎÀ J¸Áº •UQ¯zxÁ® Áõ´¢u ÷\õuøÚPøÍ
÷©ØöPõÒÍ ÷Ásk®. £µÁØ£i £S¨£õ´Ä C¢u ÷|õUPzvØPõP J¸ ]Ó¢u P¸Â¯õS®.
£µÁØ£i £S¨£õ´Âß ÷|õUP® öÁÆ÷ÁÖ ©õv›PÎß ÁÈ•øÓPÎß J¸ø©¨£õmøh
÷\õv¨£uõS®.
19.2 ÷|õUP[PÒ
· £µÁØ£i £S¨£õ´Âß P¸zøu ¦›¢x öPõÒÐ[PÒ
· öÁØÖ ©ØÖ® ©õØÖ P¸x÷PõÒPøÍ E¸ÁõUSuÀ
· J¸ ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄPÐUPõP £µÁØ£i £S¨£õ´Âß AmhÁønø¯
E¸ÁõUS[PÒ
· £µÁØ£i £S¨£õ´Âß {ºÁõP £¯ß£õkPøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÐ[PÒ
· ußø©\õº¦ £S¨£õ´Âß ö\¯ÀvÓøÚ GÆÁõÖ ©v¨¤kÁx Gß£øu¨ ¦›¢x
öPõÒÐ[PÒ.
19.3 EÒÍhUP[PÒ
1. £µÁØ£i £S¨£õ´Âß Áøµ¯øÓ
2. £µÁØ£i £S¨£õ´Âß AÝ©õÚ[PÒ
3. ÷|›¯À ©õv›PÎß ÁøP¨£õk
4. J¸ ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄUPõÚ £µÁØ£i £S¨£õ´Ä
5. J¸ ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄPÐUPõÚ £µÁØ£i £S¨£õ´Âß AmhÁøn
6. ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä
£µÁØ£i £S¨£õ´Âß Áøµ¯øÓ (Definition of ANOVA)
Bº.H. L¤å›ß TØÖ¨£i, ""£µÁØ£i £S¨£õ´Ä Gß£x J¸ SÊÂÚ¸USU
Põµn©õÚ ©õÖ£õmi¼¸¢x ¤Ó SÊUPÐUSU TÓ¨£k® ©õÖ£õmøh¨ ¤›¨£uõS®''.
£µÁØ£i £S¨£õ´Âß AÝ©õÚ[PÒ (Assumptions of ANOVA)
£µÁØ£i £S¨£õ´Âß ~m£® •UQ¯©õP ÷\õuøÚPÎ¼¸¢x ö£Ó¨£mh uµÂß
£S¨£õ´Ä ©ØÖ® ÂÍUPzvØS £¯ß£kzu¨£kQÓx. C¢u ~m£® ‰ßÖ •UQ¯©õÚ
AÝ©õÚ[PøÍ Ai¨£øh¯õPU öPõshx, AuõÁx
1. ©UPÒ öuõøP \õuõµn©õÚx.
2. ¤øÇ TÖ ö£õxÁõP §äâ¯ \µõ\› ©ØÖ® {ø»¯õÚ ©õÖ£õmkhß
Â{÷¯õQUP¨£kQÓx.
3. £À÷ÁÖ ÂøÍÄPÒ C¯ØøP¯õÚ ÷\ºUøP¯õS®.
©õv›PÎß ÁøP¨£õk (Classification of Models)
uµÄPÐUPõÚ ÷|›¯À ©õv›PøÍ ¤ßÁ¸©õÖ ‰ßÖ ÁøPPÍõP ÁøP¨£kzu¨£h»õ®:
1. ^µØÓ ÂøÍÄ ©õv› 2.{ø»¯õÚ ÂøÍÄ ©õv›
3. P»¨¦ ÂøÍÄ ©õv›
G¢uöÁõ¸ ©õÖ£õk TÖPÎß ©õv›°¾®, ¤øÇU TÖ G¨÷£õx® ^µØÓ
ÂøÍÄPøÍU öPõskÒÍx, HöÚÛÀ Cx •ØÔ¾® ^µØÓ •øÓ°À {PÌQÓx. ©ØÓ
AøÚzx TÖPÐ® P»¨¦ AÀ»x ^µØÓuõP ÇUP»õ®.
118
^µØÓ ÂøÍÄ ©õv› (Random effect model)
JÆöÁõ¸ PõµoPÎÐ® ^µØÓ ÂøÍøÁU öPõsh J¸ ©õv› (¤øÇ ÂøÍÄ
Em£h) ^µØÓ ÂøÍÄ ©õv› GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
{ø»¯õÚ ÂøÍÄ ©õv› (Fixed effect model)
JÆöÁõ¸ PõµoPÎÐ® {ø»¯õÚ ÂøÍÄPøÍU öPõsh J¸ ©õv›, ¤øÇ
ÂøÍøÁ ©mk÷© öPõsi¸¨£x, {ø»¯õÚ ÂøÍÄ ©õv› GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
P»¨¦ ÂøÍÄ ©õv› (Mixed effect model)
]» PõµoPÒ {ø»¯õÚ ÂøÍÄPøÍU öPõsh J¸ ©õv› ©ØÖ® ]»ÁØÔÀ ^µØÓ
ÂøÍÄPøÍU öPõsh J¸ ©õv› P»¨¦ ÂøÍÄ ©õv› GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
J¸ {ø»¯õÚ ÂøÍÄ ©õv›°À, ÂøÍÄPøÍ ©v¨¤kÁx ©ØÖ® JÆöÁõ¸
PõµoPÐUQøh°À ©õÖ£õmiß AÍøÁU Psk¤i¨£x®, CÖv¯õP ¤øÇ
ÂøÍÄPÎøh÷¯ ©õÖ£õmøhU PshÔÁx® •UQ¯ ÷|õUP©õS®.
ANOVA ~m£® •UQ¯©õP ÷|›¯À ©õv›ø¯ Ai¨£øh¯õPU öPõshx, Cx ÷|›¯À
©õv›°À £¯ß£kzu¨£k® uµÄ ÁøPPøÍ¨ ö£õÖzux. ©õÖ£õmiß ‰»[PÎß
GsoUøPø¯¨ ö£õÖzx ANOVA CÀ £» ÁøP¯õÚ uµÄ EÒÍÚ.,
1. J¸ ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄ, 2.Ç ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄ,
3. m& ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄ.
J¸ ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄPÐUS ANOVA(ANOVA for One&Way Classified Data)
J¸ Põµo°ß öÁÆ÷ÁÖ {ø»PÎÀ AÁuõÛ¨¦PÎß öuõS¨¦ Â{÷¯õQUP¨£k®
÷£õx, Ax J¸ ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµøÁ AÎUQÓx.
PnUS 1
‰ßÖ Ãmk Áõ\À ¤µa\õµ[PÎÀ ‰ßÖ ÂØ£øÚ¯õÍºPÍõÀ ö\´¯¨£mh
ÂØ£øÚ°ß ÂÁµ[PÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
ÂØ£øÚ¯õÍº Ãmk Áõ\À ¤µa\õµ[PÎÀ ÂØ£øÚ
A 8 9 5 10
B 7 6 6 9
C 6 6 7 5
ANOVA AmhÁønø¯ E¸ÁõUQ, ÂØ£øÚ |£ºPÎß ö\¯ÀvÓÛÀ SÔ¨¤hzuUP
÷ÁÖ£õk EÒÍuõ Gß£øuU PshÔ¯Ä®.
wºÄ:
•øÓ I (÷|µi •øÓ) ( Direct method)
A =8+9+5+10=32
B =7+6+6+9=28
C =6+6+7+5=24
A ÂØPõÚ ©õv› \µõ\› = 32/4=8
B UPõÚ ©õv› \µõ\› = 28/4= 7
C UPõÚ ©õv› \µõ\› = 24/4 = 6
©õv› E¸¨£iPÎß ö©õzu GsoUøP = A & UPõÚ ö£õ¸mPÎß GsoUøP B &
UPõÚ ö£õ¸mPÎß GsoUøP ©ØÖ® C UPõÚ ö£õ¸mPÎß GsoUøP.
= 4 + 4 + 4 = 12
AøÚzx ©õv›PÎß \µõ\› X
32 + 28 + 24 84
= =7
12 12
119
A UPõÚ Â»PÀPÎß ÁºUP öuõøP:
−8 2
A A−A=A (A − A)
8 0 0
9 1 1
5 &3 9
10 2 4
14
B UPõÚ Â»PÀPÎß ÁºUP öuõøP:
−7 2
B B−B=B (b − b)
7 0 0
6 &1 1
6 &1 1
9 2 4
6
C UPõÚ Â»PÀPÎß ÁºUP öuõøP:
−6 2
C C−C=C (C & C)
6 0 0
6 0 0
7 &1 1
5 &1 1
2
©õv›PÐUSÒ Â»PÀPÎß ÁºUP öuõøP ÁøPPÒ =
= ∑ (A−A)2 + ∑ (B−B)2 + ∑(C−C)2
= 14 + 6 + 2
= 22
ö©õzu ©õÖ£õmiØPõÚ Â»PÀPÎß ÁºUP öuõøP:
ÂØ£øÚ |£º ÂØ£øÚ ÂØ£øÚ &X = (ÂØ£øÚ−7)2
ÂØ£øÚ & 7
A 8 1 1
A 9 2 4
A 5 &2 4
A 10 3 9
B 7 0 0
B 6 &1 1
B 6 &1 1
B 9 2 4
C 6 &1 1
C 6 &1 1
C 7 0 0
C 5 2 4
30
J¸ ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄUPõÚ AmhÁøn
©õÖ£õmiß Buõµ® \©ß£õmk£i Â»PÀPÎß ÁºUP öuõøP ©õÖ£õk
©õv›PÐUS Cøh°À 3 & 1=2 8 8/2= 4
©õv›PÐUSÒ 12 &3=9 22 22/9= 2.44
ö©õzu® 12 & 1 = 11 30
120
F©v¨ø£ PnUQhÀ
F = Greater Variance =
4.00 = 1.6393
Smaller Variance 2.44
AvP ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i (df1) = 2 ]Ô¯ ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i
(df1) = 9.
•UQ¯zxÁzvß AÍøÁ 5% BP GkzxU öPõÒ÷Áõ®
F Cß AmhÁøn ©v¨¦ = 4.26
AÝ©õÚ®
F Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦ AmhÁøn ©v¨ø£ Âh SøÓÁõP EÒÍx. GÚ÷Á,
GÚ÷Á P¸x÷PõÒ HØÖUöPõÒÍ¨£kQÓx. GÚ÷Á 5% •UQ¯zxÁzvÀ,
ÂØ£øÚ¯õÍºPÎß ö\¯ÀvÓÛÀ SÔ¨¤hzuUP ÷ÁÖ£õk CÀø».
•øÓ II (SÖUS •øÓ): (Shortcut Method)
∑A = 32, ∑B = 28, ∑C = 24.
T= AøÚzx ©õv› ö£õ¸mPÎß öuõøP 172
∑A + ∑B +∑C
= 32 + 28 +24
= 84
N = AøÚzx ©õv›PÎ¾® EÒÍ ö©õzu ö£õ¸mPÎß GsoUøP = 4 + 4 + 4 =12
v¸zuÀ Põµo = 588
PÁÛUP¨£mh ©v¨¦PÎß ÁºUP öuõøPø¯ ¤ßÁ¸©õÖ PnUQk[PÒ
ÂØ£øÚ |£º X X
2
A 8 64
A 9 81
A 5 25
A 10 100
B 7 49
B 6 36
B 6 36
B 9 81
C 6 36
C 6 36
C 7 49
C 5 25
618
ö©õzu ©õÖ£õmiØPõÚ Â»PÀPÎß ÁºUP öuõøP = ∑X2 & v¸zuÀ Põµo
= 618 & 588 = 30.
©õv›PÐUS Cøh°»õÚ ©õÖ£õmiØPõÚ Â»PÀPÎß ÁºUP öuõøP
(  A) 2 (  B ) 2 (  C ) 2
+ + − CF
N1 N2 N3
= 322 + 282 + 242 −588
121
=1024 + 784 + 576 −588
= 256 + 196 + 144 −588
=8
©õÖ£õmiß Buõµ® \©ß£õmk£i Â»PÀPÎß ÁºUP öuõøP ©õÖ£õk
©õv›PÐUS Cøh°À 3&1=2 8 8
©õv›PÐUSÒ 12 & 3 =9 22 22/9=2.44
ö©õzu® 12 & 1 = 11 30
•øÓ I ©ØÖ® II&À EÒÍ ANOVA AmhÁønPÒ Jß÷Ó JßÖuõß Gß£øu
PÁÚzvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®. F ©v¨ø£U PnUQkuÀ ©ØÖ® Áøµ£h AÝ©õÚzvß
Akzu £iPÐUS, •øÓ I I¨ £õºUPÄ®.
PnUS 2
A,B, C BQ¯ ‰ßÖ E›ø©¯õÍº AkUS©õi {ÖÁÚ[PÒ AÎzxÒÍ
Si°¸¨¦PÎß AkUS £SvPÎß ÂÁµ[PÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
ÃkPÒ AkUS©õi Si°¸¨¦PÎß AkUS £Sv
A 1500 1430 1550 1450
B 1450 1550 1600 1480
C 1550 1420 1450 1430
AkUS©õi Si°¸¨¤ß AkUS £SvPÎÀ SÔ¨¤hzuUP ÷ÁÖ£õk EÒÍuõ
Gß£øuz wº©õÛUP ©õÖ£õmiß £S¨£õ´øÁ¨ £¯ß£kzuÄ®.
SÔ¨¦
öPõkUP¨£mh ¦ÒÎÂÁµ[PÒ ö£›¯uõP Ç¨£uõÀ, AøÁPÐhß £o¦›Áx
PiÚ©õP ÇUS®. GÚ÷Á, |õ® ¤ßÁ¸® Esø©PøÍ¨ £¯ß£kzxQ÷Óõ®:
1. ©õÖ£õk ÂQu® ÷uõØÓzvß ©õØÓzv¼¸¢x \õº£ØÓuõP EÒÍx.
2. ©õÖ£õk ÂQu® AÍÂß ©õØÓzv¼¸¢x \õº£ØÓuõP EÒÍx.
öPõkUP¨£mh PnUQÀ, GsPÒ 1420 •uÀ 1600 Áøµ ÷ÁÖ£kQßÓÚ. GÚ÷Á
SÔ±mk •øÓ GÚ¨£k® J¸ •øÓø¯¨ ¤ß£ØÖ÷Áõ®. •u¼À, JÆöÁõ¸
©v¨¤¼¸¢x® 1400 IU PÈ¨÷£õ®. ¤ßÁ¸® ©õØÓ¨£mh uµøÁ |õ® ö£Ö÷Áõ®:
{ÖÁÚ® ©õØÓ¨£mh uµÄ
A 100 30 150 50
B 50 150 100 80
C 150 20 50 30
Akzx, JÆöÁõ¸ EÒÏmøh²® 10 BÀ ÁSUPÄ®.
©õØÓ¨£mh uµÄ R÷Ç öPõkUP¨£mkÒÍx.
{ÖÁÚ® ©õØÓ¨£mh uµÄ
A 10 3 15 5
B 5 15 10 8
C 15 2 5 3
C¢u ©õØÓ¨£mh uµÄPÐhß |õ® £oø¯ ö\´÷Áõ®.
122
A=10+3+15+5=33
B =5+15+10+8=38
C=15+2+5+3=25
T =∑A +∑B +∑C
= 33 + 38 +25
= 96
N = AøÚzx ©õv›PÎ¾® EÒÍ EÒÏkPÎß ö©õzu GsoUøP = 4 + 4 + 4 = 12
T 2 96 2
v¸zuÀ Põµo = = = 768
N 12
PÁÛUP¨£mh ©v¨¦PÎß ÁºUPz öuõøPø¯ ¤ßÁ¸©õÖ PnUQP:
{ÖÁÚ® X X2
A 10 100
A 3 9
A 15 225
A 5 25
B 5 25
B 15 225
B 10 100
B 8 64
C 15 225
C 2 4
C 5 25
C 3 9
1036
ö©õzu ©õÖ£õmiØPõÚ Â»PÀPÎß ÁºUPz öuõøP = ∑X2 & v¸zuÀ Põµo
= 1036 & 768 = 268
©õv›PÐUS Cøh°»õÚ ©õÖ£õmiØPõÚ Â»PÀPÎß ÁºUPz öuõøP
(  A) 2 (  B ) 2 (  C ) 2
+ + − CF
N1 N2 N3
332 + 382 + 252 −768
1089 + 1444 + 625 −768
= 272.25 + 361 + 156.25 −768
= 789.5 −768
= 21.5
£µÁØ£i AmhÁøn
123
©õÖ£õmiß Buõµ® \©ß£õmk£i Â»PÀPÎß ÁºUPz ©õÖ£õk
öuõøP
©õv›PÐUS 3&1=2 21.5 21.5/2=10.75
Cøh°À
©õv›PÐUSÒ 12 & 3 =9 264.5 24.65=27.38
ö©õzu® 12 & 1 = 11 268
F ©v¨¤ß PnURk:
F = Greater Variance 27.38
= 2.5470
Smaller Variance 10.75
AvP ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i (df1) = 9
]Ô¯ ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i (df2) = 2
5% •UQ¯zxÁzvß ©mhzvÀ F Cß AmhÁøn ©v¨¦ = 19.38
AÝ©õÚ®
Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦ F Cß AmhÁøn ©v¨ø£ Âh SøÓÁõP Ç¨£uõÀ,
F
öÁØÖ P¸x÷PõÒ HØÖUöPõÒÍ¨£mk, ‰ßÖ {ÖÁÚ[PÒ ÁÇ[S® E›ø©¯õÍº
AkUS©õi AkUS £SvPÎÀ 5% •UQ¯zxÁzvÀ, SÔ¨¤hzuUP ÷ÁÖ£õk CÀø»
GßÖ •iÄ ö\´¯¨£kQÓx.
PnUS 3
J¸ {v ÷©»õÍº ‰ßÖ {vz vmh[PÎß ö\¯ÀvÓß SÔzx ¤ßÁ¸® uPÁÀPøÍ
÷\P›zxÒÍõº.
©õÖ£õmiß Buõµ® \©ß£õmk¨£i Â»PÀPÎß ÁºUPz öuõøP
ÁøPPÐUS Cøh°À 5 15
ÁøPPÐUSÒ 2 25
ö©õzu® 7 40
AÁº ö£ØÓ uPÁÀPøÍ ÂÍUS[PÒ.
wºÄ
vmh[PÎß GsoUøP = 3 (3 & 1 = 2 •uÀ)
©õv› E¸¨£iPÎß ö©õzu GsoUøP = 8
©õÖ£õmøhU PnUQk÷Áõ®. (8 & 1 = 7 •uÀ)
15/2 = 7.5
ÁøPPÐUS Cøh°»õÚ ©õÖ£õk = 25/5 = 5
ÁøPPÐUS Cøh°»õÚ ©õÖ£õk =
F = Greater Variance = 7.5 = 1.5
Smaller Variance 5
AvP ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk¨£i (df1) = 2
]Ô¯ ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk¨£i (df1) = 5
5% •UQ¯zxÁ ©mhzvÀ F Cß ö©õzu ©v¨¦ = 5.79
AÝ©õÚ®
124
FCß PnUQh¨£mh ©v¨¦ F Cß AmhÁøn ©v¨ø£ Âh SøÓÁõP Ç¨£uõÀ,
öÁØÖ&P¸x÷PõøÍ |õ® HØÖUöPõÒQ÷Óõ®, GÚ÷Á, ‰ßÖ {vz vmh[PÎß
ö\¯ÀvÓÛÀ SÔ¨¤hzuUP ÷ÁÖ£õk CÀø».
ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä (Discriminant Function Analysis)
ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä Gß£x ]UPø» ÁøP¨£kzu £¯ß£kzu¨£kQÓx. C[S
Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh SÊUPÒ AÀ»x ©UPÒ öuõøP J¸ ¨›÷¯õ› (priori ) GÚ
AøÇUP¨£kQÓx ©ØÖ® JßÖ AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh ¦v¯ AÁuõÛ¨¦PÒ
AÍÂh¨£mh £s¦PÎß Ai¨£øh°À AÔ¯¨£mh ©UPÒöuõøPPÎÀ JßÓõP
ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ.
ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä Gß£x JßÖ AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh öuõhºa]¯õÚ AÀ»x
ø£Ú› \õº£ØÓ ©õÔPÒ (•ßPo¨¦ ©õÔPÒ GÚ AøÇUP¨£kQÓx) ‰»® J¸ ÁøP
\õº¢u \õº¦ ©õÔø¯ (J¸ SÊÁõP ©õÔ GÚ AøÇUP¨£kQÓx) PoUP £¯ß£kzu¨£k®
J¸ ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´Ä BS®.
A\À Ç÷ÁÖ£mh ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä 1936 B® BsiÀ \º öµõÚõÀm
L¤åµõÀ E¸ÁõUP¨£mhx. Cx J¸ ANOVA AÀ»x MANOVA C¼¸¢x ÷ÁÖ£mhx,
Cx JßÖ (ANOVA) AÀ»x £» (MANOVA) öuõhºa]¯õÚ \õº¦ ©õÔPøÍ JßÖ AÀ»x
AuØS ÷©Ø£mh \õº£ØÓ ÁøP¨£kzu¨£mh ©õÔPÒ ‰»® PoUP¨ £¯ß£kQÓx. ÁøP
EÖ¨¤ÚºPøÍU Po¨£vÀ ©õÔPÎß öuõS¨¦ £¯ÝÒÍuõ Gß£øu wº©õÛUP
ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä £¯ÝÒÍuõP ÇUS®.
SÊUPÒ J¸ ¨›÷¯õ› (vµÒ £S¨£õ´øÁ¨ ÷£õ»À»õ©À) AÔ¯¨£k®÷£õx
ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä £¯ß£kzu¨£kQÓx. JÆöÁõ¸ ÁøP°¾® JßÖ AÀ»x AuØS
÷©Ø£mh AÍÄ •ßPo¨¦ |hÁiUøPPÎÀ ©v¨ö£s ÇUP ÷Ásk®, SÊ
AÍÃmiÀ ©v¨ö£s ÇUP ÷Ásk®. GÎø©¯õÚ ö\õØPÎÀ, ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä
Gß£x ÁøP¨£õk & J÷µ ÁøP SÊUPÒ, ÁS¨¦PÒ AÀ»x ÁøPPÍõP ö£õ¸mPøÍ
Â{÷¯õQUS® ö\¯À.
÷©¾®, \õº¦ ©õÔPÎß P»øÁ°À SÊUPÒ GÆÁõÖ ÷ÁÖ£kQßÓÚ Gß£øuU
PshÔÁuØS, öuõhºa]¯õÚ J¸ ÁÈ ANOVAøÁ£¯ß£kzxÁuØS £v»õP MANOVA US
Cx J¸ £¯ÝÒÍ ¤ßöuõhºuÀ ö\¯À•øÓ¯õS®. CÁØÔÀ, J¸ SÔ¨¤hzuUP F
÷\õuøÚ •ßPo¨¦ ©õÔPÒ J¸ ÷|›¯À P»øÁ°ß Ai¨£øh°À ÁøP¨£kzuø»
AÝ©vUQÓx. MANOVA I¨ ÷£õ»÷Á, ö\õØPÐ® C[÷P SÇ¨£©øh¯UTk®, \õº¦
©õÔPÒ, •ßPo¨¦ ©õÔPÒ, ©ØÖ® \õº£ØÓ ©õÔPÒ, öuõSzuÀ ©õÔPÒ.
AÝ©õÚ[PÒ (Assumptions)
ußø©\õº¦ £S¨£õ´Âß AÝ©õÚ[PÒ MANOVA & ÂØS \©©õÚøÁ. £S¨£õ´Ä
öÁÎ±mhõÍºPÐUS ªPÄ® EnºvÓß Áõ´¢ux ©ØÖ® ªPa]Ô¯ SÊÂß AÍÄ
•ßPo¨¦ ©õÔPÒ GsoUøPø¯ Âh ö£›¯uõP ÇUP ÷Ásk®.
a. £ß•P C¯À¦{ø»: öuõSzuÀ ©õÔ°ß JÆöÁõ¸ {ø»US® \õº£ØÓ ©õÔPÒ
C¯À£õÚøÁ.
b. ©õÖ£õk / Ehß©õØÓzvß J¸ø©¨£õk: SÊ ©õÔPÒ ©zv°À EÒÍ ©õÖ£õkPÒ
•ßPo¨£õÍºPÎß AÍÄPÎÀ J÷µ ©õv›¯õP ÇUS®. ö£mi°ß M ¦ÒÎÂÁµzxhß
÷\õvUP •i²®. GÆÁõÓõ°Ý®, Ehß©õØÓ[PÒ \©©õP ÇUS®÷£õx ÷|›¯À
ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä £¯ß£kzu¨£h ÷Ásk® GßÖ®, Ehß©õØÓ[PÒ \©©õP
CÀ»õu÷£õx Ç£i ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä £¯ß£kzu¨£h»õ® GßÖ®
£›¢xøµUP¨£kQÓx.
©Ài÷Põ¼Ú›mi: •ßPo¨¦ ©õÔPÒ Cøh÷¯ AvP›zu öuõhº¦hß •ßPo¨¦
\Uv SøÓ²®.
125
_u¢vµ®: £[÷PØ£õÍºPÒ ÷uõµõ¯©õP ©õv›¯õPU P¸u¨£kQÓõºPÒ, ÷©¾® J¸
©õÖ£õmiÀ £[÷PØ£õÍ›ß ©v¨ö£s ©ØÓ AøÚzx £[÷PØ£õÍºPÐUS® A¢u ©õÔ°ß
©v¨ö£sPÎ¼¸¢x \õº£ØÓõuõP ÇUS® GßÖ P¸u¨£kQÓx.
C¢u AÝ©õÚ[PÎß ]Ô¯ «ÓÀPÐUS ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä J¨¥mhÍÂÀ
Á¾ÁõÚx GßÖ®, Ç÷ÁÖ£mh ©õÔPøÍ¨ £¯ß£kzx® ÷£õx ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä
CßÝ® |®£P©õÚuõP ÇUP»õ® GßÖ® {¹¤UP¨£mkÒÍx (C[S £ß•P C¯À¦{ø»
ö£¸®£õ¾® «Ó¨£kQÓx).
19.4 «Ò£õºøÁ
· £µÁØ£i B´Âß ö£õ¸Ò
· ©õv›PÎß ÁøP¨£õk
· J¸ ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄ,
· ÇÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄ,
· m&ÁÈ ÁøP¨£kzu¨£mh uµÄ
1. £µÁØ£i £S¨£õ´øÁ Áøµ¯ÖUPÄ®.
2. £µÁØ£i £S¨£õ´Âß AÝ©õÚ[PøÍU TÖ[PÒ.
3. ©õv› uµÄPÐUPõÚ ÷|›¯À ©õv›PÎß ÁøP¨£õmøh ÂÍUS[PÒ.
4. £µÁØ£i AmhÁønø¯ ÂÍUS[PÒ.
5. £µÁØ£i £S¨£õ´Âß {ºÁõP £¯ß£õkPøÍ ÂÍUS[PÒ.
6. ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä P¸zøu ÂÁ›zx Auß £¯ß£õkPøÍU TÖ[PÒ.
19.6 _¸UP®
£µÁØ£i B´Âß ~m£® Ai¨£øh°À J¸ ÷\õuøÚ°ß ö©õzu ©õÖ£õmøh
öÁÆ÷ÁÖ ‰»[PÎß TÖPÍõP¨ ¤›¨£øuU öPõskÒÍx. C¢u ©õÖ£õkPÎß
Buõµ[PÒ Pmk¨£kzu¨£mh PõµoPÒ ©ØÖ® Pmk¨£õhØÓ PõµoPÍõÀ HØ£kQßÓÚ.
©õv› uµÄPÎß ©õÖ£õk £» TÖPÎß ‰»® ÁøP¨£kzu¨£kÁuõÀ, ©õv›
uµÄPÐUPõÚ ÷|›¯À ©õv› GÚ¨£k® Pou ÁiÁzvÀ Cx SÔ±hõP SÔ¨¤h¨£h»õ®.
ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä Gß£x J¸ ]UPø» ÁøP¨£kzu»õS®, A[S Cµsk
AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh SÊUPÒ AÀ»x öPõzxPÒ AÀ»x ©UPÒ öuõøP J¸ ¨›÷¯õ›
GÚ AøÇUP¨£kQÓx ©ØÖ® JßÖ AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh ¦v¯ AÁuõÛ¨¦PÒ
AÍÂh¨£mh £s¦PÎß Ai¨£øh°À AÔ¯¨£mh ©UPÒöuõøPPÎÀ JßÓõP
ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ.
1. öPõkUP¨£mh uµÄz öuõS¨¤ØS Ç£i ußø©\õº¦ £S¨£õ´Âß ÷|›¯À
£¯ß£kzu¨£h ÷Ásk©õ Gß£øuz wº©õÛUP;
19.9 J¨£øhÄPÒ
1. £µÁØ£i AmhÁøn°À Ç¢x AÝ©õÚ® GÆÁõÖ Áøµ¯¨£kQÓx Gß£øu
ÂÍUS[PÒ.
126
1. J¸ ö£õ¸øÍ Auß AÍÃkPÍõÀ ÁøP¨£kzu ÷|›¯À ußø©\õº¦
ö\¯À£õmøh¨ £¯ß£kzu •i²®.
£µÁØ£i £S¨£õ´Ä
£µÁØ£i £S¨£õ´Ä Gß£x ¤Ó SÊUPÐUSU TÓUTi¯ ©õÖ£õmi¼¸¢x J¸
SÊÂØPõÚ Põµn[PÐUPõPU TÓ¨£k® ©õÖ£õmøh¨ ¤›¨£x.
ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä
ußø©\õº¦ £S¨£õ´Ä Gß£x JßÖ AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh öuõhºa]¯õÚ AÀ»x
\õº£ØÓ ©õÔPÒ ‰»® J¸ ÁøP \õº¢u \õº¦ ©õÔø¯ (J¸ SÊÁõP ©õÔ GÚ
AøÇUP¨£kQÓx) PoUP £¯ß£kzu¨£k® J¸ ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´Ä BS®.

127
£õh® & 20
Põµo £S¨£õ´Ä, Cøn÷\º £S¨£õ´Ä ©ØÖ® vµÒ £S¨£õ´Ä
20.1 AÔ•P®
Põµo £S¨£õ´Ä J¸ £ß•P £S¨£õ´Ä •øÓ. AvP GsoUøP°»õÚ
JßÖUöPõßÖ \õº¢u ©õÔPÒ ©zv°À EÒÍ Ai¨£øh PõµoPøÍ Aøh¯õÍ® Põs£x
Cuß ÷|õUP©õS®. öPõkUP¨£mh AÁuõÛ¨¦PÎß öuõS¨¤¼¸¢x ö£õxÁõÚ Põµo
©õÖ£õkPøÍ ¤›zöukUP Cx •¯ÀQÓx. Cx £» £s¦PøÍ AÀ»x ©õÔPøÍ
JßÔønUPõu PõµoPøÍ ]Ô¯ SÊÁõP¨ ¤›UQÓx. G¢u ©õÔPÒ JßÓõP EÒÍÚ
Gß£øu Cx wº©õÛUQÓx. C¢u •øÓ AvP AÍÄ öuõhº¦PøÍU öPõsh £» ©õÔPÒ
öPõsh {PÌÄPÐUS HØÓx.
20.2 ÷|õUP[PÒ
· Põµo £S¨£õ´Âß P¸zøu ¦›¢x öPõÒÍ
· Põµo £S¨£õ´Âß {ºÁõP £¯ß£õkPøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· Cøn÷\º £S¨£õ´Âß P¸zøu ¦›¢x öPõÒÍ
· Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ ©v¨¥mk AÍÂ»õÚ ~m£zøu¨ £¯ß£kzu
· Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ uµÁ›ø\ •øÓø¯¨ £¯ß£kzu
· Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ ªÛ&÷©Uì AÍÂkuÀ •øÓø¯¨ £¯ß£kzu
· £» Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓø¯¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· Cµsk Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓø¯¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· Cøn÷\º £S¨£õ´Âß {ºÁõP £¯ß£õkPøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÍ
20.3 EÒÍhUP[PÒ
1. Põµo £S¨£õ´Ä
2. Cøn÷\º £S¨£õ´Ä
3. Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ EÒÍ £iPÒ
4. Cøn÷\º £S¨£õ´Âß £¯ß£õkPÒ
5. Cøn÷\º £S¨£õ´Âß |ßø©PÒ ©ØÖ® wø©PÒ
6. GkzxUPõmk PnUSPÒ
7. Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ £» ©õÔPÒ ©v¨¥mk AqS•øÓ
8. Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ Ç&Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓ
9. vµÒ £S¨£õ´Ä
Põµo £S¨£õ´Ä (Factor Analysis)
Põµo £S¨£õ´Ä J¸ £ß•P £S¨£õ´Ä •øÓ. AvP GsoUøP°»õÚ
JßÖUöPõßÖ \õº¢u ©õÔPÒ ©zv°À EÒÍ Ai¨£øh PõµoPøÍ Aøh¯õÍ® Põs£x
Cuß ÷|õUP©õS®. öPõkUP¨£mh AÁuõÛ¨¦PÎß öuõS¨¤¼¸¢x ö£õxÁõÚ Põµo
©õÖ£õkPøÍ ¤›zöukUP Cx •¯ÀQÓx. Cx £» £s¦PøÍ AÀ»x ©õÔPøÍ
JßÔønUPõu PõµoPøÍ ]Ô¯ SÊÁõP¨ ¤›UQÓx. G¢u ©õÔPÒ JßÓõP EÒÍÚ
Gß£øu Cx wº©õÛUQÓx. C¢u •øÓ AvP AÍÄ öuõhº¦PøÍU öPõsh £» ©õÔPÒ
öPõsh {PÌÄPÐUS HØÓx.
J¸ Esø©¯õÚ ÁõÌUøP `Ì{ø»°À, £» ©õÔPÒ C¯[SQßÓÚ. ]» ©õÔPÒ
u[PÐUSÒ ªPÄ® öuõhº¦øh¯uõP ÇUP»õ®. GkzxUPõmhõP, J¸ EnÁPzvß
÷©»õÍº J¸ ¦v¯ u¯õ›¨¤ß BÖ £s¦PøÍ £S¨£õ´Ä ö\´¯ ÷Ásk®. AÁº J¸
128
©õv› PnUöPk¨ø£ ÷©ØöPõÒQÓõº ©ØÖ® ~Pº÷Áõ›ß £vÀPøÍö£ÖQÓõº. AÁº
¤ßÁ¸® £s¦UTÖ öuõhº¦ Aoø¯¨ ö£ÖQÓõº.
£s¦
1 2 3 4 5 6
1 1.00 0.05 0.10 0.95 0.20 0.02
2 0.05 1.00 0.15 0.10 0.60 0.85
3 0.10 0.15 1.00 0.50 0.55 0.10
4 0.95 0.10 0.50 1.00 0.12 0.08
5 0.20 0.60 0.55 0.12 1.00 0.80
6 0.02 0.85 0.10 0.08 0.80 1.00
£s¦UTÖ öuõhº¦ Ao (Attribute Correlation Matrix)
£s¦PøÍ AÁØÔß öuõhº¦PÍõÀ öuõSUP»õ®. ¤ßÁ¸® £s¦UTÖPÐUS AvP
öuõhº¦ ©v¨¦PÒ Põn¨£kQßÓÚ:
1,4 £s¦UTÖPÒ 0.95 Cß ªP E¯º¢u öuõhº¦UöPÊ.
2, 4 £s¦UTÖPÒ 0.85 Cß E¯º¢u öuõhº¦UöPÊ.
3, 4 £s¦PøÍ 0.85 Cß E¯º öuõhº¦UöPÊ öPõshx.
Cuß ÂøÍÁõP, AøÚzx £s¦PÐ® \õº¦hß CÀø» GßÖ Põn¨£kQÓx. 1
©ØÖ® 4 £s¦UTÖPÒ JßÖUöPõßÖ £µì£µ ö\ÀÁõUøPU öPõskÒÍÚ, 2, 5 ©ØÖ® 6
£s¦UTÖPÒ u[PÐUSÒ £µì£µ ö\ÀÁõUøPU öPõskÒÍÚ. £s¦ 3 I¨
ö£õ¸zuÁøµ, Cx 1, 2 ©ØÖ® 6 £s¦PÐhß ]Ô¯ öuõhºø£U öPõskÒÍx. ©ØÓ
£s¦UTÖPÒ 4 ©ØÖ® 5 Ehß Th, Auß öuõhº¦ AvP©õP CÀø». Ç¨¤Ý®,
£s¦UTÖ 3, 1 ©ØÖ® 2 ©ØÖ® 6 £s¦PøÍ Âh 4 ©ØÖ® 5 ©õÔPÐUS \Ø÷Ó ö|¸UP©õP
EÒÍx GßÖ |õ® TÓ»õ®. BP÷Á, öPõkUP¨£mh 6 £s¦UTÖPÎß £mi¯¼¼¸¢x, 2
AÀ»x 3 ö£õxÁõÚ PõµoPøÍ ¤ßÁ¸©õÖ Psk¤iUP •i²® :
I.
1. 1,3,4 £s¦PÎß ö£õxÁõÚ A®\[PÒ J¸ Põµoø¯U öPõkUS®
2. 2, 5, 6 £s¦PÎß ö£õxÁõÚ A®\[PÒ J¸ Põµoø¯U öPõkUS®
AÀ»x
II.
1. 1,4 £s¦PÎß ö£õxÁõÚ A®\[PÒ J¸ Põµoø¯U öPõkUS®
2. 2,5,6 £s¦PÎß ö£õxÁõÚ A®\[PÒ J¸ Põµoø¯U öPõkUS®
3. £s¦ 3 J¸ \õº¦ Põµo¯õP P¸u¨£h»õ®
÷©÷» EÒÍ GkzxUPõmiÀ, 1,4 £s¦PøÍ JØøÓ £s¦UTÓõP ÁiPmh
Â¸®¦Q÷Óõ®. 2, 5, 6 £s¦PÐUS® Cøua ö\´¯ Â¸®¦Q÷Óõ®. £s¦UTÖPÎß
öuõS¨¦ (©õÔPÒ) A1, A2,…, Ak J¸ £s¦UTÖ Ai (1 ≤i ≤k) US ÁiPmiÚõÀ,
£s¦UTÖPÒ Ai Põµo «x HØÓ¨£kQßÓÚ AÀ»x Ai Põµo²hß {øÓÄØÓÚ
GßÖ |õ® TÖQ÷Óõ®. ]» ÷|µ[PÎÀ, JßÖUS ÷©Ø£mh PõµoPÐ® Aøh¯õÍ®
Põn¨£h»õ®.
Põµo £S¨£õ´ÂÀ Ai¨£øh P¸zxUPÒ (Basic concepts in factor analysis)
Põµo £S¨£õ´ÂÀ EÒÍ •UQ¯ P¸zxPÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
Põµo (Factor)
129
£s¦UTÖPÒ AÀ»x ©õÔPÒ, öuõS¨¤À J¸ Põµo Ai¨£øh £[QøÚ
ÁQUQÓx. C¢u ©õÔPÒ PõµoUS ÁiPmh¨£h»õ®. J¸ Põµo £s¦PÎß öuõS¨¤ß
J¸[Qøn¢u ÂøÍøÁU SÔUQÓx. `Ì{ø»°ß ]UP»õÚ ußø© ©ØÖ® ö\¯À£k®
©õÔPÒ GsoUøP°ß Ai¨£øh°À J¸ {á ÁõÌUøP ]UP¼À Cx÷£õßÓ J¸ Põµo
AÀ»x Cx÷£õßÓ £» PõµoPÒ ÇUP»õ®.
Põµo HØÖuÀ (Factor Loading)
Põµo HØÖuÀ Gß£x ©õÔPÒ Põµo²hß GÆÁÍÄ ö|¸UP©õP öuõhº¦øh¯x
Gß£øu ÂÍUS® J¸ ©v¨¦. Cx PõµoUS® ©õÔUS® EÒÍ öuõhº¦. J¸ Põµoø¯
ÂÍUS® ÷£õx, Põµo°ß•Êø©¯õÚ©v¨¦ PnUQÀ GkzxUöPõÒÍ¨£kQÓx.
\‰P® (Communality)
JÆöÁõ¸ ©õÔ²® Ai¨£øhU PõµoPÍõÀ GÆÁÍÄ PnUQh¨£kQßÓÚ
Gß£uØPõÚ AÍÃk Cx. Cx ö£õxÁõÚ PõµoPÎÀ ©õÔ°ß HØÓ[PÎß ÁºUP[PÎß
TmkzöuõøP¯õS®. A, B, C, PõµoPÍõP Ç¢uõÀ, J¸ ©õÔ°ß EÓøÁ¨ £¯ß£kzv
PnUQh¨£kQÓx.
h2 = (Põµo A I¨ ö£õÖzx ©õÔ°ß Põµo HØÖuÀ) 2 +
(Põµo B I¨ ö£õÖzx ©õÔ°ß Põµo HØÖuÀ) 2 +
(Põµo C öuõhº£õP ©õÔ°ß Põµo HØÖuÀ) 2 +… ..
Döáß ©v¨¦ (Eigen value)
J¸ Põµo öuõhº£õÚ Põµo HØÓ[PÎß ÁºUP ©v¨¦PÎß öuõøP Döáß ©v¨¦
GÚ AøÇUP¨£kQÓx. Cx £›^¼UP¨£k® JÆöÁõ¸ Põµo°ß J¨¥mk
•UQ¯zxÁzvß AÍÃk BS®.
ÁºUP[PÎß ö©õzu öuõøP (Total Sum of Squares - TSS)
Cx AøÚzx PõµoPÎß Döáß ©v¨¦PÎß TmkzöuõøP¯õS®.
Põµo £S¨£õ´Ä £¯ß£õk (Application of Factor Analysis)
1. ¦v¯ ö£õ¸Ò u¯õ›¨¤ØPõÚ ©õv› E¸ÁõUP®
(Model Building for New Product Development)
•ßÚº _miUPõmi¯£i, J¸ Esø©¯õÚ ÁõÌUøP {ø»ø© ªPÄ® ]UP»õÚx
©ØÖ® Cx £» ©õÔPÒ öPõshx. {á ÁõÌUøP {ø»ø©US J¸ ©õv›ø¯ •i¢uÁøµ
`Ì{ø»°ß £» A®\[PøÍ Cøn¨£uß ‰»® E¸ÁõUP •i²®. BÚõÀ ¤ßÚº, £»
A®\[PÐhß, AzuøP¯ E¯º¢u P¸zv¯À ©õv›ø¯ E¸ÁõUSÁx ªPÄ® PiÚ®. J¸
|øh•øÓ ÁÈ •UQ¯©õÚ ©õÔPøÍU PshÔ¢x AÁØøÓ ©õv›°À Cøn¨£uõS®.
Põµo £S¨£õ´Ä u[PÐUSÒ ªPÄ® öuõhº¦£mkÒÍ A¢u ©õÔPøÍ Aøh¯õÍ® Põn
•¯ÀQÓx ©ØÖ® A¢u ©õÔPÎß ¤µv{v¯õP GkzxU öPõÒÍUTi¯ ö£õxÁõÚ
Põµoø¯U PshÔ²®. Põµo HØÖuÀ Ai¨£øh°À, J¸ ö£õxÁõÚ Põµoø¯U
öPõkUP ]» ©õÔPÒ JßÔønUP¨£h»õ®, ¤ßÚº AzuøP¯ PõµoPøÍ Cøn¨£uß
‰»® J¸ ©õv›ø¯ E¸ÁõUP •i²®. ~Pº÷Áõº Â¸®¦® J¸ ö£õ¸Îß ªPÄ®
ö£õxÁõÚ A®\[PøÍ Aøh¯õÍ® Põs£x ¦v¯ u¯õ›¨¦PÎß ÁÍºa]US EuÂ¯õP
ÇUS®.
2. ~Pº÷Áõ¸UPõÚ ©õv› E¸ÁõUP® (Model Building for Consumers)
Põµo £S¨£õ´Âß ©ØöÓõ¸ £¯ß£õk, ©õÔPÐUS¨ £v»õP £v»Î¨£ÁºPÐUS
C÷u÷£õßÓ £°Ø]ø¯ ÷©ØöPõÒÁx. Põµo HØÖuø»¨ £¯ß£kzv, J¸ B´ÂÀ
PnUöPk¨£ÁºPÒ £À÷ÁÖ SÊUPÍõP Á›ø\¨£kzu¨£h»õ®, Cx J¸ SÊÂÀ
£v»Î¨£ÁºPÒ PnUöPk¨¤ß uø»¨¦PÎÀ AvP©õP÷Áõ AÀ»x SøÓÁõP÷Áõ J÷µ
©õv›¯õÚ P¸zxUPøÍU öPõskÒÍÚº. CuÚõÀ ~Pº÷Áõº SÊUPÎÀ J¸ ©õv›ø¯
130
E¸ÁõUP •i²®. AzuøP¯ £°Ø]°¼¸¢x öÁÎÁ¸® •iÄPÒ \¢øu xøÓø¯ ÷|õUQ
ö£õ¸zu©õÚ EzvPøÍ E¸ÁõUSÁvÀ {ºÁõPzvØS ÁÈPõmk®.
Cøn÷\º £S¨£õ´Ä (Conjoint Analysis)
E»QÀ EÒÍ AøÚzx® J¸ ©õØÓzvØS BÍõQßÓÚ. "£øÇ¯Ú PÈu¾®, ¦v¯Ú
¦Su¾®" GßÓ J¸ £Çö©õÈ EÒÍx. AÔÂ¯À ©ØÖ® öuõÈÀ~m£zvÀ •ß÷ÚØÓ®
Põµn©õP, E»P® •ÊÁx® ÷ÁP©õP öuõhº¦ EÒÍx. Cuß ÂøÍÁõP, •Ê E»P•® J¸
Qµõ©® ÷£õ» _¸[QÂmhx, GÚ÷Á C¨÷£õx |õ® "E»PÍõÂ¯ Qµõ©®" £ØÔ ÷£_Q÷Óõ®.
uØ÷£õøu¯ Aø©¨¤ß RÌ, J¸Áº uÚx Â¸¨£¨£i G¢uöÁõ¸ ö£õ¸øÍ²® E»Qß
G¢u¨ £Sv°¼¸¢x® Áõ[P»õ®. C¢u PõµnzvÚõÀ, ]» BskPÐUS •ß¦ J¸
ÂØ£øÚ¯õÍ›ß \¢øu C¨÷£õx Áõ[S£Á›ß \¢øu¯õP ©õÔ²ÒÍx.
÷|ØøÓ¯ ÂØ£øÚ¯õÍ›ß \¢øu°À, EØ£zv¯õÍº AÀ»x ÂØ£øÚ¯õÍº uÚx
ö\õ¢u •iÄPÎß£i J¸ ö£õ¸øÍ AÝ¨£ •i²®. CßøÓ¯ Áõ[S£Á›ß \¢øu°À,
J¸ Áõ[S£Áº Gøu Áõ[P ÷Ásk®, EØ£zv°ß uµ® GßÚ, GÆÁÍÄ Áõ[P ÷Ásk®,
G[S Áõ[P ÷Ásk®, G¨÷£õx Áõ[P ÷Ásk®, G¢u Âø»°À Áõ[P ÷Ásk®,
¯õ›hª¸¢x Áõ[P ÷Ásk® ÷£õßÓÁØøÓ wº©õÛUQÓõº. J¸ ö£õ¸øÍ Áõ[SÁvÀ J¸
~Pº÷Áõº •iöÁkUS® ÁÈ°À J¸ ÷©»õÍº SÇ¨£©øhQÓõº. C¢u ¤ßÚo°À, J¸
|À» AÀ»x ÷\øÁUPõÚ Áõ[S£Á›ß Â¸¨£[PøÍ ¦›¢x öPõÒÍ J¸[Qøn¢u
£S¨£õ´Ä J¸ ]Ó¢u P¸Â¯õS®.
Cøn÷\º £S¨£õ´Âß ö£õ¸Ò (Meaning of Conjoint Analysis)
J¸ ö£õ¸Ò AÀ»x ÷\øÁUS £» £s¦UTÖPÒ EÒÍÚ. J¸ £s¦UTÖ Gß£x,
J¸ £s¦, ö\õzx, uµ®, ÂÁµUSÔ¨¦ AÀ»x A®\® GßÖ ö£õ¸Ò. J¸ |À» ÷\øÁø¯
Áõ[SÁuØPõÚ Áõ[S£Á›ß •iÄ J¸ £s¦UTÖ ©mk©À», £» £s¦PÎß
P»øÁ¯õS®.
GÚ÷Á, J¸ ö£õ¸Ò AÀ»x ÷\øÁ°ß uÛ¨£mh £s¦PÐUPõÚ ~Pº÷Áõ›ß
Â¸¨£[PøÍ Psk¤i¨£x \¢øu Bµõá] ]UP¾UPõÚ xÀ¼¯©õÚ •iÄPøÍz uµõx.
C¢u Esø©ø¯¨ £õºUS®÷£õx, Cøn÷\º£S¨£õ´Ä ~Pº÷Áõ›ßÂ¸¨£[PøÍ
"£s¦UTÖPÎÀ ÷\¸uÀ' Gß£øuU PshÔ¯ •¯ÀQÓx, AuõÁx, £» £s¦PÎß
P»øÁ¯õS®.
J¸ EuõµnzøuU P¸zvÀ öPõÒ÷Áõ®. J¸ ~Pº÷Áõº øPU PiPõµzøu Áõ[P
Â¸®¦QÓõº GßÖ øÁzxUöPõÒ÷Áõ®. øPU PiPõµzvß £» £s¦PøÍ AÁº PÁÚzvÀ
GkzxUöPõÒÁõº, AuõÁx Pmhø©¨¦ ÂÁµ[PÒ, AuõÁx ö£õÔ•øÓ, AÍÄ, h¯À,
÷uõØÓ®, {Ó®, Âø», B²Ò Põ»®, EzuµÁõu®, ÂØ£øÚUS¨ ¤ß ÷\øÁ ÷£õßÓ ¤Ó
ÂÁµ[PÒ. J¸ ~Pº÷Áõº GßÓõÀ ÷©÷» EÒÍ £mi¯¼À •UQ¯©õÚ A®\® GßÚ GßÖ
÷PmP¨£kQÓx, GÀ»õ £s¦PÐ® uÚUS •UQ¯® GßÖ AÁº £v»Î¨£õº, GÚ÷Á J¸
øPU PiPõµzøu ÁiÁø©¨£x SÔzx J¸ ÷©»õÍº J¸ •iÄUS Áµ •i¯õx. Cøn÷\º
£S¨£õ´Ä, Áõ[S£Áº uÚx ö£õ¸Îß uÛ¨£mh £s¦PøÍ ©mk® Ai¨£øh¯õPU
öPõsi¸¨£õº GßÖ P¸xQÓõº, ©õÓõP AÁº £s¦PÎß £À÷ÁÖ ÷\ºUøPPøÍ P¸zvÀ
öPõÒÁõº, AuõÁx
"ö£õÔ•øÓ, {Ó®, Âø», ÂØ£øÚUS¨ ¤ß ÷\øÁ',
AÀ»x "h¯À, {Ó®, B²Ò, EzuµÁõu®',
AÀ»x "h¯À, ÷uõØÓ®, Âø», B²Ò' ÷£õßÓøÁ.
C¢u £S¨£õ´Ä J¸ ÷©»õÍº uÚx •iöÁkUS® ö\¯À£õmiÀ ö£õ¸ÒPÎß
A®\[PÎß Â¸¨£©õÚ ]» ÷\ºUøPPøÍ Aøh¯õÍ® Põn EuÄ®.
uµÁ›ø\ öuõhº¦ •øÓ uÛ¨£mh £s¦PÐUPõÚ ~Pº÷Áõ›ß Â¸¨£[PøÍ
©v¨¤h •¯ÀQÓx. CuØS ÷|º©õÓõP, J¸ ö£õ¸Ò AÀ»x ÷\øÁ°ß £s¦PÎß
÷\ºUøPPÐUPõÚ (AÀ»x SÊUPÒ) ~Pº÷Áõ›ß Â¸¨£[PøÍ ©v¨¥k ö\´¯ Cøn÷\º
131
£S¨£õ´Ä •¯ÀQÓx. C¢u •øÓ J¸ "Â›Áøh²® ~m£®' GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx,
HöÚÛÀ £s¦PÎß SÊUPÎß Â¸¨£z÷uºÄPÒ ~Pº÷Áõº öÁÎ¨£kzx®
uµÁ›ø\PÎ¼¸¢x öÁÎÁ¸QßÓÚ. C¢u •øÓ°ß ©ØöÓõ¸ ö£¯º "£ß•P&£s¦UTÖ
P»øÁ ©õv›.' HöÚÛÀ Cx £s¦PÎß ÷\ºUøPPøÍU øP¯õÐQÓx.
Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ EÒÍ £iPÒ (Steps in Conjoint Analysis)
Cøn÷\º £S¨£õ´Ä ¤ßÁ¸® £iPøÍU öPõskÒÍx:
1. J¸ ö£õ¸Ò AÀ»x ÷\øÁ°ß £s¦PÎß (A®\[PÒ) £mi¯ø» ÷\P›zuÀ.
2. JÆöÁõ¸ £s¦US®, J¸ SÔ¨¤mh GsoUøP°»õÚ ¦ÒÎPÒ AÀ»x
©v¨ö£sPøÍ ÁÇ[SuÀ. J¸ £s¦UTÖUPõÚ ¦ÒÎPÎß GsoUøP
GÆÁÍÄ AvP©õP ÇUQÓ÷uõ, A¢u £s¦UTÖ SÔzu ~Pº÷Áõ›ß AUPøÓ
ªPÄ® wÂµ©õÚx.
3. £À÷ÁÖ £s¦PÎß ÷\ºUøPPÎß £mi¯ø»z ÷uº¢öukzuÀ.
4. B´ÂÀ £v»Î¨£ÁºPÐUS £s¦PøÍ ÁÇ[SÁuØPõÚ J¸ •øÓø¯z
wº©õÛzuÀ, AuõÁx, Cx GÊzx ÁiÁzvÀ ÇUP ÷Ásk©õ, AÀ»x Áõ´ÁÈ
ÁiÁzvÀ ÇUP ÷Ásk©õ, AÀ»x J¸ ]zvµ ¤µv{vzxÁ® ÷£õßÖ ÇUP
÷Ásk©õ Gß£Ú.
5. Á¸[Põ» ÁõiUøP¯õÍºPÐUS £s¦PÎß ÷\ºUøPPøÍz öu›ÂzuÀ.
6. ÷\ºUøPPøÍ uµÁ›ø\¨£kzu, AÀ»x ö£õ¸zu©õÚ AÍÂÀ ©v¨¤h, AÀ»x
J¸ ÷|µzvÀ Cµsk öÁÆ÷ÁÖ ÷\ºUøPPÐUS Cøh÷¯ ÷uºÄ ö\´¯
£v»ÎzuÁºPÎh® ÷Põ¸uÀ.
7. ~Pº÷Áõ›hª¸¢x Á¸® £vÀPøÍz vµmkÁuØPõÚ J¸ |øh•øÓø¯z
wº©õÛzuÀ. ¤ßÁ¸® |øh•øÓPÎÀ H÷uÝ® JßøÓ ¤ß£ØÓ»õ®:
a. ~Pº÷Áõ›ß uÛ¨£mh £v¾hß ö\À¾uÀ.
b. GÀ»õ £vÀPøÍ²® JßÓõP Cønzx JØøÓ £¯ß£õmøh E¸ÁõUSuÀ
c. ö\¯À£õk.
d. JÆöÁõ¸ ¤›Â¾®, Â¸¨£z÷uºÄPÒ JzuuõP ÇUS® J¸ SÔ¨¤mh
GsoUøP°»õÚ ¤›ÄPÍõP £vÀPøÍ¨ ¤›zuÀ.
8. £v»ÎzuÁºPÎhª¸¢x ÷\P›UP¨£mh uµøÁ £S¨£õ´Ä ö\´¯ ö£õ¸zu©õÚ
~m£zøuz ÷uºÄö\úÀ.
9. £s¦PÎß ªPÄ® Â¸¨£©õÚ P»øÁø¯ Aøh¯õÍ® PõquÀ.
10. J¸ ¦v¯ ö£õ¸øÍ ÁiÁø©zuÀ, ÂÍ®£µ |Pø» E¸ÁõUSuÀ ÷£õßÓÁØÔÀ
•iøÁ CønzuÀ.
Cøn÷\º £S¨£õ´Âß £¯ß£õkPÒ (Applications of Conjoint Analysis)
1. £s¦UTÖPÎß ÷\ºUøPPÐUPõÚ ~Pº÷Áõ›ß Â¸¨£z÷uºÄPÒ £ØÔ¯
÷¯õ\øÚ ¦v¯ ö£õ¸Ò ÁiÁø©UP AÀ»x HØPÚ÷Á EÒÍ ö£õ¸øÍ
©õØÔ¯ø©UP £¯ÝÒÍuõP ÇUS®.
2. J¸ ö£õ¸Ò AÀ»x ÷\øÁ¯õÀ ö£Ó ÷Ási¯ C»õ£zvøÚ •ßPoUP.
3. {ÖÁÚzvß ö£õ¸ÐUPõÚ \¢øu £[QøÚ •ßPoUP.
4. ~Pº÷Áõ›ß ÁoP¨ö£¯º Â_Áõ\zvß ©õØÓzvß •ßPoUP.
5. ö£õ¸Îß £À÷ÁÖ ußø©PøÍ¨ £ØÔ¯ £vÀPÎÀ EÒÍ ÷ÁÖ£õkPøÍ
•ßPoUP.
6. EØ£zvø¯ ÷©®£kzxÁuØPõÚ \¢øu¨£kzuÀ EzvPøÍ E¸ÁõUSuÀ.
132
7. ©õØÖ ÂÍ®£µ EzvPÎß uõUPzøu ©v¨¥k ö\úÀ.
8. Âø»U öPõÒøPPÐUS ~Pº÷Áõ›ß GvºÂøÚø¯ •ßPoUP.
9. Â{÷¯õP ÁÈPÎÀ ~Pº÷Áõ›ß GvºÂøÚø¯ •ßPoUP.
10. ö£õ¸zu©õÚ \¢øu°køP P»øÁø¯ E¸ÁõUSuÀ.
11. {ÖÁÚzvß Ezvø¯ E¸ÁõUSÁuØPõP Cøn÷\º £S¨£õ´Âß ~m£®
E¸ÁõUP¨£mi¸¢uõ¾®, Sk®£ •iöÁkUS® ö\¯À•øÓ, ©¸¢xPÒ, _ØÖ»õ
÷©®£õk, ö£õx ÷£õUSÁµzx Aø©¨¦, ÷£õßÓ £»uµ¨£mh £SvPøÍ¨ £ØÔ¯
Â›ÁõÚ AÔøÁ¨ ö£Ó C¢u •øÓø¯¨ £¯ß£kzu»õ®.
Cøn÷\º £S¨£õ´Âß |ßø©PÒ (Advantages of Conjoint Analysis)
1. C¯Ø¤¯À ©õÔPÒ SÔzx £S¨£õ´Ä ÷©ØöPõÒÍ¨£h»õ®.
2. öÁÆ÷ÁÖ |£ºPÎß Â¸¨£[PøÍ AÍÂh»õ® ©ØÖ® J¸ •iÄUS Á¸ÁuØS
C¢u £S¨£õ´Ä ÷©ØöPõÒÍ¨£h»õ®.
Cøn÷\º £S¨£õ´Âß SøÓ£õkPÒ (Disadvantages of Conjoint Analysis)
1. J¸ ö£õ¸ÎøÚ ÷©¾® ÷©¾® £s¦UTÖPÒ B´ÂÀ ÷\ºUP¨£k®÷£õx,
£s¦PÎß÷\ºUøPPÎß GsoUøP²® AvP›UQÓx, Cx B´øÁ ªPÄ®
PiÚ©õUSQÓx. Cuß ÂøÍÁõP, ÷uº¢öukUP¨£mh ]» £s¦PøÍ ©mk÷©
B´ÂÀ ÷\ºUP •i²®.
2. £v»Î¨£ÁºPÎhª¸¢x uPÁÀPøÍa ÷\P›¨£x PiÚ©õÚ ÷Áø».
3. £s¦PÎß ¦v¯ ÷\ºUøPPÒ ÷\ºUP¨£k®÷£õöuÀ»õ®, £v»Î¨£ÁºPÐUS
Cx÷£õßÓ ÷\ºUøPPøÍU øP¯õÐÁvÀ ]µ©® ÇUS®.
4. £v»Î¨£ÁºPÎß EÍÂ¯À AÍÃkPÒ xÀ¼¯©õP ÇUPõx.
÷©÷» TÓ¨£mh SøÓ£õkPÒ Ç¢u÷£õv¾®, £s¦UTÖ SÊUPÐUPõÚ
~Pº÷Áõ›ß Â¸¨£[PøÍ Aøh¯õÍ® Põs£vÀ Cøn÷\º £S¨£õ´Ä
Bµõá]¯õÍºPÐUS ö£›x® EuÄQÓx.
GkzxUPõmk PnUSPÒ
©v¨¥mk AÍÂ»õÚ ~m£zvß £¯ß£õk (Application of Rating Scale Technique)
J¸ øPU PiPõµ EØ£zv¯õÍº J¸ ~Pº÷Áõº BºÁ©õP ÇUS® £s¦PÎß
÷\ºUøPPøÍU Psk¤iUP Â¸®¦QÓõº. £» £s¦PøÍ £›^¼zu¤ß, EØ£zv¯õÍº
\¢øu Bµõá]ø¯ ÷©ØöPõÒÁuØPõÚ ¤ßÁ¸® £s¦UTÖPÎß ÷\ºUøPPøÍ
Aøh¯õÍ® PõsQÓõº.
÷\ºUøP &I ö£õÔ•øÓ, {Ó®, Âø», ÂØ£øÚUS¨ ¤ß ÷\øÁ
÷\ºUøP &II h¯À, {Ó®, B²Ò, EzuµÁõu®
÷\ºUøP &III h¯À, ÷uõØÓ®, Âø», B²Ò
÷\ºUøP &IV ö£õÔ•øÓ, h¯À, Âø», EzuµÁõu®
12 £v»Î¨£ÁºPÒ ¤ßÁ¸® 3&¦ÒÎ ©v¨¥mk AÍÂÀ 4 ÷\ºUøPPøÍ
©v¨¤k©õÖ ÷PmP¨£kQÓõºPÒ.
AÍÄ & 1: SøÓÁõP •UQ¯©õÚx
AÍÄ & 2: KµÍÄ •UQ¯©õÚx
AÍÄ & 3: ªP •UQ¯©õÚx
AÁØÔß £vÀPÒ ¤ßÁ¸® AmhÁøn°À öPõkUP¨£mkÒÍÚ:
÷\ºUøP ©v¨¥k
133
£v»ÎzuÁº ÷\ºUøP I ÷\ºUøP II ÷\ºUøP III ÷\ºUøP IV
Gs
1 SøÓÁõP KµÍÄ KµÍÄ
ªP •UQ¯©õÚx •UQ¯©õÚx
•UQ¯©õÚx •UQ¯©õÚx
2 KµÍÄ ªP •UQ¯©õÚx SøÓÁõP KµÍÄ
•UQ¯©õÚx •UQ¯©õÚx •UQ¯©õÚx
KµÍÄ SøÓÁõP KµÍÄ
3 •UQ¯©õÚx •UQ¯©õÚx •UQ¯©õÚx ªP •UQ¯©õÚx
4 SøÓÁõP SøÓÁõP KµÍÄ
5 KµÍÄ ªP •UQ¯©õÚx SøÓÁõP
•UQ¯©õÚx
6 KµÍÄ ªP •UQ¯©õÚx KµÍÄ SøÓÁõP
7 KµÍÄ SøÓÁõP SøÓÁõP
8 ªP •UQ¯©õÚx KµÍÄ SøÓÁõP KµÍÄ
9 ªP •UQ¯©õÚx SøÓÁõP KµÍÄ KµÍÄ
10 KµÍÄ ªP •UQ¯©õÚx SøÓÁõP KµÍÄ
11 SøÓÁõP KµÍÄ KµÍÄ
12 ªP •UQ¯©õÚx SøÓÁõP KµÍÄ
•UQ¯©õÚx
£s¦PÎß ªP •UQ¯©õÚ ©ØÖ® SøÓÁõP •UQ¯•øh¯ ÷\ºUøPPøÍz
wº©õÛUP.
wºÄ
¤ßÁ¸©õÖ AÍÃkPÐUS ©v¨ö£sPøÍ JxUS÷Áõ®:
Á. Gs AÍÃk ©v¨ö£s
1 SøÓÁõP •UQ¯©õÚx 1
2 KµÍÄ •UQ¯©õÚx 3
3 ªP •UQ¯©õÚx 5
÷\ºUøP £vÀ £v¾UPõÚ £v»ÎzuÁºPÒ ö©õzu
©v¨ö£s ©v¨ö£sPÒ
I SøÓÁõP •UQ¯©õÚx 1 2 1X 2=2
KµÍÄ •UQ¯©õÚx 3 6 3X 6=18
ªP •UQ¯©õÚx 5 4 5X 4=20
12 40
II SøÓÁõP •UQ¯©õÚx 1 5 1X 5=5
KµÍÄ •UQ¯©õÚx 3 3 3X3=9
ªP •UQ¯©õÚx 5 4 5X 4=20
12 34
III SøÓÁõP •UQ¯©õÚx 1 3 1X3=3
KµÍÄ •UQ¯©õÚx 3 3 3X3=9
ªP •UQ¯©õÚx 5 6 5 X 6 = 30
12 42
|õßS ÷\ºUøPPÎÀ ö£ØÓ ©v¨ö£sPøÍ ¤ßÁ¸©õÖ AmhÁøn¨£kzx÷Áõ®:

134
÷\ºUøP ö©õzu ©v¨ö£sPÒ
I 40
II 34
III 42
IV 32
AÝ©õÚ®
~Pº÷Áõº III I ªP •UQ¯©õÚuõPÄ®, IV I SøÓ¢u •UQ¯uzxÁ® Eøh¯uõP
P¸xQßÓÚº.
SÔ¨¦
\®£¢u¨£mh P¸zxUPøÍ ÂÍUSÁuØS, ÷©ØPsh PnUQÀ 12 £v»ÎzuÁºPøÍ
|õ® GkzxÒ÷Íõ®. Esø©¯õÚ Bµõá]¨ £oPÎÀ, 200 AÀ»x 100 GÚU TÖ® AvP
GsoUøP°»õÚ £v»Î¨£ÁºPøÍ |õ® GkUP ÷Ásk®. G¢uöÁõ¸ \¢uº¨£zv¾®,
£v»ÎzuÁºPÎß GsoUøP 30 US® SøÓÁõP ÇUPUThõx.
GkzxUPõmk PnUS 2: uµÁ›ø\ •øÓ°ß £¯ß£õk (Application of Ranking Method)
J¸ \¢øu°køP ÷©»õÍº B´ÄUPõP J¸ ö£õ¸Îß £s¦PÎß |õßS
÷\ºUøPPøÍz ÷uº¢öukUQÓõº. 10 £v»ÎzuÁºPÍõÀ ÁÇ[P¨£mh uµÁ›ø\ ¤ßÁ¸©õÖ.
uµÁ›ø\ JßÖ ªP •UQ¯©õÚx ©ØÖ® uµÁ›ø\ 4 GßÓõÀ ªPU SøÓÁõÚx.
ÁÇ[P¨£mh uµ®
£v»ÎzuÁºPÒ
÷\ºUøP I ÷\ºUøP II ÷\ºUøP III ÷\ºUøP IV
1 2 1 3 4
2 1 4 2 3
3 1 2 3 4
4 3 2 4 1
ö£õ¸Îß £s¦PÎß ªP •UQ¯©õÚ ©ØÖ® SøÓ¢u •UQ¯uzxÁ® Eøh¯
÷\ºUøPPøÍz wº©õÛzuÀ.
wºÄ
¤ßÁ¸©õÖ AoPÐUS ©v¨ö£sPøÍ JxUS÷Áõ®:
uµ® ©v¨ö£s
1 10
2 8
3 6
4 4
I 1 10 3 10 X 3 = 30
2 8 1 8X1=8
3 6 3 6 X 3 = 18
4 4 3 4 X 3 = 12
10 68
II 1 10 5 10 X 5 = 50
2 8 3 8 X 3 = 24
3 6 1 6X1=6
4 4 1 4X4=4
10 84
III 1 10 Nil &&
2 8 5 8 X 5 = 40
135
3 6 3 6 X 3 = 18
4 4 2 4X2=8
10 66
IV 1 10 2 10 X 2 = 20
2 8 1 8X1=8
3 6 3 6 X 3 = 18
4 4 4 4 X 4 = 16
10 62
4 ÷\ºUøPPÐUPõÚ CÖv ©v¨ö£sPÒ ¤ßÁ¸©õÖ:
÷\ºUøPPÒ ö©õzu ©v¨ö£sPÒ
I 68
II 84
III 66
IV 62
AÝ©õÚ®
÷\ºUøP II Gß£x ~Pº÷ÁõµõÀ ªPÄ® Â¸®£¨£k® JßÓõS® ©ØÖ® ÷\ºUøP IV
ªPU SøÓÁõÚ Â¸®£¨£k® JßÓõS®.
GkzxUPõmk PnUS 3
ªÛ&÷©Uì AÍÂkuÀ •øÓ°ß £¯ß£õk
J¸ Põ¨¥mk ÷©»õÍº J¸ \‰P £õxPõ¨¦ vmhzvß £s¦PÎß 5 ÷\ºUøPPøÍ
£S¨£õ´ÂØS ÷uºÄ ö\´QÓõº. 0 •uÀ 100 Áµ®¤À JÆöÁõ¸ ÷\ºUøPUS® SøÓ¢u£m\
©v¨ö£s ©ØÖ® AvP£m\ ©v¨ö£s ÁÇ[SÁuß ‰»® ÷\ºUøPPÎß •UQ¯zxÁ®
SÔzu AÁºPÎß P¸zxUPøÍU SÔUP 10 £v»ÎzuÁºPøÍ AÁº ÷Põ¸QÓõº. £vÀPÎß
ÂÁµ[PÒ R÷Ç öPõkUP¨£mkÒÍÚ. \‰P £õxPõ¨¦ vmhzvß £s¦PÎß ªP
•UQ¯©õÚ ©ØÖ® SøÓ¢u •UQ¯zxÁ® öPõsh ÷\ºUøPPøÍ Aøh¯õÍ® Põn
÷©»õÍ¸US EuÄP.
÷\ºUøP I ÷\ºUøP II ÷\ºUøP III ÷\ºUøP IV ÷\ºUøP V
£v»ÎzuÁº Gs
Min Max Min Max Min Max Min Max Min Max
1 30 60 45 85 50 70 40 75 50 80
2 35 65 50 80 50 80 35 75 40 75
3 40 70 35 80 60 80 40 70 50 80
4 40 80 40 80 60 85 50 75 60 80
5 30 75 50 80 60 75 60 75 60 85
6 35 70 35 85 50 80 40 80 40 80
7 40 80 40 75 45 75 50 70 40 80
8 30 80 40 75 50 80 50 70 60 80
9 45 75 45 75 50 80 50 80 50 80
10 55 75 40 85 35 75 45 80 40 80
JÆöÁõ¸ ÷\ºUøPUS®, SøÓ¢u£m\ ©v¨ö£s ©ØÖ® AvP£m\ ©v¨ö£sønz
uÛzuÛ¯õPU P¸v, JÆöÁõ¸ Âå¯zv¾® \µõ\›ø¯U PnUQkP.
136
÷\ºUøP I ÷\ºUøP II ÷\ºUøP III ÷\ºUøP IV ÷\ºUøP V
Min Max Min Max Min Max Min Max Min Max
ö©õzu® 380 730 420 800 510 780 460 750 490 800
\µõ\› 38 73 42 80 51 78 46 75 49 80
JÆöÁõ¸ P»øÁ°ß SøÓ¢u£m\ ©ØÖ® AvP£m\©õP ö£Ó¨£mh \µõ\›
©v¨¦PøÍU P¸zvÀ öPõsk JÆöÁõ¸ ÷\ºUøPUPõÚ Ãaø\U PnUQk[PÒ
Ãa_ = AvP£m\ ©v¨¦ & SøÓ¢u£m\ ©v¨¦
JÆöÁõ¸ ÷\ºUøP°ß •UQ¯zxÁzvß AÍÃk ¤ßÁ¸©õÖ PnUQh¨£kQÓx:
£s¦PÎß P»øÁ°ß •UQ¯zxÁzvß AÍÃmk
=
Range for that combination
Sum of the ranges for all the combinations×100
÷\ºUøP AvP£m\ ©v¨¦ SøÓ¢u£m\ ©v¨¦ Ãa_ AÍÃmiß •UQ¯zxÁ®
I 73 38 35 21.875
II 80 42 38 23.750
III 78 51 27 16.875
IV 75 46 29 18.125
V 80 49 31 19.375
ö©õzu Ãa_ 160 100.000
AÝ©õÚ®
÷\ºUøP II ªP •UQ¯©õÚx ©ØÖ® ÷\ºUøP III ªPU SøÓÁõÚ •UQ¯•i¯x.
Cøn÷\º £S¨£õ´ÂØPõÚ AqS•øÓPÒ (Approaches for Conjoint Analysis)
Cøn÷\º £S¨£õ´ÂØS ¤ßÁ¸® Cµsk AqS•øÓPÒ EÒÍÚ:
1. £» Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓ
2. Cµsk Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓ
Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ £» Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓ (Multi-Factor Evaluation
Approach in Conjoint Analysis)
J¸ Bµõá]¯õÍº n PõµoPøÍ £S¨£õ´Ä ö\´¯ ÷Ásk® GßÖ
øÁzxUöPõÒ÷Áõ®. JÆöÁõ¸ Põµo²® öÁÆ÷ÁÖ {ø»PÎÀ J¸ ©v¨ø£U öPõÒÍ»õ®.
ö£õ¸Ò ÂÁµ® (Prodcut Profile)
ö£õ¸Ò ÂÁµ® Gß£x H÷uÝ® J¸ {ø»°À, £›^»øÚ°À EÒÍ AøÚzx
PõµoPÎß ÂÍUP©õS®.
GkzxUPõmhõP, R÷Ç öPõkUP¨£mkÒÍ {ø»PÐhß 3 PõµoPÒ EÒÍÚ GßÖ
øÁzxUöPõÒ÷Áõ®.
Põµo 1: 3 {ø»PÒ
|®ªh® 3 × 2 × 4 = 24 ö£õ¸Ò ÂÁµ[PÒ EÒÍÚ. Bµõá] PnUöPk¨¤À
JÆöÁõ¸ £v»Î¨£ÁºPÐUS®, JÆöÁõ¸ uµÄz uõÎÀ J¸ uÛzxÁ©õÚ ö£õ¸Ò
137
ÂÁµ® ÇUS® 24 uµÄz uõÒPøÍ |õ® ÁÇ[P ÷Ásk®. JÆöÁõ¸ ö£õ¸Ò ÂÁµzv¾®,
£v»ÎzuÁº A¢u ÂÁµzvØPõÚ uÚx Â¸¨£zøu 0 •uÀ 10 ©v¨¥mk AÍÂ÷»÷¯
SÔUS©õÖ ÷Põµ¨£kQÓõº. 10 ©v¨¥k Gß£x A¢u ÂÁµzvØPõÚ £v»Î¨£Á›ß
Â¸¨£® ªP E¯º¢ux ©ØÖ® 0 ©v¨¥k GßÓõÀ CÀø» Gß£uõS®.
Euõµn©õP
J¸ "SÎº\õuÚ ö£miUPõÚ' ¤ßÁ¸® PõµoPÒ ©ØÖ® {ø»PøÍ öPõÒÐ[PÒ:
Põµo 1: 180 ¼mhº öPõÒÍÍÄ; 200 ¼mhº; 230 ¼mhº
Põµo 2: PuÄPÎß GsoUøP: 1 AÀ»x 2
Põµo 3: Âø»: ¹. 9000; ¹. 10,000; ¹. 12,000
ö£õ¸Ò ÂÁµ®
ö£õ¸Ò ÂÁµ Gs:
öPõÒÍÍÄ: 200 ¼mhº
PuÄPÎß GsoUøP: 1
Âø»: ¹. 10,000
£v»Î¨£Á›ß ©v¨¥k: (0 •uÀ 10 Áøµ°»õÚ AÍÂÀ)
£» Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓ°À EÒÍ£iPÒ (Steps in Multi-Factor Evaluation
Approach)
1. £S¨£õ´Ä ö\´¯¨£h ÷Ási¯ J¸ ö£õ¸Îß PõµoPÒ AÀ»x A®\[PøÍ
Aøh¯õÍ® PõnÄ®. AøÁ AvP©õP Ç¢uõÀ, {¦nºPÐhß
P»¢xøµ¯õkÁuß ‰»® •UQ¯©õÚÁØøÓz ÷uº¢öukUPÄ®.
2. £i 1 CÀ ÷uº¢öukUP¨£mh JÆöÁõ¸ Põµo°ß {ø»PøÍU PshÔ¯Ä®.
3. \õzv¯©õÚ AøÚzx ö£õ¸Ò ÂÁµ[PøÍ²® ÁiÁø©UPÄ®. •øÓ÷¯ L1,
L2,… Ln {ø»PÐhß n PõµoPÒ Ç¢uõÀ, ö©õzu ÂÁµ[PÎß
GsoUøP = L1L2… Ln.
4. £» Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓUS (©v¨¥mk AÍÄ AÀ»x uµÁ›ø\ •øÓ)
¤ß£ØÓ ÷Ási¯ AÍÂkuÀ ~m£zøuz ÷uº¢öukUPÄ®.
5. {ø»¯õÚ ©õv› ~m£zøu¨ £¯ß£kzv £v»Î¨£ÁºPÎß £mi¯ø»z
÷uº¢öukUPÄ®.
6. ö£õ¸Îß AøÚzx ÂÁµ[PÐUS® uÚx ©v¨¥mk AÍøÁ ÁÇ[P JÆöÁõ¸
£v»Î¨£Á›h•® ÷Põ¸[PÒ. £vÀPøÍa ÷\P›¨£uØPõÚ ©ØöÓõ¸ ÁÈ,
JÆöÁõ¸ ÂÁµzvØS® JÆöÁõ¸ £v»Î¨£Á¸US® uµ® ÁÇ[S©õÖ ÷Põ¸Áx:
AuõÁx, ]Ó¢u ÂÁµzvØS uµÁ›ø\ 1, Akzu ]Ó¢u ÂÁµzvØS 2 Áx Ch®
÷£õßÓøÁ.
7. JÆöÁõ¸ Põµo ÂÁµzvØS®, PnUöPk¨¦ £o°À £[÷PØS® AøÚzx
£v»Î¨£ÁºPÎhª¸¢x® AøÚzx £vÀPøÍ²® ÷\P›UPÄ®.
8. £v»ÎzuÁºPÒ ÁÇ[Q¯ ©v¨¥mk AÍøÁU öPõsk, JÆöÁõ¸ ÂÁµ•®
ö£ØÓ ©v¨ö£sønU PshÔ¯Ä®.
9. £i 8 CÀ ö£ØÓ •iÄPøÍ AmhÁøn¨£kzuÄ®. AvP ©v¨ö£s ö£ØÓ
ÂÁµzøuz ÷uº¢öukUPÄ®..
10. ¦v¯ u¯õ›¨¦ ÁiÁø©¨¤À ªPÄ® Â¸¨£©õÚ _¯ÂÁµzøu ö\¯À£kzuÄ®.
Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ Cµsk&Põµo ©v¨¥k AqS•øÓ (Two-Factor Evaluation
Approach in Conjoint Analysis)
138
JÆöÁõ¸ PõµoUS® öÁÆ÷ÁÖ {ø»PøÍU öPõsh £» PõµoPÒ £S¨£õ´Ä
ö\´¯¨£k®÷£õx, £» Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓ°À AøÚzx ÂÁµ[PøÍ²® ©v¨¥k
ö\´ÁvÀ £v»Î¨£ÁºPÐUS ]µ©® ÇUS®. C¢u PõµnzvÚõÀ, Cµsk&Põµo
©v¨¥mk AqS•øÓ Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ £µÁ»õP¨ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
JÆöÁõ¸ PõµoUS® öÁÆ÷ÁÖ AÍÂ»õÚ ©v¨¦PÐhß £S¨£õ´Ä ö\´¯ £»
PõµoPÒ EÒÍÚ GßÖ øÁzxUöPõÒ÷Áõ®, ¤ßÚº Cµsk PõµoPøÍ²® AÁØÔß
©v¨¦PÎß AÍÄPøÍ²® J¸ ÷|µzvÀ GkzxUöPõÒÍQ÷Óõ®. AzuøP¯ JÆöÁõ¸
ö£õ¸ÐUS®, Cµsk Põµo AmhÁøn GÚ¨£k® uµÄzuõÒ |®ªh® EÒÍx. N
PõµoPÒ Ç¢uõÀ, Cµsk Põµo AmhÁøn°ß ö©õzu GsoUøP:
n(n − 1)
2
£» Põµo AqS•øÓ°À ÂÁ›UP¨£mkÒÍ "SÎº\õuÚ ö£mi' EuõµnzøuU
P¸zvÀ öPõÒ÷Áõ®. (i) vÓß ©ØÖ® (ii) Âø» BQ¯ Cµsk PõµoPÐUS, ¤ßÁ¸®
uµÄzuõÒ |®ªh® EÒÍx.
uµÄzuõÒ (Cµsk Põµo AmhÁøn) (Data Sheet (Two Factor Table))
Põµo: SÎº\õuÚ ö£mi°ß Âø»
Põµo : SÎº\õuÚ Âø»
ö£mi°ßöPõÒÍÍÄ
`. 9,000 `. 10,000 `. 12,000
180 liters
200 liters
230 liters
C[S, uµÄ uõÒ 3 Á›ø\PÒ ©ØÖ® 3 ö|kÁ›ø\PÎß Ao. GÚ÷Á, Ao°À 3 ×
3 = 9 Ch[PÒ EÒÍÚ. £v»ÎzuÁº Ao°ß P»[PÎÀ 1 •uÀ 9 Áøµ°»õÚ
uµÁ›ø\PøÍ ÁÇ[P ÷Ásk®. 1 uµÁ›ø\ Gß£x £v»Î¨£Á¸US A¢u ~øÇÄUPõÚ
AvP£m\ Â¸¨£® ©ØÖ® 9 uµÁ›ø\ Gß£x A¢u ~øÇÄUS SøÓ¢u£m\ Â¸¨£®
Ç¨£øuU SÔUQÓx. £» Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓ²hß J¨¤k®÷£õx,
£v»Î¨£ÁºPÒ Cµsk PõµoPÒ ©v¨¥mk AqS•øÓUS £v»Î¨£x GÎuõÚx,
HöÚÛÀ J÷µ ÷|µzvÀ Cµsk PõµoPÒ ©mk÷© GkzxUöPõÒÍ¨£kQÓx .
Cµsk Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓ°À £iPÒ
(Steps in two-factor evaluation approach)
£S¨£õ´Ä ö\´¯¨£h ÷Ási¯ J¸ ö£õ¸Îß PõµoPÒ AÀ»x A®\[PøÍ
Aøh¯õÍ® PõnÄ®.
£i 1 CÀ ÷uº¢öukUP¨£mh JÆöÁõ¸ Põµo°ß {ø»PøÍU PshÔ¯Ä®.
\õzv¯©õÚ AøÚzx ÷áõi PõµoPøÍ²® PÁÛUPÄ®. N PõµoPÒ Ç¢uõÀ,
¤ßÚº ÷áõiPÎß GsoUøP
n(n − 1)
2
JÆöÁõ¸ ÷áõi PõµoPÐUS®, Cµsk PõµoPÐUPõÚ AøÚzx {ø»PøÍ²®
SÔ¤mk, Cµsk PõµoPÎß AmhÁøn u¯õº ö\´²[PÒ. L1 ©ØÖ® L2 Cµsk
PõµoPÐUPõÚ A¢u¢u {ø»PÒ GßÓõÀ, AuÝhß öuõhº¦øh¯ AmhÁøn°À EÒÍ
P»[PÎß GsoUøP L1L2 BS®.
1. {ø»¯õÚ ©õv› ~m£zøu¨ £¯ß£kzv £v»Î¨£ÁºPÎß £mi¯ø»z
÷uº¢öukUPÄ®.
139
2. JÆöÁõ¸ Cµsk Põµo AmhÁøn°¾® EÒÍ P»[PÐUPõÚ
uµÁ›ø\PÐUS JÆöÁõ¸ uµzvøÚ £v»ÎzuÁ›h•® ÷Põ¸[PÒ. AuõÁx,
]Ó¢u P»zvØS uµÁ›ø\ 1, Akzu ]Ó¢u P»zvØS 2 Áx Ch® ÷£õßÓøÁ.
3. JÆöÁõ¸ Cµsk Põµo AmhÁønUS®, PnUöPk¨¦ £o°À £[÷PØS®
AøÚzx £v»Î¨£ÁºPÎhª¸¢x® AøÚzx £vÀPøÍ²® ÷\P›UPÄ®.
4. £v»ÎzuÁºPÍõÀ ÁÇ[P¨£mh AoPÐhß, JÆöÁõ¸ Cµsk Põµo
AmhÁøn°¾® JÆöÁõ¸ P»•® ö£ØÓ ©v¨ö£sønU PshÔ¯Ä®.
5. £i 4 CÀ ö£ØÓ •iÄPøÍ AmhÁøn¨£kzuÄ®. AvP ©v¨ö£s ö£ØÓ
P»zøuz ÷uº¢öukUPÄ®. Cµsk PõµoPøÍ²® AÁØÖhß öuõhº¦øh¯
{ø»PøÍ²® Aøh¯õÍ® PõnÄ®.
6. J¸ ¦v¯ ö£õ¸Îß ÁiÁø©¨¤À PõµoPÒ ©ØÖ® AÁØÔß {ø»PÎß
ªPÄ® Â¸¨£©õÚ P»øÁø¯ ö\¯À£kzuÄ®.
£¯ß£õk (Application)
J¸ ÷©»õÍº uÚx ö£õ¸øÍ ÷©®£kzxÁuØPõP \¢øu £S¨£õ´ÂØS ö\À¾®÷£õx
Cµsk Põµo AqS•øÓ £¯ÝÒÍuõP ÇUS®. C¢u AqS•øÓ, E¯º©mh
{ºÁõPzøu P¸zvÀ öPõsk EØ£zv°À Ç¢x »õ£zøu AvP›UP \¢øu°ß G¢u¨
¤›ÂÀ AvP PÁÚ® ö\¾zu ÷Ásk® GßÓ öPõÒøP •iøÁ E¸ÁõUP EuÄ®.
vµÒ £S¨£õ´Ä (Cluster Analysis)
vµÒ £S¨£õ´Ä Gß£x J¸ £ß•P uµÄzöuõS¨ø£ öPõzxPÍõP (SÊUPÒ)
¤›¨£uØPõÚ uµÄ B´Ä P¸Â¯õS®. uµÄzöuõS¨¤À •ßÚº Áøµ¯ÖUP¨£hõu
öPõzxPÒ (SÊUPÒ) ÇUP»õ® Gß£øu Bµõ´ÁuØPõÚ •øÓPøÍ¨ £¯ß£kzxQ÷Óõ®.
Euõµn©õP, J¸ \¢øu°køP xøÓ uÚx ÁõiUøP¯õÍºPøÍ ÁøPPÍõP Á›ø\¨£kzu
PnUöPk¨¦ •iÄPøÍ¨ £¯ß£kzu Â¸®£»õ® (J¸÷ÁøÍ J¸ ö£õ¸øÍ
Áõ[SÁuØS AvP Áµ÷ÁØø£¨ ö£ÓUTi¯ÁºPÒ, J¸ ö£õ¸øÍ Áõ[SÁuØS GvµõP
ÇUPUTi¯ÁºPÒ ©ØÖ® £»).
©õv› A»SPÒ AÔ¯¨£hõu GsoUøP°»õÚ uÛzxÁ©õÚ ©UPÒ öuõøP AÀ»x
xøn ©UPÎhª¸¢x Á¢uøÁ GßÖ |õ® |®¦®÷£õx vµÒ £S¨£õ´Ä
£¯ß£kzu¨£kQÓx. ©õv› A»SPÒ £» uÛzxÁ©õÚ ©UPÎhª¸¢x Á¢uøÁ GßÖ®
|õ® P¸xQ÷Óõ®, BÚõÀ A¢u ©UPÒöuõøPUS J¸ •ußø© Áøµ¯øÓ CÀø».
ö£Ó¨£mh uµøÁ¨ £¯ß£kzv A¢u ©UPøÍ ÂÁ›¨£÷u |® ÷|õUP®.
vµÒ £S¨£õ´Ä, J¨¥mhÍÂÀ \«£zvÀ Áøµ, ªPU SøÓ¢u BºÁzøuU
öPõsi¸¢ux. £÷¯õ CßL£º÷©iUì ©ØÖ® ©µ£q Bµõá]°À BºÁ® Ç¨£uõÀ
Cuß •UQ¯zxÁ® ©õÔÂmhx. |® £õhzvÀ vµÒ £S¨£õ´øÁ Bµõ¯, J¸ _ØÖa`ÇÀ
Euõµnzøu¨ £¯ß£kzx÷Áõ®.
20.4 «Ò£õºøÁ
· Põµo £S¨£õ´Ä
· Cøn÷\º £S¨£õ´Ä
· Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ EÒÍ £iPÒ
· Cøn÷\º £S¨£õ´Âß £¯ß£õkPÒ
· Cøn÷\º £S¨£õ´Âß |ßø©PÒ ©ØÖ® wø©PÒ
1. Põµo £S¨£õ´Âß' ÷|õUPzøu ÂÍUS[PÒ.
140
2. Cøn÷\º £S¨£õ´Âß' ÷|õUP® GßÚ? ÂÍUSP.
3. Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ EÒÍ £iPøÍU TÖ[PÒ.
4. Cøn÷\º £S¨£õ´Âß £¯ß£õkPøÍU SÔ¨¤k[PÒ.
5. Cøn÷\º £S¨£õ´Âß |ßø©PÒ ©ØÖ® wø©PÒ BQ¯ÁØøÓU PnUQk[PÒ.
6. ö£õ¸Ò ÂÁµ® GßÓõÀ GßÚ? ÂÍUP.
7. Cµsk Põµo AmhÁøn' GßÓõÀ GßÚ? ÂÍUSP.
20.6 _¸UP®
J¸ £s¦, ö\õzx, uµ®, ÂÁµUSÔ¨¦ AÀ»x A®\® GßÖ ö£õ¸Ò. J¸ |À» ÷\øÁø¯
Áõ[SÁuØPõÚ Áõ[S£Á›ß •iÄ J¸ £s¦UTÖ ©mk©À», £» £s¦PÎß
P»øÁ¯õS®
J¸ ÷©»õÍº uÚx ö£õ¸øÍ ÷©®£kzxÁuØPõP \¢øu £S¨£õ´ÂØS ö\À¾®÷£õx
Cµsk Põµo AqS•øÓ £¯ÝÒÍuõP ÇUS®. C¢u AqS•øÓ, E¯º©mh
{ºÁõPzøu P¸zvÀ öPõsk EØ£zv°À Ç¢x »õ£zøu AvP›UP \¢øu°ß G¢u¨
¤›ÂÀ AvP PÁÚ® ö\¾zu ÷Ásk® GßÓ öPõÒøP •iøÁ E¸ÁõUP EuÄ®.
1. Cøn÷\º £S¨£õ´ÂÀ, £» Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓ°ß £iPÒ ¯õøÁ?
1. Green, P.E. and Srinivasan, V., Conjoint Analysis In ConsumerResearch: Issues And
Outlook, Journal Of Consumer Research, 5, 1978, 103 - 123.
2. Green, P.E., Carrol, J. and Goldberg, A General Approach To Product.
3. Design Optimization Via Conjoint Analysis, Journal Of Marketing,43, 1981, 17 & 35.
4. Johnson, R.A. and Wichern, D.W., Applied Multivariate Statistical Analysis, Pearson
Education, Delhi, 2005.
5. Kanji, G.K., 100 Statistical Tests, Sage Publications, New Delhi, 1994.
6. Kothari, C.R., Quantitative Techniques, Vikas Publishing House Pvt. Ltd., New Delhi, 1997.
7. Marrison, D.F., Multivariate Statistical Methods, Mcgraw Hill, New York, 1986.
8. Panneerselvam, R., Research Methodology, Prentice Hall Of India, New Delhi, 2004.
9. Rencher, A.V., Methods Of Multivariate Analysis, Wiley Inter&Science, Second Edition,
New Jersey, 2002.
10. Romesburg, H.C., Cluster Analysis For Researchers, Lifetime Learning Publications,
Belmont, California, 1984.
20.9 J¨£øhÄPÒ
1. Cøn÷\º £S¨£õ´Âß Cµsk Põµo ©v¨¥mk AqS•øÓø¯ ÂÍUS[PÒ.
1. SAS AÀ»x Minitab I¨ £¯ß£kzv vµÒ £S¨£õ´øÁ ÷©ØöPõÒÐ[PÒ
20.12 •UQ¯ ö\õØPÒ 141
vµÒ £S¨£õ´Ä
Cx J¸ £ß•P uµÄzöuõS¨ø£ öPõzxPÍõP (SÊUPÒ) ¤›¨£uØPõÚ uµÄ B´Ä
P¸Âø¯U SÔUQÓx.
Cøn÷\º £S¨£õ´Ä
J¸ £s¦, ö\õzx, uµ®, ÂÁµUSÔ¨¦ AÀ»x A®\® GßÖ ö£õ¸Ò.
¦ÒÎÂÁµ AmhÁøn &1: F&©v¨¦PÒ 1% •UQ¯zxÁ ©mhzvÀ
df1: AvP ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i df2: ]Ô¯ ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i.
/
df2 df1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 4052.1 4999.5 5403.3 5624.5 5763.6 5858.9 5928.3 5981.0 6022.4 6055.8
2 98.5 99.0 99.1 99.2 99.2 99.3 99.3 99.3 99.3 99.3
3 34.1 30.8 29.4 28.7 28.2 27.9 27.6 27.4 27.3 27.2
4 21.1 18.0 16.6 15.9 15.5 15.2 14.9 14.7 14.6 14.5
5 16.2 13.2 12.0 11.3 10.9 10.6 10.4 10.2 10.1 10.0
6 13.7 10.9 9.7 9.1 8.7 8.4 8.2 8.1 7.9 7.8
7 12.2 9.5 8.4 7.8 7.4 7.1 6.9 6.8 6.7 6.6
8 11.2 8.6 7.5 7.0 6.6 6.3 6.1 6.0 5.9 5.8
9 10.5 8.0 6.9 6.4 6.0 5.8 5.6 5.4 5.3 5.2
10 10.0 7.5 6.5 5.9 5.6 5.3 5.2 5.0 4.9 4.8
11 9.6 7.2 6.2 5.6 5.3 5.0 4.8 4.7 4.6 4.5
12 9.3 6.9 5.9 5.4 5.0 4.8 4.6 4.4 4.3 4.2
13 9.0 6.7 5.7 5.2 4.8 4.6 4.4 4.3 4.1 4.1
14 8.8 6.5 5.5 5.0 4.6 4.4 4.2 4.1 4.0 3.9
15 8.6 6.3 5.4 4.8 4.5 4.3 4.1 4.0 3.8 3.8
16 8.5 6.2 5.2 4.7 4.4 4.2 4.0 3.8 3.7 3.6
17 8.4 6.1 5.1 4.6 4.3 4.1 3.9 3.7 3.6 3.5
18 8.2 6.0 5.0 4.5 4.2 4.0 3.8 3.7 3.5 3.5
19 8.1 5.9 5.0 4.5 4.1 3.9 3.7 3.6 3.5 3.4
20 8.0 5.8 4.9 4.4 4.1 3.8 3.6 3.5 3.4 3.3
21 8.0 5.7 4.8 4.3 4.0 3.8 3.6 3.5 3.3 3.3
22 7.9 5.7 4.8 4.3 3.9 3.7 3.5 3.4 3.3 3.2
23 7.8 5.6 4.7 4.2 3.9 3.7 3.5 3.4 3.2 3.2
24 7.8 5.6 4.7 4.2 3.8 3.6 3.4 3.3 3.2 3.1
25 7.7 5.5 4.6 4.1 3.8 3.6 3.4 3.3 3.2 3.1
26 7.7 5.5 4.6 4.1 3.8 3.5 3.4 3.2 3.1 3.0
27 7.6 5.4 4.6 4.1 3.7 3.5 3.3 3.2 3.1 3.0
28 7.6 5.4 4.5 4.0 3.7 3.5 3.3 3.2 3.1 3.0
29 7.5 5.4 4.5 4.0 3.7 3.4 3.3 3.1 3.0 3.0
30 7.5 5.3 4.5 4.0 3.6 3.4 3.3 3.1 3.0 2.9
142
¦ÒÎÂÁµ AmhÁøn &F&©v¨¦PÒ 2.5% •UQ¯zxÁ ©mhzvÀ
df1: AvP ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£idf2: ]Ô¯ ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i
df2 / df1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 647.7 799.5 864.1 899.5 921.8 937.1 948.2 956.6 963.2 968.6
2 38.5 39.0 39.1 39.2 39.2 39.3 39.3 39.3 39.3 39.3
3 17.4 16.0 15.4 15.1 14.8 14.7 14.6 14.5 14.4 14.4
4 12.2 10.6 9.9 9.6 9.3 9.1 9.0 8.9 8.9 8.8
5 10.0 8.4 7.7 7.3 7.1 6.9 6.8 6.7 6.6 6.6
6 8.8 7.2 6.5 6.2 5.9 5.8 5.6 5.5 5.5 5.4
7 8.0 6.5 5.8 5.5 5.2 5.1 4.9 4.8 4.8 4.7
8 7.5 6.0 5.4 5.0 4.8 4.6 4.5 4.4 4.3 4.2
9 7.2 5.7 5.0 4.7 4.4 4.3 4.1 4.1 4.0 3.9
10 6.9 5.4 4.8 4.4 4.2 4.0 3.9 3.8 3.7 3.7
11 6.7 5.2 4.6 4.2 4.0 3.8 3.7 3.6 3.5 3.5
12 6.5 5.0 4.4 4.1 3.8 3.7 3.6 3.5 3.4 3.3
13 6.4 4.9 4.3 3.9 3.7 3.6 3.4 3.3 3.3 3.2
14 6.2 4.8 4.2 3.8 3.6 3.5 3.3 3.2 3.2 3.1
15 6.1 4.7 4.1 3.8 3.5 3.4 3.2 3.1 3.1 3.0
16 6.1 4.6 4.0 3.7 3.5 3.3 3.2 3.1 3.0 2.9
17 6.0 4.6 4.0 3.6 3.4 3.2 3.1 3.0 2.9 2.9
18 5.9 4.5 3.9 3.6 3.3 3.2 3.0 3.0 2.9 2.8
19 5.9 4.5 3.9 3.5 3.3 3.1 3.0 2.9 2.8 2.8
20 5.8 4.4 3.8 3.5 3.2 3.1 3.0 2.9 2.8 2.7
21 5.8 4.4 3.8 3.4 3.2 3.0 2.9 2.8 2.7 2.7
22 5.7 4.3 3.7 3.4 3.2 3.0 2.9 2.8 2.7 2.7
23 5.7 4.3 3.7 3.4 3.1 3.0 2.9 2.8 2.7 2.6
24 5.7 4.3 3.7 3.3 3.1 2.9 2.8 2.7 2.7 2.6
25 5.6 4.2 3.6 3.3 3.1 2.9 2.8 2.7 2.6 2.6
26 5.6 4.2 3.6 3.3 3.1 2.9 2.8 2.7 2.6 2.5
27 5.6 4.2 3.6 3.3 3.0 2.9 2.8 2.7 2.6 2.5
28 5.6 4.2 3.6 3.2 3.0 2.9 2.7 2.6 2.6 2.5
29 5.5 4.2 3.6 3.2 3.0 2.8 2.7 2.6 2.5 2.5
30 5.5 4.1 3.5 3.2 3.0 2.8 2.7 2.6 2.5 2.5
143
¦ÒÎÂÁµ AmhÁøn &3:F&©v¨¦PÒ 5% •UQ¯zxÁ ©mhzvÀ
df1: AvP ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i df2: ]Ô¯ ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i
df2 / df1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 161.4 199.5 215.7 224.5 230.1 233.9 236.7 238.8 240.5 241.8
2 18.5 19.0 19.1 19.2 19.2 19.3 19.3 19.3 19.3 19.3
3 10.1 9.5 9.2 9.1 9.0 8.9 8.8 8.8 8.8 8.7
4 7.7 6.9 6.5 6.3 6.2 6.1 6.0 6.0 5.9 5.9
5 6.6 5.7 5.4 5.1 5.0 4.9 4.8 4.8 4.7 4.7
6 5.9 5.1 4.7 4.5 4.3 4.2 4.2 4.1 4.0 4.0
7 5.5 4.7 4.3 4.1 3.9 3.8 3.7 3.7 3.6 3.6
8 5.3 4.4 4.0 3.8 3.6 3.5 3.5 3.4 3.3 3.3
9 5.1 4.2 3.8 3.6 3.4 3.3 3.2 3.2 3.1 3.1
10 4.9 4.1 3.7 3.4 3.3 3.2 3.1 3.0 3.0 2.9
11 4.8 3.9 3.5 3.3 3.2 3.0 3.0 2.9 2.8 2.8
12 4.7 3.8 3.4 3.2 3.1 2.9 2.9 2.8 2.7 2.7
13 4.6 3.8 3.4 3.1 3.0 2.9 2.8 2.7 2.7 2.6
14 4.6 3.7 3.3 3.1 2.9 2.8 2.7 2.6 2.6 2.6
15 4.5 3.6 3.2 3.0 2.9 2.7 2.7 2.6 2.5 2.5
16 4.4 3.6 3.2 3.0 2.8 2.7 2.6 2.5 2.5 2.4
17 4.4 3.5 3.1 2.9 2.8 2.6 2.6 2.5 2.4 2.4
18 4.4 3.5 3.1 2.9 2.7 2.6 2.5 2.5 2.4 2.4
19 4.3 3.5 3.1 2.8 2.7 2.6 2.5 2.4 2.4 2.3
20 4.3 3.4 3.0 2.8 2.7 2.5 2.5 2.4 2.3 2.3
21 4.3 3.4 3.0 2.8 2.6 2.5 2.4 2.4 2.3 2.3
22 4.3 3.4 3.0 2.8 2.6 2.5 2.4 2.4 2.3 2.3
23 4.2 3.4 3.0 2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.3 2.2
24 4.2 3.4 3.0 2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.3 2.2
25 4.2 3.3 2.9 2.7 2.6 2.4 2.4 2.3 2.2 2.2
26 4.2 3.3 2.9 2.7 2.5 2.4 2.3 2.3 2.2 2.2
27 4.2 3.3 2.9 2.7 2.5 2.4 2.3 2.3 2.2 2.2
28 4.1 3.3 2.9 2.7 2.5 2.4 2.3 2.2 2.2 2.1
29 4.1 3.3 2.9 2.7 2.5 2.4 2.3 2.2 2.2 2.1
30 4.1 3.3 2.9 2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 2.2 2.1
144
¦ÒÎÂÁµ AmhÁøn &4: F&©v¨¦PÒ 10% •UQ¯zxÁ ©mhzvÀ
df1: AvP ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i df2: ]Ô¯ ©õÖ£õmiØPõÚ \©ß£õmk£i
df2 / df1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 39.8 49.5 53.5 55.8 57.2 58.2 58.9 59.4 59.8 60.1
2 8.5 9.0 9.1 9.2 9.2 9.3 9.3 9.3 9.3 9.3
3 5.5 5.4 5.3 5.3 5.3 5.2 5.2 5.2 5.2 5.2
4 4.5 4.3 4.1 4.1 4.0 4.0 3.9 3.9 3.9 3.9
5 4.0 3.7 3.6 3.5 3.4 3.4 3.3 3.3 3.3 3.2
6 3.7 3.4 3.2 3.1 3.1 3.0 3.0 2.9 2.9 2.9
7 3.5 3.2 3.0 2.9 2.8 2.8 2.7 2.7 2.7 2.7
8 3.4 3.1 2.9 2.8 2.7 2.6 2.6 2.5 2.5 2.5
9 3.3 3.0 2.8 2.6 2.6 2.5 2.5 2.4 2.4 2.4
10 3.2 2.9 2.7 2.6 2.5 2.4 2.4 2.3 2.3 2.3
11 3.2 2.8 2.6 2.5 2.4 2.3 2.3 2.3 2.2 2.2
12 3.1 2.8 2.6 2.4 2.3 2.3 2.2 2.2 2.2 2.1
13 3.1 2.7 2.5 2.4 2.3 2.2 2.2 2.1 2.1 2.1
14 3.1 2.7 2.5 2.3 2.3 2.2 2.1 2.1 2.1 2.0
15 3.0 2.6 2.4 2.3 2.2 2.2 2.1 2.1 2.0 2.0
16 3.0 2.6 2.4 2.3 2.2 2.1 2.1 2.0 2.0 2.0
17 3.0 2.6 2.4 2.3 2.2 2.1 2.1 2.0 2.0 2.0
18 3.0 2.6 2.4 2.2 2.1 2.1 2.0 2.0 2.0 1.9
19 2.9 2.6 2.3 2.2 2.1 2.1 2.0 2.0 1.9 1.9
20 2.9 2.5 2.3 2.2 2.1 2.0 2.0 1.9 1.9 1.9
21 2.9 2.5 2.3 2.2 2.1 2.0 2.0 1.9 1.9 1.9
22 2.9 2.5 2.3 2.2 2.1 2.0 2.0 1.9 1.9 1.9
23 2.9 2.5 2.3 2.2 2.1 2.0 1.9 1.9 1.9 1.8
24 2.9 2.5 2.3 2.1 2.1 2.0 1.9 1.9 1.9 1.8
25 2.9 2.5 2.3 2.1 2.0 2.0 1.9 1.9 1.8 1.8
26 2.9 2.5 2.3 2.1 2.0 2.0 1.9 1.9 1.8 1.8
27 2.9 2.5 2.2 2.1 2.0 2.0 1.9 1.9 1.8 1.8
28 2.8 2.5 2.2 2.1 2.0 1.9 1.9 1.9 1.8 1.8
29 2.8 2.4 2.2 2.1 2.0 1.9 1.9 1.8 1.8 1.8
30 2.8 2.4 2.2 2.1 2.0 1.9 1.9 1.8 1.8 1.8
145
A»S &VI
£õh® & 21
Bµõá] AÔUøP
21.1 AÔ•P®
AÔUøP \©º¤UP¨£k® AÀ»x GÊu¨£k® Áøµ Bµõá] £o°ß •UQ¯
A[P©õÚ Bµõá] AÔUøP •Êø©¯øh¯õx. Esø©°À, ªPÄ® AÔÂ¯À §ºÁ©õÚ
P¸x÷PõÒ, ]Ó¨£õP ÁiÁø©UP¨£mh ©ØÖ® |hzu¨£mh B´Ä, ©ØÖ® SÔ¨¤hzuUP
ö£õxø©¨£kzxuÀPÒ ©ØÖ® Psk¤i¨¦PÒ ©ØÓÁºPÐhß vÓ®£h öuõhº¦
öPõÒÍõÂmhõÀ AøÁ ©v¨¦øh¯uõP ÇUPõx. Psk¤i¨¦PÒ ©ØÓÁºPÐUS
öu›¯¨£kzu¨£hõÂmhõÀ Bµõá]°ß ÷|õUP® \›¯õP ÇUPõx. Bµõá] •iÄPÒ
AÔÂß ö£õx Qh[QØSÒ ~øÇ¯ ÷Ásk®.
21.2 ÷|õUP[PÒ
· Bµõá] AÔUøP°ß ö£õ¸øÍ¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· |À» AÔUøP°ß TÖPøÍ £S¨£õ´Ä ö\´¯
· AÔUøP°ß Aø©¨¦
· Bµõá] AÔUøP°ß ]Ó¨¤¯À¦PÒ
21.3 EÒÍhUP[PÒ
1. AÔUøP GßÓõÀ GßÚ?
2. J¸ |À» AÔUøP°ß £s¦PÒ
3. J¸ AÔUøP°ß Pmhø©¨¦
4. |øh•øÓ AÔUøPPÒ Vs . PÀÂ AÔUøPPÒ
5. J¸ Bµõá] AÔUøP°ß £õP[PÒ
6. C»UQ¯ B´Ä £ØÔ¯ SÔ¨¦
AÔUøP GßÓõÀ GßÚ? (What is Report?)
AÔUøP Gß£x J¸ SÔ¨¤mh uø»¨¤À GÊu¨£mh BÁn©õS®, Cx
uPÁÀPøÍ²®, ÷¯õ\øÚPøÍ²® öu›ÂUQÓx ©ØÖ® £›¢xøµPøÍ²® AÎUQÓx.
AÔUøPPÒ ö£¸®£õ¾® •UQ¯©õÚ •iöÁk¨£uØS Ai¨£øh¯õP Aø©QßÓÚ.
xÀ¼¯©ØÓ, •Êø©¯ØÓ ©ØÖ® ÷©õ\©õP GÊu¨£mh AÔUøPPÒ AÁØÔß ÷|õUPzøu
Aøh¯z uÁÔÂmk, AøÁ CÖv°À GkUP¨£k® •iøÁ¨ ¤µv£¼UPz
uÁÔÂkQßÓÚ. AÔUøP AvP¨£i¯õÚ, ö\õØPÍg]¯® ©ØÖ® / AÀ»x
Pmhø©¨£ØÓuõP ÇUPUThõx. ¤ßÁ¸® A®\[PøÍ ©ÚvÀ øÁzx J¸ |À»
AÔUøPø¯ u¯õ›UP»®:
1. AÔUøP°À EÒÍ AøÚzx A®\[PÐ® Áõ\P¸US öuÎÁõP ÇUP ÷Ásk®.
2. AÔUøP ÷uøÁ¯õÚ SøÓ¢u£m\ A®\[PÐhß Ç¨£xhß, £À÷ÁÖ uø»¨¦PÒ
©ØÖ® xøn uø»¨¦PÎß RÌ uºUPŸv¯õP u¯›UP¨£h÷Ásk®.
3. AøÚzx uPÁÀPÐ® \›¯õÚ Buõµ[PÍõÀ Bu›UP¨£h ÷Ásk®.
4. öuõhº¦øh¯ AøÚzx Âå¯[PÐ® •Êø©¯õÚ AÔUøP°À ÷\ºUP¨£h
÷Ásk®.
Bµõá] AÔUøP°ß ÷|õUP® (Purpose of Research Report)
1. |õ® Hß C¢u AÔUøPø¯ GÊxQ÷Óõ®? AÀ»x Esø©°À CøÁ AøÚzøu²®
|õ® öu›ÂUP / ÂÍUP / ÁØ¦Özu Â¸®¦Q÷Óõ®.
146
2. C¢u AÔUøPø¯ ¯õº £iUP¨ ÷£õQÓõºPÒ? ÷©»õÍºPÒ / PÀÂ¯õÍºPÒ /
Bµõá]¯õÍºPÒ! AÁºPÐUS HØPÚ÷Á GßÚ öu›²®? AÁºPÒ öu›¢x öPõÒÍ
÷Ási¯x GßÚ? AÁºPÎÀ ¯õ¸UPõÁx ]» AqS•øÓPÒ AÀ»x
u¨ö£sn[PÒ EÒÍuõ?
3. |®©Îh® GßÚ ÁÍ[PÒ EÒÍÚ? |©US PoÛø¯ AqP •i²©õ? |©US
÷£õx©õÚ ÷|µ® ÇUQÓuõ? |©US \PõUPÒ ¯õµõÁx EuÁ •i²©õ?
4. |©x AÔUøP°ß EÒÍhUPzøu¨ £ØÔ ]¢v²[PÒ & AvÀ |õ® GßÚ øÁUP¨
÷£õQ÷Óõ®? |©x •UQ¯ P¸¨ö£õ¸ÒPÒ ¯õøÁ? Eøµ GÆÁÍÄ ÇUP ÷Ásk®,
GkzxUPõmkPÒ GÆÁÍÄ ÇUP ÷Ásk®?
÷£õßÓøÁPøÍ J¸ AÔUøP¯õÚx ÷|õUP[PÍõPöPõskÒÍx
J¸ AÔUøP°ß Pmhø©¨¦ (Framework of a Report)
AÔUøP°ß EÒÍhUPzøu¨ ö£õÖzx £À÷ÁÖ Pmhø©¨¦PøÍ¨ £¯ß£kzu»õ®,
BÚõÀ ö£õxÁõP A÷u ÂvPÒ ö£õ¸¢x®. AÔ•P®, Bµõá] •øÓ, •iÄPÒ ©ØÖ®
SÔ¨¦PÒ AÀ»x ¡À £mi¯¾hß P»¢xøµ¯õhÀ ©ØÖ® Bµ®£zvÀ J¸ _¸UP®
÷£õßÓøÁ J¸ AÔUøP°ß Pmhø©¨ø£ E¸ÁõUPUTk®.
J¸ AÔUøP°ß Aø©¨¦ (Structure of a Report)
IMR &D Pmhø©¨ø£a _ØÔ Bµõá]¯õÍº GÊzøu ÁiÁø©UPÄ®, ÷©¾®
AÔUøP°ß öuõhUP, |kzuµ ©ØÖ® •iøÁ EÖv ö\´¯÷Ásk®.
I AÔ•P® |õß Hß C¢u Bµõá] ö\´÷uß? (Bµ®£®)
M •øÓ GßÚ ö\´÷uß, G¨£i ö\´÷uß (|kzuµ)
R •iÄPÒ |õß GßÚ Psk¤iz÷uß (|kzuµ)
©ØÖ®
D P»¢xøµ¯õhÀ CöuÀ»õ® GßÚ Aºzu®? (•iÄ)
Bµ®£ £Sv°À |õß GßÚ øÁUQ÷Óß? (What do I put in the beginning part?)
uø»¨¦ £UP® vmhzvß uø»¨¦, xøn uø»¨¦ (G[S
ö£õ¸zu•øh¯÷uõ), ÷uv, B]›¯º, Aø©¨¦, ÷»õ÷Põ.
¤ßÚo Áµ»õÖ (H÷uÝ® Ç¢uõÀ) vmhzvß ¤ßÚõÀ.
|ßÔ öu›ÂzuÀ Bµõá]°ß ÷£õx EuÂ ö\ú |£ºPÐUS® Aø©¨¤ØS®
B]›¯º |ßÔ öu›ÂzuÀ.
öuõS¨¦ (]» ÷|µ[PÎÀ J¸ AÔUøP°ß _¸UP¨£mh £v¨¦ •UQ¯ A®\[PøÍU
öuõS¨¦ _¸UP® GßÖ ÷PõimkU PõmkQÓx, •UQ¯ •iÄPøÍ Á¼²ÖzxQÓx
AøÇUP¨£kQÓx) ©ØÖ® (ö£õ¸zu©õÚ ChzvÀ) •UQ¯ £›¢xøµPøÍ
ÁÇ[SQÓx. Cx ö£¸®£õ¾® GÊxÁx PiÚ®, Aøu
Pøh]¯õP GÊx©õÖ £›¢xøµUP¨£kQÓx.
EÒÍhUP[PÎß £mi¯À Áõ\P¸US AÔUøP°À GßÚ ÇUQÓx, G¢u £UP Gs (PÒ)
AøuU Psk¤iUP ÷Ásk® GßÓ J¸ £õºøÁ £mi¯À.
AmhÁønPÎß ÷©÷» SÔ¨¤mh£i, SÔ¨£õP AmhÁønPÐUS.
£mi¯À
¤Ø÷\ºUøPPÎß £mi¯À ÷©÷» SÔ¨¤mh£i, SÔ¨£õP ¤ß Cøn¨¦PÐUS.
AÔ•P® B]›¯º C[S AÁµx ÷|õUP[PøÍ SÔ¨¤kQÓõº
SÔU÷PõÒ ©ØÖ® ÷|õUP® SÔU÷PõÒ & Bµõá]°ß ö£õxÁõÚ ÷|õUP[PÒ, ÷|õUPzvß
£µ¢u AÔUøP. ÷|õUP[PÒ & ö\´¯ / ÁÇ[P Gvº£õºUP¨£k®
SÔ¨¤mh Âå¯[PÒ (G.Põ. Gvº£õºUP¨£k® •iÄPÒ)
147
|kzuµ £Sv°À |õß GßÚ øÁUQ÷Óß? (What do I Put In the middle Part?)
Bµõá] •øÓ Bµõá] £iPÒ; GßÚ ö\´¯¨£mhx & G¨£i, ¯õµõÀ,
G¨÷£õx?
•iÄ / Psk¤i¨¦PÒ Psk¤i¨¦PÒ ÷|ºø©¯õÚ ÂÍUP®, CøÁ Gvº£õºzu£i
Ç¢uÚÁõ CÀø»¯õ. H÷uÝ® •µs£õkPÒ AÀ»x
]µ©[PÒ EÒÎmh Esø©PøÍ öPõk[PÒ.
CÖv £Sv°À |õß GßÚ øÁUQ÷Óß? What do I put in the end part?
P»¢xøµ¯õhÀ •iÄPÎß P»¢xøµ¯õhÀ. (}[PÒ SWOT £S¨£õ´øÁ
©ÚvÀ øÁzx, }[PÒ GÊx®÷£õx E[PÒ vmhzvß
£»[PÒ, £»ÃÚ®, Áõ´¨¦PÒ ©ØÖ® Aa_ÖzuÀPøÍ¨ £ØÔ
]¢vUP Â¸®£»õ®)
•iÄPÒ B]›¯º •iÄPøÍ / Psk¤i¨¦PøÍ AÔ•PzvÀ EÒÍ
¦ÒÎPÐhß Cønzx öuÎÁõÚ, GÎø©¯õPU TÓ¨£mh
©ØÖ® £UPa\õº£ØÓ •iÄPøÍ Aøh¯ •¯Ø]UP ÷Ásk®.
E[PÒ Bµõá]°ß •UQ¯ Aø©¨¤ß \õßÖPÒ ©ØÖ®
Áõu[PÍõÀ AøÁ •Êø©¯õP Bu›UP¨£kQßÓÚ Gß£øu
EÖv¨£kzvU öPõÒÐ[PÒ.
£›¢xøµPÒ GßÚ ÂÁµUSÔ¨¦PÒ GkUP¨£h ÷Ásk®, ¯õµõÀ, Hß
GßÖ B]›¯º SÔ¨¤h ÷Ásk®. AøÁ G¨÷£õx®
GvºPõ»zxhß CønUP¨£h ÷Ásk®, G¨÷£õx®
¯uõºzu©õP ÇUP ÷Ásk®. ÷PmPõÂmhõÀ AÁØøÓ
E¸ÁõUP ÷Áshõ®.
SÔ¨¦PÒ Cx AÔUøP°ß J¸ £Sv, Cx Eøµ°À SÔ¨¤h¨£mkÒÍ
öÁÎ±kPÎß •Ê ÂÁµ[PøÍ ÁÇ[SQÓx, AÀ»x
GÁØÔ¼¸¢x ÷©Ø÷PõÒ Põmh¨£mkÒÍx Gß£øu
SÔ¨¤kQÓx.
¤ß Cøn¨¦ AÔUøP°ß ¤µuõÚ Aø©¨¤À EÒÍ uPÁÀPøÍ {µ¨¦Á÷u
J¸ ¤Ø÷\ºUøP°ß/ ¤ß Cøn¨¤ß ÷|õUP®.
|øh•øÓ AÔUøPPÒ Vs. PÀÂ AÔUøPPÒ (Practical Reports Vs. cademic
Reports)
|øh•øÓ AÔUøPPÒ (Practical Reports)
ÁoP AÀ»x Aµ\õ[Pzvß |øh•øÓ E»øP, J¸ AÔUøP öu›ÂUQÓx. J¸
uø»¨ø£ Â›ÁõP Bµõ´¢u J¸ Bµõá]¯õÍ›ß uPÁÀ ©ØÖ® £›¢xøµPÒ Cx ÷£õßÓ
AÔUøPPÍõÀ AÎUP¨£kQÓx. Cx ÷£õßÓ AÔUøP ÁÇUP©õP J¸ SÔ¨¤mh
÷|õUPzvØPõP uPÁÀ ÷uøÁ¨£k® |£ºPÍõÀ ÷Põµ¨£k®. AÔUøP GxÁõP Ç¢uõ¾®,
Â¸®¤¯ÁØÔØPõÚ ÁÈ•øÓPøÍ¨ øP¯õÐÁx •UQ¯®. Cx÷£õßÓ J¸ AÔUøP J¸
Pmkøµ°¼¸¢x ÷ÁÖ£kQÓx, Cx P¸zxUPÎÀ BºÁ•ÒÍÁºPÍõÀ u[PÒ ö\õ¢u
|»ÝUPõP £iUP¨£kÁøu Âh, ö\¯À£kzu ÷Ási¯ uPÁÀPøÍ ÁÇ[P
ÁiÁø©UP¨£mkÒÍx. Cuß Põµn©õP, Cx ÷ÁÖ£mh Aø©¨¦ ©ØÖ® uÍÁø©¨ø£U
öPõskÒÍx
PÀÂ AÔUøPPÒ (Academic Reports)
J¸ PÀÂ¨ £i¨¦UPõP GÊu¨£mh J¸ AÔUøPø¯ J¸ E¸ÁP¨£kzxuÀ GßÖ
P¸u»õ®. ©v¨¥miØPõÚ J¸ PÀÂ¨ £°Ø]¯õP |õ® Esø©°÷»÷¯ AÔUøPø¯
GÊxQ÷Óõ® GßÓõ¾®, ¯õµõÁx J¸ |øh•øÓ ÷|õUPzvØPõP AÔUøPø¯
Â¸®¦QÓõºPÒ GßÖ |õ® PØ£øÚ ö\´¯»õ®. J¸ |øh•øÓ AÔUøPø¯ Âh J¸ PÀÂ
148
AÔUøP°À uzxÁõºzu P¸zxUPÒ •ßÚo°À ÇUS®. ]» ÷|µ[PÎÀ J¸ AÔUøP
PÀÂ ©ØÖ® |øh•øÓ ÷|õUP[PÐUS EuÄ®. {ÖÁÚ[PÐhß £o¯©ºzu¨£mh
©õnÁºPÒ ö£¸®£õ¾® {ÖÁÚzxUPõPÄ®, £õhö|Ô SÔzu ©v¨¥miØPõPÄ® J¸
AÔUøPø¯ u¯õ›UP ÷Ásk®. CøÁPÐUPõÚ ¤ßÚo £oPÒ öuõhº¦øh¯uõP
Ç¢uõ¾®, |øh•øÓ°À, PÀÂ ©v¨¥miØPõP ©õnÁº u¯õ›US® AÔUøP
{ÖÁÚzvØPõP u¯õ›UP¨£mh AÔUøP°¼¸¢x ÷ÁÖ£mhuõP ÇUS®, HöÚÛÀ
JÆöÁõßÔß ÷uøÁPÐ® ÷ÁÖ£mhøÁ.
Bµõá] AÔUøP: •uØPmh[PÒ (Research Report: Preliminaries)
|©x GÊzxUPÒ AøÚzøu²® CÖvÁøµ ÂmkÂkÁx Â÷ÁP©õÚuÀ». |õ®
Gvº£õº¨£øu Âh AvP ÷|µ® GkUS® \õzv¯® G¨÷£õx® EÒÍx, |©US ÷£õx©õÚ
÷|µ® ÇUPõx. ©ØÓ ©õnÁºPÒ u[PÒ ö\õ¢u AÔUøPPøÍ •iUP •¯Ø]US®÷£õx
QøhUPUTi¯ ö\õÀ ö\¯¼PÒ «x AÊzu® ÇUPUTk®. |õ® ö\À¾®÷£õx |©x
Bµõá]°ß ]» A®\[PøÍ GÊuz öuõh[SÁx ¦zv\õ¼zuÚ®. |® AÔUøPø¯ £iUP
÷Ási¯ Á›ø\°À GÊu ÷Ási¯øu {øÚÂÀ öPõÒÍ÷Ásk®. ö£¸®£õ¾®
•øÓ¯õÚ £Sv²hß öuõh[SÁx GÎuõÚx. AÔ•P® ©ØÖ® _¸UPzøu }iUP ÂhÄ®.
J¸ ö\õÀ ö\¯¼°ß £¯ß£õk |® Bµõá] •ß÷ÚÖ®÷£õx ©ØÖ® |® P¸zxUPÒ
©õÖ®÷£õx |õ® GÊv¯øu ©õØÔ¯ø©¨£x® ©Ö^µø©¨£x® ªPÄ® ÷|µi¯õÚuõP
BUSQÓx. GÊx® ö\¯À•øÓ |® P¸zxUPøÍ E¸ÁõUP EuÄ®. BÚõÀ G¢u
{ø»°¾®, |® £oø¯ \›£õºzxU öPõÒÍ ¯õøµ¯õÁx ÷PmP÷Ásk®.
Bµõá] AÔUøP°ß Pmhø©¨¦ (Structure of a Research Report)
J¸ vmh AÔUøP²hß J¨¤køP°À J¸ Bµõá] AÔUøP ÷ÁÖ£mh Pmhø©¨¦
©ØÖ® uÍÁø©¨ø£U öPõskÒÍx. J¸ Bµõá] AÔUøP¯õÚx J¸ }sh BÁn©õS®.
Áõ\PºPÒ Â¸®¤¯ uPÁÀPøÍ ÂøµÁõPU Psk¤i¨£uØS CøÁ öuÎÁõP
Pmhø©UP¨£h ÷Ásk®. AÔUøP°À öPõkUP¨£mkÒÍ uPÁÀPÒ \›¯õÚ uø»¨¦PÎß
RÌ øÁUP¨£mkÒÍuõ Gß£øu EÖv¨£kzu Cx PÁÚ©õP vmhªh¨£h ÷Ásk®.
Bµõá] AÔUøP°ß £SvPÒ (Parts of Research Report)
Amøhz uõÒ: CvÀ ¤ßÁ¸ÁÚÁØÔÀ ]» AÀ»x AøÚzx® ÇUP ÷Ásk®:
AÔUøP°ß •Ê uø»¨¦
Bµõá]¯õÍ›ß ö£¯º
vmhzvß J¸ £Sv¯õP ÇUS® A»S ö£¯º {ÖÁÚzvß ö£¯º÷uv / Bsk.
|ßÔ öu›ÂzuÀ: E[PÐUS EuÂ¯ ©UPÐUS |ßÔ öu›ÂzuÀ.
ö£õ¸ÍhUP®
AmhÁønPÎß £mi¯À (List of the Tables)
AÔUøP°À £¯ß£kzu¨£k® uø»¨¦PÒ ©ØÖ® xøn uø»¨¦PÒ AÁØÔß £UP
GsPÐhß öPõkUP¨£h ÷Ásk®. JÆöÁõ¸ Azv¯õ¯•® ¦v¯ £UPzvÀ öuõh[P¨£h
÷Ásk®. AÔUøPø¯ £SvPÍõP¨ ¤›¨£vÀ {ø»¯õÚ Aø©¨ø£¨ £¯ß£kzuÄ®.
JÆöÁõ¸ •UQ¯ £SvUS® Azv¯õ¯[PøÍ¨ £¯ß£kzxÁx®, AÁØøÓ ¤›ÄPÒ ©ØÖ®
xøn¨ ¤›ÄPÍõP¨ ¤›¨£x® GÎø©¯õÚuõP ÇUP»õ®. 1, 2, 3 ÷£õßÓÁØøÓ
JÆöÁõ¸ Azv¯õ¯zvØS® GsPÍõP¨ £¯ß£kzu»õ®. 3 B® Azv¯õ¯zvß ¤›ÄPÒ
(GkzxUPõmhõP) 3.1, 3.2, 3.3 ©ØÖ® £»ÁõP ÇUS®. xøn¨¤›Âß ÷©¾®
xøn¨¤›ÄUS }[PÒ 3.2.1, 3.2.2 ©ØÖ® £»ÁØøÓ¨ £¯ß£kzu»õ®.
öuõS¨¦ AÀ»x _¸UP® AÀ»x AÔ•P® (Abstract or Summary or Executive
Summary or Introduction)
Cx •Ê AÔUøP°ß Ps÷nõmhzøu •ßøÁUQÓx. AÔUøP°À GßÚ ÇUQÓx
Gß£øu Áõ\P¸US •ßTmi÷¯ £õºUP Cx HxÁõP ÇUS®. CvÀ }[PÒ ö\´¯z
149
vmhªmhx, E[PÒ Bµõá]°À C»UQ¯zvß ©ÖB´Ä GÆÁõÖ PÁÚ® ö\¾zu¨£kQÓx
©ØÖ® SÖQ¯x, E[PÒ SÔU÷PõÒPÐUS }[PÒ ÷uº¢öukzu Bµá] •øÓ, E[PÒ
Psk¤i¨¦PÎß _¸UP® ©ØÖ® Psk¤i¨¦PÎß £S¨£õ´Ä BQ¯øÁ Ah[S®.
ø©¯ £õP® (Body)
÷|õUP[PÒ ©ØÖ® SÔU÷PõÒPÒ (Aims and Purpose or Aims and Objectives)
C¢u Bµõá]ø¯ Hß ö\´wºPÒ? }[PÒ Â\õ›UP EÒÍ ¤µa]øÚ GßÚ? }[PÒ
C»UQ¯zøu ©ÖB´Ä ö\´¯ÂÀø» GßÓõÀ, E[PÒ £øh¨¦PÐUS ö£õ¸zu©õÚ /
SÔ¨¤mh Bµõá] / SÔ¨¦PøÍU SÔ¨¤hÄ®.
C»UQ¯ ©ÖB´Ä (Review of Literature)
Cx E[PÒ Bµõá]ø¯ ¤ßÚo `Ç¼À øÁUPÄ® Auß •UQ¯zxÁzøu
ÂÍUPÄ® EuÄ®. E[PÒ uø»¨¦hß ÷|µi¯õP öuõhº¦øh¯ ¦zuP[PÒ ©ØÖ®
PmkøµPøÍ ©mk® ÷\ºUPÄ®. E[PÍx £S¨£õ´Ä Â©º\Ú Ÿv¯õP ÇUP ÷Ásk®,
}[PÒ £izu £øh¨¦PøÍ ©mk® ÂÁ›UP ÷Ásk®.
Bµõá] •øÓ (Methodology)
J¸ ö\¯À£õmiÀ £¯ß£kzu¨£k® •øÓPÒ ©ØÖ® öPõÒøPPøÍ •øÓ
øP¯õÒQÓx, C¢u Âå¯zvÀ Bµõá]. •øÓ Azv¯õ¯zvÀ, }[PÒ Bµõá]US
£¯ß£kzv¯ •øÓ / PÒ ©ØÖ® AøÁ Hß ö£õ¸zu©õÚøÁ GßÖ {øÚzwºPÒ Gß£øu
ÂÍUS[PÒ. GkzxUPõmhõP, }[PÒ ö£¸®£õ¾® Cµshõ® uµøÁ¨ ö£õÖzx ÇUP»õ®
AÀ»x E[PÒ ö\õ¢u uµøÁa ÷\P›zv¸UP»õ®. uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓ, uµÄ ÷\P›UP
£¯ß£kzu¨£mh P¸ÂPÒ, ÷|ºPõnÀ ö\´¯¨£mh £v»ÎzuÁºPÒ AÀ»x }[PÒ
£õºøÁ°mh Ch[PøÍ ÂÍUP ÷Ásk®. E[PÒ Bµõá]ø¯ G¨£i, G¨÷£õx
÷©ØöPõsjºPÒ Gß£uØPõÚ Â›ÁõÚ ÂÍUPzøu öPõk[PÒ, ©ØÓ •øÓPøÍ Âh
SÔ¨¤mh •øÓø¯ / PøÍ Hß £¯ß£kzvÜºPÒ Gß£øu ÂÍUS[PÒ. C¢u
Azv¯õ¯zvÀ ö|Ô•øÓ ]UPÀPÒ H÷uÝ® Ç¢uõÀ AÁØøÓ Bµõ¯ ÷Ásk®.
•iÄPÒ AÀ»x Psk¤i¨¦PÒ (Results or Findings)
}[PÒ GßÚ Psk¤izwºPÒ? E[PÒ •iÄPÎß öuÎÁõÚ ÂÍUPzøu öPõk[PÒ.
•UQ¯©õÚ uµÄ ©ØÖ® PnURkPøÍ C[÷P PõmkP. }[PÒ AmhÁønPÒ, Áøµ£h[PÒ
©ØÖ® ¦ÒÎÂÁµ[PøÍ¨ £¯ß£kzu»õ®.
£S¨£õ´Ä ©ØÖ® P»¢xøµ¯õhÀ (Analysis and Discussion)
E[PÍx •iÄPøÍ ÂÍUS[PÒ. AÁØÔÀ Ç¢x }[PÒ GßÚ ö\´QÕºPÒ? C¢u
£Sv°À Bµõá] ö\ú ©ØÓÁºPÐhß AÁºPÒ GÆÁõÖ J¨¤kQÓõºPÒ? E[PÒ
AÍÃkPÒ / •iÄPÎß xÀ¼¯® ÂÁõvUP¨£h ÷Ásk® ©ØÖ® Bµõá] ÁiÁø©¨¤À
SøÓ£õkPÒ H÷uÝ® Ç¢uõÀ SÔ¨¤h¨£h ÷Ásk®.
•iÄøµ (Conclusions)
}[PÒ GßÚ •iÄUS Á¸QÕºPÒ? ""•iÄPÒ'' Gß£uß RÌ }[PÒ ÂÁõvzu
•UQ¯ •iÄPøÍ _¸UP©õP uµÄ®. E[PÒ ÷|õUP[PÒ ©ØÖ® SÔU÷PõÒPÎÀ }[PÒ
GÊ¨¤¯ AøÚzx ÷PÒÂPÐUS® £v»ÎUP •i²©õ? E[PÒ Buõµ[PÍõÀ
Bu›UP¨£hõu •iÄPøÍ GkUP Bø\¨£h ÷Áshõ®. Gvº£õºzu •iÄPÎ¼¸¢x
Â»PÀ / PÒ ©ØÖ® }[PÒ Gvº£õºzu AøÚzøu²® Aøh¯z uÁÔ¯x BQ¯ÁØøÓU
SÔ¨¤k[PÒ.
£›¢xøµPÒ (Recommendations)
÷uøÁ¨£mhõÀ, E[PÒ £›¢xøµPøÍa ö\´²[PÒ. |hÁiUøP ©ØÖ® GvºPõ»
Bµõá]UPõÚ £›¢xøµPÒ ÁÇ[P¨£h ÷Ásk®.
150
¤ß Cøn¨¦ (Appendix)
E[PÐUS ¤ß Cøn¨¦ ÷uøÁ¯ØÓuõP ÇUP»õ® AÀ»x E[PÐUS
÷uøÁ¨£h»õ®. }[PÒ ÂÚõ¨£mi¯ø» £¯ß£kzv°¸¢uõÀ, öÁØÖ |Pø»
¤ßÛøn¨¤À ÷\º¨£x ÁÇUP®. E[PÒ AÔUøP°¼¸¢x •Ê |ßø©ø¯¨ ö£Ó,
ø©¯¨ £Sv°À öPõkUP¨£hõu, ÷uøÁ¯õÚ AÀ»x £¯ÝÒÍ uµÄ AÀ»x
PnURkPøÍ }[PÒ ÷\ºUP»õ®. }[PÒ ÷\ºUP Â¸®¦® Áøµ£h[PÒ, ¦øP¨£h[PÒ
AÀ»x vmh[PÒ ÇUP»õ®. }[PÒ ]Ó¨¦ E£Pµn[PøÍ¨ £¯ß£kzv°¸¢uõÀ,
Aøu¨ £ØÔ¯ uPÁÀPøÍ }[PÒ ÷\ºUP»õ®.
J¸ ¤ß Cøn¨¦ ÷uøÁ¨£mhõÀ, AÁØøÓ E[PÒ Áõ\PºPÒ £¯ß£kzu Á\v¯õP
ÇUS® ÁøP°À ÁiÁø©UPÄ®.
SÔ¨¦PÒ (References)
AÔUøP°ß ø©¯¨ £Sv°À }[PÒ SÔ¨¤mh AøÚzx Buõµ[PøÍ²®
£mi¯¼k[PÒ. Aö©›UP EÍÂ¯À \[PzuõÀ £›¢xøµUP¨£mh •øÓø¯ AÀ»x
\ºÁ÷u\ AÍÂÀ A[RP›UP¨£mh ÷ÁÖ G¢u {ø»¯õÚ •øÓø¯²® }[PÒ
£¯ß£kzu»õ®.
C»UQ¯ ©ÖB´Ä £ØÔ¯ SÔ¨¦ (A Note on Review of Literature)
]Ô¯ vmh[PøÍ¨ ö£õÖzuÁøµ, C»UQ¯zvß Â©º\Ú ©v¨£õ´Ä ÁiÁzvÀ
ÇUPõx, BÚõÀ Cx ö£¸®£õ¾® ÷PmP¨£kQÓx ©ØÖ® ö£›¯ vmh[PÎß {ø»¯õÚ
£Sv¯õS®. ]» ÷|µ[PÎÀ ©õnÁºPÒ J¸ uø»¨¤À C»UQ¯zvß ©v¨¦øµø¯ Auß
ö\õ¢u £øh¨£õP GÊx©õÖ ÷PmP¨£kQÓõºPÒ. Auß GÎø©¯õÚ ÁiÁzvÀ,
C»UQ¯zvß ©ÖB´Ä Gß£x öuõhº¦øh¯ ¦zuP[PÒ ©ØÖ® ¤Ó Buõµ[PÎß
£mi¯»õS®, JÆöÁõßÖ® Auß ö£õ¸zuzøu¨ £ØÔ¯ ÂÍUP•® P¸zx® EÒÍÚ.
E[PÒ uø»¨¦US ö£õ¸zu©õÚ C»UQ¯[PøÍ }[PÒ £izx £S¨£õ´Ä
ö\´xÒÏºPÒ Gß£øu C»UQ¯ B´Ä {¹¤UP ÷Ásk®. C»UQ¯zvß ©Ö
B´Â¼¸¢x, uµÄ ÷\P›¨¦ ©ØÖ® £S¨£õ´Ä •øÓPÒ £ØÔ¯ ÷¯õ\øÚPøÍ¨ ö£Ó»õ®.
©v¨£õ´Ä J¸ vmhzvß J¸ £Sv¯õP Ç¢uõÀ, vmhzvÀ EÒÍ ]UPÀPÐhß E[PÒ
C»UQ¯zvß ©Ö B´øÁ }[PÒ öuõhº¦£kzu ÷Ásk®, ÷©¾® Áõ]¨¦PøÍ ÂÁ›US®
÷£õx, AÁØøÓ E[PÒ uø»¨¦US £¯ß£kzu ÷Ásk®. ©v¨£õ´ÂÀöuõhº¦øh¯
B´ÄPÒ©mk÷© ÇUP ÷Ásk®. ©v¨£õ´ÄÁõ\P¸US £õhzvß AÔÂß {ø» SÔzu
A®\zøu ÁÇ[P ÷Ásk®.
C»UQ¯z ÷uhÀ ö£õ¸Ò £Sv°À •¢øu¯ Bµõá]PÒ GøÁ Gß£øu {ÖÁ
÷Ásk®. £µÁ»õP¨ £õºzuõÀ, }[PÒ B÷»õ]UP ÷Ási¯ ‰ßÖ ÁøP¯õÚ A®\[PÒ
EÒÍÚ:
1. AÔ•P ö£õ¸Ò
2. £zv›øP PmkøµPÒ ©ØÖ®
3. ¦zuP[PÒ
E[PÒ uø»¨¤ß ¤ßÚo £ØÔ J¸ ÷¯õ\øÚ ö£Ó, }[PÒ ö£õ¸zu©õÚ ÷|µzvÀ
JßÖ AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh £õh¨¦zuP[PøÍ AqP»õ®. Jmkö©õzu {ø»PÎÀ
©v¨£õ´Ä ö\´Áx J¸ |À» |øh•øÓ & AuõÁx, }[PÒ AøÚzøu²® J÷µ ÷|µzvÀ
ö\´¯ •i²® GßÖ {øÚUP ÷Áshõ®. }[PÒ ÷ui¯øÁ, Aøu¨ £ØÔ }[PÒ GÆÁõÖ
ö\ßÕºPÒ, ©ØÖ® E[PÒ Áõ]¨¦PÎß \›¯õÚ ÷©Ø÷PõÒPÒ ©ØÖ® £UP GsPÒ SÔzx
PÁÚ©õP £vÄ ö\´²[PÒ. }[PÒ ö\À¾®÷£õx SÔ¨¦PøÍ GÊx[PÒ. }[PÒ £izu
GÀ»õÁØÔ¾® ö£õ¸zu©õÚ SÔ¨¦PøÍ¨ £vÄö\´x Â\õµønPÎß •øÓPøÍU
PÁÛ²[PÒ. £UP GsPÐhß •Êø©¯õÚ SÔ¨ø£ øÁzv¸¨£øu EÖv¨£kzvU
öPõÒÐ[PÒ. ªP }sh ©ØÖ® Â›ÁõÚ SÔ¨¦PøÍ GkzxUöPõÒÁuØS®, G¢uöÁõ¸
£¯Ý® CÀ»õu AÍÄUS _¸UP©õÚ SÔ¨¦PøÍ²® Gk¨£uØS Cøh°À E[PÒ ö\õ¢u
151
\©{ø»ø¯ }[PÒ Psk¤iUP ÷Ásk®. E[PÒ SÔ¨¦PøÍ •Êø©¯õÚ
ÁõUQ¯[PÎ¾® £zvPÎ¾® GÊxÁx ]Ó¢ux, HöÚßÓõÀ ©ØÓÁºPÒ ¦›¢xöPõÒÐ®
ÁøP°À GÊu¨£mi¸¢uõÀ E[PÒ SÔ¨¦PøÍ ¤ßÚº ¦›¢xöPõÒÍ AvP Áõ´¨¦ÒÍx
GßÖ Bµõá] PõmkQÓx. E[PÒ SÔ¨¦PøÍ öÁÆ÷ÁÖ ‰»[PÎ¼¸¢x ©ØÖ® /
AÀ»x öÁÆ÷ÁÖ ¦ÒÎPøÍ¨ £ØÔ uÛ SÔ±mk AmøhPÎÀ AÀ»x uÛzuÛ
uõÒPÎÀ øÁUPÄ®. E[PÒ uø»¨ø£ }[PÒ wº©õÛUP •¯Ø]US®÷£õx •UQ¯©õP
Ai¨£øh Áõ]¨ø£a ö\´ÃºPÒ. C¨£Sv°À EÒÍ ÷Áø»PÎß _¸UP[PøÍ }[PÒ
ì÷Pß ö\´x SÔ¨¦PÒ ö\´¯»õ®. }[PÒ GßÚ ö\´QÕºPÒ Gß£vÀ AvP |®¤UøP
ÇUS®÷£õx, ¤ßÚºÁõ]¨£vÀ CßÝ®•Êø©¯õÚ£oø¯ö\´²[PÒ. E[PÒ vmh®
£» ©õu[PÒ }izuõÀ, ¦v¯ ©ØÖ® \«£zv¯ SÔ¨¦PÒ H÷uÝ® EÒÍuõ Gß£øua
CÖv°À \›£õºUP ÷Ásk®.
¡À £mi¯À (References)
E[PÒ ¡À £mi¯ø» SÔ¨¤kÁuØS GsnØÓ £õoPÒ EÒÍÚ; Aö©›UP
EÍÂ¯À \[P £õo ©ØÖ® íõºÁºm •øÓ. E[PÐUS £ÇUP©õÚ ©ØÖ® Á\v¯õÚ
JßøÓ¨ £¯ß£kzuÄ®. }[PÒ SÔ¨¤k® AøÚzx £øh¨¦PÎß ÂÁµ[PÐ® SÔ¨¦
¤›ÂÀ öPõkUP¨£h ÷Ásk®.
AÔUøP AÎzuÀ (Presentation of Report)
|ßS u¯õ›UP¨£mh, ö£õ¸zu©õÚ GkzxUPõmkPÒ J¸ AÔUøP°ß ußø©ø¯
÷©®£kzxQßÓÚ. CßøÓ¯ PoÛ öuõS¨¦PÒ ‰»®, Qmhzumh GxÄ® \õzv¯©õS®.
Ç¨¤Ý®, îì÷hõQµõ®PÒ, £møh Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® Ámh Áøµ£h[PÒ CßÝ®
‰ßÖ "ì÷h¤Òì' BS®. Áõ\PºPÒ Áøµ£h uPÁÀPøÍ Â¸®¦QÓõºPÒ, HöÚßÓõÀ
Aøu EÒÁõ[SÁx GÎuõÚx ©ØÖ® Cx ªPÄ® ©ÓUP•i¯õux. ö\õØPÒ AÀ»x
¦ÒÎÂÁµ[PøÍ Âh ¦›¢xöPõÒÍ GÎuõP ÇUS®÷£õx ©mk÷© Áøµ£h[PÒ
£¯ÝÒÍuõP ÇUS®, AøÁ EøµUS ö£õ¸zu©õÚuõP ÇUP ÷Ásk®. Áøµ£hzøu¨
£¯ß£kzu»õ©õ ÷Áshõ©õ Gß£øuz wº©õÛUP EuÄ® ÁÈ•øÓø¯¨ £¯ß£kzuÄ®.
AøÁPøÍ J¸÷£õx® u[PÒ ö\õ¢u |»ÝUPõP ÷\ºUP¨£hUThõx, Aøu
ªøP¨£kzuõwºPÒ; £» GkzxUPõmkPÒ Áõ\PºPÎß PÁÚzøu vø\ v¸¨¦QßÓÚ.
21.4 «Ò£õºøÁ
· J¸ |À» AÔUøP°ß £s¦PÒ
· J¸ AÔUøP°ß Pmhø©¨¦
· |øh•øÓ AÔUøPPÒ Vs PÀÂ AÔUøPPÒ
· J¸ Bµõá] AÔUøP°ß £õP[PÒ
1. Bµõá] AÔUøP°ß •UQ¯zxÁzøu ÂÍUS[PÒ.
2. Bµõá] AÔUøP GÊxÁvÀ EÒÍ £À÷ÁÖ |hÁiUøPPøÍ ÂÁ›UPÄ®.
3. J¸ |À» AÔUøP°ß £s¦PøÍ ÷PõimkU Põmk[PÒ.
4. J¸ Bµõá] AÔUøP°ß £À÷ÁÖ £SvPøÍ GÊx[PÒ.
21.6 _¸UP®
uPÁÀPøÍ²®, ÷¯õ\øÚPøÍ²® öu›ÂUQÓx ©ØÖ® £›¢xøµPøÍ²® ö\´¯»õ®.
AÔUøPPÒ ö£¸®£õ¾® •UQ¯©õÚ •iöÁkUP Ai¨£øh¯õP Aø©QßÓÚ.
xÀ¼¯©ØÓ, •Êø©¯ØÓ ©ØÖ® ÷©õ\©õP GÊu¨£mh AÔUøPPÒ AÁØÔß ÷|õUPzøu
Aøh¯z uÁÔÂmk •iøÁ¨ ¤µv£¼UPz uÁÔÂkQßÓÚ.
152
1. AøÚzx öuõhº¦øh¯ ¦ÒÎPøÍ²® EÒÍhUQ¯ J¸ Bµõá] AÔUøP°ß
uÍÁø©¨ø£ _¸UP©õP ÂÁ›UPÄ®.
1. R. Divivedi: Research Methods in Behaviour Science, New Delhi, Macmillan India Ltd.,
2001.
21.9 J¨£øhÄPÒ
1. Bµõá] AÔUøP°ß ¤ßÚo°À "BÁn®' SÔzu ]Ö SÔ¨ø£ GÊx[PÒ.
2002.
1. ""AÔUøP GÊxuÀ Gß£x |øh•øÓø¯²® AÝ£Ázøu²® CønUS® J¸
Pø»'' & ÂÁõvUPÄ®.
AÔUøP
uPÁÀPøÍ²®, ÷¯õ\øÚPøÍ²® öu›ÂUQÓx ©ØÖ® £›¢xøµPøÍ²® ö\´¯»õ®.
J¸ AÔUøP°ß Pmhø©¨¦
AÔUøP°ß EÒÍhUPzøu¨ ö£õÖzx £À÷ÁÖ Pmhø©¨¦PøÍ¨ £¯ß£kzu»õ®,
BÚõÀ ö£õxÁõP A÷u ÂvPÒ ö£õ¸¢x®. AÔ•P®, Bµõá] •øÓ, •iÄPÒ ©ØÖ®
SÔ¨¦PÒ AÀ»x ¡À £mi¯¾hß P»¢xøµ¯õhÀ ©ØÖ® Bµ®£zvÀ J¸ _¸UP®
÷£õßÓøÁ J¸ AÔUøP°ß Pmhø©¨ø£ E¸ÁõUPUTk®.

153
£õh® & 22
AÔUøP°ß ÁøPPÒ
22.1 AÔ•P®
AÔUøPPÒ }Í® ©ØÖ® ÁøPPÎÀ ÷ÁÖ£kQßÓÚ. ©õnÁºPÎß B´Ä
AÔUøPPÒ ö£¸®£õ¾® Põ» BÁn[PÒ, vmh AÔUøPPÒ, B´ÁÔUøPPÒ,
AÔUøP°ß ußø©ø¯¨ ö£õÖzx B´ÄU PmkøµPÒ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ.
Bµõá]¯õÍºPÎß AÔUøPPÒ ÷©õ÷ÚõQµõL¨PÒ, Bµõá] BÁn[PÒ, Bµõá]
B´ÁÔUøP ÷£õßÓøÁ¯õS®. ÁoP {ÖÁÚ[PÎÀ £»Âu©õÚ AÔUøPPÒ
£¯ß£õmiÀ EÒÍÚ: vmh AÔUøPPÒ, {v{ø» AÔUøPPÒ, B÷»õ\øÚU SÊUPÎß
AÔUøP, vmh •ßö©õÈÄPÒ ÷£õßÓøÁ. C¢u £õhzvÀ, öÁÆ÷ÁÖ ÁøP¯õÚ
AÔUøPPÒ ©ØÖ® AÁØÔß •UQ¯ TÖPøÍ Aøh¯õÍ® Põs÷£õ®.
22.2 ÷|õUP[PÒ
· öÁÆ÷ÁÖ ÁøP¯õÚ AÔUøPPøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÐuÀ
· öuõÈÀ~m£ AÔUøPPÒ ©ØÖ® AÁØÔß EÒÍhUP[PÒ
· ö£õx AÔUøPPÒ
· öÁÆ÷ÁÖ ÁøP¯õÚ GÊzx |øhPÒ
22.3 EÒÍhUP[PÒ
1. AÔUøPPÎß ÁøPPÒ
2. öuõÈÀ~m£ AÔUøPPÒ
3. ö£õx AÔUøPPÒ
4. AÔUøP¯Îzu¼ß £õoPÒ
5. J¸ |À» AÔUøP°ß Azv¯õÁ]¯[PÒ
AÔUøPPÎß ÁøPPÒ (Types of Reports)
•øÓPÒ, SÔ¨¦ Âv•øÓPÒ ©ØÖ® BÌ¢u Â\õµøn°ß AÍÄ BQ¯ÁØÔß
Ai¨£øh°À AÔUøPPÒ öuõÈÀ~m£ AÔUøPPÒ ©ØÖ® ö£õx AÔUøPPÒ GÚ
ÁøP¨£kzu¨£h»õ®. £¯ß£õmk •øÓ°ß Ai¨£øh°À, AÔUøPPÒ uPÁÀ \õº¢u
AÔUøPPÍõPÄ® ÁøP¨£kzu¨£h»õ® GkzxUPõmhõP •iÄ \õº¢u AÔUøPPÒ ©ØÖ®
Bµõá] Ai¨£øh°»õÚ AÔUøPPÒ. ÷©¾®, uPÁÀöuõhº¦ Ai¨£øh°À
AÔUøPPÐ® ÷ÁÖ£h»õ®. GkzxUPõmhõP, AÔUøPPÒ SÔ¨¦ ÁiÁzvÀ ÇUP»õ®,
Cx •øÓ\õµõ `Ì{ø»PÐUS AÀ»x SÖQ¯ Põ»zvØS ö£õ¸zu©õÚx. ©Ö¦Ó®,
SÔ¨¤mh Põ» CøhöÁÎ°À }iUS® vmh[PÒ ö£¸®£õ¾® vmh AÔUøPPÐUS
AøÇ¨¦ ÂkQßÓÚ. GÚ÷Á, AÔUøPPÎß {ø»¯õÚ ÁiÁ® CÀø». AÔUøPPøÍ
ÁøP¨£kzu EuÄ® ªP •UQ¯©õÚ Âå¯®, Auß ÷|õUP® ©ØÖ® ¤ßÁ¸®
÷PÒÂPÐUPõÚ £vÀPÎß öÁÎ¨£õk BS®:
1. }[PÒ GßÚ ö\´wºPÒ?
2. }[PÒ SÔ¨¤mh Bµõá] •øÓø¯ Hß ÷uºÄ ö\´wºPÒ?
3. }[PÒ GßÚ PØÖUöPõsjºPÒ, }[PÒ PØÖUöPõshÁØÔß uõUP[PÒ GßÚ?
4. }[PÒ J¸ £›¢xøµ AÔUøPø¯ GÊxQÕºPÒ GßÓõÀ, }[PÒ PØÖUöPõshuØS
£v»ÎUS® Âu©õP GßÚ |hÁiUøP GkUP £›¢xøµUQÕºPÒ?
Cµsk ÁøP¯õÚ AÔUøP ÁiÁ[PÒ R÷Ç ÂÁ›UP¨£mkÒÍÚ.
öuõÈÀ~m£ AÔUøPPÒ (Technical Reports)
154
J¸ öuõÈÀ~m£ AÔUøP •UQ¯©õP £¯ß£kzu¨£mh •øÓPÒ, J¸ B´øÁ
÷©ØöPõÒÐ®÷£õx ö\´¯¨£mh AÝ©õÚ[PÒ, Psk¤i¨¦PÎß Â›ÁõÚ ÂÍUPUPõm]
©ØÖ® AÝ£Á¨ £o°¼¸¢x ö£Ó¨£mh uµÄPÎß ÁøP°ß Ai¨£øh°À •¢øu¯
Psk¤i¨¦PÐhß J¨¥kPÒ ©ØÖ® J¨¥kPøÍ ÁøµuÀ BS®.
öuõÈÀ~m£ AÔUøP°ß öÁÎ¨£õk ö£¸®£õ¾® ¤ßÁ¸ÁÚÁØøÓU
öPõskÒÍx: B´Âß uø»¨¦ ©ØÖ® ußø©:
_¸UP©õÚ uø»¨¦ ©ØÖ® ]»÷|µ[PÎÀ xønz uø»¨ø£z öuõhº¢x Á¸®
÷Áø»°ß ußø© BQ¯øÁ \›¯õÚ •øÓ°À £¯ß£kzu¨£k® •øÓ AÀ»x
P¸ÂPøÍU SÔUQßÓÚ. B´Âß SÔU÷PõÒPÒ, Bµõá] ÁiÁø©¨¦, ö\¯À£õmk
ö\õØPÒ, P¸x÷PõÒ, £S¨£õ´Ä ÁøP ©ØÖ® ÷uøÁ¯õÚ uµÄ BQ¯øÁ ÇUP ÷Ásk®.
Psk¤i¨¦PÎß _¸UP® (Abstract of Findings)
•UQ¯ Psk¤i¨¦PÎß _¸UP©õÚ ©v¨£õ´Ä J¸ £zv°À AÀ»x JßÖ /
Cµsk £UP[PÎÀ ö\´¯¨£h»õ®.
uØ÷£õøu¯ {ø»°ß ©v¨£õ´Ä (Review of current status)
Ph¢uPõ» AÁuõÛ¨¦PÒ ©ØÖ® •µs£õkPÎß ÂøµÁõÚ ©ÖB´Ä,
PÁÛUP¨£mh ©ØÖ® AÔUøP°h¨£mh £¯ß£õkPÒ EÒÍP ÁÍ[PÎß Ai¨£øh°À
AÀ»x öÁÎ°h¨£mh AÁuõÛ¨¦PÎß Ai¨£øh°À ©v¨£õ´Ä ö\´¯¨£kQßÓÚ.
£¯ß£kzu¨£kzu¨£mh ©õv› ©ØÖ® •øÓPÒ (Sampling and Methods employed)
B´ÂÀ £¯ß£kzu¨£k® SÔ¨¤mh •øÓPÒ ©ØÖ® AÁØÔß Áµ®¦PÒ. ÷\õuøÚ
•øÓPÎß Âå¯zvÀ, £õh[PÎß ußø© ©ØÖ® Pmk¨£õmk {ø»ø©PÒ SÔ¨¤h¨£h
÷Ásk®. ©õv› B´ÄPÎß Âå¯zvÀ, ©õv› ÁiÁø©¨¤ß ÂÁµ[PÒ AuõÁx ©õv›
AÍÄ, ©õv› ÷uºÄ ÷£õßÓøÁ öPõkUP¨£h ÷Ásk®.
uµÄ ‰»[PÒ ©ØÖ® |hzu¨£mh ÷\õuøÚ (Data sources and experiment conducted)
uµÂß Buõµ[PÒ, AÁØÔß £s¦PÒ ©ØÖ® Áµ®¦PÒ SÔ¨¤h¨£h ÷Ásk®.
•ußø© PnUöPk¨¤À, uµÄ ÷\P›UP¨£mh Âu® ÂÁ›UP¨£h ÷Ásk®.
£¯ß£kzu¨£k® uµÄ ©ØÖ® £S¨£õ´Ä (Analysis of data and tools used)
uµÄPÎß £S¨£õ´Ä ©ØÖ® AmhÁønPÒ ©ØÖ® Áøµ£h[PÎß ÁiÁzvÀ
xøn uµÄPÐhß B´Âß Psk¤i¨¦PÎß ÂÍUPzøu ÂÁ›UP ÷Ásk®. Cx
Bµõá] AÔUøP°ß •UQ¯ A[P©õS®.
Psk¤i¨¦PÎß öuõS¨¦ (Summary of Findings)
B´Âß Psk¤i¨¦PÒ ©ØÖ® •UQ¯ AÁuõÛ¨¦PÒ £ØÔ¯ Â›ÁõÚ _¸UP®
TÓ¨£h ÷Ásk®. •iÄ EÒÏkPÒ H÷uÝ® Ç¢uõÀ, AÁuõÛ¨¦PÎ¼¸¢x öPõÒøP
uõUP[PÒ SÔ¨¤h¨£h ÷Ásk®.
¡À£mi¯À (References)
uØ÷£õøu¯ B´ÄUS •¢øu¯ AÀ»x öÁÆ÷ÁÖ ÷\õuøÚ {ø»ø©PÎß RÌ
|hzu¨£mh Jzu Á›PÎÀ |hzu¨£mh B´ÄPÎß _¸UP©õÚ £mi¯ø»
£mi¯¼h÷Ásk®.
öuõÈÀ~m£ ¤Ø÷\ºUøPPÒ (Technical appendices)
C¢u ¤Ø÷\ºUøPPÎÀ B´øÁ |hzxÁuØS¨ £¯ß£kzu¨£k® ÷\õuøÚPÒ AÀ»x
ÂÚõ¨£i¯¼ß ÁiÁø©¨¦, Pou ÁÈz÷uõßÓÀPÒ, £S¨£õ´Âß SÔ¨¤mh
~m£[PøÍ¨ £ØÔ¯ Â›ÁõUP® ÷£õßÓøÁ Ah[S®.
ö£õx AÔUøPPÒ (General Reports)
155
ö£õxÁõÚ AÔUøPPÒ ö£¸®£õ¾® \‰P® öuõhº£õÚ ¤µ£»©õÚ öPõÒøP
]UPÀPøÍ öuõhº¦£kzxQßÓÚ. C¢u AÔUøPPÒ ö£õxÁõP GÎø©¯õÚøÁ, SøÓ¢u
öuõÈÀ~m£® öPõshøÁ, AmhÁønPÒ ©ØÖ® Áøµ£h[PøÍU öPõskÒÍÚ.
ö£¸®£õ¾® AøÁ £zv›øP £õoø¯ ¤µv£¼UQßÓÚ. C¢u ÁøP AÔUøPUPõÚ
GkzxUPõmk ""ÁoP CuÌPÎÀ ]Ó¢u ÁoP&£ÒÎPÒ B´Ä''. C¢u AÔUøPPÎß
öÁÎ¨£õk ¤ßÁ¸©õÖ:
1. •UQ¯ Psk¤i¨¦PÒ ©ØÖ® AÁØÔß uõUP[PÒ
2. ö\¯¾UPõÚ £›¢xøµPÒ
3. B´Âß SÔU÷PõÒPÒ
4. uµÄ ÷\P›¨£uØPõÚ •øÓ
5. •iÄPÒ
AÔUøP¯Îzu¼ß £õoPÒ (Reporting Styles)
ÁoP B´ÄPÒ ©õnÁºPÍõÀ £¯ß£kzuUTi¯ SøÓ¢u£m\® 3 uÛzxÁ©õÚ
AÔUøP GÊx® £õoPÒ EÒÍÚ. AøÁ:
1. £Çø©Áõu £õo
2. •UQ¯ ¦ÒÎPÒ
3. •Êø©¯õÚ £õo
1. £Çø©Áõu £õo (Conservative Style)
Ai¨£øh°À, £Çø©Áõu AqS•øÓ Pmkøµ GÊzvÀ Ç¢x ]Ó¢u Pmhø©¨¦
TÖPøÍ Gkzx ö£õ¸zu©õÚ AÔUøP GÊx® P¸ÂPÐhß J¸[QønUQÓx. GÚ÷Á,
£v¼ß öÁÆ÷ÁÖ ¤›ÄPÐUS ÷Áskö©ß÷Ó uø»¨¦PÒ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
Tku»õP, JÆöÁõ¸ £zv²® uÛzuÛ¯õP Ç¨£øu EÖv ö\´Áuß ‰»® Ch® |ßS
£¯ß£kzu¨£kQÓx (Cøh°À Cµsk öÁØÖ Á›PøÍ Âmk ©ØÓ £zvPÎ¼¸¢x
¤›UP¨£mi¸UP»õ®).
2. •UQ¯ ¦ÒÎPÒ (Key Point Style)
C¢u £õo AÔUøP GÊx® AøÚzx P¸ÂPøÍ²® £¯ß£kzxQÓx, uø»¨¦PÎß
£¯ß£õk, AiU÷PõimkU PõmkuÀ, ÂÎ®¦PÒ, Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® AmhÁønPÒ
ö£õxÁõÚøÁ. G¨÷£õuõÁx ¦PõµÎ¨£x EÒuÒÍÀ ©ØÖ® ¦ÒÎPøÍ¨ £¯ß£kzu»õ®.
{øÚÂÀ öPõÒÍ ÷Ási¯ •UQ¯©õÚ Âå¯® GßÚöÁßÓõÀ, P¸ÂPøÍ AÔUøP°À
÷\ºUS® ÁøP°À £¯ß£kzu ÷Ásk®. ÷PÒÂUS wºÄ Põn¨£h ÷Ásk® ©ØÖ®
£¯ß£kzu¨£mh P¸ÂPÒ Aøua ö\´¯ EuÁ ÷Ásk®. C¢u £õo°ß J¸ |ßø©,
J¨¥mhÍÂÀ ÂøµÁõP ÁÇ[PUTi¯ HµõÍ©õÚ uPÁÀPÍõS®.
3. •Êø©¯õÚ £õo (Holistic Style)
£õoPÎß ªPÄ® ]UP»õÚ ©ØÖ® A\õuõµn©õÚ C¢u •Êø©¯õÚ AÔUøP
GÊxuÀ £õo J¸ P¸¨ö£õ¸Ò ©ØÖ® J¸[Qøn¢u Ps÷nõmhzvÀ ÷PÒÂUS
£v»Î¨£øu ÷|õUP©õPU öPõskÒÍx. AÔUøP GÊzvß C¢u £õo,
Bµõá]¯õÍ¸US £õhzvmhzøu¨ £ØÔ Á¾ÁõÚ ¦›uø» AÎUQÓx, ÷©¾® ÷PÒÂ¯õÀ
G¢u •iÄPÒ SÔøÁUP¨£kQßÓÚ Gß£øuU Põn •iQÓx.
J¸ |À» AÔUøP°ß Azv¯õÁ]¯[PÒ (Essentials of a Good Report)
|À» Bµõá] AÔUøP ¤ßÁ¸® Ai¨£øh £s¦PøÍ §ºzv ö\´¯ ÷Ásk®:
£õo (Style)
156
AÔUøPPÒ £iUPÄ® ¦›¢xöPõÒÍÄ® GÎuõP ÇUP ÷Ásk®. GÊzuõÍ›ß £õo
ÁõUQ¯[PÒ _¸UP©õPÄ®, £¯ß£kzu¨£k® ö©õÈ GÎø©¯õÚuõPÄ®, ¦ÒÎPÒ ©ØÖ®
AvP¨£i¯õÚ Áõ\P[PøÍz uÂº¨£øu²® EÖv¨£kzu ÷Ásk®.
uÍÁø©¨¦ (Layout)
J¸ |À» uÍÁø©¨¦ Áõ\P¸US AÔUøP°ß ÷|õUP[PøÍ¨ ¤ß£ØÓ EuÄQÓx,
÷©¾® uPÁÀöuõhº¦ ö\¯À•øÓUS EuÄQÓx. ¤›ÄPÒ ©ØÖ® £zvPÐUS uø»¨¦PÒ
©ØÖ® xøn uø»¨¦PÒ öPõkUP¨£h ÷Ásk®. £zvPÒ ©ØÖ® xøn £zvPÎß
J¨¥mk •UQ¯zxÁzøu Aøh¯õÍ® Põn Gsq® AÀ»x Piu¨£kzx® •øÓø¯²®
}[PÒ £›^¼UP»õ®. E[PÒ AÔUøP°À •UQ¯©õÚ ¦ÒÎPøÍ •ßÛø»¨£kzu
¦À»m ¦ÒÎPÒ J¸ Â¸¨£©õS®.
xÀ¼¯® (Accuracy)
}[PÒ GÊx® AøÚzx® Esø©°À xÀ¼¯©õÚøÁ Gß£øu EÖv¨£kzvU
öPõÒÐ[PÒ. }[PÒ uÁÓõP ÁÈ|hzvÚõÀ AÀ»x uÁÓõÚ uPÁø»U öPõkzuõÀ, }[PÒ
©mk©À», Áõ\PºPÐUS® J¸ AÁyÖ ö\´ÃºPÒ, ÷©¾® E[PÒ |®£Pzußø©
AÈUP¨£k®. E[PÒ £oø¯ Bu›UP }[PÒ £¯ß£kzv¯ G¢u uPÁø»²® SÔ¨¤h
{øÚÂÀ öPõÒP.
öuÎÄ (Clarity)
GÊxÁvÀ Ç¢x K´Ä GkzxU öPõÒÐ[PÒ. }[PÒ AuØSz v¸®¤ Á¸®÷£õx,
E[PÐUSz ÷uøÁ¯õÚ SÔU÷PõÎß AÍÄ E[PÐUS ÇUS®.
E[PÒ£õºøÁø¯öÁÎ¨£kzu GÎ¯ö©õÈø¯¨£¯ß£kzuÄ®.
£iUPUTi¯ ußø© (Readability)
Áõ]¨¦zvÓøÚ ªPÄ® £õvUS® PõµoPÒ ¤ßÁ¸©õÖ ÁÀ¾|ºPÒ
J¨¦UöPõÒQÓõºPÒ:
1. PÁºa]Pµ©õÚ ÷uõØÓ®
2. öuõÈÀ~m£©ØÓ ö£õ¸Ò
3. öuÎÁõÚ ©ØÖ® ÷|µi |øh
4. SÖQ¯ ÁõUQ¯[PÒ
5. SÖQ¯ ©ØÖ® £ÇUP©õÚ ö\õØPÒ
v¸zu® (Revision)
AÔUøP°ß •uÀ ÁøµÄ •i¢ux®, Aøu SøÓ¢u£m\® J¸ 24 ©o ÷|µzvØS
øÁUP ÷Ásk®. AÔUøPø¯ ¤ßÚº Áõ\P›ß £õºøÁ°À £iUP ÷Ásk®.
GÊzx¨¤øÇ ©ØÖ® C»UPn ¤øÇPÒ \›£õºUP¨£h ÷Ásk®. E[PÒ PoÛ°À
GÊzx¨¤øÇ ©ØÖ® C»UPn \›£õº¨ø£ {øÚÂÀ öPõÒP.
Á¾ÅmhÀ (Reinforcement)
Á¾ÅmhÀ ö£õxÁõP ö\´vø¯ •ÊÁx® ö£ÖQÓx.
1. }[PÒ GßÚ ö\õÀ»¨ ÷£õQÕºPÒ GßÖ AÁºPÎh® ö\õÀ¾[PÒ: AÔ•P® ©ØÖ®
_¸UPzvÀ E[PÒ AÔUøP°À ¤ßÁ¸ÁÚÁØÔØPõÚ Põm]ø¯ Aø©²[PÒ.
2. Aøua ö\õÀ¾[PÒ: E[PÒ •iÄPøÍ / Psk¤i¨¦PÎß Âå¯[PøÍ
ö\õÀ¾[PÒ.
3. }[PÒ ö\õßÚøu AÁºPÎh® ö\õÀ¾[PÒ: E[PÒ Áõ\PºPøÍ ÂÁõuzvß ‰»®
{øÚÅmk[PÒ.
P¸zxU÷Pm¦ Tmh® (Feedback Meeting)
157
¤ßÞmhU TmhzvØS •ß E[PÒ AÔUøP°ß |PÀPøÍ¨ £µ¨¦Áx £¯ÝÒÍx.
¤ßÞmhU Tmhzvß ÷£õx Aºzu•ÒÍ P»¢xøµ¯õhÀ ©õØÓzvØPõÚ £›¢xøµPøÍ
J¨¦U öPõÒÍ¨£h Áõ´¨¦ÒÍx, ¤ßÚº AøÁ E[PÒ •iÂÀ ÷\ºUP¨£h»õ®. AÔUøP
C¢u ÷|õUPzvØPõP ö\¯À£mhuõ Gß£øu \›£õºUP C¢u PmhzvÀ ¤ßÁ¸® ÷PÒÂPÒ
÷PmP¨£h ÷Ásk®:
1. AÔUøP°À uõUP® EÒÍuõ?
2. _¸UP® AÔUøPUS Jzx¨÷£õQÓuõ?
3. AÔ•P® Áõ\Pøµ ÷©¾® £iUP FUSÂUQÓuõ?
4. EÒÍhUP® AÔUøP°ß ÷|õUPzxhß Jzx¨÷£õQÓuõ?
5. SÔU÷PõÒPÒ §ºzv ö\´¯¨£mkÒÍÚÁõ?
6. Pmhø©¨¦ uºUPŸv¯õÚuõPÄ® öuÎÁõÚuõPÄ® EÒÍuõ?
7. •iÄPøÍ öuÎÁõPU TÔ²ÒÍuõ?
8. £›¢xøµPÒ •iÄPøÍ Ai¨£øh¯õPU öPõsk öuÎÁõPÄ® uºUPŸv¯õPÄ®
öÁÎ¨£kzu¨£kQßÓÚÁõ?
22.4 «Ò£õºøÁ
· AÔUøPPÒ ÁøPPÒ
· öuõÈÀ~m£ AÔUøPPÒ
· ö£õx AÔUøPPÒ
· AÔUøP¯Îzu¼ß £õoPÒ
· J¸ |À» AÔUøP°ß Azv¯õÁ]¯[PÒ
1. £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ AÔUøPPÒ ¯õøÁ?
2. J¸ |À» AÔUøP°ß Azv¯õÁ]¯[PøÍ SÔ¨¤k[PÒ.
3. J¸ AÔUøP°ß GÊzx |øhPøÍ öÁÎUöPõnºP.
22.6 _¸UP®
•øÓPÒ, SÔ¨¦ Âv•øÓPÒ ©ØÖ® BÌ¢u Â\õµøn°ß AÍÄ BQ¯ÁØÔß
Ai¨£øh°À AÔUøPPÒ öuõÈÀ~m£ AÔUøPPÒ ©ØÖ® ö£õx AÔUøPPÒ GÚ
ÁøP¨£kzu¨£kQßÓx. £¯ß£õmk •øÓ°ß Ai¨£øh°À, AÔUøPPÒ uPÁÀ \õº¢u
AÔUøPPÍõPÄ® ÁøP¨£kzu¨£h»õ® GkzxUPõmhõP •iÄ \õº¢u AÔUøPPÒ ©ØÖ®
Bµõá] Ai¨£øh°»õÚ AÔUøPPÒ. ÷©¾®, uPÁÀöuõhº¦ {ø»ø©°ß
Ai¨£øh°À AÔUøPPÐ® ÷ÁÖ£h»õ®.
1. öuõÈÀ~m£ AÔUøPUS® ¤µ£»©õÚ AÔUøPUS® EÒÍ Âzv¯õ\zøu
_miUPõmk[PÒ.
2. Levin & Rubin: Statistics for Management, New Delhi, Prentice Hall of India, 2002.
22.9 J¨£øhÄPÒ
1. AÔUøP GÊxÁuØPõÚ £À÷ÁÖ ~m£[PøÍ £S¨£õ´Ä ö\´²[PÒ.
158
2002.
1. Bµõá] AÔUøPø¯z u¯õ›US®÷£õx }[PÒ G¢u Âå¯[PøÍ ©ÚvÀ
øÁzv¸¨¥ºPÒ? ÂÍUP.
öuõÈÀ~m£ AÔUøP
J¸ öuõÈÀ~m£ AÔUøP¯õÚx, £¯ß£kzu¨£mh •øÓPÒ, B´øÁ
÷©ØöPõÒÐ®÷£õx ö\´¯¨£mh AÝ©õÚ[PÒ, Psk¤i¨¦PÎß Â›ÁõÚ ÂÍUPUPõm]
©ØÖ® AÝ£Á¨ £o°¼¸¢x ö£Ó¨£mh uµÄPÎß ÁøP°ß Ai¨£øh°À •¢øu¯
Psk¤i¨¦PÐhß J¨¥kPÒ ©ØÖ® J¨¥kPøÍ ÁøµuÀ BS®.
ö£õx AÔUøPPÒ
ö£õxÁõÚ AÔUøPPÒ ö£¸®£õ¾® \‰P® öuõhº£õÚ ¤µ£»©õÚ öPõÒøP
]UPÀPøÍ öuõhº¦£kzxQßÓÚ. C¢u AÔUøPPÒ ö£õxÁõP GÎø©¯õÚøÁ, SøÓ¢u
öuõÈÀ~m£® öPõshøÁ, AmhÁønPÒ ©ØÖ® Áøµ£h[PøÍU öPõshøÁ.
ö£¸®£õ¾® AøÁ £zv›øP £õoø¯ ¤µv£¼UQßÓÚ.

159
£õh® & 23
Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ
23.1 AÔ•P®
B´Ä AÔUøP°À £¯ß£kzu¨£k® ~m£[PÎÀ JßÖ Áøµ£h[PÒ ©ØÖ®
ÂÍUP¨£h[PÒ. Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ CÀ»õu {ø»°À, J¸ B´ÁÔUøP
•Êø©¯ØÓuõPU P¸u¨£kQÓx. {a\¯©õP, AzuøP¯ ¤µv{vzxÁ[PÐUS J¸ ÷|õUP®
Ç¢uõÀ ©mk÷©, J¸ B´ÁÔUøP AÁØøÓU öPõsi¸UP ÷Ásk®. AzuøP¯
¤µv{vzxÁ[PÎß £¯ß£õk G¢uöÁõ¸ uµÂß öuÎøÁ²® ¦›uø»²® ÷\ºUQÓx.
Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÍõÀ E¸ÁõUP¨£mh AÔUøP J¸ AmhÁønø¯
E¸ÁõUPUTi¯øu Âh AvP uõUPzøu HØ£kzxQÓx. Áøµ£h[PÒ ©ØÖ®
ÂÍUP¨£h[PÎß AÔÁõº¢u £¯ß£õk JÆöÁõßøÓ²® ]UP»õÚ Âå¯[PøÍ
E¸ÁõUSQÓx.
23.2 ÷|õUP[PÒ
· ÂÍUP¨£h[PÎß £À÷ÁÖ £¯ß£õkPøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÍ
· Áøµ£h[PÎß £¯ß£õmk \õzv¯zøu AÔ¯
23.3 EÒÍhUP[PÒ
1. Áøµ£h[PÒ
2. Áøµ£h[PÎß ÁøP¨£õk
3. ÂÍUP¨£h[PÒ
4. ÂÍUP¨£h[PÎß |ßø©PÒ
5. ÂÍUP¨£h[PÎß ÁøPPÒ
6. ÂÍUP¨£h[PÎß wø©PÒ
Áøµ£h[PÒ & ö£õ¸Ò (Grahps & Meaning)
Áøµ£h[PÒ, ¦ÒÎPÒ, ÷PõkPÒ ©ØÖ® ÁøÍÄPøÍU öPõshÒÍx. Áøµ£hz
uõÒPÎÀ Áøµ£h[PÒ Áøµ¯¨£kQßÓÚ. X ©ØÖ® Y Aa_PÎÀ AÍÄPÒ ö£õ¸zu©õÚ
•øÓ°À ÷uº¢öukUP¨£h ÷Ásk®, CuÚõÀ •Êz uµøÁ²® Áøµ£hz uõÎÀ ÁÇ[P
•i²®. Áøµ£hz uõÎÀ J¸ |À» ÷uõØÓzvØS Cµsk Aa_PÎÀ BUQµªUP¨£h
÷Ási¯ £Sv _©õº 1: 1.5 GßÓ ÂQuzvÀ ÇUP ÷Ásk®.
Áøµ£h[PøÍ ÁøµÁuØS •ß ]» Ai¨£øh TÖPøÍ ¦›¢x öPõÒÍ ÷Ásk®.
J¸ Áøµ£h® Ç £›©õn AÀ»x •¨£›©õn AÀ»x £» £›©õn©õP ÇUP»õ®.
£›©õnzøu¨ ö£õÖzx, ÷uøÁ¯õÚ Aa_PÎß GsoUøP wº©õÛUP¨£k®. PoÛPÒ
©ØÖ® ö©ßö£õ¸øÍ¨ £¯ß£kzv £» £›©õn Áøµ£h[PÒ Áøµ¯¨£mhõ¾®, Cµsk
AÀ»x •¨£›©õn Áøµ£h[PøÍ ©mk÷© øP•øÓ¯õP Áøµ¯ •i²®.
Áøµ£h[PÎß ÁøP¨£õk (Classification of Graphs)
Áøµ£h[PÒ ö£õxÁõP Cµsk ÁøP¨£kQßÓÚ.
1. ÷|µ Á›ø\ uµÄPÎß Áøµ£h[PÒ ©ØÖ®
2. Aø»öÁs £µÁ¼ß Áøµ£h[PÒ
÷|µ Á›ø\ uµÄPÎß Áøµ£h[PÒ (Graphs of Time Series Data)
C¢u ÁøP Áøµ£hzvÀ, öÁÆ÷ÁÖ ÁøPPÒ EÒÍÚ. AøÁ J¸ ©õÔ°ß Áøµ£h®,
Cµsk ©õÔPÎß Áøµ£h®, Cµsk öuõhºPÎß Áøµ£h®, ÷£sm Áøµ£h®
÷£õßÓøÁ.
160
a. J¸ ©õÔ Áøµ£h® (One variable Graph)
C¢u ÁøP Áøµ£hzvÀ J¸ ©õÔ £ØÔ¯ uµÄ öPõkUP¨£mkÒÍx. GÚ÷Á C¢u uµÄ
EhÚi¯õP J¸ Áøµ£hzvÀ SÔ¨¤h¨£kQÓx. GkzxUPõmhõP, 2005 & 2006 •uÀ 2014
&2015 Áøµ°»õÚ Põ»zvØPõÚ ö©õzu EÒ|õmk ÷\ª¨¦ £ØÔ¯ uµÄ.
b. Cµsk ©õÔ Áøµ£h® (Two variable Graph)
C¢u ÁøP Áøµ£hzvÀ, Cµsk öÁÆ÷ÁÖ ©õÔPÒ £ØÔ¯ uµÄ ÁÇ[P¨£kQÓx.
GkzxUPõmhõP, 2000&2001 •uÀ 2015 & 2016 Áøµ°»õÚ Põ»PmhzvÀ C¢v¯õÂß
HØÖ©v ©ØÖ® CÓUS©v SÔzu uµÄ.
c. Cµsk öuõhºPÎß Áøµ£h® (Graph of two Series)
Cx J¸ ÁøP Áøµ£h©õS®, CvÀ J÷µ Áøµ£hzvÀ Cµsk öuõhºPÒ
SÔ¨¤h¨£kQßÓÚ. AzuøP¯ Áøµ£hzvÀ, X Aa_ uÂµ, Y ©ØÖ® Y'Aa_PÒ
¤µv{vzxÁzvØS £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
d. ÷£sm Áøµ£h® (Band Graph)
C¢u ÁøP Áøµ£hzvÀ, Á› Áøµ£hzvß ‰»® £» uPÁÀPÒ AÎUP¨£kQßÓÚ,
÷©¾® JÆöÁõßÔß £µ¨£ÍÄ® Ásn® wmh¨£kQÓx. Cx öÁÆ÷ÁÖ `Ì{ø»PÎÀ
J¸ ©õÔ°ß |hzøuø¯¨ ¦›¢xöPõÒÍÄ® J¨¤hÄ® EuÄQÓx.
Aø»öÁs £µÁ¼ß Áøµ£h[PÒ (Graphs of Frequency Distribution)
C¢u ÁøP Áøµ£hzvÀ, ‰ßÖ •UQ¯©õÚ ÁøP Áøµ£h[PÒ EÒÍÚ, AuõÁx,
£µÁÀ ö\ÆÁP[PÒ, Aø»öÁs £»÷Põn[PÒ ©ØÖ® BQÆì (Jmkö©õzu
Aø»öÁs ÁøµPÒ).
a. £µÁÀ ö\ÆÁP[PÒ (Histogram)
£µÁÀ ö\ÆÁP[PÒ Gß£x öuõhºa]¯õÚ öuõh›ß Aø»öÁs £µÁ¼ß
ÁøµPø»¨ ¤µv£¼¨£õS®. ö\[Szx ö\ÆÁP[PÒ JßÖUöPõßÖ Chª¸¢x Á»©õP
\¢v¨£uß ‰»® Aø»öÁs £µÁ¼À ÁºUP Aø»öÁsPøÍ Cx SÔUQÓx.
b. Aø»öÁs £»÷Põn[PÒ (Frequency Polygon)
Aø»öÁs £»÷Põn[PÒ Gß£x Aø»öÁs £µÁ¼ß Áøµ£h©õS®. Cx |õßS
£UP[PÐUS ÷©À EÒÍx.
c. BQÆì (Jmkö©õzu Aø»öÁs ÁøµPÒ) Ogives (Cumulative Frequency Curves)
Cµsk ÁøP¯õÚ öPõk¨£ÚÄPÒ EÒÍÚ. JßÖ ogive I ÂhU SøÓÁõÚx,
©ØöÓõßÖ ogive I Âh AvP®.
d. Aø»öÁs ÁøµPÒ (Frequency Curvs)
öuõSUP¨£mh Aø»öÁs £µÁ¼ØPõÚ Aø»öÁs ÁøÍÄ Gß£x A¢u
Aø»öÁs £µÁ¼ß «x Áøµ¯¨£mh £µÁÀ ö\ÆÁP[PÎß ÷©À Qøh©mh £UP[PÎß
|k¨£SvPÎÀ ÷\¸Áuß ‰»® Áøµ¯¨£mh ö©ßø©¯õÚ L¨Ÿ÷ísm ÁøÍÄ BS®.
Aø»öÁs ÁøÍÂß RÌ EÒÍ £Sv Aø»öÁs £»÷Põnzvß RÌ EÒÍøu¨
÷£õßÓx.
ÂÍUP¨£h[PÒ (Diagrams)
ÂÍUP¨£h[PÒ, £møh ÂÍUP¨£h[PÒ, Ámh ÂÍUP¨£h[PÒ ÷£õßÓ £À÷ÁÖ
ÁiÂ¯À ÁiÁ[PÒ BS®. ÂÍUP¨£h[PÒ ÁøµÁuØS Áøµ£hz uõÒPÒ ÷uøÁ°Àø».
ÂÍUP¨£h[PÒ AÍøÁ Ai¨£øh¯õPU öPõshøÁ BÚõÀ AøÁ ¦ÒÎPÒ AÀ»x
Á›PÐhß ©mk¨£kzu¨£hÂÀø». AøÁ Áøµ£h[PøÍU Põmi¾® ªPÄ®
PÁºa]Pµ©õÚøÁ ©ØÖ® ¦›¢xöPõÒÍ GÎuõÚøÁ ©ØÖ® ÂÍ®£µ[PÎÀ £µÁ»õP¨
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
161
Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ ¦ÒÎÂÁµ uµÄPÎß ]zvµ ¤µv{vzxÁzøuz
uÂµ ÷ÁÔÀø». AøÁ ¦ÒÎPÒ, £møhPÒ, \xµ[PÒ, ö\ÆÁP[PÒ, Ámh[PÒ, U³¨ì
÷£õßÓ ÁiÂ¯À ¦ÒÎÂÁµ[PÒ BS®.
ÂÍUP¨£hUPõm]°ß |ßø©PÒ (Advantages of Diagramatic Presentation)
1. ÂÍUP¨£h[PÒ uµÂß öuÎÁõÚ £hzøuU öPõkUS®.
2. \µõ\›, Cøh{ø», •Pk ÷£õßÓ ]» ¦ÒÎÂÁµ |hÁiUøPPÒ öuõhº£õP
öÁÆ÷ÁÖ ©õv›PÐUS Cøh°»õÚ J¨¥k G¢u ¦ÒÎÂÁµ ~m£[PøÍ²®
£¯ß£kzuõ©À GÎuõP ö\´¯ •i²®.
3. C¢u ~m£zøu G¢u Chzv¾® G¢u ÷|µzv¾® E»PÍÂÀ £¯ß£kzu»õ®.
4. ÂÍUP¨£h[PÒ DºUPUTi¯ ©v¨ø£U öPõskÒÍÚ.
5. C¢u ~m£zøu Gs ÁøP ¦ÒÎÂÁµ £S¨£õ´ÂØS¨ £¯ß£kzu»õ®.
6. Cx ÷|µzøu²® \Uvø¯²® ªa\¨£kzxÁ÷uõk ©mk©À»õ©À ]UPÚ©õPÄ®
ÇUQÓx.
7. AmhÁøn²hß J¨¤k®÷£õx CøÁ |©US AvP©õÚ uPÁÀPøÍz u¸QßÓÚ.
8. uµÄPøÍ ÂÍUP¨£h[PÐhß _¸UP»õ®.
ÂÍUP¨£hUPõm]°ß SøÓ£õkPÒ (Disadvantages of Diagramatic Presentation)
1. ÂÍUP¨£h[PÒ ©õÔPÎß J¸[Qøn¢u |hzøuø¯ ©mk÷© PõmkQßÓÚ.
2. J¸ SÔ¨¤mh AÍÂ»õÚ uµÄPøÍ ©mk÷© ÂÍUP¨£hzvß ÁiÁzvÀ ÁÇ[P
•i²®.
3. Cx ÷|µzøu GkzxUöPõÒÐ® ö\¯À.
4. ÂÍUP¨£h[PøÍ¨ £õºzu ¤ÓS CÖv •iÄPÐUS Á¸Áx ªPÄ® GÎuõÚx
AÀ».
5. Cx ]Ô¯ ÷ÁÖ£õkPøÍ \›¯õP •ßøÁUPõx.
6. Cøu J¨¥mk B´ÄUS ©mk÷© £¯ß£kzu •i²®.
ÂÍUP¨£hUPõm]°ß ÁøPPÒ (Types of Diagrams)
1. J¸ £›©õn ÂÍUP¨£h[PÒ (£møh ÂÍUP¨£h[PÒ) (One Dimensional Diagrams
(Bar Diagrams)
C¢u ÁøP°À £møh ÂÍUP¨£h[PÒ ÷\ºUP¨£mkÒÍÚ. £møh ÂÍUP¨£h[PÒ
¤ßÁ¸® ÁøPPÎÀ EÒÍÚ.
· Á› ÂÍUP¨£h®
· GÎ¯ £møh ÂÍUP¨£h®
· xøn¨ ¤›UP¨£mh AÀ»x E£Pµn ÂÍUP¨£h®
· \uÃu £møh ÂÍUP¨£h®
· Â»PÀ £møh ÂÍUP¨£h®
· £» £møh ÂÍUP¨£h®
2. Cµsk £›©õn ÂÍUP¨£h[PÒ (Two Dimensional Diagrams)
Ámhzvß AP»zøu²®, E¯µzøu²® SÔUP Ç £›©õn ÂÍUP¨£h[PÒ
Áøµ¯¨£kQßÓÚ. C¢u ÂÍUP¨£h[PÎÀ uµÄ Áøµ£hzvß AÍøÁ wº©õÛUP
Ai¨£øh¯õS®. BÚõÀ Ç £›©õn ÂÍUP¨£h£hzvß ªP •UQ¯©õÚ ÁøP Ámh
ÂÍUP¨£h®. C¢u ÂÍUP¨£h® J¸ Ámh Áøµ£h©õS®, CvÀ JÆöÁõ¸ £Sv°ß
162
J¨¥mk •UQ¯zxÁzøuU SÔUP Ámhzvß £µ¨£ÍÄ öÁÆ÷ÁÖ £SvPÍõP
¤›UP¨£mkÒÍx.
· ö\ÆÁP[PÒ
· \xµ[PÒ
· Ámh[PÒ
3. ‰ßÖ £›©õn ÂÍUP¨£h[PÒ (Three Dimensional Diagrams)
Cx J¸ ÂÍUP¨£h©õS®, CvÀ ÂÍUP¨£hzvß AP»®, E¯µ® ©ØÖ® BÇ®
Põmh¨£kQßÓÚ. C¢u ÂÍUP¨£hzøu xÀ¼¯©õP ÁøµÁx PiÚ©õÚuõS®. GÚ÷Á
ö£õxÁõP AÁØøÓ Áøµ¯ PoÛ £¯ß£kzu¨£kQÓx. A÷u ÁÈ°À £» £›©õn
ÂÍUP¨£h[PÐ® AvP Esø©PøÍ ¤µv{vzxÁ¨£kzxÁuØPõP Áøµ¯¨£kQßÓÚ,
÷©¾® RÌUPsh C¢u E¯º Á›ø\ ÂÍUP¨£h[øÍ Áøµ¯ PoÛ EuÂ ÷uøÁ¨£kQÓx.
· U³¨ì
· E¸øÍPÒ
· ÷PõÍ[PÒ
· ¨›ìPÒ
4. E¸ÁP ÂÍUP¨£h[PÒ (Pictograms)
E¸ÁP ÂÍUP¨£h[PÒ uµøÁ ÁÇ[SÁuØPõÚ ~m£zøu Â¯ßÚõÂÀ Á]US®
hõUhº Km÷hõ {³ºz E¸ÁõUQ²ÒÍõº. C¢u •øÓ Â¯ßÚõ •øÓ AÀ»x I÷\õøh¨
•øÓ GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx. PÁÚzøu Dº¨£uØS® J¨¥kPøÍU Põs¤¨£uØS®
E¸ÁP ÂÍUP¨£h[PÒ ªPÄ® £¯ÝÒÍuõP ÇUS®.
5. Põºm÷hõQµõ® (Cartograms)
ÂÍUP¨£h[PÎß ¦ÒÎÂÁµ uµÄPÎß ¤µv{vzxÁ® Põºm÷hõQµõ® GÚ
AøÇUP¨£kQÓx. uµÄPÎß Chg\õº¢u £µÁÀ AÀ»x Ç¨¤h £µÁÀ ¦ÒÎPÒ AÀ»x
Ásn[PÒ, AÀ»x £h[PÒ AÀ»x {ÇÀPÒ ÷£õßÓÁØÔß Ai¨£øh°À
SÔ¨¤h¨£kQÓx. Cx ÁøµÁx PiÚ©õÚuõS®, GÚ÷Á CÁØøÓ Áøµ¯ J¸
Bµõá]¯õÍº E¯º \Uv PoÛ {µ»õUPzøu¨ £¯ß£kzxQÓõº.
ö£õ¸zu©õÚ ÂÍUP¨£hzøuz ÷uºÄö\úÀ (Choose of a Suitable Diagram)
Áøµ¯¨£h ÷Ási¯ ÂÍUP¨£hzvß ÷uºøÁ¨ ö£õÖzuÁøµ, £» PõµoPÒ Cøu
wº©õÛUQßÓÚ. AøÁ:
a. uµÂß ußø©
b. ¯õ¸øh¯ £õºøÁUS ÂÍUP¨£h® Áøµ¯¨£hEÒÍx
c. öPõkUP¨£h ÷Ási¯ uPÁÀöuõhº¦ AÍÄ
d. ÂÍUP¨£hzøu ÁøµÁuØS EÒÍ Á\vPÒ
e. ¤µv{vzxÁzvß ÷|õUP®
f. PõQuzvß AÍÄ AÀ»x ÂÍUP¨£hzvØPõÚ AÝ©vUP¨£mh AÍÄ ÷£õßÓøÁ.
C¢u PõµoPÎß Ai¨£øh°À, \›¯õÚ ÁøP ÂÍUP¨£h® ÷uº¢öukUP¨£kQÓx.
Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ öuõhº£õÚ ÂvPÒ (Rules regarding Graphs and
Diagrams)
a. Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ AÁØÔß ‰»® SÔ¨¤h¨£kÁøu
öÁÎ¨£kzu J¸ uø»¨ø£U öPõskÒÍÚ. uø»¨¦ _¸UP©õP ÇUP ÷Ásk®,
BÚõÀ SÔ¨¤h¨£kÁøu öuÎÁõPU SÔUPÄ®.
163
b. £õºøÁ¯õÍºPøÍU PÁº¢vÊUP, Áøµ£h[PÒ AÀ»x ÂÍUP¨£h[PøÍ
Áøµ²®÷£õx E¯µzvØS® AP»zvØS® Cøh°»õÚ ÂQuzøu £µõ©›UP
÷Ásk®.
c. JÆöÁõ¸ Áøµ£h•® ©ØÖ® ÂÍUP¨£h•® J¸ AÍøÁU öPõsi¸UP
÷Ásk®.
d. AÍÃmk A»SPÒ SÔ¤h¨£mh ÷Ásk®.
e. Aa_PÎÀ A»SPÒ öuÎÁõPU SÔUP¨£mk öuÎÁõP GÊu¨£h ÷Ásk®.
f. H÷uÝ® TkuÀ uPÁÀPÒ öPõkUP¨£h ÷Ásk® GßÓõÀ, Aøu AiUSÔ¨¦PÒ
‰»® ÁÇ[P ÷Ásk®.
g. Áøµ£h® AÀ»x ÂÍUP¨£h® ‰»® £» uPÁÀPÒ ÁÇ[P¨£k®÷£õöuÀ»õ®,
¦µõnUPøu AÀ»x SÔ±k ‰»® ÁÇ[P¨£h ÷Ásk®.
h. J¸ ÂÍUP¨£hzvÀ, Ásn[PøÍ¨ £¯ß£kzxÁuß ‰»® Põm] ÂøÍøÁ
÷©®£kzu»õ®.
i. Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ ªPÄ® ÷|ºzv¯õP ÇUP ÷Ásk®.
AÈ¨£õß[PÒ ÷£õßÓøÁ uÂºUP ÷Ásk®.
j. J¸ Áøµ£h® AÀ»x ÂÍUP¨£hzøu Áøµ²®÷£õx £õºøÁ¯õÍºPøÍ ©ÚvÀ
öPõÒÍ ÷Ásk®. A¢u ÁøP°À ©mk÷©, AÁØøÓ GÎø©¯õUP •i²®.
Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÎß ÷uøÁ (Need for graphs and diagrams)
¤ßÁ¸® Põµn[PÐUPõP Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ ÷uøÁ¨£kQßÓÚ;
a. QøhUPUTi¯ uPÁÀPÒ Põm] ÂøÍÄhß ÁÇ[P¨£kQßÓÚ, Cx AvP
uõUPzøu HØ£kzxQÓx.
b. ‰» AÀ»x ÁøP¨£kzu¨£mh uµøÁ¨ £i¨£x \¼¨£õÚx, BÚõÀ Áøµ£h[PÒ
©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ ‰»® ÁÇ[P¨£mh A÷u uµÄ ¦›¢xöPõÒÍø»
GÎuõUSQÓx.
c. Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ J¸ ö£›¯ ©Ú¨£õh® ÂøÍøÁU
öPõskÒÍÚ, AøÁ J¸ •øÓ Põn¨£mhõÀ, AÁØøÓ G¢u ÷|µzv¾® {øÚÄ
Tº¢x {øÚÂÀ øÁUP»õ®.
d. Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ ‰»® uµÄPøÍ J¨¥k ö\´Áx GÎuõÚx.
23.4 «Ò£õºøÁ
· Áøµ£h[PÒ
· Áøµ£h[PÎß ÁøP¨£õk
· ÂÍUP¨£h[PÒ
· ÂÍUP¨£h[PÎß |ßø©PÒ
· ÂÍUP¨£h[PÎß ÁøPPÒ
· ÂÍUP¨£h[PÎß wø©PÒ
1. Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÒ öuõhº£õÚ ÂvPøÍ ÂÁ›UPÄ®.
2. J¸ Áøµ£hzvØS® ÂÍUP¨£hzvØS® Cøh°»õÚ ÷ÁÖ£kPÒ ¯õøÁ?.
3. Áøµ£h[PÎß ö£õ¸Ò ©ØÖ® £À÷ÁÖ ÁøP¨£õmøh ÂÍUS[PÒ.
4. £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ ÂÍUP¨£h[PøÍ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.
164
5. £µÁÀ ÂÍUP¨£h® GßÓõÀ GßÚ?
6. Aø»öÁs £»÷Põn[PÒ GßÓõÀ GßÚ?
7. BQÆì Gß£uß Aºzu® GßÚ?
23.6 _¸UP®
Áøµ£h[PÒ, ¦ÒÎPÒ, ÷PõkPÒ ©ØÖ® ÁøÍÄPøÍU öPõshÒÍx.
ÂÍUP¨£h[PÒ, £møh ÂÍUP¨£h[PÒ, Ámh ÂÍUP¨£h[PÒ ÷£õßÓ £À÷ÁÖ
ÁiÂ¯À ÁiÁ[PÒ BS®. Áøµ£h[PÒ ÁøµÁuØS Áøµ£hz uõÒPÒ ÷uøÁ°Àø».
ÂÍUP¨£h[PÒ AÍøÁ Ai¨£øh¯õPU öPõshøÁ BÚõÀ AøÁ ¦ÒÎPÒ AÀ»x
Á›PÐhß ©mk¨£kzu¨£hÂÀø».
1. Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÎß •UQ¯zxÁzøu öÁÎUöPõnºP.
23.9 J¨£øhÄPÒ
1. ¦ÒÎÂÁµ[PÎÀ £¯ß£kzu¨£k® £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ ÂÍUP¨£h[PøÍ
ÂÍUS[PÒ.
2002.
1. ¦ÒÎÂÁµ[PÎÀ Áøµ£h[PÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÎß •UQ¯ A®\[PøÍ
öÁÎUöPõnºP.
ÂÍUP¨£h[PÒ
ÂÍUP¨£h[PÒ, £møh ÂÍUP¨£h[PÒ, Ámh ÂÍUP¨£h[PÒ, ÷£õßÓ £À÷ÁÖ
ÁiÂ¯À ÁiÁ[PÒ BS®. ÂÍUP¨£h[PÒ, ÁøµÁuØS Áøµ£hz uõÒPÒ ÷uøÁ°Àø».
Áøµ£h[PÒ & ö£õ¸Ò
Áøµ£h[PÒ, ¦ÒÎPÒ, ÷PõkPÒ ©ØÖ® ÁøÍÄPøÍU öPõshÒÍx.

165
£õh® & 24
AÔUøP°ß Aø©¨¦ ©ØÖ® AÎzuÀ
24.1 AÔ•P®
JÆöÁõ¸ AÔUøP²® \®£¢u¨£mhÁPÐUS ÁÇ[P¨£mhõÀ Auß ÷|õUPzøu
{øÓ÷ÁØÖQÓx. J¸ G®¤H ©õnÁ›ß Âå¯zvÀ, J¸ {ÖÁÚzvÀ ÷©ØöPõÒÍ¨£mh
vmh¨£o ©ØÖ® B´Âß Psk¤i¨¦PÒ {ÖÁÚzvß ÷©»õÍºPÒ •ß ÁÇ[P¨£mhõÀ
AøÁ ªPÄ® ö£õ¸zu©õÚuõP ÇUS®. B÷»õ\øÚ vmh[PÎ¼¸¢x u¯õ›UP¨£mh
AÔUøPPÎß Âå¯zvÀ, £¯ÚºPÒ Bµõá] SÊÄhß öuõhº¦öPõÒÁuØS® AÁºPÎß
BºÁzvß G¢uöÁõ¸ ¤µa]øÚ°¾® öuÎÄ£kzxÁuØS® ÂÍUP CøÁ EuÄ®.
24.2 ÷|õUP[PÒ
· AÔUøP°ß Aø©¨¤ß •UQ¯zxÁzøu¨ ¦›¢x öPõÒÐuÀ
· uø»¨¦¨ £UPzvß EÒÍhUP[PÒ
· AÔ•P £UP[PÎÀ GßÚ ÇUP ÷Ásk®
· ø©¯ Eøµ°ß EÒÍhUP[PÒ
· ¤Ó B´ÄPøÍ GÆÁõÖ öu›Â¨£x
· J¸ ¤Ø÷\ºUøP°ß EÒÍhUP[PÒ
· J¸ AÔUøP°ß ö\´¯UTi¯øÁ ©ØÖ® ö\´¯UThõuøÁ
24.3 EÒÍhUP[PÒ
1. J¸ AÔUøPø¯ ÁÇ[SÁuß •UQ¯zxÁ®
2. J¸ AÔUøP Aø©¨¤ß ö£õxÁõÚ TÖPÒ
3. uø»¨¦ £UP®
4. AÔ•P £UP[PÒ
5. ø©¯ Eøµ
6. SÔ¨¦PÒ
7. ¤ß Cøn¨¦PÒ
8. AÔUøP GÊxÁvÀ ö\´¯UTi¯øÁ ©ØÖ® ö\´¯UThõuøÁ
AÔUøP AÎzuÀ (Presentation of Reports)
J¸ AÔUøPø¯ ÁÇ[SÁx J¸ |À» AÔUøPø¯z u¯õ›¨£÷uõk ö\ÀQÓx.
÷©¾®, Áøµ£h[PÒ, ÂÍUP¨£h[PÒ, ÷©Ø÷PõÒPÒ ©ØÖ® £h[PÎß £¯ß£õk
Áõ\PºPÒ ©ØÖ® £õºøÁ¯õÍºPÎß PÁÚzøu DºUQÓx. C¢u £õhzvÀ, G¢uöÁõ¸
AÔUøPø¯²® ÁÇ[SÁx öuõhº£õÚ ö£õxÁõÚ A®\[PÒ R÷Ç ÁÇ[P¨£mkÒÍx.
J¸ AÔUøP°ß ö£õx TÖPÒ (Common Elements of Report)
J¸ AÔUøP°À ¤ßÁ¸ÁÚÁØÔÀ ]» AÀ»x AøÚzx® ÇUP»õ®, u¯Äö\´x
E[PÒ xøÓ \õº¢u ÁÈPõmkuÀPøÍ¨ £õºUPÄ®.
SÔ¨¦ AÀ»x AÔ•P Piu® (Memorandum or Covering Letter)
SÔ¨¦ AÀ»x AÔ•P Gß£x J¸ SÔU÷PõøÍU SÔUS® J¸ _¸UP©õÚ SÔ¨¦
AÀ»x A÷u {ÖÁÚzvÀ EÒÍ J¸Á¸US AÔUøP AÝ¨£¨£k®÷£õx
£¯ß£kzu¨£k® ÂÍUPzøu AÎUQÓx.
uø»¨¦ £UP® (Title Page)
Cx J¸ AÔUøPø¯¨ ö£Ö£Á¸US ÂÍUP©ÎUS® ÷£õx Eøµ¯õØÓ¨£kQÓx,
÷©¾® A¢u AÔUøP GÊzuõÍ›ß A÷u Aø©¨ø£a ÷\º¢uÁ¸US CÀ»õu÷£õx
£¯ß£kzu¨£kQÓx. Cx J¸ ÂÍUP uø»¨¦ AÀ»x ö£¯øµU öPõskÒÍx. Cx
B]›¯›ß ö£¯º, {ø», {ÖÁÚzvß ö£¯º ©ØÖ® £»ÁØøÓ²® öPõsi¸UP»õ®.
166
_¸UP® (Executive Summay)
_¸UP® •UQ¯ EÒÍhUP[PøÍ _¸UP©õPU TÖQÓx ©ØÖ® ö£õxÁõP _©õº
300&350 ö\õØPøÍ CøÁ öPõsi¸US®.
ö£õ¸ÍhUP® (Table of Contents)
ö£õ¸ÍhUP® •UQ¯ ¤›ÄPÎß £mi¯ø»U öPõskÒÍx, Cx JÆöÁõ¸ £Sv²®
öuõh[S® £UPzøuU SÔUQÓx.
AÔ•P® (Introduction)
AÔUøP Gøu¨ £ØÔ Áõ\P¸USz öu›ÂUQÓx & ÷|õUP® ©ØÖ® SÔU÷PõÒ,
SÔ¨¤hzuUP ]UPÀPÒ, öuõhº¦øh¯ ¤ßÚo uPÁÀPÒ.
C»UQ¯ B´Ä (Review of Literature)
uØ÷£õøu¯ B´ÄUS J¸ uÍzøu E¸ÁõUP QøhUPUTi¯ Bµõá]°ß C»UQ¯
Â©º\Ú £S¨£õ´øÁ Cx •ßøÁUQÓx.
Bµõá] •øÓ (Methodology)
Cx B´Âß ußø©, Bµõá] ÁiÁø©¨¦, ©õv› ©ØÖ® uµÄ ÷\P›¨¦ ©ØÖ®
£S¨£õ´ÂØS £¯ß£kzu¨£k® P¸ÂPÒ £ØÔ¯ ÂÁµ[PøÍ ÁÇ[SQÓx.
•iÄPÒ (Results)
Cx B´Âß •iÄPøÍ •ßøÁUQÓx.
ÂÁõvzuÀ (Discussion)
Cx £S¨£õ´Ä ©ØÖ® Bµõá]ø¯ Â›ÁõP ÂÁ›UQÓx.
•iÄøµ (Conclusion)
Cx SÔU÷PõÒPÎß ÷|õUQÀ GÊu¨£mh £øh¨¤À ö£Ó¨£mh •UQ¯ ¦ÒÎPøÍ
_¸UP©õPU TÖQÓx. Cx ö£¸®£õ¾® wºUP¨£h ÷Ási¯ ¤µa]øÚUS Jmkö©õzu
£vø» EÒÍhUQ¯x; AÀ»x øP¯õÍ¨£mh uPÁÀPÎß CøÇPøÍ J¸[QønUS®
Jmkö©õzu AÔUøP.
£›¢xøµ / AÀ»x £¯ß£õkPÒ (Recommendations/or Implications)
wºUP¨£h ÷Ási¯ ¤µa]øÚ (PÒ) AÀ»x ]UPÀ (PÒ) öuõhº£õÚ £›¢xøµPøÍ
ÁÇ[SQÓx. Cx £¯ß£õkPÒ ¤›Âß RÌ Psk¤i¨¦PÎß £¯ß£õkPøÍ
•ßÛø»¨£kzuUTk®.
AÔUøP°À SÔ¨¤h¨£mkÒÍ AøÚzx Buõµ[PÎß APµÁ›ø\ £mi¯À.
¤ßÛøn¨¦PÒ (Appendices)
Eøµ°ß ¤µuõÚ Aø©¨¤ß ¤ßÚº øÁUP¨£mkÒÍ TkuÀ ÂÁµ[PÎß TkuÀ
uPÁÀPÒ.
AÔUøPPÎß ÁiÁ[PÒ (Formats of Reports)
J¸ AÔUøP¯Îzu¼ß £›©õn[PøÍU Põn •¯Ø]US® •ß, J¸ Bµõá]
AÔUøP²hß öuõhº¦øh¯ {ø»¯õÚ ÁiÁø©¨ø£ ÂøµÁõP¨ £õº¨£x AÁ]¯®.
AÔUøP Aø©¨¤À J¸Áº u[PÒ Bµõá] AÔUøPø¯ GÊv CÖv ö\´²® ÷£õx
¤ß£ØÓ ÷Ási¯ £iPÒ Ah[S®.
J¸ AÔUøP°ß öÁÆ÷ÁÖ £SvPÒ (Different Parts of a Report)
J¸ AÔUøP°ß öÁÆ÷ÁÖ £SvPÒ ¤ßÁ¸©õÖ:
1. Amøh¨ £UP® / uø»¨¦ £UP®
167
2. AÔ•P £UP[PÒ (•ßÝøµ, Ao¢xøµ, |ßÔ öu›ÂzuÀ, ö£õ¸ÍhUP®,
AmhÁønPÎß £mi¯À, ÂÍUP¨£h[PÒ AÀ»x ¦ÒÎÂÁµ[PÎß £mi¯À,
•UQ¯ ö\õØPÒ / _¸UP[PÒ •u¼¯Ú)
3. AÔUøP°ß EÒÍhUP[PÒ (ö£õxÁõP Bµõá] ]UPÀ, £¯ß£kzu¨£k® •øÓ,
B´Âß SÔU÷PõÒPÒ, C»UQ¯ B´Ä, uµÄ ÷\P›¨¦ ©ØÖ® £S¨£õ´ÄUS
£¯ß£kzu¨£k® P¸ÂPÒ, JßÖ / Cµsk ¤›ÄPÎÀ AÝ£Á •iÄPÒ,
AÁuõÛ¨¦PÎß _¸UP® ÷£õßÓøÁ Ah[S®. )
4. SÔ¨¦PÒ (¤ßÛøn¨¦PÒ, £¯ß£kzu¨£mh ö\õØPÍg]¯®, ‰» uµÄ,
£S¨£õ´ÂÀ £¯ß£kzu¨£k® ©õv›PÐUPõÚ `zvµ[PÎß ÁÈz÷uõßÓÀPÒ
Em£h)
uø»¨¦ £UP® (Title Page)
J¸ Bµõá] AÔUøP°ß Amøh¨ £UP® AÀ»x uø»¨¦¨ £UPzvÀ ¤ßÁ¸®
uPÁÀPÒ ÇUP ÷Ásk®:
1. B´Âß uø»¨¦ / ö£õ¸Ò
2. ¯õº B´øÁ |hzv²ÒÍÚº
3. G¢u ÷|õUPzvØPõP
4. Aø©¨¦
5. \©º¨¤US® Põ»®
J¸ ©õv› (A Model)
J¸ G®¤H ©õnÁº |hzv¯ ÷PõøhPõ» vmh AÔUøP°ß GkzxUPõmk ö£õxÁõP
¤ßÁ¸® uø»¨¦¨ £UPzøu¨ ¤ß£ØÖQÓx:
ÁõiUøP¯õÍº EÓÄ ÷©»õsø© SÔzu B´Ä
Cß£[U ¼ªöhm., ]u®£µ®
J¸ ÷PõøhPõ» vmh AÔUøP
u¯õº ö\úx
v¸ G®.Gì.S©õº
\©º¨¤UP¨£mhx
÷©»õsø© £ÒÎ
Asnõ©ø» £ÀPø»UPÇP®
]u®£µ® & 608 002
168
AÔ•P £UP[PÒ (Introductory Pages)
AÔ•P¨ £UP[PÒ ö£õxÁõP ÷©ØöPõÒÍ¨£mh Bµõá]¨ £oPøÍ
SÔ¨¤kÁvÀø». C¢u AÔ•P £UP[PÒ Ai¨£øh°À ö\´¯¨£mh ÷Áø»°ß
SÔ±møh ÁÇ[SQßÓÚ. C¢u £UP[PÒ ö£õxÁõP ÷µõ©õÛ¯ GsPÎÀ
Gsoh¨£kQßÓÚ.
· (G.Põ., i, ii, iii ÷£õßÓøÁ). AÔ•P £UP[PÎÀ ¤ßÁ¸® TÖPÒ EÒÍÚ
· •ßÝøµ
· Ao¢xøµ
· |ßÔ öu›ÂzuÀ
· ö£õ¸ÍhUP®
· AmhÁønPÒ £mi¯À
· ¦ÒÎÂÁµ[PÒ / ÂÍUP¨£h[PÎß £mi¯À
•ßÝøµ Gß£x ö£õxÁõP J¸ £UP® GÊxuÀ AÀ»x G¢uöÁõ¸ ¦PÌö£ØÓ /
¤µ£»©õÚ BÐø© AÀ»x öPõkUP¨£mh B´Äz xøÓ°À J¸ {¦n›ß
£øh¨¦PøÍ¨ £ØÔ¯ ÷©Ø÷PõÒ. ö£õxÁõP, GÊzvÀ \©Põ» ¤µa]øÚPÒ ©ØÖ®
uØ÷£õøu¯ Âå¯zvß ö£õ¸¢uUTi¯ ußø© ©ØÖ® Auß ÷|µªßø©, uØ÷£õøu¯
£øh¨¤ß •UQ¯ ]Ó¨£®\[PÒ, B]›¯›ß _¸UP©õÚ ¤ßÚo ÷£õßÓÁØÔß
_¸UP©õÚ ¤ßÚo CÁØÔÀ Ah[S®.
Ao¢xøµ «sk® JßÖ / Cµsk £UP[PÒ ¦zuPzvß / AÔUøP°ß B]›¯µõÀ
GÊu¨£mh `Ì{ø»PÒ, uØ÷£õøu¯ £oPÒ ÷©ØöPõÒÍ¨£mh `Ì{ø»PÒ, £o°ß
•UQ¯zxÁ®, •UQ¯ £›©õn[PÒ Bµõ¯¨£mhøÁ ©ØÖ® öPõkUP¨£mh £øh¨¦UPõÚ
£õºøÁ¯õÍºPøÍU SÔUS®. B]›¯º uÚx øPö¯õ¨£zøu²® •PÁ›ø¯²® £UPzvß
Ai¨£Sv°À ÷uv ©ØÖ® Bskhß u¸QÓõº
|ßÔ öu›ÂzuÀ Gß£x J¸ SÖQ¯ £Sv, ö£¸®£õ¾® J¸ £zv öPõsi¸US®.
öuõhº¦øh¯ ©ØÖ® uØ÷£õøu¯ £oø¯a ö\´¯ FUSÂUP¨£mh AøÚÁ¸US® |ßÔ
öu›ÂUS® ÁõUQ¯[PøÍ Cx Qmhzumh öPõskÒÍx. ö£õxÁõP, J¸ {ÖÁÚ®
Bµõá] £oPøÍa ö\´ÁuØS ÁÇ[Q¯ AÝ©vUS |ßÔ öu›ÂUQÓõº, ÷©¾®
AÁØÔß ÁÍ[PøÍ¨ £¯ß£kzu AÝ©v ÁÇ[Q¯ |£º. CÖv°À, B]›¯º AÁµx
øPö¯õ¨£zøu Cmk AøÚÁ¸US® |ßÔ öu›ÂUQÓõº.
ö£õ¸ÍhUP® Gß£x TÓ¨£mh Bµõá] AÔUøP°ß AøÚzx £UP[PÎß
GsPøÍ²® SÔUQÓx. C¢u EÒÍhUP[PÒ Azv¯õ¯[PÒ, xøn¨¤›ÄPÒ, JÆöÁõ¸
Azv¯õ¯zxUPõÚ Cøn¨¦, H÷uÝ® Ç¢uõÀ ÷£õßÓ uPÁÀPøÍ ÁÇ[SQßÓÚ.
÷©¾®, AÔUøP°ß EÒÍhUPzvß £UP GsPÒ JÆöÁõ¸Á¸US® ÷uøÁ¯õÚ
ÂÁµ[PÐUS A¢u £UP[PøÍU SÔUP ö£›x® EuÄQßÓÚ. ö£¸®£õ»õÚ B]›¯ºPÒ
xøn EÒÍhUP[PøÍ £mi¯¼k® ÷£õx öÁÆ÷ÁÖ £õoPøÍ £¯ß£kzxQßÓÚº.
CÁØÔÀ GÊzxUPÒ ÁøP¨£õk ©ØÖ® u\© ÁøP¨£õk BQ¯øÁ Ah[S®.
1. CøÁ CµsiØS©õÚ GkzxUPõmkPÒ R÷Ç öPõkUP¨£mkÒÍÚ: GkzxUPõmk
2. EÒÍhUP uõÒ (GÊzxUPÒ ÁøP¨£õk)
3. u\© ÁøP¨£õk öPõsh EÒÍhUP uõÎß GkzxUPõmk
169
EÒÍhUP[PÒ
•ßÝøµ i
Ao¢xøµ iii
|ßÔ öu›ÂzuÀ v
Azv¯õ¯® I (Azv¯õ¯zvß uø»¨¦) AÔ•P®
1 ö£õ¸Íõuõµ ¤ßÚo 1
2 J¸ SÔ¨¤mh öuõÈÀ xøÓ°ß ö\¯ÀvÓß 6
3 CxÁøµ |hzu¨£mh öÁÆ÷ÁÖ B´ÄPÒ 9
4 C¯ØøP²® B´Âß GÀø»²® 17
4.1 B´Âß SÔU÷PõÒPÒ 18
4.2 ¤ß£ØÓ¨£mh•øÓ 19
4.2 a ©õv› |øh•øÓ HØÖUöPõÒÍ¨£mhx 20
4.2 b £i¨¤ß Bsk 20
Azv¯õ¯® II (Azv¯õ¯zvß uø»¨¦): AÝ£Á •iÄPÒ I. 22
1 H1 Cß ÷\õuøÚ •iÄPÒ 22
3.1 H3 Cß xøn P¸x÷PõÒ 33
3.2 H2 Cß xøn P¸x÷PõÒ 37
Azv¯õ¯® III 45
Azv¯õ¯® IV 85
Azv¯õ¯® V (_¸UP® ©ØÖ® •iÄPÒ) 120
¤ßÛøn¨¦PÒ 132
SÔ¨¦PÒ / ¡¼¯À 135
ö\õØPÍg]¯® 140
AmhÁønPÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÎß £mi¯À (List of Tables and Charts)
Bµõá] AÔUøP°À öPõkUP¨£mkÒÍ ÂÍUP¨£h[PÒ ©ØÖ® AmhÁønPÒ
£ØÔ¯ ÂÁµ[PÒ uÛzuÛ £UP[PÎÀ Gsoh¨£mk ÁÇ[P¨£kQßÓÚ, ÷©¾®
AzuøP¯ AmhÁønPÒ ©ØÖ® ÂÍUP¨£h[PÎß £mi¯ÀPÒ uÛ £UPzvÀ
öPõkUP¨£mkÒÍÚ. AmhÁønPÒ ö£õxÁõP Aµ¦ GsPÎÀ AÀ»x u\© ÁiÁzvÀ
Gsoh¨£kQßÓÚ. u\© ÁiÁzøu¨ ö£õÖzuÁøµ, AmhÁøn G¢öu¢u
Azv¯õ¯zøua ÷\º¢ux Gß£øuU SÔUP •i²®. GkzxUPõmhõP, AmhÁøn 2.1
Azv¯õ¯® 2 CÀ AmhÁøn 1 IU SÔUQÓx.
_¸UP® (Abstract)
J¸ SÔ¨¤mh ]UP¾UPõP ÁÇ[P¨£k® ö£¸®£õ»õÚ ÁoP AÔUøPPÒ AÀ»x
vmh¨£oPÒ _¸UP©õP JßÖ AÀ»x Cµsk £UP[PøÍU öPõskÒÍÚ. C¢u _¸UP®
ÁÇUP©õÚ Bµõá] AÔUøP°ß Azv¯õ¯[PÐUS •¢v²ÒÍx. C¢u _¸UPzvÀ
ö£õxÁõP Â\õµøn°ß RÌ EÒÍ ]UPÀ £ØÔ¯ _¸UP©õÚ ÂÍUP®, £¯ß£kzu¨£k®
170
•øÓPÒ ©ØÖ® Psk¤i¨¦PÒ EÒÍÚ. •iöÁk¨£uØPõÚ \õzv¯©õÚ ©õØÖ ÁÈPøÍ¨
£ØÔ¯ J¸ Á› _¸UPzvß Pøh] Á›¯õP ÇUS®.
AÔUøP°ß ø©¯¨£Sv (Body of the Report)
AÔUøP°ß ø©¯¨£Sv AÔUøP°ß ªP •UQ¯©õÚ £Sv¯õS®. C¢u AÔUøP°ß
Aø©¨¦ J¸ ]» A»SPÍõP AÀ»x öuõhºa]¯õÚ Á›ø\°À Azv¯õ¯[PÍõP
¤›UP¨£h»õ®. Bµõá] AÔUøP ö£¸®£õ¾® •uÀ AÀ»x CµshõÁx
Azv¯õ¯[PÎÀ Bµõá] •øÓ, B´Âß SÔU÷PõÒPÒ, uµÄ ÷\P›¨¦ •øÓPÒ,
B´Âß _¸UP©õÚ ¤ßÚo, öuõhº¦øh¯ B´ÄPÎß ©ÖB´Ä BQ¯ÁØøÓ
•ßøÁUQÓx. B´Âß •UQ¯ Psk¤i¨¦PÒ Cµsk AÀ»x ‰ßÖ Azv¯õ¯[PÎÀ
ö£›¯ AÀ»x ]Ô¯ P¸x÷PõÎß Ai¨£øh°À ÷\õvUP¨£mh AÀ»x B´Âß
÷|õUP[PÎß Á›ø\°ß Ai¨£øh°À CønUP¨£mkÒÍÚ. ÷©¾®, Azv¯õ¯zvß
vmh•® Â\õµøn°ß RÌ EÒÍ ]UP¼ß öÁÆ÷ÁÖ £›©õn[PÎß Ai¨£øh°À
ÇUP»õ®.
JÆöÁõ¸ Azv¯õ¯•® ¤›ÄPÍõP ¤›UP¨£h»õ®. •uÀ ¤›Ä Â\õµøn°ß RÌ
Bµõá] ]UPø» ÂÁ›UPUTk®, CµshõÁx ©ØÖ® Akzukzu ¤›ÄPÒ B´Âß
]UP¼ß BÇ©õÚ ~snÔÄPÎß Ai¨£øh°À AÝ£Á •iÄPÎÀ PÁÚ®
ö\¾zuUTk®. B´ÄPÎß Ai¨£øh°À JÆöÁõ¸ Azv¯õ¯zv¾® ö£¸®£õ¾®
•UQ¯ uø»¨¦PÒ, xøn uø»¨¦PÒ, •¢øu¯ Bµõá]¯õÍºPÒ ÷©ØöPõsh
AÁuõÛ¨¦PÎ¼¸¢x ö£Ó¨£mh ÷©Ø÷PõÒPÒ, AiUSÔ¨¦PÒ ÷£õßÓøÁ EÒÍÚ.
SÔ¨¦PÒ ÁiÁø©¨¤À Cµsk ÁøPPÒ EÒÍÚ. •u»õÁx "Cß&öhUìm' SÔ¨¦
ÁiÁ®, •¢øu¯x B´ÁõÍºPÒ AÔ•P® ©ØÖ® P»¢xøµ¯õhÀ ¤›ÄPÎÀ Áõu[PøÍ
E¸ÁõUS® ÷£õx ÷©Ø÷PõÒ Põmh¨£kQÓõºPÒ. CµshõÁx ÁøP, AiUSÔ¨¦PÒ
AÀ»x ¡¼¯À GÊxÁuØPõP HØÖUöPõÒÍ¨£mh SÔ¨¦.
÷©Ø÷PõÒPÒ (Citations)
Bµõá]¯õÍºPÎß ö£¯ºPÐ® ÷uvPÐ® Eøµ°À SÔ¨¤h¨£mkÒÍÚ, G.Põ.,
""C¢u ÷¯õ\øÚ ìªzvß (1992) £øh¨¤À Bµõ¯¨£mkÒÍx.'' B]›¯ºPÒ ©ØÖ®
•¢øu¯ Bµõá]¯õÍºPøÍU SÔ¨¤kÁx ö£õxÁõP HØÖUöPõÒÍ •i¯õux.
÷©Ø÷PõÒPøÍ PõmkÁuØPõÚ GkzxUPõmkPÒ (JØøÓ B]›¯º)
xµ¢v (1995) Áõvmhõº AÀ»x Áõvmhõº (xµ¢v, 1995)
AvP©õÚ B]›¯ºPÎß Âå¯zvÀ,
‰º, ©õS÷Áº ©ØÖ® ìªz (1992) •ßö©õÈ¯¨£mhx AÀ»x Ax
•ßö©õÈ¯¨£mhx (‰º, ÷©UøÁº, & ìªz, 1992)
A÷u AÔUøP°À Akzukzu ÷©Ø÷PõÒPÐUS: ‰º ©ØÖ® £»º (1992)
•ßö©õÈ¯¨£mhx ... AÀ»x CxÄ® •ßö©õÈ¯¨£mhx .... (‰º ©ØÖ® £»º, 1992)
SÔ¨¦ ¤›Ä (The reference section)
AÔUøP SÔ¨¦¨ £Sv²hß •iÁøhQÓx, Cx £›¢xøµPÐUS¨ ¤ÓS EhÚi¯õP
Á¢x ¦v¯ £UPzvÀ öuõh[SQÓx. £UP® •ÊÁx® ø©¯¨£kzu¨£mh ÷©À ©ØÖ® ]Ô¯
GÊzxUPÎÀ Cx "SÔ¨¦PÒ' GßÖ ö£¯›h¨£mkÒÍx.
öÁÎ°h¨£mh £zv›øP PmkøµPÒ (Published Journal Articles)
ö£UP›¯ß, i.H. (1993). ÁÇUP©õÚ ÷|›À Psh \õm]ø¯z ÷ui. Aö©›UP
EÍÂ¯»õÍº, 48, 574&576.
171
S÷£, Gì.Gì., GÀ¼ì, h¤Ò³., ÁõÀhß, ÷á.Gß., ©ØÖ® ÷Põºm, Gì.i.G®. (1965).
ÂPõµ©õÚ SÇ¢øuPÒ: 21 SÇ¢øuPÎÀ A¨µõUêU ©ØÖ® AU÷Úõ]U SøÓ£õkPÒ £ØÔ¯
B´Ä. ‰øÍ, 88, 295&312.
¦zuP[PÒ (Books)
÷Põß, ÷á.i., ©ØÖ® L£õìhº, Gì.GÀ. (1993). öuõhUPzv¼¸¢x •izuÀ ©ØÖ®
B´ÁÔUøPPÒ: EÍÂ¯À ©ØÖ® öuõhº¦øh¯ xøÓPÒ. Áõæ[hß, i.]: Aö©›UPß
ø\UPõ»âUPÀ A÷\õ]÷¯åß.
÷Põß, ÷á.i., ©ØÖ® L£õìhº, Gì.GÀ. (1993). öuõhUPzv¼¸¢x Áøµ¯øÓPÒ
©ØÖ® B´ÁÔUøPPÒ: EÍÂ¯À ©ØÖ® öuõhº¦øh¯ xøÓPÒ (2 Áx Gm.). Áõæ[hß,
D.C: Aö©›UPß ø\UPõ»âUPÀ A÷\õ]÷¯åß.
¤Ø÷\ºUøPPÒ (Appendices)
¤Ø÷\ºUøPPÎß ÷|õUP® Bµõá]¯õÍº Eøµ°ß •UQ¯ Aø©¨ø£ {µ¨¦Áx®
Áõ\P¸US TkuÀ uPÁÀPøÍ ÁÇ[SÁx® BS®.
¤Ø÷\ºUøPPÐUS •UQ¯ uø»¨¦ GxÄ® CÀø». ¦v¯ £UPzv¼¸¢x öuõh[Q,
Gsoh¨£mk, ö£›¯ GÊzxUPøÍ¨ £¯ß£kzv, ø©¯¨£kzu¨£mh _¸UP©õÚ ÂÍUP
uø»¨¦hß Bµõá]¯õÍº JÆöÁõßøÓ²® ÷\ºUP ÷Ásk®. EuõµnzvØS:
¤ß Cøn¨¦ A: £[÷PØ£õÍºPÐUS ÁÇ[P¨£mh yskuÀ ö\õØPÎß £mi¯À
ö\´¯UTi¯øÁ ©ØÖ® ö\´¯UThõuøÁ (Dos and Don'ts of Report Writing)
1. ªPa ]Ô¯uõP÷Áõ AÀ»x ö£›uõP÷Áõ CÀ»õu GÊzx¸ AÍøÁz ÷uºÄö\´P;
11 AÀ»x 12 £¯ß£kzu J¸ |À» GÊzx¸ AÍÄ.
2. CÖv AÔUøP°À uÂµ, |ßÔ öu›ÂzuÀ J¸ uÛ £UP©õP ÇUP
÷uøÁ°Àø». Esø©°À, •uÀ ©ØÖ® Cµshõ® {ø» AÔUøPPÐUPõP
}[PÒ Aøu •ÊÁx©õP øPÂh»õ®. }[PÒ / E[PÍx ÁÈPõmi°ß BuµøÁ
}[PÒ GÆÁÍÄ £õµõmkQÕºPÒ Gß£x HØPÚ÷Á öu›²®. J¸ ö£¯µÍÂØS |ßÔ
öu›Âzu¾US £v»õP Esø©¯õP E[PÒ |ßÔø¯z öu›ÂUPÄ®.
3. E[PÒ £zvPÎÀ ]» EÒuÒÍÀ Ç¨£øu²® Ax ªP¨ ö£›¯uÀ» Gß£øu²®
EÖv¨£kzvU öPõÒÐ[PÒ. E[PÐUSz öu›¯õÂmhõÀ ]» Eøµ ¦zuP[PÒ
AÀ»x £zv›øP BÁn[PøÍ¨ £õºUPÄ®.
4. ¦ÒÎÂÁµ[PÒ, \©ß£õkPÒ AÀ»x ÷£õUSPÒ H÷uÝ® J¸ SÔ¨¤¼¸¢x
GkUP¨£mhõÀ, A¢u SÔ¨ø£ }[PÒ •ß÷£ ÷©Ø÷PõÒ Põmi°¸¢uõ¾® Th,
A[÷P÷¯ ÷©Ø÷PõÒ Põmh¨£h ÷Ásk®.
5. J¸ E¸ÁzøuU SÔ¨¤kÁuØPõÚ \›¯õÚ ÁÈ £h® 4 AÀ»x £h® 1.2
(£hzvØS¨ ¤ÓS J¸ Ch® Ç¨£øu {øÚÂÀ öPõÒP.). ¤›Ä, \©ß£õk
÷£õßÓÁØÖUS® Cx ö£õ¸¢x® (G.Põ., ¤›Ä 2, G.Põ. 3.1).
6. J¸ SÔ¨ø£U SÔ¨¤hÄ®, GkzxUPõmhõP, ""~øÇÄ ªßÚÊzu® EÒøÁ¨¦
AÍÂß Á¾ÁõÚ ö\¯À£õk [1].'' Aøh¨¦USÔUS •ß J¸ Ch® ÇUP
÷Ásk® Gß£øu {øÚÂÀ öPõÒP.
7. SÔ¨¦PøÍ GÊx® ÷£õx ]» {ø»¯õÚ ÁiÁø©¨ø£¨ ¤ß£ØÓÄ®.
GkzxUPõmhõP, }[PÒ H÷uÝ® IEEE £›ÁºzuøÚ ]UPÀPøÍU Põn»õ®
©ØÖ® £zv›øP BÁn[PÒ, ¦zuP[PÒ, ©õ|õmk BÁn[PÒ ÷£õßÓÁØÔØPõÚ
ÁiÁø©¨ø£¨ £õºUP»õ®.
8. SÔ¨¦PøÍ •ØÔ¾® ö£›¯ GÊzxUPÎÀ umha_ ö\´¯ ÷Áshõ®. ÷uøÁ¨£k®
J÷µ ö£›¯ GÊzxUPÒ (i) J¸ ö£¯›ß •uÀ GÊzx, (ii) _¸UöPÊzxUPÒ, (iii) J¸
Pmkøµ°ß uø»¨¤ß •uÀ Piu® (iv) J¸ ÁõUQ¯zvß •uÀ Piu®.
172
9. SÔ¨¦PÎß Á›ø\ ªPÄ® •UQ¯©õÚx. E[PÒ SÔ¨¦PÎß £mi¯¼À, •uÀ
SÔ¨¦ ÷ÁÖ G¢u SÔ¨¤ØS® •ßÚº ÷©Ø÷PõÒ Põmh¨£mhuõP ÇUP
÷Ásk®, ©ØÖ® £». ÷©¾®, £mi¯¼À EÒÍ JÆöÁõ¸ SÔ¨¦® J¸
•øÓ¯õÁx ÷©Ø÷PõÒ Põmh¨£h ÷Ásk® (Cx ¦ÒÎÂÁµ[PÐUS®
ö£õ¸¢x®).
10. £» ÁoP öuõS¨¦PÒ ¦ÒÎÂÁµ[PÎß ""ìQŸß h®¨'' I AÝ©vUQßÓÚ.
AÔUøPPøÍz u¯õ›¨£vÀ Cx £¯ÝÒÍuõP ÇUS®, ¤ßÚo P¸¨¦ {Ó©õP
Ç¨£uõÀ Cx ö£¸®£õ¾® ªPÄ® ÃnõÚx (÷hõÚº AÀ»x ø©
Ai¨£øh°À). u¯Äö\´x }[PÒ £hzøuz uø»RÇõP ©õØÓ •i²©õ AÀ»x
¤ßÚo öÁsø©¯õÚ ‰» uµÄPÐhß J¸ vmhzøu¨ £¯ß£kzu •i²©õ
GßÖ £õ¸[PÒ.
11. ¤ßÁ¸® EuÂUSÔ¨¦PÒ £¯ÝÒÍuõP ÇUS®: (A) \õÍµ[PÐUS,
ö£°ßmiÀ ÷Põ¨ø£z vÓ¢x £h® / uø»RÌ Ásn[PøÍz ÷uº¢öukUPÄ®.
(B) ¼ÚUøé¨ ö£õÖzuÁøµ, £h ÷©âUQÀ ÷Põ¨ø£z vÓUPÄ® (Põm]ø¯z
umha_ ö\´Áuß ‰»® Cøua ö\´¯»õ®) ¤ßÚº ÷©®£kzxuÀ / Gvº©øÓ
Gß£øuz ÷uº¢öukUPÄ®.
12. •i¢uÁøµ, JÆöÁõ¸ E¸Ázøu²® Ax SÔ¨¤k® Eøµ°ß £SvUS A¸QÀ
øÁUPÄ®.
13. CÖv vmh AÔUøPø¯z uÂµ ¦ÒÎÂÁµ[PÎß £mi¯À ÷uøÁ°Àø». Cx
ö£õxÁõP PõQuzøu ÃnõUSÁøu Âh AvP©õP ö\´¯õx.
14. ¦ÒÎÂÁµ[PÒ, uø»¨¦hß JßÓõP¨ £õºUS®÷£õx, •i¢uÁøµ, _¯ÂÍUP©õP
ÇUP ÷Ásk®. "ÂÁµ[PÐUS Eøµø¯U PõsP" GßÖ
J¸Áºö\õÀ»÷Ási¯÷|µ[PÒ EÒÍÚ. Ç¨¤Ý®, Cx J¸ÂvÂ»US ©ØÖ®
J¸Âv AÀ».
15. J¸ E¸Á uø»¨¤ß ÷|õUP® öÁÖ©÷Ú £hzvÀ GßÚ ÁÇ[P¨£kQÓx
Gß£øuU SÔ¨£uõS®. P¸zxPÒ AÀ»x J¨¥kPøÍa ö\´¯ Cx \›¯õÚ Ch®
AÀ»; Ax Eøµ°À ©mk÷© ÷uõßÖ®.
16. }[PÒ Cµsk (AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh) AÍÄPÎß J¨¥møhU Põs¤UQÕºPÒ
GßÓõÀ, AÔUøP •ÊÁx® J÷µ SÔ±møh¨ £¯ß£kzuÄ®. GkzxUPõmhõP,
AÍÂh¨£mh uµøÁ |õßS öÁÆ÷ÁÖ ¦ÒÎÂÁµ[PÎÀ £S¨£õ´Ä ©õv›²hß
J¨¤h Â¸®¦QÕºPÒ GßÖ øÁzxUöPõÒ÷Áõ®, JÆöÁõ¸ E¸Ázv¾®,
AÍÂh¨£mh uµÄ J÷µ Á› ÁøP AÀ»x ]ßÚzuõÀ SÔUP¨£kÁøu
EÖvö\´P. £S¨£õ´Ä ©õv›US® Cøu¨ ¤ß£ØÓ ÷Ásk®. ÷PõkPÒ ©ØÖ®
]ßÚ[PÎÀ öuõø»¢x ÷£õÁøu Âh AÔUøP°ß •UQ¯ A®\[PÎÀ Áõ\Pº
PÁÚ® ö\¾zxÁøu Cx GÎuõUSQÓx.
17. }[PÒ J¸ vmh® AÀ»x J¸ E¸Ázvß AÍøÁ ©õØÓ ÷Ásk® GßÓõÀ, x
©ØÖ® y vø\PÎÀ J÷µ ÷|µzvÀ Aøua ö\´²[PÒ. CÀø»ö¯ÛÀ, A\À
E¸ÁzvÀ EÒÍ Ámh[PÒ }ÒÁmh[PÍõPz ÷uõßÖ®.
18. G¢u Azv¯õ¯zvß öuõhUPzv¾®, }[PÒ J¸ _¸UP©õÚ AÔ•Pzøua ÷\ºzx,
¤ßÚº ¤›ÄPøÍz öuõh[P ÷Ásk®. ¤›ÄPÒ ©ØÖ® xøn¨¤›ÄPÎ¾®
Cx÷Á Esø©. E[PÎh® ªPa ]Ô¯ £SvPÒ Ç¢uõÀ, J¸ uÛ £Svø¯
E¸ÁõUP ÷£õx©õÚ ö£õ¸Ò CÀø» GßÖ ©mk÷© Aºzu®. A¢u ÁÇUQÀ, J¸
uÛ £Svø¯ E¸ÁõUP ÷Áshõ®. A÷u ö£õ¸øÍ ¤µuõÚ ¤›Â÷»õ AÀ»x
÷ÁÖ Chzv÷»õ ÷\ºUPÄ®.
19. {øÚÂÀ øÁzx öPõÒÐ[PÒ, }[PÒ •¯Ø]°À Dk£mi¸¢uõÀ ©ØÖ® E[PÒ
÷Áø»°ß AøÚzx •UQ¯ A®\[PøÍ²® EÒÍhUQ°¸¢uõÀ J¸ SÖQ¯
173
AÔUøP •ØÔ¾® HØÖUöPõÒÍzuUPx. ÷uøÁ¯ØÓ ¤›ÄPøÍ²®
xøn¨¤›ÄPøÍ²® ÷\º¨£x }[PÒ •¯Ø]°ß £ØÓõUSøÓø¯ ©mk÷©
©øÓUQÕºPÒ GßÓ ÷uõØÓzøu E¸ÁõUS®.
20. J¸ Á› £zvPøÍ E¸ÁõUP ÷Áshõ®.
21. •Ê {Özu®, P©õ, ÷£õßÓÁØÔØS¨ ¤ÓS G¨÷£õx® J¸ Chzøu ÂhÄ®.
÷©¾®, J¸ Aøh¨¦USÔø¯z vÓ¨£uØS •ß¦ J¸ Chzøu Âmk Âk[PÒ.
ÁõUQ¯® J¸ ‰k Aøh¨¦hß •iÁøh¢uõÀ, Aøh¨¦USÔUS¨ ¤ÓS •Ê
{Özuzøu²® (AÀ»x P©õ AÀ»x Aøµ¨¦ÒÎ ÷£õßÓøÁ) ÷\ºUPÄ®.
22. •Ê {Özu®, P©õ ÷£õßÓÁØÖUS •ß J¸ Chzøu ÷\ºUP ÷Áshõ®.
23. J¸ øí£øÚ¨ £¯ß£kzxÁx u¢vµ©õÚuõP ÇUS®. Cµsk (AÀ»x AuØS
÷©Ø£mh) ö\õØPÒ JØøÓ ÂøÚö¯a\zøu E¸ÁõUQÚõÀ, J¸ øí£ß
÷uøÁ¨£kQÓx; CÀø»ö¯ÛÀ, Aøu¨ £¯ß£kzuUThõx. GkzxUPõmhõP,
(A) J¸ SÖQ¯&÷\ÚÀ \õuÚ® Áøµ¯ÖUP¨£mh öÁÎ±mk |hzøu PõmkQÓx.
(B) P»¨¦&\ªUøb E¸ÁP¨£kzxu¾US Cx J¸ ]Ó¢u GkzxUPõmk. (C)
SÖQ¯ ÷\ÚÀPøÍU öPõsh £» \õuÚ[PÒ B´Ä ö\´¯¨£mhÚ.
24. }[PÒ ÷»öhUøé¨ £¯ß£kzxQÕºPÒ GßÓõÀ, vÓ¨¦ ÷©Ø÷PõÒ SÔPøÍ¨
£¯ß£kzu ÷Áshõ®. }[PÒ AÆÁõÖ ö\úõÀ, E[PÐUS ""Cx'' QøhUS®.
""Cx'' ö£Ó JØøÓ öuõhUP ÷©Ø÷PõÒPøÍ (Cµsk •øÓ) £¯ß£kzuÄ®.
25. ªPÄ® •øÓ\õµõ ö©õÈø¯¨ £¯ß£kzu ÷Áshõ®. "C¢u ÷Põm£õk J¸ ]miøP
E¨¦hß GkUP¨£h ÷Ásk®" Gß£uØS £v»õP, "C¢u ÷Põm£õk
|®£zuS¢uuÀ»" AÀ»x "C¢u ÷Põm£õk GÀ»õ {PÌÄPÎ¾® ö£õ¸¢x®
Gß£øuU Põmh AvP ÷Áø» ÷uøÁ" GßÖ }[PÒ TÓ»õ®.
26. ""&''; AuØS £v»õP ""©ØÖ®'' GÊuÄ®. ""EÒÍÚ'' Gß£uØS ""A[÷P'' GßÖ GÊu
÷Áshõ®.
27. J÷µ ©õv›¯õÚ £» E¸¨£iPøÍ }[PÒ ÂÁ›UQÕºPÒ GßÓõÀ (G.Põ., J¸
MOS iµõß]ìh›À SÖQ¯&÷\ÚÀ ÂøÍÄPÒ), ""£mi¯À'' Â¸¨£zøu¨
£¯ß£kzuÄ®; Cx E[PÒ AÔUøP°ß öuÎøÁ ÷©®£kzxQÓx.
28. E[PÒ AÔUøP°À ¦ÒÎPøÍ £¯ß£kzu ÷Áshõ®. AuØS £v»õP }[PÒ
GsPÒ AÀ»x GÊzxUPøÍ¨ £¯ß£kzu»õ®.
29. \¢÷uP® Á¸®÷£õöuÀ»õ®, E[PÒ C»UPn® ©ØÖ® {ÖzuØSÔPÒ \›¯õÚuõ
Gß£øu \›£õºUP J¸ Eøµ ¦zuP® AÀ»x J¸ £zv›øPz uõøÍ¨ £õ¸[PÒ.
30. E[PÒ BÁnzøu Aa]kÁuØS •ß¦ GÊzx¨¤øÇ ÷\õuøÚ ö\´²[PÒ.
31. E[PÒ £[PÎ¨¦ GßÚ Gß£øu Áõ\Pº GÎuõP AÔ¢xöPõÒÐ® ÁøP°À
G¨÷£õx® AÔUøPø¯ GÊx[PÒ.
32. C¢u Âå¯zvÀ Áõ\Pøµ ³QUP ÂhõwºPÒ.
33. GÀ»õÁØÔØS® ÷©»õP, öuÎÁõP Ç[PÒ. E[PÒ AÔUøP°À J¸ Kmh®
ÇUP ÷Ásk®, AuõÁx, AÔUøP°À öuõhºa]ø¯ Áõ\Pº £õµõmh ÷Ásk®.
•uÀ Áõ]¨¦US¨ ¤ÓS, Áõ\Pº (A) Jmkö©õzu P¸¨ö£õ¸øÍ²® (B) ¦v¯x
(Cx J¸ vmh AÔUøP¯õP Ç¢uõÀ) ¦›¢x öPõÒÍ •i²®.
34. P¸zxz v¸mk Gß£x ªPU Pkø©¯õÚ SØÓ®. }[PÒ HØPÚ÷Á ÇUS®
AÔUøP AÀ»x PõQuzv¼¸¢x |Pö»kzx E[PÒ AÔUøP°À
ö\õØPÍg]¯©õP øÁUP •i¯õx. J¸ AÔUøPø¯ GÊx® ÷¯õ\øÚ,
C»UQ¯zv¼¸¢x }[PÒ ¦›¢x öPõshøu E[PÒ ÁõºzøuPÎÀ
öu›Â¨£uõS®.
174
÷©÷» EÒÍ £mi¯À öPõg\® PiÚ©õP ÷uõßÓ»õ®. Ç¨¤Ý®, }[PÒ J¸
Esø©¯õÚ •¯Ø]ø¯ ÷©ØöPõshõÀ, ö£¸®£õ»õÚ ¦ÒÎPøÍ {øÚÂÀ øÁzxU
öPõÒÁx GÎx. C»UPn®, {ÖzuØSÔ, ö£õ¸Îß Aø©¨¦ ÷£õßÓÁØøÓ J¸
ö\´vzuõÒ AÀ»x J¸ £zv›øP°ß Pmkøµø¯ }[PÒ £iUS®÷£õx AøÚzx ö£›¯
©ØÖ® ]Ô¯ ÂÁµ[PøÍz ÷ukÁx E[PÐUS¨ ö£›x® EuÄ® J¸ xøn¨ £°Ø].
AÔUøPPÒ AÎzuÀ (Presentation of Reports)
C¢u ¤›ÂÀ, Bµõá]¯õÍº AÀ»x •ußø© ¦»Úõ´ÁõÍµõÀ J¸ Bµõá]
AÔUøP°À ÁÇ[S£k® öuõhº¦øh¯ ]UPÀPøÍ¨ £õº¨÷£õ®. J¸ AÔUøPø¯
ÁÇ[SÁuØSz u¯õµõS® ÷£õx, Bµõá]¯õÍºPÒ¤ßÁ¸® ]UPÀPÎÀ PÁÚ®ö\¾zu
÷Ásk®:
1. AÔUøP°ß ÷|õUP® ©ØÖ® AÔUøP¯Îzu¼À PÁÚ® ö\¾zu ÷Ási¯
]UPÀPÒ GßÚ?
2. AÔUøP°ß «x öuõhº¦øh¯ÁºPÒ ¯õº, AÁºPÎß BºÁ•ÒÍ £SvPÒ ¯õøÁ?
3. AÔUøPPÒ AÎzuÀ •øÓ.
4. AÔUøP°ß ö\¯À GÀø» ©ØÖ® AÔUøP°ß BÇ®.
5. AÔUøPPÒ AÎzu¾hß öuõhº¦øh¯ ÷|µ®, Ch® ©ØÖ® ö\»Ä.
6. Â¸®¦® J¼ JÎ \õuÚ[PÒ.
24.4 «Ò£õºøÁ
· J¸ ÁiÁø©¨¤ß ö£õxÁõÚ TÖPÒ
· uø»¨¦ £UP®
· AÔ•P £UP[PÒ
· Eøµ°ß ø©¯¨£Sv
· SÔ¨¦PÒ
· ¤ß Cøn¨¦
· ö\´¯÷Ási¯øÁ²®, ö\´¯UThõuøÁ²®
1. J¸ Bµõá]¨ AÔUøPø¯ \©º¨¤¨£vÀ EÒÍ £À÷ÁÖ •øÓPÒ ¯õøÁ?
2. AÔUøP GÊxÁvÀ ö\´¯÷Ási¯øÁ ©ØÖ® ö\´¯UThõuÁØøÓ _¸UP©õPU
TÖ[PÒ.
3. J¸ AÔUøP°ß öÁÆ÷ÁÖ £SvPøÍ ÂÍUS[PÒ.
24.6 _¸UP®
ÁoP AÔUøPPÒ AÀ»x \õzv¯UTÖ AÔUøPPÒ SÔ¨¤mh ÷|õUPzøu §ºzv
ö\´¯ ÷Ásk©õÚõÀ AøÁ _¸UP©õÚ \©º¨¤UP¨£h÷Ásk®, CÖv¯õP,
PÀÂ¯õÍºPÎß PÀÂ\õº ]®÷£õ]¯[PÒ, P¸zuµ[SPÒ ÷£õßÓ AÔUøPPÒ, ÷©ØöPõsh
PÀÂ ÷|õUPzøu Aøh¯ EuÄ ÷Ásk®.
1. Bµõá] •iÄPÎß Áõ´ÁÈ AÔUøP ~m£zøu²® •UQ¯zxÁzøu²®
ÂÍUS[PÒ.
24.9 J¨£øhÄPÒ 175
1. Bµõá] AÔUøP°ß ¤ßÚo°À ¡¼¯À •UQ¯zxÁzøu GÊx[PÒ.

2002.
1. "£S¨£õ´Ä •øÓPøÍ |õ® PØ¤UP •i²®, BÚõÀ G¢uöÁõ¸ Â›ÁõÚ
Bµõá]US®… .. \©©õP •UQ¯©õÚ JßÖ ÷uøÁ¨£kQÓx: £S¨£õ´Ä AÀ»x
xskPÒ ö£õ¸¢uUTi¯ Azv¯õÁ]¯ Pmhø©¨ø£ ÁÇ[S® J¸ Aø©¨¦
AÀ»x öuõS¨¦." C¢u AÔUøPø¯ Bµõ´¢x J¸ |À» Bµõá] AÔUøP
GÆÁõÖ u¯õ›UP¨£h»õ® Gß£øuU Põmk[PÒ.
C»UQ¯ Â©º\Ú®
uØ÷£õøu¯ B´ÄUS J¸ uÍzøu E¸ÁõUP QøhUPUTi¯ Bµõá]°ß Â©º\Ú
£S¨£õ´øÁ Cx •ßøÁUQÓx.
¤Ø÷\ºUøPPÒ
¤Ø÷\ºUøPPÎß ÷|õUP® Bµõá]¯õÍºPÎß Eøµ°ß •UQ¯ Aø©¨ø£
{µ¨¦Áx® Áõ\P¸US ÷uøÁ¨£k® TkuÀ uPÁÀPøÍ ÁÇ[SÁx® BS®.
AÔUøP°ß ø©¯¨£Sv
AÔUøP°ß ø©¯¨£Sv ªP •UQ¯©õÚ £Sv¯õS®. C¢u ø©¯¨£Sv J¸
Á›ø\°À Á›ø\¨£kzu¨£mh J¸ ]» A»SPÒ AÀ»x Azv¯õ¯[PÍõP
¤›UP¨£h»õ®.







023T1230
mz;zhkiyg; gy;fiyf;fof mr;rfk; : 2021 - 22


Asnõ©Ø Àpø Upçp®: Öuõø Y U Pàâ C Upp®

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Asnõ©Ø Àpø Upçp®: Öuõø Y U Pàâ C Upp®

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

023T1230

ÁoP Bµõ#a] •øÓPÒ

£v¨¦›ø©: Asnõ©ø»¨ £ÀPø»UPÇP®

•øÚÁº P. @PõÂ¢uµõáß •øÚÁº µõ. CÍ[@PõÁß

•øÚÁº P. £z©|õ£ß •øÚÁº ”. ”@µè

A»S&1 : Bµõ´a] AÔ•P® :

8. uµÄ £S¨£õ´Ä (Analysis of Data)

11. B´ÁÔUøP u¯õ›zuÀ (Preparation of Thesis)

1. Bµõ´a] ]UPÀ GßÓõÀ GßÚ?

(Steps Involved in Determine the Value of Chi-Square)

6.3.5. øP&ÁºUP ÷\õuøÚø¯¨ £¯ß£kzxÁuØPõÚ {£¢uøÚPÒ

©÷»›¯õøÁa \›£õº¨£vÀ ©¸¢x x Cß £¯øÚ¨ £ØÔ ÂÁõvUPÄ®.

O E (O & E)2 (O & E)2/E

[∑(O & E)2/E] = 38.593

= (r & 1) (c & 1) = (2 & 1) (2 & 1) = 1

For v = 1, χ 0.05 = 3.84

χ2 Cß PnUQh¨£mh ©v¨¦ AmhÁøn ©v¨ø£Âh AvP©õP EÒÍx. GÚ÷Á,

PnUQk[PÒ. ©ØÖ® Põ\÷|õ´UPõÚ £õv¨ø£U Pmk¨£kzxÁvÀ uk¨§]°ß

Ho:σ1 = σ2 ©õv›PÒ \©©ØÓ ©õÖ£õkPÒ öPõsh ©UPÎhª¸¢x GkUP¨£kQßÓÚ]

£S¨£õ´øÁ÷©ØöPõÒÍ, |õ® öPõkUP¨£mh F & ¦ÒÎÂÁµzøu¨ £¯ß£kzx÷Áõ® .

(b) ©zv¯ ©ØÖ® ©õ{» Aµ_PÎß AvPõµ¨§ºÁ öÁÎ±kPÒ(Official Publications of

(f) ÷ÁÍõs Á›Âv¨¦ öuõhº£õÚ µõä Pªmi°ß AÔUøP, Áõß` Pªmi°ß

Μ©ØÖ® x Cøh÷¯¯õÚ ÷ÁÖ£õk AÀ»x HØÖUöPõÒÍUTi¯ ¤øÇ¯õÚx 95%

· ©õv› AÍøÁ wº©õÛUS® PõµoPÒ

\›¯õÚ ÷|º©øÓ Ehßöuõhº¦ (Perfect Positive Correlation)

\›¯õÚ ÷|º©øÓ Ehßöuõhº¦ \›¯õÚ Gvº©øÓ Ehßöuõhº¦

øPUPnURmkP¸ÂPÎß ]UPÀPøÍz wºUP C¢u `zvµ® ö£õ¸zu©õÚx. C¢u

= (13458 & 13407) / {√(15234& 15129) √(11910& 11881)} =51/{√105 √29}

ρ CÀ D2 GßÓö\õÀ¾US. EÓÄPÒ C¸¨£uõÀ (m3 &m) / 12 ÷£õßÓ£»ö\õØPøÍ

vmh® I vmh® II vmh® I vmh® II

80 55 7.5 8 & 0.5 0.25

¤øÇPÎß ö©õzu ÁºUP® (SSE) = E21+ E22+ … + E2n

= ( 38400 x 395 & 600 x 25100 ) / (10 x 38400 & 6002)

b = {n (∑ x y) & (∑ x) (∑ y)} / {n (∑ y ) &(∑ y) }.

a = (84925 x 695 & 885 x 65450) / (10 x 84925 & 8852)

|õßS ÷\ºUøPPÎÀ ö£ØÓ ©v¨ö£sPøÍ ¤ßÁ¸©õÖ AmhÁøn¨£kzx÷Áõ®:

1. Bµõ´a] AÔUøP°ß ¤ßÚo°À ¡¼¯À •UQ¯zxÁzøu GÊx[PÒ.

You might also like