Birinci

Baskıdan
Çeviri

Evrimsel
T ıb b ın
İlkeleri
Peter Gluckman, Alan Beedle,
& Mark Hanson

Editörler
Prof. Dr. Battal ÇIPLAK
Prof. Dr. Oğuz Kerim BAŞKURT
P a lm e YAYINCILIK Prof. Dr. Hilmi UYSAL
Evrimsel
Tıbbın İlkeleri
Birinci Baskıdan Çeviri

Peter Gluckman
Centre for H uman Evolution, A daptation an d D isease, Liggins Institute,
The University o f Auckland, N ew Z ealan d

Alan Beedle
Centre for Hum an Evolution, A daptation an d D isease, Liggins Institute,
The University o f Auckland, N ew Z ealan d

Mark Hanson
Institute o f D evelopm ental Sciences, University o f Southam pton, UK

Editörler

Prof. Dr. Battal ÇIPLAK

Akdeniz Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü

Prof. Dr. Oğuz Kerim BAŞKURT

Koç Üniversitesi, Tıp Fakültesi

Prof. Dr. Hilmi UYSAL

Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Nöroloji Anabilim Dalı

P a l m e Y a yin cilik
A N K A R A , 2012
PALME YAYINLARI : 689
Evrimsel Tıbbın İlkeleri - Birinci Baskıdan Çeviri
Yazarlar Peter Gluckman, Alan Beedle, Mark Hanson
TUrkçesi Battal ÇIPLAK , Oğuz Kerim BAŞKU RT, Hilmi UYSAL
Yayın Koordinatörü H. İbrahim Somyürek
Yayına H azırlama PALME Dizgi-Grafik Tasarım
IS B N 978-605-355-051-8
Yayına Sertifika N o 14142
Palme Yayıncılık © 2012
Baskı Özkan Matbaacılık
Basımevi Sertifika N o 10642

Kitabın Özgün Adı : PRINCIPLES OF EVOLUTIONARY MEDICINE, FIRST EDITION

Yazarlar : Peter Gluckman, Alan Beedle, and Mark Hanson
Yayıncı Firma : OXFORD PUBLISHING LIMITED of Great Clarendon Street Oxford OX2 6DP
Orijinal ISBN : 978-0-19-923638-1
Telifi : © Peter Gluckman, Alan Beedle, and Mark Hanson, 2009
PRINCIPLES OF EVOLUTIONARY MEDICINE, FIRST EDITION was originally
published in English in 2009, This translation is published by arrangement
with Oxford University Press.
Türkçe Basım : TURKISH language edition published by PALME YAYINCILIK, Copyright © 2012

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any
form or by any means, without the prior permission in writing of Oxford University Press, or as expressly permitted
by law, or under terms agreed with the appropriate reprographics rights organization. Enquiries concerning reproduc­
tion outside the scope of the above should be sent to the Rights Department, Oxford University Press, at the address
above

Bu kitabın Türkiye'deki her türlü yayın hakkı Palme Yayıncılık Ltd. Şti.'ne aittir, tüm hakları saklıdır. Kitabın tamamı ya
da bir kısmı 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre, kitabı yayınlayan firmanın önceden izni olmadan elektronik, mekanik,
fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılamaz, yayınlanamaz, depolanamaz.

© PA LM E
YAYIN, DAĞITIM, PAZARLAMA, İÇ VE DIŞ TİCARET LTD. ŞTİ.
Merkez: A. Adnan Saygun Cad. No: 10/A Sıhhiye-ANKARA
Tel: 0.312-433 37 57 • Fax: 0.312-433 52 72
www.palmeyayinevi.com e-mail: bilgi@palmeyayinevi.com
Ankara Şubesi : Olgunlar Sok. No: 4/5 Bakanlıklar/ANKARA Tel: 0.312 417 95 28 Faks: 0.312 419 69 64
İzmir Şubesi : Kazım Dirik Mah. Ankara Cad. No: 259/C Bornova/İZMİR Tel: 0.232 343 10 77 Faks: 0.232 343 10 78
 İçindekiler

Önsöz xiii
Çeviri editörlerinden xvii

1 K IS IM 1 E V R İ M S E L B İY O L O J İ N İN E S A S L A R I

1 G iriş 3

1.1 Hastalık nedir? 4

1.2 Evrim nedir: temel ilkeler 8
1.2.1 Seçilim 10
1.2.2 Varyasyon ve kalıtım 10
1.2.3 Gelişim ve yaşam seyri 11
1.3 Zaman 13
1.4 Sınırlamalar 15
1.5 Yalnız değiliz! 16
1.6 Evrimsel argümanlar diğer biyolojik
perspektiflere nasıl uyar? 17
1.7 Evrim ve tıp 18
Anahtar noktalar 18
Ek okumalar 18

2 E v rim te o ris i 21

2.1 Giriş 21
2.2 Evrim teorisi neyi açıklar? 26
2.3 Evrim nasıl işler? 29
2.3.1 Varyasyon 30
2.3.1.1 Mutasyon 31
2.3.1.2 Rekombinasyon 31
2.3.1.3 Varyasyon üzerindeki sınırlamalar 32
2.3.2 Seçilim 34
2.3.2.1 Yapay seçilim 34
2.3.2.2 Doğal seçilim 34
2.3.2.3 Eşeysel seçilim 35

v
vi İÇİNDEKİLER

2.3.2Â Seçilim düzeyi 36

2.3.2.5 Seçilim birimi olarak genler 37
2.32.6 Genişletilmiş fenotip 38
2.3.3 Kalıtım 38
2.4 Tartışmalı konular ve uyumcu görüşün sınırlılığı 41
2.4.1 Evrim bir yöne sahip midir? 41
2.4.2 Seçilim rastgele değildir! 42
2.4.3 Tek evrimsel mekanizma seçilim midir? 43
2.4.4 Bir organizmanın her özelliği bir uyum mudur? 44
2.4.5 Türler nasıl evrimleşir? 45
2.4.6 Evrim ne kadar hızlıdır? 47
2.4.7 Uyum gücünü azaltır görünen özellikleri nasıl açıklarız? 48
2.5 Sonuç 48
Anahtar noktalar 49
Ek okumalar 49

3 V a ry a s y o n u n v e k a lıt ım ın m o le k ü le r te m e li 51

3.1 Giriş 51
3.2 İnsan genetik varyasyonunun moleküler temeli 52
3.2.1 Gen nedir? 52
3.2.2 Genomdaki dizi varyasyonunun bir nedeni olarak mutasyon 53
3.2.3 SNP'ler 53
3.2.4 Indeller 56
3.2.5 VNTR'ler 56
3.2.6 Hareketli elementler 56
3.2.7 Yapısal polimorfizm 57
3.3 Herhangi iki bireyin genomu ne kadar farklıdır? 57
3.3.1 Varyasyonun kaynağı olarak rekombinasyon 58
3.3.2 Haplotipler ve bağlantı 59
3.4 Varyasyonu etkileyen faktörler 60
3.4.1 Sürüklenme çeşitliliği nasıl etkiler? 60
3.4.2 Seçilimin moleküler etkileri 63
3.4.3 Seçilimin izleri 64
3.5 Genotipten fenotipe 64
3.6 Seçilim, neden monogenik hastalıkları populasyondan
elememiştir? 68
3.7 Yaygın hastalıklar için tek gen yoktur 70
3.8 Genetik olmayan kalıtım 71
3.9 Sonuç 74
Anahtar noktalar 74
Ek okumalar 75

4 E v rim v e g e liş im 77

4.1 Giriş 77
4.2 Gelişim: önceden mi belirlenmiştir yoksa plastisite gösterir mi? 79
 İÇİNDEKİLER vii

4.3 Gelişim önemli midir? 80

4.4 Gelişimsel plastisite 83
4.5 Gelişim sırasında çevresel uyaranlara verilen yanıtlar 84
4.5.1 Gelişimsel bozulmalar 84
4.5.2 Gelişimde uyumsal yanıtlar 85
4.5.2.1 Anında uyum yanıtları: sonuçlarına
katlanmak 85
4.5.2.2 Öngörüse1uyum yanıtları 86
4.6 Epigenetik mekanizmalar 88
4.7 Nesillerarası etkiler 90
4.8 Öğrenme ve içgüdü 92
4.9 Yeniliğin evrimi 92
4.10 Sonuç 94
Anahtar noktalar 96
Ek okumalar 96

5 Yaşam öykülerinin evrimi 97

5.1 Giriş 97
5.2 Yaşam öyküsü teorisine genel bir bakış 98
5.2.1 Yaşam öykülerinde anahtar uzlaşılar 98
5.2.1.1 Döl sayısına karşı döl kalitesi 100
5.2.1.2 Erken veya geç evrede üremek 100
5.2.1.3 Olgunlukta yaşa karşı büyüklük 101
5.2.1.4 Döl verimine karşı ömür uzunluğu 101
5.2.2 İçsel ve dışsal mortalité 102
5.2.3 Dışsal mortalité ve menarş yaşı 104
5.2.4 Ömür uzunluğu ve yaşlanma 105
5.2.5 Evrimsel yaşlanma teorileri 106
5.3 Vücut büyüklüğü ve şekli 108
5.3.1 Allometri 109
5.3.2 Büyüme ve gelişmede varyasyon 109
5.4 İnsanlarda büyüme 112
5.4.1 Büyüme fazları 112
5.4.2 Puberte 114
5.5 İnsanda büyümeye özgü özelliklerin evrimsel analizi 116
5.5.1 Çocukluk fazı 117
5.5.2 Pubertal büyüme atağı 118
5.5.3 Üremede azalma ve menopoz 119
5.6 Sonuç: insan yaşam öyküsünü yorumlamak 120
Anahtar noktalar 121
Ek okumalar 121

6 İnsanın evrimi ve insan çeşitliliğinin kökeni 123

6.1 Giriş 123

6.2 Hominoid kladı 123
viit İÇİNDEKİLER

6.3 Hominin evrimi 124

6.3.1 Zaman çizelgesi ve türler 124
6.3.2 İki ayaklılık 127
6.3.3 Vücut büyüklüğü 128
6.3.4 Yüz, çene ve dişler 128
6.3.5 Sindirim sistemi 129
6.3.6 Çıplak maymun 129
6.3.7 Hominin beyni 129
6.3.8 Alet yapmak 134
6.3.9 Dil 135
6.3.10 Kültür ve toplum 137
6.3.11 Kültürel evrim 139
6.4 İnsanın yerel seçilim baskılarına uyumu 141
6.4.1 Hominin kökenleri ve göçler: tekrar Afrika'dan çıkış 141
6.4.2 Göçün neden olduğu varyasyon 143
6.4.3 Yaşam biçimlerindekideğişimden kaynaklanan varyasyonlar 144
6.5 İnsan halen evrimleşiyor mu? 144
6.6 insan çeşitliliğinin sosyal etkileri 146
6.7 Sonuç 147
Anahtar noktalar 147
Ek okumalar 147

7 Ü re m e 151

7.1 Giriş 151

7.2 Eşeyli üreme 152
7.3 Eşey neden evrimleşti? 152
7.4 Eşey belirleme 155
7.5 Üreme stratejileri 155
7.6 Eş seçimi 156
7.7 İnsanlarda eşeysel farklılıklar 160
7.8 Morbidité ve mortalitede eşeysel farklılıklar 161
7.9 İnsan üreme döngüsü 162
7.9.1 Puberte 162
7.9.2 Pubertenin zamanlaması 163
7.9.3 Neden menstruasyon? 166
7.9.4 Gebelik 166
7.9.5 Plasenta 167
7.9.6 Ana-fetüs etkileşimleri 168
7.9.7 Fetüs büyümesinin düzenlenmesi 170
7.9.8 Gelişimde çatışma 172
7.9.9 Emzirme ve doğum sonrası bakım 172
7.9.10 Menopoz 173
 İÇİNDEKİLER ix

7.10 Sonuç: üreme ve evrim 175

Anahtar noktalar 176
Ek okumalar 177

8 Besinsel ve metabolik uyum 179

8.1 Giriş 179

8.2 Enerji depolama stratejileri 179
8.3 İnsan diyeti: bir evrimsel tarih 182
8.3.1 Tarım öncesi insanlar 182
8.3.1.7 İlk insanlarda beslenme niteliğine yönelik
anatomik kanıtlar 183
8.3.1.2 Modern toplayıcı populasyonlar:
bize ne öğretiyorlar? 184
8.3.2 Neolitik Devrim 186
8.3.3 Modern beslenmeye geçiş 187
8.3.4 Çok yemek fakat yetersiz beslenmek 188
8.4 Çevresel faktörlerdeki değişim hastalık riskini nasıl arttırabilir? 192
8.4.1 "Tutumlu" bir genotip mi? 192
8.4.1.1 Tutumlu genlerin araştırılması 192
8.4.1.2 Bolluk ve kıtlık var mıydı? 194
8.4.1.3 Tarım sonrası kıtlık tutumlu genleri
seçmiş midir? 194
8.5 Evrimsel yenilik günümüz metabolik hastalık ve
obezite örüntülerini açıklar mı? 197
8.6 Gelişimsel bir bakış açısı: kayıp halka mı? 198
8.6.1 Uyum sürecinin maladaptif sonuçları 201
8.6.2 Evrimsel yenilik kurgusunda gelişimsel plastisite 203
8.6.3 Diğer olası gelişim yolları 205
8.7 Sonuç 206
Anahtar noktalar 208
Ek okumalar 208

9 Savunma 211

9.1 Giriş 211

9.2 Yırtıcılık ve türdeş şiddeti 211
9.2.1 Stres 212
9.2.2 Stres yanıtlarında gelişimsel değişiklikler: uyumsal öngörü 213
9.3 Enfeksiyon ile baş etme 216
9.3.1 Komensaller 216
9.3.2 Patojenlerin ortaya çıkması 217
9.3.3 Virulans 218
9.3.4 Antibiyotik direnci 221
9.3.5 Mikrobiyota ve insan genomu 221
9.3.6 Doğal immünite 222
9.3.7 Uyumsal immünite 224
x İÇİNDEKİLER

9.3.8 Aşılama 226

9.3.9 İmmün sistemin hatalı düzenlenmesi 227
9.3.9.1 Otoimmün hastalık 227
9.3.9.2 Immünitenin gelişimsel düzenlenmesi 227
9.3.9.3 Allerjiler ve kronik iltihabi bozukluklar 227
9.4 Diğer tehditler 228
9.5 Yaralanma 229
9.6 Uyku ve onarım 230
9.7 Sonuç 230
Anahtar noktalar 231
Ek okumalar 231
Stres yanıtları 231
Savunma 231
Detoksifikasyon 231

10 Sosyal organizasyon ve davranış 233

10.1 Giriş 233

10.2 Kültür ve davranışın biyolojik belirleyicileri 233
10.3 İnsan beyninin ve davranışın evrimi 234
10.4 Sosyal davranışın evrimi 236
10.4.1 Fedakârlık 237
10.4.2 Bencillik ve bencil genler 239
10.4.3 Duygular: zihnin Darvvinci algoritmaları 242
10.4.4 Aşk, kıskançlık ve kalıtım 242
10.4.5 Grup davranışı ve ahlak 244
10.4.6 İnanç ve din 244
10.4.7 Öğrenme 245
10.5 Psikolojiye evrimsel bakış açıları 246
10.6 Evrimsel psikiyatri 248
10.6.1 Kişilik özellikleri ve bozuklukları 248
10.6.2 Duygudurum bozuklukları 249
10.6.2.1 Anksiyete 249
10.6.2.2 Fobiler 249
10.6.2.3 Depresyon ve bipolar bozukluk 250
10.6.3 Psikozlar 251
10.7 Sonuç 251
Anahtar noktalar 253
Ek okumalar 253

KISIM 3 SAĞLIK VE HASTALIK İÇİN EVRİMSEL ÇERÇEVE

11 Evrimsel ilkelerin tıp pratiğine uygulanması 257

11.1 Giriş 257

11.2 Evrimsel tıbbın temel ilkeleri 258
 İÇİNDEKİLER xi

11.3 Evrim neden vücudumuzu hastalıklara karşı savunmasız bıraktı? 259

11.4 Hastalık riskini etkileyen ıraksak mekanizmaların
evrimsel sınıflaması 260
11.4.1 Yol 1: evrimsel olarak uyumsuz veya yeni çevre 260
11.4.2 Yol 2: yaşam öyküsüne ilişkin faktörler 263
11.4.3 Yol 3: aşırı ve kontrolsüz savunma mekanizmaları 264
11.4.4 Yol 4: evrimsel güçler savaşının kaybedilmesi 264
11.4.5 Yol 5: evrimsel sınırlamaların sonuçları 265
11.4.6 Yol 6: dengeleyici seçilim yoluyla zararlı bir
alelin sürdürülmesi 266
11.4.7 Yol 7: Eşeysel seçilim, rekabet
ve sonuçları 266
11.4.8 Yol 8: demografik tarihin getirdikleri 267
11.5 Kültürel evrim ve hastalık 268
11.6 Evrimsel perspektifler ve kanser 268
11.6.1 Evrimsel olarak yeni çevreler ve kanser 269
11.6.2 Yaşam öyküsü özellikleriyle ilişkiler 270
11.6.3 Kanser ve evrimsel güçler savaşı 271
11.6.4 Demografik tarihçe 271
11.7 Hastalığı evrimsel bakış açışından anlamak 272
11.7.1 Tıbbi öykü 272
11.7.2 Klinik bulguların ve semptomların evrimsel değerlendirmesi 272
11.8 Önleme ve tedavi 273
11.9 Tıpta evrimsel bakış açısının meydan okumaları 274
11.10 Sonuç 275
Anahtar noktalar 275
Ek okumalar 276

12 Kapanış: evrim, tıp ve toplum 277

12.1 Toplum ve evrim 277

12.2 Din ve evrim 279
12.3 Sosyal Darvvinizm, ojenive politik düşünce 279
12.4 Araştırmaların yönü 281
12.5 Homo sapiens'irt geleceği 281
Ek okumalar 282
Sözlük 283
İndeks 287
 ÇEVİRİ KURULU
Editörler
Prof. Dr. Battal ÇIPLAK
Akdeniz Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü

Prof. Dr. Oğuz Kerim BAŞKURT

Koç Üniversitesi, Tıp Fakültesi

Prof. Dr. Hilmi UYSAL

Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Nöroloji Anabilim Dalı

KISIM 1EVRİMSEL BİYOLOJİNİN ESASLARI KISIM 2 EVRİMSEL PERSPEKTİFTEN İNSAN

Bölüm 1- Giriş HASTALIKLARININ ANLAŞILMASI
Prof. Dr. Bayram YILDIZ Bölüm 7- Üreme

Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü Prof. Dr. H. Hüseyin BAŞIBÜYÜK
Cumhuriyet Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü

Bölüm 2- Evrim Teorisi

Prof. Dr. İslam GÜNDÜZ Bölüm 8- Besinsel ve metabolik uyum

Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Prof. Dr. Bahriye Uğur YAVUZER
Bölümü Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Fizyoloji Anabilim Dalı

Bölüm 3-Varyasyonun ve kalıtımın moleküler temeli Bölüm 9- Savunma

Prof. Dr. İbrahim KESER Prof. Dr. Burhan SAVAŞ
Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve Genetik Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı
Anabilim Dalı

Bölüm 10- Sosyal organizasyon ve davranış

Bölüm 4- Evrim ve gelişim Prof. Dr.Taha KARAMAN
Doç. Dr. Süphan KARAYTUĞ Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı
Mersin Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü)

KISIM 3 SAĞLIK VE HASTALIK İÇİN EVRİMSEL ÇERÇEVE

Bölüm 5-Yaşam öykülerinin evrimi Bölüm 11- Evrimsel ilkelerin tıp pratiğine uygulanması
Prof. Dr. Battal ÇIPLAK Prof. Dr. 0. Kerim BAŞKURT
Akdeniz Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü Koç Üniversitesi, Tıp Fakültesi

Bölüm 6- insanın evrimi ve insan çeşitliliğinin kökeni Bölüm 12- Kapanış: evrim, tıp ve toplum
Prof. Dr. Hilmi UYSAL Prof. Dr. H. Hüseyin BAŞIBÜYÜK
Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Nöroloji Anabilim Dalı Cumhuriyet Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü

xii
 Önsöz
Evrim bilimi tüm biyolojinin temel "organize edici pren­
sibi" olarak görülebilir. Biyolojik ve biyomedikal bilimler
yalnızca bir evrimsel araç kiti ile, tam olarak entegre edi­
lebilirler. Evrimsel biyoloji, birim faktör (gen) kalıtımının
keşfi ve moleküler ve gelişim bilimleri ile birlikte, hem bir
organizmanın fonksiyonu, hem de fiziksel, sosyal ve bi-
yotik çevresi ile ilişkisi hakkındaki anlayışımızın temelini
oluşturur. Böylece, insan biyolojisi, sağlık ve hastalığın
etkin şekilde kavranması evrimsel ilkeleri bilmeyi ve bun­
ların hem birey hem de populasyon düzeyinde biyolojik
ve biyomedikal süreçleri nasıl şekillendirdiğini anlamayı
gerektirir. Her ne kadar bu gereklilik diğer biyolojik bilim­
lerde iyi bir şekilde anlaşılmış ise de, tıp evrimsel biyolojiyi
temel ve birleştirici bir ilke olarak tanımada yavaş kalmış­
tır. Ancak, bakteriyel evrim, genomik ve epigenomik gibi
alanlardaki gelişmeler, evrimsel düşüncenin modern tıp
bilimine katacağı çok şey olduğu anlamına gelir.
Randolph Nesse ve George VVilliams tarafından yazılan
çığır açıcı “Neden Hastalanırız: Yeni Bilim Dalı Darwinci Tıp
"isimli kitabın 1994'te yayınlanmasını takiben bu konuya
adanmış kitapların listesi kabarmıştır. Ancak, bu kitabın
yazarları tıp okurları için evrimsel biyolojinin temel ilkele­
rini ortaya koyan ve tıp ve halk sağlığında bunlardan nasıl
yararlanılacağına odaklanan bir ders kitabının olmadığını
düşünmüşlerdir. Sağlıkla ilgili meslek mensuplarının çoğu
bu ilkelerle formal olarak ya hiç, ya da çok az karşılaşmış­
lardır: bu kitap bu eksikliğe çözüm olmayı amaçlamak­
tadır. Bu kitabın, insan koşullarını şekillendiren süreçleri
daha iyi anlamak için evrimsel biyolojiyi kullanma ihtiyacı
olan hekimler, tıp öğrencileri, sağlık alanında eğitim gö­
ren kursiyer ve uygulamacılar, biyomedikal bilimciler ve
insan sağlığı ile ilgilenen antropologlara böyle bir araç
kiti sunduğunu umuyoruz.
Her ne kadar kabulü ve modern biyoloji ile bütünleş­
mesi tartışmasız olmamış ve uzun bir süre almışsa da,
evrimsel biyoloji 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır.Türlerin de­
ğişmez olmadığı görüşü Avrupa'da 18. Yüzyılın sonların­
da önemli bir düşünce ekolü olarak ortaya çıkmış ise de,
Charles Darwin ve Alfred Rüssel Wallace'in 1858'de, birbi­
rinden bağımsız olarak doğal seçilimi tanımlayıp böylece
türlerin zaman içinde nasıl değiştiği ve yeni türlerin nasıl
ortaya çıktığına bir açıklama getirmelerine kadar, evrim
bilimi kesin olarak yerleşmemiştir. Ancak, kalıtımın do­
ğası anlaşılana kadar bu bilim daha fazla gelişememiştir.
Gregor Mendel 19. Yüzyılın sonlarında birim faktör halin­
de kalıtımın doğasını fark etmiş, fakat bu buluşun öne­
mi büyük oranda göz ardı edilmiştir. Evrimsel süreçlerin
nasıl işlediği, Mendel'in bulgularının yeniden-keşfi, kalı­
tımda çekirdeğin rolünün belirlenmesi ve genlerin kim­
yasal temeli olan kromozomal DNA'nın tanımlanmasına
kadar tam olarak anlaşılamamıştır. Son olarak evrimsel
süreçlerin biyokimyasal düzeyde anlaşılmasını sağlayan
ise 1953'te DNA'nın yapısının açıklanmasıdır. Sonrasın­
da moleküler ve gelişim biyolojisindeki bilgi patlaması
evrim bilimi ile şekillenmiş hem de evrim bilimini şekil­
lendirmiştir.
Evrimsel biyolojinin çok sayıda boyutu ve birçok alt di­
siplini vardır. Birçok soruyu yanıtlar: türler nasıl oluşmuş­
tur; soy hatları çevrelerine nasıl tepki verir ve nasıl uyum
sağlar ve böylece nasıl çevrelerine uymak üzere "tasarlan­
xiii
xiv ÖNSÖZ
mış" gibi görünmek için evrimleşirler; çevresel etmenler
nasıl tek genotipten bir fenotip dağılımının gelişimini in-
düklerler; hatta aynı üst taksona ait olsalar bile farklı türler
neden oldukça farklı fiziksel, üreme ve sosyal özelliklere
sahiptirler; neden türler kendilerine özgü yaşam öyküsü
özelliklerine sahiptirler; ve benzer başka birçok soru. Bu
sorulara verilen yanıtlar, özellikle anatomi ve fizyolojileri,
yaşam seyrindeki karakteristikleri, çevresel zorluk veya
fırsatlara yanıt vermeleri anlamında, bir türün belirli bir
özelliğinin kökenini ve o türün bireyleri arasında görülen
fenotipik varyasyon dağılımını anlamamızı sağlar. Dola­
yısıyla evrimsel biyoloji bireysel varyasyonun temeli ve
önemi ile oldukça ilgilidir.
İnsanlar, diğer tüm canlı organizmalar gibi, herkesin
aynı hastalığa yakalanmaması gerçeği de dahil, birey­
sel özelliklere sahiptirler. Bu varyasyon kısmen evrimsel
geçmişimizle tanımlanır ve diğer taraftan bu varyasyon
olmadan evrim olamaz. Gerçekten, bireysel varyasyonun
önemini anlamak Darvvin'in en önemli katkılarından bi­
riydi. Dolayısıyla, insan biyolojisini ve tıbbı tam olarak
anlamak için evrimsel ilkeler ve bunların kendi türümüze
nasıl uygulayacağı hakkında anlayışa sahip olmalıyız.
Tıp çoğunlukla hastalık nedenini anlamaya odaklan­
mıştır, bu nedenle hastalığın nasıl önleneceği ve ortaya
çıktığında nasıl müdahale edileceği konusunda bilgi üre­
tir. Tıbbi düşünce, normal veya sağlıklı ve anormal veya
patolojik olarak, ikiye ayrılma eğilimindedir. Ancak, bu
kitabın açıkça ortaya koyacağı gibi, böylesi değerlendir­
meler duruma bağlıdır: bir bağlamda başarılı bir uyum
olan durum o koşullar İçin normal iken, başka koşullar
için yüksek derecede anormal olabilir.
Neyin sağlık ve neyin hastalık olarak tanımlanacağı,
evrimsel bir perspektiften bakıldığında potansiyel bir
hastaya ilişkin yararlı, yeni bakış açıları sağlar. Varyasyon
biyolojinin önemli bir unsurudur ve çevresel bir tehdite
karşı bireysel riski belirler: bu çevresel tehdit sıtma gibi
bir parazit, nikotin gibi bir çevresel toksin veya fazla kalori
alımı gibi yaşam tarzına ilişkin olabilir. Bu kitap bireysel
riskin evrimsel geçmişimiz tarafından nasıl belirlendiğini
ve bu geçmişin bize birçok zorluğun üstesinden gelme
kapasitesi sağlarken, bir taraftan da bu kapasiteyi nasıl
sınırlandırdığını açıklamaktadır. Uyumsal kapasitemizi
aşan güçlüklerle karşılaşıldığında sonuçta hastalık görül­
meye başlar.
Tıp öğreniminin büyük bir kısmı hastalığa yol açan do­
laysız yolakların anlaşılmasına odaklanır: bunlar"yakınsak
nedenler" adı verilen durumlardır. Bu yaklaşımla, hiper­
tansiyon periferik damar direncindeki değişimler ya da
börek hastalıklarına sekonder olarak ortaya çıkan renin-
angiotensin sistemindeki değişimler nedeniyle ortaya
çıkar; orak hücreli anemi hemogloblin genindeki bir mu-
tasyon nedeniyle oluşur; apandisitis bir bağırsak diverti-
kulumundaki inflamasyon nedeniyle oluşur; ve serebral
palsi zor bir doğum sırasındaki asfiksi nedeniyle oluşur.
Pek çok tıbbi tedaviyi ortaya çıkaran bu yakınsak neden
anlayışıdır: depresyonu tedavi etmek için serotonin geri-
alım inhibitörleri, bakteriyal pnömoniyi tedavi etmek için
antibiyotikler, tıkalı koroner arterlerde kan akımını iyileş­
tirmek için anjioplasti veya sezaryen operasyonu. Ancak
göreceğimiz gibi, herbir durumda daha geniş bir boyut
vardır.
Yakınsak açıklamalar, belirli semptomların nasıl oluştu­
ğunu ortaya koyar ve müdahale için mantıksal bir yakla­
şım temeli sağlar, fakat değerli olan bir sorgulama düzeyi
daha vardır. Bu düzey, neden belirli septomların ortaya
çıktığı, neden bazı bireylerin diğerlerinden daha fazla risk
taşıdığı, neden bazı durumlara sağlıklı bir şekilde uyum
sağlayamadığımız, neden apandisit gibi iltihaplanan bir
organımız olduğu veya neden doğduğumuz günün ya­
şamımızın o ana kadarki en tehlikeli günü olduğu gibi
sorularla ilgilidir. Sorgulamanın bu evrimsel düzeyi sağlık
ve hastalığın ıraksak nedenlerinin peşindedir. Bu şekilde,
evrimsel atalarımız yaprak yiyici oldukları ve selüloz te­
melli besinleri sindirmeye yardımcı olmak için büyük bir
çekuma sahip oldukları için bir apandisitise yakalandığı­
mızı keşfederiz; artık bu geniş sindirim organına ihtiyacı­
mız yoktur, ancak apandisit iltihaplanabilen bir evrimsel
kalıntı olarak kalmıştır. Bu ıraksak perspektif sağlık profes­
yonellerine hastaları ile ilgili daha iyi bir anlayış sağlar ve
böylesi olguların tedavisini geliştirmelidir. Birçok durum­
da evrimsel perspektif, önlemede hangi yaklaşımın daha
ümit verici olduğunu ve belirli tedavilerin işlemesinin
daha olası olduğunu daha İyi anlamayı sağlar.

Şimdi insanlar, atalarımızın çoğunun yaşadığı ve için­
de evrimleştiklerinden çok farklı, karmaşık çevrelerde ya­
şamaktadırlar. Bu uyumsuzluk sağlığımızı tehdit edebilir.
Biyolojimizden veya biyolojik geçmişimizden kaçamayız.
Evrimsel süreçler bir nesilden diğerine genetik bilgi akta­
rımını ön plana çıkarmak üzere işler ve evrimsel başarı bir
soy hattında genlerin gelecek nesillere başarılı bir şekil­
de aktarımı ile ilgilidir. Dolayısıyla evrim süreçleri, bir soy
hattı içerisinde üreme başarısı oluşturan şeyin ne oldu­
ğuna, uyum gücü olarak adlandırılan kavrama, odaklanır.
Ancak, uyum gücünün uzun ömür veya sağlıkla ilişkili ol­
ması gerekli değildir. Uyum gücü, daha kısa yaşam süresi
gibi başka bedeller yaratsa da, üreme başarısını garantiye
alan uzlaşılar içerir. Evrimsel biyoloji, bir organizmanın
uyum gücünü optimize etmek için biyolojisinin bir bile­
şenini diğerleri ile nasıl uzlaştırdığını değerlendiren bir
bilim dalıdır. Günümüz insanlarının çoğu uzun bir yaşam
sürdüklerinden ve tıp giderek yaşam kalitesini daha faz­
la geliştirmeye odaklandığından, sağlık profesyonelleri
böylesi evrimsel değerlendirmelerce dayatılan sınırlama­
ları göz ardı edemezler.
Bu nedenle evrimsel tıp, evrimsel bilgiyi, normal veya
anormal insan biyolojisinin anlaşılmasına uygulayan, git­
tikçe gelişen ve merkezi bir disiplindir. Evrimsel tıp sağlık
ve hastalığın nasıl oluştuğunun bütüncül algılanması için
gerekli olan bir temel bilimdir. Hem bireysel sağlık, hem
de halk sağlığında uygulamaları vardır. Fizyoloji, anatomi,
biyokimya, patoloji, moleküler biyoloji, populasyon sağlı­
ğı ve davranış bilimleri gibi diğer temel bilimlerdeki anla­
yışlara kattığı çok şey vardır. Gerçekten, evrimsel biyoloji
anlayışı olmaksızın bu birincil disiplinlerin tam olarak an­
laşılması olası değildir.
Geniş anlamda alınırsa evrimsel biyoloji, biyomedikal
bilimlerin canlı bir alanıdır. Evrimsel bilginin bazı yönle­
ri evrimsel tıbbın çekirdek ilkelerini anlamada esas veya
merkezi önemde değildir. Örneğin, makroevrim konusu
-türleşme ve biyolojik çeşitliliği ilişkilendiren süreç- tıp
perspektifinin merkezi değildir. Evrimsel biyolojinin çoğu,
örneğin seçilim veya sürüklenme konularının tanımlan­
masında olduğu gibi, sayısal yaklaşımlar içerir; bunlar da
tıp okurları için gerekli değildir. Seçici süreçlerin dinamik­
lerinin ayrıntılarının çoğu tekniktir ve evrimsel süreçlerin
ÖNSÖZ xv
insan tıbbına uygulanmasında gerekli değildir. Bu neden­
le bu konular, eğitimde veya uygulamadaki klinisyenler
için hazırlanan bu kitapta göz ardı edilmiştir. Evrimsel
biyoloji kitaplarının çoğu diğer türlere odaklanır ve mi­
nimal derecede insana değinir. Aksine, karşılaştırmalı bir
yaklaşım gerekmedikçe, anahtar evrimsel ilkeleri göster­
mek için sadece insan biyolojisine ilişkin örnekleri kullan­
maya çalıştık.
Kitap üç kısım halinde sunulmuştur. Birinci kısımda,
evrimsel biyolojinin temel ilkelerini detaylandırıyoruz:
biyolojik evrimin ne olduğu, seçilim süreçleri ile nasıl iş­
lediği, evrimin genomumuza nasıl yansıdığı, genotip ve
fenotip arasındaki ilişki, gelişimsel ve evrimsel süreçlerin
nasıl etkileştiği, insan yaşam tarihi karakteristiklerini ne­
yin belirlediği ve türümüzün evriminin doktorların hasta
muayene odaları veya hastane servislerinde görülme­
ye başlayan özelliklerimize nasıl yol açtığı. Türümüzün
önemli bir evrimleşmiş özelliği guruplar halinde yaşıyor
olmasıdır ve sosyal çevremiz ile teknoloji geliştirme ve
uygulama kapasitemiz evrimimizin önemli bileşenleridir.
Dolayısıyla, kültürel evrimimizi dikkate almaksızın biyo­
lojik evrimimizi tartışmak olası değildir ve bunu kitabın
birinci kısmında yapıyoruz.
Kitabın ikinci kısımda, dört açıklayıcı eksen kullanarak
bu ilkelerin bir insan hastalığının anlaşılmasına nasıl uy­
gulanabileceğini tanımlıyoruz: insan üremesi; beslenme
ve metabolizma; biyolojik savunma sistemleri; ve insan
davranışı. Evrimsel yaklaşımların insan koşullarına pratik­
te nasıl uygulanabileceğinin altını çizebilmek üzere, bu
sistemlerin yeterince detaylı aydınlatılabilmesi amacıy­
la tartışmayı bu şekilde sınırladık. Bu kitap, kapsamlı bir
tıp kitabı olmak amacında değildir -böylesi birçok kitap
vardır- fakat okuyuculara klinik tıpta genel olarak uygu­
lanabilecek yeni bir anlayış sunan ve tıp biliminin diğer
alanlarına bilgi sağlayan bir kitap olması amaçlandı.
Kitabın üçüncü kısmında, insan sağlığı ve hastalığını
anlamada sistematik bir evrimsel çerçeve sağlamak için
bu değişik demetleri sentez ediyoruz. Bir hekime başvu­
ran herbir bireyin önemli üç öyküsünün olduğunu öne
sürüyoruz: hastalığın öyküsü; kişinin gelişimsel öykü­
sü; ve evrimsel öyküsü. Bu üç öykünün tümü bir bireyin
hangi yollarla çevresine yanıt verdiğinin kapsamlı bir
xvi ÖNSÖZ
şekilde anlaşılması için gereklidir. Bireysel riskin evrimsel
süreçlerle etkilenebileceği yolları, sağlık profesyonelinin
önündeki hastanın durumu hakkındaki düşüncesinin bir
parçası olması gereken yolları ayrıntılandırıyoruz.
Evrimsel biyoloji, ekolojik bilimlerle yakın bir ilişkiye
sahiptir ve insan ekolojik bağlamda da anlaşılmalıdır. Her­
hangi bir çevrede, sosyal çevremiz de dahil, yaşamımızın
nasıl seyrettiğinin değerlendirilmesi evrimsel biyolojinin
anlaşılması ile oldukça gelişmiştir. Diğer taraftan, böylesi
bir anlayış etkin halk sağlığı stratejilerinin geliştirmesine
büyük katkılar sağlayabilir.
Evrimsel biyoloji bir bilim olarak, her zaman daha ge­
niş entelektüel ve felsefi kaygılarla, zor ve karmaşık bir
ilişki içinde olmuştur ve olmaya devam etmektedir. Ör­
neğin, bazılarınca kendi özgün inanç sistemleri ile çelişki
içinde imiş gibi görülmektedir. Darvvln'in varsayımları ilk
olarak ileri sürüldüğünde, ondokuzuncu yüzyılın başla­
rında Britanya'da doğal dünyaya ilişkin baskın kurumsal
açıklamalar olan, doğal teoloji ve bir aktif yaratılış düşün­
celeri ile açıkça çelişmekteydi. Oysa, günümüzde bilim in­
sanlarının çoğunluğu evrimsel biyolojinin kişisel inançları
ile çelişkili görülmesi için bir neden olmadığını düşünür­
ler ve en inançlı otoriteler kendi inanç sistemleri ile evrim
bilimi arasında bir çelişki bulmazlar. Evrim bilimi, modern
astronomi gibi, sağlam ve olgun bir bilimdir ve evrim bili­
mi olmadan insan biyolojisi tam olarak anlaşılamaz. Biyo­
loji ve evrimsel bilimlerin kavramsal çerçeveleri tartışma
götürmez, fakat bireylere veya belirli inanç grupları için
ifade ettiği şey çok farklıdır ve birçok yönüyle ilişkisiz ko­
nulardır. Pek çok hasta ve gerçekten pek çok doktor içten
inançlıdır ve bu kitap onların inançlarına meydan okuma­
ya kalkışmamaktadır. Bu kitap daha çok, bir tıbbi bakım
ve halk sağlığı sorumluğuna sahip kişilere, diğer temel
ve uygulamalı tıbbi bilimlerin tümleştirilmesi için gerekli
olan, biyoloji biliminin temel ilkelerini vermeyi istemek­
tedir. Bu olmaksızın tıp, Galen'in İkinci yüzyıldaki yanlış
anatomik öğretiminin aşılmasından sonra olabilenden
daha fazla gelişemez.
Evrimsel kavramlar biyoloji dışında yanlış ve uygun
olmayan şekilde, özellikle politik içerikte, uygulanmıştır.
Bu durumlarda, uygun olmayan bir biçimde, evrimsel bi­
limlerin metaforik bir anlayışı (veya daha sık olarak yanlış
anlayışı) uygulanmıştır. Bir taraftan anarşistler ve diğer
taraftan faşistler evrimi kendi politik ideolojilerine göre
uyarlamışlardır. Bu tür suistimaller bugün halen devam
ettiğinden, sağlık profesyonelleri bunlarla karşılaşacak­
lardır. Kitabın son bölümünde özet olarak bu konuları
tartışacağız.
Yazarların her biri, evrimsel biyoloji ve tıp alanlarında
uzun bir araştırma geçmişine sahiptir. Ancak hiç birimiz,
bunların tüm yönlerinde uzman değildir: bu çok kapsamlı
bir konudur. Anlayışımıza ve dolayısıyla bu kitaba doğru­
dan veya dolaylı olarak katkıda bulunan birçok meslek­
taşımıza minnettarız. Özellikle kitap için kritik olan bir
kişi Dr Chris Kuzawa'dir (Northwestern University of Chi­
cago, İL, USA). Chris, özellikle Bölüm 5 ve 8'in ilk taslak­
larına büyük katkılarda bulunmuştur. Ne yazık ki, başka
sorumluluklar, hem bizim hem de kendisinin planladığı,
daha büyük bir rolü oynamayı engellemiştir. Bölümleri
okuyan, eleştiri veya önerilerde bulunan ve konuyu bizim
uzmanlığımızın ötesine taşıyan meslektaşlarımıza da te­
şekkür etmeliyiz. Bunlar Profesör Sir Patrick Bateson FRS
(Cambridge), Professor Peter Ellison (Harvard), Professor
Eva Jablonka (Tel Aviv), Professor Hamish Spencer (Dune­
din), Professor Randolph Nesse (Michigan), Professor Paul
Rainey (Massey), Professor Russell Gray (Auckland), Pro­
fessor Wayne Cutfi eld (Auckland), Professor Murray Mitc­
hell (Auckland) ve Professor Des Gorman (Auckland). Dr
Cinda Cupido (Auckland), DrTatjana Buklijas (Auckland),
Dr Felicia Low (Auckland) ve Ms Amanda Calhoun (Yale)'a
araştırmada yardımlarından dolayı teşekkür ediyoruz.
Peter Gluckman
Alan Beedle
Mark Hanson
Ekim 2008
 Çeviri editörlerinden
UNESCO, düşünce tarihine katkısına atfen, 2009 yılını Dar­
win yılı olarak ilan etmişti. Bir yılın Darvvin'e atfedilmesi
kendi başına düşünce tarihinde bir dönüm noktası olarak
işlev görmüştür; biyolojinin düzenleyici ilkesi olan evrimin
tüm canlı bilimlerinde işlevselliğinin kavranması ve bilgi
üretiminin itici gücü haline gelmiş olması. Canlı bilimleri­
nin diğer alanları için olduğu gibi, insan biyolojisinin ve
dolayısıyla tıbbın bunun dışında kalması düşünülemez.
Kalmamıştır da! Ancak, evrim yaklaşımının biyolojideki
kapsayıcılığı, 1980'li yıllardan sonra belirgin olmak üzere,
yirminci yüzyıl boyunca iyi bir şekilde anlaşılmış olmasına
karşın, tıp ve ziraat gibi temel bilimler dışındaki alanlarda
işlevselliğinin kavranması sadece bu sürecin geç dönem­
lerine denk gelmiştir. Bu nedenle 1990'lı yıllarla birlikte
evrimsel tıp alanında yayın sayısı artmaya başlamış ve bu
çalışmalarla birlikte evrimsel yaklaşımlar tıbbi bilimleri
yeni bir evreye taşımıştır. Çünkü, "evrimsel biyoloji molekül
düzeyinden toplum düzeyine kadar olan kavrayışımızı bü­
tünleştirir, ıraksak biyolojik süreçlerin, tıbbın büyük bölümü­
nün ilgilendiği biyoloji olan yakınsak biyolojiyi nasıl yönlen­
dirdiğini anlamamız için bir temel sağlar (sayfa 277)."
Ülkemizde toplum ve hatta sağlık profesyonellerinin
çoğu henüz bu perspektiften uzaktır. Ancak, halk sağlı­
ğından klinik uygulamalara kadar, her aşamada evrimsel
bilginin ne kadar işlevsel araçlar sunduğunun bilincinde­
yiz. Bu nedenlerle evrimsel tıbbın doğrudan veya dolaylı
olarakciddi sosyal ve ekonomikaçılımları olabileceğini de
tahmin edebiliyoruz. Konunun öneminin bilincinde olan
bir ekip olarak, bu alana katkı sunmayı amaçladık. Bir çe­
viri kitap ile evrimsel tıp için beklenilenlerin gerçekleşe­
ceğini düşünmek bir ham hayalden başka bir şey değildir.
Konu herkesi ilgilendirse de, asıl olarak tıp eğitimcilerine
ve hekim adaylarına ulaşmak hedeflenmiş ve yayınlanmış
bir dizi eser arasından bu amaca hizmet edeceği kanısına
varılan “Principles o f Evolutionary Medicine" isimli kitabın
Türkçeye kazandırılmasına karar verdik. Bu kitabın seçil­
mesinde başka nedenler de vardı. Birincisi, kitap 2009
yılında yayınlandığından en yeni bilgilerin ışığında hazır­
lanmıştır. İkincisi, kitap arı bir bilimsel yaklaşımla, alanda­
ki polemiklerle ilgilenmeden kurgulanmıştır. Üçüncüsü
ve de en önemlisi, kitapta temel evrimsel yaklaşım, yön­
tem ve bilgiler doğrudan tıbbi örneklerle ustaca ilişkilen-
dirilerek sunulmuştur. Her ne kadar bilimsel bir eser olsa
da, kitabın edebi eser tadında bir dille yazıldığını da not
etmek gerekir.
Türkçede bu kapsamda ilk metin olmanın hem sıkın­
tıları hem de sorumlulukları vardı. Sıkıntı ve sorumluluk
özellikle terminoloji ve alana özgü dil konusunda orta­
ya çıktı. Tıp alanına büyük hacimde yeni bir terminoloji
kümesi eklenmesi, olasılıkla tıp kökenli okuyucuların en
fazla dikkatini çeken konu olacaktır. Okuyucuların, editör­
lerin de fikir birliğine varmada güçlük çektiği (halen de
varamadıkları) terimler olduğunu bilmelerini isteriz. An­
cak, yakın zamanda aynı yayın evi tarafından yayınlanmış
bir evrim kitabının (Evrimsel Analiz) bulunması bir avantaj
olarak düşünülmüş ve temel bilim yönüyle öncelikle bu
kitaptaki terminoloji esas alınmıştır. Kitabın tıp kökenli
editörleri, tıbbi terminoloji için azami bir titizlik göstere­
rek, yerleşik terminolojiyi yansıtmaya çalışmışlardır. Bu
konuda okuyuculardan gelecek her türlü eleştiri ve öneri
bizim için değerli olacak ve sonraki baskılar için ışık tuta­
caktır.
XVII
xviii ÇEVİRİ EDİTÖRLERİNDEN

Palme Yayıncılık, yayınladığı bilim kitapları ile ül­

kemizde öncü bir rol üstlenmiştir. Yayın evi Müdürü Sn.
İlhan BUDAK'ın böylesi girişimlerde ticari kaygıları her
zaman ikinci plana atmasını takdir ediyoruz. Ayrıca, bu
çeviri sırasında metinleri okuyan, önerilerde bulunan ve
heyecanımızın sönmeden sürmesini sağlayan sevgili öğ­
rencilerimize teşekkür ederiz. Bu kitap özellikle öğrenci­
lerimiz içindir.

Çeviri Editörleri
Battal ÇIPLAK
Oğuz Kerim BAŞKURT
Hilmi UYSAL
Mart 2012, Antalya
 Kısım 1

Evrimsel biyolojinin
esasları
 BÖLÜM 1
Giriş
Gelişmiş toplumlarda son 250 yılda, halk sağlığındaki ve
hastalıkların biyolojisinin anlaşılmasındaki gelişmelerle
birlikte büyük teknolojik değişimlerin ve buna eşlik eden,
yaşamın değerinin giderek artmasını sağlayan toplumsal
gelişmelerin sonucu olarak, beklenen ömür uzunluğu
çarpıcı bir şekilde artmıştır. Devrim öncesi Fransa'da bek­
lenen ömür uzunluğu, Prehistorik dönemden (özellikle
Paleolitik, Tablo 1.1'e bakınız) pek farklı olmayan şekilde,
yaklaşık 30 yıldı -oysa günümüzde 80 yıl kadardır. Beslen­
me, enfeksiyonların kontrolü ve tedavisi, travma bakımı,
analık ve neonatal bakım alanındaki gelişmeler, Paleolitik
öncülerimizin kısa ömürlü olmasına yol açan birçok dışsal
ölüm nedenini ortadan kaldırmıştır. Bu nedenler bizim
bugün prematür ölüm olarak adlandırdığımız ve çok uzak
olmayan atalarımızda görülen ölümlere de büyük oran­
da katkıda bulunmuşlardır (Şekil 1.1). Ancak daha uzun
yaşadığımızdan, daha önce önemsiz olan hastalıklar çok
daha önemli hale gelmiştir; kardiyovasküler hastalıklar
gibi birçok hastalık, öncülerimizin çoğunun ölmüş olduk­
ları orta yaşta ortaya çıkıyordu. Mental bozukluk gibi di­
ğer hastalıklar, şehirleşmenin getirdiği çok daha karmaşık
sosyal yapılarda yaşama baskısının sonucu daha yaygın
hale gelmişlerdir.
Bunların yanında, bir organizma olarak isteklerimiz
değişti: tıbbi bakımdaki gelişmeler, bilgiye ulaşmadaki
ilerlemeler ve bireysel yetkinleşme ömür uzunluğuna ve
yaşam kalitesine odaklanmayı sağladı. Çağdaş tıp, hasta­
ların 90'lı yaşlarda da iyi yaşama beklentisini ve yaşamı
süresince ihtiyacı olduğunda yaşam kalitesini koruma is­
teğiyle daha fazla karşılaşmaya başladı. Dışsal etmenlerce
değil, dejeneratif hastalıklarda görüldüğü gibi, içsel hüc­
resel süreçlerin yaşlanmasından kaynaklanan yetersizlik­
lerle giderek daha sık karşılaşmaktayız. Dolayısıyla bu­
gün, populasyonun tümünde ileri yaşlarda sağlıklı olma
beklentisi tıbba hakim olurken, bu beklenti türümüzü
şekillendiren evrimsel süreçlerle büyük ölçüde çelişir. Bu
kitap, bu süreçlerin altında yatan temel ilkeleri ve bu çe­
lişki bağlamında kaç hastalık durumunun anlaşılabileceği
hakkındadır. Hastalarımızın öncelikli ilgisi ömür uzunluğu
ve sağlık iken, daha sonra tartışılacağı gibi, bunların hiç­
biri evrimsel süreçlerin yönlendiricisi değildir.
Kısaca belirtilirse, bir türün evrimi (m akroevrim ) ve bir
tür içindeki evrimsel değişimler (m ikroevrim ), çevresine
uyumlu bir organizma üretmek üzere işler; bu uyum bir
birey için uzun ya da konforlu bir yaşamdan çok, bireyin
genlerinin başarılı bir şekilde ardışık nesillere aktarılması
ile tanımlanır. Bugün gezegendeki tüm organizmaların,
ataları başarıyla ürediği için burada oldukları bir gerçektir.
Bunu yapamayan soy hatları ise bugün yoktur. Evrimsel
biyolojinin temeli olan uyum gücünün özü budur. Evrim,
populasyonun herbir üyesinin uyum gücünü belirli bir
çevreye uyarlayan, populasyonda zamana bağlı değişim
sürecidir. Dolayısıyla, Homo sapiens büyük oranda türü­
müzün ilk kez ortaya çıktığı bölge olan Doğu Afrika'nın
ortamında uyum gücünü en üst düzeye çıkaran uyum­
larla evrimleşmiştir. Bir insan için biyolojik uyum gücü, az
sayıda yavrunun başarılı bir şekilde büyümesi, üremesi
ve kendi yavruları üreme yeteneği kazanana kadar onları
desteklemesi şeklinde bir strateji ile kazanılmıştır, hala da
böyledir. Soy hattımız üzerindeki evrimsel baskılar, bunu
sağlamak üzere işlemiştir: yaşam seyrinde üreme dönemi
sonrasında sağlığı veya döllerin erişkin yaşama ulaşması-
3
4 GİRİŞ

Table 1.1 Günümüzden önce bin yıllarla gösterilen (BYÖ) insan ve jeolojik zaman cetveli. İnsan
zaman cetveli tanımlamaları bölgeden bölgeye değişir..

İnsan zaman cetveli Jeolojik devre

Devir BYÖ

P a le o litik A lt 2 5 0 0 -1 0 0 /2 0 0 P liy o s e n (5 3 0 0 - 1 8 0 0 B Y Ö ) v e P le is to s e n (1 8 0 0 - 1 0 B Y Ö )
O rta 3 0 0 -3 0
Ü st 5 0 -1 0
M e z o litik 1 0-6 H o lo s e n (1 0 B Y Ö - g ü n ü m ü z )
N e o litik 1 0-4
B ro n z ç a ğ ı 5 3 - 2 .4
D e m ir ç a ğ ı 3 3 - 1 .6

nı sağlamak için gerekenden fazla bir yaşam süresini des­
tekleyen evrimsel güçler ya yoktur ya da çok azdır.
Bu kitabın tamamında çevre terimi sık kullanıldığın­
dan burada bir tanım vermek uygun olacaktır. Evrim ve
gelişim biyologları çevre kavramını, küresel ısınma ya da
biyoçeşitliliğin tehdidi ile ilişkilendirdiklerinden, yaygın
popüler kullanımından daha geniş bir anlamda kullanırlar.
Biz bir organizmanın çevresini iklim, besin temini, kendi
türünün bireyleri ile işbirliği ya da rekabetten kaynakla­
nan sosyal yapı, avlanma, parazitlik ya da enfeksiyon gibi
başka türlerden kaynaklanan tüm dış koşulların ve uya­
rıların toplamı olarak tanımlıyoruz. Eğer çevre olumsuz
yönde değişirse, nesiller bir bedel ödeyerek bununla başa
çıkabilirler, yok olabilirler, bireyler yeni çevrelerine uyum
sağlayabilirler, ya da (eğer hareketli iseler) daha uygun bir
çevreye göç ederler. Bazı türler, niş oluşturm a adı verilen
bir süreçle kendi çevrelerini bizzat kendileri oluşturarak,
onu nispeten kararlı hale getirebilirler: örneğin, termit­
lerin toprak yığını ile sıcaklık kontrolü ya da kunduzların
baraj inşa etmeleri gibi. İnsan türü, ateş ve giyinmeden
şehir tasarlamaya kadar uzanan, teknoloji kullanımı ile
muhteşem bir niş oluşturucudur ve bu kitabın pek çok ye­
rinde tanımlandığı gibi, bu yeteneğimizin sağlığımız İçin
hem olumlu hem de olumsuz sonuçları vardır.
1.1 Hastalık nedir?
Çağdaş tıp sağlık kavramlarına odaklanırken, evrimsel
biyoloji optimal uyum gücü belirleyicilerine odaklanır.
Önemli olarak, uyum gücü sadece belirli bir çevre için ta­
nımlanabilir. Bir kutup ayısı Arktik kuşak için tasarlanmış

Solunum
enfeksiyonu

Şekil 1.1 ABD'de ölüm nedenleri

yirminci yüzyılda değişti. Verilen ABD
Halk Sağlığı Servisi, Yaşam İstatistik
Raporları

bir fizyoloji ile evrimleşmiştir ve ılıman kuşak için uygun
bir fizyolojiye sahip değildir. Bu sağlık ve uyum gücü
arasındaki kavramsal fark, insanın şartlarını anlamada,
normalliği ve hastalık sürecini tanımlamada kritik öneme
sahiptir.
Karın ağrısı, şişkinliği ve ishali olan genç bir insanı dü­
şünün. Bu insan, geçmişinde bu semptomlar bulunma­
yan, yeni bir Güney Doğu Asya göçmeni olsun. Hasta, dün
iş arkadaşları ile yemek yerken iki bardak süt içtiğini, bu
durumun kendisi için olağan bir durum olmadığını belirt­
mektedir. Ancak, arkadaşları (ki bunlar Avrupa kökenlidir)
etkilenmemiştir. Normal bir yiyecek bu genç adamı niçin
hasta etmiştir?
Birçok hayvanın sütü gibi inek sütü de bir disakkarit
olan laktozca zengindir. İnsan sindirim kanalında şeker
taşıyıcıları, bağırsak duvarından parçalanmamış laktozu
geçiremezler, ancak bebekler laktozu sindirebilirler. Çün­
kü laktozu kolayca absorbe edilebilen glukoz ve galakto-
za parçalayan laktaz enzimleri vardır. Sütten kesildikten
sonra insanların çoğunda laktaz sentezlenmez. Ancak,
hayvancılık geçmişi olan (çoğunlukla kuzey Avrupa kö­
kenli) insan populasyonlarında laktaz geninin promotor
bölgesinde oldukça yaygın bir mutasyon vardır. Bu mu-
tasyon, sindirim kanalında ömür boyu bu enzimin salgı­
lanmasına neden olur. Bu da onlara yaşam süresince süt
tüketme olanağı verir. Asya kökenli bu genç adam, bu
kalıcı mutasyonu taşımamaktadır ve bu nedenle oniki-
parmak bağırsağında laktaz sentezlenmez. Süt içtikten
sonraki rahatsızlıklara, emilmeyen laktozun ozmotik
yükü ve bağırsak bakterilerinin laktozu fermente etmesi
sonucu çıkan gaz neden olmaktadır. Moleküler ayrıntılar
bir tarafa, genç adamın semptomları genetik kökeni ile
- tarihsel olarak sütten kesildikten sonra süt tüketiminin
bilinmediği ve laktaz devamlılığının ender olduğu bir
populasyondan olan- sütün kolayca elde edilebildiği ve
yaygın olarak tüketildiği yeni çevresi arasındaki uyum ­
suzluktan kaynaklanmaktadır. Arkadaşları rahatlıkla süt
tüketebilir, çünkü laktaz devamlılığını sağlayan alelleri, sı­
ğır yetiştiren atalarından kalıtım yoluyla almışlardır. Sütü
absorbe etme yeteneği beslenmede bir avantaj olduğu
ve bireylerin büyüme, yaşama ve daha başarılı üremesini
sağladığı için mutant formlar atalarında en yaygın aleller
haline gelmiştir. Bu örnek, bu kitaptaki amacın özüdür.
Çünkü Batı'da tıbbi ders kitaplarında laktozu absorbla-
HASTALIK NEDİR? 5
ma yetersizliği genellikle metabolik bir bozukluk (erişkin
hiploktazya, adult hypolactasia) olarak tanımlanır. Oysa
evrimsel bakış açısıyla bu kişinin laktozu sindirememesi
normaldir ve bunu Dünya populasyonunun %70'i ile pay­
laşmaktadır. Bu durum sadece uyum gösterdiği çevreden
farklı bir çevrede yaşadığından ortaya çıkmıştır.
Parantez içinde söylemek gerekirse, nadir olarak lak­
taz geninin ifade edilen dizisinde mutasyonlar olabilir ve
bu bebeklerin analarının sütünü bile sindirememesi an­
lamına gelir. Böylesi doğuştan laktaz yetersizliği, acil yak­
laşım ve laktaz içermeyen besin desteği gerektiren ciddi
bir bozukluktur. İnsan veya başka kaynaklı sütün bebek
beslenmesinin tek kaynağı olduğu geçmiş dönemlerde
'kalıtsal laktaz yetersizliği' ölümcül bir durum olurdu ve
bu nedenle de nadir bir otozomal resesif mutasyon du­
rum olarak kalmıştır.
Buradan çıkarılacak birçok ders vardır. Birincisi, bir bi­
reyin sağlık durumunu anlamamız, o bireyin evrimsel kö­
keni ve şimdi dünyada yaşadığı yer ile nasıl etkileştiği ko­
nusundaki bilgilerimize bağlı olabilir. Çevresi ile uyumlu
ya da uyumsuz bir organizma ile ilgili bu bakış açısı hem
evrimsel biyolojinin hem de evrimsel tıbbın temelidir. Bu
durumda uyumsuzluk -zamansal ve yapısal kısıtlamalar
nedeniyle uyumda başarısızlık- hastalığa yol açabilir.
Buradan çıkarılacak ikinci ders daha geniştir: hastalığı
tanımlamak her zaman kolay değildir. Hastalığa, travma
ya da enfeksiyon gibi dışsal bir etmen neden olabilir, an­
cak bireyin fizyolojisi ile içinde yaşadığı çevre arasındaki
uyumsuzluk da hastalığa neden olabilir. Bireyin evrimsel
geçmişi fizyolojisini etkiler. Dolayısıyla gerçekten, inek
sütünün olmadığı bir çevrede, sağlık ve uyum gücü bağ­
lamında sonuçları olmayan, erişkinde laktaz kalıcılığına
neden olan bir tek nükleotid polimerfizmi taşımadıkla­
rında İnsanların çoğunun bir hastalığa sahip olduğunu
söyleyebilir miyiz? Bunun yerine kuzey Avrupa kökenli
insanlarda görülen, insan türü için tipik olmayan laktaz
kalıcılığını anormal durum olarak etiketleyip ve sonra
duruma-duyarlı anormal ve kötü-sağlık ayrımını tanımla­
malı mıyız?
Çıkarılacak üçüncü ders, yeni bir çevrenin insan sağlığı
üzerindeki etkisi ve çeşitli çevresel koşullarla başa çıkma
kapasitemizin büyük ölçüde evrimsel geçmişimiz tarafın­
dan belirlendiği ile ilişkilidir. Süt kullanımı Asya soy hat­
ları için yeni bir çevreyi temsil etmektedir ve dolayısıyla
6 GİRİŞ
Kutu 1.1 Süt içmenin genetiği
Kuzey Avrupa kökenli yetişkin insanların çoğu için,
süt normal diyetlerinin bir parçasıdır. Ancak Dünya
populasyonlarının çoğunluğunda, süt içmek hoş
olmayan bazı sindirim septomlarının başlangıcı
olabilir. Bunun nedeni, yetişkin insanlann çoğunun
sütün ana bileşenlerinden biri olan laktoz disakka-
ritini sindirememeleridir. Aslında laktozu sindire-
meme insan için normal ve atasal durum olmasına
karşın, Dünya Sağlık Örgütü, ’laktoz toleranssızlı­
ğını’ bir metabolik bozukluk olarak sınıflandırmak­
tadır.
Tüm genç memeliler beslenmelerinin erken evre­
lerinde, laktoz disakkaritince zengin olan ana sütüne
bağımlıdırlar. Yavrular ince bağırsaklarında, laktozu
kolayca absorbe edilebilen şekerler olan glikoz ve
galaktoza parçalayan, laktaz enzimi bulunduğundan
laktozu tölere edebilirler. Ancak, sütten kesildikten
sonra laktaz enziminin salgılanması büyük oranda
durur: çoğu hayvan sütten kesildikten sonra hiçbir
zaman bu derece fazla miktarda laktoz ile tekrar kar­
şılaşmayacaklardır; öyleyse neden kaynakları enzimi
salgılamak için harcasınlar? insan populasyonlarının
%96 %82
Avrupa kökenli Amerikalılar %81-98
Hispanik Amerikalılar %48 %85-95
%88
Afrika kökenli Amerikalılar %23-30
Yerli Amerikalılar %Q-5 %35-85 %59
Asya kökenli Amerikalılar %0-5
%17
%1
%11
Şekil 1.2 Laktaz direncinin Dünya dağılımı
çoğunda 2-5 yaşlarında laktaz kaybolur. Bağırsaklar­
da laktaz olmaksızın, besinlerdeki laktoz absorbe
edilemez ve hem bağırsak içine suyun çekilmesine
neden olan ozmotik aktivite, hem de bağırsak bak­
terilerinin şekeri parçalaması sonucu gaz üretimi,
şişkinlik ve kramplarla sindirim rahatsızlıklarına
neden olur.
Halen dünya populasyonunun küçük bir kısmı
yetişkin iken laktaz salgılamayı sürdürür ve taze süt
içebilirler: bunlar ‘laktazı sürdürenlerdir”. Bu yete­
nek genetik olarak aktarılabilen dominant bir özel­
liktir ve genel olarak bir populasyonda laktaz sente­
zinin devamlılığı, populasyonun sığırı evcilleştirme
tarihi ile korelasyon gösterir. Her ne kadar enzimden
yoksun olanlar da süt ürünleri kullanabilirler ise de
- laktoz tüketen bakterilerin üremesi desteklenerek
süt ekşimesi ya da peynir yapımı gibi süreçlerle sü­
tün laktoz miktarı azaltılabilir - taze sütü sindire­
bilen bireyler laktozdan ilave enerji elde edebilirler.
Dolayısıyla, laktaz salgılama devamlılığının büyük
bedellerinin olmaması durumunda, sığır evcilleştir­
menin geliştiği kültürlerde erişkinde laktaz salgıla-
%12
%63 % 0-10
%12 %10
%21
%75
%1
%83
Avrupa kökenli AvustralyalIlar %90-95
Yerli AvustralyalIlar %15

manın sürdürülmesi yönünde kuvvetli bir seçilim
baskısı olacağını görmek güç değildir (Şekil 1.2).
Kuzey Avrupa kökenli populasyonlarda laktaz
devamlılığının genetik temeli, bir kontrol elemanın­
daki tek nükleotid polimorfizmine (C-13910-»T)
kadar izlenmiştir; T aleli laktaz devamlılığı ile ilişki­
lidir (Şekil 1. 2). Modern populasyonlarda bu alelin
yaşı ile ilgili hesaplamalar günümüzden 10.500 yıl
önceye işaret etmekte ve bu da kabaca günümüzden
8.000-9.000 yıl önce evcil sığırın Avrupa’da yetişti­
rilmeye başlandığı zamana denk düşmektedir. Ayrı­
ca, Neolitik ve Mezolitik dönem kalıntılarından elde
edilen kanıtlar bu tarihlerden önce Avrupa’da bu ale­
lin yaygın olmadığına işaret etmektedir. Bu kanıtlar,
sütçülüğün alel frekansının yüksek olduğu populas­
yonlarda geliştiği şeklindeki hipotez yerine, alel le­
hine işleyen seçilimin sütçülüğün gelişimden sonra
olduğunu düşündürmektedir.
Dünyanın tek sığır yetiştiricileri Avrupalılar de­
ğildir ve laktaz devamlılığı gösteren Doğu Afrikalı
göçmen populasyonlar da vardır. Bu populasyonla-
AsyalIlar bununla başa çıkacak bir kapasiteyle evrimleş-
memlşlerdir.
Genel olarak fizyolojik sistemler, bir derece çevresel
varyasyon varlığında homeostasisi korumak üzere tasar­
lanmışlardır, ancak bu kapasitenin sınırı vardır; sınır aşıl­
dığında hastalık oluşabilir. Bir soy hattının evrimsel tari­
hinde maruz kaldığı çevrelerin çeşitliliği, uyum sağlama
çeşitliliğini de etkileyecektir ve insan sağlığı homeostatik
kapasitemizin ötesindeki marjinal çevrelerde yaşamaktan
etkilenir. Örneğin iyot, metabolizma ve beyin gelişimi için
önemli olduğundan, iyot eksikliği olan yerlerde insanlar
yaşayamaz. Himalaya eteklerindeki Şerpa populasyonu
sürekli olarak İyot eksikliği koşullarında yaşar ve bu hem
gelişimsel bozukluğa (zayıf beyin gelişiminden dolayı
kavrama bozukluğu) hem de yeterli tiroid hormonu sen­
tezini sürdürme çabası nedeniyle tiroid bezinin büyüme­
si, yani guatr şeklinde görülen telafi edici bir plastisiteye
neden olur.
HASTALIK NEDİR? 7
rın C-13910-»T geni taşımamaları dikkat çekicidir.
Ancak bunun yerine laktaz geni sonrasındaki dü­
zenleyici bölgede birçok genetik değişiklik taşırlar
ve bu değişikliklerin en yaygını laktaz devamlılığı
ile sıkı ilişkili olan G-14010-»C alelidir. Bu alel son
3.000-7.000 yılda Kenya ve Tanzanya populasyon-
larında bugünkü yüksek frekansa ulaşmıştır. Bu da
insan genomunda yakın zamanda yaşanmış kuv­
vetli pozitif seçilimin örneklerinden biridir. Doğu
Afrika’da G-14010-»C alelinin, Avrupalılarda bu­
lunan C -13910—»T aleline göre daha sonra ortaya
çıkmış olması, bu bölgelerde evcilleştirilmiş sığırın
yaygınlaşma zamanına ilişkin arkeolojik kanıtlarla
da uyumludur. Olasılıkla, deve sütünün tüketimi
ile ilişkili olarak, Arap populasyonlarmda bir başka
laktaz sürekliliği aleli ortaya çıkmıştır. Laktaz sü­
rekliliğinin bu bağımsız kökenleri konvergent evrim
örnekleridir ve burada doğal seçilim benzer seçilim
baskılarından dolayı, farklı populasyonlarda işlevsel
özelliklerde benzer sonuçlar üretir.
Çıkarılacak dördüncü ders, insanların yaşadığı çevre­
lerin değişmez olmadığı ve çevresel değişikliklerin çoğu­
nun bizzat insanların faaliyetlerinden kaynaklandığıdır.
Genç adamın süt içtikten sonra ortaya çıkan rahatsızlığı,
insan faaliyetlerinden kaynaklanan iki çevresel değişik­
likle ilişkilendirilebilir. Birincisi, tarihsel olarak sığırın ev­
cilleştirilmesi ve buna eşlik eden belirli populasyonlarda
erişkin diyetinin bir bileşeni olarak inek sütünün yaygın
kullanılması ile ortaya çıkan laktaz devamlılığı için seçilim
baskısıdır. İkincisi, son zamanlarda, büyük oranda göçleri
teşvik eden ve kültürleri ve evrimsel arka planı farklı olan
bireylerin karışmasını sağlayan sosyal ve teknolojik deği­
şikliklerdir.
Sosyal çevredeki diğer bir değişim. Bölüm 10'da ayrın­
tılı olarak anlatılan, sosyal ağın artan genişliğidir. Paleoli-
tik zamanda atalarımız küçük ve izole sosyal gruplar ha­
linde yaşadığı için, bir bireyin yaşamı süresince 150 kadar
başka insanla etkileşmiş olabileceği düşünülmektedir.
8 GİRİŞ
Kutu 1.2 Gelişim sürecinde iyot eksikliği
İyot, tiroid hormonları olan tiroksin (T4) ve 3,5,3’-tri-
iyodotironinin (T3) sentezlenmesi için zorunlu olan
bir iz elementtir. Bu hormonlar embriyonik evreden
itibaren beynin yeterli gelişmesi, çocukluk çağında
büyüme ve gelişme için gereklidir. Postnatal iyot
eksikliği, genellikle dengeleyici guatr ile karakterize
olan hipotiroidizme neden olur. Uterus içi iyot eksik­
liği, beyin gelişimini geri dönüşümsüz şekilde bozabi­
lir: Bu durum kretinizm olarak adlandırılır. Yeni doğan
bebeklerin iyot alması tamamen ananın iyot almasına
bağlıdır. Orta derecede iyot eksikliğinin bile bilişsel
yetenekler üzerinde bebrgin etkisi vardır. Okul çağın­
daki çocuklarda yapılan klinik deneyler, iyot eksikliği­
nin giderilmesinin bilişsel ve motor fonksiyonlar için
yarark olduğunu açıkça göstermiştir.
Tarımın keşfi ve benimsenmesi (Bölüm 6 ve 8'e bakınız)
insanları artan bir karmaşıklıkta ve yoğun bir sosyal etki­
leşim içinde yaşamaya yöneltmiştir. Endüstri devrimini ta­
kiben bu durum giderek daha karmaşık bir hale gelmiş ve
bu karmaşıklık elbette modern teknoloji tarafından daha
da artırılmıştır. Nobel ödüllü ekonomist Robert Fogel,
son birkaç yüz yılda yaşanan, sağlık ve bilgi birikimindeki
ilerlemelerin karşılıklı olarak birbirini etkilediğini öne sür­
müştür. Fogel, teknik değişim ve populasyon büyümesini
hızlandıran bu süreci tekno-fizyolojik evrim olarak adlan­
dırmıştır (Şekil 1.3). Bununla birlikte Bolüm 10'da tartışa­
cağımız gibi, içinde evrimleşilen ve bugün çoğu insanın
içinde yaşadığı sosyal ortamlar arasındaki uyumsuzluğun
mental sağlıkla ilişkili olduğuna dair giderek artan kanıt­
lar vardır. Bu kitapta, uyum hızımızı ya da kapasitemizi
sınırladığı için patolojik sonuçlara yol açan hızlı çevresel
değişimlerin çok sayıda örneğini göreceğiz.
1.2 Evrim nedir: temel ilkeler
Evrimsel biyoloji esas olarak, bütün bir organizma ola­
rak türümüzün diğer bireyleri ile nasıl etkileştiğimizden
Avrupa’nın dağlık alanları, And dağları,
Himalayalar ve Kongo gibi Dünyanın pek çok böl­
gesi doğal olarak iyottan yoksundur ve bu da iyodun
az olduğu yerlerde yaşayan populasyonlarda doğal
olarak iyot eksikliğinin yaygın olmasına neden olur.
Yirminci yüzyılın başlarında iyotlu tuzun kullanıl­
maya başlanması, gelişmiş ülkelerde çoğunlukla iyot
eksikliğini gidermiştir. Çok daha yakınlarda, geliş­
mekte olan ülkelerdeki halk sağlığı girişimleri, 2000
yılı itibariyle dünya çapında ailelerin %70’nin iyotlu
tuz kullanmasını sağlamıştır. Bu oran 1990’lı yıllarda
%20’nin altında idi. Buna göre yılda 130 milyon yeni
doğan bebekten 85 milyonunun öğrenme yeteneği
bozukluğundan korunduğu tahmin edilmektedir.
içsel biyolojimizin her bileşeni ve düzeyine kadar, insan
vücudunun her düzeydeki 'tasarımını' belirlemiş olan de­
ğişik süreçlerle ilgilidir. Tasarım , evrimsel literatürde sık
kullanılan bir terimdir. Bu, bir türün özelliklerinin -ana­
tomik, fizyolojik, biyokimyasal, olgunlaşma ve davranış­
sal- içinde evrimleştiği değişik süreçlerle, populasyonun
içinde yaşadığı çevrenin uyumunu tanımlamada mecazi
anlamda kullanılan bir kavramdır. Evrimde tasarım kav­
ramı, bir tasarımcının varlığını ima etmez. Bu metaforun
kullanılması sadece süreçleri tanımlamayı kolaylaştırır,
ancak bunun metafordan başka bir şey olmadığını daima
hatırlamalıyız.
Her ne kadaruyum , daranlamda uyum gücünü ilerlet­
tiği gösterilebilen evrimleşmiş öğeye (ya da özelliklere)
işaret ediyorsa da, bir bireyin evrimleşmiş herbir özelliği
sıklıkla uyum olarak tanımlanır. Yaygın olarak kullanılan
ikinci bir metafor, bu uyumların işlevsel önemini tanım­
lamamızı sağlayan stratejidir. Bu kavramları Bölüm 2'de
daha detaylı olarak açıklayacağız.
Evrimsel düşüncede kaçınılması gereken önemli bir
tuzak da, evrimsel bir süreci ya da evrimin kendisini bir
yönelime ya da amaca sahipmiş gibi tanımlamadır. Tasa­
rım ve strateji metaforlarının tehlikelerinden biri üstün ya

Zaman (yıl)
Şekil 1.3 İnsan çevresinde antropojenik değişimler (reproduced from Fogel, R.W. (2004) The Escape from Hunger and Premature
Death, 1700-2100: Europe, America and the Third World. Cambridge University Press'den izin alınarak üretilmiştir).
da basit türler hakkında konuşmanın bu tür düşünceleri
cesaretlendirebilmesidir. Bu yaklaşım bir tür teleolojidir.
Teleolojik olan 'ekstremiteler yürümek için evrimleşmiştir'
saptaması ile evrimsel olan 'atasal yüzgeçlerle ilgili özellik­
ler üzerinde işleyen ilerletici seçilim vardı ve karada etkin
hareket ile ilişkili uyumsal avantaj birikimsel seçici deği­
şimlere yol açtı ve bu ekstremitelerin şekillenmesi ile so­
nuçlandı'saptaması altındaki düşünsel süreçler arasında
büyük fark vardır. Ancak, ikinci saptamanın ne kadar zor
anlaşılır olduğu açıktır. Dolayısıyla özensiz olmak ve bir
süreç ya da bir yapının '..... için evrimleştiğini' söylemek
kolaydır. Her ne kadar bu kaçınılmaz bir ayartma olsa da
bunu yapmakla bir amaca işaret etmediğimizi bilmeliyiz.
On sekizinci yüzyılın sonlarında, iki temel kavramın
artan kabulü çağdaş evrim teorisinin başlangıcı olmuştur.
Bu kavramlardan birincisi, gezegenin jeolojik özellikleri­
nin 'derin zamanda' işleyen yavaş süreçlerin sonucu oldu­
EVRİM NEDİR: TEMEL İLKELER 9
Kişisel bilgisayarlar
Nükleer enerji
DNA'nın keşfi
Penisilin
Otomobilin keşfi
Telefon ve elektriğin
keşfi
Germ teorisi
Demiryolunun başlangıcı
Motorun keşfi
Endüstri Devriminin başlangıcı
2. Tarım Devriminin
başlangıcı
ğunu ifade eden kademelilik düşüncesidir. İkinci kavram,
biyolojik türlerin değişmez olmadığı, aksine zamanla yeni
türlerin ortaya çıkabildiği, başka türlere evrimleşebildiği
ya da yok olabildiği, dolayısıyla jeolojide olduğu kadar
biyolojide de 'derin zamanın' kademeli bir değişim ortamı
olduğudur. Her ne kadar makroevrim evrimsel biyolojinin
büyük bir bileşeni olsa da, Homo ve şempanzenin son or­
tak atasından bu yana hominoid soy hattının evrimsel tari­
hinin kısa bir özetinin ötesinde, bu kitabin ağırlıklı konula­
rından değildir (Bölüm 6). Charles Darwin, türlerin özelik­
lerinin zamanla değişebildiğim kabul etmiştir; böylesi tür
içi değişimleri mikroevrim olarak adlandırıyoruz. Önemli
olarak, makroevrim ve mikroevrimin ayrı ayrı süreçler de­
ğil bir bütün olduğunu bilmektir. Bu nedenle klasik olarak
evrim, 'bir organizma populasyonunda zaman içerisinde
nesiller boyu değişim'olarak tanımlanır. Charles Darwin ile
rakibi ve mektuplaştığı Alfred Russel Wallace bu değişimi.
10 GİRİŞ
bir populasyonun özelliklerinin kalıtılabilir varyasyonları­
na etki eden seçilimin bir sonucu olduğunu kabul etmiş­
lerdir. Evrimsel biyoloji çoğunlukla genetik kalıtıma odak­
lanır. Gerçekten, kalıtımın mekanizması olarak genlerin
keşfi seçilimi biyolojik düşüncenin merkezine taşımıştır.
Bununla beraber, kitabın ileriki bölümlerinde tartışacağı­
mız gibi, kalıtımın başka şekilleri de vardır ve bunlar evrim
bilimine giderek artan biçimde dahil edilmektedir.
1.2.1 Seçilim
Seçilim, sahip olduğu belirli avantajlı özellikleri nedeniy­
le, bir bireyin populasyondaki diğerlerinden daha başarılı
bir şekilde üremesini olası kılan süreçleri tanımlar. Seçilim,
kendi başına metaforik tehlikeleri olan bir kelimedir. Eğer
belirli bir özelliğin genetik olarak kalıtıfan bir bileşeni var­
sa, o zaman bu belirli özellik populasyonun gelecek ku­
şaklarında artacaktır. Darwin'ln yeni ufuklar açan katkısı,
seçilimin farkına varmasıdır. Darwin en ünlü kitabı olan,
Doğal seçilim yoluyla türlerin kökeni üzerine veya Yaşam
mücadelesinde kayırılmış ırkların korunması' (daha sonra­
ki baskılarında Türlerin Kökeni olarak kısaltmıştır) başlıklı
eserini yapay seçilim üzerine bir tartışma ile tanıtmıştır.
Yapay seçilim, istenilen bir özellik bakımından varyasyon
gösteren bireylerin seçilerek çoğaltıldığı, bitki ve hayvan
üreticileri tarafından bilinen bir seçilim çeşididir. Seçilimin
diğer şekilleri gibi yapay seçilim de mevcut, kalıtılabilir
özellikler üzerinde işleyebilir. Henüz kalıtımın nasıl işledi­
ğine dair yaygın olarak kabul gören bir teori olmamasına
karşın, hayvanların üremesi ile ilgili gözlemleri Darwin'e
bu süreç konusunda önemli bir anlayış kazandırmıştır
(Darwin, Gregor Mendel'in çalışmalarını bilmiyordu: Aşa­
ğıya ve Bölüm 2'ye bakınız). Türlerin Kökeninde Darwin,
doğada da seçilimin etkili olduğunu belirterek bilimde
en büyük entellektüel sıçramalardan birini yapmıştır. Dar­
win, bir özellikteki doğal varyasyonun bir organizmanın
belirli bir çevrede hayatta kalması ve başarılı bir şekilde
üremesini daha az ya da daha çok olası kıldığını fark etti.
Dolayısıyla, zamanla bu özelliğin populasyondaki sıklığı
arttığından soy hattı belirli bir çevreye iyi uyum sağlaya­
cak şekilde evrimleşir. Darwin yapay seçilimle benzerlik
kurarak, bu süreci doğal seçilim olarak adlandırmıştır.
Ancak yapay seçilim bir seçici etken (üretici) tarafından
belirlenen bir yönü varken, doğal seçilimin yönü yalnızca
seçici çevre tarafından belirlenir.
Darwin, seçilimi üreme başarısı olarak tanımlamış­
tır. Doğal seçilim, bunun gerçekleşme mekanizmasıdır,
ancak İnsanın kökeni ve eşeysel seçilim adlı ikinci büyük
kitabında Darwin, ikinci bir mekanizma tanımlamıştır;
bu da üreme başarısının hayatta kalmayı etkileyen özel­
liklerle değil, daha çok eşeysel baskınlık ve eş seçimi ile
ilgili olduğudur. Bir türde çiftleşme şansı elde etmek için
rekabet olduğunda (genellikle erkekler arasında) bireyler
eşeysel üstünlük için kavga edebilirler ve bu nedenle vü­
cut büyüklüğü ve gücü açısından eşeysel seçilim vardır.
Örneğin, erkek deniz fili dişisinden daha büyüktür. Başka
türlerde, özellikle kuşlarda, dişi tarafından eş seçimi er­
keğin dış görünüşüne bağlı olabilir ve bu, örneğin tavus
kuşunun kuyruğunda olduğu gibi, eşeysel dimorfizmin
evriminde aşırılıklara neden olabilir. Bu konuyu insan bi­
yolojisinin evrimi ile ilgili olarak daha sonraki bölümlerde
tartışacağız.
1.2.2 Varyasyon ve kalıtım
Yukarıdaki tartışmanın anahtar noktaları değişim ve ka­
lıtımın ana temalarıdır. Değişim ve kalıtımın öneminin
farkına varılması, Darwin'nin yeni ufuklar açan diğer bir
katkısıdır. O zamana kadar biyologlar (ve doktorlar) yaşa­
yan tüm organizmaları sınıflandırmakla uğraşmışlar, bu
nedenle varyasyonlardan çok, bir tür için ortalama ola­
rak tanımlanan özellikleri belirlemek üzere benzerliklere
yoğunlaşmışlardır. Darwin, ilgiyi bir tür içindeki bireysel
varyasyona yöneltmiştir. Darwin, ve de Wallace, diğer ilk
evrimcilerin katkılarının en dikkate değer yönü, varyas­
yonun ve kalıtımın nasıl çalıştığı konusunda herhangi bir
şey bilmeksizin gözlemlerini yapmış olmalarıdır.
Genetiğin gelişmesine ve mutasyonların araştırılması­
na götüren en önemli olgu birim faktör kalıtımının - özel­
liklerin ayrı birimler olarak kalıtıldığı fikri - keşfidir. Kalıtım
bilimi yavaş ilerlemiştir. Çünkü kalıtımın ilkeleri Gregor
Mendel tarafından keşfedildikten sonra, 20. yüzyılın baş­
langıcında tekrar keşfedilene kadar, 20yıl ihmal edilmiştir.
Seçilimci biyologlarla genetikçi biyologlar arasında, bu iki
alanı birleşik bir kavram haline getiren modern senteze
kadar, şiddetli anlaşmazlıklar vardı (Bölüm 2'ye bakınız).
DNA'nın keşfi ve moleküler biyolojinin gücü, seçilim ve
genetiğin bu bütünleşmesine güç kazandırmıştır. Özellik­
le bu keşifler kalıtılabilir varyasyonların mekanizmalarını
tanımlamaya yardımcı olmuş, ayrıca moleküler mimari

Kutu 1.3 Benzerlikleri ya da farklılıkları arama
İnsanlar uzun zamandan beri canlıları görünüş,
davranış ya da habitat temelinde sınıflandırmışlar­
dır. Ancak şimdiki biyolojik tür anlayışımızı büyük
ölçüde, 100 yıl arayla yaşamış iki bilim insanın çalış­
malarına borçluyuz; on sekizinci yüzyılda yaşamış
olan İsveçli doğa bilimci Cari Linnaeus (1707-1778)
ve on dokuzuncu yüzyılda yaşamış olan İngiliz doğa
bilimci Charles Darwin (1809-1882).
Linnaeus 1758’de, o zamana kadar bilinen tüm
bitki ve hayvan türlerini tanımlayan ve bunların sı­
nıflandırma şemasını da içeren bir kitap olan Syste-
ma Nature adlı eserini yayınladı. Linnaeus’un sınıf­
landırma sistemi tür, cins, familya, takım, sınıf, şube
ve alemden oluşan bir hiyerarşiye sahipti. Linnaeus,
tür adları için iki kelimeden oluşan bir sistem (bi­
nomial sistem), örneğin Homo sapiens, kullanmış ve
sınıflandırmanın temel biriminin tür olduğunu dü­
şünmüştür. Her ne kadar Linnaeus, türlerin genel­
likle morfolojilerine göre (bir türün bireyleri başka
türlerin bireylerinden daha çok birbirlerine benzer­
dirler) sınıflandırılmasını kabul etmişse de, bir tür
tanımının temelinin türün bireylerinin kendi arala­
rında üremesi ve yaşayabilen döller verme yeteneği
olması gerektiğini de fark etmiştir. Linnaeus’un dün-
evrimin nasıl ilerlediğine dair güçlü kanıtlar sağlamıştır.
Örneğin, türleşme bağlamında kullanıldığında, DNA'dan
elde edilen kanıtlar Darwin ve meslektaşlarının fosil ka­
nıtlarla konu edindiklerinin çok ötesine taşınmıştır. Bö­
lüm 3 ve 6'da, hem evrimi açıklama ve kanıtlamada hem
de evrimsel geçmişi keşfetmede gen anlayışımızı nasıl
kullanabileceğimizi gözden geçireceğiz. Ardışık evrimsel
araştırmalar, varyasyonların kökenini saptamak için, şu te­
mel ilkeler üzerine inşa edilmiştir; varyasyonun ne ölçüde
mutasyonla oluşturulduğu, genotip ve fenotip arasındaki
bağlantı, şansın rolü, evrimin hızı, seçilimin çalıştığı düzey
ve kalıtımın şekli.
EVRİM NEDİR: TEMEL İLKELER 11
ya görüşüne göre, türler değişmez ve sabittir, ve her
tür yaşamın ardışık basamaklarını doldurmak üzere
ilahi bir güç tarafından yaratılmıştır.
Charles Darwin’in her biyografisi, midyelerin tak-
sonomisi üzerindeki 7 yıllık bir çalışmasına dayana­
rak, ne kadar itibar edilir bir biyolog olarak görülme­
si gerektiği hikayesini içerecektir. Bu çabalar, bir tür
içerisinde geniş bir varyasyon spektrumu olduğunu
ve bu tür varyasyonlann nerede ayrı bir türü gölgele­
diğine karar vermenin sıklıkla zor olduğunu Darwin’e
öğretti. Bu tip varyasyonları anlamak, Darwin’in tür­
lerin değişmez olmadığı yönünde gelişen fikirlerinin
kuvvetlenmesine ve yararlı varyasyonların seçici ola­
rak korunmasının bir türün başka bir türe değişebil­
mesinin mekanizması olduğu görüşünün gelişmesi­
ne yardım etmiş olmalıdır.
Londra Linne Derneği, sadece doğayı öğrenmeye
adanmış, Dünya’nın en eski derneğidir. Dernek is­
mini Linnaeus’dan almıştır ve Linnaeus’un botanik
(bitki), zoolojik (hayvan) ve kütüphane koleksiyon­
larını sürdürme amacındadır. Darwin ve Wallace ta­
rafından, doğal seçilim yolu ile evrim teorisinin ilk
kez önerildiği makale, 1 Temmuz 1858’de Linne Der­
neğinde yapılan bir toplantıda okunmuştur.
1.2.3 Gelişim ve yaşam seyri
Moleküler ve seçilimci düşüncelerin sentezine dahil edil­
mesi zor biyoloji alanlarından biri, gebelikten ergenliğe
kadar işleyen gelişimsel süreçlerin etkileridir. Gelişim,
döllenmiş yumurtanın önceden programlanmış bir me­
kanizmaya göre büyümesi ve bölünmesi ile sınırlı değildir.
Tek bir hücreden ergin bir insana farklılaşmanın karmaşık
yolları vardır. Yaşam seyrinin implantasyon öncesi emb­
riyodan implante olmuş embriyoya, fetusa, yeni doğan
bebeğe, süt emen bebeğe, gençliğe ve olgunluğa kadar
farklı bileşenleri vardır. Son yıllarda, kendisi evrimleşmiş
bir süreç seti olan gelişimsel plastisite anlayışımızı ev­
12 GİRİŞ
rimsel düşüncenin geri kalanı ile bütünleştiren önemli
gelişmeler olmuştur.
Organizmalar, yaşamlarının farklı evrelerinde farklı
biyolojik stratejilere sahiptirler. Bazı organizmaların çok
farklı formları vardır ve çok karmaşık yaşam seyirlerine
sahip olabilirler. Örneğin, sıtmaya neden olan insan pa­
razitlerinin (bir protozoon) ve şistosomiyazise neden olan
Schistosoma (bir yassı solucan), insan ya da omurgasız
vektörlerinde (sıtma için sivrisinekler, yassı kurt için tatlı
su salyangozları) yaşıyor olmalarına bağlı olarak, birden
fazla formu vardır. Keza, insanların da yaşam seyrinde
farklı evreler vardır. Örneğin, implantasyon öncesi emb­
riyo, fetüs, sütten kesilmemiş bebeklik ve erişkin evrele­
rinde beslenme süreçleri oldukça farklıdır. İnsan fetüsü
plasenta yolu ile beslenir ve hem plasenta fizyolojisi hem
de ananın gebeliğe uyumu, fetüsün beslenmesini en üst
düzeye çıkaracak şekilde ayarlanır. Fetal sindirim kanalı
aktive edilme zamanı olan doğuma kadar hareketsiz kalır,
doğum anında aktive edilir ve özel olarak ana sütünü sin­
dirmeye, örneğin laktazı kullanarak laktozu sindirmeye
uyarlanır. Sütten kesildikten sonra insan sindirim fizyolo­
jisi tekrar değişir. Laktaz aktivitesinin kaybedilmesi Dünya
populasyonunun çoğunluğunun bir özelliği haline gelir.
Kutu 1.4 Parazitik yaşam döngüsü
Pek çok parazitin, hem serbest hem de bir ya da bir­
den fazla konakta parazit evreden oluşan, karmaşık
bir yaşam döngüsü vardır. Böylesi karmaşık yaşam
döngüleri parazitlerde niçin ve nasıl evrimleşmiştir?
Çok sayıda konak ya da ara konakta yaşama avantajı,
dağılma ya da aktarılmayı garantiye almak kadar,
bir konak türün yok olmasına karşı da bir güvenceyi
kapsayabilir. Karmaşık yaşam döngüsü, olasılıkla
yeni bir konak edinilmesiyle evrimleşmiştir ve bu
durum eski ve yeni konağın aynı çevreyi paylaşma­
larını gerektirir. Örneğin, yaklaşık 11.000 yıl önce,
Neolitik (tarımsal) çağda yerleşim yerlerinde insan
yoğunluğunun artması, malarya parazitinin önemli
bir insan paraziti haline gelmesini sağlayan, insan ve
sivrisinekler için ortak bir çevre yaratmıştır.
Çeşitli türleri olan malarya paraziti Plasmodium
protozonu, konak olarak insanı ve vektör aracı ola­
rak da Anopheles cinsi sivrisinekleri kullanır. Enfekte
Evrimsel biyolojinin bir bileşeni, yaşam seyrindeki
farklı evrelerin nasıl evrimleştiği ve bu farklı evrelerin bir-
birleriyle nasıl ilişkili oldukları ile ilgilidir. Bir organizma­
nın yaşam seyri stratejisi, sonuçta üreme başarısını en üst
düzeye çıkarmak için enerji kaynaklarını optimum kul­
lanmaktır. Bu nedenle seçilim, amacı populasyonun ya­
şadığı ortamdaki uyum gücünü en üst düzeye çıkarmak
olan büyümeye, gelişim örüntüsüne, üreme yaklaşımına,
sosyal yapıya ve yaşlanma örüntüsüne yatırım gibi denge
bileşenleri üzerinde işler. Elde edilen enerjinin sınırlı ve
zamanın kısıtlı olduğu durumlarda u zlaşılar yapılmak zo­
rundadır. Örneğin, üreme öncesinde av olma ya da hasta­
lıktan ölme riski bazı uzlaşılan zorunlu hale getirir. Vücut
büyüklüğünün kendisi mekanik, besin edinilebilirliği ya
da termoregülasyon nedeniyle sınırlandırılmıştır. Evrim­
sel biyolojinin bu genel stratejiler ve uzlaşılarla ilgilenen
kısmı yaşam öyküsü teorisi olarak bilinir. İnsanlar yaşam
öyküsü özellikleri bakımından çok farklı karakteristiklere
sahiptirler ve bunlar tıbbi çıkarımları ile birlikte Bölüm
5'de tartışılmıştır.
Seçilim tam da fenotipin kalıtsal belirleyicileri ile çevre
arasındaki etkileşim süreci olduğundan, gelişim tek bir
bir sivrisinek insanı ısırdığında yaşam döngüsü baş­
lar. Parazitin, sivrisineğin tükürük bezindeki sporo-
zoit formu, sivrisinek insanı ısırdığında, sivrisineğin
antikoagulan tükürüğü ile insana enjekte edilir. Spo-
rozoitler, kan dolaşımı ile karaciğere gider ve yerle­
şirler. Hepatositlerde çoğalır ve burada birkaç gün
kalırlar. Sonra tekrar kana geçerler ve kırmızı kan
hücrelerine girerler. Kırmızı kan hücrelerinde, ya
karaciğeri ve kırmızı kan hücrelerini tekrar enfekte
edebilen merozoyitleri, ya da parazitin eşeyli üreme
formu olan gametositleri oluştururlar. Eğer başka bir
sivrisinek enfekte insandan beslenirse, kanla alman
gametositler sivrisineğin bağırsağında birbirlerini
döller ve bağırsak duvarında bir oosit gelişir. Oosit
çoklu bölünme ile çok sayıda sporozoit oluşturur.
Bu sporozoitler yaşam döngüsünü tamamlamak için
sivrisineğin tükürük bezine taşınırlar.

yumurta hücresinin olgun bir organizmaya dönüşmesin­
den ibaret içsel bir süreç değildir. Gelişen bir organizma,
sonraki fenotipini etkileyen dışsal faktörlerin etkisi altın­
dadır (Bölüm 4'e bakınız). Böylesi etkilere duyarlılık, ge­
lişim sürecinde çevresel uyaranların doğasına göre farklı
evrelerde oluşan, belirli kritik pencerelerde artar. En pato­
lojik düzeyde, gelişen embriyonun belirli ilaçlara maruz
kalması hücre replikasyonunu ve etkileşimini engelleye­
bilir. Örneğin, plasentadan geçen ve folik asit metabo­
lizmasıyla etkileşen bir anti kanser ilaç olan metotreksat,
özellikle gebeliğin oluşmasından kısa bir süre önce, ya da
gebeliğin ilk üç aylık evresinde verildiğinde ani düşükle­
re (yüksek dozlarda) ve fetal bozukluklara (orta ve düşük
dozlarda) neden olabilir. Bu patolojik bir örnektir, ancak
normal sınırlar içindeki çevresel varyasyon da fetal gelişi­
mi etkileyebilir. Örneğin, gebelik sırasındaki şiddetli kıtlık,
bebeğin küçük doğmasına neden olabilir ve Bölüm 8'de
göreceğimiz gibi, gebelik dönemindeki açlık bebeğin
tüm yaşamı boyunca sağlığını etkiler.
1.3 Zaman
Organizmalar bir dizi süreli güçlükle karşılaşırlar. Bu güç­
lükler, enerji temini ve üreme fırsatları için türiçi rekabet
veya yırtıcı saldırısı (kendileri enerji elde etmeye yönel­
miş), ya da çevredeki değişimler gibi ani fiziksel güçlükleri
kapsar. Çevresel değişiklikler günlük sıcaklık dalgalanma­
ları gibi kısa süreli, mevsimsel besin elde edilebilirliği gibi
orta vadeli olabilir ya da habitatların ya da tercih edilen
besin kaynaklarının kaybolmasına neden olan iklim deği­
şikliği gibi uzun vadeli olabilir. Organizmalar bu tehditle­
re karşı bir yanıt hiyerarşisi evrimleştirmişlerdir. Bazı klasik
Gelişimsel plastisite
Dakikalar Saatler Günler Aylar
Şekil 1.4 Farklı zaman ölçeklerinde verilen yanıtlar (Gluckman vd. Lancet 2009 (baskıda)'dan izinle alınmıştır).
ZAMAN 13
homeostatik yanıtlar (örneğin, merkezi sinir ve endokrin
sistemler tarafından kontrol edilenler), süreleri saniyeler­
le saatler arasında değişmek üzere, çok hızlı ve yüksek
derecede geri dönüşümlüdürler. Bazı yanıtlar ise yapısal
değişiklikleri ya da homeostatik geribildirim sistemlerinin
ayar noktalarının uzun süreli olarak yeniden ayarlanma­
larını (rheostasis) içerir ve bunlar saatlerle yıllar arasında
değişen işleyiş sürelerine sahiptirler. Uzun süreli fakat
tüm yaşama etkileri olan bu yanıtların çoğu gelişimsel
plastisite süreçleri ile yaşamın erken evrelerinde başlatılır.
Ancak diğer yanıtlar bireysel ömür uzunluğunun dışına
taşar ve birçok nesil sonrasında genetik değişimle sonuç­
lanan doğal seçilimi içerir (Şekil 1.4).
Kısa süreli (homeostatik) yanıtların bir örneği, sıcaklık
değişmelerine tepki olarak terleme ya da titremedir. Fizik­
sel bir antrenman sonrasında kasların boyutunda ve kan
akımında görülen artışlarla kas lifi metabolizmasındaki
değişiklikler, doku fonksiyonlarını ve organizasyonunu
etkileyen orta vadeli ve geridönüşümlü plastik yanıtlara
örnektir. Aktif ter bezlerinin gelişimi, gelişimsel plastisite-
nin bir örneğini temsil eder: ter bezleri doğumdan sonraki
birkaç hafta içinde sinirlerle donatırlar ve sinirlerin yoğun­
luğu, buna bağlı olarak da terleme kapasitesi ve uç sıcak­
lıklara tolerans, doğan bebeğin sıcak ya da soğuk bir çev­
rede yetiştirilmesinden etkilenir. Sonuç erişkinlikte sıcak­
lık stresine tolerans kapasitesinde farklılıktır. Bir tür olarak
ortaya çıktığımızTropikal Afrika'da kalanlardan köken alan
insanların vücut şekilleri, genel olarak yüksek enlemlerin
çevrelerinde binlerce yıl yaşayanlardan köken alan insan-
larınkinden farklıdır. Burada bu soy hatlarının karşılaşmış
oldukları oldukça farklı iklimlerde ısı düzenlenmesine yar­
dımcı olacak şekilde, farklı vücut şekillerini desteklemiş
olan seçilim baskıları olasıdır (Bölüm 6'ya bakınız).
Seçilim
Yıllar Nesiller Milenyumlar
14 GİRİŞ
Yanıtların zamansal olarak farklı sınıflarının diğer bir
örneği olarak, insan organlarının en geniş ve en duyar­
lı olanını, deriyi etkileyen yanıtlar hiyerarşisini düşünün.
İğne batmasına, derideki ağrı reseptörleri aracılığıyla,
saniyeden daha kısa bir sürede geri çekme yanıtı veririz.
Dakikalardan saatlere kadar uzanan biraz daha uzun bir
zaman ölçeğinde ultraviyole radyasyonunun etkisinde
kalma eritem, ağrı ve ödem ile karakterize güneş yanıkla­
rına neden olur. Bu aynı zamanda davranışsal bir sakınma
tepkisini de uyarır: derimizi örteriz. Ultraviyole radyasyona
karşı derinin duyarlılığı, derinin melanin içeriği ile belirle­
nir. Açık tenli birçok insanda, orta süreli bir yanıtla derinin
melanin içeriği melanositlerden salınımının artmasıyla
fazlalaşır ve böylece, günler ve haftalar süren bir zaman
Kutu 1.5 D vitamini ve deri pigmentasyonu
D vitamini, kemik oluşumunda kritik bir madde­
dir ve eksikliği çocuklarda raşitizme, yaşlılarda ise
osteomalaziye neden olur. D vitamini, ultraviyole
ışığa maruz kaldıktan sonra deride sentezlenir ya da
besinlerle alınabilir. Deri pigmentasyonu, koruyucu
krem ya da kapalı giyinme gibi ultraviyole frekans
aralığında fotonları azaltacak herhangi bir etken D
vitamini sentezini azaltacak ve D vitamini eksikliği
ortaya çıkacaktır. Populasyonların kökeninin yer
aldığı enlem ve derinin yansıtma derecesi arasında
doğrusal bir ilişki olacak şekilde, insanlarda deri
pigmentasyonunun coğrafik dağılımı öncelikle ult­
raviyole radyasyonuna maruz kalma ile belirlenmek­
tedir. Bu klinal kademelenmeye ilişkin açıklamalar,
genellikle fazla miktarda güneş ışığına maruz kalınan
yerlerde deriye zarar veren ultraviyoleden korunmak
için aşırı pigmentasyon lehine işleyen doğal seçilime
ve güneşe daha az maruz kalman yerlerde D vitamini
sentezini artıran pigmentasyonu azaltma yönünde
işleyen seçilimi dayanak alırlar.
Yüksek enlem bölgelerinde (Britanya ve Kuzey
Amerika’nın büyük bir kısmı dahil) yılın önemli bir
bölümünde beyaz tenli insanlarda bile D vitamini
sentezini sağlayacak yeterli UV ışığı yoktur. Sonuç
olarak bu bölgelerde yaşayan insanlarda yaygın D
vitamini eksikliği (25-hidroksivitamin D’nin serum­
diliminde bronzlaşma gerçekleşir. Farklı enlemlerdeki gü­
neş ışığı miktarlarına insan populasyonlarının uzun süreli
genetik uyumları, derideki melanin miktarı ve tipindeki
değişikliklerin yol açtığı farklı ten renklerini oluşturmuş­
tur. Yüksek enlemlerde yaşayan populasyonlarda daha
açık deri rengi için seçilim baskısının, daha az güneş ışığı
alan yerlerde D vitamini sentezini koruma ihtiyacından
kaynaklanması olasıdır. Ancak, buralara göç eden daha
koyu derili insanlarda, özellikle kadınların geleneksel ola­
rak tüm vücudu örtecek şekilde giyinmeleri halinde, D
vitamini eksikliği ortaya çıkar. Kısa süreli yanıtların bireyin
önceki gelişimsel deneyimi veya evrimsel geçmişi tarafın­
dan değiştirilebildiğini bilmek önemlidir. Örneğin güneş
yanığına duyarlılık, geçmişte güneşin etkisinde kalma
daki düzeyi 40-50 nmol/L’den az) vardır. Koyu renk
derili insanların, aynı oranda D vitamini sentezi için
açık renkli insanlardan 10 kat daha fazla güneş ışığı­
na maruz kalmaları gerekir ve sonuç olarak bu popu­
lasyonlarda yetersizlik yaygıdır. Örneğin, Amerika
Birleşik Devletlerinde son yıllarda yapılan araştırma­
lar, hastalık sıklığının Afrika kökenli Amerikalılarda
%52-76, İspanya kökenlilerde %18-50 ve Avrupa
kökenlilerde % 8-31 olduğunu göstermiştir. Şaşırtıcı
olan D vitamini düzeyinin, İskandinav ülkelerinde en
yüksek, Güney Avrupa’da ise en düşük olmak üzere,
Avrupa’da enlem dereceleri ile paralellik gösterdiği­
nin bulunmuş olmasıdır; bu durum kültürel (güneş­
lenme ya da güneşten kaçınma), sosyo-ekonomik
(tamamlayıcı vitamin kullanma) ve beslenme (en iyi
D vitamini kaynağı olan balık tüketiminin yüksek ol­
ması) gibi faktörlerin sonucu olabilir.
Avustralya ve Orta Doğu gibi güneşli ülkelerde bile,
kültürel nedenlerle vücudunu tamamen örtecek
şekilde giyinen koyu tenli kadınlarda D vitamini
yetersizliği %80 kadardır. Bu tip eğilimler bu top-
lumlarda raşitizmi yeniden ortaya çıkarabilir. Bu
sonuçlar güneşlenme ve D vitamini eklenmesi için
kılavuzların yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini
gösterir.
 SINIRLAMALAR 15

(bronzlaşma) veya populasyonun kökeni (deri rengi) ile
modifiye edilir. Süt tüketiminin etkilerine duyarlılık, ge­
lişim evresi (laktaz gelişim sırasında kaybedilir) ve atasal
beslenme tarihi tarafından belirlenir. Bu örnekler, bireyin
şimdiki hastalık durumunu anlamak için onun geçmişine
ilişkin eksiksiz bilgilerin önemini vurgular.
1.4 Sınırlamalar
Evrim sınırsız değildir. Böylesi sın ırlam alar fiziksel süreç­
lerin doğasından kaynaklanabilir, örneğin, olasılıkla bu
gezegende insanların yaşayabilmesi açısından bir şans
olan böceklerin büyüklüğü yer çekimi, dış iskeletlerinin
mekaniği ve trakeal ağları boyunca oksijenin difüzyon
mekanikleri tarafından sınırlandırılmıştır. Ya da evrimin
genellikle eklemeli bir şekilde işlemesi nedeniyle sınırla­
malar ortaya çıkabilir. Örneğin, insan gözünün 'tasarımı'
zayıftır. Fakat yüzeysel olarak benzer, ancak optik olarak
üstün olan ahtapot gözünü verecek olan kademeli evrim,
fonksiyonel olmayan ara formlar gerektireceğinden, öncü
formlarımızda işlevsel olan gözlerden modifikasyonla
oluşmuş gözümüzün organizasyonel yapısı korunmuştur.
Buna ek olarak, şimdiye kadarki tartışmamızın büyük öl­
çüde çevrenin nitel yönlerine ilişkin olduğunu akılda tut­
malıyız. Ancak, sınırlamalar çevresel değişim hızı ile doğal
seçilimin işleme hızı arasında bir uyumsuzluk olduğunda
veya basitçe aşırı derecede bir çevresel değişim olduğun­
da da ortaya çıkabilir.
G enotip ve fenotip arasındaki bağlantının karmaşık­
lığı seçilimin işleyişine ilişkin her türlü kısıtlamayı berabe­
rinde getirir. Bölüm 3’te tartıştığımız gibi, tek genin tek
özellik ile ilişkili olduğu düşüncesi yanlış bir yönlenmedir.
Tek-gen etkileri, mutasyon veya hastalığa neden olabilir,
fakat seçilim bileşik fenotipler üzerinde işler ve bu durum
nesiller arası değişimin hızı ve doğasında sınırlamalar ya­
ratır. İnsanların bebek doğurmasını düşünün. Bölüm 7'de
detaylı olarak tartışıldığı gibi, insan pelvisi diğer büyük
maymunlarınkine göre oldukça farklı bir şekle sahiptir.
Bu iki ayak üzerinde yürüme (bipedalism) nedeniyledir ve
etkin yürüme ve koşma mekanikleri, bağıl olarak dönmüş
kalça ve daha dar pelvis lehine seçilime yol açmıştır. An­
cak, insanlar geniş bir beyin ile tanımlandıklarından, bir

Kutu 1.6 Klad nedir?

Bir klad, tümü ortak bir atasal türden türemiş bir

tür kümesi olarak tanımlanır. Kladistiğin uğraş
alanı, organizmaları evrimsel akrabalıklarına göre
gruplandırmaktır. Kladistik analizde genomik ana­
lizler, morfolojik analizlerin yerini almıştır. Kladistik
analizin amacı ortak atadan türlerin nasıl ayrıldı­
ğını ve yeni karakterlerin nasıl ortaya çıktığını ve
bazı karakterlerin nasıl kaybolduğunu saptamaktır.
İnsanın ve diğer büyük maymunların son ortak atası,
yaklaşık 15 milyon yıl önce yaşamıştır. Kladistik
analizler, evrimsel olarak orangutanın ilk ayrılan tür
olduğunu, bunu goril ve iki şempanze türünün izle­
diğini göstermiştir (Şekil 1.5)

Şekil 1.5 Homonid kladı, milyon yıl olarak ayrılma

zamanlarını göstermektedir.
16 GİRİŞ
uzlaşı zorunlu olmuştur. Dolayısıyla eğer doğum, diğer
büyük maymunlardaki gibi, doğum sırasında motor fonk­
siyonların iyi gelişmiş olduğu bir nöronal olgulaşma evre­
sinde olsaydı, baş pelvls açıklığından çıkamayacak kadar
büyük olurdu. Bu nedenle, diğer türler prekosyal, yani
doğar doğmaz bir derecede bağımsız hareket etme yete­
neği olan yavru doğurma özelliğinde iken insanlar ikincil
olarak altrisyal özellikler geliştirmişlerdir ve doğumdan
sonra uzun bir süre aşırı derecede anaya bağımlıdırlar.
İşte bu, hominin kladı evriminin erken dönemlerinde bi-
pedalizmin gelişmesiyle ortaya çıkan, insan evriminin na­
sıl süreceğine ilişkin bir sınırlama örneğidir (Bölüm 6'ya
bakınız).
Soy hattının geçmişteki evriminden kaynaklanan, fiz­
yolojik ve biyokimyasal süreçlerce dayatılan sınırlamalar
da vardır. Örneğin, insan fizyolojisi 5.000 metrenin üze­
rinde başarılı bir şekilde yaşayıp üreyemeyecek şekilde ve
9.000 metrenin üzerinde ise ek oksijen kaynağı olmadan
hiçbir şekilde yaşayamayacak şekilde evrimleşmiştir. Ak­
sine, bir kaz türü (şerit başlı kaz) düzenli olarak Himalaya-
larda 10.000 metreye kadar göç eder.
Sınırlamalar ve eksaptasyonlar (bir işlev gören ancak
başlangıçta bu işlevi görmek üzere seçilime uğramamış
özellikler; örneğin orta kulağın üç küçük kemiği köken
olarak çeneli balıklarda çene mekanizmalarının bağlantı
kemiği olarak evrimleşmişlerdir) ve "tarihsel rastlantılar"
(örneğin yerkürede yaşamın neden D- değil de L-amino
asitler temelinde gerçekleştiği veya insan ve ahtapot gö­
zünün neden yüzeysel olarak benzer, ancak temel olarak
farklı mimarilere sahip olması gibi şansa bağlı olaylar) da
biçim ve fonksiyonumuzu belirlemede rol oynamışlardır.
1.5 Yalnız değiliz!
İnsanlar diğer türlerden izole yaşamamaktadır. Burada iki
türün, her ikisinin de evrimini etkileyen karşılıklı seçilim
baskısı uygulamaları süreci olan b irlikte-evrim kavramı­
nı tanımlamak yararlı olacaktır. Yukarıdaki laktaz hikayesi,
bazı insanların sığırlarla birlikte yaşadığından beri nasıl
evrimleştiğini göstermektedir. Süt ve et elde etmek için
10.000 yıllık yapay seçilimden sonra, günümüzde üretilen
Bos taurus, Neolitik insanları tarafından evcilleştirilen ya­
bani sığırdan çok farklıdır. Başka bir örnek, avları savunma
veya kaçma mekanizması geliştirirken avcılar da avın bu
yanıtının üstesinden gelecek yollar evrimleştirdiği av-avcı
ilişkisidir. Av-avcı etkileşimlerinde birlikte evrim, hedef
türlerin onunla birlikte evrimleşen avcıya göre uyum
gücü elde etmek için sürekli değiştiği bir evrimsel güçler
savaşına yol açabilir. Buna Lewis Cornel'in Alice Harikalar
Diyarında adlı çocuk kitabında yer alan, aynı yerde kalmak
için sürekli koşmak zorunda olan karakterden esinlenile­
rek Kızıl Kraliçe etkisi denir.
Biyolojimizi iyi ya da kötü yönde etkileyen organiz­
maların en büyük grubu, vücudumuzda yaşayan mikro­
organizmalardır. Enfeksiyon hastalıkları insanın evrimsel
tarihinde çok yakın zamanda, kitle halinde aşılama prog­
ramlarının ve antibiyotiklerin uygulanmaya başlanması­
na kadar, ölümlerin en büyük nedeni idi ve bu tehdit hala
bizimledir: Son birkaç on yıl, AIDS (kazanılmış immün
yetmezlik sendromu) ve SARS (ciddi akut solunum send-
romu) gibi yeni viral hastalıkların ve bir zamanlar yok edil­
diğine inanılan tüberküloz gibi bakteriyel hastalıkların
şimdi öldürücü, birden fazla ilaca duyarlı çeşidinin ortaya
çıktığını görülmüştür. İnsanlarda ve diğer omurgalılarda,
mikroorganizmalardan kaynaklanan enfeksiyonlara di­
renç sağlayan uyumsal immun sistem evrimleşmiştir ve
antimikrobiyal fenotipimiz antibiyotik, antibakteriyel ve
antiviral ilaçlar geliştirmesi için biyoteknolojinin kulla­
nılmasıyla genişlemiştir. Diğer taraftan patojenlerimiz de
bu güçler savaşına dahil olmuş ve büyük populasyon ve
basit genomlarının sağladığı avantajı kullanarak immün
gözetimi aşmak ve antimikrobiyel ilaçlarımızı işlevsiz kıl­
mak için kullandıkları mekanizmaları hızla evrimleştirmiş-
lerdir. Bölüm 9'da tanımlandığı gibi bu rekabet bir sonuca
ulaşamaz.
Elbette tüm mikroorganizmalar patojen değildir. Ma­
yalar ve laktobasiller gibi bazı mikroorganizmalar besin ve
içecek hazırlanmasında kullanılmakta, bazıları İse yabanıl
formlardan yapay seçilimle verimleri artırıldıktan sonra
endüstriyel işlemlerde kimyasal reaktörler olarak kullanıl­
maktadırlar. Başka mikroorganizmalar insanla, evcilleştiri­
len hayvanlar arasındaki ilişkiden farklı olmayan bir karşı­
lıklı ilişki oluşturmuşlardır. İnsan sindirim sistemi florasını
oluşturan yüzlerce bakteri türü, yaşamları için durağan ve
korunmuş bir çevrede düzenli besin temini karşılığında,
bazı besin bileşenlerinin sindirimi, vitaminlerin sentezi,
patojenik mikroorganizmalara karşı koruma ve immün
yanıtın ince ayarı gibi yararlı işler yaparlar. Bağırsak flora­
sının kompozisyon ve aktivitesindeki bozuklukların sağlık
açısından sonuçları yeterince araştırılmamıştır.
 EVRİMSEL ARGÜMANLAR DİĞER BİYOLOJİK PERSPEKTİFLERE NASIL UYAR?
1.6 Evrimsel argümanlar diğer
biyolojik perspektiflere
nasıl uyar?
Evrimsel sorular (yani ıraksak nedenle ilgili sorular) biyo­
lojik bir olguyla ilgili diğer perspektiflerden ayrı düşünüle­
mez ve düşünülmemelidir. Değerli bir yaklaşım, davranış
bilimci ve Nobel ödülü sahibi Niko Tinberger tarafından
önerilmiştir.Tinberger, orijinal olarak bir davranışın köke­
ni ve önemini sorgulamada kullanmış olduğu dört soru
önermiştir. Ancak aynı dört soru, herhangi bir biyolojik
olguya da uygulanabilir ve evrimsel analizin fizyoloji veya
diğer temel bilimler kadar biyolojik düşüncelerin parçası
olması gerektiğini vurgular. Bu dört soru şunlardır.
1. ilgilenilen olgunun altında yatan mekanizma nedir?
2. Bireyin yaşamı süresince olgu nasıl gelişir? Yani olgu­
nun ontogenisi nedir?
3. Olgunun işlevi nedir? Organizmanın gereksinimlerine
nasıl hizmet eder?
Kutu 1.7 Tinbergen’in dört sorusunu uygulama
Tinbergen’in soruları, sistematik tarz olarak pek çok
biyolojik olaya açıkça uygulanabilir. Korktuğumuzda
nasıl ve niçin terlediğimizi düşünün. Terlemenin ter
bezlerine ait sinirlerle düzenlendiğini ve mekanistik
ya da yakınsak nedenin sempatik sinir sisteminin
uyarılması olduğunu biliyoruz (soru 1).
Keza bebeklerin olgun bir termoregülasyon sis­
temine sahip olmadıklarını ve aslında ter bezlerinin
doğumdan sonraki birkaç ay içinde sinirlerle do-
natılıncaya kadar aktif olmadıklarını da biliyoruz.
Ancak, korku ile terleme arasındaki refleks ilişkisi
bağlamında, bebeğin tehdidi algılama kapasitesinin
olgunlaşmasına da bağlı olmalıdır (soru 2).
Davranışın işlevinin kaçma tepkisinin parçası ola­
rak uyumsal bir değere sahip olmuş olması olasıdır.
17
4. Olgu nasıl evrimleşmiştir? Olgunun evrimsel tarihi
nedir? Diğer türlerde analog olgular var mıdır ve bu
türlerin insanla evrimsel akrabalıkları nedir? Seçilmiş
köken için kanıt nedir?
Bu sorular genellikle bu kitabın bütünündeki tartış­
maların arka planını oluşturur. Bu düşünceleri dikkate
almanın diğer bir yolu, iki düzeyde nedensellik düşün­
mektir. Bu düzeylerin birinde, biyolojik olgulara götüren
moleküler, anatomik, fizyolojik ve patofizyolojik meka­
nizmalar yer alır: insülin direnci tip 2 diyabete neden olur,
insan immün yetersizlik virüsü (HIV) AIDS'e neden olabilir,
bir vertebral disk fıtıklaşması sırt ağrısına ve siyatik sinir
zedelenmesine neden olur, kör bağırsak inflamasyonu
apandisite neden olur. Bunlara yakınsak nedenler denir.
Ancak başka bir açıklama düzeyi daha vardır. İnsanların
obezite ve insülin direnci geliştirmeye yatkın olmalarının
nedeni nedir? İnsanlar HIV efeksiyonlarına niçin duyarlı-
dır? Bu kadar çok insanda niçin sırt ağrısı vardır? Enfeksi­
yon kapan yararsız bir organ olan kör bağırsağa niçin sa­
hibiz? Tüm bu sorular ıraksak nedenlerle ile ilgilidir: bu
soruların yanıtları evrimsel biyolojinin ilgi alanı içindedir
ve bu kitabın konularını oluşturur.
Bu da kaçma tepkisine hazırlık olarak organizmanın
ısı kaybetmesini sağlar (soru 3).
Korkma ve kaçma yanıtının evrimi, predatörlerle
karşılaşma riski olan her tür için kilit öneme sahip­
tir. Her memelinin, genellikle sempatik sinir sistemi­
nin aktivasyonu ile birlikte olan bu tip kaçış yanıtı
vardır (Bölüm 9’ bakınız). Başarılı bir kaçış yanıtı ısı
kaybetme kapasitesi gerektirecektir. Homeotermik
türler ısılarını ayarlamak zorundadır ve keza meme­
lilerin çoğu terleyerek ve/veya hızlı soluyarak ısı kay­
beder. Vücutlarında az tüy örtüsü bulunan insanlar
ısı kaybetmek için öncelikle terlerler. Böylece ter­
leme, termoregülatör bir sistem olarak evrimleşmiş,
ancak daha sonra korku tepkisine de dahil edilmiş
olmalıdır (soru 4)
18 GİRİŞ
1.7 Evrim ve tıp
Modern biyoloji, birbiri ile ilişkili iki kavrama dayanır. Bi­
rincisi gen ve yapısının tanımlanması, İkincisi bütün ola­
rak organizmanın evriminin açıklanmasıdır. Aralarındaki
yakın ilişkiye karşın, genetik ve evrimsel biyolojinin tama­
men uyumlu oldukları ancak son yıllarda fark edilmiştir.
Yirminci yüzyılın ortalarında gerçekleşen bu farkındalık o
kadar önemlidir ki. Modern Sentez olarak adlandırılmıştır.
Bu sentezin bakış açısı biyolojik bilimlerde çok iyi anla­
şılmış olmasına karşın, insan biyolojisi ve tıpla ilgisi yeni
yeni fark edilmektedir.
Tıp biliminde, nispeten indirgemeci yaklaşım hakim
olmuştur; yani tekil düzeylerdeki organizasyonlara (gen,
hücre, doku) veya tekil organ sistemlerine ya da farklı di­
siplinlere (fizyoloji, biyokimya, anatomi) birbirinden ba­
ğımsızmış gibi yaklaşılmıştır. Bu yaklaşım her ne kadar bir
düzeyde gerekli ise de, tıp ya da hasta için uygun değildir.
Tıbbi bakıma entegre bir bütüncül yaklaşımın optimal ol­
ması gibi, çok düzeyli bir yaklaşımda hastalıkların meka­
nizmasını ve etiyolojisini anlamamıza yardım eder.
Evrimsel bir bakış açısı, doktorların sağlık ve hastalığa
ilişkin düşünce tarzını değiştirir. Bu bakış açısı yalnız araş­
tırma sorularını tanımlamaya yardım etmez, aynı zaman­
da, herbir hastanın şimdiki sağlık durumunu anlamayı
kolaşlaştıracak bir ilişki kurulmasını ve uygun halk sağlığı
yaklaşımlarının tasarlanmasını da sağlar. İnsan biyolog­
ları ve antropoloji camiası, evrimsel ilkeleri araştırma ve
öğretimlerinde temel bir bileşen olarak uygularlar, ancak
onlar normal İnsan durumlarının tanımlanmasına odak­
lanmışlardır. Tıp, normallik ve anormallik, uyumun sınır­
ları ve hastalığın etolojlslnde yanlış uyumun etkileri gibi
kavramlarla İlişkili olarak, bu tarz düşüncenin önemini
kavramada yavaş kalmıştır.
Tıpta öncelikle bireylerin şimdiki durumları ile ilgile­
niriz. Ancak bu durumu anlamak için bireylerin biyolo­
jilerini ve içinde yaşadıkları ortamı anlamak zorundayız.
Geleneksel olarak bir tıbbi öykü alınırken hastanın ve ilk
semptomun görülmesinden bu yana bulunduğu çev­
renin öyküsüne odaklanılır. Ancak bu kitap öykünün,
gebelikten başlayarak ve hatta bunun ötesinde genetik
ve kültürel kalıtımla aktarılabilen nesiller-arası etkilere
kadar, bireyin gelişimini anlayacak şekilde genişletilmesi
gerektiğini vurgular. Evrimsel bir bakış açısı bu entegras­
yonu sağlar: bu kitapta evrimsel perspektifin, yukarıda
tanımlanan yaklaşımı geliştirmede ve insan biyolojisinin
bileşenlerini bu perspektifte yerine koymada, doktorlara
ya da sağlık profesyonellerine nasıl yardımcı olacağını
göreceğiz.
Bir bireyin biyolojik (sağlık) durumunun şimdiki belir­
leyicilerinin - içinde yaşadıkları dünya (çevre), burada na­
sıl yaşadıkları (davranışları) ve nasıl işlev gördükleri (fizyo­
lojisi)- tümü yakınsak nedenlerdir. Modern tıp büyük öl­
çüde, bu yakınsak nedenlerle ve belirli bir fenotipin veya
aslında bir hastanın yanıtının 'normal' olup olmadığını
tanımlamakla ilgilenir. Bu kitap öncelikle akut patofizyo-
loji ya da stres veya enfeksiyon gibi çevresel uyaranlara
odaklanmak yerine, bireyin bunlara yanıtlarının nasıl ev-
rimleştiği, bu evrimin sağlık ve hastalık potansiyelini nasıl
etkilediği ve bu sorunların yönetilmesine ilişkin kararlar
üzerinde duracaktır. Başka bir deyişle biz öncelikle ıraksak
nedenlere ilgileniyoruz: evrim, nasıl belli bir özelliğin veya
özellik setinin kalıcılığını sağlamıştır? Bu, uyumun şimdiki
koşullarda yararlı olup olmadığı ve uyum limitlerinin aşı­
lıp aşılmadığı şeklindeki başka sorulara yol açar.
ANAHTAR N OKTALAR
• Evrim, esas olarak seçilim yoluyla, organizma
populasyonları arasındaki kalıtsal varyasyon
üzerinde işler.
• Seçilim, sağlık ve yaşam süresini değil, uyum
gücünü (yaşam süresince üreme başarısını) en
yüksek düzeye çıkarmaya çalışır.
• Sağlık ve hastalık, bir bireyin şimdiki çevresi
bağlamında, evrimsel ve gelişimsel arka plan
tarafından belirlenir.
• Sağlık ve hastalık kavramları evrimsel bakış açısı
tarafından değiştirilmiştir.
Ekokumalar
Check, E. (2006) Human evolution: how Africa learned to
love the cow. Nature 444,994-996.
Darwin, C.R. (1859) On the Origin of Species by Means of
Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in
the Struggle for Life, 1st edn. John Murray, London.
Darwin, C.R. (1871) The Descent of Man, and Selection in
Relation to Sex. John Murray, London.

Fogel, R.W. (2004) The Escape from Hunger and Premature
Death, 1700-2100: Europe, America and the Third World.
Cambridge University Press, Cambridge.
Gilbert, S.F. (2006) Developmental Biology. Sinauer Associates,
Sunderland, MA.
Quammen, D. (2007) The Reluctant Mr. Darwin: an Intimate
Portrait of Charles Darwin and the Making of his Theory of
Evolution. WW Norton, New York.
EK OKUMALAR 19
Stearns, S.C. (1992) The Evolution of Life Histories. Oxford
University Press, Oxford.
Stearns, S.C. and Ebert, D. (2001) Evolution in health and
disease: work in progress. Quarterly Review of Biology 76,
417-432.
Tishkoff, S.A., Reed, F.A., Ranciaro, A. etal. (2007) Convergent
adaptation of human lactase persistence in Africa and
Eu rope. Nature Genetics 39,31 -40.
 BÖLÜM 2
Evrim teorisi
2.1 Giriş
Bilimin hiçbir alanı evrimsel biyoloji kadar büyük hacim­
de popüler ya da kutuplaşmış literatür üretmemiştir. Belki
de en iyi karşılaştırma onaltıncı ve onyedinci yüz yıllarda
Copernicus ve Galileo'yi kuşatan tartışmalarla yapılabilir.
Bu iki bilim insanı, dünyayı dinsel olarak tanımlanmış ev­
renin merkezine yerleştiren bir inanç sistemini sorgula­
dılar ve sonunda bu sistemi değiştirdiler. Benzer şekilde,
bir zamanlar Batı inanç geleneğinin merkezini oluşturan,
tanrısal bir gücün insanları özel bir organizma formu
olarak yarattığına ya da geçmiş dört milyar yıl boyunca
veya günümüzde dünyada yaşayan milyonlarca canlı tü­
rün tasarımını ve makro-evrimini kontrol ettiğine inanma
gereksinimi evrimsel biyoloji tarafından yavaş yavaş orta­
dan kaldırılmıştır. Bu ifadenin evrimsel biyoloji ve dinsel
inanç arasındaki herhangi bir uyuşmanın reddi (aşağıya
bakınız) olarak yorumlanması gerekmez; ancak evrimsel
biyoloji birçok insan için Tanrı algısında bir değişimi ha­
reketlendirmiş ve diğer insanlarda ise rasyonalist düşün­
ceye doğru bir hareketi hızlandırmıştır. Birçok insan için
dinsel inancın ruhun merkezinde yer ettiği düşünülürse,
görüş açısındaki bu tür temel değişimlerden kaynaklanan
kavramsal meydan okumalar, dolayısıyla da bunların or­
taya çıkaracağı duygusal reaksiyonlar anlaşılabilir.
Evrimsel biyoloji özünde iki olgu seti için açıklamalar
sunar: birincisi tek bir atasal türden, soy hatları halinde
çeşitlenen bir dizi türev türün nasıl ortaya çıktığıdır; İkin­
cisi organizmaların yaşadıkları çevredeki tehdit ve ola­
naklarla nasıl uyumlu hale geldikleridir. Bu iki açıklama da
herhangi bir türün, özellikle de Homo sop/ensln, deistik
olarak'özel yaratılışı'görüşüne ters düşer; ikinci olgu aynı
zamanda karmaşık organizmaların bilinçli bir şekilde ta­
sarlandığı fikri ile de uyuşmaz. Evrimsel biyoloji, biyolojik
karmaşıklığı ve işlev ile biyolojik yapı arasındaki uyumu
açıklamak için çevre ve organizma arasındaki karşılıklı et­
kileşimden başka hiçbir faktöre gereksinim duymaz.
Bu nedenle inanç sistemleri ve evrimsel biyoloji ara­
sındaki bu fikir ayrılıklarına birçok tepkinin olması olasıdır.
İlki, böyle bir tavrı objektif bir şekilde hükümsüz kılan çok
sayıdaki kanıta rağmen, evrimsel biyolojinin öfkeli bir şe­
kilde reddidir. İkincisi ise, genellikle evrimin işlediği doğal
kanunların bir tanrı tarafından yaratıldığını önererek ya da
din ve doğaüstüne inanışla evrimsel biyolojide ifadesini
bulan bilimin, birbirlerine atıf yapabilmesi mümkün ol­
mayan farklı alanlar olduğunu söyleyerek, görünüşte bir­
birinden çok farklı olan bu bakış açıları arasında bir uzlaşı
aramaktır. Bunlar, Francis Collins (insan genom projesinin
kurucularından biri) ve Stephen Jay Gould (etkin evrim
biyoloğu ve bilim yazarı) gibi, evrim ve moleküler biyoloji
alanında çalışan önemli bilim insanları tarafından benim­
senen görüşlerdir. Üçüncü, görüş doğaüstü inanç ve dinin
insan bilincinin ve sosyal karmaşıklığının evriminin sonucu
ya da yan etkileri olduğunu, bu nedenle de insanoğlunun
kökenini açıklamada önemli bir geçerliliğinin olmadığı dü­
şüncesidir. Bu görüş felsefi bir yaklaşım olarak rasyonaliz­
min ortaya çıkmasında ana dayanak olmuştur. Bilimin tıp
için öneminin reddi anlamına gelebilecek, bir türün tasarım
ve yaratılmasının tamamen tanrısal bir gücün kontrolunda
olduğu görüşünün reddi dışında, bu rakip dünya görüşleri
21
22 EVRİM TEORİSİ
ile ilgili olarak kişisel bir tavır almak evrimsel biyolojinin uy­
gulanması ve anlaşılması için gerekli değildir.
Darwin, yapmış olduğu keşiflerin felsefi olarak da geniş
anlamlar taşıdığının farkındaydı ve bu durum onun bul­
gularını yayınlamasını birkaç on yıl ertelemesine neden
olmuştur. Darwin türlerin yaşadıkları nişlerle uyum içinde
olmaları için tanrısal bir güç tarafından tasarlandıkları gö­
rüşünün hâkim olduğu geleneksel doğal teoloji geleneğin­
den gelmekteydi. Her ne kadar Darwin başlangıçta bu fikre
bağlı idi ise de, bir saha araştırmacısı olarak HMS Beagle adlı
gemiyle yaptığı beş yıllık dünya gezisinde edindiği tecrü­
belerden sonra bu bağlılık sürmedi. Türlerin değişmez ol­
madığı fikri Darwin'den önce de önerilmişti ve aslında bu
yönde bir görüş öne süren kişi Darwin'in büyük babası olan
Erasmus Darwin'in kendisiydi. Darwin ve Wallace ise türlerin
değişimi ve dışardan herhangi bir yardım ya da tasarımcıya
gerek göstermeyen uyumsal 'tasarımın'ortaya çıkması için
gerekli mekanistik bir açıklama ortaya koymuşlardır. Evrim­
sel biyoloji alanında daha sonraki gelişmeler bu kavramlar
üzerine inşa edilmiş, detaylar sağlanmış, moleküler açıkla­
malar eklenmiş ve çok önemli miktarda deneysel kanıt or­
taya çıkartılmıştır. Ancak biyolojinin herhangi bir alanında
olduğu gibi, elbette ki detaylar ve belli süreçlerin bağıl öne­
mi üzerine bazı tartışmalar her zaman olacaktır.
Kutu 2.1 Evrimsel düşüncenin kökeni
Türlerin sabit olmayabileceği yönündeki modern
evrimsel düşünce onsekizinci yüzyıl sonlarında
ortaya çıkmıştır. Bu kavramlar tek başına değil,
Avrupa’da onyedinci ve onsekizinci yüzyıllarda
ortaya çıkan yeni felsefi düşünce ve doğa bilim­
leri akımları ile bağlantılı olarak şekillenmiştir.
Onsekizinci yüzyıl biyologları, özellikle ilahi olarak
yaratılan ve yönlendirilen doğal dünyayı tanımla­
mak isteyen Cari Linnaeus (1707-1778)’unkine ben­
zer sınıflandırma sistemlerinin gelişimi ile birlikte,
doğadaki düzeni görmeye başladılar. Cari Linnaeus
başlangıçta herbir türü, ayrı bir tasarım ve yaratıcılık
eseri olarak değerlendirmiş, ancak daha sonra birçok
türün daha önce var olan türler arasındaki hibrit-
leşmelerden meydana gelmiş olabileceğini öne sür-
Evrimsel biyoloji, kapsaması gereken alanların, mole­
külerden matematiğe kadar, çeşitliliği nedeniyle akade­
mik araştırmanın özellikle zor bir alanıdır ve büyük ölçü­
de karşılaştırmalı yaklaşımlara dayanır. Evrimin öncelikli
olarak uzun sürede ortaya çıkan ve doğrudan gözlene-
meyen değişim ile ilgilendiği göz önüne alınırsa, zaman
boyutu belli zorluklar yaratır. Özellikle bakterilerden daha
karmaşık organizmalardaki evrimle ilgili olarak ampirik
veriler elde etmek, nesil sürelerinin uzunluğu nedeniyle
zordur. İnsanın evrimi söz konusu olduğunda araştırma
yaklaşımları büyük oranda retrospektif (geriye dönük)
analizlerin yorumlanmasıyla sınırlıdır. Bu yaklaşımın do­
ğası gereği, sıklıkla sınırlı veri setlerine sahip olunabilir
ve yorum spekülatif unsurlar taşıyabilir. Bir diğer tehlike,
başka olasılıkların da olduğu ve bunların da göz önüne
alınması gerektiği halde, bir özellik için sadece uyumsal
bir açıklama ortaya koymaktır. Bu konu Altbölüm 2.4.4'te
ayrıntılı olarak ele alınmaktadır. Yine de, bu zorluklara
rağmen çok çeşitli türlerden elde edilen ampirik gözlem­
ler kümesi evrimsel tıbbın anlaşılması için çok sağlam te­
meller oluşturur. Dahası, soy hatlarının tarihinin belirlen­
mesini sağlayan evrimdeki gelişmeler büyük ölçüde bu
uygulama zorluklarının üstesinden gelmiştir.
müştür. Diğer önemli sımflandırmacı Georges-Louis
Leclerc, Comte de Buffon (1707-1788), insanın
daha ilkel bir durumdan türemiş olduğunu ilk öne
sürenler arasında olması yönüyle çok daha fazla tar­
tışmaya yol açmış bir kişidir. Buffon, aynı zamanda
insan ve maymunların olası ortak atasını ima eder­
cesine, organik evrimle ilişkili bazı muğlâk kavram­
lar önermiştir.
Tanınan ilk trans-mutasyonalistler Erasmus Dar­
win (1731-1802) ve Jean-Baptiste Lamarck (1744­
1819) idi. Bir doktor olan Erasmus Darwin, Charles
Darwin in büyük babası idi. Erasmus Darwin yaşa­
dıklarının birikimi ile organizmaların daha yüksek
bir düzeye doğru gelişebileceklerini öne sürdü. Ya­
şamı en ilkel formlardan insana uzanan, sürekli bir

zincir olarak gördü ve bunları 1794 yılında Zoonomia
başlıklı bir ciltte yayınladı. Küçük fakat yoksul soylu­
lar grubundan gelen Lamarck, sonradan zoolog olan
profesyonel bir botanikçi idi; Fransız Devrimi’nde
hayatta kalarak, Paris Doğa Tarihi Müzesinde bir
profesör kadrosu elde etmeyi başaran Lamarck, ka­
riyerini yoksul ve kötü bir durumda sonlandırmak
durumunda kaldı. Lamarck üretken bir biyoloji te-
orisyeniydi, onun fikirlerinin önemli olanları en ba­
sit türün kendiliğinden oluştuğu ve gelişimsel iler­
lemeye bağlı olarak daha sonra yeni türlerin ortaya
çıktığına ilişkin idi. Lamarck iki yasa öne sürdü. İlk
yasa, kullanmanın bir organı geliştireceği, kullan­
mamanın ise körelteceğini öngörüyordu. İkinci yasa
ise, sıklıkla ‘kazanılan karakterlerin kalıtımı’ olarak
sloganlaştırılan, kullanma veya kullanmamanın so­
nuçlarının üreme yoluyla sonraki nesle aktarıldığıy­
dı. Lamarck’m fikirleri Zoolojinin Felsefesi (1809) adlı
eserde yer alır; bu eser Lamarck’ın Parisli etkin rakibi
ve büyük bir karşılaştırmalı anatomisi olan Georges
Cuvier (1769-1832) başta olmak üzere, bilim çevreleri
tarafından pek de hoş karşılanmamıştır. Lamarck ve
Cuvier, her ikisi de Paris’teki Doğa Tarihi Müzesi’nde
profesörlerdi. Cuvier, türlerin yok olduğunu açık bir
şekilde göstermek suretiyle erken paleontolojiye
önemli katkılar sağladı: o zamana kadar genel olarak
türlerin yok olmadıklarına ve Avrupa’da bulunan bü­
yük fosil kemiklerin Afrika’da halen yaşayan türlere
ait olduklarına inanılırdı. Cuvier, bunun böyle olma­
dığını net bir biçimde gösterdi ve bir zamanlar var
olan birçok türün değişik katastrofik olaylarda tah­
rip olarak nesillerinin tükendiğini savundu: bu görüş
‘katastrofizim’ ekolünü tanımlar. Cuvier, türlerin za­
man içinde değişeceği konusunda şüpheci idi -daha
ziyade onların ortadan kalktıklarına inanıyordu- ve
onun bu fikirleri ölümünden sonra bile evrimsel kav­
ramlara karşı oluşturulan muhalefette büyük ölçüde
etkili olmuştur. Paris Doğa Tarih Müzesinin üçün­
cü önemli profesörü, türlerin değişimine ilişkin bir
derece Lamarck’ınkine benzer bir kavram geliştirmiş
olan Etienne Geoffroy Saint-Hilaire (1771-1844) idi.
Onun kalıcı katkısı, örneğin farklı şubelerde yüzgeç
ve ekstremiteler arasındaki benzerlikler gibi, organ­
lar arasındaki homolojileri göstermek olmuştur.
Saint-Hilaire, memelilerin orta kulak kemikleri ile
balıkların çene kemikleri arasındaki homolojiyi fark
GİRİŞ 23
etti. Lamarck’m fikirleri çeşitli biçimlerde varlığını
korudu ve Darwin kazanılmış karakterlerin kalıtımı­
nın evrimsel süreçlerde bazı roller oynayabileceğini
kabul etti. Bazıları, derinlemesine düşünmeden, mo­
dem anlamda gelişim görüşünün Lamarck’ın izlerini
taşıdığını ileri sürerler. Bu büyük bir yanhş anlama­
dır: Lamarck kazanılmış karakterlerin kalıtımı üze­
rine odaklanmıştı, oysa modern epigenetik kalıtım
bir nesildeki çevresel etkilerin, anasal fizyolojide ve
sonraki gen ifadesindeki ikincil değişmeler yoluyla
sonraki nesli nasıl etkileyebildiğine odaklanır.
Değişim ile ilgili başka görüşlerde ortaya atılmış,
ancak Darwin ve Wallace’in çalışmasına kadar, bir tü­
rün nasıl değişebileceğini açıklamak için dikkate de­
ğer bir mekanizma önerilmemiştir. Darwin’in kitabı
ortaya çıkmadan, 1844 yılında anonim olarak yayın­
lanmış, ancak daha sonra İskoçyalı gazeteci Robert
Chambers tarafından yazılmış olduğu anlaşılan ve
ilahi bir rehberlik altında insanlığa doğru evrim fikri­
ne karşı çıkan Yaratılışın Doğal Tarihinin İzleri başlıklı
popüler bir kitap nedeniyle toplum bu fikirlere hazır­
dı. Bu kitap, insanlar için özel bir yaratılış süreci ol­
madığını, aksine onların daha aşağı hayvanlarla bir­
likte bir sürekliliğin parçası olduklarını ileri sürdüğü
için çok tartışmalıydı ve büyük etkileri oldu.
Aşamalı bir şekilde ortaya çıkan bu yeni biyolo­
ji görüşü, doğal dünyanın diğer yönleri hakkmdaki
değişen anlayışlardan ayrı tutulamazdı. Çok etkin
olacak olan değişimlerden birisi jeoloji anlayışı idi.
Yeni Dünya görüşü, yani yaşlı dünyanın su ve bu­
zullar gibi güçler tarafından şekillendirilmiş olduğu
görüşü katastrofik teorilerin, özellikle de Incil’de söz
edilen tufan teorisinin yerini almak üzere şekillen­
di. Jeologların en etkilisi, üç ciltlik Jeolojinin İlkele­
ri (1830-1833) adlı aseri ve arkadaşlığıyla Darwin!
önemli derecede etkileyen Charles Lyell olmuştur.
Gerçekten de Darwin’in ilk önemli bilimsel yazıları,
mercan resifleri ve mercan adalarının oluşumları
üzerine geliştirdiği ve bugün bile büyük oranda ge­
çerli olan kavramlar hakkında idi. Bir deist olduğu
halde Lyell, doğal dünyanın eski olduğu ve değişi­
min yavaş bir şekilde meydana geldiği şeklindeki
Yeni Dünya görüşünü herkesten fazla benimseyen
kişi idi. Lyell, geçmişi ve böylece jeolojik değişimin
yavaş seyrettiğini anlamak için, hala gözlenebilen
süreçlerin incelenmesinin anahtar olduğunu savun-
24 EVRİM TEORİSİ
du: bu tekdüzelik ilkesi katastrofik ekolle belirgin bir
çatışma içindeydi. Lyell, Darwin’in yakın arkadaşı
ve güçlü destekçisi idi, ancak kendi dini inanışlarını
Darwin’in kavramları ile bağdaştırmak konusunda
güçlük çekti.
Charles Darwin 1808 yılında doğdu ve varlık­
lı bir taşralı aileden gelmekteydi. Babası ve büyük
babası gibi, o da doktor olma niyetindeydi, ancak
Edinburgh’da iken tıptan hoşlanmadığını ve tutku­
sunun biyoloji olduğunu fark etti. Charles Darwin’in
Edinburgh Üniversitesindeki ilk hocalarından biri,
tam bir Lamarckçı olan ve Geoffroy Saint-Hilaire’nin
de yakın arkadaşı Robert Grant (1793-1874) idi.
Grant’ın rehberliğinde hevesli bir biyolog hali­
ne gelen Darwin süngerler ve diğer deniz canlıları
üzerinde çalışıyordu ve bunlar onun ilk bilimsel
sunumlarının da konusu oldu. Daha sonra Darwin,
kaya midyelerinin sınıflandırılması ile ilgili on yıl
sürecek planladığı bir çalışmayı üstlenerek gerçek
bir biyolog olma yeterliliği kazanacaktı. Tıbba de­
vam etmek istemeyen Darwin, kilise eğitimi almak
niyetiyle Cambridge’e taşındı, ancak burada kendini
gelişmekte olan jeoloji, botanik ve zooloji gibi doğa
bilimlerinin heyecanına kaptırdı. Herkesçe bilindiği
gibi, Darwin’den HMS Beagle gemisindeki seyaha­
tinde kaptan Fitzroy’a eşlik etmesi istendi. Darwin
1831 yılında bu seyahate, tıpkı William Paley’in ya­
zılarında ifade ettiği, doğal teolojiye katı bir biçimde
inanan bir kişi olarak başladı, fakat 5 yıl sonra türleş-
me ve evrim konusundaki fikirleri pekişmeye başla­
yan bir kişi olarak geri dönecekti. Seyahat sırasında,
Darwin’in fikirlerinin nasıl şekillendiği hakkında
çok şey yazılmıştır: o bir coğrafik bölgedeki orta­
dan kalkmış fosil türlerle hala yaşayanlar arasındaki
ilişkileri fark etti ve sonuçta bunların zaman içinde
birbirleri ile akraba olmaları gerektiği sonucuna var­
dı. Darwin, Lyell’in tekdüzelik yaklaşımının gücü­
nü fark etti. Uyumsal açılım ile ilgili kavramlar, en
azından geçmişe bakıldığında, Darwin’in Galapagos
Adalarına yapmış olduğu kısa seyahat esnasında
topladığı örneklerden çıkacaktı. Kaptan Fitzroy’un
memleketlerine geri götürmek üzere gemisine aldı­
ğı üç Tierra Del Fuego’lu Darwin’in insanlar ve in­
sanlık hakkmdaki düşüncelerini etkiledi. Ailesinin
zenginliği ile desteklenen Darwin, kuzeni Emma ile
evlendi ve mütevazi bir doğa bilimci ve biyoloji ku­
ramcısı olarak hayatına devam etmek üzere Kent
şehrindeki Down House’ta inzivaya çekildi. Darwin
burada, doğal seçilimi kavrama yönünden kendisine
temel oluşturan Thomas Malthus’un, altıncı baskısı
1826 yılında çıkan Populasyon Prensibi Üzerine Bir
Deneme adlı eserini okuduktan sonra ‘yapay seçilim’
olarak adlandıracağı süreci anlamak için güvercin
ve evcil hayvan yetiştiricileri ile beraber çalışmaya
başlamıştı bile. Günümüzde evrim ve doğal seçilim
olarak adlandırdığımız terimleri ele aldığı 1842’de
yayınlanmamış makalesinin üzerinden çok zaman
geçmişti. Alacağı tepkiden çekinen Darwin, Alfred
Wallace ile ortak makalelerini Linnaean Society’nin
bir toplantısında sunduğu tarih olan 1858’e kadar
fikirlerini halka sunmadı. Darwin bir yıl sonra Türle­
rin Kökeni adlı eserin altı baskısının ilkini yayınlaya­
caktı. Beagle gemisiyle yaptığı seyahat ile ilgili daha
önce vermiş olduğu konferansın son derece popüler
olması nedeniyle, Darwin’in yazılarına karşı büyük
bir toplumsal ilgi vardı.
Köken'in yayınlanması hem bilimsel hem de top­
lumsal olarak hicvi, parodiyi ve tartışmaları da be­
raberinde getirdi, ancak konular çok daha derindi.
Evrimsel düşüncenin meydan okuması, tanrısal
düzen kavramları yerine biyolojik materyalizmi ve
determinizmi koymaktı. Evrimsel düşünce kültürün
değerini düşürdü mü? Darwin’in çalışması yayınlan­
dıktan sonraki ilk yıllarda tartışmalar büyük oranda
Tanrı’nın rolü konuları üzerinde odaklandıysa da,
sosyal filozof Herbert Spencer gibi bazı kişiler Dar-
winci paradigmayı politik ve sosyal değişim konu­
larını ön plana çıkarmak için kendi amaçlarına kul­
landılar. Bugün biz evrimsel bilimlerin anlaşılması
ve algılanmasında, özellikle Kuzey Amerika’da, bu
sorunların hala sürdüğünü görmekteyiz.
Türlerin Kökeni üzerine en ünlü tartışma, 1860’da
İngiliz Bilim Geliştirme Derneği (British Association
for the Advancement of Science)’nin Oxford’daki top­
lantısında yaşandı. Bu toplantıda Oxford piskoposu
Samuel Wilberforce ile Darwin’in en ateşli destekçi­
lerinden olan Thomas Henry Huxley arasında karşı­
lıklı bir atışma oldu. Her ne kadar toplantı kayıtları
farklı olsa da, bu atışma ile ilgili sıkça anlatılan bir
anektoda göre, Wilberforce Huxley’e ‘maymunluğu­

nuz büyükanne tarafından mı yoksa büyükbaba tara­
fından mı geliyor?’ diye sorunca, Huxley, ‘Tanrı seni
benim elime düşürdü’ diye mırıldanarak ‘birikimini
önyargı ve yalanlara hizmet etmek için kullanan kül­
türlü bir insan olmaktansa maymundan gelmeyi ter­
cih edeceğini’ söyledi.
Türlerin Kökeni hiçbir zaman tamamlanmamış
bir kitabın uzun bir özeti olarak değerlendirildi.
Darwin’in başlıca katkıları bu kitapta tanımlanmak­
ta olup, bunlar doğal ve eşeysel seçilim, varyasyon ve
kalıtılabilirliğin ve türlerin değişiminde küçük deği­
şimlerin birikiminin önemini içerir. Bunlar kalıtımla
ilgili hiçbir mekanizmanın olmadığı o zamanlar için
çok önemli fikirlerdi ve Darwin’in kendisi de kalıtımı
açıklamak için - her ne kadar tuhaf olsa da- bir mo­
del geliştirmek zorundaydı. Darwin çalışmasının ya­
ratmış olduğu ihtilafların büyük ölçüde farkındaydı.
Yine de, 1882’de öldüğünde Westminster Abbey’de
toprağa verildi.
Alfred Wallace, çok farklı bir geçmişe sahipti:
yoksul bir aileden geliyordu ve zengin özel koleksi­
yonculara örnek aramak için uzun yıllar Amazon ve
Güney-batı Asya’da ticari toplayıcı olarak çalışmış,
Londra Mekanik Enstitüsü sayesinde kendi kendini
yetiştirmişti. Wallace tarafından, Asya ve Avustralya
faunalarının coğrafik olarak ayrıldığı sınırı gösteren
Wallace çizgisinin tanımlanması biyocoğrafya bili­
minin kuruluş noktası olmuştur. Wallace 1850’lerde
türleşme konusunda Darwin ile yazıştı. Çok iyi bilin­
diği gibi Wallace, 1858’de Malay Takımadalarına ait
Ternâta adasında iken, Lyell ve Malthus’un yazıların­
dan da etkilenmiş olarak, doğal seçilim fikrine çok
benzer fikirler geliştirdi. Wallace Darwin’e fikirlerini
içeren bir mektup yazdı ve Darwin henüz yayınla­
madığı doğal seçilim fikrinin bir başkası tarafından
bağımsız olarak keşfedilmiş olduğunu öğrendiğinde
şok oldu. Hooker ve Lyell, 1 Temmuz 1858 tarihinde
Linnean Society’de sunulması için Türlerin Varyete
Oluşturma Eğilimleri ve Doğal Seçilim Aracılığı ile Var­
yeteler ve Türlerin Sürekliliği Üzerine başlıklı ortak bir
makalenin hazırlanmasını organize ettiler. Wallace
ve Darwin’in fikirleri bazı yönleriyle farklıydı: Wal­
lace çevresel değişim üzerine odaklanırken Darwin
bireysel varyasyonların önemini kavramıştı; Wallace
rekabeti türler arası, Darwin ise bireyler arası olarak
GİRİŞ 25
ele almaktaydı. Bir sosyal eylemci olmanın yanında,
Wallace bir spiritualist haline geldi ve evrenin insan
ruhunun evrimini desteklemek için var olduğunu
ileri süren bir teleolojik görüş geliştirdi. İnsan ruhu,
bilinçlilik ve organik maddenin yarattığı bir unsur­
dur ve bunlar da bazı görünmeyen, doğaüstü ruhla­
rın varlığını gerektirir. Kendi itibarını zedeleyen ve
Darwin’i hayal kırıklığına uğratan bu görüşlerine
rağmen Wallace bilimsel çevrelerde çok saygınlık ka­
zandı.
Bu ilk kavramsal atılım dalgasından sonra, Dar-
winci kavramlar ondokuzuncu yüzyılın sonlarında ve
yirminci yüzyılın başlarında yavaş yavaş kenara itildi.
Darwinizm’deki bu gerilemenin birçok nedeni vardır.
Artık evrimin kendisi, yani türlerin değişebilirliği ko­
nusunda, dini çevrelerden gelenler dışında bir kuşku
yoktu; sorun değişimden sorumlu mekanizmanın
ne olduğuydu. Seçilim doğal dünyayı açıklamak için
yeterli görünmedi. Lamarckçılık (neo-Lamarckizm)
hem felsefi hem de bilimsel bakış açısı olarak tekrar
rağbet kazanmaya başladı ve Lysenko’nun çalışma­
sında da yer alacak şekilde (Dördüncü bölüme ba­
kınız) neredeyse yirminci yüzyılın ortalarına kadar
devam etti. Diğer tartışmalar, örneğin orthogenez
ekolu savunucularının evrimin yönü ve arka planın­
daki uyumsal süreçleri görmek istemeleri gibi, büyük
oranda teleolojikti.
Genetiğin tekrar keşfini takiben ilk mutasyon-
ların saptanması, yeni özellikler ve yeni türlerin
kaynağının mutasyon mu yoksa seçilim mi olduğu
konusunda yoğun tartışmaların ortaya çıkmasına
neden oldu. En eski ve en etkili genetikçilerden biri
olan William Bateson, ani değişimlerin (yani yönlü
olmayan mutasyonların) evrimin asıl nedenleri ol­
duğu ve seçilimin bir rolü olmadığı görüşünü şid­
detle savunmaktaydı. Drosophila genetikçilerinin en
büyüğü olan Thomas Morgan da sıçrama şeklindeki
mutasyonlar görüşünün sıkı bir savunucusu idi, fa­
kat daha sonra dış faktörlerin mutasyona uğramış
bir gen taşıyan bir organizmanın üreme başarısını
etkileyebileceğini kabul edecekti. Darwin’in kuzeni
Francis Galton’un en ileri gelenlerinden biri olduğu
biyometri ekolü mensupları arasında da benzer bir
dizi argüman vardı. Onlarla genetikçiler arasında bir­
çok düzeyde derin bir tartışma vardı. Temel mesele,
26 EVRİM TEORİSİ
yeni Mendeki bilim, biyometri ve seçilim kavramları
arasında bir uzlaşmanın sağlanıp sağlanamayacağı
idi. Evrim ani sıçramalar biçiminde mi yoksa aşamalı
biçimde miydi ve uyum ve seçilim önemli bir rol oy­
namış mıydı?
Özellikle Cambridge’deki Ronald Fisher başta ol­
mak üzere, biyometriciler tarafından sonuca bağla­
nan büyük bir tartışma vardı. Fisher, JBS Haldane
ve Şevvali Wright’ın çalışmalarının tümü populasyon
genetiğine odaklandı ve bunlar modern genetik ve
evrimsel düşünce arasındaki uyuşmanın giderek
daha fazla anlaşılması için matematiksel ve teorik
temeller sağladı. Evrimsel biyoloji, bu araştırma­
cıların etkileri nedeniyle büyük ölçüde kantitatif
populasyon genetiği ağırlıklı olmuştur ve halen de
böyledir, ancak bu konu bu kitabın kapsamı dışında
tutulmuştur. Yirminci yüzyılın oralarında, Rusya ve
Avrupa’dan, Thomas Dobzhansky ve Ernst Mayr’in
başı çektiği bir biyolog akımı doğacı bir bakış açısı
getirdi. George Gaylord Simpson gibi palentologlar
makroevrimi belgelediler ve makroevrimin kısa sü­
reli mikroevrimsel süreçlerle nasıl uyumlu olduğunu
Yaratılışçıların arasında yaygın olan ve evrimsel biyo­
lojide çoğu şeyin kesin olmadığını iddia eden görüş, bili­
min nasıl çalıştığıyla ilgili bir yanlış anlayışı yansıtır. Evrim
bilimi, biyolojinin diğer uygulamalı alanları ya da tıbbi
araştırmalardan hiç de farklı değildir: temel bileşenler iyi
tanımlanmıştır; tartışma ve karşıt görüşler alanı yeni hi­
potezleri, yeni araştırma metotları kullanarak sorgulamak
üzere yönlendirir. Herhangi bir bilim dalının gelişim süre­
cinde, daha fazla araştırmaya gerek duyulan ve bir görü­
şün diğerine göre değerinin saptanması gereken uç alan­
lar olacaktır. Tip 2 diabet gibi bir hastalık buna iyi bir ör­
nektir. Bu hastalığın etiyolojisinde insülin direncinin rolü
konusunda kimsenin şüphesi olmasa da, altta yatan nihai
patojenik mekanizmaların ne olduğu konusunda dikka­
te değer bir belirsizlik sürmektedir. Örneğin, genetik ve/
veya epigenetik faktörlerin ve yaşam tarzının göreceli rol­
leri nelerdir? Acaba birincil kusur insülin etkisi yolağında
mıdır yoksa pankreatik p hücresi işlevinde midir ve vaskü-
ler endotelyal disfonksiyonun ya da inflamatuar smokin­
lerin rolleri nelerdir? Benzer olarak, sağlık profesyonelleri
arasında, belli kişilerin tedavisindeki optimal yaklaşımla­
gösterdiler. DNA’nın yapısının aydınlatıldığı 1953
yılına gelindiğinde, genetik düşünce ve evrimsel dü­
şünce arasında artık bir kopukluk kalmamıştı. Ge­
netik düşünce ve evrimsel düşüncenin birleştirilme
süreci Modern Sentez ya da neo-Darwinizm olarak
adlandırıldı.
Evrimsel biyoloji evrimleşmeye devam etti ve
hala etmektedir. William Hamilton, Robert Trivers,
EO Wilson, John Maynard Smith, Stephen Jay Go­
uld, Richard Lewontin ve Richard Dawkins gibi daha
sonraki kanaat önderlerinin katkılarına bu kitabın
başka kısımlarında değinilmektedir. Ancak, başlan­
gıçta tedirginliği kışkırtan meseleler hala varlığını
sürdürüyor; işte insan doğası ve davranışları ve onla­
rın birbiririyle ve doğal dünyayla ilişkileriyle ilgili dü­
şüncelerimizi etkileyen bir bilim (Bölüm 12’ye bakı­
nız). Böyle bir bilim kaçınılmaz olarak inanç sistem­
leri ve ideolojilerle ters düşecektir. Ancak, olasılıkla
bütün bunların en rahatsız edici olanı, hayvan sosyal
davranışlarıyla insan ahlak kavramları arasında bir
süreklilik olduğu fikri, pek çok insan için önemli bir
bariyer olmuştur.
rın ne olacağı konusunda da görüş farklılıkları olacaktır.
Yine de, tüm bu yoğun tartışmalar temel patofizyoloji
hakkında bir fikir biriliğinin sağlanmasına engel olmaz.
Bu bağlamda, belirsizlik ve tartışma tüm sağlık bilimlerin
özellikleridir, ve evrimsel biyoloji ve tıp da farklı değildir.
Evrimsel biyoloji söz konusu olduğunda bilimsel tartış­
malar, sonuçlarının sadece entelektüel değil, aynı zaman­
da toplumsal ve dini yansımaları da olabileceği gerçeği
nedeniyle karmaşıktır. Yine, diabet tedavisinde insülin ve
beslenme kontrolünün rolü ile ilgili Ortodoks görüşlerle,
bu ortodoks tıbbi görüşleri reddederek, telkinle tedaviyi
benimseyen görüşler arasında bir analoji olabilir.
2.2 Evrim teorisi neyi açıklar?
Herkes biyosfer olarak adlandırdığımız gezegenimizdeki
çok çeşitli yaşam formlarına - mikrobiyal, bitkisel ve hay­
vansal - aşinadır. Şu ana kadar iki milyona yakın tür ad­
landırılmıştır ve hala10-50 milyon türün yaşadığı tahmin
edilmektedir. Bu sayılar nesli tükenmiş türlerin tahmini

sayılarıyla karşılaştırıldığında gölgede kalır: olasılıkla bir
zamanlar var olmuş türlerin sadece binde biri hala ya­
şamaktadır. Bunların 250.000 civarındaki küçük bir kısmı
fosil olarak korunmuştur.
Türler arasındaki farklılık büyük - bir balina ile bir bö­
ceği karşılaştırın - veya küçük - iki bakteri türünü karşı­
Kutu 2.2 Yaşamın kökenleri
Yaşamın kökenleri birçok kozmolojik, biyolojik ve
felsefi spekülasyonun konusu olmuştur ve bu konuda
hiçbir şey kesin değildir. Replikasyon işlevine sahip
ilk şeyin inorganik kristaller olması gerektiği, bu
işlevin daha sonra nükleik asitlerce devralman bir
rol olduğu ileri sürülmüştür. Replikasyonu sağ­
layan enerji kaynağı güneş olmuş olabileceği gibi
Yerküre’nin merkezinden gelen ısı da olmuş olabi­
lir: yüksek sıcaklıkta yaşayan ve hidrojen sülfürü
kullanan termofil bakteriler hakkında günden güne
artan bilgiler göz önüne alındığında, ikinci olasılığın
geçerliliği gittikçe artmaktadır. DNA, RNA ve yüksek
enerjili fosfat bağları ve aminoasitlerin kaynağının
ne olduğu çok daha spekülatiftir. Urey ve Miller tara­
fından yürütülen ve ilkel çevreyi tekrar canlandır­
maya çalışan ünlü deney, metan ve amonyak içeren,
karbon ağırlıklı ilkel bir atmosferden bazı amino asit­
lerin oluşumuyla sonuçlanmıştır. Başkaları karbonlu
meteoritlerin, amino asitler de dahil olmak üzere, en
erken organik moleküllerin kaynağı olduğunu öne
sürmüşlerdir, ancak bu düşünce sadece başlangıç
sentezinin uzaydaki yerini değiştirir.
Genellikle kabul edilen bir hipoteze göre, RNA
replikasyonu DNA replikasyonundan daha önce ev-
rimleşmiştir ve RNA replikasyonu kendinden kata­
lizlenmiş olabilir. Gerçekten de, uygun şartlar altın­
da ve katalitik bir enzim sağlandığı takdirde RNA’nın
in vitro şartlarda öncü moleküllerden meydana gele­
bildiği bildirilmiştir, ancak bu durumda ilk kataliz-
leyicinin kaynağının ne olduğu sorusu ortaya çıkar.
RNA dünyası büyük oranda spekülatiftir. DNA’nın
aksine, RNA’nın çift sarmal oluşturma yeteneğinin
olmayışı, RNA replikasyonunun çok daha fazla ha­
EVRİM TEORİ NEYİ AÇIKLAR? 27
laştırın - olabilir. Evrimsel teori bugünkü ve geçmişteki
yaşam formlarında görülen bu büyük çeşitliliğin atasal
türlerden nasıl meydana geldiği sorusuna bir açıklama
getirir. Evrimsel teori dünya üzerindeki yaşam farklılıkla­
rıyla ilgilenir, ancak yaşamın ilk olarak nasıl ortaya çıktığı­
na bir açıklama getirmeye çalışmaz, bu önemli fakat ayrı
bir soru olarak kalır.
taya açık olduğu ve dolayısıyla mutasyon oranın çok
daha yüksek olduğu anlamına gelir. Nitekim sadece
küçük bir genoma sahip basit virüsler RNA’yı kendi
replikatörleri olarak kullanabilmektedirler. Ancak,
RNA tersiyer yapılar oluşturarak katalitik özellik ka­
zanabilir ve bu durum, RNA’nın katalizleme görevi
protein yapılı enzimler tarafından üstlenilmeden
önce, bu görevi yerine getirmesini sağlamış olabilir.
Kendiliğinden katalizlenme ve replikasyona ek ola­
rak ilkel proteinlerin kodlanmasınm olanaklı olduğu
bu RNA dünyasından DNA sentezleme kapasitesi ev-
rimleşmiş olabilir.
DNA sekans verileri bitkiler, mantarlar, hayvan­
lar ve prokaryotlar dahil bugün var olan organizma
soy hatları arasındaki ayrılma noktalarının tahmin
edilmesine olanak sağlamıştır. Tüm canlı formların
ortak öncüsü yaklaşık 3 milyar yıl önce yaşadı ve
en eski bakteri fosil kanıtları yaklaşık 3.5 milyar yıl
öncesine yani bugün hala bazı siyanobakteriler tara­
fından oluşturulan en erken stromatolit dönemine
aittir. Prokaryot alemin düzenlenmesi karmaşık ve
belirsizdir ve olasılıkla ortaya çıkan türler arasında
yatay gen transferlerini yansıtmaktadır. Prokaryot­
lar içinde iki ana grup ayırt edilir: ekstrem çevrelerde
yaşayan anaerobik organizmaları içeren Archaea ve
bizim geleneksel olarak tanıdığımız bakterileri içeren
Bacteria. Bakterilerin ana sınıfları olasılıkla 3.6 mil­
yar yıl önce farklılaştı. Dünyanın kendisinin ortaya
çıkışı ise 4.5 milyar öncesine kadar gitmektedir.
İlk ökaryot yaklaşık 1.5 ile 2.7 milyar yıl önce
evrimleşti. Ökaryot bir hücrede (çekirdeği olan bir
hücre) çekirdeğin kökenin ne olduğu kesin değil­
dir, ancak sekans verileri çekirdeğin büyük olasılık­
28 EVRİM TEORİSİ
la bir arkeal mikroorganizmanın, ki bu daha sonra
çekirdeği oluşturmuştur, sonucu meydana geldiğini
düşündürmektedir. Bu nedenledir ki insan genomu
Bacteria’dan çok Archaea ile yakın akrabadır.
Mitokondri, endosimbiyozis denen bir süreçle,
olasılıkla riketsiyalara akraba başka bir bakteri for­
munun içeriye alınmasını takiben evrimleşmiştir.
Bitkilerdeki kloroplast da bir siyanobakterinin endo-
simbiyozu sonucu ortaya çıkmıştır. İlk çok hücreli or­
ganizmalar sadece yaklaşık 640 milyon yıl önce orta­
ya çıktığı halde, ilk omurgalılar yaklaşık 525 milyon
Evrim teorisi, bir organizmanın yaşadığı çevrede ken­
disinin ve döllerinin hayatta kalma ve üreme bakımından
daha başarılı olmasını sağlayan özellikler anlamına gelen,
uyumlar kavramını çok sık kullanır. Bazen bu şekildeki
yıl önce evrimleşti. Sürüngenlerin diğer grupları ile
beraber dinozorlar (ve onların soyundan gelen kuş­
lar) memelileri verecek olan soy hattından yaklaşık
350 milyon yıl önce ayrıldılar ve ilk büyük dinozorlar
250-300 milyon yıl önce ortaya çıktı. Yaklaşık 70-80
milyon yıl önce var olan primatların bütün türleri or­
tak bir atayı paylaşmışken, keseliler de dahil plasen-
talı memeliler ortak bir atayı sadece 110 milyon yıl
önce, tek delikli memeliler ise kuş ve sürüngenlerle
ortak bir atayı 300 milyon yıl önce paylaşmışlardır.
Şekil 2.1 bu evrimsel ilişkileri göstermektedir.
Mantarlar
Bitkiler
Şekil 2.1 Yaşam ağacı:
biyosferdeki evrimsel ilişkiler
uyumlar bir organizmanın kendi çevresi için 'tasarlanmış'
olduğu izlenimi verebilir. Ancak aşağıda göreceğimiz gibi
evrim teorisi bir çevreye uyumu, sadece üremekte olan
bir populasyondaki genetik varyasyonlar üzerine işleyen

doğal seçilim -hayatta kalmada ve daha sonraki üreme­
lerde farklılıklar- yardımı ile açıklayabilmektedir. Bir orga­
nizmanın kendi çevresine iyi adapte olduğunu, yani daha
iyi hayatta kalma ve üreme başarısı gösterdiğini nasıl söy­
leyebiliriz? Böyle bir yeteneğin ölçüsü ne olabilir? Evrim
biyologları tarafından kullanılan ölçü uyum gücüdür ki,
bu bir birey için (elbette çiftleşen fenotip olsa da, aslında
genotiptir) hayatta kalma ve üreme potansiyelidir: bu da
bireyin üreme başarısının ya da onun meydana getirdi­
ği döllerden üreyebilenlerinin sayısının bir fonksiyonu­
dur. Eğer bir populasyonda belli bir genotip, bir sonraki
nesilde bu populasyondaki tüm genotiplerin ortalama
frekansına oranla daha yüksek bir frekans gösterir ise bu
genotip daha yüksek uyum gücüne sahiptir. Örneğin belli
seçilim faktörleri dizisinin etkisindeki bir birey (basit olsun
diye eşeysiz olarak üreyen bir organizmayı örnek olarak
kullanacağız) üç yaşayabilir döl üretirken, populasyonda­
ki diğer bireyler sadece iki yaşayabilir döl üretiyorsa, bu
durumda bu bireyin göreli uyum gücü 1,5'tir ve bu ge-
notipin populasyondaki oranı bir sonraki nesilde yaklaşık
%50 oranında artacaktır. Uyum gücünün belli bir çevrede
ölçüldüğünü ve bir çevrede daha yüksek uyum gücüne
sahip olan bir genotipin farklı bir çevreye götürüldüğün­
de diğer genotiplere göre daha düşük olabileceğini akıl­
da tutmak gerekir.
Biz eşeysiz üremeyle çoğalan sıradan bir organizma­
nın doğrudan uyum gücünü basit bir örnek olarak ver­
dik. Elbette ki eşeyli üreme söz konusu olduğunda her
iki ebeveynin uyum güçleri de göz önüne alınmalıdır:
bu çiftleşme başarısı ve eşeysel seçilimin işin içine dahil
edilmesini gerektirir, ki bu aşağıda daha detaylı olarak ele
alınmaktadır. Herhangi bir ebeveynin doğrudan uyum
gücüne ek olarak, bir bireyin yakın akrabalarıyla aynı ge­
notip bileşenlerini paylaştığını ve bireyin yakın akrabası­
nın üreme başarısını (yani doğrudan uyum gücünü) artı­
racak bir davranış sergilemesi, en azından paylaşılan bazı
alellerin (bir kromozom üzerinde bir lokusta bulunan bir
genin farklı formlarından biri) gelecek nesle aktarılmasını
sağlayarak, sonuçta o bireyin dolaylı uyum gücünü de
artıracağını akılda tutmak gerekir. Doğrudan ve dolaylı
uyum gücünün toplamı toplam uyum gücü olarak ad­
landırılır ve aşağıda ve Bölüm 10'da toplam uyum gücü­
nün en iyi hale getirilmesinin sosyal ve davranışsal unsur­
larını ele alacağız.
EVRİM NASIL İŞLER? 29
2.3 Evrim nasıl işler?
Darwin, evrimi 'değişimle türeme' olarak tanımladı. Bura­
da'türeme'tüm türlerin ortak atadan gelmesini,'değişim'
ise bu ortak atalardan türeyenlerde yeni ve değişen çev­
relere uyum sağladıkça ortaya çıkan değişiklikleri ifade
etmektedir. Daha modern terminoloji bağlamında, Dar­
win ve Wallace'in, aşağıdaki mekanizma ve süreçler ne­
deniyle evrimin meydana geldiği şeklindeki görüşlerini
kabul ederiz (Şekil 2.2).
• Türler eldeki kaynakların destekleyebildiğinden daha
fazla döl verme eğilimindedirler.
• Bir türün bireyleri, kaynaklar için rekabet etme
yeteneklerini etkileyen özellikler bakımından
değişkenlik gösterirler (varyasyon).
• Bu varyasyonların bazıları kalıtılabllir (kalıtım).
• Bu varyant formları arasındaki farklı hayatta kalma ve
üreme oranları, bir sonraki nesilde başarılı formların
daha fazla oranda temsil edilmesine neden olur
(seçilim).
• Nesiller boyu devam eden seçilim, populasyonun
kompozisyonunda değişime yol açar (evrim).
Evrimin nesiller boyunca canlı populasyonları üze­
rinde işlediğini unutmamak önemlidir. Bireysel olarak
organizmalar ömürleri süresince evrimleşmezler: orga­
nizmalar çevrelerine yanıt olarak fenotiplerinin bazı un­
surlarını değiştirebilirler (bu süreç plastisite olarak bilinir
ve Bölüm 4'de tartışılmıştır), ancak bu değişimler kalıtıla-
bilir değildir ve bu organizmaların döllerine aktarılmazlar
(gelişimsel plastisitedeki epigenetik değişimler için bu
kuralın bazı istisnaları olabilir; Bölüm 4'e bakınız). Her ne
kadar doğal seçilim, fenotipin hayatta kalma ve üreme
başarısındaki gelişmeye katkı sağlayan belli karakterle­
ri tercih etmek suretiyle bireysel düzeyde işlese de, bir
populasyonun evrimleşmesinde seçilen karakterin bir
sonraki nesle aktarımını garantiye almak için bu fenoti-
pik karakterlerin genotipteki kalıtılabilir faktörlerle ilişkili
olması gerekir. Diğer bir ifadeyle seçilim bu karakterleri
belirleyen gen(ler)deki alel frekanslarının değişimiyle so­
nuçlanmalıdır.
Bundan sonraki kısımlarda varyasyon, seçilim ve kalı­
tım süreçlerini daha detaylı bir şekilde ele alacağız.
30 EVRİM TEORİSİ

Mutasyon vücut
büyüklüğünde
varyasyona
neden olur

Küçük vücut aleyhine

seçilim olur.

Populasyon büyük vücut

yönünde evrimleşir.

Şekil 2.2 Evrim, varyasyonun ortaya çıkması ve bunu takiben farklı üreme ve hayatta kalma yeteneğine neden olan seçilim
süreçleri sayesinde işler.

2.3.1 Varyasyon yapı, deri, saç ve göz rengi gibi fiziki karakterleri hem de
kan grubu, doku tipi, laktazın ekspresyonu ve hastalığa
Darwin öncesi biyologlar hevesli sınıflandırmacılardı;
duyarlılık gibi ilk bakışta fark edilemeyecek karakterler
aslında Darwin'ln kendisi bile kaya midyelerini sınıflan­
bakımından önemli oranda varyasyonel olan en değiş­
dırmak için yıllarını harcadı. Onsekizinci yüzyılda Cari
ken memeli türlerindendirler. H. sapiens için fiziksel bir
Linnaeus tarafından icat edilen sınıflandırma sistemi or­
tip örneği olmadığı gibi yakın zamandaki genomik veriler
ganizmaları takımlar (ordo), familyalar (family), cinsler
de insan genomu için bir tip örneğinin olmadığını ortaya
(genus) ve türler (species) içine yerleştirmede paylaşılan
koymuştur. Morfolojik ve moleküler metotlar kullanıla­
dış görünüş karakterlerine dayanmaktaydı; bu sistemde
rak, diğer organizmalar üzerinde yapılan incelemeler de
seçilen bir örnek (tip örneği) türün diğer üyelerini tanım­
bireyler arasında büyük oranda varyasyonun olduğunu
lamak için bir standart olarak düşünülürdü. Dolayısıyla
ortaya koymaktadır.
odak noktası bir türün bireyleri arasındaki benzerlikleri
Bir populasyondaki bireyler arasında görülen varyas­
ortaya koymaktı. Ancak Darwin'in çalışması, zaman için­
yonun kaynağı nedir? Kalıtılabilir (genetik) varyasyon­
de populasyonların farklı varyantlarının sayısını değiştire­
ların - genetik yeniliklerin - ana kaynağı mutasyonlar
bilmesini sağlayan seçici mortalite ve üreme başarısı için
ve eşeyli üreyen organizmalarda rekombinasyonlardır.
ham madde oluşturması nedeniyle, bir türün bireyleri
Bunlara ek olarak, Bölüm 4'te detaylı olarak tartıştığımız
arasındaki varyasyon unun önemine vurgu yapmaktaydı.
gibi, gelişimsel (ya da fenotipik) plastisite süreci ile bir
Eğer bir populasyonun bireyleri arasında varyasyon yok­
bireyin gelişimi sırasındaki çevresel faktörler de fenotipi
sa, doğal seçilimin üzerinde işleyeceği hiçbir ayırt edici
değiştirebilir; seçilimin üzerinde işleyebileceği fenotipik
karakter ve dolayısı ile evrimin meydana gelmesi için hiç­
yeniliklerin gelişim süreçleri tarafından meydana getirile­
bir kapasite yok demektir. Oysa, yaygın bir türe ait orga­
bilmesi yeteneği, evrimsel gelişim biyolojisinin son yıllar­
nizmaların nasıl varyasyon gösterdiklerini kolaylıkla fark
daki önemli konusu olmuştur.
edebiliriz: insanlar ve onların evcil köpekleri, hem boy,

2.3.1.1 Mutasyon
Bir mutasyon DNA dizisi baz çiftlerindeki bir değişimdir ve
tanımı gereği üreme hücreleri hattında ortaya çıktığı sü­
rece kalıtılabilirdir. Vücutta, örneğin barsak mukozasında
bölünmekte olan bir hücre topluluğunda da o hücrelerde
önemli etkiler oluşturan (örneğin tümör oluşturabilir) bir
somatik mutasyon meydana gelebilir. Ancak bu mutasyon
kesinlikle gelecek nesillere aktarılamaz. Burada sadece kalı-
f/tob/V/rdeğişimlerle ilgilenmekteyiz. Olası bu tip değişimle­
rin ölçeği, bir tek nükleotid polimorfizmine (single nuc­
leotide polymorpism, ya da SNP) neden olan tek bir baz
değişiminden, değişken sayıda ardışık tekrarlı dizilerin
(variable number tandem repeats, ya da VNTR) oluşu­
mu ile sonuçlanan onlarca hatta binlerce baz bloğunun
duplikasyonuna, bütün bir genin veya gen büyüklüğünde
kodlama yapmayan DNA bloklarının delesyonuna, dupli­
kasyonuna ya da inversiyonuna kadar değişen geniş bir
yelpazeyi kapsar. Taşıyıcılarının hayatta kalabildiği kromo­
zomun tamamının duplikasyonu veya delesyonu (anöplo-
idi) gibi daha büyük ölçekli değişiklikler de seyrek değildir,
ancak bu değişiklikler gelecek nesle aktarılamazlar. Mutas-
yonun moleküler esasları Bölüm 3'te tartışılmıştır.
Yeni bir mutasyon genellikle DNA'nın sadece bir kop­
yasını etkilediğinden, böyle bir mutasyonu taşıyan birey­
ler, ya da onların dölleri, o mutasyon için heterozigot
olacaktır. Mutasyonun doğuracağı sonuçlar, bu mutasyo-
nun genomun kodlama yapan bölgesinde mi, yoksa yap­
mayan bölgesinde mi meydana geldiği, ya da eğer varsa
(Bölüm 3'te açıklandığı gibi çoğu mutasyon fenotipik
olarak suskundur) fenotipik etkisinin dominant mı yoksa
resesif mi olduğu gibi bir dizi faktöre bağlıdır. Suskun ve
resesif mutasyonların var olması, genomda gizli varyas­
yonların yaygın olduğuna işaret etmektedir; gerçekten
de çoğu tek baz değişimlerinin seçilim yönünden nötral
ya da sadece orta derecede zararlı oldukları ve taşıyıcının
uyum gücünü önemli derecede etkilemeyecekleri düşü­
nülür. Bu durum, elbette ki söz konusu mutasyonların ge­
lecek nesle aktarılabilecekleri anlamına gelir.
Mutasyonlar ya kimyasal mutajenler veya iyonize edici
radyasyon gibi faktörlerce DNA'ya verilen fiziksel hasarlar
ya da mitoz veya mayoz esnasında DNA'nın replikasyonu
(kopyalanması) sürecinde olan hatalar nedeniyle meydana
gelirler. Mutasyon oranı basit organizmalarla yapılan labo­
ratuar deneylerinden ya da kompleks organizmalar için ay­
rılma zamanları hakkında filogenetik kanıtların olduğu ak­
raba türlerin DNA dizileri karşılaştırılarak tahmin edilebilir.
Tek baz değişim oranları düşüktür, ökaryotlar için bu oran
EVRİM NASIL İŞLER? 31
bir nesilde baz çifti başına 1-2 x 108oranındadır. Ancak, ge­
nom büyüklüğü nedeniyle (insan için %2.5'i'işlevsel'olmak
üzere yaklaşık 6.5 x 109 baz çifti olması beklenir), nesil ba­
şına, her işlevsel insan diploid genomunda bir veya iki baz
değişimi olduğu tahmin edilmektedir. VNTR'lerin oluşum
oranlarını ölçmek daha zordur, ancak tek baz değişimlerin­
den daha yüksek olduğu görülmektedir.
İnsan genetik hastalıklarına ilişkin çalışmalar (Bölüm
3'e bakınız), mutasyon oranlarının ebeveynlerin yaşı ve
eşeyine göre değiştiğini ve baba kaynaklı hastalıkla ilişkili
yeni mutasyonların yaklaşık 10 kat daha fazla olduğunu
göstermektedir. Oogenez sırasında, bir kadının yaşamı
boyunca vereceği yumurtaları oluşturmak için gerekli
23 hücre bölünmesinin hepsi o kadın doğmadan önce
gerçekleşir. Ergenliği takiben yaşam boyu sperm üreten
erkeklerde, ergenlik öncesinde eşey hücresi veren 36,
ergenliği takiben ise her yıl yaklaşık 23 hücre bölünme­
si meydana gelir, dolayısıyla 35 yaşındaki bir erkeğin bir
spermi yaklaşık 500 hücre bölünmesinin ürünüdür. Daha
uzun zaman diliminde daha fazla hücre bölünmesi olma­
sı, daha fazla mutasyonun oluşması için fırsat sağlar.
İngiliz biyolog JB Haldane, İngiliz erkeklerinde kan pıh­
tılaşma bozukluğu hemofilinin (X-kromozomu ile taşınan
resesif bir bozukluktur, dolayısıyla bu geni taşıyan tüm er­
keklerde ortaya çıkar) prevalansını araştıran 1935 yılında­
ki bir çalışmadan, insandaki mutasyon oranlarını tahmin
eden ilk kişidir. O zamanlar, hemofilili erkekler neredeyse
tamamen kısır olduklarından, Haldane değişmeyen pre-
valans koşulları altında yeni vakaların mutasyonlarla mey­
dana gelmesi gerektiğini düşündü ve nesil başına X kro­
mozomu üzerindeki ilgili gen için mutasyon oranının pre-
valansın yaklaşık üçte biri kadar olacağı sonucunu çıkardı
(çünkü dişiler iki, erkekler ise bir X kromozomuna sahiptir).
Haldane'nin hesaplamış olduğu bir nesilde alel başına 2
x 10'5'lik mutasyon büyük oranda doğrudur ve yukarıda
belirtilen bir nesilde baz çifti başına 1-2 x 108 oranında
mutasyon oranı ile uyuşmaktadır (çünkü protein kodlayan
herhangi bir gen yaklaşık 1000 baz çiftinden oluşacaktır).
2.3.1.2 Rekombinasyon
Eşeyli üreyen organizmalar ebeveynlerinin genotiplerini
(ya da fenotiplerini) değil, onların genlerini kalıtırlar. Bu
durum eşeyli üreme sırasında iki süreç tarafından meyda­
na getirilen genetik varyasyonlar nedeniyledir: birincisi
mayozda, yani gamatogenez sırasında homolog kromo­
32 EVRİM TEORİSİ

zomlar arasında genetik materyalin değiş-tokuşuna yol
açan rekombinasyon; İkincisi ise her biri bir atasal haploid
genoma sahip iki gametin birleşmesi.
Bir kromozom üzerindeki alellerin yeni kombinasyon­
ları ürettiği için, rekombinasyon olayı önemli oranda var­
yasyona neden olabilir. Eğer ilgili genler bazı karakterler
üzerine eklemeli ya da azaltıcı etkiye sahip iseler, yeni
kombinasyonun fenotip üzerine bir etkiye sahip olması
oldukça olasıdır. Örneğin, tümü belirli bir hastalığa du­
yarlılık gibi bir özelliği belirleyen dört gen düşünün. Bu
genin A, B, C ve D alellerinin her biri, hastalığa duyarlılı­
ğı birbirinden bağımsız, ancak aynı oranda artırırken; a,
b, c ve d alellerinin her biri hastalığa duyarlılığı bağımsız
olarak, aynı oranda azaltsın. Ebeveynlerin genotlpleri, her
biri hastalığa orta derecede duyarlı olacak şekilde, AbCd
ve aBcD olabilir, ancak mayoz sırasındaki rekombinasyon
ABCD ve abcd genotipli gametler üretebilir ki bu geno-
tipler sırasıyla kendilerini alan döllerde hastalığa duyarlı­
lıkta artış ve azalış sağlama potansiyeline sahiptirler (Bö­
lüm 3'e bakınız).
2.3.1.3 Varyasyon üzerindeki sınırlamalar
Varyasyonlar üzerindeki sınırlamalar, organizmaların sık­
lıkla neden zayıf 'tasarım' örnekleri sergilediklerini açık­
layabilir. Organizmaların çevrelerine olabilecekleri gibi
ideal bir şekilde uymadıkları görülür. Varyasyonlar neden
sınırlı olsun? Bunun için bir dizi neden vardır ve daha
sonraki bölümlerde göreceğimiz gibi bunlar insan hasta­
lıklarının bazı yönlerini açıklayabilir. Birincisi, en azından
çok hücreli canlılarda, genetik varyasyonların birikimi de,
bunların seçilim tarafından sınanması da yavaş işleyen
süreçlerdir ve dolayısı ile çevresel değişim gibi yeni seçi­
lim baskısına yanıt da yavaş olacaktır. Daha sonraki bö­
lümlerde tartışacağımız gibi, eğer çevresel değişim yeni
varyantları oluşturan evrimsel süreçlerden daha hızlı ise,
bu gecikme süresi bir organizma ile onun çevresi arasın­
da yanlış bir eşleşmeye neden olabilir. İkinci bir sınırlama
varyasyon ve seçilim ile evrim sürekli'iyileştirmeye'gerek-
sinim duyduğu ve daha iyi bir çözüm bulunması için orta
derecede uyum gücüne sahip bir varyantın kısmi olarak
parçalara ayrılmasına izin vermediği için olur (bunun etki­
siyle ara nesillerin uyum gücü azalır) (Şekil 2.3). Böyle bir
etkiye örnek insan gözüdür. Göz yeterli, ancak sinirler ve
kan damarları retinal fotoreseptörlerin üzerinden geçtiği
için kusurlu bir tasarıma sahiptir (Şekil 2.4), fakat işlevsiz
ve uyumsal olmayan ara aşamalar kat etmeksizin, ahta­
pot gözüne doğru (ahtapot gözünde retina gözün 'doğru'
yüzündedir) evrimleşmesine olanak yoktur.

Kara omurgalarının kornealı gözleri

Şekil 2.3 Gözün evriminin uyumsal topografyası. Yükseklik optik kaliteyi, yatay plan ise evrimsel uzaklığı temsil etmektedir. Bir
göz, uyum gücü arttıkça, tepeye doğru evrimleşebilir, ancak bir tepeden diğerine doğru evrimleşemez, çünkü bu, düşük uyum
değeri vadilerinden geçmeyi gerektirir. Dawkins, R. (1996) Climbing Mount Improbable, Norton, New York'tan alındı. Şeklin
orijinali Sussex Üniversitesi'den Profesör Michael Land tarafından çizilmiştir.
 EVRİM NASIL İŞLER? 33

Farklı fenotip ve genotiplerin büyük oranda değişim
gösteren doğasını tartıştık, ancak üçüncü bir sınırlama
herhangi bir nesildeki sınırlı genetik varyasyon havuzu
nedeniyle ortaya çıkar. Bir populasyon sadece, seçilimin
üzerinde işleyebileceği uygun varyasyon dağılımına sahip
olmadığından çevresel birtehdite karşı koymada başarısız
olabilir; varyasyonlardaki böyle bir sınırlamanın, hayatta
kalan bireylerde kaynak populasyonun az sayıda alelinin
bulunduğu ve genetik sürüklenmenin çeşitliliği daha da
azaltmasının beklendiği darboğaz geçirmiş populasyon-
larda ortaya çıkması olasıdır (Bölüm 3'e bakınız).
Örneğin, insanlar öncelikle meyve ve bitkilerde bulu­
nan C vitaminine (askorbik asit) gereksinim duyarlar. C
vitamini eksikliği iskorbüt hastalığına yol açar. Oysa diğer
bazı primatlar dahil birçok hayvan askorbik asiti sentezle-
yebilir ve diyetlerinde vitamin C olma zorunluluğu yoktur.
Sentez yolağındaki L-gulono-1,4-lakton oksidaz enzimi
insanlarda mevcuttur, ancak birkaç posizyonda mutasyo-
na uğramıştır ve işlevsizdir. Olasılıkla, işlevsel olarak nöt-
ral olan bu mutasyonlar, meyvelerdeki askorbatın besin
olarak elde edilebilmesinin evrensel olduğu bir zaman­
da, ata soy hattımızda ortaya çıktı ve mutasyonlar işleve
karışmadan saklı kaldı. Günümüzde insanlar askorbatça
zengin meyvelerin her zaman kolayca elde edilmesinin
olası olmadığı besinsel çevre şartlarında yaşamaktadırlar,
onsekizinci yüzyılda, en yaygın ölüm nedeninin iskorbüt
hastalığı olduğu uzun seferlere çıkan denizciler bu açıdan
en iyi örnek oluştururlar. L-gulono-1,4-lakton oksidaz en­
ziminde işlev kaybına neden olan mutasyonlar insanlar
ve büyük insansı maymunlarda evrensel olduğundan,
çoğu primat akrabalarımızın aksine, besinlerimizle C vita­
mini almaksızın yaşama yeteneğine sahip değiliz.
Yeni fenotipik varyasyonların oluşmasındaki dördüncü
sınırlama, farklı genotiplerin aynı fenotipleri verme eğili­
mi olarak ifade edilen sağlamlık ve kanalize olma süreç­
leridir. Kanalize olmuş bir özellik, sınırları oldukça dar ola­
rak tanımlanmış birfenotipin meydana getirilmesini sağ­
layacak şekilde, kendi kendini düzelten mekanizmalara
sahip olan bir özellik demektir. Kanalize olmuş özellikler
çevreden veya mutasyonlardan gelecek karıştırıcı etkilere
karşı korunurlar; bunun anlamı ortaya çıkan bazı yeni mu-
tasyonların suskun kalmasıdır. Bu tür suskun mutasyonlar
seçilimle yüz yüze gelmeyecekler ve populasyonlar kana­
lize olmuş özelliklerde saklı genetik varyasyonları biriktir­
me eğiliminde olacaklardır. Yine de, bazı şartlar altında
stresler nedeniyle bu mutasyonlar seçilimle karşı karşıya
kalabilir. Sağlamlık ve kanalize olma Bölüm 4'te gelişim
bağlamında daha detaylı olarak tartışılmaktadır.

Şekil 2.4 Omurgalı (sol) ve kafadanbacaklı gözünün (sağ) yapı planı. Fotoreseptör hücreleri insanlarda merkezi sinir sisteminden,
kafadanbacaklı ve eklem bacaklı gözünde ise epidermisten farklılaşırlar. Ayrıca, omurgalılarda retina ters (yani, fotoreseptörler
gözün arkasındadır), kafadanbacaklılarda ise düz yerleşmiştir (yani, fotoreseptörler gözün ön tarafındadır). Fernald, R.D. (2000)
Current Opinion in Neurobiology, 10,444-450'den izin alınarak değişiklik yapılmıştır.
34 EVRİM TEORİSİ

2.3.2 Seçilim varyasyonun olduğu ve belirli bir çevrede bazı varyant­

ların diğerlerine göre daha yüksek olasılıkla hayatta kalıp
Evrimsel biyolojinin temel kavramlarından birisi farklı
üreyecekleri ve sonuçta bunların yavrularının da hayatta
uyum gücüdür, yani bir populasyondaki bazı bireylerin,
kalmalarının ve çoğalmalarının daha olası olduğu üzerine
diğerlerine göre, hayatta kalma ve üremelerini daha olası
kuruludur. Çoğu durumda herbir tür, çevresel kaynakların
kılan fenotipik özelliklere sahip olmalarını tanımlar. Birey­
yeterli olabileceğinden daha fazla döl ürettiğinden, bu sü­
ler arasındaki başarı farklılığı genetik varyantlarla ilişkili ol­
reç hiçbir aktif dış etkene gereksinim duymaz. Fenotipte
duğu sürece, bu durum populasyon soy hatlarının genetik
varyasyonun olması, bazılarının çevre ile daha iyi bir şekil­
karakterlerinin zamanla değişmesine neden olur. İşte seçi­
de, diğerlerinin ise daha zayıf bir şekilde baş edeceklerini
lim, bu farklı uyum gücünü belirleyen süreçleri ifade eder.
ifade eder. Bu nedenle, eğer bu farklı uyum gücü ile ilişkili
kalıtılabilir bileşenler var ise, ekolojik şartlar bir seçilim et­
2 3 .2 .2 Yapay seçilim
keni olarak iş görür ve populasyonun değişmesine neden
Darwin, Türlerin Kökeni'nde bilinçli olarak çiftlik hayvanları
olur. Darwin, bunu doğal seçilim olarak adlandırmış, daha
ve güvercin üretiminin bir tanımlamasını yaparak başladı.
sonra filozof ve sosyo-politik teorisyen Herbert Spencer
Darwin, yapay seçilim teriminin neyi ifade ettiğini gös­
bu terimi "en iyi uyum sağlayanın hayatta kalması" kav­
termek için bunu yaptı. Yapay seçilim olayında hayvan
ramına dönüştürmüştür. Doğal seçilim birkaç nedenden
üreticisi istediği (veya istemediği) bir karakteri belirler ve
dolayı talihsiz bir deyimdir. Birincisi, doğal seçilim tercih
soy hattından bu özelliği elde etmek veya uzaklaştırmak
edilen alelin frekansının nesiller boyunca artmasına ne­
için, belirli bireyleri aktif olarak çiftleştirmek için seçer. Po-
den olur ve bu artış hayatta kalma ile değil, üremedeki ba­
pulasyonda belli bir amaç için değişmesi beklenen bir ka­
şarı ile sağlanır. Hayatta kalma üzerine odaklanmak, uyu­
rakteri seçen bir aktif aracı (hayvan üreticisi) olduğundan,
mun bu önemli boyutunu kaçırmaya neden olur. Bu ifade
bu şekildeki seçilim müdahale ile yapılan bir seçilimdir.
çok geçmeden sosyal açıdan da yanlış uygulandı; şöyle
Elbetteki özelliği elde etme veya uzaklaştırma taktiği, an­
ki maddi avantajlara sahip olanların, kendilerine tanınan
cak özellik genetik olarak belirlendiği ve diğer faktörler ta­
sosyal ayrıcalıklar nedeniyle değil, evrimsel olarak daha iyi
rafından sınırlandırılmağı sürece başarılı olabilir. Örneğin,
uyumlu olduklarından böyle hakları olduğu düşünüldü.
temel omurgalı vücut planı bilateral simetrili olduğundan
Bu ifade, özellikle de'en iyi uyan'terimi evrimsel anlamda
ve dolayısıyla da beş bacaklı memeli meydana getirecek
kullanılırsa yine bir dereceye kadar gereksiz tekrar yapan
genetik mekanizmaya sahip varyant olmadığından, beş
bir terimdir. Birim faktörler halinde kalıtımın yirminci
bacaklı at elde etmek için bir seçilim uygulamak müm­
yüzyıl başlarına kadar anlaşılmamış olduğu ve genetik ve
kün değildir. Benzer şekilde, kemik gücü ve kardiyovas-
evrimsel biyolojinin birbiri ile tamamen uyuştuğunun an­
küler fonksiyon gibi anatomik veya fiziksel sınırlamalar
laşılmasından önce bir dizi uzun entelektüel tartışmanın
nedeniyle seçilebilecek vücut büyüklüğü yönünden de
olduğu göz önüne alınırsa, Darwin tarafından geliştirilen
bir sınır vardır. Safkan at endüstrisine milyar dolarlar har­
kavramların olağanüstü olduğu anlaşılır.
canıyor olmasına karşın atta hızı belirleyen güçlü genetik
Darwin doğal seçilimi yavaş bir süreç olarak gördü,
mekanizmaların olmaması, kan akrabalığının Derby yarı­
gerçektende sıklıkla öyledir, ancak doğal seçilimin birkaç
şını kazanma olasılığı üzerinde oldukça küçük bir etkiye
nesilde etkili olduğu durumlar da vardır. Seçilimin hızı
sahip olduğu anlamına gelir. Diğer taraftan, eğer özellikle
özelliğe, özelliğin genetik belirleyicilerine ve çevre tara­
ilgili güçlü genetik belirleyiciler varsa, hızlı seçilim olasıdır.
fından oluşturulan seçilimin gücüne bağlı olacaktır. İnsan
Örneğin, bütün köpek ırklarının yaklaşık 15.000 yıl önce
biyolojisi yönünden, modern moleküler genetik oldukça
kurtlardan köken alınarak evcilleştirilmiş olmasına karşın,
yakın zamanda, örneğin ergin bir bireyin laktozu sindir­
Büyük Danua ve Chihuahua gibi birbirinden çok farklı ev­
me yeteneği (Bölüm 1), deri renginde enleme bağlı farklı­
cil köpek ırkları çok kısa süre içinde üretilebilmişlerdir.
lıklar (Bölüm 3 ve 6) ve bölgesel olarak yaygın enfeksiyon­
lara direnç (Bölüm 3 ve 9) gibi seçilimin etkisinde kalmış
23 .2 .2 Doğal seçilim
olabilecek özellikleri belirlemeye başlamıştır.
Hem Darwin hem de Russel Wallace tarafında ortaya atı­ Doğal seçilim, sayesinde organizmaların kendi çevre­
lan görüşlerin ana unsuru, fenotipler arasında doğal bir lerine uyum sağlar duruma geldikleri esas süreçtir. Doğal

seçilimin kalbinde bir soy hattına ait ardışık nesiller bo­
yunca alel frekanslarında değişmelere neden olma ilkesi
vardır ve bu onu matematiksel olarak ölçmek ve tanımla­
mak için kullanılabilir. Uyum gücü ve seçilimin ölçülmesi
ile ilgili matematiksel teorileri detaylı olarak tanımlamak
bu kitabın amaçlarının ötesinde olsa da - Kutu 2.3'te (aşa­
ğıya bakınız) konunun esasları verilmektedir - bu konu­
yu detayları ile inceleyen birçok teorik ve deneysel yayın
bulunmaktadır. Uygulamada kolaylık nedeniyle, seçilim
sıklıkla bakteriler ya da omurgasız hayvanlardan sinekler
gibi nesil verme süreleri kısa olan organizmalarda çalışıl­
maktadır. Çoğu deneysel çalışma tek bir gen ya da onun
alelleri üzerine odaklansa da, birçok genin çoklu etkiye
(pleiotropi) sahip olabileceğini ya da diğer genlerin iş­
levini değiştirebileceklerini (epistasis) bilmek önemlidir.
Bölüm 3'te, hastalığa neden olan genleri ele aldığımızda
bu kavramları inceleyeceğiz. Doğal seçilim bir organiz­
manın yaşadığı çevrede onun için pozitif uyum gücü et­
kisine sahip alelleri tekrar tekrar tercih ederek işler. Bun­
dan dolayı, eğer alelik olarak belirlenen varyasyon, farklı
çevrelerde uyum gücü üzerinde farklı etkilere sahip ise,
söz konusu çevrelerde yaşayan benzer organizmalar fark­
lı biçimlerde evrimleşeceklerdir. Bu nedenle uyum gücü
tek bir alelik varyant ile ilişkili olarak tanımlanamaz; uyum
gücü, fiziksel ve ekolojik çevreyi ve genomun geri kalan
kısmının etkilerini içeren şartlarla ilgili olarak yorumlan-
malıdır. Örneğin, normalde uzun boy ile ilgili olan bir
alel, başka koşullarda gücü arttırarak daha iyi uyum gücü
sağlayacak iken, birey besince sınırlı bir çevrede iken bu
etkiyi gösteremez; gerçekten de kıtlık sırasında iri yapılı
bireylerin daha düşük bir hayatta kalma oranına sahip
olabilecekleri gözlenmiştir.
Seçilim için temel oluşturan şey bir populasyondaki
genetik varyasyonlardır. Eğer çevreyle ilişkili olarak fark­
lı avantajlara sahiplerse bir populasyonda farklı alellerin
varlığı sürdürülür; bu durum dengeleyici seçilim ola­
rak ifade edilir. Bölüm 3 dengeleyici seçilimin görünüşte
zararlı olan alelleri bir populasyonda nasıl koruduğunu
açıklamaktadır.
2.3 .2 3 Eşeysel seçilim
Darwin, her ne kadar en çok Türlerin Kökeni adlı kitabı ne­
deniyle bilinse de, insanın Kökeni ve Eşeyle ilişkili Seçilim adlı
ikinci kitabında uyum gücü farklılığının türün hangi üye­
lerinin çiftleşebileceklerini etkileyen, aktif tür içi rekabet
tarafından da ortaya çıkarılabileceğini ifade etti. Böylesi
EVRİM NASIL İŞLER? 35
tür içi rekabet şu iki yoldan biri ile işler. Birincisi aynı eşeyin
üyeleri arasındaki tür içi rekabet yoluyla olur. Eğer erkek­
ler çiftleşebilme hakkı için bir biri ile rekabet ederse, bu
durumda rekabetin doğası daha sonraki nesillerde tercih
edilen ve geliştirilen fenotipi etkileyecektir. Örneğin, erkek
geyikler çatallı boynuzlarını üreme dönemlerinde sürüde­
ki dişilerle çiftleşme hakkı için kavgada kullanırlar. Boynuz
büyüklüğünü kontrol eden genetik belirleyiciler vardır ve
zamanla erkek geyiğin kendi lokal çevresi veya ekolojisi­
ne uymasına yardımcı olacak hiçbir işlevi olmayan büyük
boynuzlara sahip olma yönünde seçilim baskısı olacaktır.
Aynı zamanda, boynuz büyüklüğü üzerinde işleyen doğal
seçilimin vereceği iri boynuzlar üzerinde de sınırlamalar ol­
duğunu akılda tutmakta yarar vardır. Hatta İrlanda geyiği
boynuzlarının dezavantaj yaratacak kadar büyük olacak
şekilde evrimleştiği ve bunun bu geyiklerin 11.000 yıl önce
ortadan kalkmasına katkıda bulunduğu öne sürülmüştür.
Tür içi rekabetin ikinci bir tipi, bir eşeyin üyeleri eşlerinin
çekicilik olarak algıladıkları bir dizi özel karaktere göre seç­
tiklerinde işler. En iyi bilinen örnek tavus kuşu kuyruğudur.
Erkekler gösteri yapar ve kuyruklarını yelpaze haline geti­
rirler ve dişi tavus kuşlarının eşlerini bu gösterinin ihtişamı­
na göre seçtikleri düşünülür. Bu nedenle, tavus kuşu kuy­
ruğu uzun ve ihtişamlı olacak şekilde evrimleşmiştir. Ancak
bu örnek şu soruyu sormamıza neden olur: neden dişi ta­
vus kuşu diğer herşeyi bir yana bırakıp görünüşte külfetli
bir özelliği çekici bulur? Bunun nedeni basitçe, daha uzun
kuyruk daha çekici olduğundan mıdır, yoksa kuyruk daha
uygun başka karakterlerin varlığının bir göstergesi midir?
Örneğin, uzun kuyruk bir engel yaratabilir, ancak uzun bir
kuyruğa sahip ergin bir erkek aynı zamanda kendi genel
sağlığı ve dinçliği hakkında da sinyaller verir; tıpkı halter
taşıyan bir insanın bir maraton koşması ve kazanması gibi.
İki açıklamanın da savunucuları vardır ve ikisinin farklı du­
rumlarda işlediği düşünülebilir.
Erkekler arası rekabetle ilgili eşeysel seçilim sıklıkla
vücut büyüklüğü yönünden farklılıklara neden olur ve
dominant erkeklerin birden fazla dişi ile çiftleşmek için
mücadele ettikleri sosyal sistemlere sahip türlerde eşey­
sel seçilim ile vücut büyüklüğündeki eşeysel dimorfizmin
derecesi arasında bir ilişki vardır. Bu nedenle harem ben­
zeri toplulukların olduğu goril gibi primatlarda vücut bü­
yüklüğü hangi erkeğin çiftleşme şansına sahip olduğunu
belirler, dolayısı ile erkek dişiye göre çok daha iri yapılıdır.
Ergin insan vücut büyüklüğündeki dimorfizime bakıla­
rak, erken H. sapiens'in dominant erkeklerin yer aldığı bir
36 EVRİM TEORİSİ
sosyal sisteme sahip oldukları yorumu yapılmıştır (Bölüm
6'ya bakınız). Bu olasıdır, ancak farklılıklarla İlgili olarak
başka nedenler de olabilir. Ayrıca, eş seçimine dayalı
eşeysel seçilimin mutlaka fiziksel karakterlerle ilgili olma­
sı gerekmez. Örneğin, çardak kuşlarında, erkekler bulmuş
oldukları obje koleksiyonlarını çardaklarında sergilemek
suretiyle gösteri yapıp dişileri elde etmek için mücadele
ederlerken, ötücü kuşlarda erkekler bir serenat gösterisi
yaparak rekabet ederler.
Herbir nesilde güçlü seçilim söz konusu olduğundan,
eşeysel seçilim, üreme yönünden çekiciliği veya rekabet
yeteneklerini geliştiren özelliklerin oldukça hızlı bir şekil­
de evrimleşmesine neden olabilir. Bu nedenle, bir özel­
liğin oldukça hızlı evrimleştiğine dair kanıtların olduğu
durumlarda, eşeysel seçilim sıklıkla olası açıklama olarak
değerlendirilir.
Eşeysel seçilimin, bulunulan çevrenin kendisi ile uyu­
mu olan veya çevreye uyumu artıran özellikler meydana
getirmediği açıktır; bunun yerine, bunlar, ister aynı eşeyin
üyeleri arasındaki rekabetten isterse karşıt eşey üyelerinin
tercih şekillerinden kaynaklansın, karşılaşılan tür içi sosyal
baskılara karşı uyumlardır. Bölüm 7'de tartışacağımız gibi,
insana özgü bir dizi fiziksel karakterin, özellikle de vücut
kıllarının dağılımı ve diğer sekonder eşeysel karakterlerin,
eşeysel seçilim aracılığı gelişmiş olması olasıdır.
23 .2 .4 Seçilim düzeyi
Belirli bir bireyin bir çevrede üreyip üremeyeceğini be­
lirleyenin onun fenotipi olması nedeniyle, seçilimin bi­
reysel düzeyde işlediği açıkça ortada gibi görünsede, bir
dizi diğer olasılığa da değinmek gerekir. Ancak, bunun
tartışmalar ve şüphelerden uzak bir konu olmadığını not
etmeliyiz.
Bireyin seçilimde temel birim olduğu görüşüne karşı
başlıca itiraz, gruplar halinde yaşayan hayvanların in­
celenmesinden ve işbirliği ve görünüşte fedakâr dav­
ranışların nasıl ortaya çıktığının değerlendirilmesinden
kaynaklanmaktadır. Doğal seçilimin her zaman üremeye
ilişkin bireysel uyum gücü düzeyinde işlemediği gerçeği,
özellikle koloni üyelerinin büyük kısmının kısır olduğu
ösosyal (koloni halinde yaşayan) hayvanlarda belirgindir:
üremenin sadece kraliçe ve az sayıdaki fertil erkek tara­
fından gerçekleştirilmek üzere sınırlandırıldığı bal arıları
gibi böcekler en uç örnekleri oluşturur. Grup seçilimi
olarak adlandırılan süreçte birey gruplarının, üzerinde
seçilimin işlediği daha yüksek düzeydeki bir birim olarak
davranması gerçeği çoğu tartışmanın ana kaynağını oluş­
turmuştur. İlk bakışta bu durum basit bir olay gibi görün­
mektedir - yani eğer bir alt populasyon (bir deme, yani
seçilimin birimi olarak görülebilecek bir alt populasyon)
için avantajlı bir davranış bu grup tarafından sergileniyor,
ancak rekabet ettiği diğer alt populasyonlarda görülmü-
yorsa, bu davranışın doğal seçilim ile tercih edilmesi ve
sonraki kuşaklara aktarılması olasılığı yüksektir (burada
davranışın basit kültürel aktarımından çok davranışla il­
gili doğrudan ya da dolaylı genetik belirleyiciler üzerine
odaklanmaktayız). Tartışmalı bir örnek olarak, eğer dini
inanç genetik belirleyicilere sahip olsaydı ve eğer aynı
zamanda dini inançlar toplumları daha sağlıklı (ya da en
azından daha kararlı) hale getirseydi, yine dini inançlar
üremeyi teşvik edici davranışları (örneğin doğum kont­
rolünün yasaklanmasını) ön plana çıkarmış olsaydı, dini
inançlara sahip gruplar - ve onları oluşturan bireyler ve
genleri - pozitif olarak seçilmiş olurlardı.
Grup seçilimi üzerindeki tartışmalar, en görünür şekil­
de bireyler arasındaki fedakarlık davranışının nasıl evrim-
leşmiş olabileceği üzerine yoğunlaşmıştır. Son 30 yılda,
fedakarlık davranışının grup seçilimi ile gelişmiş olması
gerektiği fikrini şiddetle savunan taraftarlar olmuştur. An­
cak bu görüş aleyhine, ekonomik oyun teorisi uygulanma­
sına dayanan güçlü itirazlar vardır. Esas olarak karşıt iddia
şu şekildedir: kaynakları paylaşan ya da birbirini kollayan,
yani fedakâr bireylerin çoğunlukta olduğu bir populasyon
düşünün. Ancak bu populasyon içerisinde paylaşmak ye­
rine tüm kaynakları (besin, barınma, çiftleşme vb.) kendisi
almak isteyen, fedakâr olmayan bazı bencil bireyler (hile­
ciler) olsun; bu tür bireyler yırtıcılara karşı populasyonu
uyarmak yerine postu kurtarmak için saklanmayı tercih
edebilirler. Büyük olasılıkla populasyonun fedakâr üyeleri
zarar görecek ya da hilecilerin çıkarları için kendi kaynak­
larından kısacaklardır. Zamanla daha az uyumlu olmaları
nedeniyle fedakâr üyeler ortadan kalkabilir ve böylece
hileciler dominant hale gelir. Grup seçiliminin, eğer bir
etkisi varsa, oldukça zayıf bir güç olduğunu iddia etmek
için kullanılan itirazlar bu biçimdedir.
Eğer grup seçilimi zayıf bir güç ise, bu durumda
fedakârlık davranışının evrimini nasıl açıklayabiliriz? Ak­
raba seçilimi kavramı ilk olarak kantitatif populasyon
genetikçileri Ronald Fisher ve JBS Haldane tarafından
geliştirildi ve daha sonra William Hamilton tarafından şe­
killendirildi. Bu ve diğer araştırmacılar, genlerin akrabalar
arasında paylaşıldığına işaret ettiler. İnsan gibi eşeyli ola­

rak üreyen bir türde uyum gücü, genlerimizi döllerimize
aktarma kapasitemizle tanımlanır. Ancak bizim erkek ya
da kız kardeşlerimiz bizim genlerimizin yarısını taşırlar ve
bu nedenle onlar da bu genleri kendi döllerine aktarabi­
lirler; bizim kuzenlerimiz ise bizim genlerimizin çeyreğini
paylaşır ve bu durum böyle devam eder. Bu nedenle uyum
gücü, bizim genlerimizin üreyebilen sonraki nesillere ak­
tarılma başarısı ile tanımlandığına göre, yakın akrabala­
rımızı üremek için teşvik ederek kendi uyum gücümüzü
artırabiliriz. Toplam uyum gücü bu kavramı tanımlamak
için kullanılan bir terimdir; yani, belirli bir alelin hem onu
taşıyanın kendi uyum gücü hem de aynı aleli taşıyan
komşuların ya da akrabaların uyum gücü üzerindeki etki­
sini ifade eder. Dolayısıyla, bireylerin sadece kendi uyum
güçlerini değil, aynı zamanda toplam uyum gücünü de
en yüksek düzeye çıkarmak yönünde hareket edecekleri
varsayılır: aileler içinde bu akraba seçilimi sürecidir. JBS
Haldane bu durumu şöyle ifade etmiştir: "İki erkek kardeş
ya da sekiz kuzen için hayatımı feda etmeye hazırım!"
Bireyler arasında yüksek derecede bir akrabalığın ol­
duğu böcekler gibi sosyal hayvanlarda fedakârlık davra­
nışı geliştiği için, akraba seçilimi fedakârlık davranışının
evrimini açıklayabilir. Dişilerin diploit, erkeklerin ise hap-
loit olduğu arılardaki haplodiploid genetik yapının doğa­
sı gereği, dişi işçiler kraliçenin diğer dişi dölleriyle, kendi
genlerinin dörtte üçüne varan oranda gen paylaşırlar. Bu
oran, eğer dişi işçiler üreme yeteneğine sahip olsalar, ken­
di dölleriyle paylaşacakları %50 oranından daha fazladır.
Bu durum, dişi işçilerin üremekten vazgeçip, kraliçenin
döllerinin hayatta kalması için çaba harcamalarının ev­
rimsel açıdan çıkarlarına olduğunu açıklar. Benzer şekil­
de, insanlarda ya da küçük gruplar halinde yaşayan diğer
memelilerde kardeşler bir birbirlerinin dölleri ile yüksek
bir genetik akrabalığa sahiptirler ve bir bireyin genleri­
nin gelecek kuşaklara aktarılması, sadece o bireyin kendi
döllerinin üremeye ilişkin uyum gücünü desteklemesi ile
değil, aynı zamanda yeğenlerinin üreme başarısını des­
teklemesi yoluyla da sağlanabilir. Primat toplulukların­
daki belirsiz babalığın arttırıcı (ya da karmaşıklık yaratıcı)
rolünü değerlendirmeyi Bölüm 7'ye bırakıyoruz.
Ancak, fedakârlığın evrimi mutlaka grup seçilimi te­
melli bir açıklama gerektirmez: karşılıklı işbirliği fedakârlık
olarak yorumlanabilecek davranışa yol açabilir. Geçmişte
B, A'ya yardım ettiği için, A'nın da B'ye yardım etmesinin
beklendiği durumlarda işbirliğine gitmek avantajlıdır.
A'nın hayatta kalması ve üremesi için yardımın vazgeçil­
EVRİM NASIL İŞLER? 37
mez olduğu durumlar olabileceğinden, işbirliği davranışı­
nı kontrol eden aleller büyük olasılıkla varlıklarını koruya­
cak ve frekanslarını artıracaklardır. Klasik örnek, vampir ya­
rasaların aynı kolonide yaşayan ancak kendileri ile akraba
olmayan bir aç yarasaya kan sağladıkları işbirliğidir. Böyle
olsa da, vampir yarasalar geçmişte hangi hayvanların yi­
yeceklerini paylaştıkları, hangilerin ise paylaşmadıkları
konusunda hassastırlar; hilecilik yapan biri kolonide isten­
meyecektir. Bir yarasanın yiyeceğini paylaşmakla uğradığı
zarar, o yarasanın gelecekte karşılıklı davranıştan edine­
ceği kar beklentisi ile dengelendiği için buradaki durum
grup seçilimi olmayıp, bir bireyin uyum gücüne katkıda
bulunan geciktirilmiş kişisel çıkar için seçilimdir. Oyun
teorisi kapsamında, evrimsel olarak kararlı stratejilere yol
açacak şekilde birbirini kollama, işbirliği ve cezalandırma
davranışlarının evrimi sayesinde rekabet ve zayıf işbirliği
ile nasıl başedlleceğini ortaya koymayı amaçlayan, çok
sayıda yayın vardır. İnsan davranışını anlamak açısından
bunun ne ifade ettiği Bölüm 10’da tartışılacaktır.
23 .2 .5 Seçilim birimi olarak genler
Yukarıdaki tartışmalara dayanarak varılacak kanı, seçili­
min fenotip üzerinde işlediği ve sonuçta organizmanın
ait olduğu soy hattını fenotip yönünden çevreye uyumlu
hale getirerek ona fayda sağladığıdır. Örneğin, yırtıcı bas­
kısına maruz kalan bir türde seçilim, kas biyokimyasında
daha hızlı kaçmayı sağlayacak bir değişime neden olarak
bireysel düzeyde, ya da bazı bireylerin bir yırtıcının varlığı
hakkında grubu uyarmak üzere nöbetçi olarak hareket
ederek, kendi bireysel uyum güçlerini belirgin biçimde
azalttığı davranış değişiminde olduğu gibi, grup düzeyin­
de uyumla sonuçlanabilir.
Farklı bir bakış açısı Richard Dawkins tarafından, ben­
cil gen kavramı ile sağlandı. Her ne kadar seçilimin feno­
tip üzerine işlediğini inkâr etmese de, Dawkins uyumun
sonuçta genin yararına olduğunu savundu, çünkü ortaya
çıkardıkları fenotipler üzerinden sağladığı yararlar ya da
dayattığı sınırlamalar nedeniyle, uzun vadede hayatta ka­
lan ya da kalmayı başaramayan bu genlerdir. Bu görüşe
göre genler kalıcı 'replikatörler' fenotipler ise sahip olduk­
ları genlerin koalisyonları tarafından oluşturulan, nesilden
nesile değişen geçici 'araçlar' olarak değerlendirilir. Hatta
eşeyli olarak üreyen türlerde mayoz ve rekombinasyon
süreçleri tarafından her nesilde altüst edildiği için geno-
tip bile geçici olarak değerlendirilebilir. Bu nedenle bencil
gen benzetmesi bir uyumu, bir genin var olma yeteneğini,
38 EVRİM TEORİSİ
mutlaka bir organizmanın, grubun, hatta türün hayatta
kalmasını desteklemek zorunda olmaksızın, artıran bir sü­
reç olarak tanımlar. En çok görüldüğü şekliyle, elbette bir
genin ve onun 'aracısının' (organizmanın) çıkarları uyuşur,
ancak uyuşmayabilir de. Bir organizmanın nöbetçi olarak
davranarak, beslenme zamanını sınırlandırması ve avlan­
ma riskini artırması nedeniyle kendi uyum gücünü azalt­
tığına dair bir örnekten yukarıda söz edilmişti. Görünüşte
bencil olmayan bu davranış, birçok aleli paylaşan yakın
akraba bireylerden oluşan bir grubun ele alınmasıyla ben­
cil gen bakış açısından açıklanabilir. Nöbetçi, grubun diğer
üyelerini avlanmaktan koruyarak aslında kendi genlerinin
devam ettirilmesine (bu genler grubun diğer üyelerinde
bulunuyor olsa bile) yardımcı olmaktadır. William Hamilton
tarafından kabul edildiği gibi (Yukarıya ve Bölüm 7'deki
Hamilton kuralıyla ilgili tartışmaya bakınız), akrabalığın
derecesi bu şekildeki fedakârlığın boyutunu belirlemelidir.
Hamilton buna ek olarak, bir alelin bir bireyde var olduğu
sinyalini verebilme yeteneğinde olmasının, aynı aleli taşı­
yan diğer bireylerin o bireye karşı fedakârlık davranışının
tetiklenmesinde bir avantaj olabileceğini öne sürmüştür.
'Bencilce' davranan genlerin en uç örnekleri, genetik
elementlerin aynı genomdaki diğer genlerin aleyhine
olacak şekilde çoğalmasını ifade eden ve topluca genom
içi çatışma olarak bilinen olgularda görülebilir. Bu gen­
ler, bunu gametlerde aşırı temsillerini sağlayarak veya
genomdaki temsillerini artırmak için kendilerini rasgele
kopyalayarak yapabilirler. Eğer bir alel, gelecek nesle ak­
tarılan alel olma şansını artırmak için, (diploid bir genom­
da iki alelden her birinin bir gamete gitme şansının %50
olmasını garanti eden) normal Mendel tarzı ayrılma sü­
recini aldatma yeteneğinde olursa mayotik dürtü ya da
ayrılma bozukluğu ortaya çıkar. Eşey bağlantılı genlerle
ilgili ayrılma bozukluğu döller arasında eşey oranında sap­
malara neden olabilir. Transpozonlar (Bölüm 3'e bakınız)
gelişigüzel replikasyon ile kendi aktarımlarını artıran en
yaygın bencil genetik elementler sınıfını oluşturur.
23 .2 .6 Genişletilmiş fenotip
Basit bir senaryoyu gözden geçirerek doğal seçilim kav­
ramını tanıttık: bu senaryoda bireyin uyum gücü sadece
onun fenotipiyle belirlenir. Fenotipi, bir organizmanın
davranışsal ve biyolojik karakterlerinin toplamı olarak ta­
nımladık. Ancak genotipin etkisi organizmanın fiziksel li­
mitlerini de aşabilir ve bu evrimin yönü ve hızı üzerine bir
etkiye sahip olabilir. Genişletilmiş fenotip kavramı Ric­
hard Dawkins'in önemli, ikinci bir katkısıydı. Vücut, yani
fenotip, genlerin dünyada yollarını bulmak için geliştir­
dikleri yapıdır. Genişletilmiş fenotip, genlerin bir avantaj
elde etmek için etkileyebildikleri her şeydir. Bu, bir bireyin
sosyal davranışının populasyondaki diğer bireyler üzerin­
deki etkisini, parazitler ve patojenlerin konaklarının dav­
ranışı veya yaşam döngüsü üzerindeki yönlendirici etkile­
rini, örümcek ağı ve kuş yuvaları gibi yapıların meydana
getirilmesini ve en olağanüstü olarak da, termit yuvaları
ve kunduz barajları gibi niş yapılarının inşa edilmesiyle
çevrenin bir mühendis gibi işlenmesini içerir. Taş aletler­
den uçaklara kadar, maddi kültür yaratma ve fizyolojimi­
ze uydurmak için çevreyi değiştirme yeteneği insan türü­
nün gezegenin her tarafına yayılmasını sağlamıştır. Aynı
şekilde, sosyal davranışımızın hem fenotipimizin hem de
seçici çevremizin önemli bir bileşeni olması nedeniyle,
açıkçası sosyal hayvanlarız. Genişletilmiş fenotip ve niş
inşası fikri konusunda aşırıya kaçmamak gerekir: turnusol
testi, yapı ya da davranıştaki varyasyon ile bu yapı ya da
davranıştan sorumlu genlerin aktarımındaki varyasyon
arasında doğrudan bir korelasyonun varlığıdır.
2.3.3 Kalıtım
Fikirlerini geliştirirken Darwin'in karşı karşıya kaldığı zor­
luk kalıtımın doğasının henüz anlaşılmamış olması idi.
Darwin'in kendisi pangenezis olarak adlandırılan ve kalı­
tımda vücut dokularından ayrılarak gonadlarda toplanan,
gemmulaların rol oynadığını öngören tuhaf bir model
önermiştir. Ancak yine de Darwin, ebeveynlerin karak­
terlerinin karıştırılmasını veya ortalamasının alınmasını
içeren bir kalıtım modelinin (harmanlanarak kalıtım) de
kendisine ait, değişim yolu ile türeme teorisi için problem
yarattığını fark etti, çünkü bu şekildeki bir kalıtım meka­
nizmasında yeni bir varyasyonun sağlayacağı avantaj,
sadece birkaç nesil sonra seyrelerek, etkisi kaybolacaktır.
Her ne kadar Mendel'in, genetik bilginin özgün birimle­
rinin bir nesilden diğerine aktarımı esnasında bozulma­
dan ve karışmadan kaldıklarını ortaya koyan önemli keşfi
(birim faktörler aracılığı ile kalıtım) Darwin'in dönemine
rastlaşa da, Mendel'in bulgularının yirminci yüzyılın baş­
larına kadar anlaşılamadan kaldığı fikri, evrimsel biyolo­
jide genel bir kabuldür. Mendel'in bulguları ve ardından
da kalıtımda kromozomların rolünün anlaşılması modern
genetiğin temelini oluşturmuş (genetik terimi ilk defa
William Bateson tarafından 1906 yılında kullanılmıştır),

1909'da ise kalıtım birimine Wilhelm Johannsen tarafın­
dan gen adı verilmiştir; Johannsen aynı zamanda gen ve
karakter arasında doğrudan bir bağlantının olmadığını da
görmüş ve fenotip ve genotip terimlerini ortaya atmıştır.
Giderek biriken bu kavramlar, hızla kalıtımın incelenme­
sinde kantitatif yöntemlerin uygulanmasına yol açmıştır.
Biyolojide sıkça olduğu gibi bir karakterdeki sürekli var­
yasyonun (örneğin, insanlardaki ağırlık ve boy varyasyon­
ları) Mendel'in (bezelyelerdeki sarı veya yeşil ve yuvarlak
veya buruşuk olma durumuna bakarak) tanımladığı birim
kalıtımla ortaya çıkıp çıkmadığı konusundaki ilk tartışma­
lardan sonra bu konu büyük matematikçi biyolog Ronald
Fisher tarafından 1918 yılında açıklandı. Fisher, birlikte bir
karakteri belirleyen, her biri küçük fakat birbirine eklenen
etkilere sahip çok sayıda gen üzerinde işleyen Mendel ka­
lıtımının rahatlıkla sürekli varyasyon meydana getireceği­
Kutu 2.3 Evrimin denklemleri
Evrimsel biyoloji güçlü bir kantitatif mirasa sahip­
tir. Biyometricilerin Mendel genetiği ile doğal seçi­
lim arasındaki uyumu göstererek yaptıkları katkı
modern sentezdeki kilit unsurlardan birisidir.
Kantitatif populasyon genetiği, evrimsel araştır­
maların ana unsurlarından birisi haline gelmiştir.
Diploid bir tür için alel frekansı (populasyondaki
tüm gen kopyaları arasında o alelin oranı) ile geno­
tip frekansı (belli bir lokustaki özgül bir alel çif­
tine sahip bireylerin bir populasyondaki oranı)
arasındaki farkı anlamak önemlidir. Alel frekansı ve
genotip frekansı arasındaki ilişkiler ve bu ilişkilerin
farklı şartlarda nasıl tanımlanacağı konusu, kantita­
tif evrimsel biyolojinin kalbini oluşturur. Evrimsel
değişim, nesilden nesile genotip ve alel frekansların­
daki değişim olarak tanımlanabilir. Bu frekanslar­
daki değişimler, diğer herşey aynı kalsa da, seçilim
için kanıt olarak kabul edilir. Bu biçimsel modeller
çalışılan populasyon hakkında çoğu kez, özellikle de
populasyon küçükse, sağlanması zor bir dizi varsa­
yım gerektirir.
EVRİM NASIL İŞLER? 39
ni gösterdi. Bu dönemde genetik teori ve evrimsel teori­
nin hiç de birbirinden bağımsız olmadıkları, tam aksine
birbiri ile oldukça sıkı ilişki içinde oldukları netlik kazandı.
Gerçekten de, seçilim etkilerinin işlemesi için gerekli bir
mekanizmayı ortaya koyan genetik, biyolojinin kendisi
idi. Daha sonra daha karmaşık modeller geliştirildi ve ev­
rimsel biyoloji matematiksel formüllerle ifade edilir hale
geldi (bu konu bu kitabın amaçlarının dışındadır). Evrim
ve genetiğin bu Modern Sentez döneminden beri, evrim
için 'bir populasyonda alellerin frekanslarında zamanla
meydana gelen değişim' şeklindeki tanım yaygın olarak
kullanılmaktadır. Bölüm 3’de göreceğimiz gibi, insanlar­
daki alel frekansları ile ilgili moleküler genetik çalışmaları,
seçilim baskılarının geçmişte populasyonları şekillendir­
dikleri ve hala da şekillendirmeye devam ettikleri yönün­
de kanıtlar sunmaktadır.
Hardy-Weinberg dengesi, denge halindeki bir
populasyonda (aktif olarak pozitif ya da negatif seçi­
lime maruz kalmayan) alel frekanslarının nasıl oran­
sal olarak değişmeden kalacağını gösteren basit bir
ifadedir. Bu denge populasyon içindeki tüm bireyle­
rin rastgele (yani hiçbir tercihli eşleşme ya da erkek
dominantlığı olmayacak şekilde) çiftleşebileceğini
de içeren bir dizi varsayıma dayanır. A ve a gibi iki
alelinin bulunduğu en basit durumda, olası üç farklı
genotip vardır: AA, Aa ve aa. Eğer A’nın alel frekansı
p ve a'nın alel frekansı da q ise, bu durumda her yeni
nesilde genotip oranları p2, 1 pq ve q2 şeklinde dağılım
gösterecektir. Önemli olarak, dengedeki bir populas­
yon için genotip ve alel frekansları ardışık nesiller
boyunca aynı oranlarda kalır. İşin içine çok sayıda lo­
kus ve alel karıştığında matematiksel hesaplamalar
elbette ki daha karmaşık hal alır, ancak ilkeler değiş­
mez. Hardy-Weinberg modelinde iki lokus arasında­
ki ilişkiyi ortaya koyan matematiksel hesaplamalar
bağlantı dengesizliğini tahmin etmeyi olası kılar;
40 EVRİM TEORİSİ
bu, iki lokuslu gametlerdeki alel frekansının, buna
karşılık gelen tek lokus alel frekansından sapmasıdır
ve rekombinasyonun bir göstergesidir.
Dolayısı ile çalışılan bir populasyondaki alel ve
genotip frekanslarının Hardy-Weinberg dengesinde
olup olmadıklarını incelemek olasıdır. Eğer değiller­
se koşullardan biri (veya birkaçı) ihlal ediliyordur:
çiftleşme rastgele değildir, populasyon çok küçük­
tür, genetik sürüklenme meydana geliyor olabilir,
populasyona dışardan başka bireylerin göçü olabilir
ve bazı genotiplerin farklı oranda hayatta kalma/
üremesine neden olan bir seçilim süreci vardır. Bü­
yük bir populasyonun incelenmesiyle sıralanan ko­
şullardan sonuncusu hariç diğerlerinin sağlandığını
varsayarsak, bu durumda seçilimin olduğu yönün­
deki kanıtlar alel ve genotip frekansları incelenerek
elde edilebilir. Bunun aksine populasyonun dengede
olduğu, ancak homozigot durumda bir alele sahip
olmanın açıkça bir dezavantaj olduğu durum, mev­
cut dezavantaj sağlayıcı alelin heterozigot durumda
bir seçilim avantajı sunduğunu ifade eder. Bu durum
dengeleyici seçilimdir: Orak hücreli anemiye ne­
den olan hemoglobinopati için kodlama yapan bir
aleli taşımanın, heterozigot durumda sıtmaya karşı
dirençlilik sağlaması en iyi bilinen dengeli seçilim
örneğidir.
Alel frekansları sıklıkla bir türün alt populasyonları
arasında farklılık gösterir. Bu da kurucu etkisi, sürük­
lenme, rastgele olmayan çiftleşme ya da populasyon
üzerinde işleyen seçilime işaret eder. Bu olguların her
biriyle ilgili örnekler bu kitabın bölümlerinde bulun­
maktadır. Evrimsel biyolojide kullanılan ve bu farklı
mekanizmaları tanımlayan ve detaylı bir şekilde ince­
leyen çok sayıda matematiksel teknik vardır.
Varyasyonun incelenmesi evrimsel biyolojinin
merkezini oluşturur. Tarihsel olarak, varyans analizi
tekniklerinin ilk kez Fisher tarafından fenotipin ge­
netik ve çevresel belirleyicilerinin tanımlanmasında
ve matematiksel olarak birbirinden ayrılmasında ve
bunların yapay seçilim (hayvan yetiştiriciliği) dene­
melerinde birbiri ile ilişkilerinin belirlenmesinde
ve yabanıl populasyonlarda doğal seçilim için kanıt
aranmasında kullanılmış olması ilginçtir. Varyas­
yonlar genomik, gelişimsel (epigenetik) ya da çev­
resel faktörlerce meydana getirilmiş olabilir ve bu
faktörler birbiriyle yüksek derecede bağlantılı olduk­
larından, bunlardan kaynaklanan etkilerin ayrımını
yapmak imkânsız olmasa da zordur; gerçekten de
modern evrimsel gelişim biyolojisi büyük ölçüde bu
yetersizlik üzerine kuruludur. Yine de, bu faktörlerin
her birinin bir karakterdeki varyasyonun oluşmasın­
daki göreceli önemini anlamaya çalışmanın belirgin
pratik yararları vardır.
Kantitatif genetiğin ilk yıllarındaki ana lokomotifi
hayvan ve bitki yetiştiriciliğiydi. Bu dönemdeki kilit
bir soru, fenotipteki varyansın ne oranda genetik te­
melli olduğu idi. Bir karakterin kalıtılabilirliği veya
kalıtım derecesi (genellikle h2 olarak ifade edilir)
genotip nedeniyle meydana gelen varyansın populas­
yonun toplam fenotipik varyansına olan oranı olarak
ifade edilen varyansla ilgili basit ölçümlerle tanımla­
nır. Kalıtım derecesini, /ı?'yi, ölçmenin en yaygın yolu
karakterin ölçüsü yönünden, ebeveynler ve döller
arasındaki regresyona bakmaktır. Yüksek bir korelas­
yonun olması, karakter için güçlü bir genetik teme­
lin olduğuna, hiçbir korelasyonun olmaması ise var­
yasyona hiçbir genetik katkı olmadığına işaret eder;
bu durumda hayvan ve bitki yetiştiricileri açısından
seçilim programının bir değeri yoktur. Kalıtım dere­
cesinin hesaplanmasında önemli kısıtlamalar vardır
ve pek çok kaynak varyasyonun genetik ve çevresel
olmak üzere iki kaynağı olduğunu, bunlardan İkin­
cisinin büyük ölçüde kontrol edilemeyen bir faktör
olduğunu kabul eder. Kalıtılan herşeyin genetik ol­
masının gerekmediği, fakat epigenetik de olabilecek­
lerinin anlaşılması olayları karmaşık hale getirmiş ve
gelişimsel plastisite ve gelişim sırasındaki çevrenin
kendisinin de bu açıdan rolünün olduğunun gittikçe
netlik kazanması karmaşıklığı daha da arttırmaktadır
(Bölüm 4’e bakınız). Tanım gereği, h2 belli bir koşul
altındaki bir populasyon incelenerek tanımlanır ve
farklı çevrelerde gözlenen kalıtım derecesi çok farklı
olabilir. Çocukluk çağında besin güvenliğinin olmadı­
ğı ve enfeksiyon sıklığının yüksek olduğu koşullarda
yaşayanlarda erişkin boy uzunluğunun kalıtımı opti­
mal koşullarda yaşayanlara göre çok farklı olacaktır.
Şüphesiz bir hayvan ya da bitki populasyonunun üre­
timi ile uğraşan üretici en uygun çevre arayışı içinde
olacaktır. Bir insanda bu tür kalıtılabilirlik tahminleri
yapmak olası değildir. Ancak, sınırlamalar da bir rol
oynayabilir. Bir bitki en iyi büyüme için seçilebilir ve
yüksek bir genetik bileşene sahip kurucu populasyon-
da yüksek bir varyans olabilir. Fakat nesillerce süren
seçilimden sonra diğer bazı sınırlamalar nedeniyle
tüm bitkiler çok benzer boy uzunluğuna ulaşabilir
 TARTIŞMALI KONULAR VE UYUMCU GÖRÜŞÜN SINIRLILIĞI
ve boy uzunluğu üzerindeki genetik varyans efektif
olarak sıfıra düşer. Yapay seçilim kullanıyor olsa da,
bu örnek bizzat evrimsel süreçlerin kaktım derecesi
tahminlerini etkileyebildiklerini göstermektedir. Se­
çilimin kendisi bu varyans yaklaşımları kullanılarak
matematiksel olarak ölçülebilir: hayvan ve bitki üre­
timinde uygulanan klasik eşitlik seçilime yanıtın, ka­
lıtım derecesi ve o karaktere uygulanan seçilim baskı­
sının bir ürünü olduğunu ifade eder.
İnsanlarda geni çevresel faktörlerden ayırmaya yöne­
lik çabalarda kullanılan klasik yöntem, bir karakter
açısından akrabalar arasındaki korelasyon derecesi­
nin araştırıldığı aile içi çalışmalardır - doğum ağır­
lığının kalıtımı ile ilgili olarak Bölüm 7’de bir örnek
verilmiştir. Farklı genotiplere sahip çift yumurta
ikizleriyle, aynı genotipe ve aynı prenatal çevreye
sahip oldukları varsayılan tek yumurta ikizlerinin
2.4 Tartışmalı konular ve uyumcu
görüşün sınırlılığı
Organizmaların zaman içinde evrimleştiği olgusu artık
biyologlar tarafından kabul edilen bir gerçek olsa da, ev­
rimin nasıl İşlediğinin detayları üzerine hala tartışmalar
olduğu gibi, evrimin doğası hakkında da bazı yanlış an­
lamalar mevcuttur.
2.4.1 Evrim bir yöne sahip midir?
Evrimle İlgili popüler fakat hatalı bir görüş, evrimin 'daha
aşağı türlerden 'daha yüksek'türlere doğru bir yönünün
olduğu ve bir 'ilerleticillği' ifade ettiğidir. Eğer bir organiz­
manın özelliği bir işlevi yerine getiriyorsa, onun bazı he­
deflere ya da amaçlara ulaşmak için seçildiğine inanmak
şeklinde özetlenebilecek olan teleoloji tuzağına düşmek
çok kolaydır. Ayrıca, her karakterin pozitif seçilimin sonu­
cu bir uyum olduğunu düşünmek de kolaydır. Şimdi bu
yanlış anlamaların bazılarına göz atalım.
Birincisi, evrimin bir yöne sahip olduğunu kabul et­
mek için bir neden yoktur ve 'yüksek' organizmaların
bazı yönlerden daha üstün olduklarını ima eden ilerletici
kavramı bizi, insanın evrimin zirve noktasını temsil ettiği­
ni savunan, antroposantrik görüşe geri götürür. Yaşayan
organizmalarda karmaşıklığın (bakterilerden memelilere
doğru) artması yönündeki eğilimin kendisi ilerletici evrim
41
karşılaştırıldığı ikiz çalışmaları bu amaç için pek çok
kez kullanılmıştır. Bu çalışmalarda, ayrı ayrı büyü­
tülen tek yumurta ikizlerine bakılarak çevrenin rolü
belirlenmeye çalışılır. Ancak, tek yumurta ikizlerinin
mutlaka epigenetik olarak tıpa tıp aynı olması gerek­
mez, gerçekten de öyle olmadıklarına dair kanıtlar
vardır. Tek yumurta ikizlerinin fetal çevreleri aynı
değildir: plasenta yapılanmasının doğası gereği, tek
yumurta ikizleri uterusta aynı besin desteğini ala­
mazlar. Diğer taraftan ikizlerden her birinin benzer
fakat atipik gelişim çevresinde oldukları iddia edile­
bilir; yani tek yavrunun geliştiği bir çevre yerine çok
yavrunun geliştiği bir çevrede geçirilen gelişimin
ilk dönemlerinden kaynaklanan etkiler olabilir. Bu
nedenlerden dolayı, ikiz çalışmalarından elde edi­
len yorumlar faydalı olsa da değerlendirmeler kesin
sonuç vermez.
görüşü için bir kanıt değildir. Çünkü bakteriler bağımsız
bir organizma için minimum seviyedeki bir karmaşıklığı
temsil edebilir ve dolayısı ile seçilim baskısı sadece artan
karmaşıklık ile sonuçlanabilir.
Uyum gücü olan en yüksek bireyleri 'seçmekten' so­
rumlu bazı dış süreçlerin olduğu fikrini kendinde barın­
dırdığından, olasılıkla sorun kısmen, metaforik bir terim
olan doğal seçilimin kendisinden kaynaklanmaktadır. An­
cak, doğal seçilim hiçbir dış seçiye gereksinim duymayan
sayısal bir düzenleme olup, sadece organizma bireyleri
arasındaki farklı üreme başarısının bir sonucudur. İlişkili
diğer bir konu evrimin türleri geliştirdiği kanısıdır. Eğer
gelişim, söz konusu çevrede üreme başarısını maksimum
hale getirecek şekilde, tür ve onun şu anki çevresi arasın­
daki uygunluk olarak dar anlamda tanımlanırsa, olasılıkla
evrim türü geliştirir. Ancak, tür ve çevre arasındaki böy­
le bir uygunluğun çevrenin değişmeden kalması şartına
bağlı olduğu akılda tutulmalıdır. Gerçekte, bütün türler
paralel evrimleşmekte olup çoğu uyum uygun olanı ge­
liştirmez, fakat sadece onun değişen ortama karşı sürdü­
rülmesini sağlar. Daha da önemlisi, gelişim denen olgu,
sadece üreme başarısı bağlamında tanımlanır ve uyum
gücünü etkilemediği sürece bireyin ömür uzunluğu ve
sağlığı gibi diğer boyutlar doğal seçilim tarafından gözar-
dı edilir. Üreme uyum gücü ve sağlık arasındaki çekişme
evrimsel tıpta anahtar bir kavramdır ve Bölüm 11 'in oda-
ğındadır.
42 EVRİM TEORİSİ
Kutu 2 .4 Karmaşıklığın evrimi
Doğal seçilimin doğal bir yönü olmadığından evrim­
sel süreçler de ilerletici değildir, ancak yine de evrim­
sel süreçte daha karmaşık görünen organizmalar
ortaya çıkmıştır. Bu iki bakış açısını birbiri ile nasıl
bağdaştırabiliriz?
İlk sorun karmaşıklığın tanımı ile ilgilidir: kar­
maşıklık daha fazla gene sahip olmak mı, çekirdeğin
gelişimi mi, çok hücrelilik mi veya daha karmaşık
düzenleyici sistemleri mi ifade eder? Karmaşıklığı
anlamanın bir başka yolu, John Maynar Smith ve
Eors Szathmary’nin 1995 yılında yayınladıkları Ev­
rimdeki Ana Değişmeler adlı kitaplarında yaptıkları
gibi, evrimde ‘dönüm noktası’ teşkil eden kilit olayla­
rın olup olmadığına bakmaktır. Antroposantrik ba­
kış açısından bu dönüm noktaları arasında, replike
olabilen bir molekül olarak RNA’nın gelişimini, gen
olarak DNA’nın gelişimini, enzim olarak proteinlerin
gelişimini, ökaryotlarm gelişimini (mitokondriye sa­
hip olan çekirdekli hücrelerin prokaryotlardan mey­
dana gelmesini), çok hücreliliğin gelişimini ve doku
farklılaşmasını, modüleritenin (segmentasyonun)
gelişimini, eşeyli üremenin evrimini ve üreme hücre­
lerinin vücut hücrelerinden ayrılmasını, çok hücreli
organizmaların gelişimini, sosyal organizmaların
gelişimini, alet, dil ve kültür kullanımının gelişimi­
ni bu kilit olaylar arasında sayabiliriz. Bunların her
birinde bir cephenin açılmasının ardından olasılıklar
da değişmiştir.
Önemli olarak, mikroevrim ve makroevrim, evri­
min birbirinden farklı şekilleri değildir; aksine makro­
evrim, populasyonlar arasında etkili üreme izolasyonu
2.4.2 Seçilim rastgele değildir!
Evrimsel süreçler hakkında en sık ifade edilen hatalı gö­
rüşlerden biri, evrimsel süreçlerin tamamen rastgele
olduğudur. Her ne kadar yukarıdaki tartışma evrimsel
süreçlerin bir yöne sahip olmadığını vurgulasa da, bu ola­
sılıklar üzerinde bir sınırlamanın olmadığı anlamına gel­
mez. Mutasyon ve rekombinasyon olayları rastgele olsa
da seçilim rastgele değildir. Seçilim, ancak uyum gücü
yönünden bir avantaj olduğu durumda işler. Böylece
oluşana kadar biriken mikroevrimsel değişimlerden
başka bir şey değildir. Bu değişimlerin farklı bir şey
temsil ettiklerim düşünmek için bir neden yoktur.
O halde karmaşık görünüm nasıl ortaya çıkar? En
basit açıklama, Stephen Jay Gould tarafından öneril­
diği gibi, pasif olandır. Gould karmaşıklığın ortaya çık­
masını, kaldırımda yürüyen bir sarhoş adamın izlediği
yola benzetmiştir. Buna göre sarhoşun bir tarafında
onun hareketini engelleyen bir duvar vardır, ancak
sarhoş, kaldırım boyunca öne arkaya ya da yola doğ­
ru yalpalayabilir. Evrimsel alan, her zaman için daha
fazla karmaşıklığın ortaya çıkmasına açıktır. Aynı şe­
kilde, organizmalar daha az karmaşık hale gelebilir;
örneğin tıpkı nötral sürüklenme nedeniyle primatla­
rın C vitamini yapma yeteneklerini kaybetmeleri gibi,
bazı parazitler de kendi konaklarından hazır olarak al­
dıkları için bazı şeyleri sentezleme yeteneklerini kay­
betmişlerdir. Türlerin büyük çoğunluğu her zaman
prokaryotik organizmalar olmuşlardır ve bu durum
hala sürmektedir. Karmaşıklık teorisi, kaynakların
sınırlı olması ve çevre hakkında bilgi toplama kapasi­
tesinin varlığında, aşırı şekilde kendisini kopyalama
kapasitesinin (doğal seçilimin simülasyonu olarak)
genomik karmaşıklığın artmasına neden olacağını
gösterir. Bilgisayar modelleri, karmaşık sistemlerden
kendi kendine organizasyon gelişebileceğini ve modü­
ler yapıların evriminin de duplikasyonlar yoluyla daha
fazla karmaşıklığın ortaya çıkmasına izin vereceğini
düşündürmektedir. Sonuçta, bu duplikasyon göreceli
olarak küçük bir genomdan daha büyük karmaşıklığın
meydana gelmesini sağlar (Bölüm 3’e bakınız).
fenotip ile seçici çevre arasındaki zaman içinde giderek
daha iyi hale getirilen bir uyum vardır. Avantaj sağlayıcı
ek mutasyonlar sadece daha önce evrimleşmiş olanlar
üzerine inşa edilebilir. Örneğin daha erken döneme ait
omurgalıların yüzgeçleri karasal memelilerin dört ekstre-
mitesi halini almıştır ve tüm omurgalılar dorsalde bir nö-
ral tüp, onun ventralinde ise bir bağırsak olacak şekilde,
aynı temel vücut tasarımını kazanmışlardır.
Görünüşte tüm karakterler çok sayıdaki mutasyon
ve seçilim olaylarının eklemeli etkilerinin sonucudur ve
 TARTIŞMALI KONULAR VE UYUMCU GÖRÜŞÜN SINIRLILIĞI
dolayısıyla evrimsel süreçte her zaman bir olasılık vardır.
Daralan evrim benzer çevrelere yanıt olarak birbirinden
bağımsız şekilde evrimleşen ve aynı işlevi yerine getiren
benzer fenotiplerin ortaya çıktığı süreçtir. Sıklıkla dile
getirilen örnekler kuşların, yarasaların ve böceklerin ka­
natları ve omurgalılarla kafadan bacaklıların benzer göz­
leridir; bu organlar aynı işlevleri yerine getirirler, ancak bu
yapılar herbir grupta birbirinden oldukça farklıdırlar ve
farklı gelişimsel yolları izleyerek ortaya çıkmışlardır. Dara­
lan evrimle ilgili biyolojik gözlem, genellikle ortak atadan
türemeyle evrim görüşüyle uyumlu, 'tasarımcı' görüşle
ise uyumsuz olarak kabul edilir; akılcı bir tasarımcı neden
aynı işlevsel sonuç için farklı kalıplar kullansın?
İnsan populasyonunda daralan evrimle ilgili olarak,
bazıları Bölüm 3'te detaylı olarak açıklanan birkaç örnek
vardır. Ekvator bölgesinden uzaklara göç eden insan po-
pulasyonlarında ortaya çıkan ve olasılıkla azalan güneş
ışığına karşı bir uyum olan açık deri rengi, AvrupalIlar ve
Doğu AsyalIlarda farklı biyokimyasal mekanizmalar sonu­
cu ortaya çıkmış görünmektedir. Erişkinlerin sütten ke­
silme yaşından sonra da süt tüketmelerine izin veren ve
hayvancılık kültürüne uyum olarak ortaya çıkan, erişkin­
likte laktoz sürekliliği, tarihlerinde süt veren geviş getiren
hayvanların (inek, keçi, koyun ve deve) evcilleştirilmesi yer
alan AvrupalI, Doğu Afrikalı ve Ortadoğulu populasyon-
larda görülür ve her populasyonun kendine özgü, atasal
kaynakları farklı alelleri vardır. And ve Tibet bölgelerindeki
populasyonlarda yapılan fizyolojik ve genetik çalışmalar,
bu iki grubun 4000 metrenin üzerindeki yüksekliklerde
dokularına oksijen taşıma problemini çözmek için farklı
çözümler geliştirdiklerini göstermektedir. And populas-
yonlarındaki çözüm, yüksek hemoglobin seviyesi ve buna
bağlı olarak da yüksek arteryal oksijen içeriği iken, Tibet
populasyonlarındaki çözüm özellikle pulmoner damarlar­
da, vazodilatör nitrik oksitin yüksek miktardaki endotelial
sentezi sonucu ortaya çıkan yüksek kan akımı ve ayrıca
kaslardaki yüksek kapiller yoğunluğudur.
2.4.3 Tek evrimsel mekanizma seçilim midir?
Türlerin Kökeni adlı kitabında Darwin şöyle yazmıştı:'Yararlı
ve zararlı olmayan varyasyonlar doğal seçilimden etkilen­
mezler ve bunlar dalgalanan bir element olarak kalırlar...'
Darwin'in bu yorumu, daha sonra Kimura tarafından orta­
ya atılan, evrimde ana güç olarak doğal seçilimin rolünü
43
sorgulayan nötral teorinin yıllar önce ifade edilmiş şek­
lidir. Kimura, DNA ve amino asit dizisi düzeyinde bireyler
arasında gözlenen varyasyonların çoğundan mutasyonlar
ve rastgele sürüklenmenin sorumlu olduğunu iddia etmiş­
tir. DNA dizisindeki mutasyonların pek çoğu (uyum gücü
üzerinde etkisiz veya ne yararlı, ne zararlı olduğunu ifade
etmek üzere) nötral olarak değerlendirilir, çünkü işlevsel
(yani protein kodlayan veya düzenleyici) bir bölgede mey­
dana gelmediklerinden, genetik kodun dejenerasyonu
nedeniyle (20 amino asitin çoğunun olası 64 kodonun
birden fazlası tarafından kodlanması), ya da mutasyona
uğramış kodon tarafından belirlenen amino asitin, orijinal
kodon tarafından kodlanan amino asit ile aynı olması (yani
'sinonim'mutasyon) nedeniyle kodlanan proteinin işlevin­
de bir değişim olmayacaktır. Kimura, seçilimin olmadığı
durumda, bir populasyondaki nötral bir alelin frekansının
nesiller boyunca %0'a düşene kadar (yani populasyondan
yok olana kadar) ya da %100 olana kadar (yani populas-
yonda sabit hale gelene kadar) şansa bağlı olarak (yani
bireyler arasında rastgele meydana gelen ölümler nede­
niyle) sürükleneceğini gösterdi. Populasyon ne kadar kü­
çükse alelin yok olması veya sabit hale gelmesi için gerekli
nesil sayısı da o kadar az olacaktır. Örneğin bazı bireylerin
göçü nedeniyle orijinal populasyonun bölünmesiyle iki alt
populasyon ortaya çıkarsa, sürüklenmenin rastgele olma­
sı nedeniyle, bir alelin bir populasyondan kaybolması ve
diğerinde sabit hale gelmesi olasıdır. Bu durumda, hiçbir
seçilim şekli işe karışmadığı halde iki populasyon farkı ge-
notiplere sahip hale gelebilir.
Nötral teoriden doğan, uygulamaya yönelik üç önemli
sonuç vardır. Birincisi, eğer moleküler varyasyon (mutas­
yon) sabit bir hızda meydana geliyor ve seçilime uğramı­
yorsa, bu durumda, iki tür arasındaki DNA dizi farklılığı, iki
türün ayrılma zamanları ile ilgili olarak bir moleküler saat
gibi davranacaktır: bu saat modern filogenetik analizler­
de yaygın olarak kullanılmaktadır. İkincisi, sadece birkaç
bireyden meydana gelen bir alt populasyon oluşumu söz
konusu olduğunda (bir populasyon darboğazı), rastge­
le sürüklenme alt populasyonun daha sonraki genotipi-
nin önemli belirleyicisi olup, alt populasyonun genotip
yönünden ana populasyondan hızlı bir şekilde farklılaş­
masına neden olur (kurucu etkisi). Evrimsel dar boğaz
ve kurucu etkisi Bölüm 3'te detaylı olarak tartışılmaktadır.
Üçüncüsü, çoğu çevrede nötral olan bir mutasyon diğer
bir çevrede avantajlı ya da dezavantajlı hale gelebilir.
44 EVRİM TEORİSİ
Nötral mutasyonlar bir karakter için pozitif seçilimin
olmadığı durumda, bir soy hattının geçmişte yaşamış üye­
lerinde bulunan bir özelliğin neden daha sonra köreldiğini/
indirgendiğini açıklar. Örneğin, koksiks kemiği kuyruğun
atasal kalıntısıdır. Kuyruk, iki ayak üzerine hareketin bazı
özelliklerine engel teşkil ettiği için pozitif seçilim tarafından
mı, yoksa atasal türümüz ağaçtan indikten sonra bir avan­
taj sağlamadığından, basitçe nötral seçilim tarafından mı
ortadan kaldırıldı? İnsanlar taze meyve ve sebzeye ulaşma
olanağından yoksun bir şekilde deniz seferlerine başlama­
dan önce, C vitamini yapma yeteneği kaybı gizli kalmış ve
bu eksiklik çok da önemli olmamıştır: atasal türümüzün
besinsel çevresinde C vitamini her yerde bulunmaktaydı,
dolayısıyla C vitamini sentez yeteneği sağlamaya yönelik
bir seçilim yoktu ve sentez için kritik olan enzimini veren
gendeki nötral mutasyonlar, C vitamininin endojen sentezi
olanaksız hale gelene kadar birikebildi (Kutu. 6.3'e bakınız).
2.4.4 Bir organizmanın her özelliği
bir uyum mudur?
Bu bölümde, evrimin doğal seçilim yoluyla değişken feno-
tip üzerinde nasıl işlediğini tanımladık ve bunun sonucun­
da üreme başarısında göreceli bir artışın ortaya çıktığını
gördük. Geriye dönük analizlerde sınırlamaların olması,
herhangi bir fenotip özelliğinin hangi ölçüde doğal seçili­
min sonucu olduğu, hangi ölçüde ise sürüklenme, sınırlan­
ma, fenotipik plastisite gibi başka süreçlerin sonucu oldu­
ğu konusunda tartışmalar olması gerektiği anlamına gelir.
Uyumsal avantajına bakılarak bir karakter için rol biç­
meyi ifade eden uyumculuk (adaptasyonizm) üzerine tar­
tışmalar, insan davranışının hemen hemen her unsuru için
uyumsal açıklamalar bulmaya çalışan sosyobiyoloji eğili­
mine eleştiri olarak ortaya çıkmış (Bölüm 3'e bakınız) ve bir
mimari anolojiden (Venedik'teki St Mark's Katedralindeki
kemerlerin dekorasyonu) yararlanan ünlü bir makale ile
doruğa ulaşmıştır; şu anda yararlı bir amaca hizmet eden
özellikler bu amaca yönelik olarak değil (örnekteki kated­
ralin kemerlerin üzerine resim yapılmak üzere tasarlan­
mamış olması gibi), bir başka fonksiyonu yerine getirmek
üzere tasarlanmış olabilir (örnekte tavanı kemerlerle des­
teklemek üzere). Söz konusu makale ayrıca, Voltaire'nin Dr.
Pangloss'una ait'olası dünyalar içindeki en iyisinde herşey
en iyi içindir'görüşünden hareketle yaptığı biyolojik ben­
zetmede burnun gözlükleri destekleme fonksiyonunu ye­
rine getirebildiği halde, aslında solunumu optimize etmek
üzere evrimleştiğine işaret etmiştir. Gould and Levvontin iki
bitişik kemer ve bunların destek sağladığı tavan arasında
kalan ve yaklaşık olarak bir üçgen olan alanı tanımlayan
mimari terimi uyarlayarak, başka uyumların yan ürünü ola­
rak meydana gelen karakterleri ifade etmek için 'spandrel'
terimini kullanmışlardır. Buna biyolojik bir örnek vermek
gerekirse; kan, kırmızı renk kanamayı belirtmek üzere teh­
like işareti olduğu için kırmızı olarak evrimleşmemiştir: ka­
nın kırmızılığı oksijen taşıyan protein olan hemoglobinin
spektroskopik özelliklerinden kaynaklanır ve bizim kanı
'kırmızı olarak görme'davranışımız bir spandreldir.
Gould, orijinalinde farklı bir işlev için uyum olarak or­
taya çıkan, fakat şu anda farklı bir işlevi yerine getiren bir
karakteri ifade etmek için eksaptasyon terimini de orta­
ya atmıştır. Kuşların, olasılıkla sürüngen atalarında yalıtım
işlevi görmek için evrimleşen, fakat daha sonra uçmaya
yardımcı olmak üzere işlev kazanan telekleri eksaptasyo-
na bir örnektir. Aynı atasal genden, duplikasyon sonucu
meydana gelen ve farklı işlevleri yürütecek şekilde ev­
rimleşen çok sayıda geni içeren geniş gen aileleri mole-
küler düzeydeki eksaptasyonlar olarak değerlendirilebilir:
steroid hormon reseptörleri buna bir örnektir (Bölüm 9'a
bakınız). Bu tartışmalardan çıkan anahtar mesaj, bir ka­
rakterin şu anki şekli ve işlevi değerlendirilirken sadece
söz konusu özelliğin şimdiki uyumsal önemine bakmak
yerine, bu özelliği taşıyan organizmanın evrimsel tarihi­
nin tamamının göz önüne alınmasının gerektiğidir.
Bir özelliğin kökeni hakkında tahminlerde bulunmak
kolaydır, ancak özelliğin uyumsal olduğu iddiası kanıtlar­
la iyi bir şekilde desteklenmelidir ve alternatifleri incelen­
medir; ancak bu her zaman kolay değildir. Bir uyum ile
ilgili ana ölçüt, o uyumun kendisini taşıyan bir organiz­
manın uyum gücünü artırdığının gösterilmesidir. Uygu­
lamada, karmaşık ve yavaş üreyen organizmalarda (özel­
likle insanda) üreme başarısının tam olarak ölçülmesi
güçtür, bu durumda başka ölçütler kullanılmalıdır. Ayrıca,
uyum gücü üzerine sadece doğrudan etkilerin değil, aynı
zamanda dolaylı etkilerin de göz önüne alınması gerekir
(aşağıya bakınız). Bir özelliğin uyumsal bir süreçle ilgili
olduğu sonucunu çıkarmak için uyum gücü hakkında do­
laylı olarak fikir verebilecek, büyüme veya hayatta kalma
gibi göstergeler veya tasarım kriterleri olarak adlandırıla­
bilecek kriterler kullanılabilir: bu varsayılan uyumun tü­
rün filogenetik sürecindeki seçilim baskısına yanıt olarak
ortaya çıkmasının biyolojik olasılığına bakmaktır. Elbette
ki bu aldatıcı olabilir: eğer karakter aktif bir şekilde lehte
seçilime uğramışsa, onun nasıl bir özellik olabileceğini
hayal etmek, çok kolay bir şekilde teleolojik hal alabilir.
 TARTIŞMALI KONULAR VE UYUMCU GÖRÜŞÜN SINIRLILIĞI
Kanıt olmaksızın yapılan bu tür spekülasyonlar, İngiliz ya­
zar Rudyard Kipling tarafından yazılan ve Leopar Benekle­
rini Nasıl Edindi? sorusuna verilen fantezi yanıtta olduğu
gibi, bir şeyin neden öyle olduğunu hayali bir yolla açık­
lamaya çalışan çocuk masallarından esinlenerek'Uyduruk
Hikayeler'olarak adlandırılır.
Moleküler biyolojinin gücü hem aynı tür içindeki hem
de diğer türlere ait organizmalar arasındaki akrabalıkların
anlaşılması ve böylece işe karışan olası evrimsel süreçlerin
neler olduğunun saptanması için analitik bir yaklaşım sağ­
lar. Ancak, bu kitabın büyük bölümü ile ilgili olarak akıldan
çıkarılmaması gereken şey, ortaya konulan uyumsal bir se­
naryonun zorlayıcı değilse bile olası olabileceğidir, çünkü
kanıtlar hemen her zaman çıkarsanabilirdir. Bu nedenle
insan biyolojisinde uyumsal özellikler ile ilgili ortaya ko­
nan iddiaların, her zaman için bir dereceye kadar hipotetik
oldukları göz ardı edilmemelidir. Örneğin, her ne kadar iki
ayak üzerine hareket hominin kladına ait olarak tanımlan­
mış en erken karakter olarak değerlendirilse de, Bölüm 6'da
tartışılacağı gibi bu karakterin ortaya çıkışı ile ilgili uyumsal
açıklamalar hala spekülatiftir; mantıklı ama aynı derecede
spekülatif pek çok iddia ortaya atılmıştır. Dolayısıyla iki
ayak üzerinde hareketin bir şekilde ağaçta yaşamadan açık
alanda yaşamaya geçişte bir avantaj sağladığı konusunda
bir fikir birliği olsa da, tam olarak ne şekilde avantaj sağla­
dığı hala tartışmalıdır.
Dolayısıyla bu kitapta bir özelliğin ortaya çıkışı ile ilgili
olarak uyumsal bir argüman öne sürüldüğünde unutul­
maması gereken şey; her ne kadar belli bir argüman, ev­
rim biyologlarının çoğunun ortak görüşünü yansıtsa da,
bu görüş genellikle ne ispatlanabilir ne de çürütülebilir­
dir. Mantıksal olarak uyumsal görünen bir karakterin bir
spandrel veya eksaptasyon olabileceğini ya da seçilimle
değil rastgele sürüklenme ve nötral mutasyonlar sonucu
ortaya çıkabileceğini her zaman hatırlamalıyız.
2.4.5 Türler nasıl evrimleşir?
Bu kitap, esas olarak mikroevrimle, yani H. sop/ensln ortaya
çıkışından bu yana meydana gelen genotipik ve fenotipik
değişimler ile bu değişimlerin bizim sağlığımız ve hasta­
lığımız açısından doğurduğu sonuçlarla ilgilidir. Ancak
hominidlerin uyum sağladığı çevre, her zaman için birçok
farklı türü de içermiş ve hala da içermektedir: yeryüzünde
yaşamın başlangıcından beri bu türlerin nasıl farklılaştığını
belirleyen süreçler makroevrim olarak adlandırılır. Makro-
evrimin odak noktası, yeni türlerin ortaya çıkmasına ve do­
45
layısıyla filogenide dallanma noktalarının meydana gel­
mesine neden olan türleşmedir. Sonuçta ortaya çıkan iki
soy hattının ayrılması ve dallanması bugün gözleyebildiği­
miz taksonomik çeşitliliğe, yani çok sayıdaki değişik hay­
van, bitki ve mikrobiyal türlerin varlığına neden olmuştur.
Türleşmeyi ele almadan önce, bir türün ne olduğu hak­
kında açık bir fikre sahip olmamız gerekir. Günlük yaşan­
tımızda karşılaştığımız insanlar, kediler, örümcekler, çam
ağaçlarının ayrı türler olduğu açıktır. Ancak, farklı kedi
f/pleri için ne dersiniz? Sokak kedileri ve saf kan siyam
kedileri farklı birer tür müdür? Bir türün içerisinde birey­
ler arasında bu denli bariz varyasyonların olduğu düşü­
nülürse, bir tür ve onunla yakın akraba türler arasındaki
çizgiyi nereye çizeceğiz? Aslında biyologların, genellikle
türü tanımlayanın anlayışına, yani evrim biyoloğu mu,
taksonomist mi, moleküler genetikçi mi ya da botanikçi
mi olduğuna göre değişen, farklı tür tanımları vardır. Her
ne kadar büyük oranda filogeni tabanlı başka tür tanım­
larının olduğunu ve eşeysiz olarak üreyen türlere (birçok
bakteri, birçok bitki ve birkaç omurgalı gibi) uygulamanın
zor olduğunu bilsek bile, biz, yirminci yüzyılın ortalarında
Ernst Mayr tarafından ortaya atılan ve aktif bir şekilde ya
da potansiyel olarak kendi aralarında üreyebilen ve diğer
gruplardan üreme bakımından izole olmuş bir grup olarak
özetlenebilecek biyolojik tür tanımını kullanacağız.Türün
tanımlanmasındaki bu zorluklar, makroevrim ve mikroev-
rim süreçlerinin aynı genel esaslar tarafından desteklenen
bir devamlılığın parçaları olduğunun altını çizer.
Bu nedenle üreme izolasyonu, iki türe ayırmadaki
anahtar kriterdir ve bu kriter genellikle bizim günlük ha­
yatta karşılaştığımız durumlarla bağdaşmaktadır; genel
olarak farklı türler birbirleriyle çiftleşmezler ya da çiftleş-
seler bile, at ve eşeğin çiftleşmesi sonucu meydana gelen
katır örneğinde olduğu gibi, hibritler çoğu zaman kısırdır.
Ayrıca, biyolojik tür tanımının morfolojik benzerlik yö­
nünden hiçbir saptamada bulunmadığına da dikkat edi­
niz - farklı populasyonlar, bir populasyondaki bireyler ve
populasyonlar birbirinden farklı olsalar da, bu populas-
yonlara ait bireyler arasında verimli çiftleşmeler meydana
gelebildiği sürece tek bir tür olarak kabul edilirler. Sokak
kedisi ve siyam kedisi çiftleşebilir ve her ne kadar bu du­
rum siyam kedisi sahibini üzse de, üreyebilirler, öyleyse
aynı türe aittirler. Büyük oranda değişkenlik gösteren in­
san populasyonları göz önüne alındığında, bu nokta özel­
likle önemlidir: bizim farklılıklarımıza rağmen Homo'nun
yaşayan sadece tek bir türü vardır.
46 EVRİM TEORİSİ
Türleşme nasıl meydana gelir? Kullandığımız biyolojik
tür kavramı iki türün ortaya çıkması için populasyonlar
arasında bir üreme bariyerinin meydana gelmesi gerek­
tiğine vurgu yapar. Böyle bir bariyer en kolay hayal edile­
bilecek şekilde coğrafik olabilir; topoğrafik veya iklimsel
değişimler nedeniyle oluşan büyük ölçüde, ya da yavaş
dağılım gösteren bir türün habitatındaki lokal değişiklik­
ler nedeniyle ortaya çıkan küçük ölçekli fiziksel ayrımlar
bunlara örnek oluşturur. Bu şekilde türleşme allo p atrik
yani farklı yaşam alanlarına bağlı türleşme olarak adlandı­
rılır. Deniz seviyesinin yükselmesiyle ortaya çıkan bir ada
üzerinde kalarak diğerlerinden ayrılan tek bir populasyo-
nu düşünün. Doğal seçilim faklı çevrelerde farklı uyumla­
rı meydana getirdiği için, ya da populasyonlardan biri ilk
kuruluş aşamasında birkaç bireyden meydana gelmiş ise,
genetik sürüklenme nedeniyle ada ve anakara populas-
yonları zamanla birbirinden farklılaşacaktır. Sonunda bu
farklılaşma öyle bir noktaya ulaşacaktır ki iki populasyonu
ayıran fiziksel bariyer ortadan kaldırılsa bile populasyon­
lar arası üreme meydana gelmeyebilir ve yeni bir tür orta­
ya çıkmış olacaktır (Şekil 2.5).
Evrim biyologları arasında, allopatrik türleşmenin bu
günkü biyolojik çeşitliliğin büyük bir kısmının oluşumun­
dan sorumlu olduğu konusunda geniş bir uzlaşma vardır.
Tartışmalı olan esas konu, aralarında çiftleşmeyi önleyen
hiçbir coğrafik engel olmadan bir populasyonun İki popu-
lasyona bölünmesini ifade eden sim patrik yani aynı yaşam
alanında türleşmenin rolüdür. Simpatrik türleşmede itici
güç, örneğin besin kaynağı tercihi yönünde, var olan iki
besin kaynağından birini kullandığında uyum gücü daha
yüksek olan 'özelleşmiş' populasyonlar veya besin kaynak­
larının her ikisini de kullanabilen ancak daha düşük ortala­
ma uyum gücüne sahip, dolayısıyla her iki besin kaynağı
Ş ekil. 2 .5 Allopatrik türleşme modeli. Coğrafik izolasyona bağlı olarak atasal türün ikiye parçalanması, üreme izolasyonu
ve türleşmeye neden olur. Daha sonra coğrafik bariyerin ortadan kalkmasının ardından iki populasyon birbiri ile karışırsa
populasyonlar arasında çiftleşme meydana gelmez.
için de sınırlama yoksa özelleşmiş türlerle rekabet gücü dü-
şük"genelci" populasyonlar yaratan bir uyum olabilir. Buna
rağmen, farklılaşan populasyonlar arasındaki çiftleşmeden
kaynaklanan gen akışı, gerekli farklılaşmayı azaltarak tür-
leşmeye zıt bir işlev göreceğinden, simpatrik türleşmenin
varlığı birçok evrim biyoloğu tarafından sorgulanmıştır.
Karşıt görüş, eğer ortaya çıkan 'özelleşmiş populasyonlar'
tercih ettikleri besin kaynağının üzerinde ya da etrafında
toplanma eğiliminde ise, bunun bu tür çiftleşmeleri azalta­
cağı ve dolayısıyla simpatrik türleşmenin allopatrik türleş­
menin bir çeşidine indirgeneceği şeklindedir.
Mekanizma ne olursa olsun, türleşmenin kademeli
bir süreç olduğu açıktır. Türleşme hızıyla ilgili tahminler
türleşme için gerekli zaman (yani üreme izolasyonunun
ortaya çıkması için gerekli olan süre) ve biyolojik türleş­
me aralığı (yani türleşme olayları arasındaki ortalama
süre) arasındaki ayrımı ortaya koyabilmektedir. İncelenen
organizmanın çeşidine bağlı olarak, türleşme için gerekli
zaman on binlerce yıldan birkaç milyon yıla kadar deği­
şebilir; türleşme olayları arasındaki süre ise birkaç milyon
yıla kadar değişen süreleri içerir. Bu süreçler yavaş gibi
görünse de, geçmiş 3,8 milyar yılda ortaya çıkan biyoçe-
şitliliği açıklamak için fazlasıyla yeterlidir (Şekil 2.1).
Biyoçeşitlilikten sorumlu ana süreç türleşmedir, çünkü
türler arasında gen akışını engelleyen üreme izolasyonu
sayesinde bu türler değişik çevrelerde evrim leşti kçe, doğal
seçilim tarafından meydana getirilen genotipik, fenotipik
ve morfolojik çeşitlilik korunur. Yukarıda bahsedilen tür­
leşme hızları evrimin yavaş, kademelilik ve devamlılık gös­
teren doğasına vurgu yapar; bu görüş kadem elilik olarak
adlandırılır. Ancak evrimin bu kadar yumuşak işlemediğini,
yani türlerin uzun süre değişmeden kaldığını, fakat daha
sonra ortaya çıkan büyük değişmelerle yeni türlerin mey-
 TARTIŞMALI KONULAR VE UYUMCU GÖRÜŞÜN SINIRLILIĞI
dana geldiğini savunan görüşler de vardır. Bu hipotetik sü­
reç (Latincede sıçrama, zıplama anlamına gelen kelimeden
türetilmiştir "saltatory" karşılığı olarak) sıçramalı evrim ya
da makromutasyonizm olarak ifade edilir ve bu görüş hem
fosil türlerde hem de hala var olan türlerde sıklıkla türler
arası formların olmayışına dayanırlar. Sıçramalı evrim görü­
şü, büyük bir olasılıkla embrlyonal gelişimin ilk dönemle­
rindeki gelişimde karışıklığa neden olan, kapsamlı etkilere
sahip tek bir mutasyonun, yani bir makromutasyonun,
yeni bir türün meydana gelmesini sağlayacak büyüklük­
te fenotipik değişmelere neden olacağını kabul eder. Her
ne kadar bu tür mutasyonların çoğunun yüksek derecede
zararlı ve meydana gelen fenotipin de yaşayamaz olması
beklense de, nadir de olsa yeni bir fenotip sadece yaşa­
makla kalmaz aynı zamanda kendisine yeni bir tür denme­
sini sağlayacak bir dizi özellik sayesinde hali hazırdaki fe-
notiplere nazaran bir 'gelişmişliği'temsil edebilir. Kademeli
evrimin 1930'lı yıllardaki ilk savunucularından olan Richard
Goldschmidt'in unutulmayan ifadesiyle, yeni fenotip'ümit
vaadeden bir ucube' olabilir. Transkripsiyon faktörleri için
kodlama yapan ve temel vücut planlarının düzenlenme­
sinden sorumlu oldukları kabul edilen Hox genlerinin
1990'lı yıllarda keşfinin ardından, biyologlar bu genlerin
sıçramalı evrimden sorumlu hedef genler olabileceklerini
ileri sürmüşlerdir. Gerçekten de omurgasızlardaki Hox gen­
lerindeki mutasyonlar, vücut segment sayılarındaki değiş­
meler ya da fazladan bir çift kanat gibi büyük fenotipik de­
ğişikliklerle sonuçlanabilir; belli Hox genlerinin düzeninde
ya da kopya sayısındaki farklılıklar, evrim sırasındaki ana
morfolojik değişimlerle ilişkili gibi görünmektedirler. Yine
de, makro mutasyonların türleşme için sıklıkla oluşan bir
mekanizma olduğu hala sorgulanır durumdadır ve birçok
evrim biyoloğu ümit vaadeden'ucubelerin'evrimdeki rolü
konusunda şüphecidirler.
Sıklıkla sıçramalı evrimle karıştırılan ve yeni-Darvvinci
kademeli oluşum görüşüne de itirazlarda bulunan bir
kavram, Gould ve Eldredge tarafından ortaya atılan sonlu
denge teorisidir. Sıçramalı evrim görüşünün aksine, sonlu
denge teorisi, evrimin ana mekanizmasının küçük mu-
tasyonal değişimlerin düzenli olarak birikimi olduğunu
kabul etmekle birlikte, bu moleküler değişimlerle ilişkili
morfolojik değişimin genellikle bastırıldığını ve türlerin
jeolojik zaman boyunca az değişikliğe uğradığını savu­
nur. Dolayısıyla sonlu denge teorisi türleşmenin oldukça
kısa bir sürede (kısa, bu bağlamda binlerce yılı ifade eder)
meydana geleceğini ve türleşme sırasında bazı çevresel
47
baskılar altında bulunan bir populasyonda saklı varyas­
yonların ortaya çıkacağını, uyum yönünden ana eğilim­
lerin ne olacağının da, bu tür türleşme olayları sırasında
meydana gelen benzer, fakat aynı olmayan türlerin orta­
ya çıkmasına ya da ortadan kalkmasına bağlı olduğunu
savunur. Her ne kadar öngördüğü temel varyasyon ve se­
çilim mekanizmalarının Darwin'in teorisi ile çatışmadığı
anlaşıldığı için, ortaya atıldığı 1972 yılındaki kadar olmasa
da, sonlu denge teorisi hala tartışmalıdır.
2.4.6 Evrim ne kadar hızlıdır?
Biz evrimin yavaş bir süreç olduğunu düşünmeye alışığız:
yani tıpkı Türlerin Kökeni'nde tanımlandığı gibi, 'küçük ama
faydalı çok sayıdaki varyasyonun yavaş ve kademeli biriki­
midir'. Gerçekten de çok hücreli organizmalarda türleşme,
yukarıda tartışıldığı gibi, laboratuvarda ya da doğada veya
aslında bir araştırıcının yaşam süresinde çalışılmak için çok
yavaş bir süreçtir. Yine de yapay olarak değişime uğratılmış,
hızlı üreyen organizmalarda yeni bir türün ortaya çıkışı yö­
nündeki seyir gözlenebilir. Örneğin, yeni bitkisel konaklara
geçen böcek türlerinde, farklı besin tercihi ve indirgenmiş
populasyonlar arası üreme yeteneği ile karakterize edilen
alt populasyonların ortaya çıkışı gözlenmiştir.
Yeni bir çevreye olan mikroevrimsel uyum daha hızlı ve
kolaylıkla gösterilebilen süreçtir. Buradaki hızlı uyumdan
kasıt, güçlü bir seçilim baskısı ya da diğer bir ifadeyle bir
organizmanın uyum sağlamak zorunda olduğu çevredeki
önemli bir değişmedir. Bölüm 9, tek bir enfeksiyonun sey­
ri sırasında HIV ya da Salmonella’nın farklı tiplerinin hızlı
bir şekilde ortaya çıkması ve bakterilerde antibiyotiğe
karşı direncin evriminde olduğu gibi, viral ve bakteriyel
patojenlerin konak savunmalarından kaçmak için ge­
liştirdikleri evrimsel stratejileri tanımlamaktadır. Ancak,
hızlı uyum omurgalı canlılarda da görülebilmektedir.
Örneğin bir yırtıcının olmadığı bir çevrede, parlak renkli
olan küçük gökkuşağı balığının erkeği, akvaryuma yapay
olarak yırtıcılar eklendiğinde birkaç nesil içinde mat ren­
ge doğru evrimleşir. Bunun aksine akvaryumdan avcılar
uzaklaştırıldığında, eşeysel seçilimin bir sonucu olarak
(görünüşte dişiler çiftleşmek için parlak renkli erkekle­
ri tercih etmektedirler) parlak renkli döller üretmek için
mat renkli erkekler tekrar evrimleşmektedirler. Diğer bir
örnek, 1835 yılında Darwin'in, Beagle adlı gemiyle yaptığı
seyahati sırasında topladığı örneklerden esinlenerek Dar­
win ispinozları olarak adlandırılan ve Galapagos adaların­
48 EVRİM TEORİSİ
da yaşayan bir düzine kadar kuş türünden birisidir. Daha
yakın zamanlarda yürüttükleri araştırmalarda Rosemary
ve Peter Grant, tek bir nesil süresinde tür içi rekabet ve
çevresel değişime yanıt olarak gaga şeklinin önemli oran­
da değiştiğini gözlemişlerdir.
Yaklaşık yirmi yıllık nesil verme süremiz ve düşük do­
ğurganlık oranımız nedeniyle populasyonda yeni bir
varyasyonun belirlenebilmesi için gereken süre çok daha
uzun olsa da, insanlarda da yeni koşullara uyum gözle­
nebilir. Bölüm 3 ve 6'da, son elli bin yıl içinde yeryüzüne
dağılan insanların yeni koşullara nasıl adapte olduklarını
tartışmakta ve uyumlarla ilgili bu değişmelerin altını çizen
populasyon ve moleküler genetik verilerini sunmaktayız.
2.4.7 Uyum gücünü azaltır görünen özellikleri nasıl
açıklarız?
Organizmalar evrimleştikleri çevrede bile dezavantaj sağ­
lar görünen özelliklere sahip olabilirler. Menopoz aslında
insanlara has bir özelliktir: kadınlar genellikle ömürleri
sona ermeden onlarca yıl önce üremelerini durdururlar.
İlk bakışta bu durum uyum gücünü azaltıyor görülebilir.
Ancak insan yavaş olgunlaşan bir memeli olduğundan ve
eskiden çocuk doğurma riskli bir süreç olduğundan, bir
ananın doğrudan uyum gücü, onun en küçük çocuğunu
kendi kendine yetecek yaşa gelinceye kadar beslemeyi
garanti altına alan bir ömür uzunluğuna sahip olması ile
artmış olabilir. Matematiksel modeller bu durumun me­
nopozun ortaya çıkışını açıklamak için yeterli olabileceğini
göstermektedir. Birinci açıklamayı dışlamasa da alternatif
bir açıklama daha vardır. Buna göre bir kadın üremesini
sonlandırarak, kendileri de birer ana olacak kızlarını des­
tekleyebilir ve böylece kendi toplam uyum gücünü artıra­
bilir. Modelleme çalışmaları bu iki avantajın bileşiminin bir
uyum gücü avantajı sağladığını göstermektedir (Bölüm
5'e bakınız). Yine, bu bölümün başında tavus kuşu kuyruğu
gibi bireye yük getiren, aşırı özellikleri ortaya çıkarabilecek
mekanizmanın eşeysel seçilim olduğunu tartışmıştık.
Kitabın başka kısımlarında (Bölüm 8'e bakınız) insan
fenotipinin eşeysel seçilimden ne derece etkilenmiş oldu­
ğunu tartışacağız. Vücut büyüklüğü veya sekonder eşey­
sel karakterler yönünden erkek ve dişi arasındaki belirgin
farklılıkların ve insan vücut kıllarının dağılımındaki ilginç­
liklerin eşeysel seçilim ile ilgili oldukları düşünülmektedir.
Daha tartışmalı bir konu olsa da, insan davranışının olu­
şumunda eşeysel seçilimin rolünü tartışacağız.
2.5 Sonuç
Evrimsel biyolojinin ana bileşenleri ile ilgili bu kısa özet,
insan biyolojisini anlama yönünden en faydalı olan un­
surlara odaklanmıştır. Evrim rastgele bir süreç olarak
görülemez. Doğal ve eşeysel seçilim bir populasyondaki
bireylerin değişken fenotipleri üzerinde işler. Eğer farklı
oranda hayatta kalma ya da farklı üreme başarısı nede­
niyle genetik varyantların gelecek nesillere aktarılmasın­
da farklılıklar varsa soy hattı evrimleşir. Doğası gereği, bir­
çok evrimsel değişimin tek bir nesil süresindeki etkisi çok
siliktir ve değişimin doğası, genotip (bir mutasyon sadece
daha önce var olan genetik yapıya etki edebilir), kalıcı bir
mutasyon olasılığını azaltan gen tamir mekanizmalarının
getirdiği kısıtlamalar (Bölüm 3' bakınız) ve değişik bütün­
leştirici ve (örneğin büyük vücudun küçücük bacaklarca
taşınamaması gibi) fiziksel kısıtlamalar tarafından sınır­
landırılır. Birçok büyük çaplı mutasyon büyük olasılıkla
zararlıdır ve gen yapısında avantaj sağlayıcı değişimler
seyrektir.
Seçilim sadece var olan yapı üzerinde işleyebildiğin-
den ve aynı çevrede bulunan organizmalar arasındaki
farklı hayatta kalma oranına bağlı olduğundan, bir soy
hattından gelen organizmalar kademeli olarak kendi
çevrelerine daha uyumlu veya adapte hale gelirler. Bu
durum, çevre değişmeden kaldığında geçerlidir. Eğer
çevre değişirse, bu durumda genetik unsurlar tarafın­
dan desteklenen bir başka fenotip daha avantajlı olabilir
ve seçilir. Dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan insanlar,
Afrika'da geçmiş 150.000 yılda, diğer bölgelerde ise geç­
miş 60.000 yılda göç ettikleri çeşitli çevrelerde seçilmiş
karakterler yönünden farklılıklar gösterirler. Bölüm 6'da
insan çeşitliliği ve bu çeşitliliğe neden olacak şekilde işle­
yen seçilim baskılarını tartışacağız.
İnsanın evrimini daha detaylı incelemeden önce, son­
raki iki bölümde öncelikle fenotipin nasıl ortaya çıktığına
ilişkin daha eksiksiz bir model inşa edilecektir. Önce ev­
rimin moleküler temeli, yani evrimsel baskılar ile ilişkili
olarak genomun nasıl değiştiği, daha sonra ise fenotipin
ortaya çıkmasında itici güç olan diğer ana süreçler, yani
gelişimsel faktörler, özellikle de epigenetik süreçler üze­
rinde duracağız.
Herhangi bir bilim dalında olduğu gibi, evrimsel biyo­
lojide de fikirler devamlı olarak sorgulanmakta ve gelişti­
rilmekte, ve bu fikirleri sınayacak yeni deneyler tasarlan­

maktadır. Evrimi, bütün organizma düzeyindeki çalışma­
lara ek olarak moleküler düzeyde de inceleyebilme yete­
neğimiz onu anlamamızı büyük oranda hızlandırmıştır. Bir
organizmanın herbir özelliğinin mutlaka uyumsal avantaj
sağlayacak yönde evrimleşmesi gerekmediğini bilmek
de bir o kadar önemlidir. Herbir karakter için, uyumsal
ANAHTAR N OKTALAR
• Evrim bilimi, günümüzdeki ve geçmişteki zengin
yaşam formu çeşitliliğinin nasıl ortaya çıktığını
açıklar.
• Bireylere ait kalıtılabilir karakterlerdeki
varyasyonlar farklı üreme başarısına (uyum gücü)
ve dolayısı ile daha sonraki nesillerde faydalı
varyasyonların (uyumlar) birikimine neden olur.
• Bir bireyin genotipindeki (mutasyon ve
rekombinasyonun neden olduğu) değişimler
kalıtılabilir varyasyonların kaynağını oluşturur.
Seçilimin etki edebilmesi için, bu değişimlerin
fenotipte farklılıklar meydana getirmesi gerekir.
• Seçilim, hayatta kalmayı ve üremeyi etkileyen
fenotipik özellikler üzerinde (doğal seçilim) ya da
bir eş bulma yeteneği üzerinde (eşeysel seçilim)
işler.
• Evrimsel tıbbın temel bir prensibi, seçilimin bir
bireyin sağlığı ve ömür uzunluğunu değil, onun
üreme başarısını optimum hale getirme yönünde
işlediğidir.
• Rastgele genetik sürüklenme bir türün evrimini,
özellikle de kurucu etkileri ve evrimsel dar
boğazlar söz konusu olduğunda, etkileyebilir
• Evrim bir amaç ve bir yöne sahip değilse de,
evrimsel olasılıklar üzerinde, bir soy hattının
evrimsel tarihinden ve varyasyonlar üzerindeki
kısıtlamalardan kaynaklananları da içerecek
şekilde, sınırlamalar vardır.
• Bir organizmanın tüm karakteristikleri için
mutlaka bir uyumsal açıklama olması gerekmez.
• Pek çok uyumsal argüman, ne kadar mantıklı
olduğuna bakılmaksızın, kanıtlanmış olmaktan
çok hipotetik olarak kalmalıdır. Evrimsel düşünce
teleoloji tuzağından kaçınmalıdır.
EK OKUMALAR 49
bir argüman geliştirme tuzağına düşmek çok kolaydır:
bir karakter, bir şekilde uyum gücü avantajı sağladığı
gösterilmediği sürece, kesinlikle uyumsal olarak tanım-
lanmamalıdır. Pratikte bu tür kanıtların bulunması sıklıkla
güçtür, varsayımlara gerek vardır, ama bunlar da dikkatli
bir şekilde yapılmalıdır. Bu bölümde gösterilmeye çalışıl­
dığı gibi, doğası gereği, evrimsel teorinin bazı unsurları
deneysel olarak test edilebilir olmayabilir. Bu durum ev­
rimsel teoriye özgü olmayıp çoğu bilim dalı için ortak bir
durumdur. Tartışma alanları sıklıkla evrim biliminin inanç
sistemlerini tehdit ettiği düşüncesinde olan kişilerce ken­
di çıkarlarına kullanılsa da, bildiklerimizin ışığında, umu­
yoruz ki okuyucularımız evrimsel ilkelerle ilgili bilgilerin
sağlık ve hastalıkta insan biyolojisinin anlaşılmasına çok
yardımcı olduğunu şimdiden görmüşlerdir.
Ek okumalar
Adami, C , Ofria, C. and Collier, T.C. (2000) Evolution of bio­
logical complexity. Proceedings of the National Academy of
Sciences USA 97,4463-4468.
Andersson, M.B. (1994) Sexual Selection. Princeton University
Press, Princeton, NJ.
Burt, A. and Trivers, R. (2006) Genes in Conflict: The Biology
of Selfish Genetic Elements. Harvard University Press,
Cambridge, MA.
Darwin, C.R. (1839) The Voyage of the Beagle. Bartelby, New
York.
Darwin, C.R. (1859) On the Origin o f Species by Means of
Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in
the Struggle for Life, 1st edn.John Murray, London.
Darwin, C.R. (1871) The Descent of Man, and Selection in
Relation to Sex. John Murray, London.
Dawkins, R. (1976) The Selfish Gene. Oxford University Press,
Oxford.
Dawkins, R. (1982) The Extended Phenotype. Oxford University
Press, Oxford.
Dawkins, R. (2004) The Ancestor's Tale A Pilgrimage To The
Dawn Of Life. Weidenfeld & Nicholson, London.
Futuyma, DJ. (2005) Evolution. Sinauer Associates,
Sunderland, MA.
Gould, SJ. (1996) Full House. Harmony Books, New York.
Maynard Smith, J. and Szathmâry, E. (1995) The Major
Transitions in Evolution. Oxford University Press, Oxford.
Odling-Smee, F.J., Laland, K.N., and Feldman, M.W. (2003)
Niche Construction: the Neglected Process in Evolution.
Princeton University Press, Princeton, NJ.
50 EVRİM TEORİSİ
Okasha, S. (2006) Evolution and the Levels o f Selection.
Clarendon Press, Oxford.
Pigliucci, M. and Kaplan, J. (2006) Making Sense o f Evolution:
the Conceptual Foundations o f Evolutionary Biology.
University of Chicago Press, Chicago, IL.
Quammen, D. (2007) The Reluctant Mr. Darwin: an Intimate
Portrait o f Charles Darwin and the Making o f his Theory of
Evolution. WW Norton, New York.
Ruse, M. (2006) Darwinism and Its Discontents. Cambridge
University Press, New York.
Templeton, A.R. (2006) Population Genetics and
Microevolutionary Theory. Wiley Liss, New York.
Williams, G.C. (1996) Adaptation and Natural Selection, 2nd
edn. Princeton University Press, Princeton, NJ.
 BÖLÜM 3
Varyasyonun ve kalıtımın
moleküler temeli
3.1 Giriş
Her birey kendi kromozomlarındaki DNA'dan oluşan ken­
dine özgü bir genom taşır. İnsanlar genetik olarak yakla­
şık %99,5 oranında birbirlerine benzerler. Ortalama her
birkaç yüz baz çiftlik DNA'daki bir nükleotid farkına karşı­
lık gelen %0,5'lik fark, insanların fenotipik farklılığının te­
melini oluşturur. Bunlar vücut şekli, deri ve saç rengi gibi
dışsal farklılıklar olduğu gibi, çeşitli şekerleri sindirme ka­
pasitesi ve önemli olarak da hastalığa yatkınlık ve direnç
gibi, ilk bakışta görünmeyen farklılıklar da olabilir.
Bazı kalıtsal hastalıklar, ilgili gen tarafından kodlanan
proteinin yokluğu veya anormal ekspresyonu, ya da il­
gili genin gerçekleştirdiği düzenleyici fonksiyonun kay­
bolmasına neden olan, tek bir gendeki bozukluklardan
kaynaklanmaktadır. Her ne kadar bu hastalıkların çoğu,
ayrı ayrı nadir görülse de, günümüzde 2000 'den fazla
gendeki mutasyonun insanlarda hastalığa neden oldu­
ğu bilinmektedir. Hayatta kalma ve/veya uyum gücüne
etkileri güçlü olan bu alellerin, geçmişte neden seçilim
ile elenmedikleri açık bir sorudur. Aşağıda daha detaylı
tartışılacak nedenler şunlardır: (1) Bir gendeki mutasyon
uyum gücü üzerinde yüksek derecede zararlı bir etkiye
sahip olsa bile, seçilimle elenmiş alellerin yerini alan yeni
mutasyonlar nedeniyle hastalığın prevalansı korunabilir
(hemofili bir örnektir). (2) Zararlı alelin etkileri üreme ya­
şının sonrasına kadar açığa çıkmamış olabilir, dolayısıyla
seçilimin etkisini gösterme fırsatı olmadan ebeveyn aleli
bir çocuğa aktarabilir (Huntingtong hastalığı bir örnek­
tir). (3) Hastalığı tetikleyen alelin zararlı etkileri sadece
homozigotlarda görülür veya onlarda en güçlü şekilde
eksprese edilir, fakat bu alel için heterozigot olanlar, taşı­
yıcı olmayanlara göre bazı seçici avantajlara sahip olurlar
ve bu durum populasyonda alelin sıklığının korunmasına
neden olur (sıtmaya karşı heterozigot orak hücre alelinin
koruyucu etkisi bir örnektir).
Bu durum diyabet, kalp-damar hastalıkları, romatoid
artrit, birçok kanser çeşidi ve psikiyatrik hastalıklar gibi
yaygın hastalıklar için farklıdır. Burada, hastalığın fenoti-
pinden tek bir gen sorumlu değildir. Aksine, neden çok
faktörlüdür ve çevresel ve gelişimsel faktörlerle birlikte,
genellikle her biri görece küçük riskler ekleyen, çok sayı­
da yatkınlık alelinin etkileşimini içerir. Yaygın hastalıklar
için yatkınlık genlerinin tanımlanması zor bir iştir. Geniş
hasta ve kontrol gruplarında dizi varyasyonunu tanımla­
yan, hızlı analiz yöntemlerinin gelişmesi ile son birkaç yıl­
da önemli sonuçlar elde edilmeye başlanmıştır. Bu yaygın
hastalıklar göz önüne alındığında, dikkat edilecek başka
bir komplikasyon kültürel ve davranışsal aktarımın etki­
sidir. örneğin, bir ailede obezitenin ebeveynlerden ço­
cuklara genetik görünümlü geçişi, yatkınlık alellerinden
ziyade, sağlıksız beslenme örüntülerinin aktarılmasından
kaynaklanıyor olabilir.
Her biri çevresel faktörlerce yönlendirilebilen küçük
etkilere sahip aleleri dikkate alan bu model, hastalık ol­
mayan birçok karaktere de uygulanabilir. Dolayısıyla,
medyada sürekli yazılanların aksine, uzun boyluluk, zekâ,
atletik yetenek veya yaratıcılık için keşfedilecek tek bir
gen yoktur ve bir bireyde böyle karakterleri yaratma ye­
teneği sadece bilim-kurgu olarak kalmaktadır.
51
52 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLER TEMELİ
Bu bölümde, insan genetik varyasyonunun moleküler
temelini ve böylesi varyasyonların nasıl çalışılabileceğini
ele alacağız. Sonra, insanların tüm gezegene yayılışı sı­
rasında yaşamış oldukları seçici baskıları tanımlamada,
genomik bilginin nasıl işe yaradığını gözden geçireceğiz.
Daha sonra, belirli bir örneği referans alarak bir populas-
yonda monogenik kalıtımlı bir hastalığın niçin uyumsal
evrimle elenemediğine bakacağız. Son olarak, çok faktör­
lü yaygın hastalıklara odaklanacağız ve seçici baskıların
modern bir çevrede zararlı olan alellerin birikimine nasıl
yol açabildiğini tanımlayarak bu hastalıkları evrimsel bir
çerçeveye yerleştireceğiz.
3.2 İnsan genetik varyasyonunun
moleküler temeli
3.2.1 Gen nedir?
İnsan diploid genomu erkeklerde 6.3 milyar ve kadınlarda
6.4 milyar baz çifti içerir (farklılık Y ve X kromozomlarının
farklı uzunlukta olmalarından kaynaklanır). Bu baz çiftle­
rinin % 2 'den daha azı protein kodlayan dizilere, 2 0 .000 ­
22.000 kadar, şaşırtıcı derecede az sayıda gene karşılık
gelir. Genomun geriye kalan kısmı fonksiyonel RNA ve
düzenleyici elementlerle ilgili dizilerden ve büyük bir bö­
lümü de kodlanma yapmayan DNA'dan (toplam bazların
%80-90'ı) oluşur. Gen için, tanımlayıcının biyolojik bakış
açısına bağlı olarak, çok sayıda tanım vardır. Örneğin; seç­
kin evrim biyologu (evrimsel tıbbın kurucularından biri)
George C. Williams geni, üzerinde doğal seçilimin işleye­
ceği bir ünite olarak görev yapmak üzere, potansiyel olarak
yeterli sayıda kuşağa aktarılan kromozomaI yapının her­
hangi bir parçası olarak tanımlar. İnsan Gen İsimlendirme
Rehberini (Guidelines for Human Gene Nomenclature)
yazan genetikçiler geni, fenotipi/işlevi belirleyen bir DNA
parçası olarak tanımladılar. Bir biyokimyacının gen tanı­
mı, DNA'nın transkripsiyona uğrayabilen herhangi bir par­
çası şeklindedir (son ürün bir protein ya da yeni bulgular
ışığında fonksiyonel bir RNA molekülü olabilir).
Moleküler biyologlar uzun zamandır ökaryotik gen­
lerin, amino asitleri kodlayan ekzonlar ve bunları ayıran
ara DNA parçalarından, yani intronlardan oluştuğunu bil­
mektedirler. Transkripsiyondan sonra, intronlara karşılık
gelen RNA parçaları, geride ribozomlara bağlanıp proteini
kodlayacak olan mesajcı RNA'yı bırakmak üzere kesilerek
uzaklaştırılır. Tipik bir gen (Şekil 3.1) bir promotor (genin
ekspresyonunu başlatıp-durduran çeşitli transkripsiyon
faktörlerinin bağlanmasından sorumlu kontrol bölgesi),
ve bunu izleyen 10-15 ekzon halinde düzenlenmiş, yak­
laşık bin baz çifti (bir hücredeki protein molekülleri or­
talama 300 amino asit uzunluktadır ve bunu kodlamak
için 900 baz çiftine ihtiyaç duyulur) olmak üzere tamamı
birkaç bin baz çiftlik DNA dizilerinden oluşur, intronların
sayısı ve büyüklükleri, benzer büyüklükteki proteinleri
kodlayan genler arasında bile oldukça değişkendir.
Yakın zamanda, insan genomunun bir kısmından
transkripsiyona uğramış RNA molekülleri üzerinde yapı­
lan çalışmalar sonucunda, transkribe olmayan uzun DNA
bölümleri arasına dağılmış, protein kodlayan bağımsız
adacıklar şeklindeki, geleneksel gen tanımı red edilmiştir.
Birincisi, genler arası çöp-DNA dâhil, çalışılmış DNA'nın en
az %80'inin RNA'ya transkribe olabildiği ve bu transkript-
lerin birçoğunun gen düzenlenmesinde işlev gördüğü
ortaya çıkmıştır. İkincisi, birçok gen daha önce bilinen yer­
leşiminden onbinlerce baz çifti uzakta oluşmuş ekzonlara
sahip olduklarından ve bazı mesajcı RNA'lar birden fazla
gene ait ekzon tarafından kodlandığından, genler arası
sınırlar daha belirsiz hale gelmiştir. Üçüncüsü, birçok gen
açık olarak daha önce başka genlere ait olduğu düşünü­
len kontrol bölgelerini kullanır ve bu hücreye ve gelişime
özgü bir biçimde gerçekleşiyor gibi görünmektedir. Bu
ileri derecedeki karmaşıklık sadece bir genin tanımlan­
ması açısından değil, hastalık yapan mutasyonların hari-
talanması bakımından da geniş etkilere sahiptir.
Buna ek olarak, mitokondri yaklaşık 17.000 baz çiftin­
den oluşan ayrı, küçük bir genoma sahiptir ve bunun sa­
dece küçük bir kısmı kodlanma yapmayan DNA'ya aittir.
Bu genom 13 protein (tamamı mitokondriyal elektron
taşınmasında görevli) ve mitokondri DNA'sı tarafından
kullanılan biraz farklı genetik kodun tercümesi için ge­
rekli RNA'ları kodlar. (Bütün ökaryotlarda mitokondriyal
genom çekirdek genomundan ayrı olarak evrimleşmiştir.
Mitokondriyal genom üzerindeki seçici baskılar küçük
boyutlu olmasına ve dolayısıyla kodladığı translasyon
mekanizmasının, farklı kodon kullanımına yol açacak şe­
kilde, verimli kullanıma yol açmıştır.) Altbölüm 3.3.1, sa­
dece anadan kalıtlanan mitokondriyal DNA'nın benzersiz
özelliklerini ve anasal atanın nasıl izlendiğini tanımlamak­
tadır (ayrıca Bölüm 6 'ya bakınız).
 İNSAN GENETİK VARYASYONUNUN MOLEKÜLER TEMELİ 53

Arttırıcı
element P ro m o to r
—|Ekzon l|-------- 1 Ekzon 2~~]----------j Ekzon n — ~ Ekzon 4 I— DNA

Transkripsiyon

5'___ |---- 1 [---------- 1 i' | [--------------1_ 3 ' Birincil RNA

— transkripti

RNA işlenmesi (kırpılma)

5 — I l ~ 3' Mesajcı RNA

Translasyon

N-ucu I I C-ucu Protein

Şekil 3.1 Genomik yapı, transkripsiyon, RNA işlenmesi ve proteine translasyonunun klasik modelini gösteren tipik gen.

3.2.2 Genomdaki dizi varyasyonunun bir nedeni
olarak mutasyon
Mutasyon, genomdaki çeşitliliğin esas nedenidir. Mutas­
yon kavramı ölçek, sebep ve fenotipik etki bakımından
değişken ve geniş bir dizi olguyu kapsar. Tümü olmasa
da birçok mutasyon, oluştuklarında fenotip üzerinde
kolayca tanımlanabilir bir etkiye sahip olmadıklarından
nötürdürler. Bazıları az veya çok zararlıdır ve bu tür mu-
tasyonların doğal seçilim ile elenmelerini bekleriz. Diğer
bazıları bulunduğu çevrede organizmanın uyum gücünü
arttırma anlamında yararlıdırlar ve böylesi mutasyonların
populasyonda yayılmasını bekleriz; böyle beklentilerin
neden yanlış olabileceği Alt bölüm 3.5'de tartışılacaktır.
Mutasyonlar sadece gametleri oluşturan hücre hattın­
da (germ line) oluştuklarında evrimsel değişim açısından
bir anlam taşırlar. Vücudun somatik hücrelerindeki mu­
tasyonlar sadece bireyde kanser gibi hastalıklara neden
olabilir, fakat o bireyin çocuklarına aktarılamazlar.
Dizi varyasyonunun birçok genel sınıfı ayırt edilebilir
ve bunlar bireyler arasındaki dizi çeşitliliğinin yaklaşık
%0,5'ine karşılık gelir:
• Tek nükleotid polimorfizmleri (Single Nucleotid Poly­
morphism ya da SNP'ler),
• Bir veya daha fazla (tipik olarak üçe kadar) nükleotidin
insersiyonu (eklenmesi) veya delesyonu (elenmesi)
(indeller),
• Değişken sayılarda ardışık tekrarlar (Variable Number
of Tandem Repearts ya da VNTRTar): ardı ardına (bir­
birine eklenecek şekilde) düzenli tekrarlanan dizilerin
sayısındaki farklılıklar,
• Hareketli elementlerin varlığı veya yokluğu,
• Segmental duplikasyonlar (kısmi ikiye katlanmalar) ve
kopya sayısı varyantları (Copy-Number Variant ya da
CNVTeri) içeren yapısal polimorfizm.
Şekil 3.2'deki örnekler, dizi varyasyonunun nasıl fenotipte
biyolojik olarak anlamlı varyasyona yol açabileceğini gös­
termektedir.
3.2.3 SNP'ler
Bir SNP, DNA'da belli bir pozisyondaki bir nükleotidin başka
bir nükleotid ile değişimidir. İnsan genomu her birkaç yüz
54 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLER TEMELİ

(a)

4­ 8 o
8 °
3 8 e g
□ e
2­

0 2 4 6 8 10 12 14 16 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Amilaz diploid gen kopya sayısı Amilaz diploid gen kopya sayısı

Şekil 3.2 Genetik varyasyon, insanın biyolojik fenotipinde varyasyona yol açar, (a) Laktaz geninin başlama bölgesinden 13910
baz çifti sonraki kısmında yer alan tek nükleotid polimorfizmi T aleli, laktaz sürekliliği (LP) ile tam bir korelasyon gösterir.
Homozigot C aleli sürekli olmayan laktaza (LNP) işaret eder. Çoğu Finli 331 bireye ait veriler (Enattah, N.S. ve ark. (2002) Nature
Genetics 30,233-237). (b) Amilaz geni AMY1 'in kopya sayısı varyasyonu tükrük amilaz içeriğini belirler (solda) ve populasyonun
nişasta tüketimi hikayesi ile paralellik gösterir (sağda) (Perry, G.H. vd. (2007) Nature Genetics 39,1256-1260'dan yazılı izin ile
alınmıştır).

nükleotid başına bir SNP içerir ve yapılan son tahminler
İnsan populasyonunda 1 0 -1 2 milyon kadar (ortalama alel
frekansı %1'den fazla olan) yaygın görülen SNP olduğunu
öngörmektedir. SNP'ler hem protein kodlayan hem de kod­
lamayan dizilerde oluşur: ancak kodlama yapan dizilerdeki
SNP'ler seçilime uğrayacak fenotipik etkiler gösterecekle­
rinden, bu dizilerde daha az varyasyon gözlenir. Kodlama
yapan bölgelerde oluşan SNP'ler sinonim ve sinonim ol­
mayan polimorfizmler olarak ikiye ayrılır. Sinonim SNP'ler
protein ürününün amino asit dizisini (genetik kodun çakı-
şıklığı, yani birden fazla kodun aynı amino asidi şifrelemesi
nedeniyle) değiştirmezler, oysa sinonim olmayan SNP'ler
(bir amino asit başka bir amino asit ile yer değiştirdiği ya da
proteinin kısa olmasına neden olan erken bir"dur"kodonu
ortaya çıktığı için; Şekil 3.3) protein ürününün bütünlüğü­
nü etkilerler. Kodlama yapmayan, ancak düzenleyici etkile­
re sahip olan bölgelerdeki SNP'ler de önemli fenotipik var­
yasyonlara neden olabilirler. Örnek olarak, laktaz geninin

DNA dizisi...
Amino asit dizisi...
Sinonim olmayan
Sinonim
Erken
sonlanma
kendisinden 14.000 baz çifti önce yer alan bir düzenleyici
bölgedeki, birbirine komşu bir kaç SNP laktaz sürekliliğine
neden olur (Bölüm 1 ve Şekil 3.2'ye bakınız).
SNP'ler iki süreç sonucunda, replikasyon sırasında DNA
dizileri kopyalanırken meydana gelen hatalarla ve ortam­
daki kimyasallar ve iyonize radyasyonun sebep olduğu
kimyasal ve fiziksel mutagenez yoluyla oluşurlar. DNA
polimerazın DNA'yı son derece doğru kopyalamasına kar­
şın, nükleotid başına 10'9 ile 1 0 11 oranında hata yaptığı
ve diploid genomun her replikasyonunda kopyalanacak
6 x 1 09 nükleotid bulunduğu için, birkaç replikasyonda
bir hata oluşacağı düşünülebilir. Benzer olarak, kimyasal
ve fiziksel mutajenlerle oluşturulan DNA hasarını tespit
ve tamir etmek için karmaşık mekanizmalar evrimleşmiş
olmasına karşın, bu mekanizmalar da hatadan tamamen
uzak değillerdir.
İNSAN GENETİK VARYASYONUNUN MOLEKÜLER TEMELİ 55
Şekil 3.3 Protein kodlayan bir bölgede
SNP'lerin etkileri. Sinonim mutasyonlar
protein dizisini değiştirmezler ve
suskundurlar. Sinonim olmayan mutasyonlar
amino asit dizisini değiştirebilirler veya dur
kodonunun girişiyle protein dizisinin erken
sonlanmasına neden olabilirler.
Etkili mutasyon oranı (nesil başına eşey hücrelerinde
belli bir bölgede oluşacak baz değişiminin güncel olasılı­
ğı) ayrılma zamanları bilinen türlerde (seçilimin etkilerini
elimine etmek için), işlevsel olmayan dizilerin karşılaştı­
rılması ile tahmin edilebilir. Böyle bir yaklaşım insan ve
şempanze dizilerinin incelenmesi için kullanılarak, her
nesilde bölge başına 2 x 1 0 8 kadar baz değişim oranı he­
saplanmıştır. Bu her nesilde, birey başına eşey hücrelerin­
de, protein kodlayan bir bölgede ortalama bir veya iki ol­
mak üzere, 50-100 yeni baz değişiminin olması anlamına
gelir. Diğer taraftan, bölge başına düşük mutasyon oranı
ve seçilimin, sürüklenmenin ve populasyonun geçmişte
yaşadığı darboğazların birlikte etkileri, protein kodlayan
bir bölgedeki belli bir SNP'nin, (birkaç zıt örneği bilin­
mesine karşın) insan evriminin seyrinde bağımsız olarak
birden fazla kez ortaya çıkmasının olası olmadığına işaret
56 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLER TEMELİ
etmektedir. Bunun evrimsel genetik çalışmalar açısından
iki önemli anlamı vardır. Birincisi, eğer iki birey özel bir
SNP'yi paylaşıyorlarsa, bunun ortak bir atadan kalıtıldığını
varsaymak mantıklıdır. İkincisi, atasal aleller ve dolayısıyla
evrimsel değişimin yönü Afrika büyük irçsansı maymunla­
rının (özellikle yaşayan en yakın akrabamız şempanzenin)
genom dizilerine ilişkin bilgilerden tanımlanabilir.
3.2.4 İndeller
İndeller DNA dizisi içindeki kısa (en sık bir ila 3 baz çifti)
insersiyonlar (eklenmeler) ve delesyonlar (kayıplar) ola­
rak tanımlanır. Eğer indeller protein kodlayan bölgelerde
oluşurlarsa, SNP'lerden daha zararlı olma potansiyeline
sahiptirler; çünkü (eğer indel üç veya üçün katlarında baz
sayısı uzunluğuna sahipse) bir veya daha fazla amino asi-
tin insersiyonuna veya delesyonuna neden olarak veya
çerçeve kayması mutasyonu oluşturarak (eğer indel üçün
katları kadar baz uzunluğuna sahip değilse) protein üreti­
mini tamamen bozabilirler.
SNP'lerde olduğu gibi, indeller genomun işlevsel kı­
sımlarında daha az sıklıkta bulunurlar. İndelleri oluşturu­
lan mutasyon oranı, SNP'leri oluşturulanlara göre 10 kat
kadar daha düşüktür.
Hastalık oluşturan indellerin en iyi bilinen örneği kistik
fibrozistransmembran iletim düzenleyici (CFTR) proteini­
nin 508'inci pozisyonunda meydana gelen ve fenilalanin
amino asitini ortadan kaldıran üç baz çiftlik delesyondur,
ve bu kistik fibrozise neden olan mutasyonlardan birisidir
(aşağıda Kutu 3.3'e bakınız).
3.2.5 VNTR'ler
VNTR'ler genomun kısa veya orta uzunluktaki dizi blok­
larının arka arkaya tekrarlandığı bölümleridir. Herbir tek­
rarın uzunluğu ve tekrarların sayısı geniş bir varyasyon
gösterir. Mikrosatellitler için 1-6 baz çifti uzunluğundaki
birimlerin 10-30 tekrarı tipiktir; minisatellitlerin tekrarla­
yan ünitesi 100 baz çifti kadardır ve 1000 keze kadar tek­
rarı olasıdır, ve de satellitler birkaç yüz baz çiftlik ünitele­
rin tekrarından oluşurlar. Uzun tekrarlarda (minisatellitler
ve satellitler), tekrar ünitelerinde bir dereceye kadar dizi
varyasyonu görülebilir. VNTR'ler de rekombinasyon ve
DNA sentezi süreçlerinde oluşan hatalardan etkilendikle­
rinden tekrar sayıları oldukça değişkendir ve bu durum
nesil başına yüzde birkaç puanlık mutasyon oranına (yani
tekrar sayısındaki değişikliklere) yol açar.
Çoğu VNTR'nin fenotipe etkisi az olduğu veya hiç ol­
madığı için nötür olmalarına karşın, belirli mikrosatellitler
özellikle dinamiktir ve birkaç nesilde tekrar sayılarını hızla
arttırabilirler. Örneğin, Huntingtin geninin kodlayan böl­
gesindeki CAG trinükleotid mikrosatellitinin hızla geniş­
lemesi, Huntington hastalığına neden olur.
3.2.6 Hareketli elementler
Retrotranspozonlar, bir kopyasının rastgele bir yere gi­
rişini sağlayan bir "kopyala ve yapıştır" mekanizması ile
genom içinde hareket edebilen, genoma dağılmış ancak
tekrarlı DNA elementleridir. Memeli genomunun %40'dan
fazlasını toplam olarak yaklaşık 1,5 milyon kopya sayısı
olan retrotranspozonlar oluşturur ve bunlar büyüklük ve
çoğalma mekanizmaları temelinde sınıflandırılırlar. Birçok
retrotranspozon retrovirusların genoma insersiyonundan
köken alırlar. Çoğu retrotranspozonun kökeni çok eskidir
ve kopyalanma ve yerleşme yeteneklerini kaybedecek
derecede mutasyona uğramışlardır; buna karşın birçok
retrotranspozon ailesinin kökeni yenidir, bazıları sadece
insana özgü olacak kadar gençtir ve retrotranspozisyon-
da hala aktiftirler. Bazı retrotranspozonlar çok yeni olarak
insan genomuna yerleşmişlerdir ve populasyonlar özel
bir kromozomal yerleşime sahip bir elementin varlığı için
polimorfiktirler ve bu genetik element soy ağacı belirle­
mek için bir işaret olarak kullanılabilir. Retrotranspozis-
yon potansiyelindeki bireysel varyasyon insan genetik
çeşitliliğine önemli katkılar yapar.
Retrotranspozonlar yerleşme bölgesindeki proteinin
kodlanmasını veya düzenleyici bölgeyi bozarak gen eks-
presyonunu değiştirir ve bir hastalık fenotipi yaratabilir­
ler (Kutu 3.1'e bakınız). Retrotranspozonlar ayrıca evrim­
sel sonuçları olan rekombinasyon ve delesyon olaylarını
destekleyerek, genom yapısı üzerinde daha geniş etki­
lere sahip olabilirler. Örneğin, şempanzelerle son ortak
atamızdan ayrıldıktan sonra, 2-3 milyon yıl önce bir ret-
rotranspozisyon olayı insan CMP-N-asetilnörominik asit
hidroksilaz (CMAH) geninin aktif bölge ekzonununda bir
delesyona neden olmuştur. Bu, insanlarda diğer meme­
lilerde hücre yüzey glikoproteinlerinin genel bir bileşeni
olan ve patojen dirençliliği ve beyin gelişiminde etkili ol­
duğu savunulan (Bölüm 6 'ya bakınız) sialik asit N-glikolin

Kutu 3.1 Alu-aracılı mutasyonlar ve insan genetik hastalıkları
Alu elementleri, orijinal olarak belli bir restriksiyon
enzimine duyarlılığı ile tanımlanan, kısa DNA (300
baz çifti kadar) dizileridir. İnsan genomunda, tümü
primatların öncü bir türünde yerleşmiş bir transpo-
zondan köken alan, bir milyonu aşkın Alu elementi
vardır. Genom içinde geniş olarak dağılmış olmaları
nedeniyle, atasal iz sürme için iyi belirteç dizilerdir.
Alu elementlerinin tüm genoma dağılımları insanda
iki yolla çeşitli genetik hastalıklar oluşturabilir. İlki
bir Alu elementinin basit insersiyonu aracılığı ile
nöraminik asit (Neu5Gc) eksikliğine neden olur. Başka bir
örnek, insanda tükrük amilaz ekspresyonunun belirgin
örüntülerinin, amilaz geni için tükrük bezine özgü bir
promotor oluşturan bir retrotranspozon insersiyonu ile
ilişkili olmasıdır.
3.2.7 Yapısal polimorfizm
İnsan genomundaki yapısal polimorfizmin genişliği ancak
çok yakın zamanda gerektiği gibi değerlendirildi ve bu
bireyler arası genetik benzerlik tahminlerinin %99,9'dan
%99,5'e indirilmesine neden oldu. Yapısal polimorfizmin
kaynağı, aynı veya farklı kromozomlar üzerinde bulunabi­
len geniş bloklar halinde (binlerce, hatta yüzbinlerce baz
çiftine kadar) duplike olmuş ve insan genomunun yakla­
şık %5'ini oluşturan segmental duplikasyondur. Benzerlik­
leri nedeniyle bu tekrarlar, segmentlerin veya araya giren
bir dizinin delesyonu, duplikasyonu veya kaynaşmasını
ön plana çıkararak, dizilerin kopya sayısında değişikliğe
neden olmak üzere, rekombinasyon sırasında oluşan
(alelik olmayan homolog rekombinasyon olarak bilinen)
hatalara duyarlıdırlar. Yakın zamandaki bir çalışma, insan
genomunda sayı bakımından populasyonlar arasında
çarpıcı çeşitlilik gösteren, yaklaşık 1500 kopya sayısı po-
limorfizmi bölgesinin varlığını tanımlamıştır. Etkilenmiş
dizi blokları tam bir geni içerecek kadar geniş olduğu
için, böylesi olayların fenotipik etkileri büyük oranda gen
ürününün miktarındaki değişikliklere neden olan gen
HERHANGİ İKİ BİREYİN GENOMU NE KADAR FARKLIDIR? 57
gerçekleşir. Alu insersiyonlarına atfedilen hastalık­
lar (BRCA2 lokusAıün işe karıştığı) meme kanseri,
hemofili (Faktör IX) ve nörofibromatozis (N Fl)’dir.
Alu elementlerinin kalıtsal hastalık tetikleyebil-
diği ikinci mekanizma, insersiyon veya delesyon
mutasyonlarına neden olan, eşit olmayan homolog
rekombinasyonlârdır. Bu mekanizmanın a-talasemi
(a-globin) ve hiperkolesterolemi (düşük-dansiteli
lipoprotein reseptör) gibi birçok hastalıktan sorumlu
olduğu gösterilmiştir.
dozajındaki değişimlerle ilişkilidir. Gen dozajındaki böyle
bir varyasyonun hastalık durumları, ilaç metabolizmasın­
da bireyler arası farklılıklar ve beslenme öyküsü ile ilişkili
olması olasıdır. Örneğin, ilaç metabolize eden sitokrom
P450 (CYP) 2D6 enzimini kodlayan genin duplikasyonu
veya çoklu kopyalanması (bazı insanlarda 13 kopyaya ka­
dar bildirilmiştir) ilaçları çok hızlı metabolize eden bir fe-
notipe yol açar. Eğer bu fenotipe sahip insanlar, CYP2D6
tarafından metabolize edilen ilaçların standart dozları ile
tedavi edilirlerse tedavi başarısız olabilir (bazı antipsiko-
tik ve antidepresanlar için bildirilmiştir) veya toksik etkiler
görülebilir (analjezik codein için bildirilmiştir; bu enzim
codeini aktif metaboliti olan morfine çevirir). Kompleks
karbonhidratları sindiren amilaz genindeki kopya sayısı
varyasyonu, yüksek veya düşük nişasta içerikli beslenme
öyküleri olan populasyonlarda görülür (Şekil 3.2'ye bakı­
nız).
3.3 Herhangi iki bireyin genomu ne kadar
farklıdır?
DNA'nın yapısını birlikte keşfeden iki genom bilimci Cra­
ig Venter ve James VVatson'ın yakında yayınlanan genom
dizileri, insanların birbirlerinden ve "referans" insan geno­
mundan (gerçekte birkaç anonim vericiden derlenmiş bi­
leşik bir dizi) ne kadar farklı olduğunu görmemizi sağladı.
Aynı etnik kökenden iki farklı insanın dizileri arasındaki
58 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLER TEMELİ
farklılığın bile 4 milyon varyanttan fâzla okluğu hesaplan­
dı. Bunların 3 milyondan fazlası SN Pve0 $ Milyondan faz­
lası iseindel idi. Özellikle, SNP'lerYaryarttai»ta%78'ni tem­
sil etmelerine karşın, değişmiş baztdrıtt sadece %26'sına
karşılık gelir ve bu da bireyler arasıfltiAMğlsnomik farklılık­
larda SNP dışı varyasyonların önemini vurgular. Genomla­
rınca kodlanan proteinler bağlamında, Watson ve Venter
referans diziden, sırasıyla 3766 ve 3882 özgün, sinonim
olmayan SNP ile farklıydılar ve dolayısıyla birbirlerinden,
7648 protein kodlayan değişiklikle ayılıyorlardı. Venter'in
hem babasal hem de anasal kromozomlarının dizi anali­
zinin yapılması, genlerinin %44'ünün bir veya daha fazla
varyant için heterozigot olduğunu göstermiştir.
Bu çalışmalar, kromozomlar arası farklılığın tahminine
insersiyonların, delesyonların ve kopya sayısı varyasyon­
larının dahil edilmesine izin verdi ve iki İnsanın karşılaş­
H om olog krom ozom ların
eşleşmesi
Şekil 3.4 Mayoz sırasında homolog kromozomlar arasındaki rekombinasyon gametlerde yeni alel kombinasyonları oluşturur.
tırılan eş kromozomları arasında sadece %99.5 oranında
benzerliğin varlığını ortaya koydu.
3.3.1 Varyasyonun kaynağı olarak rekombinasyon
Bireyler ebeveynlerinden genotiplerini değil, genleri­
ni alırlar. Bu, eşeyli üreyen organizmalarda dişi ve erkek
gametleri oluşturan yumurta ve spermdeki ebeveyn
alellerini tek bir kombinasyon halinde karıştıran iki işlemi
içeren miyotik hücre bölünmesi sayesinde gerçekleşir. Bu
işlemlerden birincisi, homolog kromozomların DNA dizi
segment değişiminin gerçekleştiği ve bu yolla herbir kro­
mozom üzerinde yeni alel kombinasyonlarının oluştuğu
rekombinasyondur (Şekil 3.4). İkincisi, haploit gamet­
lerin oluşumunda, büyükbaba ve büyükannedan gelen
kromozomların bağımsız ayrılmasıdır.
Rekom binasyon Haploid g am etlere
ayrılm a
 HERHANGİ İKİ BİREYİN GENOMU NE KADAR FARKLIDIR? 59

Herbir kromozom çifti miyotik hücre bölünmesi başı­ 3.3.2 Haplotipler ve bağlantı
na ortalama bir veya iki rekombinasyon olayı ile karşılaşır.
Diploit bir hücredeki bir çift kromozomu düşünün. Her
İlke olarak, rekombinasyon kromozom üzerinde herhan­
biri bireyin ya anasından ya da babasından kalkıldığın­
gi bir noktada oluşabilir. Fakat pratikte düşük rekombi­
dan, dizi varyantlarının (veya alellerin) özel bir setini
nasyon aktivitesinin olduğu uzun ara segmentler yerine
içereceklerdir. Bu varyantlar aynı DNA parçası üzerinde
öncelikle sıcak rekombinasyon noktaları olarak isimlen­
bulunduklarından fiziksel olarak bağlıdırlar ve varyantla­
dirilen kısa DNA parçalarında (1000 kata kadar daha sık)
rın seti (veya kromozomun sadece bir kısmı düşünülürse
oluşur.
varyantların altseti) haplotip olarak ifade edilir (Şekil 3.5).
Evrimsel çalışmalar için önemli olmak üzere, genomun
Haplotip terimi haploit genotipin bir kısaltmasıdır; diplo­
iki bölgesi az veya hiç rekombinasyon geçirmez ve bu ne­
id bir hücre için kromozomlardan herhangi bir çiftinin
denle bu DNA parçaları üzerindeki alel kombinasyonları
haplotiplerinin kombinasyonu genotipi oluşturur. Ör­
nesiller boyunca değişmeden kalıtılırlar. Erkeklerdeki Y
neğin, eğer bir kromozom dört polimorfik bölgeye sahip
kromozomu (X kromozomu ile homolog küçük bir böl­
ise, bunlardan her biri iki varyant olarak bulunabilir (P/p,
gesi hariç) parça değiştirecek bir homolog kromozoma
Q/q, R/r ve S/s), dolayısıyla bir bireydeki bir kromozom
sahip değildir ve filogenetik çalışmalarda erkek atanın
çiftinin haplotipleri PQRS veya pqrs olabilir; burada, bir
(babasoyu) bir belirteci olarak kullanılabilir. Mitokond-
kromozom P, Q, R ve S varyantlarını ve diğeri ise p, q, r ve s
riyal DNA mayozda işe karışmaz, rekombine olmaz ve
varyantlarını taşır. Filogenetik ve ilişkilendirme çalışmala­
oositte bulunan klonal olarak üretilmiş mitokondrilerin
rı için haplotiplerin kullanımı (aşağıda Kutu 3.4'e bakınız)
binlercesi aracılığı ile sadece anadan kalıtılır. Dolayısıyla
istatistiksel gücü arttırır ve önemli ilişkileri tespit etmek
dişi ata (anasoyu) mitokondriyal DNA üzerinde yer alan
için gerek duyulan örnek büyüklüğünü küçültür. Hastalık
alel kombinasyonların incelenmesiyle saptanabilir.
durumları sıklıkla birden fazla SNP ile ilişkili olduğundan,

Haplotip 1

Haplotip 2 1 1 ı______ l______ l 1 1 i 1

T G C G AC T
f« k il3 .5 Bir haplotip bir
kromozomun belirli bir kopyası
üzerinde, bir birine bitişik yerleşmiş
Haplotip 3 \ 1 1_____ \_________İ l i l üzel bir alel takımıdır. Genom,
T G C G AT T
kuşaklar arasında çok veya az bütün
halde aktarılan 10.000-20.000
baz çiftlik haploit bloklar halinde
Haplotip 4 r t i ı ı r m düzenlenmiştir. Haploit blokları, sıcak
T G A G AT T
rekombinasyon noktaları ile ayrılırlar.
60 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLER TEMELİ
bu bağlamda haplotipler sıklıkla tekil SNP'lerden daha
kullanışlıdırlar.
Mayoz sırasındaki rekombinasyon, gamet kromozom­
ları üzerindeki dizi varyant takımlarının kromozomlar ara­
sındaki parça değişimi ile, farklı kombinasyonlarda karış­
ması anlamına gelir (Şekil 3.4 e bakınız). Başka bir deyişle,
haplotipler rekombinasyonla birbirlerinden ayrılırlar.
Tekrar PQRS ve pqrs haplotipli diploit kromozom çifti ör­
neğimize dönersek, rekombinasyon gametlerde PQRs ve
pqrS haploit kromozomlarını üretebilir. Rekombinasyon
bu yüzden alellerin yeni kombinasyonlarını üreterek, yeni
varyasyon oluşturabilir.
Eğer rekombinasyon tamamen rastgele ise, P/p, Q/q,
R/r ve S/s alellerinin bütün kombinasyonları gametlerde
eşit frekansla oluşacaktır. Buna karşılık, DNA zinciri üze­
rinde fiziksel olarak yakın lokuslardaki alellerin, rekombi­
nasyon sırasında ayrılmaları daha uzak alellerle göre (aynı
kromozom üzerinde bulunmaları ve birlikte kalıtılmaları
nedeniyle) daha az olasıdır; bu tip alellerin bağlantı den­
gesizliğine sahip oldukları söylenir. İki lokus arasında
sıcak rekombinasyon noktalarının varlığı veya yokluğu
ve iki lokustaki alellerin ilk evriminden sonraki evrimsel
süre de bağlantı dengesizliğini etkiler: lokuslar yakın ola­
rak yerleşmiş olsalar bile, rekombinasyon olayları onları
ayırdığından bağlantı dengesizliği zaman içinde giderek
azalacaktır.
Bununla birlikte, çeşitli bireylerden kromozomlar veya
parçaları dizilenip karşılaştırıldığında, alelik varyasyon
örüntüleri şansla beklenenden azdır. Başka bir deyişle,
bağlantı dengesizliği her zaman vardır ve bazı alelik kom­
binasyonlar sık, bazıları ise seyrektirler. Son çalışmalar,
kromozom üzerinde her biri birkaç (tipik olarak üç ile
beş) ayrı, ancak sık görülen haplotipten oluşan haplotip
bloklarının varlığını ve herbir kromozomun bloklarda­
ki olası haplotiplerin mozaik kombinasyonu olduğunu
ortaya koymuştur (Şekil 3.5). Moleküler düzeyde, sıcak
rekombinasyon noktaları ile haplotip bloklarının sınırla­
rını tanımlama girişimleri devam etmektedir (fakat henüz
sağlanamamıştır). Kromozomların bu modüler yapısı her­
bir modüldeki (örneğin haplotip bloklarındaki) çeşitlili­
ğin haplotipe özgü birkaç varyantın (tipik olarak SNP'ler)
varlığıyla tanımlanabileceğine ve bunun da populasyon
yapısı ve atasallık ile ilgili çalışmaları kolaylaştırma potan­
siyeli olduğuna işaret eder. Bu modüler blokların fonksi­
yonel önemini henüz bilmiyoruz.
Haplotip yapısı ve bağlantı dengesizliğine ilişkin bilgi­
ler hastalık nedenselliği ile ilişkili genetik lokusların hari-
talamasında (Kutu 3.4'e bakınız) ve populasyon geçmişini
belirleme çalışmalarında (Bölüm 6 'ya bakınız) vazgeçil­
mezdir. Öncekinde, bilinen belirteç aleller ve bilinmeyen
hastalık sebebi bir alel arasındaki bağlantı dengesizliği­
nin boyutu, hastalık alelinin yerleşimi hakkında bilgi ve­
rir. Populasyon çalışmalarında, bağlantı dengesizliğinin
boyutu ilgili alellerin yaşını belirlemek, seçilimin hedefi
olanları tanımlamak ve bütün genoma uygulandığında,
farklılaşma örüntüleri bağlamında geçmişteki populas­
yon yapısını ve yaşanan darboğazları tahmin etmek için
kullanılabilir.
3.4 Varyasyonu etkileyen faktörler
Önceki altbölümde insanlar arasındaki şaşırtıcı derecede
büyük genetik varyasyonun altında yatan mekanizmaları
tartıştık. Bu bölümde seçilim ve sürüklenme gibi evrimsel
güçlerin populasyon grupları içindeki ve arasındaki var­
yasyonun dağılımının nasıl şekillendiğini tartışacağız. Bir
populasyondaki genetik çeşitliliğin miktarı populasyon
büyüklüğü ve geçmişi, populasyonun çevresi ve çevrede
meydana gelen değişimlere uyma yeteneği tarafından
belirlenir. Şimdiki çeşitliliğe ilişkin bilgi sadece akademik
açıdan ilginç olmakla kalmaz, çünkü genetik çeşitlilik
örüntüleri bilgisi bize sadece geçmişteki insan biyocoğ-
rafyası hakkında bilgi vermez, aynı zamanda insanın için­
de yaşadığımız çeşitli çevrelere uyumunu şekillendiren
seçici baskılar hakkında da bilgi sağlayabilir. Ek olarak,
geçmişte yaşanmış uyumsal değişimlerin içinde oluş­
tukları çevre bağlamında yerini saptamamıza ve böylesi
değişikliklerin modern çevremizle uyumlu olup olmadık­
larını tahmin etmemize de olanak sağlar.
3.4.1 Sürüklenme çeşitliliği nasıl etkiler?
Eğer bir populasyondaki yeni bir mutasyon (yeni bir alel)
nötral ise (ne avantaj ne de dezavantaj oluşturuyorsa),
onun akibeti rastgele genetik sürüklenme ile belirlenir
(şimdilik yeni mutasyonun kuvvetli pozitif veya kuvvet­
li negatif seçilim altındaki bir lokusa yakın bir yerleşmiş
olma olasılığını ve bu durumda akibetinin bu komşu lo­
kusa bağlı olma durumunu ifade eden genetik birlikte
sürüklenme olgusunu görmezden geleceğiz). Bu yeni
nötral mutasyonun varlığını sürdürmesi özünde şansa.

yani gelecek nesildeki bir bireyi oluşturacak bir gamette
bulunup bulunmamasına bağlı olacaktır. Gelecek birkaç
nesilde ne olacağı büyük oranda populasyonun büyük­
lüğüne bağlıdır. Küçük bir populasyonda rastgele varyas­
yon ya alelin kayıp olmasına (populasyonda % 0 frekansla
görülmesine) ya da sabitlenmesine (populasyonda % 1 0 0
sıklıkla görülmesine) neden olacaktır. Bu nedenle küçük
populasyonların homozigot olmaları büyüklere göre
daha olasıdır. Daha büyük bir populasyonda, rastgele var­
yasyonun aleli, nesiller arasında küçük farklılıklarla, orta
düzeyde bir frekansta sürdürmesi beklenir ve bu popu­
lasyonda daha yüksek düzeyde heterozigotluk olacaktır
(Şekil 3.6).
Bu yüzden populasyon büyüklüğü, genetik sürüklen­
menin neden olduğu alel frekansındaki varyasyon bağla­
mında, genetik çeşitlilik boyutunu tahmin etmede ana be­
lirleyicidir. Fakat populasyon büyüklüğüyle ne kastediyo­
ruz? İnsanlar için, bu soru şimdi yaşayan insanların toplam
sayısı olan 6,6 milyar gibi bir yanıta sahiptir. Ancak genetik
A a A A A A
A A ¿A a * a ,
A AA A A A A
A a A A A A
A A Aa A A ^ A
A AAA A A A
Aa A A A A a
A a A a a A A A
A a A A ^ ^ . A â ^;
A - > A A A a a
A 4* a a a a üreme süreçlerinin rastgele doğası
Aa AA A A A
VARYASYONU ETKİLEYEN FAKTÖRLER 61
sürüklenmenin boyutunu hesaplamak amacıyla kullanıl­
dığında etkin populasyon büyüklüğü, gerçek (sayımla
edinilen) populasyon büyüklüğünden çok daha küçüktür.
Bu, sürüklenmeyi hesaplamada kullanılan basit model­
lerin, nesillerin çakışmadığı, süreç içerisinde populasyon
büyüklüğünün sabit olduğu, populasyondaki bireylerin
rastgele çiftleştikleri ve populasyondaki bireyler arasında
üreme yeteneğinde farklılığın olmadığı gibi varsayımları
içermesi nedeniyledir. İlk bakışta bu varsayımların çoğu­
nun pek çok organizmaya ve özellikle de insanlara uygu­
lanamayacağı düşünülür. İnsan nesilleri arasında, evrimsel
sonuçları olan, çok fazla çakışma vardır. İnsan populasyon
büyüklüğü kayıtlı tarih içinde en az 1000 kat artmıştır
(Bölüm 1). Biz rastgele çiftleşmeyiz; İnsanın Afrika'nın dı­
şına yayılması, aralarında gen akışının sınırlı olduğu (en
azında modern seyahat ve göç biçimleri oluşana kadar),
kısmen izole olmuş alt populasyonların oluşumu ile so­
nuçlanmıştır. İnsanların tercihli çiftleşme eğilimi (eşleri­
ni fenotlplk benzerliğe göre seçmeleri) çeşitliliği azaltma
A A
AA A
A
4
A A
AA A
A
Şekil 3.6 Genetik sürüklenme. Seçilim
yokluğunda, geniş populasyonlarda alel
frekansları nesiller boyunca sadece yavaş
değişirler (solda). Küçük populasyonlarda,
birkaç nesilde alellerin kaybolması veya
sabitlenebilmesi anlamına gelebilir.
62 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLER TEMELİ

eğilimindedir. Üreme başarısında bireyler arasında farklılık
vardır: bazı bireyler çok sayıda çocuğa sahipken, bazıları
az sayıda çocuğa sahiptir. Varyasyon eşeyler arasında eşit
biçimde dağılmadığından (erkekler arasındaki varyasyon
kadınlar arasındakinden daha fazladır; Bölüm 6 'ya bakı­
nız), sürüklenmenin hesaplanması otozom veya eşey kro­
mozomlarına göre bile değişecektir.
Bu yüzden etkin populasyon büyüklüğü, gerçek dünya
populasyonu ile aynı genetik sürüklenme miktarına sahip
idealize edilmiş populasyonun (yani yukarıdaki varsayım­
lar ile uyumlu olan bir populasyon) büyüklüğü olarak
tanımlanır. Modellemeler, etkin populasyon büyüklüğü
niyle, genetik olarak izole olduğunda ortaya çıkar. İzole
olmuş alt populasyon ana populasyondaki çeşitliliğin
sadece bir kısmını içerecektir. Bununla birlikte, genetik
çeşitlilik boyutundan tarihsel populasyon süreçleri (dar­
boğazda olduğu gibi) hakkında sonuç çıkarma girişimleri,
seçilim tarafından biçimlendirilmiş değişiklikleri hesaba
katmalıdır.
& ^ A

üzerinde en çok etkiye sahip olan faktörün, tarihsel olarak A Aa A a A

küçük populasyonlarda en belirgin olmak üzere, populas­
Orijinal populasyon
yon büyüklüklerindeki tarihsel dalgalanmalar olduğunu
gösterir. Çeşitli genetik belirteçler kullanarak, insanların
toplam etkin populasyon büyüklüğüne ilişkin çok sayıda
tahmin yapılmıştır ve şimdiki insanların sahip oldukları
çeşitliliğin geçmişteki küçük bir populasyondan kaynak­
landığını gösterecek şekilde, sonuçlar milyarlar değil,
her zaman binlerle ifade edilecek büyüklüktedir. Her ne
kadar yukarıdaki tartışmada toplam insan populasyonu
bir örnek olarak kullanılıyorsa da, bu çıkarımlar tanımla­
nabilir herhangi bir küçük alt populasyona uygulanabilir.
Gerçekten, dünyadaki alt populasyonların çeşitliliklerinin
(etkin populasyon büyüklüğü) karşılaştırmaları farklı in­ Alt populasyon
san gruplarının tarihi ve kökeni hakkında değerli kanıtlar (hasta yaşayanlar

sağlayabilir. veya göçmenler)

Bu düşünceler ışığında, etkin populasyon büyüklüğü

bir populasyondaki bireylerin gerçek sayısına eşit değil­
dir. Örneğin, Amerikalıları veren etkin populasyon bü­
yüklüğü hesaplamaları 10 0 -20 0 aralığında olmasına kar­ O
şın, bu 10.000 ile 15.000 yıl önce Bering Boğazını geçen
insanların sayısının sadece bu kadar olduğu anlamına A A A A
A ^A A
gelmez (Bölüm 6 'ya bakınız).
indirgenmiş çeşitlenme
Küçük bir etkin populasyon büyüklüğü olarak karşımı­ A A A A A ve orijinal nadir alelin
A A A yüksek sıklığı olası yeni
za çıkan azalmış genetik varyasyon için iki önemli neden
populasyon darboğazları ve kurucu etkileridir (Şekil * A AA populasyon

3.7 ve Kutu 3.2). Bir populasyon darboğazı, daha önce bü­
yük olan bir populasyon, örneğin hastalık veya kıtlık gibi
bazı olaylar nedeniyle küçüldüğünde oluşur. Populasyon
sayısal açıdan yeniden toparlansa bile, hayatta kalanlar
orijinal populasyonda varolan genetik çeşitliliğin sadece
küçük bir kısmına sahip olacaklardır. Kurucu etkisi, benzer
bir yolla geniş bir populasyonun küçük bir parçası, belki
göç veya deniz yükselmesi gibi bazı coğrafi olaylar nede­
A A
A A
Şekil 3.7 Darboğaz ve kurucu etkisi. Etkin populasyon
büyüklüğünde bir azalma, ister hastalık nedeniyle
populasyon küçülmesi (darboğaz), isterse bir alt
populasyonun İzolasyonu nedeniyle (kurucu etkisi) olsun,
genetik çeşitliliği azaltacaktır. Populasyonun sonraki
genişlemesi, sadece orijinal populasyondaki mevcut genetik
çeşitliliğin küçük bir kesitinden gerçekleşecektir.

Kutu 3.2 Darboğazlar ve kurucu etkilerine örnekler
Kurucu etkileri ve populasyon darboğazları popu-
lasyonlar üzerinde uzun süreli etkilere sahiptirler.
Finlandiya populasyonunda görülen birçok nadir
hastalığın haritalanması ve Amerikan yerlilerinin
kan grupları açısından homojenliği bunlara örnek­
tir.
Finlandiya populasyonu, düşük birey sayısı ile ka-
rakterize, homojen ve izole bir kurucu populasyon
tarafından, yaklaşık 2000 yıl önce kurulmuş yüksek
derecede izole bir populasyondur. Doğu Fin popu-
lasyonunun sadece 20-30 aile tarafından kurulduğu
tahmin edilmektedir. Dolayısıyla her ne kadar po­
pulasyon hızla artmışsa da, Finliler yüksek derecede
homojen bir topluluk olarak kalmışlardır. Genetik­
çiler teknolojiyi kullanarak hastalıkları haritalama-
ya başladıktan sonra, diğer populasyonlarda nadir
görülen 33 genetik hastalığın Fin populasyonunda
yaygın olduğununun bulunmasıyla Finliler yoğun
bir ilgi kaynağı haline geldiler. Bu şaşırtıcı derecede
yaygın genetik hastalıkları ifade etmek için “Fin Has­
talık Kalıtımı” kavramı türetildi. Konjenital nefrozis,
3.4.2 Seçilimin moleküler etkileri
Bu kitap evrim, yani kalıtsal varyasyon üzerindeki seçilim,
hakkındadır. Seçilim çeşitliliği nasıl etkiler ve biz güncel
insan çeşitliliğinden geçmişteki seçici baskılar hakkında
ne sonuçlar çıkarabiliriz?
Seçilim, populasyonda avantajlı alellerin frekansını
artırarak (pozitif seçilim) ve zararlı alellerinkini azaltarak
(negatif seçilim), alel frekanslarını aktif olarak etkileye­
cektir. Modellemeler, düşük derecede avantajlı alellerin
frekansının bile ideal (yani sonsuz derecede geniş) bir
populasyonda hızla (evrimsel bağlamda) artacağını gös­
terir: örneğin, uyum gücüne % 1 avantaj katan bir alelin
frekansı birkaç yüz nesilde populasyonda %50’ye ulaşa­
caktır. insanlarda bir alelin frekansında bu derecede bir
değişim olması birkaç bin yıl zaman alır ve gerçekten bu
laktaz sürekliliği gibi yakın zamanda seçilime uğramış
alellerde gözlenmiş bir zaman ölçeğidir. Fakat alel frekan­
VARYASYONU ETKİLEYEN FAKTÖRLER 63
Fin populasyonunda oluştuğu saptanan bu nadir
hastalıkların ilklerinden birisiydi. Başka bir örnek,
lizozomal aspartilglukozaminidaz aktivite bozuklu­
ğu olduğunda ortaya çıkan ve kademeli zekâ geriliği­
ne neden olan, aspartilglukozaminüridir. Diğer po­
pulasyonlarda bu hastalığa neden olan birkaç farklı
mutasyonun bulunmasına karşın, Finli hastaların
%98’inde aynı mutasyon saptandığından, hemen
bütün Finli vakaların bir tek kurucu bireyden köken
aldığı düşünülmektedir. Finlilerdeki büyük oranda
izole ve homojen bir kurucu populasyon karakteris­
tiği olmaksızın, böylesine çok sayıda nadir hastalık
prevalansınm mümkün olamayacağı konusunda
şüphe yoktur.
Kurucu etkileri ve populasyon darboğazları Ame­
rikan yerlilerinde de yüksek derecede homojenliğe
neden olmuştur. Amerikalıların kurucu populasyo-
nunun etkin populasyon büyüklüğü 100 kadar birey
olmalıdır. Çeşitlilik kaybının bu derece ilginç sonuç­
larından biri kan gruplarının homojenliğidir. Ameri­
kan yerlileri çoğunlukla 0 kan grubuna sahiptirler.
sına etki eden rastgele sürüklenme ve seçilim arasındaki
dengedir ve populasyon büyüklüğü hangi faktörün ağır
basacağını belirlemekte yine temel rolü oynar. Örneğin,
küçük bir populasyonda seçilimin frekansı etkilemesine
fırsat kalmadan, yararlı aleller rastgele sürüklenme ile d e ­
nebilir veya zararlı aleller fikse olabilir.
Sonraki kalıtsal hastalık tartışmamız için önemli olmak
üzere, alel üzerindeki seçilim baskısı onun dominant veya
resesif olup olmadığına ve homozigot veya heterozigot
olarak ifade edilip edilmediğine bağlı olabilecektir. Za­
rarlı alellerin bir populasyonda varlıklarını devam ettir­
melerinin nedenlerinden biri, resesif alellerin homozigot
olarak ifade edilmemeleri halinde seçilim için görünmez
olabilmeleridir. Nadir olarak, yeni bir alel heterozigotların
uyum gücünü homozigotlara (yani iki atasal aleli veya iki
yeni aleli taşıyan bireylere) göre artırdığından seçilebilir;
bu durum dengeli polimorfizm veya heterozigot avan­
tajı olarak bilinir. İnsanlarda en iyi bilinen örnekleri, sıtma
64 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLER TEMELİ
enfeksiyonuna karşı korunma ile ilişkili olan çeşitli kırmızı
kan hücresi hastalıklarıdır (Altbölüm 3.6'ya bakınız).
3.4.3 Seçilimin izleri
insan soy hattının erken evrimine katkıda bulunmuş
moleküler değişimlerin boyutu, insan DNA dizilerinin en
yakın atamızın, şempanzenin ve hatta parçacıklar halin­
de elde edilebilmiş neandertal DNA örneklerinden elde
edilmiş dizilerle karşılaştırılarak tahmin edilebilir (Bölüm
6 'ya bakınız). Fakat bu karşılaştırmalarla, modern insan
üzerinde işlemiş seçici baskılara kanıt sağlayacak şekilde,
daha yakın zamandaki seçilimi tanımlamak olası mıdır?
Seçilim testleri, genellikle herhangi bir farklılığın seçi­
limin sonucu olduğu varsayımından hareketle, gözlenen
çeşitlilik örüntülerini nötral evrimle öngörülen örüntü-
lerle karşılaştırır. Böylesi testler, büyük miktarlarda DNA
dizi verilerini analiz eder ve bu nedenle, biyoinformatik
olarak bilinen, gelişmiş istatistik ve bilgisayar tekniklerine
bağımlıdırlar.
Seçilimi belirlemek için kullanılan testlerden biri, pro­
tein kodlayan bölgelerdeki sinonim ve sinonim olmayan
mutasyon örüntülerini karşılaştırmaktır. Sinonim deği­
şimlerin, protein ürünün amino asit dizisi üzerinde etkisi
olmadığından, nötral evrimi yansıttıkları varsayılır, oysa
sinonim olmayan değişimlerin seçilimin etkisini yansıttı­
ğı düşünülür. Bu metodun zayıflıklarından birisi protein
kodlayan dizilerin genomun küçük bir kısmı ile sınırlı ol­
masıdır, oysa genomun düzenleyici ve yapısal bölgeleri
üzerinde işleyen seçilimin de önemli evrimsel etkilerinin
olduğu gittikçe daha da netleşmektedir.
Çok daha genel bir yöntem, bağlantı dengesizliği ve
haplotip çeşitliliği örüntülerinin incelenmesidir. Bu yakla­
şımın arkasındaki ilke, seçilimin kuvvetle desteklediği ale-
lin frekansının populasyonda hızla arttıracağı ve üzerinde
yerleşmiş olduğu kromozomdaki bitişik bölgeleri de be­
raberinde sürekleyeceği (birlikte sürüklenme) şeklindedir.
Bu seçici süpürme hedef alel çevresinde azalmış genetik
çeşitlenme ile sonuçlanır. Uygulamada, seçici süpürme
yeni ise söz konusu bölgenin mutasyon veya rekombi-
nasyonla karıştırılmış olması için yeterli zaman olmayaca­
ğından bu azalmış çeşitlilik tek bir uzun haplotip olarak
tespit edilir (Şekil 3.8). Böylesi yöntemler, hem paylaşılmış
hem de bölgeye özel sinyalleri ortaya koyacak şekilde,
coğrafik olarak ayrılmış insan populasyonlarında yakın
zamanda ortaya çıkmış pozitif seçilimi haritalamak için
kullanılmıştır; seçilimin hedefi olduğu varsayılan genler
hem beklenen (örneğin, laktaz sürekliliği, metabolizma
ve deri pigmentasyonu) hem de beklenmeyen (örneğin,
ilaç metabolize eden enzimler) adayları içermiştir (Tablo
3.1).
3.5 Genotipten fenotipe
Bu bölümde buraya kadar kadar genetik çeşitliliğin - ge-
notipteki varyasyonların- temellerini tartıştık. Genetik
varyasyonun fiziksel özelliklere ve hastalığa nasıl katkı
sağlayabileceğini anlamak için, DNA'nın nükleotid dizi­
sindeki değişikliklerin fenotipe nasıl yansıdığını bilmeye
ihtiyacımız vardır. Çoğu genetik varyasyonun fenotipte
tespit edilebilir herhangi bir değişime yol açmadığını
bilmek önemlidir; değişim protein kodlama bölgesinde
oluşmayabilir veya protein ürüne etkisi olmayan, sino­
nim bir değişim olabilir. Varyasyon gen ekspresyonunda
bir miktar değişime neden olsa bile, gelişimsel süreçlerin
sağlamlığı fenotipte buna karşılık gelen bir değişim ol­
madığı anlamına gelebilir (örneğin kanalize olmaya bağlı;
Bölüm 4'e bakınız).
Eğer DNA dizisindeki bir değişim bireyin fenotipi üze­
rinde bir etkiye sahipse, olguların büyük çoğunluğunda
bu, protein kodlayan veya düzenleyici bir dizideki deği­
şim nedeniyle bir protein ürünün miktarı veya aktivitesi-
nin değişmiş olması nedeniyledir. Böylesi değişimler, iş­
levsel proteinin tamamen yok olması gibi dramatik veya
işlevi biraz değişmiş bir proteinin üretimi gibi daha silik
bir şekilde olabilirler.
Geleneksel olarak, kalıtsal hastalıklar aşağıdaki gibi iki
tipe ayrılır.
• Monogenik veya Mendel bozuklukları; bu hastalık­
ların fenotipi, Gregor Mendel tarafından tanımlanmış
modele göre kalıtılan, belli bir lokustaki mutasyon ile
belirlenir. Kistik fibrozis gibi Mendel hastalıkları nadir
görülür.
• Çok faktörlü (multifaktöriyel) hastalıklar; bu tür bir
hastalık fenotipi az ya da çok sayıda farklı lokustaki
varyasyonlarla belirlenir. Kalp-damar hastalığı ve tip 2
diyabet gibi yaygın insan hastalıkları çok faktörlüdür.
 GENOTİPTEN FENOTİPE 65

Yeni mutasyon

( 5 ■ 6 L İ 7 m 8

r :zu n nzziM 3

ı n n.....■ h h Nesiller

( 3 \ 7
Şekil 3.8 Bağlantı dengesizliğinin altında yatan ilke. Üst sıra, belirli bir gende oluşan, bir mutasyon bulunduran atasal
kromozomu gösterir. Bu kromozom ayrıca uzunluğu boyunca çeşitli genetik belirteçler (1-8) içerir. Bu mutasyon, sonraki
nesillerde varlığını sürdürecek şekilde avantajlıdır ve pozitif seçilme uğrar. Ancak, gen ve belirteçler arasında rekombinasyon
oluşur; gen ve belirteçleri ayıran rekombinasyon olasılığı, ikisinin kromozom üzerindeki fiziksel uzaklığı ile orantılıdır. Nesiller
sonra, mutasyona yakın olan belirteçler uzak olanlara göre, daha kuvvetli bağlantı dengesizliği biriktirecektir.

Bu hastalıklara yatkınlık, her biri küçük etkilere sahip
çok sayıda genin kombine etkisi ve bireyin etkilenip
etkilenmeyeceğini belirleyen güçlü gelişimsel ve çev­
resel faktörlerin katkısı ile belirlenir.
Bir proteinin bütünlüğünü etkileyen bir tek gendeki var­
yasyonun hastalıkla sonuçlanıp sonuçlanmayacağını ne
belirler? Birinci faktör, mutasyona uğramış alelin dominat
veya resesif olmasıdır. İkinci faktör, mutant alelin kopya
sayısının etkilenmemiş alelin kopya sayısına oranıdır: lö­
küsün homozigot veya heterozigot olup olmaması veya
mutant alelin otozom veya eşey kromozomları üzerin­
de bulunması önemlidir. Üçüncüsü, alelin penetransıdır
(mutant aleli taşıyan bireyler arasında hastalık geliştiren­
lerin oranı); aşağıda tartışacağımız gibi, penetrans çevre­
sel faktörlerce etkilenebilir.
Durum çok faktörlü özellikler için daha da karmaşıktır.
Bir karmaşık karakteri etkileyen herbir alel basit Mendel
modeline göre kalıtılıyor olsa bile, karmaşık karakterde işe
karışan çeşitli genlerin etkileşimleri eklemeli olmayabilir,
bu da genetik varyasyon ile fenotipik varyasyon arasın­
daki ilişkinin doğrusal olmayacağı anlamına gelir. Başka
bir deyişle, bir alelin hastalığın ifadesine etkisi hem diğer
aletlerin varlığı veya yokluğuyla, hem de çevresel faktör­
lerce belirlenecek, bu da hastalığa yatkınlığın Mendel tar­
zında kalıtılmadığına işaret edecektir. Genler arasındaki
bu etkileşim epistazis olarak isimlendirilir. Böylesi etkile­
şimlerle yaratılan karmaşıklık, bu tür hastalıklara yatkınlık
lokuslarının tanımlanması çabalarının, hastalık için tek bir
lokusun saptanmasının görece kolay olduğu Mendel kalı­
tımı gösteren tek bir lokus tarafından belirlenen hastalık­
lara göre daha az başarılı olmasının nedenidir.
Dikkate alınması gereken bir başka konu, belirli bir
aleli taşıyan bireyler arasında ilgili fenotipi gösterenlerin
oranı olan penetranstır. Penetrans yaş gibi bireysel fak-
 66
V A R Y A S Y O N U N V E K A L IT IM IN M O L E K Ü L E R T E M E L
Table 3.1 Yakın zamanda pozitif seçilim altında (son 10000 vıl içinde) olan insan genlerinden örnekler.

Biyolojik işlem Seçici baskı Mekanizma Gen Kodlanan Populasyon

K a rb o h id r a t B e sin L a k t o z m e t a b o liz m a s ı (m u t a s y o n LC T L a k t a z (la k to z h id ro la z ) K u ze y A v ru p a

m e t a b o liz m a s ı y e tiş k in le r d e la k ta z d ir e n c in e y o l a ç a r) D o ğ u A frik a

M a n n o z m e t a b o liz m a s ı M AN2A1 M a n n o z id a z (g lik o z il A frik a , D o ğ u

h id ro la z ) A sya
S u k r o z m e t a b o liz m a s ı 51 S u k r a z iz o m a lta z D o ğ u A sya

Y a ğ a s id i Y a ğ a s id i a lım ı P PA RD P e ro k s iz o m ç o ğ a lm a s ın ı A v ru p a

m e t a b o liz m a s ı a k tiv e e d ic i re s e p tö r
Y a ğ a s id i o k s id a s y o n u SLC 25A 20 K a rn itin - a s ilk a r n itin A v ru p a

tra n s lo k a z
P ig m e n t a s y o n U ltr a v iy o le y e m a r u z k a lm a M e la n in ü r e t im i (m u t a s y o n g ö z - d e ri O CA2 P p ro te in i A v ru p a

a lb in o lu ğ u ile iliş k ilid ir)

D e ri r e n k le n m e s i (m u t a s y o n d a h a a ç ık d e ri SLC 24 A 5 Ç ö z ü n e n ta ş ıy ı a ile 2 4 , A v ru p a

r e n k le n m e s i ile iliş k ilid ir) 5 .b ir e y (k a t y o n d e ğ iş tir ic i

m e m b r a n p ro te in i)
D e ri r e n k le n m e s i (m u t a s y o n a ç ık d e ri v e SLC 45 A 2 Ç ö z ü n e n t a ş ıy ı a ile 4 5 , A v ru p a

a ç ık re n k li s a ç ile iliş k ilid ir) 2 .b ir e y (b ir m e la n o s it

p ro te in i)
M e la n o s lt ç o ğ a lm a s ı, b ü y ü m e s i v e K IT LG K IT lig a n d (b ir s in y a l A v ru p a lı-

d a lla n m a m o le k ü lü ) A m e r ik a n , D o ğ u

A sya

İla ç m e t a b o liz m a s ı Y e n i k s e n o b ly o tik le r? A lk o l d e t o k s lfik a s y o n u (m u t a s y o n ADH A lk o l d e h ld r o g e n a z D o ğ u A sya

a lk o liz m e k a rş ı k o ru y a b ilir)
K s e n o b ly o t lk d e t o k s lfik a s y o n CYP450 gen M e m b r a n a b a ğ lı ç e ş itli A v ru p a

d e m e ti o k s ld a z e n z im le r i

D o ğ u r g a n lık / ü r e m e Ç if t le ş m e re k a b e ti S p e rm h a re k e tliliğ i SPAG 4 S p e r m le İlişk ili a n tije n - 4 A v ru p a ,

D o ğ u A sya
S p e r m p ro te in y a p ıs ı RSBN 1 Y u v a rla k s p e r m a t ld te m e l D o ğ u A sya

p ro te in i 1
B e y in g e liş lm i/ lş le v l S o s y a l o r g a n iz a s y o n v e N ö ro n v e e n d o k r in h ü c r e le r in d e d ü z e n li S V 2B S in a p t ik v e z lk ü l g llk o p ro te in A frik a n -

v e y a k e ş if d a v ra n ış ı s a lg ın ın k o n t ro lü n d e k i o la s ı ro lü 2B A m e rlk a n
 N ö ro n la rın ta b a k a la n m a s ı iç in b e y in d e k i DABİ iş le v s iz h o m o lo g 1 A sya
s in y a lle ş m e n in d ü z e n le n m e s i
(D r o s o p h ila )
B e y in d e k i s in a p t ik v e z ik ü lle r in v e k a ls iy u m STX1A S in ta k s in 1A T e s p it e d ilm e m iş
k a n a lla rın ın y e r le ş im i
S o s y a l d a v ra n ış la r, b iliş s e l v e a ğ rıy a y a n ıt PDYN O p io id n ö r o p e p t id ö n c ü s ü T e s p it e d ilm e m iş

v e r m e n in a r a b u lu c u lu ğ u (m u ta s y o n p ro d ln o rfin (o p lo ld

ş iz o fre n i, k o k a in b a ğ ım lılığ ı v e e p ile p s i ile n ö r o p e p t id le r e iş le n m iş )

iliş k ilid ir)
K a s iş le v i E n fe k s iy o n h a s ta lığ ı? K a s lifi b ü t ü n lü ğ ü n ü n d ü z e n le n m e s i LARG E M u s in b e n z e ri A frik a

(m u t a s y o n k a s b o z u k lu ğ u ile iliş k ili; L a ss a g lik o z ilt r a n s fe ra n s

a t e ş in e k a rşı o la s ı k o ru m a )
K a s lifi b ü t ü n lü ğ ü n ü n d ü z e n le n m e s i DMD D is tro fin A frik a

(m u t a s y o n D u c h e n n e k a s b o z u k lu ğ u ile

iliş k ili; L a ss a a t e ş in e k a rşı o la s ı k o ru m a )

S a ç fo llik ü lü g e liş im i B ilin m iy o r, b e lk i b u S a ç f o llik ü l ş e k il (m u t a s y o n d ü ş ü k n e m li ED AR E k to d is p la z in A re s e p tö rü D o ğ u A sya
p ro te in in d iğ e r a k tiv it e s in in e k t o d e r m a l d is p la z iy e n e d e n o lu r)

b ir p a rç a s ı o la b ilir
H e m o p o ie z is M a la ry a H e m o g lo b in s e n te z i (o ra k h ü c r e ö z e lliğ i) HBS B e ta - g lo b in A frik a A ş a ğ ı
(k a n y a p ım ı) (S ıtm a ) S a h ra
H e m o g lo b in s e n te z i H B A v e H BB A lfa - v e b e ta - g lo b in A k d e n iz

p o p u la s y o n la n
68 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLER TEMELİ
törlerden veya çevresel faktörlerden etkilenebilir. Örne­
ğin, Huntington hastalığının penetransı birey tarafından
taşınan CAG tekrar sayısına ve yaşa - hastalık orta yaşta
ortaya çıkar - bağlı iken, fenilketonürinin penetransı bi­
reyin besinsel çevresinde fenilalanin varlığına bağlıdır.
Değişken penetransın diğer bir nedeni, kodlayan dizi­
ler yerine genin promotorunda yer alan ve gen ürünü­
nün transkripsiyonel aktivasyonunu etkileyebilen ilave
SNP'lerin varlığıdır. Ayrıca, promotorun gelişimsel ve çev­
resel faktörlere bağlı olarak epigenetik modifikasyonu
(Bölüm 4'e bakınız) gen ekspresyonunu etkileyebilir ve
bu da değişken penetransa yansıyabilir.
3.6 Seçilim, neden monogenik hastalıkları
populasyondan elememiştir?
Eğer, erken yaşlarda ortaya çıkan ve ağır bir hastalığa ne­
den olan dominant bir alel durumunda olduğu gibi, has­
talığın uyum gücünü azalttığı açık ise, hastalığa neden
olan ve tek genle kalıtılan aleller niçin populasyondan
kaybolmazlar? Bunun birkaç nedeni vardır.
Birincisi, zararlı alel yeniden mutasyon ile sürdürü­
lüyor olabilir. Yani, zararlı alelin kopyaları, onları taşıyan
bireyler üremeden öldüklerinden populasyondan kayıp
olsa bile, alel sınırlı bir oranda, mutasyonla yeniden or­
taya çıkabilir. Populasyonda hastalığın sıklığı sabitse, mu-
Kutu 3.3 Kistik fibrozis
Kistik fibrozisteki temel sorun, klor iyonlarının
hücre zarından taşımmım sağlayan ve ayrıca diğer
iyon kanallarının düzenlenmesini kontrol eden kis­
tik fibrozis transmembran geçirgenlik düzenleyicisi
(CFTR, Cystic Fibrosis Transmembrane Conductance
Regulator) proteinin yokluğu nedeniyle, epitel hüc­
relerinden tuz ve su salınmasındaki düzenlenme
bozukluğudur. Bu hatalı iyon taşımını yüzün­
den, bronşiyal kanallarda üretilen mukus tabakası
kalındır, uzaklaştırılması zordur ve Pseudomonas
tasyon oranı hesaplanabilir. Böyle bir yöntem, erken dö­
nemde mutasyon oranlarının hesaplanmasında, örneğin
JBS Haldane tarafından X'e bağlı resesif bir hastalık olan
hemofili B'nin mutasyon oranının hesabında kullanıldı.
İkincisi, zararlı alelin etkileri üreme etkinliğinin en
yüksek olduğu yaş sonrasına kadar görülmeyebilir ve bu
nedenle alele karşı işleyen seçilim ya zayıftır ya da yoktur.
Örneğin bu durum, yeni vakaların %95'inden fazlasında
ailesel aktarımın olduğu ve denovo mutasyonların nadir
olduğu Huntington hastalığında görülür.
Üçüncüsü, zararlı alel populasyonda, bir alelin birden
fazla varyantını aktif olarak koruyan bir süreç olan den­
geleyici seçilimle sürdürülebilir. Dengeli seçilim için en
sık görülen neden, belirli bir lokus için heterozigot olan
bireylerin, homozigot olan bireylere göre daha iyi uyum
gösterdikleri heterozigot avantajıdır. Heterozigot avan­
tajının tıpta en iyi bilinen örneği, Afrika kökenli bireyle­
rindeki orak hücre karakteridir. Burada hemoglobin ß
lokusundaki orak hücre aleli (A-T SNP'si) için heterozigot
olanlar sıtmaya karşı normal alel için homozigot olanlara
göre, daha dirençli iken, bu alel için homozigot olanlarda
orak hücre hastalığına yatkınlık çok yüksek düzeydedir.
Zararlı alelin populasyonda sıtma tarafından oluşturulan
seçilim baskısı ile korunduğunu belirtmek önemlidir; Afri­
ka kökenli Amerikalılarda orak hücre alelinin alel frekansı
Batı Afrikadaki atasal populasyonlarında gözlenenden
daha düşüktür.
aeruginosa başta olmak üzere, sıklıkla akciğerde
enfeksiyona yol açar. Pankreastan sindirim enzimle­
rinin salmımı da etkilenir ve bu hem pankreasın inf-
lamasyonuna, hem de bağırsaktan besin emiliminin
bozulmasına neden olur. Diğer belirtiler bağırsakta,
safra kesesinde, deri ve üreme organlarında görülen
salgılama bozukluğu ve doğurganlıktaki önemli azal­
madır. Etkilenmiş birey için beklenen ömür oldukça
düşüktür, eskiden çoğu çocukluk döneminden fazla
yaşamazlarken, günümüzde akciğer nakli, gelişmiş
 SEÇİLİM, NEDEN MONOGENİK HASTALIKLARINI POPULASYONDAN ELEMEMİŞTİR?
antibiyotik tedavileri ve sindirim enzimi eksikliğini
giderme gibi gelişmiş tedavi yaklaşımlarıyla kistik
fibrozisli birçok hastanın kırklı ve ellili yaşlara kadar
yaşaması sağlanmıştır.
CFTR geni kromozom 7q31.2 üzerindedir. Bu
gende 1000’in üzerinde mutasyon saptanmıştır; va­
kaların %60-80’inde görülen en sık mutasyon, pro­
teinin 508’inci pozisyonunda bir fenilalanin amino
asidinin kaybına neden olan üç baz çiftlik delesyon-
dur (A- F508); hatalı A-F508 proteini hücre yüzeyine
ulaşmadan önce hücrenin kalite kontrol mekaniz­
maları tarafından parçalanır. Kistik fibrozis resesif
bir hastalıktır: homozigotlarda işlevsel protein tam
olarak kayıp iken, heterozigot taşıyıcılar genin işlev­
sel bir kopyasına sahipler ve fenotipik olarak normal
görünürler.
Kistik fibrozis Avrupa populasyonlarmdaki en
yaygın öldürücü genetik hastalıktır ve her 2500 bi­
reyden birinde görüldüğünden alel frekansı 0.02’dir.
Buna karşılık, Afrika’da 0.01 ve Doğu Asya’da 0.002
alel frekansları ile hastalık diğer populasyonlarda
daha az yaygındır. Avrupa’da alel frekansı kuzeyden
güneye gidildikçe azalacak şekilde bir klinal varyas­
yon gösterir. Avrupa populasyonlarmdaki A-F508
mutasyonunun yaşının en az 600 nesil (15.000 yıl
kadar) olduğu hesaplanmıştır.
Kistik fibrozis için homozigotluğun erken yaşta
öldürücü olması, alelin neden seçilimle populasyon-
dan elenmediği sorusunu akla getirir. Kistik fibrozis
alelleri için teorik heterozigot üstünlüğü hem man­
tıklı bir moleküler temele dayanmalı hem de kuzey
Avrupadaki yüksek yaygınlığı açıklamalıdır. İlk hi­
potez diyareye karşı korunma sağladığı şeklindeydi.
Vibrio cholerae ve bazı Escherichia coli suşlarında ol­
Kistik fibrozis ve Tay-Sachs hastalıkları heterozigot
avantajının olduğu varsayılan diğer Mendel kalıtımı gös­
teren hastalıklara örnektir. Dengeli seçilim, ana doku
uyuşum kompleksi (Major Histocompatibility Complex,
MHC) genlerindeki (Bölüm 9'a bakınız) çeşitlenmeye de
katkı sağlayabilir ve bu çeşitlenme, immün sistemin yanıt
verebileceği epitop çeşitliğini en üst düzeye çıkarır.
69
duğu gibi, diyareye neden olan bakteriler, bağırsak
epiteli üzerindeki CFTR ile etkileşime giren toksinle­
ri üretirler. Ayrıca, tifoya neden olan bakteri yabanıl
tip CFTR’i reseptör olarak kullanarak gastrointes­
tinal epitel hücrelerine girer ve A-F508 varyantını
ifade eden hücreler çok daha az bakteri içerirler. Bu­
nunla birlikte, kistik fibrozisin Avrupa hâkimiyeti bu
model için bir sorun yaratır: diyare dünya genelinde
yaygın bir hastalıktır ve aslında tropikal bölgelerde
daha sık olmak üzere, kistik fibrozisinkine ters bir
dağılım gradiyenti gösterir. Buna ek olarak, ondoku-
zuncu yüzyılın erken dönemlerinden önce Avrupa’da
koleranın varlığı pek olası görünmemektedir ve bu
dönemden önce Avrupa populasyonlarında kistik
fibrozis alellerini destekleyen kuvvetli bir seçilim
baskısı oluşturması beklenmez.
Daha yeni bir hipotez, kistik fibrozisin heterozi­
got üstünlüğü sağladığı hastalığın tüberküloz olabi­
leceğini ileri sürer. Kistik fibrozisin tarihsel ve coğ­
rafi dağılımı diyareden çok tüberkülozun dağılımı ile
uyumludur. Çeşitli çalışmalarda, kistik fibrozis has­
talarında ve onların (heterozigot olması beklenen)
ebeveynlerinde tüberküloz sıklığının düşük olduğu
saptanmıştır. Gerçekten, kistik fibrozis hastaların­
daki düşük arilsülfataz aktivitesi, Mycobacterium tu­
berculosis arilsülfataz aktivitesine sahip olmadığın­
dan ve sülfatı kendisi metabolize edemediğinden, bu
bakterinin çoğalmasını inhibe edebilir, ve bu ilişki
için bir moleküler açıklama oluşturur. Modelleme
çalışmaları, Avrupa’da onyedinci yüzyılda başlayan
ve ondokuzuncu yüzyılın sonlarına kadar süren tü­
berküloz epidemisinin kistik fibrozisin şimdiki yay­
gınlığına yol açacak, yeterli bir seçilim baskısı oluş­
turduğunu göstermiştir.
Son olarak, insanların değişen çevresi, seçilimin üze­
rinde işleyeceği zemini değiştirir. Bir Mendel kalıtımı
gösteren hastalık üzerinde işleyen seçilimi etkileyecek iki
zıt faktörü göz önüne alabiliriz. Birincisi, tıbbi bakımdaki
gelişmeler, geçmişte uyum gücü şiddetli derecede sınır­
lanan hastalıklı bireylerin şimdi çocuk sahibi olabilmeleri
70 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLERTEMELİ
nedeniyle, populasyondan nedensel aletleri eleme eği­
liminde olan seçilim baskısının azalması anlamına gelir.
Diğer taraftan, enfeksiyon hastalıklarının yükünü azal­
tan halk sağlığı gelişmeleri, dengeli seçilimi yönlendiren
güçlerde zayıflama ve populasyondaki zararlı alellerin
devamlılığını sağlayan heterozigot avantajında azalma
anlamına gelir.
3.7 Yaygın hastalıklar için tek gen yoktur
Obezite, tip 2 diyabet ve kalp-damar hastalığı gibi yaygın
hastalıklara neden olan bir tek gen yoktur. Bu hastalıklara
yatkınlık, çevresel ve gelişimsel faktörlerin eşlik ettiği, her
biri küçük etkilere sahip çok sayıdaki risk alelinin kombine
etkisi sonucu ortaya çıkar (Bölüm 4 ve 8 'e bakınız). Ayrıca,
hastalık riskini etkileyen bu risk alellerinin nasıl bir araya
geldiklerini tahmin etmek basit bir iş değildir. Etkileşimler
eklemeli veya sinerjik (epistatik) olabilir, eşik etkiler söz
konusu olabilir, ve gen-çevre etkileşimleri alellerin penet-
ransını etkileyebilirler.
Eğer belli hastalıklar yaygınsa, onlara neden olan aleller
de yaygın mıdır: "yaygın hastalık/yaygın varyant" hipotezi?
Ya da hastalıklar, hastalık lokuslarındaki çoklu, ancak tek
tek nadir alellerce ortaya çıkarılıyor olabilir mi? Bu soru,
böylesi alelleri araştırma stratejilerini düşündürür (Kutu
3.4'e bakınız). Gerçekten her iki durumun da geçerli olduğu
görülüyor. Örneğin, plazmada bulunan düşük yoğunluklu
lipoprotein kolesterol düzeylerindeki kalıtılabilir bazı var­
yasyonlar, ürünü bağırsakta kolesterol taşınmasına aracılık
eden ve dolayısıyla kolesterol düşürücü ezetimibe ilacının
moleküler hedefi olan NPC1L1 genindeki çoklu, nadir alel­
lerce oluşturulur. Tersine, Avrupa kökenlilerin %16 kadarı­
nın homozigot olduğu FTO genindeki yaygın bir varyant
(Hardy-Weinberg eşitliği ile alel frekansı 0.4) obezite ve tip
2 diyabet riskini arttırır. Yakın zamanda, obezite ve insülin
direnci ile ilişkili yaygın bir SNP, iştah ve enerji dengesinin
düzenlenmesinde görev alan melanokortin-4 reseptör
(MC4R) geninin kontrol bölgesinde saptandı. MC4R (kuzey
Avrupa populasyonlarında alel frekansı 0.25 kadardır) ve
FTO risk alellerinin etkileri eklemelidir. İlginç olarak, MC4R
risk aleli viseral yağlanmaya ve insülin direncine çok yatkın
olduğu bilinen Güney Asya kökenli bireylerde daha yay­
gındır (alel frekansı 0.37). Bir şekilde reseptör proteininin
ekspresyonunu yönlendirdiği düşünülen MC4R polimor-
fizmi özel öneme sahiptir. Reseptör proteinin kodlama
bölgesindeki fonksiyon kaybına neden olan mutasyon-
ların, erken yaşta başlayan aşırı yeme ve ölümcül obezite
ile karakterize, nadir ve dominant olarak kalıtılan bir send-
romla ilişkili olduğu uzun zamandan beri bilinmektedir. Bu
da monogenik ve multifaktöriyel metabolik bozukluğun
genetik nedenlerinde çakışma olabildiğini ortaya koyar.
Bunun tekrarlayan bir örüntü olup olmadığı aydınlatılmayı
beklemektedir.
Fakat, obezite ve tip 2 diyabet riskini artırması ile karak­
terize olduğu en iyi bilinen FTO geninin bile hastalık riski
üzerindeki etkisi ılımlı ve populasyona özgüdür. Örneğin,
AvrupalIlarda FTO risk aleli için homozigot olma, risk alelini
taşımayan bireylerle karşılaştırıldığında, erişkin vücut ağır­
lığını sadece 3 kg kadar, obezite riskini 1.67 kat ve metabo­
lik sendrom riskini 1.17 kat arttırır. Böylesi alel frekansları
ve risk artışları tüm insan populasyonlarında henüz görül­
memiştir. Dahası, yağ dokusu düzeyinde incelendiğinde
bile, tüm genom temelinde obezite ile ilgili karakterlerin
ekspresyonuna kalıtımın katkısı sadece %30 kadardır.
Önemli olarak, risk alellerinin etkisi çevresel faktörler
tarafından değiştirilebilir. Örneğin, tip 2 diyabet riskini ar­
tıran çeşitli genlerin etkileri, doğum ağırlığı (erken dönem
beslenmesini temsil etmek üzere; Bölüm 7'ye bakınız) ile
değiştirilirler. Fin topluluğunda yapılan bir çalışmada, pe-
roksizom proliferasyonunu aktive edici reseptör y(PPARy)
Pro-12— Ala/Pro SNP'sinin, sadece düşük doğum ağırlıklı
bireylerde, sonraki yaşamda insülin direnci riski ile ilişkili
olduğu bulunmuştur. Genç erişkinlerde doğum ağırlı­
ğı, insülin VNTR lokusu ve insülin direnci riski arasındaki
ilişki, yaşlılarda glukoz toleransı, ACE gen polimorfizmi
ve doğum ağırlığı arasındaki ilişki benzer etkileşimlerin
yayınlanmış başka örnekleridir. Kas-iskelet sisteminde,
doğum ağırlığı, vitamin D reseptörü (Şekil 3.9) veya kalsi­
yum duyarlı reseptör genotipi ve yaşlı erişkinlerde osteo-
poroz risk faktörleri arasında etkileşimler vardır.
Bu aleller hafif derecede zararlı olsalar bile, insanın
evrimsel tarihinde neden seçilimle denemedikleri soru­
su tekrar karşımıza çıkar. Bazı ayrıntı farklılıklar olmakla
birlikte, nedenler yukarıda tartıştığımız monogenik has­
talıklarla ilgili yanıtlarla benzerdirler. İlki, hafif zararlı alel­
ler, özellikle populasyonda yaygın iseler ve sadece diğer
alellerle birlikte iken zararlı oluyorlarsa, kuvvetli bir seçi-
 GENETİK OLMAYAN KALITIM 71

Düşük doğ u m ağırlığı Orta d oğ u m ağırlığı Yüksek doğum ağırlığı

1.2 -

fN
E
U !
Ot
^ 1.1 -
■Dİ
D

BB Bb bb

Şekil 3.9 Doğum ağırlığı, yaşlı erkek ve kadınlarda bel omurlarının kemik yoğunluğu ve vitamin D reseptör genotipi arasındaki
ilişkiyi değiştirir. Doğum ağırlığı en düşük üçte birin içindeki bireyler arasında, BB genotipli bireylerde kemik mineral yoğunluğu
önemli derecede daha yüksektir. Tersine, doğum ağırlığının en yüksek üçte birin içinde olan aynı genotipli bireylerde kemik
mineral yoğunluğu azalmıştır (Gluckman, P.D. vd. (2008) New England Journal of Medicine 359,61-73'den yazılı izinle)

Hm baskısının neden olduğu boyutta uyum gücünü et­
kilemeyebilirler. Elbette, genel olarak kronik hastalıkların
çoğunda olduğu gibi, üreme yaşından sonra görülen et­
kiler, uyum gücünü daha da az etkileyecektir. İkincisi, bir
zamanlar insanın evrimleştiği çevrelerde avantajlı veya
nötral olan aleller, şimdi çoğumuzun yaşadığı çok farklı
çevrelerde zararlı olabilirler. Dolayısıyla, sağlık bozuklu­
ğu şeklinde görülen fenotipi veren genetik varyasyonun
ekspresyonuna neden olan şey, evrimsel olarak yeni çevre
ile (örneğin, artmış ömür uzunluğu veya enerjice zengin
beslenme) etkileşimdir. Özel olarak enerji metabolizması­
na uygulandığında, bu durum Bölüm 8 'de tartışılmış olan
tutumlu genotip hipotezinin temelidir.
Dahası, böylesi "şimdi-zararlı" aleller, şimdiki insan po-
pulasyonlarında seçilimin hedefleri olabilirler, fakat seçi­
limin yavaş temposu nedeniyle hala yaygın olacaklardır.
Yaygın hastalıklar için bu yatkınlık genlerinin bazıları üze­
rinde işleyen seçilime ilişkin kanıtlar vardır. Örneğin, tip 2
geninin risk aleli, hem lipid metabolizmasında "tutumlu"
bir role sahip olduğundan, hem de çocukluk dönemi di-
yaresine karşı koruma sağladığından, atasal alel olabilir.
Son çalışmalar, farklı insan populasyonlarının bazı yaygın
metabolik hastalıklarla ilişkili genlerde, iklim-bağlantılı
uyum gösterdiğini açık olarak ortaya koymuştur. Bu du­
rum metabolik işlevlerin, deri rengi ve vücut şekli gibi (Bö­
lüm 6 'ya bakınız) klinal varyasyonların etkisinde kaldıkla­
rına işaret etmektedir ve böylesi varyasyonlar, hastalığa
yatkınlıkta populasyon farklılıklarının kaynağı olabilir.
3.8 Genetik olmayan kalıtım
Genetik varyasyon, bütün kalıtılabilir özelliklerin asıl
nedeni midir? Nesilden nesile aktarımın DNA dizisinin
kalıtımından başka şekillerde olabildiğine dair görüşler
biyologlar tarafından her zaman şüphe ile karşılandı ve

diyabete yatkınlığı arttıran PPARy geninin aleli atasal alel küçümseyici bir ifade ile "Lamarkçılık" olarak isimlendiril­
di (Bölüm 2'ye bakınız). Ancak, kültür, davranış ve hatta
-en yakın akrabamız şempanzede bulunan bir alel - iken,
fiziksel özelliklerin, aileler içinde birikebildiği sağlayan
koruyucu alel insana özgüdür. Benzer şekilde, kalp-damar
birkaç başka yol vardır.
ve Alzheimer hastalıklarına neden olan apolipoprotein E
72 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLER TEMELİ
Kutu 3.4 Karmaşık hastalıkların genetik nedenleri:
bağlantı ve ilişkilendirme
Kalıtsal hastalıklarla ilişkili genleri bulmak için iki
yaygın yaklaşım vardır. Birincisi, belirgin fenotipik
etkilere sahip genler ya da belirli DNA dizileri gibi
genetik belirteçlerin kalıtım örüntüsü ile ailelerdeki
hastalık, oluşum örüntüleri arasındaki korelasyonu
bulma girişimi olan bağlantı haritalamasıdır. Eğer
hastalığa yatkınlık, belirteçle aynı örüntüde aktarılı-
yorsa, hastalık nedeni olan gen (fiziksel belirteçten
rekombinasyonla ayrılmadıkları için) ona yakın yer­
leşmiş olmalıdır. Belirteç aracılığı ile tanımlanmış
kromozom üzerinde bulunan gen bilgileri, hastalık
oluşumuna katkıları moleküler biyolojik yöntem­
lerle incelenebilecek ve biyolojik olarak akla yakın
olmalarıyla değerlendirilebilecek aday genlerin bir
listesini sağlar. Bağlantı haritalamasının en etkili
olduğu durum yüksek derecede penetran monogenik
hastalıklardır. Çok lokuslu genetik varyasyon örün-
tülerinin analizinde örnekleme ile ilgili ve istatistik­
sel sorunlar vardır. Buna bağlı olarak, karmaşık çok
faktörlü hastalıklarda işe karışan genleri tanımla­
dıklarını iddia eden birçok erken bağlantı çalışması
tekrarlanmamıştır.
İkinci yaklaşım, belirli bir alelin varlığı için akraba
olmayan hasta ve hasta olmayan insanları (sırasıyla
olguları ve kontrolleri) analiz eden ilişkilendirme
çalışmalarıdır. Eğer bir alel hastalarda kontroller­
den daha sık bulunuyorsa, o alelin (ya da yakından
Birincisi, insanların düşünme ve eylem yollarını diğer
insanlardan öğrendiği kültürel kalıtımdır. Kültürel kalıtım,
basit olarak çocukların ebeveynlerinden öğrenmeleri ile
ilgilenmez: bireyler kendi ebeveynlerinin neslinden olan
başka büyüklerden ve kendi akranlarından da öğrenebi­
lirler. Kazanılan davranışlar sağlık açısından olumluda (ör­
neğin, eğitim yönelimleri veya kariyer fırsatları) olumsuz
da (örneğin, zararlı beslenme örüntülerinin kopyalanma­
sı, sigara içme ve uyuşturucu kullanma) olabilir. Dahası,
örneğin nesiller arasında egzersiz ve yeme örüntülerine
bağlı bir alelin) hastalıkta bir rol oynayabileceği var­
sayılır. Son birkaç yılda, büyük insan genetik var­
yasyon setlerinin ve yüz binlerce SNP’nin birlikte
analizini olası kılan dizileme teknolojilerinin varlığı,
geniş (binlerce hatta on binlerce bireyden oluşan)
hasta ve kontrol serilerinin bir araya getirilmesiyle
birlikte, birçok çok faktörlü hastalığa katkıda bulu­
nan genetik varyasyonları tanımlayan genom ölçe­
ğinde ilişkilendirme çalışmalarını kolaylaştırdı.
Örneğin, yedi yaygın hastalığın gözlendiği 14.000
olgu ve 3000 kontrol üzerinde yapılan son bir ça­
lışma; koroner kalp hastalığı, tip 1 ve tip 2 diyabet,
romatoid artrit, Crohn hastalığı, bipolar bozukluk
ve hipertansiyon için hastalık lokuslarını tanımladı.
Sadece bir çalışmadan elde edilen sonuçların dikkat­
le yorumlanması gerektiğini tekrar vurgulanmalıyız:
tekrarlanabilirlik yukarıda tartışılan istatistiksel
ve teknik sebeplerden dolayı sınırlı olabilir. Ayrıca,
bunların neden-sonuç ilişkisini göstermeyen, basit
ilişkilendirme çalışmaları olduğunu da hatırlatmak
önemlidir: alelin varlığı mutlaka ve doğrudan has­
talık riskine işaret etmez. İlişki dolaylı olabilir, alel
diğer genetik, gelişimsel ve çevresel faktörlerin varlı­
ğında etki etmesi olası bir faktör olabilir. Bu nedenle
bir populasyondaki ilişkilerin neden diğerinde görül­
mediğinin hem teknik, hem biyolojik birçok sebebi
vardır.
karşı tutumların nesiller arasındaki aktarımı nedeni ile
obezitenin aile içinde yoğunlaşabildiği kolaylıkla görüle­
bilir. Aslında, yeni bir çalışma, obezitenin aynı kuşaktaki
sosyal ağlar içinde"aktarılabillr"olduğunu ve eğer bir kişi­
nin kardeşi, arkadaşı veya eşi obez ise, kendisinin de obez
olma riskinin arttığını göstermiştir.
Davranış, aktif öğrenme gerektirmeksizin de aktarıla­
bilir. Ana sıçanların yavrularına gösterdikleri ilgi farklılıklar
gösterir; bazıları yavrularını sık, diğerleri nadir olarak yalar
ve tımar ederler. Analarından yüksek derecede ilgi gören
74 VARYASYONUN VE KALITIMIN MOLEKÜLER TEMELİ
vardır. İsveç'te yapılmış, bir kuşaktaki büyük ebeveynlerin
beslenmesi ile onların torunlarındaki diyabet ve obezite
riskinin bağlantılı olduğuna işaret eden epidemiyolojik
gözlemler gibi, hastalık riskinin nesiller arası geçişini des­
tekleyen, çok sınırlı klinik veriler vardır.
Son olarak, bazı hastalık risk faktörleri, anasal özel­
likler tarafından fiziksel olarak aktarılabilirler. Örneğin,
küçük yapılı analar, anasal sınırlamalardan dolayı daha
küçük bebeklere sahip olma eğilimindedirler (Bölüm 7 ve
8 ' bakınız), ve bu durum genetik gelişim potansiyelinden
çok, olasılıkla fetüs büyüklüğünün anasal büyüklüğe uy­
masını sağlamaya yönelik besinsel sınırlamalarla ilgilidir.
Diğer taraftan, anasal gebelik diyabeti sırasında olduğu
gibi gebelik süresince aşırı besin sağlanması, fetusun aşırı
büyümesine (makrosomia) ve çocukta obezite ve diya­
bet riski artışına yol açar. Diyabet varlığından bağımsız
olarak, anasal obezitenin benzer şekilde aktarab ildiği­
ne ilişkin veriler vardır. Epidemiyolojik çalışmalar, insan
populasyonlarında benzer ilişkiler yönünde bir eğilimin
olduğunu, fakat sıklıkla kültürel ve davranış faktörlerinin
etkilerinin işe karıştığını göstermiştir.
3.9 Sonuç
Bu kitapta, öncelikle seçilim sonucu alel sıklığındaki var­
yasyon olarak tanımlanabilen mikroevrim ile ilgilendik,
insanlar arasındaki fenotipik varyasyonları önemli ölçüde
genotipteki farklılıklardan kaynaklanır. Varyasyon, insan
genomunda nesil başına 50-100 yeni mutasyon oranı ile
ortaya çıkar ve mutasyonların sadece küçük bir kısmı gen
ifadesinde değişikliklere yol açsa da, böylesi varyasyonlar
seçilim için ham madde sağlar.
Her ne kadar insanlarda bireyler arası varyasyon, "nor­
mal" bireyin olmadığını gösterecek ölçüde geniş olsa da,
genetik hastalıklar belirli bir çevrede dezavantajlı olan
varyasyondan kaynaklanır. Basit genetik belirleyicilerle
ortaya çıkan hastalıklar görece nadirdirler. Birçok mono-
genik hastalıkdenovo mutasyonlardan kaynaklanır, fakat
dengeli seçilim ve patolojinin üreme yaşı sonrasında baş­
laması gibi evrimsel nedenler, monogenik hastalıkların
populasyondaki devamlılığı ile ilişkili, görünürdeki bilme­
ceyi açıklayabilir. Tersine, tip 2 diyabet ve kalp-damar has­
talığı gibi, bugünkü en yaygın hastalıklarımız, karmaşık
ANAHTAR NOKTALAR
• insan genom u bireyler arasında % 0,5 kadar
farklıdır. Bu varyasyon SN P'lerden ve daha uzun
dizilerin insersiyonları, delesyonları, inversiyonları
ve dup likasyonlarınd an kaynaklanır.
• Populasyonlar arasındaki dizi varyasyon
örüntüleri, insanın kökeni ve insanların geçirdiği
seçilim baskıları hakkında bilgi sağlar.
• Dizi varyasyon un u n sad ece küçük bir oranı, tespit
edilebilir fenotipik d eğişikliğe neden olur.
• Kistik fibrozis gibi m onogenik hastalıklar nadir
olm a eğilim inde olm alarına karşın, seçilim den
sorum lu birçok m ekanizm a zararlı alellerin
tüm ünü p opulasyondan eleyem em iştir:
yeniden m utasyon, ürem e yaşı sonrasına
ertelen m iş b aşlangıç ve heterozigot avantajı bu
m ekanizm aların başlıcalarıdır.
• Tip 2 diyab et gibi yaygın hastalıklara genetik
yatkınlık, çevresel ve gelişim sel faktörlerle birlikte,
her biri küçük etkilere sahip, riske katkı sağlayan
birçok alelin birlikte etkilerinden kaynaklanır.
• Bütün kalıtım g en etik değildir. H astalık riski
kültürel veya davranışsal faktörlerle aktarılabilir,
DNA ve gen ifadesinin ep ig enetik m odifikasyonun
nesiller arası devam lılığına ilişkin veriler giderek
artm aktadır.
genetik, çevresel ve - sonraki bölümde göstereceğimiz
gibi - gelişimsel belirleyicilere sahiptirler. Böylesi hasta­
lıklarla ilgili yüksek yatkınlığın genetik temeli -çoğu kar­
maşık fenotipik özelliklerde olduğu gibi- her biri küçük
etkilere sahip, çok sayıda görece yaygın hastalık-yatkınlık
alelinin kombine etkisi nedeniyle olmalıdır. Bu karmaşık­
lık daha geniş sonuçlara sahiptir. Örneğin, öjeninin neden
işlemeyeceğini gösterir: seçici üremenin bu hastalıkların
yaygınlığını azaltması olası değildir. Bu aynı zamanda pek
çok hastalık için "sihirli kurşun"gen tedavisinin olmayaca­
ğı anlamına da gelir. Yine de böylesi karmaşık bozukluklar
için hastalıkla ilişkili genlerin tanımlanması, patofizyolo-
jik gözlemler için ipuçları sağlar ve tedavi girişimleri için
potansiyel hedefleri gösterir.

İnsan genetik varyasyon çalışmalarının tıbbın ötesin­
de de yankıları olabilir. İnsan genomundaki varyasyon
örüntülerinin analizi, insanın evrimi süresince seçilime
uğrayan genlerin tanımlanmasına olanak sağlar. Bu ça­
lışmalar, bizi insan yapan faktörler -diğer primatlarla
son ortak atamızdan beri oluşan değişiklikler- ve insanın
şimdi içinde yaşadığı birçok değişken çevreye uyumunu
sağlayan yolları şekillendiren seçilim baskıları hakkında
ipuçları sağlayabilir.
Ek okumalar
Carroll, S.B. (2006) The Making o f the Fittest: DNA and the
Ultimate Forensic Record of Evolution. W.W. Norton &
Company, New York.
Davey Smith, G. and Ebrahim, S. (2003) 'Mendelian ran­
domization': can genetic epidemiology contribute to
understanding environmental determinants of disease?
International Journal of Epidemiology 32,1 -22.
Di Rienzo, A. and Hudson, R.R. (2005) An evolutionary frame­
work for common diseases: the ancestral-susceptibility
model. Trends in Genetics 21,596-601.
EK OKUMALAR 75
Jablonka, E. and Lamb, MJ. (2005) Evolution in Four
Dimensions: Genetic, Epigenetic, Behavioral and Symbolic
Variation in the Flistory o f Life. MIT Press/Bradford,
Cambridge, MA and London.
Jobling, M.A., Hurles, M.E., and Tyler-Smith, C. (2004) Human
Evolutionary Genetics. Garland Science, London.
Levy, S., Sutton, G., Ng, P.C. etal. (2007) The diploid genome
sequence of an individual human. PLoS Biology 5, 2113­
2144.
Manica, A., Amos, W., Balloux, F„ and Hanihara, T. (2007) The
effect of ancient population bottlenecks on human phe­
notypic variation. Nature 448,346-349.
Manolio.T.A., Brooks, L.D., and Collins, F.S. (2008) A HapMap
harvest of insights into the genetics of common disease.
Journal of Clinical Investigation 118,1590-1605.
Strachan, T. and Read, A. (2003) Human Molecular Genetics.
Garland Science, London.
Wellcome Trust Case Control Consortium (2007) Genome­
wide association study of 14,000 cases of seven common
diseases and 3,000 shared controls. Nature 447,661-678.
Wheeler, D.A., Srinivasan, M., Egholm, M. et at. (2008) The
complete genome of an individual by massively parallel
DNA sequencing. Nature 452,872-876.
 BÖLÜM 4
Evrim ve gelişim
4.1 Giriş
1909 yılında, Mendel'in özelliklerin birim faktörler halin­
de kalıtıldığı gözlemlerinin yeniden keşfedilmesinden
hemen sonra, İsveçli bitki fizyologu Wilhelm Johanssen
kalıtılan birim faktörler için gen, ifade edilen gözlenebi­
lir bir karakter ya da bir populasyonun karakter seti için
fenotip ve fenotipin gözlenemeyen biyolojik temeli için
genotip terimlerini kullandı. Günümüzde genotip tek bir
hücre ya da organizmanın genetik yapısını, fenotip ise bu
genotipin gözlenebilir özellikler dizisini ifade etmektedir.
Johanssen gibi, bir genotipin bir dizi farklı fenotiple ilişkili
olabileceğini ve birden fazla genin doğrudan ya da do­
laylı olarak herhangi bir özelliğe katkıda bulunabileceğini
kabul etmekteyiz. Hücresel düzeyde, tüm vücut hücreleri
aynı genotipe sahiptir. Fakat sinir, karaciğer, pankreas ß
hücresi ya da nötrofil gibi hücre tiplerinin her birinin ol­
dukça farklı fenotipleri vardır. Gelişimsel biyoloji alanında
yapılan araştırmaların çoğu, hücresel mikroçevrede bu­
lunan ve gen ekspresyonunda ardışık nesillerde tekrar­
lanan değişikliklere neden olarak farklılaşmış hücrelerin
olgun fenotipini ortaya çıkaran, diğer hücreler, hücre dışı
matriks ve büyüme faktörleri gibi unsurların farklılaşma
sürecini düzenlemesine odaklanmıştır.
Gelişimsel süreçler, aynı genotipe sahip organizmala­
rın entegre fenotiplerinin değişebilme mekanizmasının
anlaşılması açısından da aynı derecede önemlidir. Tek yu­
murta ikizleri hiçbir zaman tam anlamıyla aynı değillerdir
(aşağıdaki Kutu 4.4'e bakınız). Dahası, ikizler çocukluk ve
adolesan evre boyunca geliştikçe daha fazla değişirler
ve birbirlerinden daha iyi ayırt edilebilir hale gelirler; bu
durum, fenotipin belirlenmesinde gelişimsel çevrenin
büyük bir rol oynadığını açıkça göstermektedir. Pek çok
omurgasız hayvanın, bazı balıkların ve çiftyaşamlıların
(amfibiler) gelişimsel etkilenimler sonucunda farklı stere-
otipik fenotiplere (morph) gelişebildikleri yüzyıldan daha
fazla süredir bilinmektedir. Aynı genotipten farklı biçim­
lerin ortaya çıkması olgusu polifenizm olarak bilinir. Bu­
rada gelişmekte olan organizma gelişiminin erken evre­
lerinde bir çevresel uyarana yanıt verir ve iki veya daha
fazla olası biçimden birine giden gelişim yoluna girmiş
olur. Örneğin, bir dişi arı larvası bir kraliçe arıya ya da bir
işçi arıya gelişebilir. Eğer dişi larva erken larval evrede bü­
yük oranda kraliyet jeli ile beslenirse kraliçe arıya, başka
bir şekilde beslenirse işçi arıya gelişir. Son çalışmalar, bu
'karara'fenotipi belirleyen kritik genlerin ifadesini etkile­
yen epigenetik süreçlerin aracılık ettiğini göstermiştir.
Daha yaygın ve kaçınılmaz olarak memelilerde, geli­
şimsel etkilenimler dişi arılarda olduğu gibi stereotipik
olarak farklı belirgin biçimlerin oluşumuna neden olmaz;
sonuç daha çok belirli bir karakterin büyüklüğü ile tanım­
lanan bir devamlı fenotip aralığıdır. Gelişimi etkileyen bir
çevre bileşenindeki çeşitliliğe yanıt olarak indüklenen
fenotip aralığı reaksiyon normu olarak adlandırılır (Kutu
4.1 'e bakınız). Reaksiyon normu kavramı, sıklıkla evo-devo
biyolojisi olarak adlandırılan evrimsel gelişim biyolojisinin
kavramsal temelinin önemli bir bileşeni olmuştur.
Yaşamın erken evresinde gelişim yolağının değişimiy­
le tek bir genotipten oluşan fenotipi düzenleme kapasite­
si anlamına gelen gelişimsel plastisite sürecinin evrimde
anahtar bir süreç olduğunu şimdi anlıyoruz. Bu, organiz­
maların karakterlerini farklı çevrelere uydurarak ve dü-
77
78 EVRİM VE GELİŞİM
Kutu 4 .1 Gelişimsel plastisitede teorik kavramlar
Bu bölümün altı çizilecek temel mesajlarından birisi
tek bir genotipin gelişimsel etkiler nedeniyle bir dizi
fenotip oluşturabileceğidir. Fenotipteki bu değişken­
lik bir dizi genetik ve gelişimsel kısıtlılıkla sınırlandı­
rılmıştır. Bu yüzden fenotipin farklı yönleri arasında
korelasyonlar olacaktır.
Nihai olarak, tek bir genotipten kaynaklanan ve
gelişimsel olarak indüklenen fenotipler dizisi, değiş­
miş fizyoloji, değişmiş anatomi veya değişmiş yaşam
öyküsü karakterleri gibi çeşitli biçimlerde oluşabilir.
Ortaya çıkacak bu özgün sonuç gelişimsel çevrenin
doğasına, kalıtsal genotip özelliklerine ve belki de
epigenotipe bağlı olacaktır. Reaksiyon normu terimi
gelişimsel plastisitenin indüklediği olası fenotipik
çeşitlilik aralığını tanımlamak için kullanılır. Plastisi­
tenin indüklemediği reaksiyon normu ise gelişimsel
çevre aralığında sabitlenmiş fenotipik karakterdir.
Gelişimsel plastisite (etkin olarak reaksiyon normu
ile tanımlanır) de seçilime maruz kalabilir: gelişim­
sel olarak olası bu plastisite sürecine sahip olmak
değişken ya da potansiyel olarak değişken çevrelerde
uyumsal avantaj sağlar. Bir çevrede uyumsal avanta­
ja sahip olan bir özelliklik başka birinde dezavantaj­
lı olabilir: bu kavram kitabın değişik bölümlerinde
uyumsuzluk olarak tanımlanmıştır.
Evrimsel düşüncenin evriminde nicel yaklaşım­
ların önemli rolünden dolayı, reaksiyon normunun
grafiksel olarak nasıl ifade edilebileceği başlı başına
bir konu olmuştur! Farklı yaklaşımlar okuyucunun
ihtiyaçlarının ötesindedir ve bu yüzden x ekseni­
nin gelişim sürecindeki çevre şartları, y eksenin ise
özelliğin büyüklüğünü temsil ettiği en yaygın olan
biçimini tanımlayacağız. Fetal çevrenin daha sonraki
insülin duyarlılığına etkisi Bölüm 7’de ele alınmak­
tadır. Yüksek düzeyde anasal beslenme obezite ve
insülin direncine sahip çocuk sahibi olmaya neden
olabilir. Farklı mekanizmalarla ortaya çıkan anasal
yetersiz beslenme durumunda da çocuklar insülin
direnci ve viseral yağlanma gösterebilmektedir. Basit
reaksiyon normları bu ilişkileri göstermek için çizile­
bilir (Şekil 4.1).
Reaksiyon normu fenotipik karakterin sürekli
aralığını tanımlamaktadır ve genom veya diğer sı­
nırlanmalar ile belirlenen alt ve üst limitleri vardır.
Ancak bazı durumlarda gelişimsel plastisite sürekli
bir fenotip dizisi oluşturmaz, bunun yerine bir dizi
kesintili alternatif stereotipik formu indükler: bun­
lar polifenizmler olarak adlandırılır. Klasik örnek iki
alternatif formu olan polifenik dişi arıdır: kraliçe arı
ve işçi arı genetik olarak birbirinin aynısıdır ve feno­
tipik farklılık erken larval evrede farklı besin alımları
nedeniyle ortaya çıkar. Çevre tarafından tetiklenen
polimorfizmler böceklerde yaygın olmakla birlikte
bazı omurgalılarda da görülmektedir, örneğin sü­
rüngenlerde eşeyin belirlenmesi çevresel etkenlerle
tetiklenir. Memelilerde genelde fenotipteki gelişim­
sel olarak kesintisiz varyasyonlarla ilgileniriz, ancak
memelilerde polifenizmler de vardır. Örneğin poli-
fenizm Himalaya tavşanlarında çiftleşme dönemle­
rindeki sıcaklık eşiklerine bağlı olarak kulaklarda ve
ekstremitelerdeki tüylerin renklenmelerinde görü­
lür. Benzer etkiler siyam kedilerinde farelerde ve ko­
baylarda da görülür ve gen mutasyonları nedeniyle
Şekil 4.1 Gebelik sürecinde anasal beslenmedeki varyasyon
ile ileriki yaşlarda ortaya çıkan riskdeki varyasyonu gösteren
basit reaksiyon normları. Obezite ve insülin direnci farklı
mekanizmalardan kaynaklanabileceğinden, reaksiyon
normunun şeklinin farklı olabileceğine dikkat ediniz.
 GELİŞİM: ÖNCEDEN Mi BELİRLENMİŞTİR YOKSA PLASTİSİTE GÖSTERİR Mi?
ortaya çıkan farklı melanizasyon bu canlıların sıcak­
lığa duyarlı olmalarına neden olur.
Ekstrem fenotiplere karşı işleyen seçilme denge­
leyici seçilim denir (ekstrem terimi seçici çevreye
kıyasla kullanılmaktadır). Yani belirli bir özellik için
ele alındığında, varyasyonun büyük bölümü ortala­
ma fenotipin etrafında toplanır (reaksiyon normu­
nun ortasındadır), bu yüzden genetik çeşitlilik azal­
mıştır. Rus biyolog Schmalhausen fenotipteki karar­
lılığın (Conrad Waddington tarafından daha sonra
kanalize olma olarak adlandırılmıştır) gelişimsel
süreçler üzerinde işleyen dengeleyici seçilimden kay­
naklandığını savunmuştur, buna göre genetik ve çev­
resel etkilere karşı özelliklerin ifadesi korunmuştur.
Kanalize olmanın tersi genetik asimilasyon olarak
adlandırılır. Bu kavrama göre çevresel değişiklik ba­
zen daha önce gözlenmemiş bir dizi fenotipi (diğer
zenleyici süreçlerini seçilim ve homeostasis arasında bir za­
man ölçeğinde değişen durumlara göre ayarlayarak uyum
güçlerini korumalarına veya artırmalarına izin verdiği için
ortaya çıkar (Bölüm 1'e bakınız). Bu süreçler, hem genotipik
sınırlılıklar kapsamındaki zorluklara yanıt vermek için orga­
nizmalara bir yol sağladıklarından, hem de evrimsel fırsat
ve yeniliklerin ortaya çıkmasına neden olabildiklerinden
evrimsel repertuarın önemli bileşenleridir.
Bu bölüm öncelikle gelişimsel esnekliğin insan biyo­
lojisinde oynadığı anahtar role odaklanmaktadır, fakat
daha geniş kavramsal bir perspektife de ihtiyacımız var­
dır. Hızla gelişen evo-devo alanı, Lamarck'tan bu yana ev­
rimsel düşünceyi meşgul etmiş olan, gelişim sürecine etki
eden çevresel fakörlerin evrimsel bağlamda nasıl etkin
olabildiği problemine yeni bir anlayış getirmektedir. Ge­
lişimsel plastisite bittikten sonra kazanılan karakterlerin
kalıtılamayacağını artık biliyoruz, ancak bu, bir nesildeki
çevresel etkenlerin sonraki nesillere etki etmeyeceği an­
lamına gelmez; aslında bu seçilimin yapmakta olduğu şe­
yin ta kendisidir. Ancak gelişimsel plastisite ve epigenetik
alanında ortaya çıkan yeni kavramlar, kısa süreli etkileri
79
bir ifadeyle, reaksiyon normunun bir kısmını) açığa
çıkartabilir. Tavşan örneğini ele alalım. Eğer bütün
Himalaya tavşanları sıcak ortamda büyütülse ve çift-
leştirilselerdi, genetik temelli gelişimsel bir potansi­
yelleri bulunsa bile, siyah kulaklara ve ekstremitelere
sahip olma kapasiteleri hiçbir zaman gözlenemeye-
cekti. Eğer çevresel değişiklik sürekli olsa ve eğer
bu değişkenin etkisinde kalan reaksiyon normunun
uyumsal bir değeri olsaydı, o zaman seçilim bu bi­
leşenin lehine işleyecekti ve böylece populasyonun
fenotipik örüntüsü değişecekti. Genetik asimilasyo­
nun bir başka örneği VVaddington’un, gelişim süre­
cinde sıcaklık şokuna maruz bırakılarak kanatların­
da farklı damar örüntüleri oluşturulan Drosophila
sinekleri üzerindeki ünlü deneyidir (aşağıdaki Kutu
4.3’e bakınız).
olan çevresel faktörlerin sonraki nesilleri nasıl etkilediği
konusunda yeni bir anlayış önermektedir.
4.2 Gelişim: önceden mi belirlenmiştir
yoksa plastisite gösterir mi?
Bir yaşamın ne zaman başladığı ve gelişimin nasıl ilerledi­
ği sorusu düşünürleri binlerce yıldır büyülemiştir. Yunanlı
filozof Aristo yeni bir insanın dişi ve erkek bileşenlerin ka­
rışımından oluştuğuna inanmıştır: dişi yapısal malzeme
olarak menstrüel kanla katkıda bulunurken, erkek seme­
ni aktif bölüm olarak yeni biçimi oluşturur. "Biçimlenmi-
şin""biçimlenmemişten" geliştiğini varsayan ve gelişimin
kademeli ve plastisiteli olarak tanımlandığı bu eski bakış
açısı epigenez olarak adlandırılır. Belirgin geçersizlikleri­
ne karşın, güncel yaklaşımla bazı benzerlikleri de vardır.
Aristocu görüş, ışık mikroskopisindeki ilerlemelerle,
sıklıkla hayvan fetüslerlnde olsa da, doğumdan önceki
yaşamın detaylı bir şekilde incelenmeye başlandığı erken
modern çağa kadar etkinliğini sürdürdü. Bu basit mik­
80 EVRİM VE GELİŞİM
roskoplarla gözlenenlerin ne olduğu ve bunların önemi
konusundaki tartışmalar onyedincl ve onseklzinci yüz­
yıllarda şiddetle devam etti. Aristo embriyo içerisindeki
içsel kuvvetlerin hem biçimi hem de ruhu oluşturduğunu
öne sürmüştü: tüm organizmalarda bir vejetatif kuvvet,
hayvanlarda lokomotor bir kuvvet ve sadece insana özgü
olan akıl kuvveti. Ancak, tüm ekstremiteleri ve organlarıy­
la, atmakta olan kalbiyle ve hatta spontan hareketleriyle
gelişmekte olan bir fetüs gibi karmaşık bir yapı hiç yoktan
nasıl ortaya çıkabilmektedir? Epigenetik gelişim felsefesi
akla yatkın bulunmadı. Tüm karmaşık yapıların hali hazır­
da orada olduğunu ve sadece çok küçük olduklarını savu­
nan karşı bir görüş olan önoluşumcu (preformasyonist)
görüş ortaya çıktı."Animalkulist"Nicolaas von Hartsoeker
1694 yılında spermin başını çevreleyen derinin içerisin­
de minik bir insan görebildiğini savundu. Bunun daha
sonra bir insana dönüştüğünü iddia etti. "Ovistler" olarak
adlandırılan diğer bir grup ise böylesi bir önoluşumlu in­
sanı yumurta içerisinde gördüklerini iddia ettiler. Epige-
netikçiler ve preformasyonistler arasındaki uyuşmazlık,
materyalizm ve ortodoks hiristiyanlık arasındaki çatışma­
nın o zamanki yansıması olduğu için çok derindi. Görü­
nüşte epigenetikçiler tartışmayı kazandı ve anahtar soru
değişti. Embriyologlar artık embriyonik organizasyonun
kaynağını açıklama hevesinde değildi, amaçları daha çok
kuralları ortaya koymaktı.
Ondokuzuncu yüzyılın en iyi bilinen gelişim görüntü­
leri Avrupa'da Darvvin'in en ünlü elçisi olan Alman bilim
insanı Ernst Haeckel'e aittir. Haeckel ontogeninin (gelişi­
min), filogeninin (evrimin) kısa ve hızlı bir tekrarı olduğu­
nu savundu. Hatalı, ancak etkili olan bu hipotez insanların
embriyonik gelişimleri sırasında kendi atalarının türleşir-
ken geçirdikleri önemli adımları tekrar ettiklerini öne
sürmekteydi. Tüm omurgalılar benzer atalara sahip ol­
duğundan, zamanla farkılıklar artsa bile, gelişimin erken
evrelerinde benzer olmalıdırlar. Haeckel'in karşıtları onu,
farklı türlere ait embriyoları olduklarından daha benzer
şekilde resmetmekle suçladılar, fakat Haeckel resimlerin
birebir aynı değil tasvir edici olarak çizildiği şeklinde yanıt
verdi. Bu resimler, problemli kökenlerine rağmen, basıl­
maya ve yirminci yüzyılın büyük bölümünde tartışma ko­
nusu olmaya devam etti.
Yirminci yüzyılın başlarında August VVeismann üreme
hücrelerinin büyük ölçüde çevreden korunduğunu ve ka­
lıtımın bu üreme hücresi hattı üzerinde işlediğini farkede-
rek kritik bir kavramsal katkıda bulundu. Yani vücut hüc­
relerini, organizmanın gövdesini, etkileyen etmenlerin
bir sonraki nesle aktarılamayacağı, yani üreme hücreleri
hattının çevreye karşı bağışık olduğu düşünüldü. Bunun
kesin bir saptama olduğu kabul edildi ve bu kuralın istis­
naları ancak son yıllarda ortaya kondu: bu istisnalar bölü­
mün sonunda tartışılacaktır. Gelişim biyolojisi (daha sonra
embriyoloji olarak tanımlandı) izleyen dönemde Wilhelm
Roux, Hans Driesch ve Hans Spemann gibi biyologların,
her zaman aynı fikirde olmasalar da, hücre farklılaşması
ve embriyonik organizasyonun ilk süreçlerini tanımladık­
ları çok parlak bir deneysel aşama geçirdi. Gelişim ala­
nındaki çalışmalar, moleküler biyolojinin ilerlemesine ve
Drosophila ve diğer model türlerde özgül genlerin geli­
şimdeki rolü keşfedilene kadar yavaş ilerledi. Şimdi erken
gen ekspresyonunun gelişen embriyodaki polaritenin ve
örüntü oluşumunun düzenlenmesindeki rolü hakkında
çok daha fazla şey biliyoruz. Çok önemli keşiflerden bi­
risi organizmaların organizasyonunda segmentasyonun
moleküler temelinin ve gelişen segmentlerde hox genleri
gibi homeotik genlerin işlevinin belirlenmesiydi.
4.3 Gelişim önemli midir?
İlk embriyologlar gelişimlerinin büyük ölçüde çevreden
etkilenmediği düşünülen model organizmalarla çalışma­
yı tercih ettiler; eğer böyle çevresel etkiler varsa bunları
"gürültü" ve gereksiz varyasyon kaynakları olarak kabul
ettiler. Daha sonra genetikçiler, genetik determinizm kav­
ramı üzerinde odaklandılar ve Modern Sentez'de (Bölüm
2 'ye bakınız) genetik ve evrimsel kavramlar bütünleştiğin­
de gelişimin büyük ölçüde evrimle ilişkisiz olduğu görüşü
kuvvet kazandı. Çünkü Modern Sentez büyük ölçüde po-
pulasyon genetiğine dayalıydı ve seçilimin doğada ergin,
üreyen fenotip üzerinde işlediği kabul edilmekteydi, bu
dönemin teorisyenleri gelişimin büyük ölçüde göz ardı
edilebileceğine inanmaktaydılar.
Yirminci yüzyılın ikinci yarısında politik ve diğer kay­
gılar, gelişimin evrimsel sürecin kritik bir bileşeni olarak
görülmesinden uzaklaşılması eğilimini güçlendirici tutu­
mu ön plana çıkardı. 1930 ve 1940'lı yıllarda varyasyon
problemine kafa yormuş Rus bilim insanları tarafından
büyük miktarda öncü çalışma yapıldı; bu bilim insanları

Kutu 4 .2 Sovyetler Birliği’nde bilim ve politika
Sovyetler Birliği’nde biyoloji, yirminci yüzyılın orta­
larında, yaşama ziraatçı biyolog olarak atılan Trofim
Lysenko’nun etkisiyle yozlaşmıştır. Onun ilk çalış­
maları soğuğa maruz kalan tohumların çimlenme
süreçleriyle ilgiliydi. Bu Rusya’da tarımın ilerlemesi
için, özellikle zor şartlarda ürün maksimizasyonu
için, kaçınılmazdı. Fakat bu yaklaşımın, karakter­
lerin çevresel etkilerle değişme süreçlerinin başka
türlere de, hatta insana da, uygulanıp uygulanama­
yacağı yolunda, daha geniş yankıları oldu. Lysenko
“insan ruh mühendisliği” fikrine farklı bakmayan
Joseph Stalin tarafından desteklendi. Lysenko çalış­
maları için çok büyük mali destek aldı ve fikirleri
doğal seçilimin genotip üzerinde değil fenotip üzerinde
işlediğini ve ikisi arasındaki bağlantıda gelişimsel süreç­
ler anahtar olduğundan, gelişimin bizzat kendisinin çok
daha fazla dikkati hak ettiğini düşündüler. Rus teorisyen-
lerden l.l. Schmalhausen, bir dizi fenotipin ortaya çıkma­
sını sağlayan gelişimsel etkilerin önemini fark ederek bu
alana çok önemli kavramsal katkılar yaptı. Schmalhausen,
seçilimin bir populasyondaki fenotip dağılımını (ya da re­
aksiyon normunu), yani plastisite potansiyelindeki çeşitli­
liği, nasıl değiştirdiğini anlamaya çalışarak doğal seçilimin
fenotipi etkileme yollarına odaklandı. Bu görüş gelişimsel
plastisitenin kendisinin evrimleşebilen bir süreç olduğu­
nu savunan modern kavramların öncüsü oldu.
İngiltere'de Conrad VVaddington benzer doğrultuda
düşünmekteydi. Epigenetik ("genetiğin üzerinde" anla­
mına gelir ve epigenezisten farklı bir kelimedir) terimi­
ni 1942'de ortaya attı. O da Schmalhausen'in ilgilendiği
konuların çoğuna yoğunlaştı ve özellikle de gelişimin
nasıl bir taraftan stereotipik fenotipi ortaya çıkarırken bir
taraftan da çevresel faktörlerden etkilenebildiği ile ilgi­
lendi. VVaddington "epigenetik topografya" kavramını
geliştirdi (Şekil 4.2). Bu metafor basitçe genotipte kalı-
tıldığı varsayılan gelişim programının, gelişmekte olan
organizmayı farklı yollara kanalize etmek üzere, çevresel
etkilerce nasıl değiştirildiğini gösterir: bu kavram kanalize
GELİŞİM ÖNEMLİ MİDİR? 81
gittikçe vahşileşti ve iddiaları gittikçe savurganlaştı
ve bilimden çok hurafeye dayanır hale geldi. Muhalif
sesler ve daha dikkatli ve düşünceli bilim insanları
memuriyetlerinden atıldılar. Çoğu görevinden alındı
ya da kırsal alanlara gönderildi, bazıları yurtdışına
kaçtı ya da intihar etti. Schmalhausen de ihbar
edildi ve Moskova üniversitesindeki profesörlüğü
ve araştırma enstitüsü müdürlüğü görevlerini kay­
betti. Sonunda Lysenko’nun çalışmalarının düzmece
olduğu, pek çok insanın hayatını mahvettikten ve
Rusya’nın biyolojideki ününü yıktıktan sonra anla­
şıldı.
olma olarak adlandırılır (Kutu 4.1 'e bakınız). Kanalize olma
metaforunun temelinde yatan şudur: gelişen organizma­
lar alternatif kanallardan geçebilirler, ancak bu kanalların
yamaçları son derecede sarp olduğundan kolaylıkla yol­
dan çıkamazlar, bu nedenle de çevreden korunmuşlardır.
Bu yüzden gelişimsel süreçler oldukça sağlamdır, fakat
gerektiğinde plastisite de gösterebilmektedirler.
VVaddington daha sonra, çok önemli olduğu şimdi
kabul edilen, çevresel faktörlerin sadece gelişimi etki­
lemediği, aynı zamanda sonraki nesillerin fenotipini de
etkileyebildiğini gösteren deneysel bir gözlem yaptı. Bu
gözlem evrim ve gelişim biyolojisinin kesişiminde yer
alan güncel araştırmaların temelini oluşturmaktadır. Dro­
sophila meyve sineği larvalarını ısıttığında bazı sineklerin
kanat damarlanma örüntülerinde mutasyon gösterdik­
lerini belirledi. Isıyla indüklenmiş fenotipik değişim gös­
teren bu sinekler lehine nesiller boyunca uygulanmış
seçilimden sonra, sineklerin mutant fenotipi spontan
olarak, bozucu ısı uyarısı etkisinde kalmadan, gösterdik­
lerini buldu. VVaddington bu süreci genetik asimilasyon
olarak adlandırdı, ancak, bu deneyleri modern moleküler
tekniklerin geliştirilmesinden önce yaptığından altında
yatan mekanizmaları daha derinlemesine inceleyemedi.
Bu konudaki güncel yaklaşımlar Kutu 4.3'de tartışılmak­
tadır.
82 EVRİM VE GELİŞİM
Kutu 4 .3 Genetik asimilasyon ve gelişimsel tamponlar
1940’larda, Conrad VVaddington Drosophila’da, kanat­
taki damarlar düzgün bir şekilde bağlanmadığın­
dan “crossveinless” olarak adlandırılan özel bir kanat
karakterinin larvaların yüksek sıcaklığa maruz bıra­
kılmasıyla indüklendiğini ve birkaç nesillik seçilimden
sonra bu özelliğin yüksek sıcaklık uygulaması olmak­
sızın da ortaya çıktığını gözledi. VVaddington bu süreci
genetik asimilasyon olarak adlandırdı. VVaddington
kanat deformasyonunun ilk ortaya çıkışının bir kana­
lize olma bozukluğu olduğunu, ısı uygulamasının
Drosophila'da gelişimin seyrini yeni bir yöne değiştir­
diğini ve bu özelliğin güçlü seçilim baskısından kay­
naklanan sürekli çevresel stres altında sabitlendiğini
değerlendirdi. Bu gözlem modern moleküler genetiğin
olası mekanizmayı açıklamasına kadar, 50 yıl süreyle
biyolojik bir merak konusu olarak kaldı.
Isı-şoku proteinleri (Hsp’ler) pek çok organizma­
da yüksek sıcaklık gibi çevresel streslerin etkisinde
kalmayı izleyerek, yüksek miktarlarda oluşan bir
protein ailesidir. Bu proteinler hücrede çeşitli kri­
tik sinyal moleküllerine bağlanan ve onları koruyan
moleküler şaperonlar olarak davranırlar. Isı-şoku
proteinleri stres yokluğunda bile hücredeki en yay­
gın proteinlerdendir. Drosophila’da yapılan çalışma­
Şekil 4.2 Waddington'un epigenetik topografyası.
Gelişimsel yollar bir vadiden yuvarlanan top ile
sembolize edilmiştir. Vadi derinleştikçe ve dikleştikçe
gelişim özel bir yol ile sınırlanır (ya da kanalize olur)
(Waddington, C.H. (1957)'den alınmıştır. The strategy
o f the Genes: a Discussion o f some Aspects of Theoretical
Biology. George Allen & Unwin, London, izin alınarak
basılmıştır).
lar genetik ya da farmakolojik yollarla Hsp90 mik­
tarındaki azaltılmanın sineklerde birçok bozukluğa
neden olduğunu göstermiştir. Birçok nesil boyunca
belirli fenotipler üzerine işleyen seçilim bunların
asimilasyonuna ve Hsp90 seviyeleri normale dönse
bile bu fenotiplerin ortaya çıkmaya devam etmesine
neden olmuştur: bu VVaddington’un gözlemleriyle
birebir uyuşmaktadır. Bu durumda, Hsp90 proteini
olasılıkla sinyal molekülleri ile etkileşimi sonucunda
genetik varyasyonun ekspresyonuna karşı tampon
görevi yapıyor gibi görünmektedir ve Hsp90 miktarı
azalıp tamponlama kapasitesi aşıldığında varyasyon
ortaya çıkmaktadır.
Bu deneylerde yapay seçilim rol oynamıştır. An­
cak genetik asimilasyon sürecinin kendisi yenili­
ğin evriminde rol oynayabilir. İndükleyici ortam
gelişimsel esneklik süreçleri üzerinden avantajlı bir
fenotip ortaya çıkartabilir. Daha düşük seviyedeki
uyaranla fenotipin açığa çıktığı bireylerin seçilim ta­
rafından tercih edildiği tahmin edilebilir. Epigenetik
kalıtım mekanizması duyarlılıktaki değişimi ve fe-
notipi kalıcı kılabilir. Sonuçta mutasyonlar herhangi
bir uyaran olmadan bu fenotipin ortaya çıkmasını
sağlayacaktır.

Bu modeller fenotipik evrimleşmenin sadece rast­
gele mutasyonlarla ortaya çıkması yerine, fenotipik
değişikliklerin genotipik değişime neden olabile­
ceğini düşündürür. Böylesi bir asimilasyonu temsil
edebilecek insana dair bir örnek, bebeklerde doğum
sırasında görülen kalınlaşmış topuk yağ yastığıdır:
yürüme ve kalınlaşmış topuk yastığına ihtiyaç aylar
sonra ortaya çıkacağı halde evrim neden doğumda
kalınlaşmış topuk yastığı oluşumu için bir seçilimle
karakterizedir? Açıkça, kalınlaşmış topuk yastığına
sahip olmanın hareket yeteneğini arttıran ve ayak
4.4 Gelişimsel plastisite
Gelişimsel plastisitenin erişkin bir organizmadaki
kullanım-hipertrofisi ve kullanılmama-atrofisinden (özel­
likle kas-iskelet sisteminde görülen bir durum), telafi edi­
ci hipertrofiden (kalp gibi bazı organlarda ortaya çıkar) ve
(bazı dokularda onanma eşlik edebilen) hücresel hiperp-
laziden ayırt edilmesi gerekir. Gelişimsel plastisite, gelişi­
min erken evrelerinde işleyen ve yaşamın geri kalanında
fenotipi etkileyen bir dizi sürece işaret eder. Bu süreçler
bazı taksonlarda alternatif formları indüklemek üzere iş­
ler, fakat insanlarda fenotipik çıktıların sürekli dağılımı ile
ilgileniriz.
Gelişim sırasında çevresel etmenler, bu etki olmadığın­
da sağlam bir yapıya sahip olacak gelişimsel süreçlerde
bir ölçüde plastisite ortaya çıkarabilir. Plastisite gösteren
bu etkiler çeşitli düzeylerde olabilir. Birincisi, çevresel et­
kilerin embriyonik kök hücrelerin dağılımını ve gelişimini
etkilediği embriyogenezin erken dönemindedir. Fallop
tüpü ve uterus içerisindeki besinsel, endokrin ve kimya­
sal çevre, erken blastosistteki hücrelerin iç hücre kitlesine
(daha sonra embriyonun kendisi olacaktır) ya da trofek-
toderme (plasentanın fetal kısmını oluşturacaktır) yerleş­
tirilmesini etkileyebilir. Bu süreç vücutta sürekliliği olan
çeşitli kök hücre hatlarında da devam edebilir ve böylece
hasar onarım yeteneğinde, örneğin damar endoteli öncü
hücreleri ve kardiyomiyosit kök hücrelerinde olduğu gibi,
kalıcı değişikliklere neden olur.
GELİŞİMSEL PLASTISITE 83
yaralanmasını azaltan avantajı olmuş olmalıdır.
Klasik görüşe göre topukların kalın olmasına neden
olan mutasyon doğal olarak ortaya çıkmıştır. Ancak
yeni ortaya çıkan bir görüşe göre, yürüme ve topuk
yastığının kalınlaşması arasındaki bu ilişki, yapay
olarak seçilmiş meyve sineklerinde kanat damar da­
ğılımı ve ısı stresi arasında olan ilişkiye benzer ola­
rak, doğal seçilim altında ortaya çıkmış olmalıdır. Bu
heyecan verici, tartışmalı ve hızla gelişen bir çalışma
alanıdır.
Farklılaşmamış bir öncü hücreden özel hücre tiplerinin
farklılaşması epigenetik kontrolün gücünü gösterir: bir
akciğer hücresi, bir karaciğer hücresi ve bir lenfosit yapı
ve işlevde oldukça farklıdırlar ve çok farklı gen ekspresyo-
nu örüntülerine sahiptirler, ancak şüphesiz aynı genotipi
taşırlar. Özel organ ve dokuların gelişimi gelişimsel çev­
reden etkilenebilir, dolayısıyla fetal çevreye bağlı olarak
organlar farklı gelişebilirler. Örneğin plasental yetersizliği
bulunan bir kadından büyüme geriliği ile doğmuş bir be­
bek daha az nefrona sahip olabilir ve bu da ileriki yaşlarda
daha yüksek hipertansiyon gelişme riski nedenlerinden
birisidir.
Plastisite gösteren birçok değişikliğin kısa vadeli ha­
yatta kalma ve performansın dayandığı homeostatik
süreçlerin ayarlarında kalıcı değişimleri içerdiğini bilmek
önemlidir. Örneğin bebeğin termal ortamı, inerve edilen
ve yaşam boyunca termoregülasyonda kullanılan ter bez­
lerinin sayısını etkileyebilir. Bölüm 7'de bir bireyin üreme
stratejisinin erken yaşam ortamı ile belirlenebileceğini
tartışacağız. Bölüm 8'de metabolizmayı düzenleme kapa­
sitesinin yaşamın erken döneminde çevre tarafından be­
lirlendiğini tartışacağız. Bölüm 9'da hipotalamik-hipofiz-
adrenal (HPA) aksın geri-bildirim ayarlarının nasıl yaşamın
erken döneminde belirlendiğini göstereceğiz.
Gelişimsel plastisitenin uyumsal değeri vardır ve belki
de sınırsızca plastisite göstermek avantajlı olacaktır, fa­
kat çeşitli nedenlerle bu plastisite yaşamın başlangıcına
sınırlandırılmıştır. Birincisi, kalıtılmış sınırlamalar vardır;
84 EVRİM VE GELİŞİM
bazı özellikler bir kez geliştikten sonra artık plastisite
olası olmayabilir. Hücreler hatlardan birine veya diğerine
girdikten sonra, gelişimsel etkilerin bu süreci değiştirme­
si olası değildir. İkincisi, gelişimsel plastisite kapasitesini
sürdürmenin karşılanamayacak bir enerji maliyeti olabilir
(Bölüm 5'e bakınız).
Bu yüzden gelişimsel esneklik k ritik pencerelerle
karakterizedir. Bu kritik pencereler uyaranların ve ilgili
organ sisteminin doğasına bağlıdır. Örneğin, sıçanlarda
nörogenez gebeliğin 3. haftasında (yani yaklaşık doğum
sırasında) büyük oranda tamamlanmıştır ve gelişimsel
uyaranların bu yaştan sonra nöron sayısı üzerinde büyük
bir etkisinin olması beklenemez. Memelilerde hipotala-
musun anatomik ve işlevsel organizasyonunda eşeyler
arasında belirgin farklılıklar vardır. Sıçanlarda neonatal
yaşamın 1. ve 5. günleri arasında kritik bir dönem vardır;
bu dönemde dişi sıçan beyni testosteron etkisinde kalır­
sa bu bireyin erkekleşmesine neden olacak ve bu sıçan­
lar erkek benzeri bazı üreme davranışları ve nörendokrin
özellikler ile büyüyeceklerdir. İnsanda buna eşdeğer bir
dönem fetal yaşamın çok daha öncesindedir ve çok iyi
tanımlanmamıştır.
4.5 Gelişim sırasında çevresel uyaranlara
verilen yanıtlar
Gelişmekte olan memeliler, çevreleri hakkındaki bilgileri
ana aracılığıyla besin, hormon ya da plasentayı geçebilen
diğer maddeler biçiminde ya da bebekken ana sütüyle al­
maktadırlar. Ananın yaşadığı stres derecesi veya doğum­
dan sonra bebek bakım ya da besleme davranışları da
burada rol oynayabilir. Büyümekte olan bebek bu bilgi­
lere optimal fenotipi konusundaki gelişimsel "kararlar" la
yanıt verir. Karar kelimesi burada mecazen kullanılmıştır.
Bu, organizmaların fenotip üzerinde uzun süreli etkileri
olan farklı şartlara farklı şekilde yanıt verme kapasitesiyle
evrimleşmiştiğinin kısa şekilde söylenmesidir. Bu kapa­
site olasılıkla bireyi çevresi ile daha iyi eşleştiren uyum
gücü avantajlarından dolayı evrimleşmiştir. Bu kararlar
basit olmayabilir, çünkü çevre hakkındaki bilginin doğ­
ruluğunda ve derecesinde değişkenlikler olabilir. Buna ek
olarak, tüm çevresel uyaranlar gelişimsel programın sür­
dürüldüğü plastisiteli bir cevabı indüklemez: aslında bazı
uyaranlar gelişimin normal örüntüsünü bozar.
4.5.1 Gelişimsel bozulmalar
Şiddetli çevresel etkiler gen ekspresyonu, hücre çoğal­
ması ya da hücre göçü süreçleriyle etkileşerek gelişimi
aksatabilir. Bu teratolojinin, doğuştan anomaliye neden
olan gelişimsel bozuklukları inceleyen bilim dalının, ala­
nıdır. Her ne kadar günümüzde fetal ultrason erken teş­
hisi mümkün kılmakta ve modern sağlık kurumlarında
gebeliğin 19. haftasında bu büyük anormalliklerin tanın­
ması için rutin bir tarama yapılmakta ise de, geleneksel
olarak bu anomaliler doğum kusurları olarak kabul edilir.
Anomaliler genetik mutasyonlar (örneğin kalp hasta­
lıkları, zeka geriliği ve 2 1 . kromozom trizomisinin diğer
özellikleri) ya da çevresel etkiler nedeniyle ortaya çıka­
bilir. Bu iki süreç aslında ayırt edilebilir değildir, çünkü
2 1 . kromozom trisomisi gibi mutasyonel bozuklukların
görülme sıklığı, çevresel faktörlerdeki bazı değişimlerin
gelişmekte olan ovarian foliküllerde mutasyonu tetikle-
diğini göstermek üzere, 40 yaşın üstündeki kadınlarda
(özellikle baba da ileri yaşlarda ise) belirgin olarak artış
göstermektedir. Ancak, saf çevresel kaynaklı etkiler, eks-
tremite gelişimini bozarak fokomeliye neden olan tha-
lidomid gibi ilaçların teratojenik etkilerini ve plasental
bariyeri geçen birkaç virüsten birisiyle enfeksiyona bağlı
olarak zeka geriliği, sağırlık ve kongenital kalp anomali­
leri ve fetüsün uzun kemiklerinin gelişimiyle etkileşerek
ağır gelişim geriliğine neden olan rubella embriyopa-
tisini içerir. Boya, ağır metal ve insektisitler gibi toksik
kimyasalların potansiyel zarar verici etkileri konusunda
oldukça fazla tartışma vardır. Örneğin, Avrupa'da çöplük­
lere yakın bazı yerlerde yaşayan kadınlardan doğan er­
kek çocuklarda hipospadias (idrar deliğinin penisin tam
ucunda olmamasına yol açan yetersiz üretra gelişimi) in-
sidansı yüksek gibi görünmektedir. Bu sonuçların hiçbi­
risinin uyumsal bir temeli yoktur: çünkü tümü gelişimsel
programın aksaması nedeniyle ortaya çıkarlar. Ekmeğe
folik asit eklenmesinin nedeni, ağır folik asit yetersizliği­
nin gelişimi bozduğuna ve nöral tüp kusurlarına neden
olduğuna ilişkin kanıtlara dayalıdır.
 GELİŞİM SIRASINDA ÇEVRESEL UYARANLARA VERİLEN YANITLAR 85

4.5.2 Gelişimde uyumsal yanıtlar ancak bireyi sonraki yaşamında başetmek zorunda olaca­
ğı, potansiyel olarak dezavantajlı bir fenotiple karşı karşı­
Gelişimin ilk aşamalarında etkin olan çevresel etmenlere
ya bırakırlar. Bu yüzden, uzun süreli sonuçları olan uzlaşı-
yanıt olarak ergin fenotipi değiştirme yeteneği biyoloji­
lar ve "kararlar" biz doğmadan çok önce ortaya çıkar.
de evrensel temel bir olgudur: hayvanlarda olduğu gibi
En iyi bilinen örnekler embriyonik ya da fetal yaşam
bitkilerde de görülür. Doğal seçilim, böylesi plastisiteli
süresince yetersiz beslenme ile ilgilidir. Bu durum, bir
sistemlerin gelişimini, olasılıkla uyumsal avantaj potansi­
kıtlık sırasında ya da anada preeklampsi (Bölüm 7'ye
yelleri bulunduğundan desteklemiştir. Bu durum, hayat­
bakınız) olduğunda, dolayısıyla plasenta işlevi bozuldu­
ta kalmak ve üremek için organizmaya çevresel etkilere
ğunda ortaya çıkar. Ancak, gelişmiş toplumlardaki birçok
karşı fenotipini biçimlendirme olanağı verir. Dolayısıyla
kadının görünüşte komplikasyonsuz gebeliklerinde bile
bir genotipten ortaya çıkan fenotip içeriğe özgüdür; olası
temel mikro besinlerden yoksun, dengesiz bir besin tüke­
pek çok fenotip vardır ve çevre değiştikçe bu fenotiplerin
timi vardır; çok zayıf ya da çok şişmandırlar. Bu durumlar
dağılımı değişecektir.
gelişmekte olan embriyoyu tehditlerle karşı karşıya bıra­
Her ne kadar ikisi birlikte işlese ve bireyi yaşam boyu
kır. Yetersiz besin kaynağına yanıt olarak büyümesini ya­
etkileyen yanıt sürekliliğinin bir parçası olarak kabul edil­
vaşlatması mı gerekir? Eğer bunu yaparsa daha küçük do­
se de, bozucu olmayan iki tip temel gelişimsel yanıt vardır
ğacak ve bebeklik döneminde ölme olasılığı veya yabanıl
(Bölüm 5'e bakınız). Bazen çevre, bireyin üremeyi sürdür­
yaşamda bir avcı tarafından öldürülme olasılığı yüksek
mesi için yanıt vermesi gereken tehditler yaratır; diğer
olacak, dolayısıyla düşük uyum gücüne sahip olacaktır.
zamanlarda fenotipi çevreye daha iyi uydurarak uyum
Alternatif ise uterus içinde ölme olasılığıdır, öyleyse karar
gücünü arttırmak için fırsatlar ortaya çıkar. Birinci grup,
açıktır. Daha küçük doğan insanlar her zaman yüksek né­
bireyin hayatta kalmak için vermesi gereken, aksi takdir­
onatal ve çocukluk morbidité ve mortalitesine sahiptirler
de hayatta kalmasını tehlikeye düşürücek yanıtları içerir
(Şekil 4.3), enfeksiyonlara daha açıktırlar ve zayıf bilişsel
(bu nedenle bunları anında uyum yanıtları diye adlan­
dırırız). İkinci grup, bireyin daha sonraki yaşam sürecinde
olası ihtiyaçlarını ya da avantajlarını karşılamak için oluş­
turulan (öngörüsel uyum yanıtları olarak adlandırılan)
yanıtları içerir. İkincisi, fenotipte ani bir değişime neden
olur ya da olmaz.

4.5.2.1 Anında uyum yanıtları: sonuçlarına katlanmak

Fetüs pasif bir organizma değildir. Gelişirken, doğumdan
önce, özellikle gebeliğin geç dönemlerinde işleyen pek
çok homeostatik kapasite kazanır. Örneğin, göbek bağı­
nın geçici sıkışması nedeniyle bir süre oksijen eksikliğine
maruz kalırsa ekstremite ve solunum hareketlerini azal­
tarak kan akımını, o anda hayatta kalmak için kaçınılmaz
olan beyin, kalp ve plasentaya yönlendirmek üzere yeni­
den dağıtır ve bu organlara oksijen aktarımını sürdürür.
Ancak, embriyo veya fetüsün çevresel tehdit durumunda
hayatta kalmak için daha uzun bir zaman çerçevesinde Şekil 4.3 Birleşik Devletlerde yenidoğan ölümü doğum
ağırlığıyla ilişkilidir.Tüm doğum ağırlığı aralığında
plastisiteli yanıtlar oluşturduğu sürekli tehdit senaryola­
mortalitedeki göreceli azalmanın aynı şekilde kaldığım
rı da vardır (çevresel tehdit bu durumda ana tarafından belirten, yaklaşık 50 yıllık aralarla çizilmiş iki yılın eğrilerinin
etkilenen uterus içi ortamdır). Bunlar, genelde daha ciddi şekillerindeki benzerliğe dikkat ediniz. (Wilcox, A J (2001)
yanıtlardır, anında uyumla hayatta kalmayı sağlayabilirler, International Journal o f Epidemiology 30,123-1241'den izinle
değiştirilerek alınmıştır).
86 EVRİM VE GELİŞİM
gelişim gösterirler; daha kısa boyludurlar. Büyüme ve
metabolik homeostaslste, ve beyin dahil kritik organların
fonksiyonunda bir dizi uzlaşı yapılmak zorundadır.
Ancak, yavaşlamış büyümenin zararlı etkileri böb­
rek gibi, fetüs için kritik olmayan organlarda büyüme­
nin orantısız azalmasıyla en aza indirilir, böylece kalp ve
beyne daha fazla besin ayrılması sağlanır. Daha az sayıda
nefron ile doğmak, var olan nefronların daha fazla oranda
kan süzmek zorunda kalması anlamına gelir ve bu daha
sonra böbrek kaynaklı hipertansiyon riskini arttırır. Ancak
hipertansiyon üreme sonrası evrede olabildiğinden bire­
yin uyum gücünü azaltmayacaktır. Fetal evredeki tehdit­
ler pankreatik adacıkların ve İskelet kaslarının gelişimini
de bozabilir. Bu hem insülin salınımmı hem de kaslara
glikoz alimini sınırlayacaktır. Böylesi bireyler potansiyel
olarak insülin yetersizliği ve insülin direncine sahip ola­
caklardır; bu durum onların erken büyümesini azaltacak
ve daha sonra diyabet risklerini arttıracaktır.
Böylesi bir uyumsal yanıttan kimin avantaj sağladığı
tartışma konusu olmuştur: ana mı, fetüs mü? Ananın ha­
yatta kalması bu yanıtın gerçek yönlendiricisi olabilir mi?
Bu pekala, yavaş üreyen monotok (bir kez döl veren) üre­
yen türlerden çok, üremesini manipüle edebilen ve sık sık
üreyebilen politok (birden çok kez döl veren) olan türler­
deki durum olabilir. Bu yanıt, çevresel tehditin derecesine
ve ana dışı ya da plasental bir yetersizlik sonucu olup ol­
madığına da bağlı olabilir. Politok olan diğer birçok türün
aksine, özellikle insanlar kıtlık durumunda üremelerini ta­
mamen durdurmazlar ya da besinsel çevreye göre gebeli­
ğin ilerlemesini ya da doğumu ayarlamak için embriyonik
diyapoz uygulamazlar. Bu yüzden, ağır kıtlık şartlarında
bile ananın durumunun üreme girişiminin uyum gücü
avantajına ağır basması gerekmez. İnsanlarda laktasyon
kıtlık şartlarında çarpıcı derecede iyi biçimde devam
eder. Bu ananın evrimsel üreme dürtüsünü karşılamak
üzere kendi kaynaklarını feda etmeye hazır olduğunu
göstermektedir. Bu durumlarda uzlaşı, o anda ürememe
riski, üremek için yaşayamama riski, ya da ileride oluşacak
daha iyi şartlar beklentisiyle üremeyi erteleme arasında­
dır. Bu konular Bölüm 5'de ele alınmaktadır.
4.5.2.2 ÖngörüseI uyum yanıtları
Bazı durumlarda, embriyo ve fetüsler o anda hayatta kal­
mak için değil, uzun dönemde avantaj sağlamak için ge­
lişimsel yanıtlar verirler. Bu öngörüsel yanıtların, fetüsün/
yenidoğanın o anki çevreyi gelecekteki çevreyi kestirmek
için değerlendirmesine yanıt olarak oluşturduğu plas-
tisiteli "kararlar" olduğu hipotezi ortaya atılmıştır (Şekil
4.4). Özünde gelişen organizma, ya rahim içerisindeyken
ya da emzirme sırasında, anasından aldığı besinsel ya da
hormonal sinyaller aracılığı ile geleceğini tahmin eder ve
fenotipik gelişimini buna göre ayarlar.
Fetüs, aldığı bilgilere zaman içinde tek bir anda değil,
daha uzun bir zaman aralığında yanıt vermek zorundadır.
Ana çevresel bilginin bütünleyici bir dönüştürücüsü gibi
davranır, ve bu durum, fetüsün anasal durumdaki her-
bir küçük değişikliğe, örneğin egzersiz ve günlük küçük
stresler nedeniyle glukokortikoid seviyelerinde meydana
gelen periyodik değişikliklere, yanıt vermek yerine, feno-
tipini ortalama bir çevreye uydurmasına olanak sağladığı
için avantajlıdır. Bu çeşit potansiyel uyumun kökeninde,
yavrunun uyum gücü seçeneklerini optimize edecek bir
fenotipik yolu seçmeye çalışması yatar ve bu yüzden çev­
resel şartları tahmin etmede entegre bir yoruma ihtiyaç
duyar. Bu süreç, öngörü-yanıt ilişkisinde bir derece dura­
ğanlığa işaret eder. Gebeliğin başlangıcındaki anasal vü­
cut kompozisyonun (gebelik süresi ve doğum büyüklüğü
gibi) gebelik çıktılarının temel bir belirleyicisi olduğunu
gösteren önemli miktarda veri vardır. Bu embriyonun,
uzun bir süreçte çevresel koşulların bir ölçütü olarak için­
de bulunduğu durumun bazı bağıntılarını kullanabilme­
sinin yansıması olabilir.
Bu öngörüsel yanıtlar fenotipin çoklu bileşenlerini
etkileyen bütünleşik yanıtlardır. En iyi bilinen uyaranlar,
besin ya da HPA aksı aracılığıyla aktarılan anasal "stres"
ile ilişkili olanlardır ve bunlar endokrin, kardiyovasküler,
metabolik ve üreme fonksiyonlarında, adiposit ve miyosit
gelişimlerinde değişimlere yol açarlar. Plastisite dönemi,
işe karışan fizyolojik sisteme göre değişiklik gösterir, fakat
bu dönem insanlarda gebe kalma ile başlar, sütten kesil­
me sonrasına kadar uzar.
Örtüşen epigenetik mekanizmaların işe karışmasının
olası olduğu, anında ve öngörüsel uyum yanıtları ara­
sında kesin bir ayrım yoktur. Bu yüzden anında yanıtlar
nedeniyle küçük doğanların öngörüsel yanıtlar nedeniy­
le değişime uğramış metabolik performansları da olabi­
lir. Gerçektende doğum büyüklüğü ve yaşam boyu tip 2
diyabet riski arasında ters bir ilişki vardır (Bölüm 8 'e ba­
kınız). Plastisite gösteren bu süreçler, gelişimsel etkilerin
 GELİŞİM SIRASINDA ÇEVRESEL UYARANLARA VERİLEN YANITLAR 87

Şekil 4.4 Öngörüsel uyumsal yanıtların şeması. Gelişimsel yol fetal genom tarafından belirlenmiştir ve epigenom siyah ok ile
gösterilmiştir. Gelişim sürecinde yetersiz beslenme gibi anasal etkiler, fetüsün algıladığı çevreye uymak için gelişimsel yolu
değiştirmesine neden olur (gri ok). Eğer indükleyici çevre sonraki çevreyi (beyaz arkaplan) iyi algılarsa o zaman hastalık riski
düşer. Eğer öngörülmüş çevre ve sonraki çevre arasında uyumsuzluk olursa (siyah arkaplan) o zaman hastalık riski yükselir
(Gluckman, P.D. ve ark. (2007)'den izinle değiştirilerek alınmıştır Hormone Research 67 (suppl.1), 115-120.

istisnasız sınırlarına yanıt vermeyi olası kılar ve reaksiyon
normunun oluşumunun temel bir bileşenini temsil eder.
Eşdeğer beklentisel yanıtlar diğer taksonlarda, örneğin
Afrika çöl çekirgesi gibi polifenlk türlerde yaşamın ilk dö­
nemlerinde, anında avantajın olamayacağı bir zamanda
fenotipin çevresel uyaranlarca induklenmesi durumunda
yaygındır. Çekirge larvasının omnivor diyete, yağ-temelli
metabolizmaya ve büyük kanatlara sahip olacak göçmen
fenotipe gelişme kararı daha uçamadığı bir zamanda
verilmektedir. Alternatif soliter (tekil) formun seçici bir
diyeti, glukoz temelli metabolizması ve küçük kanatları
vardır ve bu populasyon yoğunluğunun düşük olduğu ve
besinin bol olduğu koşullarda avantajlı bir formdur. Biçim
seçimi ana tarafından yumurta içerisine salgılanan ve yu­
murtadan çıkan larvanın keseyi yerken algıladığı kimyasal
işaretler kullanılarak yapılır. Dolayısıyla, gelişimsel plasti-
site taksonlar arasında kullanılan, bir tür içindeki bireyin
fenotipini, içerisinde yaşayacağı çevreye uydurmasına
izin veren bir araçtır.
Bölüm 7 ve 8 'de öngörüsel yanıtların metabolik ve kar-
diyovasküler risk oluşturmakta nasıl majör bir rol oynadı­
tartışacağız. Ama şimdi başka bir örneği inceleyeceğiz.
Kwashiorkor ve marasmus ciddi yetersiz beslenmeye bağ­
lı olarak bebeklerde görülen iki farklı sendromdur. Şiddetli
ödem, karında sıvı toplanması (ascites) ve deri yıkımının
görüldüğü Kwashiorkor'un öldürücü olma olasılığı daha
yüksektir. Marasmus aşırı zayıflık ile ilişkilidir. Besinsel
rehabilitasyondan bir süre sonra incelendiğinde, maras-
muslu bireyler protein yıkımını inhibe etmeyi daha iyi ba­
şarmışlardır ve bu sayede Kwashiorkor geçirmiş bireylere
göre daha çok kas proteini biriktirmişlerdir. Son çalışma­
lar, marasmus geliştiren bireylerin Kwashiorkor geliştiren­
lere göre daha düşük doğum ağırlığına sahip olduklarını
göstermiştir. Bu durum, marasmik bebeklerin kendilerini
düşük besinli bir çevrede yaşama beklentisine ayarlayan
anında uyum yanıtını ve öngörüsel uyum yanıtını bir
arada gösterdiklerini düşündürmektedir. Aksine, Kwas-
hiorkorlu bebekler düşük besinli çevre beklentisine karşı
metabolizmalarını uyarlamalarını gerektiğini önerecek
hiçbir doğum öncesi sinyal almamışlardır ve bu durumu
karşılamaya hazır değillerdir. Spekülatif olarak kalsa da, bu
durum gelişimsel plastisitenin ve onun uyumsal biyolo­

ğını ve puberte yaşını nasıl etkilediğini daha geniş olarak jideki rolünün aynı çevredeki bireyler arasında hastalığa
88 EVRİM VE GELİŞİM
duyarlılıktaki farklılıkları anlamak için modeller geliştirme­
de nasıl kullanılabileceği konusuna ışık tutmaktadır.
Çevreler tek bir ömür süresinde değişebilir ve yaşamın
erken evrelerinde yapılan öngörüler gelecekte yaşana­
cak olan deneyimleri doğru olarak kestiremeyebilir. An­
cak, matematik modelleme çalışmaları, özellikle çevresel
değişimin zamanlamasının türün nesil verme süresine
eşdeğer olması halinde, bireye uyum gücü avantajı sağla­
mak için öngörü doğruluğunun yüksek olmasının gerekli
olmadığını göstermektedir. Bu mekanizmalar omurga­
sızlarda evrimleşmiş ve insanları da içermek üzere omur­
galılarda korunmuş olsa da, fetüs için tehdit olan, onun
gelecekteki çevreyi okuma yeteneğinin çevresel bilginin
anadan fetüse mükemmel olmayan geçişi nedeniyle sı­
nırlandırılmış olmasıdır - ana çağdaş populasyonun di­
yetinden farklı bir besin tüketebilir, obez olabilir ya da
gebeliğe bağlı hipertansiyonu ya da plasental yetersizliği
olabilir. Bu yüzden, memeliler öngörülerinde daha düşük
doğruluğa sahip olsalar da, beklentisel plastisite yeterli
avantaj sağladığı için evrimleşmiş ve korunmuş olabilir.
4.6 Epigenetik mekanizmalar
Gelişimsel plastisitenin altında yatan temel moleküler
mekanizma epigenetiktir. Bu terim (epigenez ile karış­
tırılmamalıdır) şimdi nükleotid dizisini değiştirmeden
gen ekspresyonunu düzenleyen DNA ya da DNA-bağımlı
proteinlerdeki yapısal değişimleri tanımlamak için kulla­
nılmaktadır. Bu değişiklikler, bir kez meydana geldiğinde,
mitotik hücre bölünmesiyle kopyalanabilir ve dolayısıyla
soy hattındaki tüm türev hücreleri etkileyebilir. Bunların,
mayozda da değişmeden kalarak, genomik olmayan bir
geçici kalıtım biçimi ortaya çıkardığına ilişkin bazı kanıtlar
da vardır (aşağıya bakınız).
Üç temel mekanizma işe karışır; DNA metilasyonu,
histon modifikasyonları ve küçük RNA'ların DNA'ya bağ­
lanması. Bunlar bağımsız mekanizmalar değillerdir ve bu
yüzden, örneğin histon modifikasyonları DNA metilasyo-
nunu indükleyebilir veya tersi olabilir. Histon modifikas­
yonları daha kararsız gibi görünürken DNA metilasyon-
ları daha kararlıdır ve bu yüzden daha kalıcı epigenetik
durumlarda yer alır. Bu epigenetik değişikliklerin etkileri
kromatin paketlenmesini değiştirmek ve onu transkripsi-
yonel aktivasyon için daha az ya da daha çok kullanılabilir
hale getirmektir. Genel olarak DNA promotor metilasyo­
nu transkripsiyon faktörünün bağlanmasını bloke eder;
böylece promotor bölgenin artmış metilasyonu, çoğun­
lukla, bir genin ekspresyonunu azaltır.
DNA metilasyonu sadece en yakın 3' ucunda guanin
olan yerlerdeki sitozin bazlarında, sitozin-guanin (CpG)
dinükleotidleri olarak adlandırılan bölgelerde oluşur. Bu
CpG'lerin çoğu promotor bölgenin 5' ile genin başlatma
bölgesi arasındaki CpG adalarında kümelenmiştir. Sito-
zinin 5-metilsitozine dönüşümü tersiyer yapıyı ve dola­
yısıyla DNA zincirinin üç boyutlu yapısını değiştirir. Bir
kez indüklendiğinde bu değişiklik çok uzun süreli olabilir
(öyleki bazıları bu üç boyutlu yapıyı genomun beşinci
bazı olarak kabul eder). DNA'nın üç boyutlu yapısındaki
değişikliğe ek olarak, özel bağlanma proteinleri metillen-
miş CpG dinükleotidlerini hedef alabilir. Bunun net etkisi
transkripsiyonel faktörlerin DNA'nın bağlanma bölgele­
rine erişiminin değiştirilmesidir ve transkripsiyonel fak­
törün stimülatör ya da inhibitör olup olmamasına bağlı
olarak gen ekspresyonu artar ya da azalır. Bununla ilişkili
epigenetik değişiklikler histonlarda, DNA'nın nükleozom-
ları oluşturmak üzere etrafına sarıldığı proteinlerde mey­
dana gelir. Nükleozomdan çıkıntı yapan histon protein­
lerin "kuyruklarını" etkileyen modifikasyonlar asetilasyon,
metilasyon, ubikuitinasyon ve fosforilasyonu kapsamak­
tadır. Bu durum histonların yüklerini değiştirerek DNA'nın
histonların etrafında daha gevşek sarılmasını sağlar ve
transkripsiyon faktörlerinin erişimini arttırır.
Epigenetik regülasyonun diğer bir düzeyi olarak kod­
lama yapmayan küçük RNA'lara olan ilgi artmaktadır. Bu
küçük RNA'lar DNA'yı örterek gen metilasyonu ve kroma­
tin yapısındaki değişimler yoluyla gen transkripsiyonunu
ve aynı zamanda mesajcı RNA'nın stabilitesini ve translas-
yonunu da etkileyebilirler. Genin DNA dizisinin, bizi biz
yapan makinenin sadece küçük bir parçası olduğu gittik­
çe netleşmektedir (Şekil 4.5).
Gelişim sürecinde gen-promotor metilasyonu çeşitli
şekillerde kullanılır. Ebeveyn damgalı genlerin asimetrik
olarak susturulması (Bölüm 7'ye bakınız) X kromozomu
inaktivasyonu ve bazıları insan genomunu işgal etmiş
olan viral DNA'lar olan retrotranspozonların susturulması
(Bölüm 3'e bakınız) için önemlidir. Epigenetik işaretlerin
yaygın olarak uzaklaştırılması, döllenmeden sonra, geli­
şen zigotun pluripotensini sağlamak için anasal ve baba-
sal genomlar büyük ölçüde demetilasyona uğradığında
meydana gelir. Bunu implantasyondan hemen önceki ye­
niden (de novo) metilasyon takip eder. Büyük oranda bas­
kı altında tutulan heterokromatin bölgelerde ve hareketli
elementler gibi tekrarlı dizilerde olmak üzere, CpG'lerin
yaklaşık %70'i metillenmiştir.
 EPİGENETİK MEKANİZMALAR 89

T $ Bel Aktif gen

n
H p h Ekzon 1 Ekzon 23— l Ekzon 3 |

---------- ► Transripsiyon

n
DNA
p> Metillenmemiş

Metiltransferaz
^ Metillenmiş
11

V Ac Asetil grubu

Me Metil grubu
MeCP»
«i***1

nP hH Ekzon 1~)— H Ekzon 2 H H E k z o n 3

n
Bileşik
oluşumu

_______ _______w ______ __

■H P Ekzon 1 1— ^Ekzon 2 H ^ E k z o n 3 ^

Inaktif gen

Şekil 4.5 Gen İfadesinin eplgenetlk modülasyonu. Gen promotorundaki (P) CpG dlnükleotltlerl metillenmediğinde,
transkripsiyon faktörleri (TF) ve RNA polimeraz (Pol) kendi özel nükleotid dizilerine bağlanabilir ve kodlama yapan diziler
transkripsiyona uğrar (Ekzonlar). CpG'lerin DNA metiltransferazlarca metilasyonu metil-CpG'nin protein-2'ye (MeCP2)
bağlanmasına neden olur, kİ hlston-değiştirici enzimler olan histon deasitilaz (HDAC) ve histon metlltransferazın (HMT)
promotorla karmaşık bağ oluşturması için sırasıyla görev alır. MeCP2-HDAC-HMT kompleksi hlstondan asetil gruplarını
uzaklaştırır ve özel lizin kalıntılarının metilasyonunu katalizler. Bu transkripsiyon faktörlerinin ve RNA polimerazın DNA'ya
geçişini engelleyen ve transkripsiyonun susmasıyla sonuçlanan kromatin ipliğinin "daha sıkı" komformasyonuna neden olur
(daha önce Gluckman, P.D. ve ark. (2009)'da yayınlanmıştır Nature Reviews Endocrinology, volume 5)

DNA metilasyonu, gelişim sırasında özgül genlerin eks-
presyonunu susturarak hücre ve dokuların farklılaşmasın­
da da anahtar bir rol oynar. Bu hücre farklılaşmasının te­
melidir ve pluripotent kök hücreler uygun zamanda epi­
genetik değişimler gerçekleştirme yeteneğini korurlar. Bir
bireyin iki hücre tipi arasındaki fark, hangi genlerin hangi
koşullar altında fonksiyonel olacağını belirleyen epigene­
tik profilinde yatar. Örneğin, erken embriyoda hücresel
pluripotensinin düzenlenmesindeki anahtar düzenleyici
olan Oct-4 homeobox (Hox) geni promotorun aşırı meti-
lasyonuyla yaklaşık 6,5 günlük fare embriyosunda tama­
men susturulur. Buna karşılık gelişimin daha sonraki evre­
lerinde gerekli olan HoxA5 ve HoxB5 genleri metillenmez
ve erken postnatal evreye kadar susturulmazlar. Bazı gen­
lerde promotor demetilasyonda, gen ürününün rolündeki
gelişimsel değişimlerle bağlantılı olarak, bir derecelenme
var gibi görünmektedir, ö-kristalin II ve PEPCK promotor-
ları erken embriyoda metillenir, fakat fetal gelişim sırasın­
da sürekli demetilasyon geçirirler ve erginde tam olarak
demetillenir ve eksprese edilirler. Dolayısıyla, farklı hücre
90 EVRİM VE GELİŞİM
hatlarındaki fonksiyonel değişimler, embriyo gelişiminin
farklı zamanlarında oluşturulur. Oluşturulan DNA meti-
lasyon örüntüsü mitoz sırasında DNA metiltransferaz 1
aktivitesince kopyalanır. Bu gen regulasyon örüntüsünün
"epigenetik bir hafızasını" oluşturur ve gelişim sırasında
hücre tipi ve işlevi bir kez oluştuğunda, sonraki hücre
bölünmelerine aktarılır. Bu tartışma hücre farklılaşmasına
odaklanmıştır, fakat aynı süreçler bu hücrelerdeki düzen­
leyici sistemlerin işlevini de ilgilendirebilir. Bu, doğrudan
çevrenin hücre işlevinde erişkinlik döneminde süren ka­
rarlı değişiklikleri indüklediği bir mekanizma önerir ve
bu mekanizma ile de gelişim sırasında farklı zamanlarda
ortaya çıkan çevresel meydan okumalar farklı fenotipik
sonuçlar ve de farklı hastalık riskleri üretebilir.
Biralelin ekspresyonunun köken aldığı ebeveyne bağ­
lı olduğunu ifade eden genomik damgalanma (Bölüm
7'ye bakınız), gen ekspresyonunda epigenetik regülas-
yonun özel bir örneğini temsil eder (genomik damgala­
ma kazlarıyla meşhur Konrad Lorenz tarafından ortaya
konmuş davranışsal damgalama ile karıştırılmamalıdır).
Damgalanmış aleller başka yönleri ile de farklılık göste-
rebilseler de, damgalamaya sıklıkla alele-özgü DNA me-
tilasyonu aracılık eder. Beckwith-Weidemann sendromu
insülin-benzeri büyüme faktörü 2'nin (IGF-2) iki alelinin
ekspresyonu nedeniyle ortaya çıkar, oysa normal durum­
da sadece babasal alel ifade edilir. Sonuç, anormal dere­
cede büyük ve hiperinsulinemili bir yenidoğandır. Bu da
hipoglisemiye ve dolayısıyla beyin hasarı riskine neden
olur, ayrıca bu bireylerin kanser geliştirme riskleri de yük­
sektir. Prader-Willi ve Angelman sendromları birçok yolla
oluşabilse de, her iki sendromda da bir kaç damgalanmış
gen bulunduran kromozom 15q üzerindeki lokus işe karı­
şır. Prader-Willi sendromu aktif babasal alelin kaybı (ana­
sal alel normalde suskundur) ve Angelman sendromu ise
anasal alelin kaybı nedeniyle ortaya çıkar (çünkü baba­
sal kromozom üzerindeki lokusta normalde suskun olan
bir gen vardır). Ortaya çıkan fenotipler oldukça farklıdır:
Prader-Willi sendromu obezite ve hiperfaji, hafif zekâ ge­
riliği, hipotoni ve hipogonadizm ile karakterize iken, An­
gelman sendromu gelişimde gecikme, el çırpma (hand­
flapping), havale ve mutlu bir tavır ile karakterizedir. Nor­
malde nadir olsa da, damgalanmaya bağlı bozuklukların
ve özellikle Beckwith-Weidemann sendromunun sıklığı,
destekli üreme teknikleriyle gebe kalınarak doğmuş be­
beklerde yüksek görünmektedir. Ancak, kardiyovasküler
hastalık ve tip 2 diyabet gibi diğer hastalık risklerinin de
tüp bebek yöntemi ile doğanlarda artmış olduğunu ve bu
durumun bir bileşenin de damgalanmamış genleri kap­
sadığını bildiren bir rapor vardır (aşağıya bakınız).
Epigenetik mekanizmalar genetik kodun üstünde,
başka bir düzeyde kontrol sağlar. Sürecin güncel bağlam­
da ilgi çeken üç yönü vardır. Birincisi epigenetik değişim­
ler genelde genlerin kodlama yapan bölgelerinde olmaz;
daha çok gen promotorlarını ve çok yukarıdaki genomik
bölgeleri etkiler. Bu da uygun transkripsiyon faktörü var
oluncaya kadar gen transkripsiyonunu etkilemedikleri
anlamına gelir. Bu durum, bireyin çevresel zorluklara kar­
şı bireyin gelecekte vereceği, transkripsiyon faktörlerinin
düzeyindeki değişimler gibi yanıtları değiştireceğinden,
fenotipin önceden tahmin edilemeyecek şekilde etkilen­
mesine yol açar. İkinci yön, gelişim sırasında ortaya çıkan
ancak gelişimi alenen kesintiye uğratmayan bir zorluğun,
yaşamın sonraki evrelerindeki etkilerine bir açıklama
getirmekle ilişkilidir. Bu epigenetik kavramlardan ortaya
çıkan üçüncü perspektif, epigenetik kavramların gene­
tik determinizmden farklı olduğudur. Bu kavramlar, eğer
belirlenebilir ve plastisitenin kritik penceresinde düzelti­
lebilirlerse, yaşamın ilk evrelerinde ayarlanmış epigene­
tik değişimlerin tersine çevrilmesini sağlayacak girişim
yolları önerebilir. Bu zor ancak olanaksız değildir (histon
modifikasyonları ve DNA metilasyonlarını belirlemek
için laboratuar yöntemleri vardır ve epigenetik durumun
farmakolojik ve besinsel açıdan manipülasyonu deney­
sel olarak test edilmektedir). Epigenetik değişimin bazı
kanser hastalıklarında rol oynadığı düşünülmüştür; bu
tedaviye yönelik bir hedef sağlayabilir; onkoloji alanında
histon deasetilaz inhibitörleri ile klinik denemeler şimdi­
den başlamıştır.
4.7 Nesillerarası etkiler
Epigenetik işaretlerin çoğu gametogenez ve embriyo-
genez sürecinde silinir. Bir zamanlar tümünün silindiği
düşünülmüştü, ama şimdi böyle olmadığı açıktır ve bu
durum genomik olmayan biyolojik kalıtım için bir potan­
siyel sağlar. İnsanlarda çevreyle ilişkili, birçok nesil boyun­
ca aktarılabilen hastalık riski örnekleri vardır; erkeklerde
erişkin diyabet riski ve büyükbabalarının puberte öncesi
besinsel çevresi arasındaki ilişki, ya da İkinci Dünya Savaşı
sonunda Batı Hollanda'da kıtlığa maruz kalmış kişilerin
torunlarındaki yüksek adipozite böylesi bazı örneklerdir.

Kutu 4 .4 İnsan ikizlerinde epigenetik işaretlenme
Gelişim sürecinde genomda oluşturulan epigenetik
“işaretler” kalıcı mıdır? Her ne kadar kanserlerde
ortaya çıkan patolojik değişiklikler, hücre döngüsü
gibi süreçlerin epigenetik kontrol süreçlerindeki
bozukluklarla ilişkili olsa da, genelde pek çok hüc­
rede böyle olduğu düşünülmektedir. Bu kavramı
değerlendirmenin bir yolu genomun aynı olduğu
tek yumurta ikizlerindeki epigenetik örüntüyü ince­
lemektir. Fraga ve meslektaşları bu ikizlerin DNA
metilasyonlarındaki genel örüntünün aslında aynı
olmadığını ve yaşlandıkça daha fazla farklılaştıkla­
Şekil 4.6 İkizlerde yaşlandıkça epigenetik farklılıklar artar. Farklı yaşlardaki böylesi monozigot ikizlerde örnek bir genomik
dizide (sol panel) farklı şekilde metillenmiş bölgelerin sayısını ve gen ifadesindeki faklılıkların tahmini toplam sayısını (sağ
panel) göstermektedir.
Hayvanlarda kan basıncı, kalp boyutları, metabolizma ve
HPA aksının ayarlanması gibi fenotipik özelliklerin,"Büyü­
kannelerindeki" endokrin veya besinsel manipülasyon-
larla, ara nesilde (analarında) herhangi bir ilave çevresel
zorlanma olmaksızın, değiştiğini gösteren bazı deneysel
veriler vardır.
Moleküler epigenetik kalıtım mekanizmaları henüz
iyi bilinmemektedir. Epigenetik kalıtım için üç form öne­
NESİLLERARASI ETKİLER 91
rını göstermiştir. Şekil 4.6a 3 ve 50 yaşındaki mono-
zigot ikizlerde genel DNA metilasyonundaki kesin
farklılığı göstermektedir.
Yaşlandıkça DNA metilasyonundaki belirgin artış
sonuçta genç ve yaşlı ikizlerin farklı şekilde eksprese
edilen genlerinin sayısında 4 katlık bir farkı ifade
eder (Şekil 4.6b). Bu, aynı genotipten farklı feno-
tiplerin nasıl ortaya çıktığının ve sürece epigenetik
modifikasyonun katkısının inandırıcı bir göstergesi­
dir..
(b) U Aşırı eksprese edilmiş
rilmiştir. Birincisi, epigenetik işaretlerin mitoz süresince
korunduğu açıktır ve mayoz süresince de korunduğu
konusunda sınırlı sayıda kanıt vardır. Mikro-RNA'lar hem
spermde hem de yumurtada bulunur ve bunlar bir sonra­
ki nesilde metilasyona ve histon değişimlerinin yeniden
oluşmasını sağlayan işaretlerin aktarım biçimi olabilir.
Metilasyon işaretlerinin kendi başına mayozu geçebildiği
92 EVRİM VE GELİŞİM
konusunda daha fazla belirsizlik vardır. İkincisi epigenetik
kalıtımın, epigenetik değişimi indükleyen gelişimsel or­
tamın herbir nesilde yeniden oluştuğu dolaylı bir biçimi
de olasıdır. Örneğin, uterusun büyüklüğü bir kadının er­
ken büyümesiyle ilişkilidir ve bu yüzden küçük bir ananın
daha küçük bir uterusu olacaktır. O da dolayısıyla değiş­
miş epigenetik profile ve daha küçük bir uterusa sahip
olarak büyüyen bir bebeği destekleyecektir. Üçüncüsü,
dişi gametlerin (yumurtaların) tümü onları taşıyan kadın
henüz fetüs iken, ovaryumlarının geliştiği dönemde üre­
tilir. Dolayısıyla, kadının gebelikte yaşadığı beslenmeye
dair bir sorun sadece fetüsünün gelişimsel plastisitesini
etkilemekle kalmaz, aynı zamanda fetüsün yumurtaların­
da yaratacağı potansiyel epigenetik etkilerle, torunlarının
epigenomuna da etki eder, etkin olarak iki neslin epige­
netik kalıtımına etki eden bu olgu sadece ara nesildeki
dişi üzerinden gerçekleşir.
Gametler sürekli üretildiğinden, böylesi nesiller arası
aktarım fırsatları erkekte daha sınırlı gibi görünmektedir.
Yine de, yukarıda değinilen diyabet verileri büyükbabasal
nesilden geçişin nasıl olduğunun bir örneğidir; olasılıkla
spermdeki kodlama yapmayan küçük RNA'lar bu akta­
rımda rol alır. Endokrin bozucu işlevi olan toksik kimya­
salların etkileri için erkek hattı üzerinden dördüncü nesile
aktarım bildirilmiştir.
4.8 Öğrenme ve içgüdü
incelediğimiz, daha yapısal (yani sinaptogenik) ve mole-
küler epigenetik süreçlerle çok yakından bağlantılı olan
öğrenme, plastisitenin özel ve belirgin bir biçimidir. Öğ­
renme genel olarak bireyler arasındaki komutlar veya
gözlemler ile aktarılır, fakat bazı davranışlar öğrenilmiş
olmaktan çok "İçgüdüsel" gibi görünmektedir. Öğrenil­
miş davranışın aktarımı ondokuzuncu yüzyılın sonunda
Morgan, Osborne ve daha sonra Baldwin gibi pek çok te-
orisyen tarafından bağımsız olarak ele alınmış ve belki de
haksız yere Baldwin etkisi olarak bilinir olmuştur. Özün­
de, Baldwin etkisi öğrenilmiş bir davranışın nasıl doğuş­
tan ya da içgüdüsel hale gelebileceğine ilişkin evrimsel
bir mekanizma önermektedir. Özellikle avantajlı olan bir
davranış (örneğin avcıdan kaçınma ya da bir besin kay­
nağından faydalanmanın yeni bir yöntemi) "keşfedildi"
mi, bu yeteneği öğrenme kapasitesi gelişmiş bireyler, bu
davranış türün genetik repertuarının bütünleşik bir par­
çası oluncaya kadar seçilecektir. Dolayısıyla bu genetik
asimilasyonun (Kutu 4.3'e bakınız) bir başka örneğidir. Bu
yolla davranış bir türün evrimini şekillendirebilir.
Baldwin etkisi kavramı hala tartışmalıdır: öğrenilmiş bir
davranışın ne dereceye kadar genoma asimile edilebileceği
ve seçilimin davranışın özgül bileşenleri üzerinde mi yoksa
sadece genel öğrenme yetenekleri üzerinde mi işleyebi­
leceği konusunda tartışma sürmektedir. Buna ek olarak,
öğrenmenin genetik olarak belirlenmiş davranışa (içgüdü)
değişiminin, değişimin son derece yavaş olduğu oldukça
kararlı çevreler dışında, mutlaka daha yüksek uyum gücü
kazandırmak zorunda olmadığı ileri sürülmüştür.
4.9 Yeniliğin evrimi
Makroevrimdeki en temel soru fenotipik yeniliğin nasıl
ortaya çıktığıdır. Bu soru büyük ölçüde bu kitabın kapsa­
mı dışındadır ve sadece gelişimsel bir perspektif uyarla­
manın önemini ortaya koyan konular özetlenecektir.
Sucul yaşamdan karasal yaşama geçerken üyelerin geli­
şimi gibi fenotipik olarak yeni bir özelliğin evrimi genomik
çeşitlilik tarafından belirlenen fenotipik çeşitliliğin seçilimi-
ne bağlıdır. Ancak seçilmiş her varyant yaşayabilir olmalıdır
ve bu seçilebilecek olan konusunda bir yanlılık yaratır. Er­
gindeki bir fenotip organizmanın başarılı ve yaşayabilir ge­
lişimine bağlı olduğundan, makroevrimin nasıl oluştuğu
ile ilgili çalışmalar giderek embriyolojik gelişim ve gelişim
biyolojisi bilimine odaklanmıştır. Rastlantısal mutasyonlar
genel olarak yeniliğin ortaya çıkışındaki dinamo olarak gö­
rülmüştür, ancak yeni formların ortaya çıkmasında rol alan
başka faktörler de vardır. Gerçekten de rastlantısal mu­
tasyonlar örtülü ve nötral (çevresel değişiklikler değişmiş
fenotip lehine olmadıkça) ya da, eğer kodlama yapan böl­
gede ise, öldürücü olabilir. Transkripsiyonel düzenlemeyi
etkileyen mutasyonlar bir genin ifade yerini, büyüklüğünü
ya da zamanlamasını etkileyeceğinden öldürücü olma ola­
sılıkları daha azdır ve büyük olasılıkla yapı ya da işlevin ya­
şayabilir modifikasyonuyla sonuçlanırlar.
Erken embriyo, ona gelişim yönü (polarite), lateralite
ve dorsal-ventral eksenleri veren morfogen adlı, yayıla­
bilir etkenlerin ekspresyonuna bağlı olarak bir dizi kom-
 YENİLİĞİN EVRİMİ 93

Kutu 4 .5 Çokhücrelilik ve karmaşıklık

Metazoanlar çokhücrelilikle ve farklılaşarak özel­
leşmiş hücreleriyle karakterizedirler. Farklılaşmış
çokhücrelilik, tekhücreli organizmaların koloniler
oluştururken artan vücut büyüklüğü sorununun
çözümüydü: difüzyon kaynaklı sınırlanmalarının
üstesinden özelleşmiş işlevler (örneğin, dolaşım
sistemi) geliştirerek gelinir. Örneğin daha büyük
potansiyel besin kaynağını sindirmesini sağlayan
bir sindirim sistemi seçici bir avantaj sağlar. Doku
farklılaşması dokuya özgü gen ifadesini düzenlemek
için epigenetik mekanizmaların evrimine bağlıdır ve
Volvox (bir yeşil alg) gibi ilkin metazonlar beslenme
ve üremede görevli iki basit hücre tipine sahiptir;
bazı hücreler üremede görev alırken diğerleri beslen­
mede işlev görür. Genel olarak, organizma ne kadar
büyükse organizasyonun o kadar karmaşıklaşması
gerekmektedir.

partman oluşturur. Bu da embriyonun farklılaşmaya baş­ uğramış olmalarına rağmen, bu genlerin herbir küme içe­
lamasını sağlar. Embriyonik gelişimin anahtar bir özelliği risindeki temel düzenlenmeleri aynıdır (Şekil 4.7).
dorso-ventral ve rostro-kaudal "segmentasyonun" belir­ Segmentasyon ya da kompartmanlaşma, sınırlı sayı­
gin örüntüsüdür ve bu herbir şubenin (phylum) belirgin daki genin işlevsel olarak farklı amaçlar için evrimleşebi-
organizasyonel karakteristiklerini sağlar. Gelişim sırasın­ len modüller içinde birbiriyle bağlantılı hale gelerek çe­
şitli fonksiyonları yerine getirmelerini sağlar. Bu nedenle,
da gen kümeleri, segment sayısı ve herbir özel segmentin
farklı organizmalarda farklı şekilde evrimleşen yüzgeçler,
oryantasyonu bağlamında tüm vücut planının örüntüsü-
kanatlar ve ekstremitelerin hepsi, karşılaştırılabilir seg-
nü belirleyen kesin bir sırada aktive edilir ve daha sonra
mentlerinde homolog genler içerirler. Bir düzeyde bu
genlerin alt kümeleri herbir segmentteki organ ve doku­
modüller şubeye temel bir sağlamlık kazandırırken, baş­
ların özel düzenlenmesi yapıların yerleşimini belirler.
ka bir düzeyde bir birim içerisindeki mutasyonel varyas­
Bu vücut planının belirlenmesinde kritik olan iki gen
yonlar, hayatta kalma olasılığı olan fenotipik bir değişim
sınıfı vardır: vücut segmentlerinin nasıl bölüneceğini be­
oluşturur. Örüntü oluşturan genlerin mutasyonları bü­
lirleyen segmentasyon genleri ve herbir segmentin nasıl
yük -ama çoğunlukla yaşayabilir- morfolojik değişimlere
gelişeceğini belirleyen Hox genleri. Homeobox, diğer
neden olabilir. Örneğin, Drosophila'da örüntü oluşturan
genlerin promotor bölgelerine bağlanan ve onları aktive
genler üzerindeki ilk çalışmalar denge organı (halterler)
eden bir proteindeki DNA-bağlayıcı elementtir. Yani, Hox
olarak adlandırılan güdük yapıların olduğu yerde fazla­
genleri gelişmekte olan embriyonun değişik segment-
dan bir çift kanadı olan bir mutant üzerinde yapıldı. İlgili
lerinde oluşturulacak olan proteinleri, dolayısıyla bu bö­
genlerin eş-doğrusallığının anlamı şu şekilde ortaya çıktı:
lümlerin yapısını belirleyen gen dizilerinin ekspresyon
normalde denge organını belirleyen gen mutasyona uğ­
aşamalarını başlatan, çoğunlukla birlikte çalışan, protein
radığında, dizideki bir sonraki gen devreye girdi ve onun
transkripsiyon faktörlerini kodlar. Hox genleri ile İlgili ilk
yerine bir çift kanadı oluşturdu.
çalışmalar, hızlı yaşam döngüsü ve ergin dönemde sahip
Böylesi süreçlerin makroevrimin temel bileşenleri ol­
olduğu iyi tanımlanmış segmentleri nedeniyle çalışılması
duğu konusundaki bilgi birikimi gittikçe artmaktadır. Fa­
kolay olan Drosophila'da yapılmıştır, fakat çok benzer Hox
kat bu süreçler aynı şekilde, insandaki bazı doğum kusur­
genleri memelilerin genomunda da mevcuttur. Sinekler­
larını da açıklayabilmektedir. Örneğin Pax6'nın homologu
deki Hox genleri eş-doğrusaldır: yani tanımladığı vücut
olan gen omurgasız hayvanlarda göz oluşumunda görev
bölümlerinin sırasına uygun bir şekilde tek bir kromozom
alır ve insanda Pax6 mutasyonu gözün yapı ve işlevinde
üzerinde düzenlenmişlerdir. Memelilerde dört kromo­
değişikliklerle kendisini gösteren aniridiye neden olur.
zom üzerinde kümeler oluşturmak üzere duplikasyona
94 EVRİM VE GELİŞİM

Hom-C - B S - C H D * * -

l^Uhrtrh—ı Krom ozom 7p

Hox A

Hox B Krom ozom 17q

Hox C Krom ozom 12q

Hox D Krom ozom 2q

Şekil 4.7 İnsanlarda ve Drosophila'da örüntü-

oluşturan genlerin korunumu. Drosophila'daki
homeotik (Horn) genler omurgalılarda Hox
gen kümeleri oluşturmak için duplike olmuştur,
fakat bu genlerin expresyonlari hala her
ikisinde de vücudun aynı bölgelerinin kimliğini
tanımlar (Grier, D.G. ve ark. (2005) Journal of
Pathology 205,154-171'den, izinle değiştirilerek
basılmıştır).

Drosophila'nın patchedadlı segmentasyon geninin insan­ 4.10 Sonuç

daki homologunun mutasyonu, çoklu ve hızla yayılan deri
kanserleriyle karakterize bazal hücreli nevus sendromu adı
verilen genetik bozukluğa neden olur. Embriyoda erken
besinsel yetersizlikler örüntü oluşturan genlerin ekspres-
yonunu ya da aktivitesini etkileyebilir, örneğin, nöral tüp
kapanması tamamlanmadan önceki folik asit yetersizliği­
nin neden olduğu nöral tüp bozukluğu ve anensefali bu
şekilde açıklanabilir.
Gelişim ve onun uyumsal süreçlere katkısı, ve çevrenin
gelişimi etkileme yolu yirminci yüzyıl içinde, bilimsel dü­
şünce olarak şöyle-böyle yazıya dökülmüştür. Ancak şim­
di anlıyoruz ki, karmaşık bir karakteri etkileyen tüm gen­
leri belirlemeyi başarmış olsaydık bile (Bölüm 3'e bakınız),
yine de herhangi bir bireyde bu karakterin ekspresyonu-

Kutu 4 .6 Varyasyonun kökeni
Otuz yıl öncesine kadar, evrimsel değişimdeki gene­
tik yeniliklerin kaynağının geleneksel açıklaması,
değişime uğramış yapının proteinlerini kodlayan
genlerdeki mutasyonlardı. Yeni ortaya çıkan evrim­
sel gelişim biyolojisi alanındaki bazı bilim insanları,
evrimsel mutasyonların yeni bir kaynağını tanıt­
maya başladı: düzenleyici genler. Bu bilim insanları,
CIS elementler olarak bilinen düzenleyici DNA’ların
morfoloji ve vücut planı değişimleri üzerinde derin
etkiler yaptığını ve bu DNA’daki mutasyonların
morfolojide büyük değişikliklere neden olduğunu
savundular. Örneğin, dikence balıklarının tatlısu ve
deniz varyetelerine bakarsak, pelvik iskelet deniz
türlerinde bir çeşit zırh olarak görev yaparken tat-
lısu türlerinde bu zırh tamamen ya da kısmen kay­
bolmuştur. Her ne kadar bu olayla ilgili olan Pitx
geninin gen dizileri her iki grupta aynı olsa da, deniz
nu tahmin edemez ya da tanımlayamazdık. Bu hastalık
için de böyledir. Bir organizmanın ergin fenotipinden,
dolayısıyla onun hastalığa yatkınlığından sorumlu olan,
genlerin, gelişimin ve çevrenin oluşturduğu üçlüdür. Bu
bağlamda yalnızca genotip ya da çevreye odaklanmak
yerine fenotip hakkında düşünmenin sonuçları açıktır.
Somatik olarak kazanılmış özellikler kalıplamazlar,
fakat bir nesildeki çevresel etkiler gelişimsel plastisite
süreçleri ve doğrudan ya da dolaylı eplgenetik kalıtım
yoluyla sonraki nesilleri etkileyebilmektedir. Kültürel et­
kiler, epigenetik etkiler ya da gelişimsel çevre üzerindeki
etkiler tarafından yönlendirilen genomik olmayan kalıtım
hakkındakl modern görüşler Lamarck'ın kavramını doğ­
rudan desteklemez, ama yine de fenotipin sadece Men­
del kalıtımıyla oluşmadığı, önemli bir dereceye kadar bu
süreçlerce etkilendiği fikrini ön plana çıkarır.
SONUÇ 95
türlerinin pelvik bölgesinde eksprese edildiği ancak,
tatlısu türlerinde eksprese edilmediği saptandı. Bu
durum, gerçekte Pitx gen dizisinin kodlama yapan
bölgesinde değil de, düzenleyici ris-element DNA’da
oluşan mutasyonların bu yeni uyumlardan sorumlu
olduğuna kanıt olarak görünmektedir.
Cis elementlerin rolü tartışma konusudur, bazı
araştırmacılar cis-düzenleyici mutasyonların önemli
olduğunu, fakat morfolojik evrimin yeniliğin kayna­
ğı olmadıklarını iddia etmişlerdir. Bu araştırmacılar
kodlama yapan gen mutasyonları nedeniyle ortaya
çıkan çok daha fazla, gayet iyi ortaya konmuş, yeni­
lik örneklerini göstermişler ve morfolojik değişime
neden olan cıs-düzenleyici mutasyonların birkaç ör­
neğinin açıkça uyumsal özelliklere neden olduğunu
vurgulamışlardır.
Moleküler gelişim biyolojisi, özellikle eplgenetik sü­
reçler gibi böylesi etkilere aracılık eden süreçler hakkın­
da pek çok İpucu vermiştir. Yaşamın erken dönemlerinde
DNA metilasyonu gibi epigenetik işaretlerin ölçümü gü­
nümüzde uygunsuz gelişimsel etkilerden kaynaklanan
hastalık riskinin erken tanısının yanı sıra yeni girişim ve
tedavi olasılıkları sunmaktadır. Tıbbın bu alanı pek çok
güncel araştırmanın konusunu oluşturmaktadır ve klinik
uygulamalar yakın gelecekte gerçekleşecektir.
Biyomedikal bilimin önündeki meydan okuma, evrim­
sel genetik, gelişimsel biyoloji ve çevre bilimi kavramla­
rını bizi biz yapan faktörler ve bir tür olarak yüz yüze kal­
dığımız zorluklar hakkında ortak bir görüş etrafında bir
araya getirmektir.
96 EVRİM VE GELİŞİM
ANAHTAR NOKTALAR
• Genler, gelişim ve çevre üçlüsü bir organizmanın
ergin fenotipinden sorumludur.
• Gelişimsel plastisite, yaşamın erken evresinde,
gelişim yolaklarını değiştirerek tek bir genotipten
ortaya çıkan fenotipi ayarlayabilme yeteneğidir.
Bu, organizmaların kendilerini farklı çevrelere
uydurarak uyum güçlerini sürdürmelerine ya
da arttırmalarına, ve değişen koşullara seçilim
ve homeostasis arasındaki bir zaman ölçeğinde
uyum sağlamalarına yarar.
• Yapı ve işlevin modülerliği duplikasyona olanak
sağlar ve bu evrimsel yeniliğin önemli bir
kaynağını oluşturur.
• Epigenetik moleküler süreçler, gelişimsel plastisite
mekanizmalarının merkezini oluşturur.
• Uyumsal kökeni olan gelişimsel plastisite, uyumsal
kökeni olmayan gelişimsel bozulmalardan ayrı
tutulmalıdır. Bununla birlikte, bazı gelişimsel
plastisite yanıtları, köken olarak uyumsal olsa da,
maladaptif (uyumsal olmayan) sonuçlara ve daha
sonra sağlığın bozulmasına neden olabilir.
• Bir nesildeki çevresel etkiler, bu süreçler
aracılığıyla daha sonraki nesilleri etkileyebilir.
Ekokumalar
Gilbert, S.F. (2006) Developmental Biology. Sinauer Associates,
Sunderland, MA.
Goldberg, A.D., Allis, C.D., and Bernstein, E. (2007) Epigenetics:
a landscape takes shape. Cell 128, 635-638.
Gluckman, P.D. and Hanson, M.A. (2005) The Fetal Matrix:
Evolution, Development, and Disease. Cambridge University
Press, Cambridge.
Gluckman, P.D., Hanson, M.A., and Beedle, A.S. (2007) Non­
genomic transgenerational inheritance of disease risk.
Bioessays 2 9 , 149-154.
Gottlieb, G. (2002) Individual Development and Evolution: the
Genesis o f Novel Behavior. Lawrence Erlbaum Associates,
Mahwah, NJ.
Jablonka, E. and Lamb, MJ. (2005) Evolution in Four
Dimensions: Genetic, Epigenetic, Behavioral and Symbolic
Variation in the History o f Life. MIT Press/Bradford,
Cambridge, MA and London.
Kirschner, M.W. and Gerhart, J. (2005) The Plausibility o f Life:
Resolving Darwin's Dilemma. Yale University Press, New
Haven, CT.
Pigliucci, M. and Kaplan, J. (2006) Making Sense o f Evolution:
the Conceptual Foundations o f Evolutionary Biology.
University of Chicago Press, Chicago, IL.
Schmalhausen, l.l. (1986) Factors o f Evolution: the Theory of
Stabilizing Selection. University of Chicago Press, Chicago,
IL.
Waddington, C.H. (1957) The Strategy o f the Genes: a
Discussion o f Some Aspects o f Theoretical Biology. George
Allen & Unwin, London.
West-Eberhard, MJ. (2003) Developmental Plasticity and
Evolution. Oxford University Press, New York.
Wolpert, L., Beddington, FL, Jessell.T. etal. (2002) Principles of
Development. Oxford University Press, Oxford.
 BÖLÜM 5
Yaşam öykülerinin evrimi
5.1 Giriş
Her tür, yaşam döngüsünü tanımlayan bir veya daha fazla
stereotlplk örüntüye sahiptir. Yaşam öyküsü terimi ya­
şam boyu gelişmeleri tanımlayan büyüme örüntüleri, ge­
lişme, üreme ve ölüm gibi özellikler kümesini tanımlamak
için kullanılır. Yaşam öyküsünün bazı bileşenleri erkek ve
dişiler için ortak iken bazıları eşeye özgüdür. Bazı orga­
nizmalar gelişimin erken evrelerinde aldıkları çevresel
işaretlere bağımlı olan ve polifenizm denilen (Bölüm 4'e
bakınız) alternatif yaşam öyküsü stratejilerine sahiptirler.
Hayvanlar aleminde şaşırtıcı derecede çeşitli yaşam
öyküsü stratejileri olduğu gibi birleştirici örüntü veya
benzerlikler de vardır. Fareler sadece köpekler, insanlar
veya balinalardan daha küçük değildirler, aynı zamanda
daha kısa bir ömüre de sahiptirler. Doğal olarak, yavrula­
rı daha küçük doğar ve olasılıkla kısmen bunun sonucu
olarak, büyük vücuda sahip olmanın koruyuculuk sağla­
dığı, bir yırtıcının ellerinde - veya pençelerinde - ölmek
gibi tehlikelere bağlı mortaliteleri de daha yüksektir. Yeni
doğan bir farenin sonunun bir yırtıcının yemeği olma
olasılığı daha yüksek ise, bir fare için tek bir döl vermek
çok riskli olacaktır. Bunun yerine bir kaçının hayatta kalıp
üreme çağına ulaşması olasılığını arttırmak için daha sık
aralıklarla, bir batında daha fazla döl verirler. Bunu bir filin
veya bir insanın yaşam öyküsü ile karşılaştırın; bir türün
özelliklerinin sadece erişkine özgü olanlardan çok daha
fazlası olduğunu görmeye başlarız. Bir organizma doğal
seçilim tarafından uyumsal olarak şekillendirilmiş bir bü­
yüme, üreme ve yaşam süresi stratejisine sahip olarak
görülmelidir. Yaşam öyküsü teorisi evrimsel biyolojinin
önemli bir alt alanıdır ve onun uygulanması insan biyo­
lojisinin önemli yönlerini anlamamıza değerli bir pencere
açar.
Böylesi bir karşılaştırmalı yaklaşım, hayvanlar âleminde
karakterler arası ilişkilerdeki düzenlilikleri ortaya çıkaran
güçlü bir araçtır. Bu ilişkileri tanımlamak iki nedenle de­
ğerlidir. Birincisi daha derindeki sınırlamalara veya altta
yatan süreçlere işaret eden genel örüntüleri tanımlama­
mıza olanak sağlar. Böylesi düzenlilikler, örneğin kemik
mekanik özelliklerindeki sınırlamalar, dağılım için kullanı­
labilecek enerjinin sınırlılığını ve bunun belirli büyüklük­
teki bir vücutta kullanımını (aşağıya bakınız) veya büyük
vücutlu türlerde bu boyuta ulaşmak için daha fazla za­
mana gerek olması kadar basit bir sınırlamayı yansıtıyor
olabilir. İkincisi bu araçlar, seçilim bir türü bir karakter için
sıra dışı bir duruma ittiğinde çarpıcı olarak ortaya çıkan,
normal eğilimden sapmaları tanımlamamıza yarar. Bu
durum beyin büyüklüğü örneği ile tanımlanmıştır (Kutu
5.4'e bakınız).
Hem insanın genel memeli örüntülerine nasıl uyduğu­
nu, hem de hangi durumlarda ondan sapma gösterdiğini
anlamak, insanın yaşam seyrinin evrimini anlamak için
zorunlu olmuştur. Seçilmiş bazı başka karakterler gibi ya­
şam öyküsü karakterleri de varyasyona uğrarlar. Fakat bu
potansiyel varyasyon içerisinde, olası yaşam seyri strateji­
lerini sınırlayan etkileşimler veya uzlaşılar vardır. Örneğin,
türler arasında (ve sıklıkla tür içinde) erken yaşta eşeysel
olgunluğa erişme ile azalmış ergin vücut büyüklüğü ara­
sında bir ilişki vardır ve yırtıcı veya ölüm tehdidi yüksek
olduğunda olgunlaşma hızlanma eğilimindedir. Bu ilişki,
yaşamın geç evrelerinde daha büyük vücuda sahip olma­
nın avantajlarının, daha uzun bir erginleşme periyodu
sırasında, avlanma veya hastalıktan ölme riski karşısında
97
98 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ
feda edilmesi ile ilişkilidir. Yaşam öyküsü özellikleri arasın­
daki böylesi uzlaşılan anlamak birçok biyolojik stratejiyi
açıklamada ana noktadır. Paylaşılan örüntüler ve özgün­
lükler konusuna bu bölümde tekrar döneceğiz.
İnsan yaşam öyküsü, tipik olarak tekil bir gebelikle,
yaklaşık 280 günlük bir gebelik süresi sonrasında doğan
bir birey üzerine kuruludur. Bunu, beslenme bakımında
anaya bağımlı uzun bir postnatal dönem ve on yıldan
uzun bir süre ertelenmiş eşeysel olgunlukla birlikte uzun
bir çocukluk dönemi izler. Dişiler genelde erkeklerden
daha önce puberte dönemine ulaşırlar ve vücut büyüklü­
ğünde eşeysel dimorfizm belirgin değildir. Her dişi bir kaç
çocuğa sahip olur ve her çocuğa yapılan büyük bir yatırım
vardır; bu yolla her çocuğun üreyebilme yeteneği kaza-
nıncaya kadar hayatta kalma olasılığı bağıl olarak arttırıl­
mıştır. Aile yapıları genellikle bir erkek ve dişi(ler) arasında
oluşan eş ilişkilerini içerir. Fakat erkekler geç yaşlara kadar
üreme kapasitesinde iken, dişiler menopoz yaşarlar ve
içsel ömür uzunlukları bitmeden üremeyi sonlandırırlar.
Yavaş içsel biyolojik yaşlanma hızı, 70 yıldan uzun yaşam
sürelerinin çok sıradışı olmadığı ve dışsal ölüm nedenleri
azaldığında norm halini alabileceği anlamına gelir.
5.2 Yaşam öyküsü teorisine genel bir bakış
Memeli türlerini içeren geniş bir dizide veri noktaları­
nın bir araya getirilmesi büyüme hızı, vücut büyüklüğü
ve ömür uzunluğu gibi karakterlerde varyasyonu orta­
ya koydukları gibi bunları ilişkilendiren benzerlikleri de
ortaya koyar. Diğer taraftan bu örüntüler, benzerlik ve
farklılıkları ilişkilendiren biyolojik süreçler hakkında derin
soruları kaçınılmaz kılar. Bir fareyi bir insan veya filden
ayıran biyolojik strateji farklılıkları nelerdir?
Yaşam öyküsü teorisinin merkezindeki ilke, organiz­
maların sınırlı enerji ve besin kaynaklarını işleme ve kul­
lanma yollarındaki farklılıklarla ilgili çoğu özelliklerinde
varyasyon göstermeleridir. Büyüme, üreme ve yaşlanmayı
yavaşlatıp ömrü uzatan tamir süreçleri gibi fonksiyonların
her biri enerji ve kaynak ayrılmasını gerektirir. Bir türün
elde edebileceği besin miktarı üzerinde sınırlanmalar var­
dır ve bu kaçınılmaz olarak işlevler arasında uzlaşılara yol
açar. Kaynakların sınırlılığı konsepti, uzlaşıların gereken
dengeye ulaşması için fizyolojik süreçlerin nasıl evrimleş-
tiğini anlamamız için önemli görüşler sağlar. Bu uzlaşılan
açıklamadan önce kaynakları sınırlayan güçlere bakalım.
Bir organizmanın enerji kullanımında bir üst sınırının ol­
ması gerektiği tahmin edilebilir ve bu uzun zamandan beri
biyologlarca kabul edilmektedir. Dinlenme durumundaki
metabolik hız memelilerde kütlenin bir fonksiyonu olarak
tanımlanabilir (Şekil 5. 1); bu bazen Kleiber kuralı olarak
adlandırılır. Küçük organizmalardan büyüklere doğru gidil­
diğinde toplam enerji tüketiminin artması sürpriz değildir.
Ancak, dikkat çekici olan enerji tüketimindeki artışın vücut
kütlesindeki artıştan daha yavaş olmasıdır. Sonuç olarak
bir filin bir saatte harcadığı toplam jul (enerji) aynı süre için
farenin harcadığından daha fazladır. Fakat filin bir kilogra­
mının enerji gereksinimi farenin bir kilogramından daha
azdır. Dolayısıyla büyük hayvanlar küçüklere göre enerjiyi
daha etkin kullanma eğilimindedirler. Şekilde de görülece­
ği gibi bu ilişki oldukça düzenlidir ve metabolik hız vücut
kütlesinin bir üstel fonksiyonudur; metabolik hız vücut
kütlesinin 0,75'inci kuvveti kadardır.
Metabolik hızı büyüklükle ilişkilendiren denklemler,
belirli bir büyüklükteki vücutta kullanılabilir enerji mikta­
rında sınırlamalar olduğunu ortaya koymaktadır. Büyüme
hızı, vücut büyüklüğü ve ömür uzunluğu gibi karakterler­
de türler arasındaki varyasyonlar, kısmen enerji paylaşım
stratejilerindeki farklılıklardan kaynaklanır (Şekil 5.2). Her
ne kadar bir organizmanın evrimleştirebileceği enerji
paylaşım stratejisi tiplerinde çok fazla rastgelelik payı var­
sa da, fizikteki enerjinin sakinimi yasasını akılda tutmak
önemlidir: bir hücrede bir işlevi görmek için kullanılan
bir ATP molekülü başka bir yerde tekrar kullanılamaz. Bir
organizmanın yaşamının herhangi bir anında, kaynak
havuzunun sınırlı olduğu ve sadece bir kez kullanılabi­
leceği gerçeği, yaşam öyküsü varyasyonlarının evrimini
şekillendiren güçleri anlamamızda önemli işaretler içerir.
Aynı zamanda bir türün üyelerinin enerji sınırlaması gibi
çevresel güçlüklere nasıl uyarlandığını anlamamızda da
odak noktadır. Vücut, kaynaklan paylaştırırken uzlaşma
zorunlulukları ile karşı karşıya kalacağından, türler bu uz­
laşılan uyum gücünü maksimize edecek şekilde dengele­
mek üzere evrimleşmişlerdir.
5.2.1 Yaşam öykülerinde anahtar uzlaşılar
Türlerin optimal uyum gücünü kazanmak için manipule
ettikleri (başka bir metaforik terim) yaşam öyküsü karak­
terleri şunlardır: döl sayısı, büyüklüğü ve eşey oranı; do-
 YAŞAM ÖYKÜSÜ TEORİSİNE GENEL BİR BAKIŞ 99

Fil •

1 0 00
Boğa

Erkek domuz inek ve öküz

100 Erkek /» D işi d

Erkek domuz
Şempanzee ¿ f i Kadın
■
‘/T K o y u n
f *Keçı
Tepeli deve kuşu
Akbaba
Yabani kuşlar
,. Tavukil Makak
Horo z / if.
* Dağ sıçanı
Gine domuzu Dev yarasa

Güvercin ve kumru

S L

0.01 100 1000 10000

Vücut ağırlığı (kg)

Şekil 5.1 Bir dizi türde vücut büyüklüğüne karşı bazal metabolizma hızını ölçeklendiren Kleiber çizgisi (from Bonner, J.T. (2006)
Why Size Matters. Princeton University Press, Princeton, NJ, izin alınmıştır)

Kutu 5.1 Çeyreklerin gücü

Kleiber yasasını açıklamak için ilk öneriler bir orga­
nizmanın dışarıya ısı yayan yüzey alanının, onu
üreten hacim ve kütlesine oranla daha yavaş arttığı
gerçeğine işaret etmiştir. Bu ilişkinin geometrisi
2/3 veya 0,67 katsayısının deneysel verilerden edi­
nilen 0,75 e yakın, fakat yeterince yakın olmadığını
göstermiştir. Yeni yaklaşımlar bunu açıklamak için
dolaşım sistemi geometrisine bakar. Organizma,
kaynakları vücuda dağıtma gibi bir yükümlülükle
karşı karşıyadır. Kan vücudu dolaştıkça tüm hücre­
lere hizmet etmek zorundadır; bu soruna optimal bir
çözüm gittikçe dallanan bir sistemdir; bu sistem aort
ile başlar ve tüm uzunluğu boyunca kılcal damarlara
kadar dallanır. Bu şekilde kümelenen dallar ağı frak-
tal geometri olarak adlandırılan yapılara bir örnek­
tir. Her ne kadar matematik doğrulaması tartışma
amacımızın dışında ise de, bu geometri nedeniyle
kaynakların dağılımı vücut kütlesinin 0,75 veya %
kuvveti ile ölçeklenebilir olma eğilimindedir.
Şaşırtıcı biçimde, yaşamda çeyreklerin kuvvetinde
ortaya çıkan başka birçok ilişki vardır. Örneğin, hay­
van ömür uzunluğu vücut kütlesinin çeyrek kuvveti
ile orantılı ve kalp hızı vücut kütlesinin çeyrek kuv­
veti ile ters orantılıdır. Bu ilişkilerden vücut kitlesi
bileşeni çıkarılırsa, tüm hayvanların yaşamları bo­
yunca, benzer bir toplam kalp atış sayısına sahip ola­
cağı tahmin edilebilir, bu kabaca doğrudur: yaklaşık
bir milyar. (Şüphesiz insanlarda, anormal derecede
uzun ömürleri nedeniyle, bu sayı 2-3 milyar kadar­
dır). Ekolojik düzeyde bir türün populasyon yoğun­
100 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ

luğu, vücut kütlesinin % kuvveti ile ters orantılıdır.
Az sayıda fil türü vardır, fakat çok sayıda böcek türü
vardır; gerçekten de vücut kütlesi ile çeşitlilik ilişkisi
başka bir çeyrek kuvvet yasasına uyar. İnsan avcı-
toplayıcı topluluklarının aranma alanı, grup büyük­
lüğünün % kuvveti ile orantılıdır. Ve son olarak, me-
tabolik düzeye döndüğümüzde, vücut kütlesine göre
ilaç dozu (örneğin bir ilacın erişkin dozunun çocuğa
ayarlanması) sıklıkla % kuvveti ile hesaplanır.

ğumda büyüklük ve olgunluk; büyüme örüntüsü; ergen­
lik yaşı ve büyüklüğü; döllere ebeveyn yatırımı; içsel mor­
talité ve ömür uzunluğunu etkileyen tamir ve korumaya
yapılan yatırım. Farklı memeli türlerinin evrimleştirdiği
çözümlerde, her biri olağan ortam(lar)ında gen akışının
korunmasına uyumsal çözümler sağlayan, olağanüstü bir
çeşitlilik söz konusudur. Bu kadar çeşitliliğe karşın, aşağı­
da bazı örnekleri verildiği gibi, olası çözümleri kısıtlayan
uzlaşılar da vardır.
5 .2 .1.1 Döl sayısına karşı döl kalitesi
Bazı türler çok sayıda döl verirler ve bunların çok azı ya­
şar. Bu strateji kemirgenler için tipiktir. Bu döllerde, yavru
sütten kesildikten sonra ebeveyn yatırımı ya yoktur ya da
düşüktür. İnsan ve fil gibi iri vücuda sahip memeliler tek
bir yavru doğururlar ve yavru en azından genç evreye ula­
şana kadar onu beslemek ve korumak için oldukça fazla
yatırım yaparlar. Bu örnekler potansiyel yaklaşım aralığı­
nın iki ucunu temsil ederler.
5 .2 .1.2 Erken veya geç evrede üremek
Diğer bir üreme uzlaşısı erken veya geç evrede üreme ara­
sında gerçekleşir. Bir uçtaki örnekler, ölümden önce bir
kez üreyen somon balığı ve bazı keseli memeli erkeklerin­
de görülür (semelpor üreme olarak adlandırılır). Bu türler
tek bir çiftleşme olayında fazla sayıda döl vermek için tüm
enerji kapasitelerini tüketecek kadar fazla yatırım yapar­
lar, fakat bu onlar için başarılı bir uyum stratejisidir. Diğer
uçta çok sayıda üreme olayı ile üremeye yatırım yapan ve
uzun üreme ömürlerine sahip olan türler vardır. İnsan di­
şileri enerji yatırımlarını genelde tek bir fetüsle sınırlarlar,
ancak uzamış gebelik ve emzirme için gerekli enerji ne­
deniyle de bu yatırım oldukça yüksektir. Dişi insanlar, dış­
sal mortalité riskine bağlı olarak ergenlik sonrasında 15­
35 yıllık bir potansiyel üreme ömrüne sahiptirler. Ancak,
bu süre sonunda göreceli olarak az sayıda çocuk doğar ve
büyütülür ve bu nedenle uyum gücü bunların büyük bir
oranının (karşılaştırmalı olarak) hayatta kalmasına bağlı-

EKOLOJİ

BMR (Dişi) (Erkek)

Immün Plasental Testesteron
fonksiyon beslenme i
Boy büyümesi Şekil 5.2 Yaşam öyküsü özelliklerine enerji
ve süt salınım
Hücresel /DNA i kas kitlesi artışı paylaşımı. BMH, bazal metabolik hız (Kuzavva,
tamiri Fetal/bebek (Dimorfizm) C.W. (2007) American Journal o f Human Biology
büyümesi 19,654-661, izin alınmıştır)

dır. Avcı-toplayıcı dişileri genelde 4-6 çocuk doğururlar ve
bunların 2-4 kadarı ergenlik evresine kadar yaşar.
Dişiler herbir fetüse yatırımlarını, fetüse besin akışını
düzenleyen bir mekanizma ile sınırlarlar (bu olguya ana­
sal kısıtlama denir; Bölüm 7'ye bakınız). İnsanlarda doğan
ilk yavru ortalama olarak İkincisinden 150 gram kadar ha­
fiftir. Olası yakınsak açıklama ilk gebelikte uterus arterle­
rinin, sonrakiler kadar iyi genişleyememesi olabilir, çünkü
ilk gebelikte arter ve arteriollerdeki elastin parçalanır ve
bu da daha düşük bir damar direncine neden olur (uterus
arterleri gebelikte önemli ölçüde genişlemek zorundadır­
lar ve arteriyel kan akışı fetüse aktırılan oksijeni sınarlar).
Ancak, bir de yaşam öyküsü perspektifi söz konusudur:
primatlar sonraki gebeliklere enerji saklama yararını sağ­
lamak üzere, ilk gebelikte enerji kullanımında bir sınırla­
ma ile evrimleşmiş olabilirler.
5.2.1.3 Olgunlukta yaşa karşı büyüklük
Tanımlayıcı bir yaşam öyküsü karakteri eşeysel olgunlu­
ğun zamanlamasıdır ve bu konu Bölüm 7'de detaylı ola­
rak tartışılmaktadır. Türe bağlı olarak eşeysel olgunluğa
erişir erişmez veya hemen sonra büyüme durabilir veya
yavaşlar. Buradaki uzlaşı, enerjinin büyüme yerine üreme­
Kutu 5.2 Soylu bir uzlaşı
Yaşam süresi ve üreme arasındaki uzlaşı insan
türünde işler mi? Bunu incelemek nötral üretkenlik
koşullarında (doğum kontrolü öncesinde) yaşayan
bireylere ait kapsamlı veri setleri gerektirir. Tarihsel
gerçeklik böylesi kayıtların sadece varlıklı kişiler için
tutulduğunu söyler ve gerçekten bu soruyu yanıt­
lamak için gerontologların kullandığı bir veri seti,
1200 yıl öncesine uzanan ve 33.000 kadar kişiyi içe­
ren, İngiliz aristokratlarına ait kan bağı kayıtlarıdır.
Yaşam öyküsü teorisince öngörüldüğü gibi, bu popu-
lasyonda kadınların yaşam süresi ile sahip oldukları
çocuk sayısı arasında negatif bir korelasyon vardır
(hesaplamada sadece üreme sonrası yaşlara ulaşmış
YAŞAM ÖYKÜSÜ TEORİSİNE GENEL BİR BAKIŞ 101
ye yatırılması arasında gerçekleşir. Memeli yaşam öyküsü
modelleri genelde bu geçişin optimal zamanlamasını be­
lirleyen iki rakip etken olduğunu varsayar. İlki ergin bü­
yüklüğünün üreme başarısı için önemidir. Vücut büyük­
lüğü, üreme uyum gücünü ne kadar etkiliyorsa (dişilere
daha yüksek yatırım yaparak, daha iri ve yaşama kapasite­
si daha yüksek olması nedeniyle ölüm oranı düşük döller
üretmesine izin vererek) dişilerde üremenin başlangıcını
da geciktirecektir. Bu üreme yararı ikinci bir karşıt etkenle
dengelenmiş olmalıdır: bu da eşeysel olgunluğa erişme
geciktikçe, ölüm riskinin artmasıdır. Dolayısıyla, organiz­
malar özellikle jüvenil dönemde yüksek mortalité riski ile
karşılaştıklarında eşeysel olgunluğa ulaşma zamanı genel
olarak daha kısadır.
5.2.1.4 Döl verimine karşı ömür uzunluğu
Döl verimi, bir organizmanın bütün yaşam süresindeki
üreme performansının ölçüsüdür. Memeli dişilerinde ya­
şam boyunca oluşan birçok gebelikten doğan toplam döl
sayısı olarak hesaplanır. Fakat gebelik ve emzirme bir ana
için enerjetik olarak oldukça maliyetlidir ve kaynakların iş­
levlerin sürdürülmesi yerine, başka yerlere aktarılmasına
neden olur. Bu uzlaşı türler arasındaki, ömür uzunluğu ile
kadınlar kapsanarak doğuma bağlı mortalité etkisi
dikkate alınmıştır).
Kayıtlara geçmiş bu insanlar şüphesiz ayrıcalık­
lı insanlardı ve bu nedenle dönemlerinde sosyal ve
ekonomik ortamın etkilerinden izole idiler. Peki,
bu ilişki ‘normal’ (sosyoekonomik olarak heterojen)
populasyon için geçerli midir? Kuzey Almanya’dan
onsekizinci ve ondokuzuncu yüzyıllara ait demog­
rafik veri setinin benzer bir analizi yaşam süresi ve
doğurganlık arasında, sefalet arttıkça artan kuvvetli
bir negatif ilişki göstermiştir. Eğer uzlaşıya kaynak­
ların elde edilebilirliği aracılık ediyorsa, bu beklenen
durumdur.
102 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ
döl sayısı zıt ilişkisinin nedenlerinden birisidir (kısa ömür­
lü hayvanlar daha fazla döl verme eğilimindedir). Ömür
uzunluğu, tanım gereği, dışsal mortalité hızı arttıkça daha
kısa olacak ve bu durumda olan türlerde uyum gücünü
arttıracak strateji fazla döl verimi olacaktır.
5.2.2 İçsel ve dışsal mortalité
Bir türün birlikte evrimleştiği yaşam öyküsü stratejisinin
anahtar bir bileşeni mortalité riski profilidir. Doku tamiri
ve koruma fonksiyonlarına kaynak ayırmak metaforik bir
ifade lle"iyimserlikifadesinin"işareti olarakyorumlanır, bu
da organizmanın gelecekte yaşamasının olası olduğu ve
bu nedenle vücudu fonksiyonel ve sağlıklı tutarak üreme
ödülünü kazanacağı anlamına gelir. Böylece, kaçınılamaz
mortalité setleri bir türün yaşam öyküsü stratejisinde ne
kadar iyimser ve'ileri görüşlü'olabileceğini belirler.
Basit, bir düşünme deneyi bir tür için optimal yaşam öy­
küsü stratejisinin yerel mortalité riskine nasıl bağımlı oldu­
ğu gösterecektir. Küçük bir adada yaşayan ve yıldırım çarp­
ması gibi, kontrolü dışındaki bir ölüm nedeniyle yüz yüze
kalan bir tür düşünün. Herhangi bir günde, küçük (ancak
önemsiz olmayan) bir yıldırım çarpma riskinin olduğunu
varsayın. Şimdi bir iklim değişimi sonucu hem yıldırımların
oluşum sıklığının hem de yıldırım çarpması riskinin drama­
tik şekilde arttığını varsayalım. Bu ekolojik değişimin herbir
birey tarafından, herhangi bir günde zamansız bir ölümle
karşılaşma riskinde artış olarak yaşanacağına dikkat ediniz.
Riskteki bu artış, tür ve türün yaşamında yer alan stratejiler
için önemli işaretler içerecektir. Uyum gücünün optimizas-
yonu açısından riskin en fazla olduğu dönem büyüme ve
gelişme dönemidir. Bu durum genç bir organizmanın kü­
çük ve fiziksel olarak hassas olması basit gerçeğinden çok,
henüz üreme şansı elde edememiş olması ile ilgilidir. Yıldı­
rım çarpması ile ölen genç birey, bir sonraki neslin gen ha­
vuzunda temsil edilmeyecektir. Yaşanan her günle birlikte
artan ölüm riski nedeniyle, erken üreyen bireylerin genleri
sonraki nesilde daha yaygın hale gelecektir. Süreç içerisin­
de bu eşeysel olgunluğa erişme yaşının gittikçe düşmesi
anlamına gelecektir.
Ergenliğe ulaşma yaşındaki bu değişimin türün tüm
yaşam öyküsünde geniş ve çok yönlü etkileri olacaktır. Bes­
lenme ve büyüme hızı gibi diğer parametrelerin doğrudan
yıldırımlardan etkilenmediğini varsaysak bile, ergenliğe
ulaşma yaşındaki bu düşüş büyüme için daha az zamanın
olması anlamına geleceğinden, türün sonraki nesillerinde
erişkin bireylerin daha küçük türün vücuda sahip olacak
şekilde evrimleşmelerine neden olacaktır. Vücut büyüklü­
ğündeki bu azalmanın başka etkileri olacaktır. Diğer herşey
eşit olsa bile, erişkinleri küçük olan türün bireylerinin, fetüs
ve yavru büyümesini desteklemek üzere, üremeye yapa­
cakları yatırım daha az olacaktır. Dolayısıyla erişkin büyük­
lüğünde azalma, yavru büyüklüğünde de azalma anlamına
gelir. Gençlerde vücut büyüklüğünde azalma, herbir genç
bireyin ne kadar savunmasız olacağını da belirleyeceğin­
den, bir dizi başka etkisi olacaktır. Küçük bir yeni doğan, bir
enerji yetersizliğinde kullanacağı (örneğin ısı üretimi için)
daha az enerji stokuna sahip olacaktır. Aynı şekilde, yırtı­
cılara karşı daha savunmasız olacaktır. Bu nedenle yavru
büyüklüğündeki bu azalmanın bir yan ürünü yavru ölüm
oranında artış anlamına gelir. Genç ölüm oranında artış
nedeniyle bir sonraki neslin gen havuzuna katkı yapma
şansı çok az olacağından, bu türün dişisi için tek bir yavru
doğurmak çok riskli olacaktır. Sonuç olarak, küçük vücuda
sahip türler sadece daha yüksek mortaliteye sahip olma­
yacaklar, aynı zamanda da bir batında daha fazla yavru
vererek "yatırımlarını koruma" eğiliminde olacaklardır. Çok
yavrulu doğumlar, yavru büyüklüğünü daha da düşürür ve
bu da daha az sayıda yavrunun erişkinliğe ulaşması anla­
mına gelir. Ancak bu strateji, tek yavruya yatırım yapmaya
göre daha fazla sayıda dölün hayatta kalma şansını destek­
leyebilir.
Böylece yerel çevredeki basit bir değişimin - kaçını-
lamaz mortalitedeki artış - tüm yaşam öyküsü üzerinde
nasıl bir domino etkisi yarattığını gördük. Yüksek mortali­
té erken olgunlaşmaya neden olarak, daha az metabolik
kaynağa sahip ve bu nedenle üremeye yatırım kapasite­
leri sınırlı olan erişkinleri ortaya çıkaracaktır. Bu da morta-
litesi daha yüksek küçük döllere neden olacaktır. Morta­
lité riski arttıkça, bir batında tek yavru doğurmak yerine
daha fazla sayıda ve daha savunmasız yavrular doğurma
yönünde bir evrimsel değişim bekleriz.
Şimdiye kadar yerel mortalitedeki bir değişimin erken
yaşta üreme olgunluğuna ulaşmayı ön plana çıkaracağını
ve sonra bunun erişkin büyüklüğü, yavru büyüklüğü ve
bir batında verilen yavru sayısı üzerinde nasıl etkisi oldu­
ğunu gördük. Mortalitedeki bir değişimin bir türün yaşam
öyküsünde etkileyebileceği evrimsel değişimler bunlarla
sınırlı değildir. Kaçınılamaz erişkin mortalitesi arttıkça.
 YAŞAM ÖYKÜSÜ TEORİSİNE GENEL BİR BAKIŞ 103

kısıtlı kaynakları dokuları tamir ederek ve bütünlüğünü
koruyarak yaşam süresini uzatan süreçlere ayırmak, ola­
sı uyum gücü kazancını azaltacak, bir kumar haline gelir.
Gelecekte yaşama olasılığı düştükçe, erken üreyen ve ge­
leceklerine daha az yatırım yapan bireylerin sonraki nes­
lin gen havuzunda daha iyi temsil edilmelerini bekleriz.
Bu nedenle, daha yüksek ölüm riski ile karşılaşan türler,
sadece daha erken ve daha küçük iken ergenliğe ulaşma
eğiliminde olmayacaklar, aynı zamanda hızlı yaşlanma
ve daha kısa ömürlü olma bedellerini ödeyerek var olan
kaynaklarının büyük bir kısmını hemen üremeye ayırma
eğilimde olacaklardır. Bu nedenle türün nesil süresi ge­
nellikle vücut büyüklüğü ile orantılıdır (Şekil 5.3).
Bu hipotetik örnek hayvanlar âleminde yaşam öyküsü
varyasyonlarını şekillendiren seçilim baskısı tiplerine ol­
dukça benzerdir. Daha yaygın bir dışsal mortalite nedeni
yırtıcılıktır. Bu perspektiften bakıldığında hızlı büyüme,
erken eşeysel olgunluğa erişme, küçük vücut, bir batın­
da daha fazla yavru verme ve daha kısa ömür stratejisini
desteklemiş olan önemli bir faktör, sözgelimi farelerde
olduğu gibi, yırtıcılığa bağlı kaçınılamaz yüksek dışsal
mortalitedir. Yaşam öyküsü yavaş ve ömrü uzun insan ve
fil gibi türler yırtıcılıktan korunma ve kaçınılmaz mortalite
riskini azaltma yönünde evrimleşmişlerdir.
Yıldırım örneği ile çok yönlü etkileri anlatıldığı gibi,
mortalite evrim üreten bir süreç olabilir, ancak aynı za­
manda, yıldırım çarpma riskinde artışa bağlı olarak fonk­
siyonlarda daha hızlı bir tempoda azalma ve daha kısa bir
ömrün evrimleşmesine yol açtığından, bir türün enerjisini
nasıl paylaşacağını çıkarsayacağı araçtır. Mortalite çeşitle-

100 m - i Sekoya
„ „ • Köknar
Balina
Yosun • • • Hu5a9acı
„ . . * Balzam ağacı
10m - Kızılcık •
Gergedan «Fil
Kanada geyiği « .
im -
TilkW «Kunduz
Sıçan £ Semender
Yenge%K,rfaresi#Kuplumbağa
10cm - Farito'’ Yi,dızı
ı-are«penız # • «- K e«Yengeç
le r a v
tarağ ı* ^Kurbağa
Salyangoz * Bukalemun
İstiridye
A rı# • At sineği
1cm
• Ev sineği «Midye
• D rosophila

_ * D a p h n ia
1 mm - • Stentor

• Param ecium
100 um - • Didinium
Tetrahymenam • Euglena

• Spirochacta

10(im
E. coli
q • Pseudom on as
B. aureus
1|im _________ 1________________ !_________ !_______ !____________ !____________!____________!_________
1 saat 1 gün 1 hafta la y 1 yıl 10 yıllar 100 yıllar
Nesil süresi

Şekil 5.3 Türlerde nesil süresi genellikle vücut büyüklüğü ile orantılıdır (Bonner, J.T. (2006) Why Size Matters. Princeton
University Press, Princeton, NJ, izin alınmıştır)
104 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ

rini ve onların türün evrimindeki rolünü ayırt eden şey ise,

bir organizmanın bunları, var olan enerjisini paylaştırma
stratejisini değiştirerek, ne oranda etkileyebildiğidir. Yıldı­
rım ve yırtıcılık dışsal mortalite nedenleridir, çünkü or­
ganizmanın enerjisini nasıl pay ettiği ile ilişkili değildirler:
buradaki risk populasyondaki birey ve yırtıcı sayılarına
bağlı olduğundan daha çok rastgeledir. Bu durum, vü­
cudun kaynaklarını biyolojik fonksiyonlar arasında nasıl
paylaştırdığı İle ilişkili olan içsel mortalitenin tersidir.
Buna bir örnek yaşamı tehlikeye düşürecek bir patojenle
enfekte olma riski olabilir. Her ne kadar burada da şansa
bağlı faktörler varsa da, bunun ne kadar ölümcül olabi­
leceğini belirleyen, vücudun vereceği biyolojik kararlar
vardır, immün sistemin ne kadar etkin olduğu, ona ne 15 yaşına kadar yaşama olasılığı
kadar kaynak ayrıldığına bağlıdır. Ayrıca, vücut ısısının (erişkin büyüklüğüne göre düzeltilmiştir)

artırılması için enerji harcanması viral veya bakteriyel en­ Şekil 5.4 Yüksek jüvenil ölüm oranı insanda eşeysel
feksiyonun etkinliğini ve şiddetini düşürebilir. olgunlaşmayı hızlandırır. Şekil, küçük bir toplulukta
(çoğunlukla avcı-toplayıcı) menstrüel yaşı ile jüvenil ölümü
(15 yaşına kadar hayatta kalma olasılığı, enerji edilebilirliğini
5.2.3 Dışsal mortalite ve menarş yaşı temsilen ergin vücut büyüklüğüne göre düzenlenmiştir)
arasındaki ilişkiyi göstermektedir (veriler Walker, R. et al.
Günümüz avcı-toplayıcı toplulukları üzerinde yapılan (2006) American Journal o f Human Biology 18,295-311 'den
bir çalışmada, beklenen ömür uzunluğu İle menarş (İlk alınmıştır).
menstruasyon) yaşı arasında bir ilişki olduğu saptanmıştır
(Şekil 5.4). Genç ölüm oranı artan her toplulukta ortala­
ma menarş yaşı daha erkendir. Farklı populasyonlar ara­
sındaki bu karşılaştırma, insan yaşam öyküsünün de diğer
memelilerdekine benzer uzlaşılarca etkilendiğini kanıtla­
maktadır. Fakat, bu örnek aynı zamanda analizin karma­
şıklığını da ön plana çıkarmaktadır. Bölüm 7'de tartışıla­
cağı gibi, Avrupa'da menarş yaşının yaklaşık 200 yılda, 4
yıl daha erkene kaydığı görülmüştür (Şekil 5.5). Menarş
yaşının erkene kayması, ana ve çocuk sağlığındaki (daha
iyi beslenme ve enfeksiyon riskinin azalması gibi) geliş­
melerin ikincil bir sonucudur. Dışsal mortalite azalması ile
zıt yönde işleyen bu durum paradoksal görünmektedir.
Bu paradoksun çözümü, ergenlik yaşının bir etken
ve kontrol hiyerarşisinin sonucunda düzenlendiğini an­
lamakta yatar. Populasyonda işleyen mortalite/ergenlik
yaşı İlişkisi relatif olarak dengededir. Ancak, farklı çevresel I I I I I
değişkenlerle karşılaşılması durumunda uyum gücü ko­ 1875 1900 1925 1950 1975 2000
Yıl
runmak zorundadır ve bu durum başka bir kontrol kat­
Şekil 5.5 İki Avrupa ülkesinde ilk menstrüel yaşının uzun
manı ekler. Şekil 5.6, bu bölümün sonraki kısımlarında
vadeli değişimi (Ljung, B.O. et al. (1974) Annals ofHuman
tartışılan bu süreçleri göstermektedir. Biology 1,245-256 and de Muinck Keizer-Schrama, S.M. and
Mul, D. (2001) Hu man Reproduction U p d a te7 , 287-291'deki
veriler kullanılarak hazırlanmıştır)

Şekil 5.6 Avustralya kızlarında ilk menstrüel yaşını
belirlemede fetal ve çocukluk dönemi beslenmelerinin
etkileşimi (Sloboda D.M. et al. (2007) Journal o f Clinical
Endocrinology and Metabolism 9 2,46-50'deki veriler
değiştirilerek hazırlanmıştır. İzin alınmıştır).
5.2.4 Ömür uzunluğu ve yaşlanma
İnsanlar üreme çağına kadar on yıldan fazla bir süre bekle­
me stratejisi ile evrimleşmişlerdir ve bu insanın evrimi süre­
cinde kaçınılamaz mortalitenin (özellikle yırtıcılar nedeniy­
le) nispeten düşük olduğuna işaret eder. Paleolitik dönem­
c e olasılıkla çocukların sadece %50'si ergenliğe ulaştığı
halde, bu diğer türlerin çoğuna göre oldukça yüksek bir
orandır. Bu düşük dışsal mortalité türümüze daha büyük
bir vücuda ve büyüme ve öğrenme periyodunu uzatarak,
bir erişkinin daha fazla yetenek ve kapasiteye yatırım yap­
ma olanağı sağlamıştır. Yukarıda tartışıldığı gibi, bu duru­
mun yaşam döngüsü üzerinde başka etkileri vardır: bu du­
rum somatik bakım ve tamire, uzamış bir üreme dönemine
ve yavaş yaşlanma temposuna yatırımı destekler.
Kronolojik yaşlanma (aging) ve biyolojik yaşlanma
(senecense) bir birleri yerine kullanılabilecek terimler
değildir. Kronolojik yaşlanma basit olarak zamanı, yani
daha fazla yıl yaşamış olmayı ifade eder. Biyolojik yaş­
lanma ise, biyolojik bir süreç (veya süreçler) olup, bu sü­
reçte bir gelişim fazı ve maksimal üreme potansiyelinin
elde edilmesini izleyen, canlılık ve fonksiyonları olumsuz
YAŞAM ÖYKÜSÜ TEORİSİNE GENEL BİR BAKIŞ 105
yönde etkileyerek, ölüm riskini arttıran, yaşa bağlı fizyo­
lojik bir dejenerasyon söz konusudur. Biyolojik yaşlanma
eşeyli olarak üreyen türler için evrensel bir olgudur ve bir
dizi biyokimyasal ve hücresel değişimle ilişkilidir. Ömür
uzunluğu (bir populasyon için ölüm evresindeki yaş) ve
yaşam süresi (longevity = bir bireyin ömür uzunluğu) ve
beklenen ömür (belirlendiği yaşa bağlı olmak üzere) öz­
gül anlamları olan diğer ilişkili terimlerdir. Farklı türler çok
farklı ömür uzunluklarına sahiptirler ve dışsal nedenler ne
kadar devre dışı bırakılsa da ömür sonludur. Homo erectus
için ortalama ömür uzunluğunun 15-20 yıl ve Paleolitik
dönem insanlarında 25 yıl kadar olduğu tahmin edilmek­
tedir (o dönemlerde insanlar doğum sırasında, çocukluk
döneminde veya travmalar nedeniyle ölürlerdi: enfeksi­
yonlar daha yakın dönemde, özellikle tarımdaki gelişme­
ler ve yerleşik yaşamı takiben daha önemli bir faktör hali­
ne gelmiştir; Bölüm 6 ve 9'a bakınız). Diğer türlerle karşı­
laştırıldığında düşük olsa da, Paleolitik dönemde yüksek
bebek ve çocuk ölümü nedeniyle üreme dönemi öncesi
ölümler %50'ye varmaktaydı. Beş yaş öncesi çocuk ölüm­
lerini hariç tutarak, beklenen ömür tahminlerini hesapla­
mak yaygındır ve bu hesaplama ile çocukluk çağını geç­
miş bir bireyin 35-40 yıl kadar yaşadığı tahmin edilmek­
tedir. Günümüzde yüksek gelirli ülkelerde üreme dönemi
öncesi ölüm oranı genelde oldukça düşüktür (% 1 -2 ).
Ulaşılabilir maksimum ömür uzunluğu bir tür veya
populasyonun en uzun yaşayan bireyinden hesaplanır ve
genelde ortalama ömür uzunluğundan çok daha uzun­
dur. Bir bireyin ömür uzunluğu onun çevresi tarafından
etkilenir: dışsal mortalite düşük olduğundan, hayvanat
bahçelerindeki hayvanlar yabanda yaşayanlardan daha
uzun yaşarlar. Benzer şekilde, özellikle son birkaç on yıl­
da, halk sağlığı ve tıpta yaşanan gelişmeler gibi, bir dizi
dışsal etkenin üstesinden gelecek teknolojiler geliştirdi­
ğimizden, insanın beklenen ömrü de büyük oranda kül­
türel evrimimizden etkilenmiştir. Dolayısıyla her ne kadar
biyolojik yaşlanma hızımızda son birkaç bin yılda bir de­
ğişim yaşanmamışsa da, ortalama ömür uzunluğumuz
artmıştır (Şekil 5.7). Çok yakın zamanlara kadar, insanların
küçük bir kesiminin 50 yıldan fazla yaşaması beklenirken,
bugün pek çok toplumda bu beklenti fazlasıyla aşılmış­
tır. Bu güne kadar doğrulanmış en uzun yaşam süresine
sahip kişi, 1997 yılında 122 yaşında iken ölen Jeanne Cal­
ment isminde bir Fransız kadındır. Bu kadının doğumun­
da, Fransa'da kadın için beklenen ömür 46 iken, ölümün­
de 82 idi.
106 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ
5.2.5 Evrimsel yaşlanma teorileri
Evrim teorisi biyolojik yaşlanma olgusuna bir açıklama bul­
malıdır. Neden sonsuza kadar yaşamıyor ve üremiyoruz?
August VVismann tarafından 1891 yılında ölümün türün ya­
rarına bir adaptasyon olduğunu savunan bir varsayım orta­
ya atılmıştır. Buna göre, eski ve potansiyel olarak yıpranmış
ölümsüzler, sağlıklı bireylerin kullanacağı kaynakları tüke­
teceklerdir. Bu açıklama grup seçilimi olarak adlandırılan
varsayım temelinde kusurlu bir açıklamadır. Buna karşılık
VVeismann büyüme örüntüsü, üreme örüntüsü ve biyolojik
yaşlanma zamanlanması arasında bir bağlantı olduğunu
fark etmiştir. Aşamalı olarak şekillenen bu bilgi birikimi, bu­
günkü anlayışımızın temelini oluşturmaktadır.
Sir Peter Medavvar 1952'de, yaş ilerledikçe doğal seçi­
lim gücünün zayıfladığını göstermiştir. Bu şu anlama gelir:
eğer uyum gücü üzerindeki negatif etkiler yaşamın geç
evrelerinde ortaya çıkıyorsa uyum gücünü azaltıcı özellik­
lerin belirleyicilerine karşı daha az seçilim olacaktır. Dışsal
mortalitenin birikimsel etkisi nedeniyle yaşam öyküsü
uzlaşılan üzerinde işleyen seçilim, eşeysel olgunluğa eri­
şir erişmez üremeye yatırım yapılması lehine işleyecektir:
dolayısıyla erken evrede başarılı olarak üreyebilenler se­
çilecektir. Bu durum matematiksel olarak kanıtlanabilir ve
böylesi hesaplamalar seçilimin düşmeye başladığı nokta­
nın insan dişisinde yaklaşık 20 yıl olduğunu göstermiştir.
Ayrıca, kadınlar erken otuzlu yaşların başından itibaren
belirgin bir üreme potansiyeli kaybı gösterirler (Bölüm
7'e bakınız). Bu nedenle geç evrede etkilerini gösteren,
fakat uyum gücü üzerinde etkileri olmayan aleller gen
havuzunda birikebilir. Mutant alel birikimi, orta veya ileri
yaşlarda ortaya çıkan hastalıkları etkileyebilir.
Şekil 5.7 Avrupa'da yaşam beklentisi, 1725-1990
(Fogel, R.W. (2004) The Escape from Hunger and
Premature Death, 1700-2100: Europe, America
and the Third World. Cambridge University Press,
Cambridge veriler kullanılarak hazırlanmıştır).
Pleiotropi (Bölüm 2'ye bakınız), bir gen lokusu ürünü­
nün fizyoloji ve fenotip üzerindeki çoklu etkileriyle karak-
terize bir olgudur. George VVilliams 1957'de, Medavvar'ın
çalışmasını temel alarak, yaşamın erken evrelerinde yarar­
lı etkiler gösteren ancak geç evrede zararlı olan genlerin
seçilmiş olabileceğini açıklayan antagonistik pleiotropi
kavramını tanımladı. VVilliams bu varsayımı, yani erken
evrede avantajlı olan, ancak geç evrede tersi sonuçları
olan faktörler arasındaki bir uzlaşıyı, biyolojik yaşlanma­
nın temeli olarak önerdi. Testesteron salınımı ve aktivite-
sini kontrol eden faktörler bir örnektir. Yüksek testesteron
düzeyi erkeklerde erken evrede vücut büyüklüğünü art­
tırarak ve saldırganlığı uyararak uyum gücünü ön plana
çıkarır, fakat bu bireyler yaşamın geç evrelerinde prostat
kanseri ve kalp hastalıklarına daha yatkındırlar. Diğer bir
örnek insülin benzeri büyüme faktörü 1 (IGF-1) ve kro­
nolojik yaşlanma ile ilişkilidir (Kutu 5.3'e bakınız). Çoklu
düzeyde etkileri olan besinsel faktörler IGF-1 salınımı ve
aktivitesini düzenlerler ve IGF-1 fetal büyümeyi, çocuk­
luk ve adolesan evrede iskelet ve kas büyümesini uyarır,
bu nedenle yüksek IGF-1 düzeyi erken üreme evresinde
uyum gücünü arttırır. Ancak, yaşamın geç evrelerindeki
yüksek IGF-1 düzeyi, orta ve yaşlı evrede problem olan
meme ve prostat kanseri riskindeki artışlardan sorumlu­
dur. Çok yakın zamanlara kadar, İnsanlar için dışsal morta­
litenin yüksek ve ömrün daha kısa olduğu kabul edilirse,
böylesi antagonistik pleiotropik seçilimlerin yaşamın geç
evrelerindeki negatif etkilerinin büyük oranda gizli kal­
ması ve erken evredeki yararlı etkileri lehine bir seçilim
olduğu anlaşılabilir.

Kutu 5.3 Az ye, çok yaşa
Yaşlanma ile ilişkili araştırmalardaki ortak bir gözlem,
mayadan memelilere kadar çeşitli organizmalarda kalori
sınırlamasının ömür uzunluğunu arttırıcı etkisi oldu­
ğudur. Fakat besinsel işaretlerin, yaşam döngüsünde ne
zaman etki ettiklerine bağlı olarak, oldukça farklı etki­
leri vardır ve memelilerde fetal veya neonatal dönem-
dekilerle, sütten kesilme sonrasında işleyen besinsel
işaretleri birbirinden ayırt etmek önemlidir. Örneğin,
kemirgenlerde olgunlaşma sonrası kalori sınırlaması
yaşam süresini uzatır. Çarpıcı bir zıtlıkla, prenatal
dönemde yetersiz beslenme sonraki yaşamda metabolik
fonksiyon bozukluğu ve kısalmış ömür gibi bir dizi tersi
kötü etkiye yol açar. Küçük doğan insanlar daha kısa bir
ömre sahiptirler. Böylesi etkiler, erken yaşamda çevre­
sel işaretlere olan yanıtın uyumsal önemi kapsamında
düşünülebilir (Bölüm 8’e bakınız). Sınırlı çalışmalar,
erken bir yetersiz beslenme periyodu sonrasında, arayı
kapatma büyümesi olarak da adlandırılan hızlandı­
rılmış büyümenin zararlı olduğunu, bunun postnatal
kalori sınırlaması ile önlenmesinin daha önceki yetersiz
beslenmenin kötü etkilerini önleyeceğini düşündür­
müştür.
Her ne kadar pek çok türde sütten kesilme sonrasın­
da yetersiz beslenme, genelde üreme performansında
bir azalma ile ilişkili ise de, ömrü uzatır ve bu durum
yaşam öyküsü karakterleri arasındaki ilişkilerinin kar­
maşıklığını ön plana çıkarır. Her ne kadar sütten kesil­
me sonrasındaki kalori kısıtlamasının etkilerinin, me­
tabolik hızı düşürerek, dolayısıyla dokuları tahrip edici
etkileri olan serbest oksijen radikallerinin üretimini
azaltarak meydana geldiğini düşünmek çekici ise de, bu
değerlendirme çok basit görünmektedir. Buna karşılık,
karmaşık yaşlanma süreçleri ve beslenme ile ilişkili fak­
Tutumlu genotip hipotezi bu kavramın daha geliş­
miş bir biçimidir. Genetikçi James Neel 1962'de, ataları­
mıza, daha kısa ömürleri sırasında yararlı olduğu için se­
çilen, fakat şimdi, çok farklı koşullarda da olsa, daha uzun
yaşadığımız için zararlı hale gelmiş olan aleller olduğunu
öne sürmüştür. Tutumlu genler, bireyin kısıtlı bir çevre­
den daha fazla kaynak (örneğin esensiyal yağlar, tuzlar
YAŞAM OYKUSU TEORİSİNE GENEL BİR BAKIŞ 107
törler, hastalık indükleyici ve uzun yaşamı destekleyici
faktörler arasındaki dengeyi yansıtıyor olabilir.
Yassı solucandan fareye kadar değişen organizma­
larla yapılan nakavt (knockout, öldürücü gen) veya
transgenik deneylerde büyümenin düzenlenmesi, besin
algılanması ve hücresel metabolizmaya katılan genlerin
ömür uzunluğu üzerinde büyük etkileri vardır ve bu da
kalori kısıtlamasının yaşam süresini arttırıcı potansiyel
etkileri konusunda moleküler bir temel sağlar. İnsü-
lin reseptör substratı (İRS) 2 gibi insülin/IGFl sinyal
yolaklarında yer alan faktörler ile hücre büyümesini,
hayatta kalışı ve metabolizmasına ilişkin gen ekspres-
yonunu düzenleyen Foxö transkripsiyon faktörleri gibi
sonraki molekülleri kodlayan genler bunlardan bazıla­
rıdır. Örneğin, nakavt mutasyonlu IRS2 ömür uzatır ve
besin maddelerinin pay edilişini değiştirir. Gerçekten
de, Foxö transkripsiyon faktörleri metabolizma, üreme
ve ömür uzunluğunun bütünleşmesinde anahtar ola­
bilir. FoxO aktivitesi kısmen histon deasetilazları olan
sirtuinler tarafından düzenlenir. Birçok türde sirtuin
aktivitesi ömür uzunluğu ile pozitif korelasyon gösterir
ve SIRTI ömrü uzattığı düşünülen polifenol resverat-
rolun hedefidir: SIRTI, Foxö bağımlı tepkileri hücre
ölümünden hayatta kalmaya doğru değiştirir. Kalori
sınırlaması SIRTl’i de aktive eder.
Yakın zamandaki çalışmalar Fox03 genindeki gene­
tik varyasyonun insanda uzun ömürlülük ile ilişkili ol­
duğunu göstermiştir. Japon kökenli bir populasyonda,
genin belli bir alelinin frekansı ölüm yaşı ile doğrusal
bir bağıntı göstermiştir, öyle ki, bu gen için homozigot
olanların 100 yaşma kadar yaşama şansları diğerlerine
göre üç kat fazladır.
ve kolesterol) sağlamasını ve/veya sonraki yararlar için
depolamasını sağlayan genlerdir. Örnek olarak: Paleolitik
dönemde yağlar besinin sadece küçük bir kısmını oluş­
turmaktaydı; dolayısıyla besinin garanti olmadığı koşul­
larda, yağ emilimi ve depolanmasını destekleyen böylesi
aleller hayatta kalma ve üreme avantajı sağlamış ve do­
layısıyla pozitif seçilime uğramış olmalıdırlar. Fakat eğer
108 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ

bir birey yeterince uzun süre yaşar ve sürekli olarak yağ
içeriği zengin besin alırsa, bu durumda ateroskleroz ve tip
2 diyabet gibi zararlı etkiler ortaya çıkabilir, iki nedenle
bunların atalarımızda görülmesi beklenmez: ilki çevrenin
besin bakımından bu kadar zengin olması olası görülme­
mektedir ve İkincisi, burada tartışılanlar bağlamında, ba­
sit olarak atalarımız bu kadar uzun yaşamamışlar ve dola­
yısıyla uyum güçleri böylesi aletlere sahip olma nedeniyle
azalmamıştır (ayrıca Bölüm 8 'e bakınız).
Biyolojik yaşlanmanın evrimsel kökeni halen tartışılan
bir konu olsa da, antagonistik pleiotropi kavramı bugün­
kü anlayışımızın temeli olarak varlığını sürdürmektedir
(Şekil 5.8). Antagonistik pleiotropi teorisinin bir türevi
Tom Kirkwood'un harcanabilir soma teorisidir ve bir or­
ganizmanın edinebileceği enerjinin somayı korumak için
veya eşey hücresi hattını çoğaltmak için harcanabileceği­
ni öne sürer. Toplam dışsal mortalité nedeniyle, eşeysel
Genç hayvan Yaşlı hayvan
H ........
k ...........n
olgunluğa eriştikten sonra doğal seçilim, somatik tamir
yerine üremeye yatırım yapmayı destekleyecektir. Üreme
çağı öncesinde, üreme evresine kadar hayatta kalmayı
sağlamak için somatik dokuların korunması ve tamirine
enerji harcanmasının uyum gücü avantajı vardır. Soma­
yı koruma kapasitesi ise, türün üreme stratejisi yanında,
somatik dokuların farklı organizasyon seviyelerinde bu­
lunan gereğinden fazla alt birimlerin (örneğin nefronlar,
nöronlar ve mitokondriler) sayısı kadar, önemli bir bölü­
mü reaktif oksijen türevleri tarafından oluşturulan kromo-
zomal ve mitokondriyal DNA, hücresel ve yapısal protein
hasarlarının onarılma yeteneği ile ilişkilidir. Diğer hasar
kaynakları, sıklıkla en azından kısmen reaktif oksijen tü­
revlerince neden olunanlar hasarlar ile enfeksiyona, dü­
şük düzeyde radyasyona, toksinlere ve travmalara maruz
kalma olarak sayılabilir. Bu nedenle, Kirkvvood biyolojik
yaşlanmayı, yaşamın geç evrelerinde savunma mekaniz­
malarının ve doku tamir yeteneklerinin kaybedilmesinin
bir fonksiyonu olarak tanımlamıştır. Böyle bir teori kro­
nolojik yaşlılığın neden bir eş-hastalıklar evresi olduğunu
da açıklar: bu durum olasılıkla herbir organ veya sistemin
.............. fonksiyonunun sürdürülebilmesi ile ilgili sınırların ifadesi

O olan çoklu sistem bozukluklarına yol açan biyolojik yaş­

lanmanın birikmiş değişimlerini yansıtır.
M utant genin çılışması M utant genin çalışması
Yaşa bağlı değişimlerin tamamının biyolojik yaşlan­

f
£ \
O manın sonucu olması gerekmez: her ne kadar aradaki
Hastalık
Uyum fark gerçek olmaktan çok teorik ise de, bunlardan bazı­
duyarlılığında
gücünde artış ları doğrudan uzun yaşamanın rastgele etkileri olabilirler.
V____________ / „ artış
Azalmış immün fonksiyon, kas atrofisi ve hücre zarı geçir­
genliğinin azalması açıkça biyolojik yaşlanmanın sonucu
Genç hayvan Yaşlı hayvan
iken, neoplazi riski basit olarak kronolojik yaşla birlikte gi­
- ı— n — v- Latent hasar ortaya çıkar derek artabilir: bir birey uzun yaşadıkça, çevresel bir mu-

£ / O tajene maruz kalma veya hücre çoğalmasındaki spontan

bir hatanın somatik bir mutasyona neden olma şansı da
M utant genin çalışması / Hastalık
duyarlılığında artar (Bölüm 1'e bakınız).
û ^ . art'? ,

Uyum Latent
gücünde artış hasar 5.3 Vücut büyüklüğü ve şekli

Şekil 5.8 Antagonistik pleitropinin ilkeleri. Erken dönemde
üreme uyum gücünü destekleyen mutasyonlar ya doğrudan
geç yaştaki hayvanlarda işleyerek ya da genç yaşta
hayvanlarda latent hasarlara yol açarak ileri yaşlarda zararlı
olurlar (Partridge L. and Gems, D. (2002) Nature Reviews
G en etics3 , 165-175'den değiştirilerek hazırlanmıştır. İzin
alınmıştır).
Vücudun büyüklüğü ve şeklinin, yerçekimi, hareket
örüntüsü ve besin kaynakları gibi bir biri ile ilişkili bir dizi
belirleyicisi vardır. Diğer tüm primatlar dört ekstremite
üzerinde hareket ederken (kuadripedal), insan iki ekstre­
mite üzerinde (bipedal) hareket eder. Karasal bir meme­
linin büyüklüğü iskeletine yansır: iskelet ergin bir insanın
ağırlığının %18'ini, fakat bir serçe veya fare ağırlığının

%10'undan daha azını oluşturur. Benzer şekilde, bir ağa­
cın ağırlığı şeklini etkiler: büyük ağaçlar, sağlamlığı enine
kesit yüzeyi ile ilişkili olan daha kalın ve kuvvetli gövde­
lere sahip olmalıdır. Buna ek olarak, güneş ışığı için reka­
bet ve kök sistemlerinin ihtiyaçları ağaçların yükseklik ve
şeklini etkiler. Dolayısıyla bir organizmanın büyüklüğü
değiştikçe, vücut kompozisyonu da değişir. Dahası, vücut
orantıları hayvan büyüdükçe de değişir. Şekil 5.9 büyüme
sürecinde başın oransal büyüklüğünün nasıl değiştiğini
göstermektedir; baş doğum sırasında boyun %33'ü kadar
iken, erişkinde %13'ü kadardır.
Büyük cisimler daha geniş yüzey alanına sahiptirler,
fakat yüzey alanı her zaman hacimle aynı oranda artmaz.
Küresel bir cisimde yüzey "hacim2'3" ün bir fonksiyonudur
ve dolayısıyla büyük organizmaların difüzyon için yeterli
yüzey alanına sahip olabilmeleri için karmaşık yapılara
gereksinim vardır. Plasenta veya bağırsak villusları, sindi­
rim kanalı kıvrımları ve akciğerin alveoleri sınırlı bir alan­
da difüzyon yüzeyini arttırmak için gelişmiş çözümlerdir.
Benzer şekilde, primat beyninin kortikal sulkusları ve gi-
rusları taşınması olanaksız bir baş olmaksızın yeterli bir
kortikal yüzey sağlamak için gelişmiş çözümlerdir.
Sıklıkla daha büyük bir vücuda sahip olmanın yırtıcıla­
ra karşı savunma sağlama gibi potansiyel uyumsal avan­
tajları vardır. Ancak, ağırlığın taşınması, kardiovasküler
pompalama kapasitesi, ekstremite büyüklüğü, difüzyon
kapasitesi ve besine erişim gibi önemli sınırlamalar da
vardır. Durağan bir çevrede var olan çoklu ekolojik niş edi-
nilebilirliğini yansıtmak üzere, farklı büyüklükte çok sayı-
Şekil 5.9 Büyüme sırasında insanda oransal baş büyüklüğü
(BonnerJ.T. (2006) Why Size Matters. Princeton University
Press, Princeton, NJ;'den değiştirilerek hazırlanmıştır. İzin
alınmıştır).
VÜCUT BÜYÜKLÜĞÜ VE ŞEKLİ 109
da tür olacaktır. Daha küçük hayvanları avlayarak avantaj
sağlaması veya kaynakları elde etmede daha etkin olması
(örneğin ormandaki en uzun ağaç olsun) nedeniyle bü­
yük bir organizma için her zaman potansiyel bir ekolojik
niş olduğundan, evrimsel süreçte organizmaların gittikçe
büyüdükleri yönünde bir izlenim vardır. Fakat bu bir yön­
lendirilmiş evrim değil, sadece seçici çevrenin yansıması
olabilir ve büyüklüğün artması kaçınılmaz da değildir. Fa­
razi yıldırımlı adamızda dışsal mortalitedeki bir değişimin
nasıl daha küçük organizmaların evrimleşmesine neden
olabileceğini tanımladık. "Ada cüceliği" bir alt populasyo-
nu kaynakları sınırlı bir adada izole kalan, filler dâhil, bazı
memeli türleri için iyi bir şekilde tanımlanmıştır. Bu kav­
ram ayrıca Endonezya'nın Flores adasında yakın zamanda
keşfedilmiş küçük bir insansıya ait iskelet kalıntısı için ola­
sı fakat çelişkili bir açıklama olarak da düşünülmüştür.
5.3.1 Allometri
Bu bölümün başında anlatıldığı gibi, vücudun birçok işlev
ve bileşeni basit olarak vücut büyüklüğünün doğrudan
bir fonksiyonu değildir ve allometri bu ilişkilerin incelen­
mesidir. örneğin, bir hayvanın toplam vücut ağırlığı genel
olarak onun doğrusal boyutlarının küpünün bir fonksiyo­
nudur. Ancak, karaya bağımlı olarak yaşayan bir hayvan
için kemik sağlamlığı, vücut büyümesini efektif olarak sı­
nırlamak üzere, doğrusal boyutların karesi ile orantılı ola­
rak artar. Suyun kaldırma kuvveti, suda yaşayan hayvan­
ların daha büyük olmasına olanak sağlar. Türler arasında
vücudun büyüklük ve işlev bileşenlerinin matematiksel
olarak düzenli ilişkileri allometrik olarak bilinir ve yaşam
öyküsü karakterleri arasındaki genelleştirilebilir uzlaşıla-
rın sonucu olarak ortaya çıkarlar. Beklenen bir allometrik
ilişkiden sapma, belirli bir karakter için bir seçilim oldu­
ğuna işaret eder. Allometrik analiz en yaygın olarak bir or­
gan büyüklüğü ile vücut büyüklüğü arasındaki ilişkilerin
incelenmesinde uygulanır. Primat ve homininlerde beyin
büyüklüğünün karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi,
allometrik analizin nasıl kullanılabileceğine kapsamlı bir
örnek oluşturur (Kutu 5.4).
5.3.2 Büyüme ve gelişmede varyasyon
Flem populasyon içinde hem de populasyonlar arasında
insan büyüklüğü, şekli ve olgunlaşma temposunda ciddi
110 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ

Kutu 5 .4 Beyin büyüklüğü

İnsan beyninin büyüklüğü ve karmaşıklığı, insana
sofistike sosyal ve kültürel gelişmeler kazandırmıştır.
Diğer türler kaba kuvvet, hız ve kamuflaj gibi özellik­
lerine güvenirken, biz bilişsel özelliklerimize güveni­
riz. Peki, insan beyni gerçekten bu kadar özel midir?
Böyle olduğunu düşünüyoruz, o halde bunu bilimsel
olarak nasıl değerlendirebiliriz? Diğer türlerde işlev­
selliği değerlendirmede sınırlamalar olduğundan,
pek çok karşılaştırmalı çalışma sınırlamalara rağmen
beyin büyüklüğüne odaklanmıştır. Şekil 5.10a, insan
beyin büyüklüğünü şempanzeler, goril ve orangutan
gibi Afrika büyük insansı maymunları ile siamang-
lar ve gibbonlar gibi daha ilkel maymunlarmki ile
karşılaştırmalı olarak vermektedir. Keza aynı gra­
fikte 5000 kg ağırlığında bir filin beyin ağırlığı da
yer almaktadır. Ham verilere bakmak yanıltıcıdır,
çünkü bir fil çok büyük bir vücuda sahip olduğundan,
büyük bir beyne de sahip olmalıdır. Her ne kadar
vücut ağırlığındaki farklılıklar daha küçük olsa da
aynı durum diğer karşılaştırmalar için de geçerlidir.
Yapılması gereken, bir türün beyin büyüklüğünü
vücut büyüklüğü ile orantılı olarak karşılaştırmaktır.
Basit bir şekilde beyin büyüklüğünün vücut büyük­
lüğüne oranını hesaplayabiliriz, fakat bu da ideal

(b ) 20000
B e y in a ğ ır lığ ı = 1 9 X ( v ü c u t a ğ ır lığ ı) 0,8
R1 - 0 .8 9
16000

S
Ǥ> 12000
'5ı
ra
8000
İnsan
Cû ♦ Fil

4000

0
1000 2000 3000 4000 5000 6000

V ü c u t a ğ ır lığ ı (k g )

Ş e k il 5 .1 0 D evam
 BODY SİZE AND SHAPE 111

değildir. Eğer, küçük türlerden büyük türlere doğru
gidildikçe, beyin büyüklüğünün vücut büyüklüğüne
oranı sabit değilse, sadece iri veya küçük olduk­
ları için, bazı türlerin diğerlerine oranla daha ‘zeki’
görülmesine neden olur. Allometrik yaklaşım böylesi
ilişkileri açıklığa kavuşturacak araçtır.
Şekil 5.10b aynı beyin büyüklüğü verilerini daha
geniş bir primat seti verileri ile birlikte ve bu sefer
vücut büyüklüğü ile ilişkilendirerek vermektedir. Ke­
sikli çizgi bu veri setine dâhil edilen primatlar için
beyin büyüklüğü ile vücut büyüklüğü arasındaki iliş­
kiyi en iyi şekilde tanımlayan hattır (fil bu hesapla­
manın dışında bırakılmıştır). Bu şeklin dikkat çeken
birçok özelliği vardır. Birincisi, hat doğrusal değildir:
hafif bir eğimi vardır ve en iyi biçimde vücut büyük­
lüğünün bir eksponansiyel fonksiyonu ile temsil
edilir. Daha iri türlere doğru gidildikçe hattın eği­
minin azaldığına dikkat edin. Dolayısıyla, küçükten
büyüğe doğru gidildikçe beyin büyüklüğü de artar,
fakat vücut büyüklüğüne göre daha düşük bir oranla
artar; bu da ikisi arasındaki ilişkinin eksponentinin
1.0’den daha küçük olduğu anlamına gelir. Olasılık­
la, belirli yetkinlikler vücut büyüklüğü arttıkça beyin
mimarisinin değişmesi ile kazanılmıştır. Grafiğin
dikkati çeken ikinci özelliği, okunmasının çok zor ol­
masıdır! Fil, veri setindeki diğer türlerden çok daha
büyük olduğundan, x ve y eksenleri diğer primat tür­
lerinin ulaşamadığı çok daha büyük değerlere varır.
Her ne kadar görülebilir değilse de, aslında grafiğin
uç noktasına sıkışmış 150 kadar primat verisi vardır.
Bu durum, benzer nitelikte karşılaştırmalı analizler
yapıldığında, karşılaşılan ortak bir sorundur: genel­
de çok sayıda küçük tür ve az sayıda büyük tür vardır
ve bu durumda grafikleri bir sonuç olarak yorumla­
mak oldukça zordur. Çözüm veri noktalarını -beyin
ve vücut ağırlıklarını- logaritmik olarak dönüştü­
rülmüş değerler olarak grafik haline getirmektir. Bu
dönüştürme küçük değerleri esnetecek, büyüklükleri
ise sıkıştıracaktır.
Bunun sonucu Şekil 5.10c’de görülmektedir. Kul­
lanılan veriler ve aralarındaki en iyi uyumu tanımla­
yan eşitlik aynıdır. Değişen tek şey grafikteki birim­
ler ve dolayısıyla görsel sunumudur. Sadece veriler
kolay görünür ve yorumlanır değildir, fakat logarit­
mik olarak dönüştürüldüğünde aynı zamanda hat
doğrusaldır. Bu yorumlamayı kolaylaştırır ve baş­
langıçta sorduğumuz soruyu yanıtlayabiliriz: insan
gerçekten beklenenden daha büyük bir beyne sahip
midir? İnsanlar 60 kg kadar bir vücut büyüklüğüne
sahiptir. Bu veriyi formüle yerleştirdiğimiz zaman,
insan büyüklüğünde bir primatın 500 gram civarın­
da bir beyne sahip olması gerektiğini buluruz, oysa
gerçekte beyinlerimiz 1250 gramdır. Dolayısıyla in­
san, aynı büyüklükte bir primata göre 2,5 kat kadar
daha büyük bir beyne sahiptir.

Vücut ağırlığı (log kg)

Şekil 5.10 Beyin büyüklüğünde allometrik ilişkiler. Primat beyin ağırlıkları bir filinki ile karşılaştırılmaktadır (a); aynı veriler
doğrusal (b) ve logaritmik (c) bir ölçekte verilmiştir (veriler Harvey P.H. et al., (1987) in Primate Societies (Smuts, B.B. étal.,
eds University of Chicago Press, Chicago, IL, figure courtesy of Dr Chris Kuzawa, Northwestern University'den alınmıştır).
112 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ
bir varyasyon vardır. Bu varyasyonun bir bölümü gelişen
ve eş zamanlı çevrenin etkilerini yansıtacaktır. Fakat po-
pulasyonlar arasında büyüme ve olgunlaşma örüntüle-
rinde belirgin genetik varyasyonlar da vardır (söz gelimi
VVatusi'ler diğer Afrikalı populasyonlara göre çok daha
uzun boyludurlar) ve bu durum belirli ortamlarda orta­
ya çıkan mikroevrimi veya sadece rastgele sürüklenmeyi
yansıtıyor olabilir. Örneğin, uyumsal argümanlar Pigme­
lerde boy kısalığını ve pubertal büyüme atağının olma­
masını açıklamak için kullanılmıştır (aşağıda Kutu 5.5'e
bakınız).
Gelişmekte olan veya erişkin fenotipinde gözlenen
belli varyasyonları açıklamak İçin blyocoğrafik perspektif
kullanılmıştır ve bunları tanımlamak için bazı kurallar var­
dır. Bergmann Kuralı, homeotermal bir canlının soğuk
İklimlerde yaşayan populasyonlarının, sıcak İklimlerde
yaşayanlarına göre, daha İri oldukları gözlemine dayanır:
daha büyük bir kütle daha küçük bir vücuda göre (her iki­
sinin aynı şekle sahip olduğunu düşünerek) nispeten ba­
ğıl olarak daha küçük yüzey alanına sahiptir ve dolayısıyla
yüzeyden ısı kaybı daha azdır. Ailen Kuralı, yüzeyden
ısı kaybını önlemek için daha soğuk iklimlerde yaşayan
insanlarda, sıcak iklimde yaşayanlara göre, ekstremlte-
lerin gövdeye oranla daha kısa olması yönünde seçilim
gerçekleştiğini varsayar. Thomson Kuralı iklim soğuk
ve kuru hale geldikçe burnun daha dar ve daha çıkıntılı
olduğunu savunur: bu yolla burnun havayı akciğerlere
ulaşmadan ısıtmasının ve nemlendirmesinin sağlandığı
düşünülmüştür. Bunların tümü basit ve oldukça genel
varsayımlardır, fakat farklı coğrafik koşullarda yaşayan
insanların biçimlerindeki varyasyonun tanımlanmasında
mikroevrimin rolünün altını çizmektedirler.
5.4 İnsanlarda büyüme
5.4.1 Büyüme fazları
Pek çok primat, uzun bir emzirme dönemi ve ebeveyn
bakımı ve koruması gerektiren, göreceli olarak az sayıda,
hatta genel de tek bir döl verir. İnsan dışındaki tüm Homi-
noidea türleri (orangutan, goril, cüce şempanze ve yaygın
şempanze) göreceli olarak geç bir ergenlik dönemine ve
birkaç on yıllık bir ömür uzunluğu potansiyeline sahip­
tirler. İnsanlar bu genel örüntüye uyar, fakat orantısız
biçimde büyük beyinleriyle diğerlerinden ayrılırlar (Kutu
5.4'e bakınız). Bu durum, İki ayak üzerinde duruşumuz ve
bununla bağlantılı olarak pelvlk boyutlarda ortaya çıkan
değişimlerle birlikte değerlendirildiğinde, insan yavru­
sunun diğer primatlara kıyasla, nörolojik olarak daha az
olgunlaşmış biçimde doğmak üzere evrimleştiği (Bölüm
1 0 'a bakınız) ve beyin gelişiminin büyük bir kısmının do­
ğumdan sonra gerçekleştiği anlamına gelir. Bu nedenle
insanın yaşam öyküsü bu özelliklerle tanımlanır ve şekil­
lendirilir.
İnsan yaşam döngüsünün, büyüme, doğum anındaki
olgunluk durumu, üreme yeterliliği yaşı, enerji kaynakları
ve yaşam boyunca farklı evrelerde bu enerji kaynaklarına
olan İhtiyaç düzeyi gibi belirgin örüntülerle tanımlanan,
belli fazları vardır (Tablo 5.1). Ergenlik öncesi besin gerek­
sinimi, sürdürme ve büyüme için olmak üzere iki katego­
ride değerlendirilebilir. Gelişmekte olan beynin enerji ih­
tiyacı bebeklik ve çocukluk dönemlerinde özelikle önem­
lidir. Yeni doğan bir bebek bazal metabolizmasının %85
kadarını beynin büyümesi ve fonksiyonları için kullanır
ve bu oran 5 yaşında hala %45 kadar İken, erişkinde %20
'ye düşer (Şekil 5.11); her yaşta bu oran şempanzeninki-
nln iki katı kadardır. Bu yüksek enerji bağımlılığının, boy
büyüme hızı eğrisi İle ile gösterildiği gibi (Şekil 5.12), bir­
çok belirgin karakteristiği olan insan büyüme örüntüsünü
açıklamada önemli bir rolü vardır.
Büyüme bebeklik evresinde hızlıdır, fakat İkinci ve
üçüncü yıllarda hızla yavaşlar (Şekil 5.12). Bu bebeklik ev­
resi esas besin kaynağı olarak ana sütü ile İlişkilidir: her
ne kadar optimal büyüme ve beyin gelişimi İçin 6 aydan
sonra sütten edinilen enerji yeterli değilse ve ek besin
kaynakları gerekiyorsa da avcı-toplayıcılarda süt salınımı
24-36 ay kadar sürer (Şekil 5.13). Tam gelişmemiş dişler
ve küçük sindirim sistemi; çocukların kolayca çiğnenebi-
lir, sindirilebilir ve küçük hacimli fakat enerji, amino asit
ve proteince zengin besin almalarını gerektirir. Bu dönem
aynı zamanda, sonra düşecek olan dişlerin çıktığı ve hızlı
bir lokomotor ve bilişsel gelişimin olduğu bir evredir.
Bu fazdan sonra, 7 yaşına kadar nispeten sabit hızda
bir büyümenin olduğu çocukluk evresi başlar. Bu dönem­
de beslenme için erişkin desteğine ihtiyaç devam eder,
ilk kalıcı dişler çıkar ve 7 yaşında kabaca oransal büyüklü­
ğüne ulaşacak şekilde (her ne kadar nöron sayısı, aksonal
organizasyon ve slnaptik yoğunlukta değişim ergenlik
sonrasında devam etse de) beyin gelişimi tamamlanır. Bu
faz sırasında devam eden erişkin desteğine ihtiyaç öksüz
 İNSANLARDA BÜYÜME 113

Tablo 5.1 İnsan ya$am döngüsündeki evreler

Evre Süresi Olayları
G e b e liğ in ilk ü ç a yı (ilk D ö lle n m e s o n ra s ı 12 E m b riy o g e n e z
t rim e s te r) h a fta

G e b e liğ in ik in c i ü ç ayı 4 .-6 . A y la r B o y d a h ız lı b ü y ü m e

(ik in c i trim e s t e r )

G e b e liğ in ü ç ü n c ü ü ç ayı 7. a y - d o ğ u m A ğ ırlık ta h ız lı a rtış v e o rg a n o lg u n la ş m a s ı

(ü ç ü n c ü t rim e s te r)

N e o n a ta l d ö n e m D o ğ u m s o n ra s ı 2 8 g ü n U te ru s d ış ın a a d a p t a s y o n , e n y ü k s e k h ız d a p o s tn a ta l b ü y ü m e v e o lg u n la ş m a

B e b e k lik D o ğ u m s o n ra s ı 2 H ız lı b ü y ü m e , b ü y ü m e n in z a m a n la h ız k a y b e t m e s i, s ü tle b e s le n m e , g e ç ic i
a y - s ü tt e n k e s ilm e d iş le r in ç ık ış ı, f iz y o lo ji, d a v r a n ış v e b ilin ç t e b irç o k k ö ş e ta ş ı ö z e lliğ in g e liş m e s i
(y a k la ş ık 3 6 a y a k a d a r)

Ç o c u k lu k 3 .-7. y ılla r O rta d ü z e y d e b ü y ü m e h ız ı, b e s le n m e b a k ım ın d a n b a ğ ım lılık , o rta b ü y ü m e

a ta ğ ı, s ü re k li m o la r v e k e s ic i d iş le r in ç ık ış ı, d ö n e m in s o n u ile b irlik te b e y in
b ü y ü m e s in in d u rm a s ı

J ü v e n il 7 -1 0 (k ız la r) v e y a 7-12 D a h a y a v a ş b ü y ü m e h ız ı, k e n d i b a ş ın a b e s le n m e y e te n e ğ i, s o s y a l v e e k o n o m ik
(e rk e le r) y a ş la r y e te n e k le r i ö ğ r e n m e y e o la n a k s a ğ la y a n b iliş s e l g e ç iş

P u b e rte jü v e n il d ö n e m in s o n u n d a E ş e y s e l g e liş im iç in m e r k e z i s in ir s is te m i m e k a n iz m a la rın ın te k r a r a k tlv e

e d ilm e s i, e ş e y h o r m o n la rı s a lın ım ın d a ç a rp ıc ı a rtış

A d o le s a n P u b e r t e s o n ra s ı 5 .-8 . Y ılla r B o y v e k ilo d a a d o le s a n b ü y ü m e a ta ğ ı, s ü re k li d iş le rin t a m a m la n m a s ı, s e k o n d e r

e ş e y s e l k a ra k te rle rin g e liş im i, s o s y a l- e ş e y s e l o lg u n la ş m a , e riş k in so s y a l,
e k o n o m ik v e e ş e y s e l a k tiv it e le r ln e ilg in in y o ğ u n la ş m a s ı

E rişk in 2 0 y a ş ın d a n - ç o c u k F iz y o lo ji, d a v r a n ış v e b ilin ç t e h o m e o s ta s is , k a d ın la rd a 5 0 y a ş c iv a r ın d a m e n o p o z

d o ğ u r m a n ın s o n u n a
kadar

K ro n o lo jik v e b iy o lo jik Ç o c u k d o ğ u rm a y a şı V ü c u d u n b irç o k d o k u v e s is t e m in in fo n k s iy o n u n d a a z a lm a

y a ş lılık s o n ra s ı- ö lü m

Modified from Bogin, B. (1999) Patterns o f Hum an G rowth, 2nd edn. Cambridge University Press, Cambridge, with permission.

100 -,

Şekil 5.11 Büyüme ve gelişme sırasında beyine

ayrılan bazal metabolik hız (BMH) oranı. Beyin
metabolizması bebeklik döneminde BMH'ın
%60'ını ve erginde %20'sini oluşturmaktadır
(Leonard W.R. et af. (2003) Comparative
0 _|__________________________________________________________________
Biochemistry and Physiology Part A Molecular &
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Integrative Physiology 136,5-15, izin alınmıştır).
V ü c u t a ğ ır lığ ı (k g )
 114 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ
Şekil 5.12 Oğlanlar (tam çizgi) ve kızlarda (kesikli çizgi)
boy ve büyüme hızı (yıl başına büyüme) eğrisi. Yedi yaş
ve pubertal evrede (10-15 yaş) civarında büyüme atakları
olduğuna ve kızlarda pubertal büyüme atağının daha
erken gerçekleştiğine dikkat edin (Bogin B. (1999) Patterns
o f Human Growth, 2nd edn. Cambridge University Press,
Cambridge'den değiştirilmiştir. İzin alınmıştır).
Şekil 5.13 Yaşamın ilk 7 yılında insan vücut
kompozisyonunda yaşanan değişimler. Yağ birikimi altıncı
ayın sonrasına kadar devam eder (yağ depolamanın
nedenleri Bölüm 8'de tartışılmıştır) ki bu da emzirmeyi
desteklemeyi gerektirir (Tanner J.M. and Preece, J.A. (1989)
The Physiology o f Human Growth. Cambridge University
Press, Cambridge;'deki veriler kullanılarak çizilmiştir).
'sokak'çocuklarının 7 yaşına kadar kendi başına yaşaya­
mayacaklarına ilişkin gözlemlerden edinilmiştir.
Bu yaşlar civarında andrenarş (adrenal androjen üreti­
mi başlangıcı) meydana gelir. Kızlarda erkeklerden daha
erken başlayan pubertal büyüme atağına kadar tekrar
düşmeden önce, büyüme hızında geçici bir değişiklik
olabilir. Andrenarşın düzenlenmesi ve önemi henüz iyi
anlaşılmamıştır.
Çocuklar artık yaşamak için analarına bağımlı olma­
yan, puberte-öncesi bireyler olarak tanımlanabilir. Bu
çocukluk döneminde bireyler kendi kendilerini beslenme
yeteneğine sahiptirler ve bu dönemde sosyal ve ekono­
mik beceriler gibi bir dizi yararlı yeteneği kazanmak üzere
bilişsel bir dönüşüm geçirirler.
Adolesan evre, biyolojik olgunlaşmanın başlangıcın­
dan tam erişkin olarak kabul edilene kadarki dönemi
kapsar. Bu dönemin belirgin özellikleri pubertal büyüme
atağı, eşey özelliklerinin gelişmesi, üreme olgunluğuna
erişme, bilişsel, pisikososyal, duyuşsal ve sosyal beceriler­
de değişimler ve bireyin topluma ekonomik bir katkı yap­
masına yarayacak beceriler kazanmasıdır. Bu faz Bölüm
7'de daha detaylı olarak tartışılacaktır.
Kısıtlayıcı koşullarda büyüme, beyin ve kalp başta
olmak üzere kritik vücut fonksiyonlarını korumak üzere
feda edilmelidir. Sonuçta büyüme hızı yavaşlar ve besin
sıkıntısı uzun süre devam ederse, bireyin erişkin boyu da
bundan etkilenir. Büyümenin duraklaması az gelişmiş
ülkelerde önemli bir sorundur, ve hem fiziksel kapasiteyi
düşürerek hem de okullaşma, kavrama yeteneği ve eği­
tim başarısı ile ilişkili olan bebeklik ve çocukluk dönemin­
de yetersiz beslenmenin ölçütlerinden biri olarak kabul
edildiği için üretkenliği azaltır. Besin kaynaklarının sınırlı
olduğu koşullardan besin kaynaklarının zengin olduğu
koşullara göçün iyi tanımlanmış özelliklerinden biri nesil­
ler arasında boy uzunluğunda oldukça belirgin olabilen
bir artıştır (Şekil 5.14). Birçok populasyonda, çocuk sağ­
lığındaki gelişmeleri yansıtmak üzere, boyda süregiden
bir artış eğilimi vardır. Hem doğrusal büyüme hem de bü­
yümenin duraklaması sıklığı, populasyonları halk sağlığı
açısından karşılaştırmada kullanılan ölçütlerdir.
Bu tartışma doğrusal büyümeye odaklamış ise de bü­
yümenin bu fazlarla tanımlanan gelişmenin sadece bir
ölçüsü olduğuna işaret etmek gerekir (Tablo 5.1'e bakı­
nız). Davranış, fiziksel ve bilişsel yetenekler birçok yönden
birbirine paralel olarak değişirler.
5.4.2 Puberte
Puberte ergenliğin dışa vurumudur ve büyümede 2-3
yıllık geçici bir hızlanma ve bunu izleyen doğrusal büyü-

145
140 —
135
ü 130 —
— — — ABD standart büyüme eğrisi
115 —
• ABD'deki Mayalar
110 -
♦ Guatemala'daki Mayalar
105
Yaş (yıl)
menin uzun kemiklerin epifizyal kaynaşması nedeniyle
nihai olarak durması ile son bulan bir yavaşlama ile ka-
rakterizedir. Pubertal büyüme atağı boya, kızlarda yak­
laşık 25 cm ve erkeklerde yaklaşık 27 cm ekler. Aşağıda
tartışılacağı gibi, pubertal büyüme atağı Homo sapiens'e
özgü bir özelliktir ve diğer primatlarda görülmemiştir:
hominin evriminin geç evrelerinde ortaya çıktığı düşü­
nülmektedir. Farklı iskelet bileşenlerinin tümü eş zamanlı
olarak büyümediğinden vücut oranlarında da değişimler
görülür. Pubertal büyüme atağı ile üreme olgunluğu ara­
sındaki ilişki eşeyler arasında farklıdır (Şekil 5.15). Erkek­
lerde spermatogenez pubertenin nispeten başlarında,
genital ve pubik kıllanmanın kısmen geliştiği evrede ve
boy uzamasında en yüksek hıza erişilmeden çok önce
başlar. Bunun aksine, kızlarda menarş pubertenin geç ev­
relerinde, meme ve pubik kıl gelişiminin hemen hemen
tamamlandığı dönemde ve boy uzamasında en yüksek
hıza erişilmesinden çok sonra başlar. Erkeklerde, eşeysel
olgunlaşmanın tamamlandığı anlamına gelen menarşa
eşdeğer bir olay yoktur; dolayısıyla, tartışmanın büyük bir
kısmı daha net saptamaların yapılabildiği dişilere odak­
lanacaktır.
Vücut kompozisyonu da değişir. Kızlar puberte ve ado-
lesan dönemde sürekli olarak yağ biriktirirken, erkeklerde
kas kitlesi artışı daha fazladır ve yağ kitlesinde genel bir
artış yoktur (her ne kadar günümüzde çocuklarda obe-
İNSANLARDA BÜYÜME 115
Şekil 5.14 Guatemala kırsalında
ve ebeynleri ABD'ye göç ettikten
sonra ABD'de yaşayan Maya
çocuklarının büyüme eğrileri,
standart ABD büyüme eğrileri
(NHANES olarak kısaltılmıştır) ile
karşılaştırılması. ABD'de yaşayan
Maya çocukları Guatemala'da
yaşayan genetik eşdeğerlerinden
10 cm daha uzundurlar (Simith
P.K. et al. (2003) Economics and
Human Biology 1 ,145-160'dan
değiştirilerek hazırlanmıştır. İzin
alınmıştır).
zite artışı ile birlikte bu değişmişse de). Kompozisyonun
bu farklı örüntülerinin olası seçilim avantajları, erkekte
kas kitlesinin (eş elde etme rekabetini etkileyerek) ve
dişilerde enerji depolarının (bir dizi gebelik ve emzirme
periyodunu destekleyerek) sağladığı uyum gücü ile açık­
lanabilir.
Pubertenin başlama yaşı populasyon içinde ve po-
pulasyonlar arasında önemli farklıklar gösterir. Puberte­
nin ortalama başlama yaşı kızlarda erkelere göre daha
erkendir. Pubertal başlangıç ve eşeysel olgunluk yaşını
etkileyen, bir kız çocuğunun hem doğmadan önce hem
de çocukluk dönemindeki beslenmesini de kapsayan, bir
dizi faktör vardır. Bir süre önce kızlarda pubertenin kritik
bir yağ oranı ile tetiklendiği öne sürülmüştü. Frisch hipo­
tezi olarak da adlandırılan bu varsayım kritik analizlerle
onaylanmamış olsa da, genelde çocuklukta daha iyi kilo
almış olmayla erken menarş arasında bir ilişki vardır. İşe
karışan mekanizmalar açık değildir, fakat gonadotropin
salınımının nöroendokrin kontrolü, tokluk ve metaboliz­
manın hipotalamik düzenlenmesi ile bağlantılıdır. Diğer
taraftan, çocukluk dönemi enerji eksiklikleri puberteyi
ve menarşı geciktirebilir: bu durum ağır egzersiz yapan,
yarışmalara katılan jimnastikçi ve bale dansçıları arasında
hiç de nadir değildir ve anorexia nervosanın da bir özelli­
ğidir. Bu ilişki, bir aşırı yüklenme olarak yorumlanabilir: ol­
gunlaşmanın diğer süreçlerinden bağımsız olarak, besin
116 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ
Şekil 5.1 S Kızlarda (üst) ve oğlanlarda (alt) pubertal büyüme
atağı ve eşeysel olgunlaşma olaylarının zamanlanması
arasındaki İlişki. Kızlarda menstruasyon boy atım hızı pikini
(BAH) takip ederken, oğlanlarda bundan sonra olduğuna
dikkat edin. MSS puberte, hipotalamus ve diğer beyin
bölgelerinde olgunlaşma ile ilgili olaylara işaret eder (Bogin
B. (1999) Patterns o f Human Growth, 2nd edn. Cambridge
University Press, Cambridge'den değiştirilerek hazırlanmıştır.
İzin alınmıştır).
kaynakları kısıtlı ve enerji harcaması fazla ise pubertenin
geciktirilmesinin ve besin kaynakları bol ve onları elde et­
mek için gereken enerji harcaması düşük ise daha erken
gerçekleşmesine izin verilmesinin, hem enerji kullanımı
hem de uyum gücü açısından bir mantığı vardır. Tarihsel
olarak, genellikle gebelik eşeysel olgunluğa erişimden
hemen sonra başladığından, değişken menarş yaşı, erken
yaştaki bir gebeliğin enerji maliyeti ve uyum gücü etkisi
açıklanabilir. Kıtlık koşullarında bir gebeliğin sonuçlarının
iyi olmama olasılığına karşılık, yine de anaya onun hayat­
ta kalmasını ve gelecekteki uyum gücünü tehlikeye düşü­
recek bir enerjetik maliyeti olduğundan, olgunlaşmanın
gelecekte daha iyi beslenme koşulları beklentisiyle erte­
lenmesi uyumsal avantaja sahiptir. Tersine, iyi beslenmiş
olmak, daha uzun bir potansiyel üreme dönemi ve art­
mış uyum gücü sağlayan erken bir puberteye izin vere­
bilir. Bunun aksine, prénatal büyüme zıt etkilere sahiptir.
Prénatal büyümenin etkisi daha uzun bir süreçte işleyen
uyumsal yanıtları temsil eder. Doğum ağırlığı az olan ço­
cuklarda hızlandırılmış bir menarş görülür. Bölüm 7'de
tartışıldığı gibi, bu durumun daha tehdit edici bir ortam­
da yaşanması halinde gelişim seyrinde ortaya çıkan deği­
şimi yansıttığı hipotezi ortaya atılmıştır. Dolayısıyla yaşam
beklentisi kısa olduğunda, gelişimsel plastisite fazında
gelişim temposunun değişmesi beklenir ve erken puber­
te, sonraki nesile gen aktarımını garantiye almak üzere,
gelişmiş bir uyumsal yanıttır. Puberte evresine en erken
girenler, küçük doğan ve çocukluk evresinde en fazla kilo
alanlardır (Şekil 5.6): bu durum en dramatik şekilde zen­
gin bir ülkedeki bir ailenin, fakir bir ülkeden evlatlık aldığı
kız çocuklarında görülür.
Menarş sonrası İlk döngülerin mutlaka ovulasyonla
İlişkili olması gerekmez ve doğurganlık menarş sonra­
sı iki yıl içerisinde en yüksek düzeyine ulaşmaz. Dahası,
eğer potansiyel ana genç ise, menarş sonrasında birkaç
yıl hala kendi yumuşak dokularının oluşumuna yatırım
yapacağından, beslenme açısından fetüsü ile arasında bir
rekabet olacaktır. Dolayısıyla, genç anaların doğurduğu
bebekler, sadece ilk bebek oldukları için değil, aynı za­
manda beslenme kısıtlılıkları nedeniyle daha küçük ola­
caklardır. Küçük doğum büyüklüğü ile pelvik giriş büyük­
lüğünü belirleyen süreçler arasında bir ilişki olabilir. İske­
letin en son olgunlaşan bileşeni, genellikle olgunlaşması
17-18 yaşına kadar tamamlanmayan pelvik girişidir ve bu
da menarş yaşından bağımsız görünmektedir. Pelvik bü­
yüklüğün insan yaşam öyküsünün evrimindeki sınırlayıcı
rolü Bölüm 7'de daha detaylı olarak tartışılmıştır.
5.5 İnsanda büyümeye özgü özelliklerin
evrimsel analizi
Bir soy hattında fenotipik değişimler evrimleşirken, farklı
bir özelliğe yol açan bir mutasyon yoluyla yeni bir yapı
veya kontrol ortaya çıkar; veya gelişim sürecinde özelli­
ğin ortaya çıkış zamanı diğerlerine göre değişebilir (bu
 İNSANDA BÜYÜMEYE ÖZGÜ ÖZELLİKLERİN EVRİMSEL ANALİZİ
süreç hetorokroni olarak adlandırılır), bu ya gelişim hı­
zının yavaşlaması (neoteni) ya da özelliğin daha abartılı
biçimde ortaya çıkmasına yol açacak şekilde, gelişim sü­
resinin uzaması (heteromorfosis) nedeniyle gerçekleşe­
bilir. Neoteni genç özelliklerin korunmasına yol açar ve
Stephan Jay Gould insanın neoteni ile evrimleştiğini ileri
sürmüştür: bu da ata türlerimizin çocukluk karakterlerini
erişkinde taşıdığımız anlamına gelir. Bu süreçle açıklana­
bilecek özelliklerimiz küçük çeneler ve nispeten düz yüz
olurdu. Ancak bu açıklamaya karşı güçlü argümanlar var­
dır. Diğer primatlarla karşılaştırıldığında, insan belirgin
biçimde daha yavaş büyümez, hatta atasal türler ve diğer
primatlarla karşılaştırıldığında, insanda herbir gelişim fazı
çok daha uzamış şekilde (yani hipermorfozis) evrimleşmiş
gözükmektedir. Bu durum hem büyüme örüntüsü hem
de bilişsel ve davranış gelişimi yönüyle görülebilir.
Bu modeller, her ne kadar etkili olsalar da, insan bü­
yüme ve gelişmesinin belirgin örüntülerinin evrimi için
birleştirici bir açıklama arandığında basit kalırlar. İnsan
büyüme örüntülerinin ve yaşayan diğer primat türleri ve
yok olmuş hominin türleri ile ilişkilerinin dikkatle incelen­
mesi, sıra dışı bir karmaşıklığın olduğunu göstermiştir. İn­
san evrimini açıklayabilecek tek süreç olmadığını gösterir
şekilde, bazı özellikler artmış, diğer bazıları indirgenmiş
ve yenileri (örneğin insan serebral korteksinin sulcus ve
girus örüntüleri diğer primatlarınkinden oldukça farklı­
dır) ortaya çıkmıştır.
İnsan gelişimi, çocukluk fazı ve pubertal büyüme ata­
ğı gibi yeni özelliklerin ortaya çıkmasını içerir ve bunların
ortaya çıkışı özgül evrimsel açıklamalar gerektirir.
5.5.1 Çocukluk fazı
Çoğu memeli türünde, sütten kesilme ile eşeysel olgun­
luğa erişme arasındaki dönem ömür uzunluğuna göre
kısadır. Örneğin dişi sıçanların yaklaşık 500 günlük öm­
ründe, sütten kesilme ile eşeysel olgunluğa erişme ara­
sındaki süre 20 gün kadardır (dolayısıyla sütten kesilme
ile ergenliğe ulaşma arasındaki süre ömür uzunluğunun
%5'i kadardır). Bunun aksine, çoğu primat ve birçok diğer
sosyal memelide (örneğin çitalar, aslanlar, filler ve balina­
lar) bebeklikle erişkinlik arasında oldukça uzamış bir genç
dönem vardır. Paleolitik dönem insanında sütten kesilme
ile prepubertal dönem arasındaki süre toplam ömrün
%30'u kadar olmuş olabilir, şimdi bile gelişmiş ülkelerde
bu oran % 1 2 kadardır.
117
Bu uzamış jüvenil dönem için yapılacak herhangi bir
evrimsel açıklama, üreme öncesi ölümden kaynaklanan bir
bedel varlığında, özellikle bu dönemdeki savunmasızlık ve
bu dönemde ölümün bir sonraki neslin gen havuzuna katkı
yapamamak anlamına geleceği göz önünde tutulursa, üre­
meyi geciktirerek nasıl bir avantaj elde edildiğini açıklamak
zorundadır. Dahası, uzamış bir çocukluk dönemi, besin re­
kabeti ve çevresini gözleme için rekabet nedeniyle ananın
diğer bir gebelik veya bebeği destekleme kapasitesi ile de
çelişir. Dolayısıyla prepubertal periyodun uzatılması ile ya­
ratılan hatırı sayılır bir uyum gücü avantajı olmalıdır.
Birkaç olası açıklama ortaya atılmıştır. Birincisi, ileride
büyük bir fetüse gebeliği destekleyebilmesi için, kız çocu­
ğunun yeterli büyüklüğe ulaşmasına olanak verilmesi ge­
rekli olabilir. İkincisi, genç yavrulara sosyal bir grup içeri­
sinde nasıl yaşayabileceğini, besin bulma ve avlanma gibi
karmaşık yetenekleri ve değişken bir ortamda nasıl hayat­
ta kalabileceğini öğrenmesi için gereken zamanı sağlıyor
olabilir. Üçüncü bir açıklama, sosyal grupların yırtıcı ris­
kinin yüksek olduğu yerlerde oluştuğu, fakat bunun gu­
rup içinde besin rekabeti yarattığı şeklindedir. Henüz az
gelişmiş besin bulma yeteneklerine sahip olduklarından,
sütten yeni kesilmiş hayvanlar için bu rekabet özellikle bir
dezavantaj olacaktır. Bunun üstesinden gelmenin bir yolu
yavaş büyümek ve ihtiyaçları düşük düzeyde tutmaktır:
kıtlık koşullarında sosyal türlerdeki gençlerin ölüm olası­
lığının bebek ve erişkinlerden daha fazla olduğunu, fakat
daha yavaş büyüyen gençlerin ölüm oranının daha düşük
olduğunu gösteren kanıtlar vardır.
İnsan biyologu Barry Bogin, şempanzelerde var ol­
mayan çocukluk dönemi, büyüme ve gelişmesinin erken
Homo türlerinde ortaya çıktığı varsayımını test etmek için
günümüz insanları, şempanzeler ve erken homininlerin
iskelet ve dişlerinden edindiği verileri sentez etti. Bogin,
bunun daha büyük bir beyne eşlik eden gerekli bir olgu ol­
duğunu savundu (Şekil 5.16). Her ne kadar yavrular sütten
kesilmişse de (sütten kesilme ek besinlerin aliminin başla­
ması değil, ananın laktasyonunun durmasıyla tanımlanır),
bu dönem beslenme açısından halen ebeveyn desteğine
ihtiyacın olduğu bir dönemdir. Endüstrileşmiş toplumlarda
sütten kesilme yaşı düşmüştür, fakat toplayıcı topluluklar
için tipik olduğu gibi, insanlar yaklaşık 36 ay kadar emzi­
recek şekilde bir örüntü ile evrimleşmiştir. Hatta bu yaşta
bile, insanlar sütten kesildiklerinde hala geçici dişleri vardır.
Bu, sonraki çocukluk döneminde çocuğun erişkinden farklı
bir diyetinin olması gerektiği ve bu nedenle insan çocukla-
118 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ
B Erişkin
m A dolesan
|___| Jü ve n il
B B
| Bebekler
rının besin hazırlanması ve destek için erişkinlere bağımlı
oldukları anlamına gelir. Dolayısıyla insanlar, tekrar gebe
kalarak anasal uyum gücünü arttıracak bir sütten kesme
stratejisi ile evrimleşmişlerdir, fakat bu sütten kesme sonra­
sı uzun bir dönem için erişkinin yavruya beslenme desteği
vermesini gerektirir. Beyin büyümesinin yüksek enerji ge­
reksinimini karşılamak için, insan bağırsağının nispeten kısa
olduğu da dikkate alınırsa, öncelikle enerji-yoğun besinler
gerektiren bebek/çocuğa özgü diyetin özel önemi vardır.
Hem beyin hem de bağırsak yüksek enerji gereksinimine
sahip olduklarından, kısa bağırsak özelliğinin kendisi büyük
bir beyin için uzlaşı olabilir. Pişirme gibi kültürel pratiklerin
evrimi, beyin büyümesini desteklemek için çocuklara sindi­
rilebilir yüksek enerjili besinleri sağlama kapasitesini arttır­
mıştır. Dolayısıyla ana bakımı, büyüme, beslenme ve beyin
gelişim örüntüleri birbirlerine bağımlı olarak evrimleşmiş­
lerdir. Uzamış prepubertal dönem beyin büyümesi, teknik
yeteneklerin gelişimi ve sosyalleşme için daha uzun zaman
sağlar. Net sonuç, ananın erken sütten kesme nedeniyle
yeniden üreyebilmesi, ancak sütten kesilmiş yavrusunu
korumaya ve ona bakmaya devam edebilmesidir. Ek olarak,
sosyal gruptaki diğerleri de daha fazla yardımcı olabilir ve
çocuğun, erişkinliğinde hayatta kalmasını sağlayacak be­
cerileri öğrenmek için daha uzun zamanı olur. Dolayısıyla,
hem anaya hem de yavrusuna uyum gücü sağlanmıştır.
5.5.2 Pubertal büyüme atağı
Pubertal dönemde doğrusal büyüme atağı H. sapiens'e
özgüdür. Her ne kadar goril gibi bazı türlerde erkekler
kas kütlesi birikimine bağlı olarak vücut ağırlığında bir
Şekil 5.16 Yaşamın ilk 20 yılı boyunca insan yaşam
öykülerinin evrimi. Homo sapiens'te gittikçe geç
olgunlaşma, çocukluk döneminin kademeli ortaya
Çocuklar
çıkışı ve adolesan fazın ortaya çıkışına dikkat ediniz.
P/A şempanze (Pan) ve Australopithecus afarensis;
Aa, Australopithecus africanus; Hh, Homo habilis; Hel
ve H2, erken ve geç Homo erectus; Hs, Homo sapiens
(Bogin B. (1999) Patterns o f Human Growth, 2nd
edn. Cambridge University Press, Cambridge;'den
değiştirilerek hazırlanmıştır. İzin alınmıştır).
pubertal artış atağı gösterseler de, diğer herhangi bir
primatta veya gerçekte başka herhangi bir türde eşeysel
olgunluğa erişme sırasında büyüme hızında bir değişim
gözlenmemiştir. Pubertal büyüme atağının neden evrim-
leştiğine ilişkin birkaç evrimsel açıklama önerilebilir. Hi­
potezlerden biri büyümenin büyük bir bölümünün beyin
büyümesinin tamamlanmasından sonraya ertelendiği
şeklindedir: bu beynin yüksek enerji talebini karşılamak
için bir uzlaşı anlamına gelir. Bununla ilişkili bir görüş,
geciktirilmiş büyüme örüntüsünün, sosyal grup içerisin­
de bir erişkin olarak hayatta kalmasını sağlayacak dil ve
sosyalleşme yeteneklerini kazanırken, daha az rekabetçi
bir fenotip olarak kalmasını sağlayacağıdır. Diğer bir gö­
rüş uzun boylu olmanın hayatta kalma açısından avantajlı
olduğuna ve büyüyen beynin enerji talepleri nedeniyle,
büyümede bir gecikmenin gerekli olduğuna işaret eder.
Başka bir olasılık adolesan dönemde büyüyen dişiler ha­
yatta kalma yetenekleri yüksek olan daha büyük bebek­
ler doğurduğundan, seçilimin bu dişiler lehine işlediğidir:
hominin evriminde beyin büyümesi odak nokta olduğun­
dan, daha büyük bir beynin uyum gücü üzerindeki seçici
etkisi bunu desteklemiş olabilir. Bununla ilişkili bir göz­
lem, tarih öncesi Amerikan populasyonlarında, gebelikle
ilişkili komplikasyonların dişiler için önde gelen ölüm ne­
denleri arasında olduğuna işaret etmek üzere (gelişmek­
te olan dünyanın bir kısmında halen böyledir), tahmin
edilen ölüm yaşının pelvik giriş büyüklüğü ile korelasyon
gösterdiğine ilişkin kanıtlardır. Bu da daha geniş bir pelvik
giriş ve daha uzun boy lehine seçilim baskısı oluşturmuş
olabilir. Alternatif ve karşılıklı olarak birbirini dışlamayan
bir başka açıklama seti eşeysel seçilime dayandırılmıştır.
 İNSANDA BÜYÜMEYE ÖZGÜ ÖZELLİKLERİN EVRİMSEL ANALİZİ
Olasılıkla uzun bir boy, iyi bir ana veya baskın bir erkek
kapasitesinin işareti idi ve dolayısıyla önceden tartışıldığı
gibi çocukluk döneminde büyüme üzerinde sınırlamalar
olduğundan, eşeysel seçilim pubertal büyüme atağını
destekleyecek şekilde işledi.
Erkekler ergin boy uzunluğuna ulaşmadan çok önce,
pubertenin başlangıcında üreyebilme yeteneğindedir.
Dişilerin, pubertal büyüme atağının geç evrelerinde ger­
çekleşen menarştan hemen sonraki döngülerinin küçük
bir yüzdesi ovulasyonla sonuçlanır. Menarştan sonra
İki yıl geçmeden ovülasyon oranı erişkindeki düzeyine
ulaşmaz. Bu uzamış dönem, dişinin diğer biyolojik yön­
lerinin olgunlaşmasına, özellikle pelvik girişin maksimum
ölçüsüne ulaşmasına ve dişinin sosyal guruba bir erişkin
olarak kabul edilmesine kadar, gebe kalma olasılığını ge­
ciktirir. Erkekte erişkin fiziksel özelliklerin yavaş bir şekilde
ortaya çıkması, sosyal grup içerisinde tam olgunlaşmamış
Kutu 5.5 Pigmeler neden kısadır?
Bazı insan populasyonları küçük vücutleri ile karak-
terizedir: antropologlar pigmeleri ortalama erişkin
erkek boyu 155 cm’den daha az olarak tanımlarlar.
Pigme kelimesi Orta Afrika’nın tropik ormanlarında
yaşayan avcı-toplayıcıları akla getirir, ancak benzer
gruplar Güneydoğu Asya ve Güney Amerika’da da
bulunmuştur. Pigmelerin küçük vücut yapılarını
açıklamak için birçok uyumsal hipotez öne sürül­
müş ve başvurulan seçilim baskıları yoğun orman­
lık ortamlarda hareket güçlüğü, tropik koşullardaki
yüksek ısı kaybı gereksinimi, yeterli güneş alamama
nedeniyle D vitamini eksikliği ve beslenme stresi
olmuştur. Ancak, benzer seçilim baskılarına maruz
kalmış birçok populasyonda kısa boyluluk gözlenme­
diğinden pigmelerin neden bu kadar kısa oldukları
açıklanamamış olarak kalmıştır.
Bazı pigme populasyonlarında kadınların yaşam
öyküsü analizi bir ipucu sağlamıştır. Bu bölümün
başındaki, ergenlik yaşı ile ergenlik büyüklüğü ara­
sındaki uzlaşı ve bu uzlaşının dışsal mortalité düzey­
leri tarafından nasıl etkilendiğiyle ilgili tartışmamızı
hatırlayın. Büyüme eğrilerinin karşılaştırılması, pig­
119
gencin, zaten kaybedeceği bir savaş olan, çiftleşme için
rekabet etme olasılığındaki azalmayı yansıtabilir ve hat­
ta bu geciktirilmiş olgunlaşma döneminde ek yetenekler
kazanılması, hayatta kalma avantajları sağlıyor olabilir. Bu
farklılıklar toplayıcı topluluklardaki pubertal hakların çok
farklı doğasına yansıyabilir. Dişi ritüelleri genellikle kısa­
dır ve arkasından erken evlilik gelir. Erkek ritüelleri sıklıkla
birkaç yıl dişilerden uzak yaşamayı ve evlenmelerine izin
verilinceye kadar, savaşçılığı da kapsayan, erkekler arası
etkinlikleri içerir.
5.5.3 Üremede azalma ve menopoz
Dişilerin doğurganlığı 45-55 yaşlarında meydana gelen
menopozdan çok önce düşmeye başlar. Menarşın aksine
menopoz çevresel faktörden etkilenmez. Oositler sadece
fetal hayatta oluşur ve oosit sayısı çocukluk dönemi bo-
melerin çocukluk döneminde, beslenme bakımından
kısıtlı olan diğer populasyonlardaki çocuklarla aynı
hızda büyüdüklerini, fakat büyümelerinin daha er­
ken bir yaşta -yaklaşık 12 yaş civarında- durduğunu
ve pubertal büyüme atağının hiç olmadığını ortaya
koymuştur. Büyümenin prematür şekilde sonlan-
masına, üremenin erken yaşta başlaması ve doğur­
ganlığın daha erken zirveye ulaşması eşlik eder. Bu
pigmelerin, erken evrede yüksek mortalité yaşadık­
larına işaret eder şekilde, erken durmuş büyüme, er­
ken olgunlaşma ve erken üreme ile karakterize hızlı
bir yaşam öyküsü stratejisi uyguladıkları anlamına
gelir. Gerçekten de, pigmelerde doğumda yaşam bek­
lentisi oldukça düşüktür: incelenen populasyonlarda
bildirilen ortalama yaş 19’dur. Pigmelerde büyüme­
nin sonlanması, insanda beyin büyümesi tamamlan­
dıktan çok sonra (yaklaşık 7 yaş civarında; yukarıya
bakınız) gerçekleşir ve bu nedenle pigmelerin beyin
büyüklüğü küçük vücutları nedeniyle etkilenmemiş­
tir. Bu bakımdan pigmeler, varsayılan cüce Homo
floresiensism küçük beyinli fosilinden farklıdır (Bö­
lüm 6’ya bakınız).
120 YAŞAM ÖYKÜLERİNİN EVRİMİ
Ü rem e sonrası erişkin
Ü reyen erişkin
Adolesan
Jü ve n il
Çocukluk
Bebeklik
yunca hızla ve sonrasında da kademeli olarak menopoza
kadar azalır (Bölüm 7'ye bakınız). Bir dişinin yaşamının
başında sahip olduğu oositlerin çoğu apoptozisle ölür
ve çok küçük bir kısmı tam olarak olgunlaşır ve yumurt­
lanır. Bu durum oositlerin, dişinin kendi potansiyel ömür
uzunluğundan daha kısa, içsel bir ömür uzunluklarının
olduğuna işaret eder ve otuzlu yaşların ortasından itiba­
ren doğurganlıkta, oosit kalitesinde bir kaybı yansıtan bir
düşüş vardır. Türümüzün var olduğu sürenin büyük bir
bölümünde insanların, çocukluk çağını atlattıktan sonra
ortalama 35-40 yıllık bir ömür uzunluğu olduğu kabul
edilirse, üreme verimindeki bu azalma, oositlerin daha
uzun süre yaşaması için bir seçilim baskısının olmadığı
anlamına gelebilir. Alternatif olarak, üreme verimindeki
düşüş doğum veya gebelik sırasında ölüm riskini azalta­
rak ananın hayatta kalmasını ve çocuklarının olgunlaşma­
sını destekleyerek, kendi uyum gücüne katkıda bulunma­
sını sağlamış olabilir.
Menopoz doğada diğer memelilerde etkin bir şekilde
görülmeyen, insana özgü başka bir özelliktir (Şekil 5.17).
Menopozun evrimsel kökeni yoğun tartışmalara konu
olmuştur. Bir uçta, insanın evrimsel olarak sahip olduğu
ömür uzunluğundan fazla yaşaması nedeniyle, menopo­
zun kazara ortaya çıktığını savunan görüşler vardır. An­
cak, her toplumda her zaman ileri yaşlara kadar yaşamış
insanlar olmuştur. Diğer açıklamalar menopozun iki yol­
dan birisiyle uyum avantajı sağladığını varsayar: ya ana
tarafından bir büyükannenin varlığı, kızına destek olarak
onun daha çok yavruyu desteklemesini sağlayabilir, ya da
sonunda menopoz olarak ortaya çıkacak doğurganlıktaki
düşüş, ömrü normalde daha kısa olan bir ananın ölme­
den önce en genç yavrusu bağımsızlığını kazanıncaya
Şekil 5.17 insan dişisinde yaşam
öyküsünün evrimi. Üreme dönemi
sonrasında yaşam beklentisinde artışa
dikkat ediniz. Kısaltmalar Şekil 5.16'dekiler
ile aynıdır (Bogin B. (1999) Patterns o f
Human Grovvth, 2nd edn. Cambridge
University Press, Cambridge;'den
değiştirilerek hazırlanmıştır. İzin alınmıştır).
kadar onu desteklemesine yardımcı olabilir. Bu kavramlar
Bölüm 7'de daha uzun tartışılacaktır.
5.6 Sonuç: insan yaşam öyküsünü
yorumlamak
Bu bölüm bir türün evrimleşmiş stratejilerini ve fenotipi-
nin farklı bileşenlerinin birbiri ile ilişkilerini tanımlamada,
yaşam öyküsü özellikleri arasındaki uzlaşılan ön plana çı­
karmaktadır. Yaşam öyküsü nihai olarak, menarş yaşı üze­
rindeki çeşitli etkilerle örneklendiği gibi, farklı şekillerde
işleyen farklı seçilim baskılarının sonucudur.
H. sapiens kendine özgü bir büyüme, olgunlaşma ve
üreme örüntüsü, belirgin bir sosyal varlık ve büyük bir
beyine bağımlı çok farklı bir yaşam öyküsü stratejisi ile
evrimleşmiştir. Yaşam öyküsü teorisi bu özelliklerin nasıl
birbirlerine bağımlı olduğunu ortaya koyar. Diğer taraf­
tan enerji edinilebilirliği ve kullanımı, insan yaşam öyküsü
stratejilerini yönlendiren esas güç olmuştur. Yaşam dön­
güsünde enerji kaynaklarındaki farklılık büyüme örüntü­
sü ile bağlantılıdır ve enerji alıntındaki aksaklıkların so­
nuçları ortaya çıkacak uzlaşıların ışığında anlaşılabilir.
Bu çeşitli evrimsel güçlerin sonucu insan, özellikle bü­
yük bir beyni olan, uzun bir yaşama, geciktirilmiş belirgin
olgunlaşma örüntüleri olan az sayıda yavru yetiştirmeye
ve bu az sayıdaki yavrunun ergenlik çağına kadar hayatta
kalmasını sağlayan bir yatırımla karakterize bir ebeveynli-
ğe dayalı bir uyum gücü stratejisine sahip bir primat ola­
rak hızla evrimleşmiştir.

ANAHTAR NOKTALAR
• Yaşam öyküsü teorisi türlerin neden kendilerine
özgü büyüme, gelişme, üreme ve ölüm
örüntülerine sahip olduklarını tanımlar.
• Bir türün yaşam öyküsünü, sınırlı kaynakların
üreme başarısını maksimize etmek için büyüme,
üreme ve doku tamirine, evrimsel olarak optimize
edilmiş bir şekilde paylaştırılması belirler. Bu
paylaşım, olgunluk yaşı ile olgunluk büyüklüğü,
döllerin sayısı ile kalitesi, erken veya geç üreme ve
ömür uzunluğu ile döl verimliği gibi yaşam öyküsü
özellikleri arasında uzlaşılar gerektirir.
• insanlar büyük bir beyin ve uzun bir ömür
ile karakterizedirler.Tipik gelişimleri tekli bir
gebelik, beslenme bakımından bağımlı uzun
bir postnatal dönem, uzamış bir jüvenil dönem,
gecikmiş eşeysel olgunluk ve belirgin olmayan
eşeysel dimorfizm ile tanımlanır. Dişiler içsel ömür
uzunluklarından önce üremeyi sonlandırırlar.
insanlar yüksek ebeveyn yatırımı yoluyla
ergenliğe kadar göreceli olarak yüksek bir hayatta
kalma olasılığını garantiye alan çok az sayıda döl
verirler.
• Evrimsel yaklaşımlar göreceli olarak uzun bir
çocukluk dönemi, pubertal büyüme atağı ve
menopoz gibi insan yaşam öyküsünün sıra dışı
özellikleri için açıklamalar sunar.
EK OKUMALAR 121
Ekokumalar
Bogin, B. (1999) Patterns of Human Growth, 2nd edn.
Cambridge University Press, Cambridge.
Bogin, B. (2001) The Growth o f Humanity. Wiley-Liss, New
York.
Bonner, J.T. (2006) Why Size Matters: From Bacteria to Blue
Whales. Princeton University Press, Princeton, NJ.
Crews, D.E. (2003) Human Senescence: Evolutionary and
Biocultural Perspectives. Cambridge University Press,
Cambridge.
Finch, C.E. (2007) The Biology Of Human Longevity:
Inflammation, Nutrition, and Aging in the Evolution of Life
Spans. Academic Press, New York.
Gluckman, P.D. and Hanson, M.A. (2006) Evolution, develop­
ment and timing of puberty. Trends in Endocrinology and
Metabolism 17,7-12.
Gould, SJ. (1977) Ontogeny and Phylogeny. The Belknap Press
of Harvard University Press, Cambridge, MA.
Migliano, A.B., Vinicius, L., and Lahr, M.M. (2007) Life history
trade-offs explain the evolution of human pygmies.
Proceedings of the National Academy of Sciences USA 104,
20216-20219.
Rose, M.R. (1991) Evolutionary Biology of Aging. Oxford
University Press, Oxford.
Stearns, S.C. (1992) The Evolution o f Life Histories. Oxford
University Press, Oxford.
Walker, R., Gurven, M., Hill, K. etal. (2006) Growth rates and
life histories in twenty-two small-scale societies. American
Journal of Human Biology 18,295-311.
 BÖLÜM 6
İnsanın evrimi ve insan
çeşitliliğinin kökeni
6.1 Giriş
İnsan biyolojisi tam olarakancakevrimsel tarihimiz bağla­
mında anlaşılabilir. Biyolojimiz hem bu geçmiş tarafından
belirlenmiştir, hem de onunla sınırlandırılmıştır. İnsanlar
özel hareket, iletişim ve bilişim kapasiteleri, niyet ve önse­
zi kapasiteleri ve alet geliştirme- kullanma kapasitelerine
sahip, dik duran maymunlardır. Bizler sosyal gruplar için­
de yaşayan, bilgi, davranış ve belirli bir populasyon veya
topluluk içindeki gelenek olarak tanımlanan, benzersiz
biçimde gelişmiş kültürel kapasitesi olan bir türüz (Bölüm
10'a bakınız). Biyolojimiz evrimsel geçmişimiz ile ilgili çok
sayıda kanıt içermektedir; apandisit gibi körelmiş organ­
lar ve rekürren laringeal sinirin uzamış yolu gibi anatomik
yapılanmalar böylesi örneklerdir. Dört ayaklı atadan iki
ayaklıya evrimin aşağıda tartışacağımız pek çok sonucu
vardır. Bölümün ilk kısmında insan evriminin anahtar bi­
leşenlerine odaklanacağız. Bu, türümüzün kökenini ve
dolayısıyla ortak özelliklerin hastalıklara yansıyan ortak
kökenini de anlamamız açısından önemlidir. Bu bölümün
ikinci kısmında, insanların değişik çevrelere nasıl farklı
uyumlar gösterdiklerini ve bunun fenotipimizin bazı yön­
lerinde dikkate değer çeşitliliklere nasıl katkıda bulundu­
ğunu değerlendireceğiz. En sonunda tartışmalı bir soruya
döneceğiz; insan türünün evrimsel geleceği nedir?
6.2 Hominoid kladı
Homo sapiensîn evrimsel öyküsü moleküler biyolojik
yaklaşımların kullanılması ile önemli ölçüde aydınlatıl­
mıştır. Bu yaklaşımlar değişik hominoid türleri arasındaki
evrimsel akrabalıkları ve son ortak atadan ayrılma sırası
ile ilgili anlayışımızı gözden geçirmemize yol açmıştır.
Hominoidler Afrika büyük insansı maymunları ve insan­
ları İçeren üst aileyi (süper familyayı) kapsarken, hominin
teriminin kapsamı insanlar ve onların evrim ağacındaki
diğer büyük insansı maymunlardan ayrılmasından son­
raki doğrudan ataları ile sınırlandırılmıştır. Hominoid üst
ailesi şu anda yaşayan büyük maymunları (orangutan,
bonobo, şempanze, goril ve insan), onların nesli tükenmiş
atalarını ve bu beş türün son ortak atasından evrimleşen
ve nesli tükenmiş olan diğer türleri kapsamaktadır. Mo­
leküler bulgular orangutan soy hattının ilkel hominoid
soy hattından ilk ayrılmasının 12-15 milyon yıl, goril soy
hattının ayrılmasının da olasılıkla 7 milyon yıl önce oldu­
ğunu göstermektedir. Şempanze ve bonobo ile son or­
tak atayı yaklaşık 5-6 milyon yıl önce paylaştık. Türlerin
farklılaşma zamanı ile ilgili bu tarihler moleküler saat he­
saplamalarına (belirli bir sürede belirli hızda mutasyonel
değişiklik olacağı varsayımına dayanan) dayandırılmıştır.
H.sapiens'irı sadece Afrika'dan köken aldığı artık açıktır ve
farklı coğrafyalardaki Homo erectus'tan köken aldığı şek­
lindeki alternatif"çok merkezli evrim" teorisi artık savunu­
labilir değildir.
Halen yaklaşık 200 primat türü vardır. Bunlar tipik ola­
rak, genelde tropikal ve subtropikal ortamlarda yaşayan,
karşılıklı parmakları olan el ve ayak, arka bacakların bas­
kın olduğu hareket, diğer memelilere göre artmış gör­
me ve zayıflamış koku duyuları, kendilerine özgü bir diş
örüntüsü ve düzleşmiş yüz şekli gibi ortak özelliklere sa­
hip, arboreal (ağaçlık alanlarda yaşayan) türlerdir. Primat
beyinleri vücut ölçülerine göre daha büyüktür (Bölüm 5'e
bakınız) ve uzun ömürlülük, üremenin geç başlaması, az
123
124 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ

sayıda çocuk ve tekil gebelik gibi yaşam öyküsü özellikle­ 6.3 Hominin evrimi
rindeki değişimler genellikle buna eşlik etmiştir.
ilk primatlar yaklaşık 50 milyon yıl önce ortaya çıkmış­ 6.3.1 Zaman çizelgesi ve türler
tır. Uyumsal açılım, ortak öncü bir türden her biri farklı
Homininin evrimi de bir uyumsal açılım özellikleri gös­
bir ekolojik nişi işgal eden çok sayıda akraba türün oluşu­
terir. Bu çeşitlenmenin "itici güçleri" tartışmalıdır, ancak
munu içeren evrimsel olguyu tanımlamak için kullanılan
olası iklimsel değişimlerin neden olduğu ormanlık ortam­
bir terimdir. Uyumsal açılımın genellikle bir türün yeni bir
lardaki değişimi yansıtmaktadır. Hominin soy hattının en
ekosisteme yerleşmesiyle ortaya çıktığı düşünülür. Klasik
erken paleoarkeolojik kanıtları bölük pürçüktür. Belki de
bir örnek, Galapagos adalarına ulaşmış ortak bir atadan
bir homininin atası olduğuna dair akla yatkın kanıtların
hızlı bir şekilde en az 13 türün evrimleştiği Galapagos
olduğu en erken fosil, yaklaşık 6 milyon yıl öncesine ta­
ispinoz kuşlarıdır. Her tür belirli bir nişe uyum sağlamış,
rihilendirilmiş ve Çad Gölü Bölgesi'nde bulunmuş olan Sa-
dolayısıyla genellikle birbiriyle kaynaklar için rekabet et­
helantropus tchadensis'ın parçalarıdır. Australopithesinler,
memiş ve böylece farklılaşarak sonunda türleşebilmişler-
hem Doğu hem de Güney Afrika'da bulunan, 4-2 milyon
dir (türleşme tartışması için Bölüm 2'ye bakınız). Primat
yıl öncesi aralığına tarihlendirilmiş, erken birkaç hominid
evrimi, prosimianları (tarsiuslar ve lemurlar) Yeni Dünya
türüdür. Ortaya çıkışları ve çeşitlenmeleri, bu dönemde
maymunlarını ve daha sonra primatların köken aldığı
düşen ve Doğu Afrika'da daha açık habitatların oluşması­
Eski Dünya maymunlarını veren bir dizi uyumsal açılım ile
na neden olan, küresel ısıdaki değişimlerle ilişkilidir. Ho­
karakterizedir. İlginç bir soru, Yeni Dünya maymunlarının
minin türlerinin sınıflandırılması tartışmalı olmakla birlik­
Afrika'dan Amerika'ya nasıl ulaştıklarıdır: genelde bu er­
te, hominin soy hattının, bir kısmı birlikte yaşamış, çok sa­
ken "Afrika'dan çıkış" olayının, 25-40 milyon yıl önce, kıta­
yıda türü içerdiği açıktır. Bu türlerden birkaçı doğrudan H.
ların konumu gereği Atlantik Okyanusu henüz dar iken,
sapiens ile atasal akrabalık gösterir, fakat daha çok kladın
şans eseri (ve kuşkusuz pasif şekilde) bitkisel malzeme­
evrimindeki terminal dalları temsil ederler (Şekil 6.1).
den matlar üstünde "rafting" benzeri bir yolla gerçekleş­
Kısmi iki ayaklılık, en erken homininlerde var olmuş
tiği düşünülmektedir.
olabilir ve australopithesinler açıkça iki ayaklı idiler. İki

5 4 3 2
Zaman (milyon yıl önce)

Şekil 6.1 Hominin türlerinin zaman çizelgesi ve akrabalıkları (Dr. Jacguie Bay'ın izniyle, Liggins Institute)

ayaklılığın evrimsel açıklama ve sonuçları aşağıda tartışıl­
mıştır. İki ayaklılık büyük neokorteksin ortaya çıkışından
önce gelişmiş gibi görünmektedir. Hominin soy hattı için­
de evrimleşmiş diğer yenilikler, diş ve çene yapısındaki
değişimler ile teknoloji ve kültürün gelişimini içerir.
Erken austrolopithesin türleri, iki ayaklı ve eşeysel ola­
rak dimorfik (Bölüm 7'ye bakınız) olup, yaklaşık 45 kg'ın
üzerinde vücut ağırlığı ve ortalama 400-500 cm 3 beyin
hacmiyle, vücut büyüklüğüne oranla modern şempan­
zelerden görece daha büyük bir beyine sahiptiler. Büyük
olasılıkla sadece otobur idiler ve ağaçlık bir habitatta ya­
şıyorlardı. Leakeys tarafından Olduvai Gorge Vadisinde
keşfedilen ve yaklaşık 3 milyon yaşındaki meşhur Lucy
iskeleti, en iyi bilinen australopithesindir. İskeletin ince­
lenmesi, Lucy'nin iki ayaklı yürümeye uyum gösterdiğini,
fakat etkin bir şekilde koşamadığını düşündürmektedir.
Daha büyük beyine sahip, kaba yapılı australopithesin
türleri 2,5 milyon yıl önce ortaya çıktılar. Diş yapılarının
incelenmesi, öncelikle bitki yediklerini, fakat diyetlerinde
bir miktar et olduğunu düşündürmektedir.
Yaklaşık 2,5 milyon yıl önce başlamak üzere yeni
uyumsal açılımlar gerçekleşti ve küçük çeneli ve küçük
dişli, fakat beyin hacimleri belirgin olarak artmış hominin
türleri ortaya çıktı. Avlanmış olup olmadığı net olmamak­
la birlikte diyetlerinde fazla et vardı: et büyük olasılıkla leş
artıklarından oluşmaktaydı. Atalarımızın öyküsünde alet
kullanımı ilk kez bu dönemde görülür. Bu özellik kümesi,
ilk Homo türlerinin ortaya çıktığına işaret etmektedir.
Bu cins ve türlerin tanımlanmaları biraz keyfidir ve
daha az veya daha çok tür bulunduğunu destekleyen
bulgular sınırlı olduğundan, bazı otoriteler bu türleri bir­
leştirirken diğerleri ayrı değerlendirirler. Zorluk, varyas­
yonun her türün karakteristiği olmasındadır. Çok sayıda
örnek veya moleküler ya da üreme davranışı verileri elde
edilmeden, sadece iskelet bilgisine dayalı olarak tür içi
veya türler arasındaki varyasyonların anlaşılır biçimde
ayırt edilmesi olası değildir.
Homo cinsinin en erken üyesi, 600 cm3den büyük
beyin hacmi ve yaklaşık 45 kg'lık vücut ağırlığı ile daha
büyük ölçüde beyinleşme gösteren Homo habilis'th. Bu
erken Homo türleri, daha büyük vücut ve daha büyük be­
yinli bir türü, H.erectus'u vermişlerdir. Bir milyon altı yüz
bin yıl önce ölen "Turkana Çocuğu"nun erişkin kafatası
hacminin 880 cm3'e ve boyunun 1.85 m'ye ulaştığı hesap­
lanmıştır.
HOMİNİN EVRİMİ 125
Atalarımıza ilişkin adlandırma kafa karıştırıcı olabil­
mektedir: Bazı uzmanlar, H. sapiens ve Homo neandert-
halensis öncüsü olan H.erectus ve Homo heidelbergensis'i
veren H.erectus'un en erken formlarını Homo ergaster
olarak adlandırırlar. Bu sınıflandırmaya ilişkin hususlar bu
kitapta dikkate alınmamıştır ve H.erectus türü H. ergaster
ve H. heidelbergensis türlerini kapsayacak anlamda kulla­
nılmıştır.
H. erectus'un iskelet kalıntıları sadece Afrika'da değil,
aynı zamanda Endonezya'nın her tarafında (ilk fosillerin
bulunduğu yer), Çin ve Urallar'da bulunmuştur. H. erec-
tus yaklaşık 2 milyon yıl önce evrimleşmiş olmasına kar­
şın, sadece yaklaşık 1 milyon yıl önce Afrika'dan Asya'ya
göçmüştür (her ne kadar Urallar'da daha erken bir tarihe
işaret eden bulgular olsa da). H. erectus'un, uzamış bir
çocukluk dönemine ve günümüz büyük maymunları ile
insanlar arası bir yaşam öyküsü örüntüsüne sahip olduğu
görülmektedir. Bu çıkarsama, dişlerin çıkma örüntüsü ve
doğumdaki beyin büyüklüğünü tahmin etmede yararla­
nılan pelvis boyutları ve yetişkin beyin büyüklüğü kulla­
nılarak yapılan hesaplamalara dayandırılmaktadır. El ek­
senleri bir tür yeni araç olarak ortaya çıkmış ve arkeolojik
kanıtlar H. erectus'un avcılık yapabildiği ve diyetinde daha
fazla et bulunduğuna işaret olarak yorumlanmıştır.
H. erectus'tan en az iki tür evrimleşmiştir; H. sapiens ve
H. neanderthalensis. H. neanderthalensis 500.000 yıl kadar
önce evrimleşmiş ve yayılımı Avrupa ve Orta Doğu ile sı­
nırlı kalmış olmalıdır. Son Neanderthal kalıntıları 25.000­
30.000 yıl yaşındadır. Yakınlarda Neanderthal kemikle­
rinden DNA parçalarının dizilenmesi mümkün olmuş ve
bu veriler H. neanderthalensis'm H.sapiens'in bir alt türü
olmadığını ve H.sapiens ile üreyemeyen ayrı bir tür oldu­
ğunu ortaya koymuştur. Neanderthaller 100.000-30.000
yıl önceki dönemde oldukça başarılı bir türdür; modern
insanlardan % 1 0 daha büyük bir beyin hacmine sahiptir­
ler. Modern insana göre çok daha yapılı ve görece daha
kısa kol ve bacakları vardı. Kafatasları, daha yatık kaş ke­
meri ve çıkık bir yüzle karakterize idi. Neanderthaller, er­
ken H. sapiens'ler gibi alet kullanmaktaydılar. Kapasite ve
yeteneklilikleri ancak dolaylı olarak çıkarsanabilirken, ses
çıkarabilme yeteneğinin varlığına işaret eden, hipoglos-
sal foramen büyüklüğü ve hyoid kemiğin şekli gibi bazı
anatomik kanıtlar vardır. Ayrıca yetersiz ve tartışmalı olsa
da, aynı dönemde var olan H.sapiens'ten kopyalanmış
olabilecek oymacılık ve sanatsal simgelere ait bazı bulgu­
lar vardır. En azından 70.000 yıl önce, Neanderthallerin bir
126 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ
tür ayini simgeleyebilecek ritüellerle ölülerini gömdükle­
rine ait bulgular vardır.
DNA kanıtları, H.sapiens ve Neanderthalleri veren
soy hattının, şimdi sıklıkla H. heidelbergersis veya arkaik
H.sapiens diye adlandırılan geç bir H. erectus soy hattın­
dan yaklaşık 450.000 yıl önce ayrıldığını göstermektedir.
H. sapiens'in evrimi yüz ve iskeletteki kabalıkda azalma
ve yürüme, davranış, sosyal örgütlenme ve kültür ile İl­
gili İşlevsel kapasitelerde aşamalı değişimleri kapsar. Bu
değişimin, H. erectus'un diğer populasyonları ve H. ne-
anderthalensis gibi sonunda nesli tükenen ardıl türlerle
birlikte sadece Afrika'da gerçekleştiği moleküler çalışma­
larla açıkça ortaya konmuştur. Anatomik olarak modern
insanlar Doğu Afrika'da yaklaşık 160.000-200.000 yıl önce
ortaya çıktı ve 100.000 yıl öncesine kadar bu kıtada yer­
leşik kaldılar. Mltokondriyal DNA ve Y-kromozom harita-
lamalarının kullanımı, Afrika'dan ardışık göçlerin oldukça
ayrıntılı (aşağıya bakınız) bir şekilde incelenerek kurgu­
Kutu 6 .1 Hepimizin içinde bir Neanderthal var mı?
İnsan genom projesi, son kromozomun dizilimi­
nin 2006 yılının Mayıs ayında yayınlanmasıyla
önemli bir kilometre taşını geçti. Çeşitli gruplar
şimdi Neanderthal genom bileşenlerinin dizilen-
mesi için çalışıyorlar ve yakında tam bir dizi bek­
lenmektedir. Neanderthal mitokondriyal DNA
dizisi, Hırvatistan’da keşfedilen 38.000 yıl yaşındaki
Neanderthal femurundan elde edilen DNA kullanı­
larak zaten yayımlanmıştı. İnsan ve Neanderthal
mitokondriyal DNA’ları incelenen 16.565 baz pozis­
yonunun 200‘den fazlasında farklı iken, günümüz
insanları sadece 100 kadar pozisyonda birbirinden
farklıdırlar; bu sayılar, insan ve Neanderthallerin
600.000 yıldan daha önce ayrıldığına işaret eder.
Neanderthal çekirdek genomunun erken sonuçları,
günümüz insanı ile genetik benzerliğin %99,5 ora­
nında olduğu ve ayrılmalarının 500.000 - 800.000 yıl
öncesi arasında olduğunu göstermektedir.
Peki Neanderthal ve modern insanının aralarında
serbestçe üreyebildikleri yolundaki popüler hipotez
lanmasına olanak sağladı. Bu yayılma insan çeşitliliğinin
kökenini anlamada temel bir rol oynar.
Doğu Afrika'daki ekolojik değişimler ve aşamalı or­
mansızlaşmaya yol açan iklim değişikliği, ağaçlarda ya­
şayan atadan iki ayaklı karasal maymuna gelişimimizde
önemli bir rol oynamıştır. Kanıtlar son 5 milyon yıl bo­
yunca bir dizi ısınma ve soğuma döngüsünün yaşandı­
ğını göstermektedir. Özellikle önemli olanlar yaklaşık
5 milyon yıl önceki aşırı soğuma dönemi ile yine kutup
buzullarının genişlemesine neden olan 3,5 ve 2,5 milyon
yıl arası soğuma dönemleridir. Aynı zamanlarda Panama
Kıstağı yükselmiş ve Amerika kıtalarını birleştirerek okya­
nuslardaki akıntı örüntüsünün değişmesine yol açmıştır.
İzleyen 2,5 milyon yılda, okyanus seviyelerini ve çevreyi
değiştirip insanların yeryüzüne yayılmalarına olanak ve­
ren başka birçok önemli iklim olayı meydana gelmiştir.
Neanderthallerin yayılış alanı yaklaşık 100.000 - 10.000
yıl öncesinde Kuzey ve Orta Avrupa'yı kaplamış olan bu-
ne olacak? Neanderthal genomunun incelenmesin­
deki özel bir sorun modern insan DNA’sı ile bulaşma­
dır ve bu da genomlar arasındaki farkın, düşükmüş
gibi görülmesine neden olur. Neanderthal DNA
çalışmalarında, insan DNA’sımn bulaşmasından
sakınmak için örnek hazırlama ve analizi aşamala­
rında çok dikkatli davranılmaktadır ve şimdiye kadar
insan genetik materyaliyle karışmaya ait hiçbir kanıt
bulunamamıştır; bu da aralarında üremenin olma­
dığını göstermektedir. Fakat bağımsız bir çalışma­
dan elde edilmiş, bu olaya ilişkin ilgi çekici bir ipucu
vardır. Günümüz insanındaki mikrosefalin geninin
(mikrosefalin beyin büyüklüğünü düzenler ve insan
soy hattında çok güçlü seçilime tabi olmuştur; Bkz.
Kutu 6.4 ) en yaygın biçiminin, sadece 37.000 yıl
önce arkaik bir insan soy hattı ile karışım sonucu (bu
sürece gen katm a -introgression- denilmektedir)
ortaya çıktığı görülmektedir. Gen katmanın zamanı
Neanderthallerin bu soy hattı için aday olabileceği
anlamına gelir..

Kutu 6.2 H o m o flo resien sis?
2003 Eylülünde, Endonezya’daki Flores adasında
bulunan Liang Bua Mağarası’na yapılan arkeolojik
bir gezi 18.000 yıl yaşında bir hominine ait kafa­
tası ve kısmi iskeleti ortaya çıkardı. Mağarada daha
sonra başka bazı örnekler de bulunmuştur. Değişik
ilkel ve türemiş özellikleri kâşifleri kalıntıları H.
sapiens’ten ayrı bir tür olarak tanımlamaya yönlen­
dirdi. Bulunduğu adaya atfen Homo floresiensis ismi
verildi ve iskeletin sadece 1 m boyunda, erişkin bir
dişiye ait olduğu belirlendi. Araştırmacılar bunun,
Flores’teki ata H. erectus populasyonunun cüceleş­
mesinin sonucu olduğunu öne sürdüler. Kaçınılmaz
olarak, günlük basın bu homininleri “hobit” olarak
adlandırdı. Fiziksel olarak aşırı küçüklüğünün yanı
sıra, iskeletinde göze çarpan nokta onun çok küçük
beyin hacmi idi (H. floresiensis’in =380 cm3 beyin
hacmini H. erectus’un =980 cm3 ve çağdaş insa-
zullaşmalarla sınırlandırılmıştır. Son buzul çağının 12.000
yıl önceki son evresi, Orta Doğu'da otsu bitkilerin yetiş­
mesini olanaklı kılarak, tarımın gelişmesini sağlamış ol­
malıdır. Doğal besin kaynaklarının doğasındaki değişim
ağırlıklı olarak bitkisel beslenmeden, önce leş yiyicilikle,
sonra da avcılıkla karma diyete geçiş anlamına gelmiştir.
Teknoloji geliştirme ve kullanımının seçici avantajı açıktır;
teknoloji kullanımı hem toplu yaşamı, iletişimi ve kültü­
rel yetenekleri pekiştirmiş hem de kendisi bu faktörlerce
pekiştirilmiştir.
6.3.2 İki ayaklılık
Yaklaşık dört milyon yıl önce, Australopithecus genel ola­
rak iki ayaklı bir hominoid idi ve istemli (fakültatif) iki
ayaklılık daha önceki türlerde bile var olmuş olabilir. Fo­
sillerdeki iki ayaklılık işaretleri arasında, dikleşen duruş ve
kafatasının spinal kolon tarafından desteklenme gerek­
sinimi nedeniyle daha merkeze gelen foramen magnu-
mun konumu bulunmaktadır. Ayrıca pelvis biçimi, kalça
soketi ve femurda da bazı değişmeler vardır. İki ayaklılı-
ğın uyumsal kökenlerine ilişkin, bir kısmı insan merkezli
HOMİNİN EVRİMİ 127
nın =1350 cm3 hacmiyle karşılaştırın). Bulunduğu
alanda gelişkin taş aletlerin varlığını göz önüne ala­
rak, başka araştırmacılar kalıntıların pek âlâ küçük
bedenli ve mikrosefalik bir modern insan olabilece­
ğini iddia etmişlerdir. Hatta kalıntıların, düşük iyot
düzeyleri nedeniyle endemik kretinizmden etkilen­
miş H. sapiens’e ait oldukları öne sürülmüştür. H.
floresiensis in destekçileri, iskeletlerin olağandışı ana­
tomik özelliklerine, bölgede anlatılan küçük bedenli
insanların geleneksel öykülerine ve Güneydoğu Asya
adalarında en az 30.000 yıl öncesine kadar H. erec­
tus varlığına ilişkin kanıtlara atıf yaparlar. Ne yazık
ki, H. floresiensis olarak varsayılan bu kalıntılardan
DNA edinilmesi olası değildir. Kanıtların büyük bir
kısmı farklı bir Homo türü olduğunu desteklese de,
H. florensiensis’in gerçek doğası ile ilgili tartışmalar
halen devam etmektedir.
ve hatta teleolojik bir eğilimle insanın özel bir tür olarak
düşünülmesini sağlayacak şekilde, ileri sürülmüş birçok
hipotez, hatta kitaplar, bulunmaktadır.
insan iki ayaklılığının, ara sıra iki ayak üzerinde yürü­
yen diğer maymunlarınkinden farklı özellikleri vardır.
Vücudun dik durumda tutulması için enerji tüketimini
en aza indirecek şekilde kilitlenerek bacağın dik durma­
sına olanak sağlayan diz çok farklıdır. İnsanlar her adımda
ağırlık merkezinin çok az kaymasını sağlayan bir pelvis ve
kas yapısına sahipken, şempanze gibi türler her adımda
ağırlık merkezinde büyük kaymalar olduğundan salla­
narak yürürler. Bu şekilde yürüyebilmek, farklı yapıda bir
pelvis ve femurun açılı pozisyonda evrimi ve gluteal ad-
düktörlerde olduğu gibi bacakları hareket ettiren kaslar­
da değişim anlamına gelir. İnsanlar koşabilirler ki bu da ilk
kez erken Homo türlerinde anatomik olarak olanaklı hale
gelmiş bir gelişmedir. Hem hız hem de dayanıklılık koşu-
culuğunu birlikte yapabilen benzersiz bir tür olduğumuz
düşünülür ve olasılıkla bu özellik av yakalayabilmemizi
sağlamıştır.
Genel olarak, iki ayaklılığın köklerinin, yaklaşık dört
milyon yıl önce Doğu Afrika'da ağaçlık ortamların daha
açık bir çevreye değişimiyle ilişkili olduğu kabul edilir.
128 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ
Belki de en çok destek gören, çevresel değişim ile birlikte
açık habitatlarda yiyecek kaynaklarının çok daha dağı­
nık hale gelmesi ile ilişkili olduğunu savunan hipotezdir.
Böylesi habitatlarda iki ayaklı hareket, özellikle yürüme
hızlarında, enerji açısından dört ayaklı harekete göre çok
daha verimlidir. Paleoantropolog Robert Foley, erken ho-
minidler yiyecek aramak için zamanının çoğunu (ağaçta
tünemek yerine) açık alanda geçirdiğinden, iki ayaklılığın
böylesi bir çevrede uyumsal olabileceğini hesapladı. Yani,
habitat değişikliğinin sürüklediği iki ayaklılığın evrimi,
hominin soy hattı evrimleştikçe artan derecede bir uyum­
sal özellik olarak görülebilir.
Vücudun dik durması ile güneşin yakıcı etkisine daha
az maruz kalarak, vücut ısısının daha etkin şekilde düzen­
lenmesinin sağlanması iki ayaklılık için ileri sürülen diğer
argümanlar arasındadır. Bu, sıvı gereksinimini belirgin şe­
kilde azaltacaktır. Ayrıca, vücut kıllarının kaybının da, te­
rin daha etkin şekilde buharlaşmasına olanak sağlayaca­
ğından, vücut ısı düzenlemesiyle İlgili uyumun bir parçası
olduğu ileri sürülmüştür. Bu uyumların her ikisi de, günün
sıcağında yiyecek aramayı olanaklı kılmış olabilir.
Diğer bazı araştırmacılar, tıpkı tetikte bir Güney Afrika
mongosunun yaptığı gibi, dik durmanın daha uzağı gör­
me olanağı sağlayarak, bireyin bir yırtıcıdan kaçınma ka­
pasitesini arttırdığını savunmuşlardır. Ayrıca dik durmanın,
hominldln yiyecek, araç-gereç ve uzun bebeklik dönemi
boyunca bebeklerini daha kolay taşımasına olanak sağla­
dığı ileri sürülmüştür. Bu önermelerin popüler bir çekiciliği
olsa da, bunların daha çok başlangıçtaki dik durma ve iki
ayaklı yürümeden köken alan ve gittikçe gelişmiş ikincil
uyarlanmalar olmaları olasıdır (Bölüm 2'ye bakınız).
Bununla birlikte iki ayaklılığın bedelleri de vardır. En
gözle görüneni, doktorlara en sık başvuru nedenlerin­
den biri olan sırt ağrısıdır. Dört ayaklılıktan dik duruşa
geçiş primatların evrimsel tarihinde geç ortaya çıkmıştır
ve lomber lordoz şeklinde görülen uyarlanma nedeniy­
le Intervertebral diskler ve sakroiliak eklemler üzerinde
baskı oluşturur. Bir diskin prolapsusu, alt ekstremitelere
giden lomber sinirleri zedeleyerek ağrı, uyuşma ve bazen
de motor fonksiyon bozukluklarına yol açar. Bu problem­
ler, kilo alımı ile, omurlar arası diskler üzerindeki basıncı
daha da arttırarak, ağırlaşır; osteoartrit ve osteoporoz ile
birlikte endüstri sonrası modern insanın ileri yaşlarındaki
sorunları haline gelir. Dik duruş, insanlar yaşlandıkça or­
taya çıkan yürüme ve dengedeki bozukluk ve görme gü­
cünün zayıflaması nedeniyle ortaya çıkan düşmelerden
dolayı yaralanma olasılığını arttırır. Osteopeni geliştikçe
femur boynu kırığı riski oldukça artar; femur boynu kırık­
ları ile ilişkili mortalité yaşlı populasyonlarda önemli bir
sorundur. Dik duruşla birlikte pelvisin şekli değişir ve bu
pelvisin düzleşmesini ve pelvik kanalın şeklinin de değiş­
mesini gerektirir. Bölüm 7'de tartışacağımız gibi, insanda
doğum sırasında görülebilecek pek çok komplikasyon bu
değişimin sonucudur.
6.3.3 Vücut büyüklüğü
Australopithesinler 18-45 kg arasında değişen ağırlıkları
ile daha küçük iken, ölçüleri erken H. sapiens'lerde zirveye
ulaşan Homo türleri daha büyüktür. Hominin evrimi sü­
recinde neden vücut büyüklüğünün arttığı açık değildir.
Şüphesiz bir takım dengeleyici evrimsel baskılar iş başın­
daydı. Açık bir ortamda yaşamak, erken homininlerin daha
yüksek bir yırtıcı riskiyle karşı karşıya kalmalarına ve dola­
yısıyla daha büyük vücutlu bireyler lehine bir seçilimin or­
taya çıkmasına yol açmış olabilir. Vücut büyüklüğündeki
bu artışın bedelleri vardır; metabolik hızdaki artış (Bölüm
5'e bakınız) karma diyete sahip olan hominidlerin yiyecek
arama alanlarını genişletmelerini gerektirmiştir. Alterna­
tif yaklaşım, büyük miktarda düşük kalorili besin yemeye
uyumlu hale gelmektir; bu, dar bir yiyecek arama alanı
içinde yediği fazla miktardaki bitkisel malzemeyi sindire-
bilmek için daha geniş bir sindirim sistemine sahip olan
goril için geçerli stratejidir. Vücut büyüklüğünde artış, dik
duruş ve vücut kıllarının kaybı ile iyileştirilmiş ısı düzen­
lenmesinde sorunlara neden olabilir. Erişkin olgunluğu­
na ulaşmak için gerekli süre uzamış ve dolayısıyla sosyal
bir grup içinde yaşama bakım ve korunma için anahtar
bir özellik haline gelmiştir. Büyük sosyal grupların varlı­
ğı daha geniş beslenme alanlarının işgal edilebilmesine
olanak vermiştir. Enerji gereksinimi görece büyük beynin
yüksek enerji istemi ile daha da artmıştır.
6.3.4 Yüz, çene ve dişler
Hominoid hattı evrimleştikçe yüz, çene ve diş yapısında
büyük değişiklikler oldu. Genelde homininlerde daha
az çıkık bir çene ve günümüz maymunlarına göre yü­
zün altına çekilmiş dişlerle karakterize daha düz bir yüz
evrimleşmiştir. Böylelikle mandibülün günümüzdeki L
biçimine doğru aşamalı bir değişim olmuştur. Erken ata­
ları ile karşılaştırıldığında, insanların az gelişmiş bir çene

(masseter) kası vardır ve bu da küçük zygomatik ark gibi
iskelet değişimleri ile ilişkilidir. Bu değişiklikler, daha son­
ra evrimleşmiş hominin türlerinin daha az güçlü çiğneme
hareketine ihtiyaç duyduğuna işaret eder ve hatta eti pi­
şirmek için ateşin kullanılmasıyla bu gereksinim daha da
azalmıştır. Ateşin denetimli kullanımı ile ilgili ilk bulgular
(kupalar, toprak kaplar ve yakılmış hayvan kemikleri), yak­
laşık 500.000 yıl öncesine aittir.
Çene şeklindeki değişim, daha fazla öğütme tipi çiğ­
nemeye olanak vermiş ve bununla birlikte diş dizilimi de
değişmiştir. Kesici dişler diğer primatlara göre daha az
belirgin hale gelmiş ve azı dişleri daha büyümüştür. Bu
değişiklikler maymunların tümüyle meyveye dayalı diye­
tinden omnivor (karma) diyete farklılaşmayı yansıtmak­
tadır. Son yüzyıllarda bebeklerin ağırlıklı olarak yumuşak
gıdalarla beslenmeye başlanmasıyla, öğütme hareketine
gereksinimin azaldığı ve dişlerde kapanma bozukluğu
riskinin arttığına ilişkin bulgular vardır. Yüzde düzleşme
ve duruşta değişme ayrıca östaki tüplerinin konumunu
da değiştirmiştir. Bunun orta kulak enfeksiyon riskinin
artışında payı vardır. Larinksteki ses çıkarma ile ilgili deği­
şikliklerin özellikle uykudaki obstrüktif apne riskini arttır­
dığı da bilinmektedir.
6.3.5 Sindirim sistemi
Erken primatlar böcek yiyicilerdi ve vücut büyüklükleri
arttıkça otçul hale geldiler. Langur gibi bazı günümüz
primatları, selülozun bakteriyel sindirimine olanak veren,
geviş getirenlerin midelerine benzer, büyük midelere sa­
hiptirler. Otçulların çoğu sindirim içeriğinin bağırsaklar­
dan yavaş geçmesine ve ileo-çekal sindirime gereksinim
duyarlar. Büyük bir çekum, yüksek oranda lifli besin sin­
dirimi için gerekli bir bağırsak sistemi için tipiktir. Beslen­
me meyve ağırlıklı diyetten karma diyete kaydığında, çok
uzun bir sindirim yolu ve büyük bir çekum enerji kullanı­
mı bakımından verimli değildir.
En erken homininler yalnızca bitki ağırlıklı besleni­
yorlardı; fakat diyetleri, yaprak ve ot yiyicilerin selülozca
zengin diyetinden çok, meyve ve yumru köklere daya­
nıyordu. Sonraki australopithesinler büyük olasılıkla leş
yiyici idiler ve özellikle de pişirmede ateş kullanılmaya
başlandıktan sonra et Homo diyetinin büyük bir bileşe­
ni haline geldi. Yukarıda belirtildiği gibi, bu değişiklikler
çene ve diş ile birlikte sindirim sistemi yapısına yansıdı.
Apandisit meyveyle beslenen evrimsel köklerimizin bir
HOMİNİN EVRİMİ 129
atasal hatırlatıcısıdır. Bir miktar lenfoid doku içermesine
karşın, kendine özgü bir fonksiyonu olduğuna ilişkin bir
bulgu bulunmadığından Darwin apendiksi indirgenmiş
veya körelmiş bir organ olarak tanımlamıştır. İnflamasyon
ve yırtılmaya yatkın olan bu körelmiş organın enfekte ol­
masının sonucu apandisitis oluşur. Apandisitis öldürücü
olabilir ve görülme sıklığı adolesan ve erken erişkin dö­
nemde doruğa ulaşır; dolayısıyla ona karşı neden daha
etkin bir seçilim olmadığını tartışmak ilginçtir. Apandisiti­
sin yakın zamanlara kadar nadir olduğuna ilişkin kanıtlar
vardır. Gelişmiş ülkelerde 19. ve 20. yüzyıl başında yaygın­
lığının artmış olduğu görülmekle birlikte oranı şimdilerde
düşmektedir. Geleneksel ve az gelişmiş toplumlarda ise
oranı çok daha düşüktür. Bu nedenle körelmiş bu organ
üzerinde etkili olan seçilim baskısı düşük düzeyde olabilir.
Günümüzde gelişmişlik ile apandisitis arasındaki bağın­
tının nedenleri açık olmasa da, bağırsak florasındaki de­
ğişim veya bağırsak parazitlerin varlığı (veya yokluğu) ile
ilişkili olma olasılığı yüksektir.
6.3.6 Çıplak maymun
Diğer maymunlar dahil, insandan başka bütün diğer
primatlar avuç ve ayak tabanları dışında tamamıyla kılla
kaplıdırlar. Homininlerin bu özelliği ne zaman kaybettiği
bilinmemektedir. En fazla desteklenen açıklama, tropik
iklimlerde yaşayan diğer tüm primatların kıllı olmasına
rağmen, kıl kaybının ısı ayarlamasına yardımcı olduğudur.
Alternatif bir tez, kılsızlığın doğal seçilim yoluyla uyumsal
bir kökeninin olmadığına, bunun yerine eşeysel seçilim
ile evrimleşebileceğine işaret eder. Bir klada ait bir türde
bir özellik hızla ve özgün olarak ortaya çıktığında, eşeysel
seçilim olası bir açıklama olarak dikkate alınmalıdır. Her
iki eşeyde kasık ve erkek eşeyde yüz kıllarının kayıp ol­
maması bu düşünceyi destekler niteliktedir. Kasık kılları
sadece puberte döneminde ortaya çıkar ve her iki eşeyde
eşeysel kıllanmanın örüntüsü, bir bütün olarak eşeysel
olgunluğun bir işareti olabilir. Benzer şekilde erkeklerde
yüz kılları, kadınlarda da meme gelişimi ve mentrüel dön­
gülerin görülmesi aynı amaca hizmet etmiş olabilir.
6.3.7 Hominin beyni
Şekil 6.2, fosil kafatası boyutlarından hesaplanan beyin
hacminin hominin soy hattında değişimini göstermekte­
dir. Soy hattının ilk üyelerinde beyin büyüklüğünde, hem
130 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ
Kutu 6.3 Kayıp vitamin
Atmosfer %21 oranında oksijen içerir ve insanlar,
oksijeni hücrelerindeki besinleri oksitlemek için kul­
lanarak enerji elde ederler. Fakat 3,6 milyar yıl önce
yaşamın başlangıcında atmosferde oksijen yoktu.
Hayvanların yaşamı için şimdi zorunlu olan oksijen,
bitkilerin fotosentezinden gelir ve bu ölçüde önemli
oksijen miktarının atmosferde ilk görülmesi, yakla­
şık 2 milyar yıl önce fotosentezin evrimleşmesiyle
birliktedir.
Oksijene dayalı metabolizmamız katıksız bir ni­
met değildir. Oksijen, şiddetli bir reaktiftir ve reak-
tif oksijen türevleri (ROS) olarak adlandırılan hücre
metabolizmasının yan ürünü olan serbest oksijen ra­
dikalleri dokular için toksiktir. Üretilen ROS miktarı
küçümsenemez ve organizmalar buna karşı koruyu­
cu mekanizmalar geliştirmişlerdir. Bunlar arasında,
ROS’ları detoksifiye eden enzimler ve ROS’larla re­
aksiyona giren ve onları süpüren antioksidanlar yer
alır. Fotosentezin kimyasal süreçleri özellikle zengin
ROS kaynağı olduğu için, bitkiler onların zararlı et­
kilerinden kendilerini korumak amacıyla geniş bir
antioksidan dizisi geliştirmişlerdir: Karotenoidler,
flavenoidler, tokoferoller (E vitamini) ve askorbik
asit (C vitamini) gibi bileşiklerin hepsi bitkilerde bol
miktarda bulunur.
Bitkiler antioksidan açısından zengin olduğu için,
hayvanlar bunların çoğunu sentezleme yeteneğini
kaybetmişler ve bu bileşenleri sunan besin kaynak­
larına bağımlı kalmışlardır. Çoğu omurgalı için tek
mutlak değer hem de vücut büyüklüğü ile orantılı olarak,
çarpıcı bir değişim olmadı. Australopithesinlerin mutlak
ve göreceli beyin büyüklüğü, günümüz maymunlarından
çok büyük farklılıklar göstermiyordu. Beyin büyüklüğün­
deki artış Homo türlerinin ortaya çıkması ile başlamış,
habilis'ten erectus'a ve oradan neanderthalensis'e kadar
eksponansiyel bir artış göstermiş ve sonrasında sapiens'de
hafif bir düşme olmuştur. Bu dönem içinde ortalama be­
yin hacmi yaklaşık 400 cnrd'ten 1250 cm 3'ye çıkmıştır. Bu,
beyin ve vücut kütlesi arasındaki ilişkinin allometrik bir
istisna sentezleyebildikleri C vitaminidir. C vitamini
güçlü bir antioksidandır ve bağ dokusunun ana ya­
pısal bileşeni olan kollojenin sentezinde bir kofak-
tör olarak önemli diğer bir fonksiyonu vardır. Diğer
primatlarla birlikte insanlar ve şaşırtıcı bir şekilde
çok az sayıda diğer memeli arasından Gine domuzu
C vitamini sentezleyemezler ve diyetleriyle almaları
gerekir. Bunun nedeni, C vitamininin biyosentez yo­
lundaki son enzimi kodlayan gendeki, enzimi işlev­
siz hale çeviren bir çerçeve kayması mutasyonudur.
Sonuç olarak, insanların diyetlerinde günlük en az
10 mg C vitamini gereksinimi vardır ve bu miktarın
yeterince alınmaması, klinik olarak ilk önce bağ do­
kusunun onarılamamasına bağlı iskorbüt belirtileri­
nin görülmesine neden olur.
Neden primatlar bu esansiyel kofaktörü sentez
yeteneğini kaybetmişlerdir? Olasılıkla memelilerin
bitki kökenli diğer antioksidanları sentez yeteneği­
ni kaybetme nedeni ile aynıdır: Çünkü C vitamini
çok boldur ve sonunda büyük maymunlar ve insan
soy hatlarının köken aldıkları dahil birçok primatın
meyvece zengin diyetlerinde hazır bulunur. Diğer
bir olasılık, orak hücreli anemiden sorumlu olanlara
benzer şekilde, görünüşte zararlı mutasyonlar için
olduğu gibi, C vitamini sentezlememenin bazı yarar­
ları olabilir. Sayısız “yarar” teorisi öne sürülmüş ol­
masına rağmen en olası açıklama, C vitamininin bol
bulunduğu besinsel nişlerde endojen sentezini koru­
mak yönünde seçilimin zayıf olduğu açıklamasıdır.
hesabı olan beyinleşme oranı (encephalization quatient,
EQ) ile tanımlanabilir (memelilerde en yaygın kullanılan
formül şudur: EQ= beyin ağırlığı / 0.12(vücut ağırlığı)273)
Bir yaygın şempanze 2,0, Australopithesinler yaklaşık
2,5, H.erectus 3,3 ve çağdaş H. sapiens 5,8'lik EQ değerine
sahiptir. Hominoid soy hattı boyunca vücut büyüklüğü
arttığında beyinleşmenin (EQ) artması, beyin büyüklüğü
için pozitif bir seçilim olduğunu göstermektedir. Fakat
beyin hacmine ek olarak beynin yapısında da değişiklik­
ler olmuştur: insan olmayan primatların beyinleri görece

daha küçük parietal ve temporal loblara ve daha basit
frontal loblara sahiptir.
Bu aşamada, evrimin belirlenmiş bir yönünün olmadığı­
nı hatırlamak önemlidir (Bölüm 2'ye bakınız); özel olarak da
beyin büyüklüğünün artışı hedeflenmiş bir gelişme değil­
dir: Neanderthal beyni çağdaş insan beyninden daha bü­
yük hacme sahipti. Gerçekten beyin enerji yönünden mali­
yetlidir ve evrimsel öyküleri oldukça başarılı, ancak görece
küçük beyinleri olan çok sayıda büyük hayvan vardır (aste­
roid çarpmasının tetiklediği yok oluş öncesi dinozorlarda
olduğu gibi). Dolayısıyla neden homininlerin büyük beyinli
olarak evrimleştiği ve neden H. sapiens'in eşsiz kapasiteler­
le donatıldığı kendiliğinden anlaşılabilir değildir.
Beyin büyümesinin evrimsel kökeni konusunda çok sa­
yıda birbiriyle ilişkili teori bulunmaktadır. Bunlar etkin ola­
rak, Homo türlerindeki grup içi sosyal etkileşimlerin veya
avlanma ve araç-gereç yapımı konularındaki planlamala­
rın uyumsal avantajlarına özel vurgu yaparlar. Kanıtların
ağırlığı artık birincisinden yanadır. Aşağıda da tartışıldığı
gibi, sosyal grup büyüklüğü, beyin büyüklüğü ve grup et­
kileşimleri içinde kazanılabilecek yönelim bilinci düzeyleri
arasında yakın bir ilişki vardır. Esas olarak eş bulma fırsatları
sağlayan düzenli sosyal birlikteliğin korunması uyum gü­
HOMININ EVRİMİ 131
Şekil 6.2 Hominoid soy hattındaki tahmin
edilen beyin büyüklükleri. Kafatası
hacimlerini kullanarak beyin büyüklüğünü
tahmin etmek, insanlar ve atasal türlerin
vücut ağırlığının bir fonksiyonu olarak
beyin hacimlerini karşılaştırmak olasıdır.
İlişkinin eğimi, mevcut maymunlar ve
australopithesinler ile kıyaslandığında
Homo soy hattı için oldukça farklıdır.
Dolayısıyla yaşamakta olan maymun
soy hattı ile karşılaştırıldığında
australopithesinlerin beyin büyüklüğünde
artış varken, Homo soy hattının evrimi
boyunca devam etmiş olan oransal beyin
büyüklüğü ve olasılıkla işlevinde daha fazla
bir gelişme vardır (Bonner, J.T. (2006) Why
size matters. Princeton University Pres,
Princeton, NJ, izin ile).
cünü arttırmıştır. Eğer bu strateji başarılı olacaksa, üreme
şansını sürdürebilmek için daha yüksek entelektüel karma­
şıklığın gerektiği sosyal baskılar oluştuğunda bir"evrimsel
mandal" ortaya çıkabilir. Böylelikle, giderek daha yüksek
zekâ gerektiren, sosyal karmaşıklığın arttığı "ileri-besleme"
döngüleri yaratılabilir; bunlar ardışık olarak daha gelişmiş
teknolojileri, daha karmaşık yaşam tarzlarını ve daha geliş­
kin sosyal yapıları ve yine bunların tümü daha yüksek bi­
lişsel işlevlere olan gereksinimi tetikleyecektir. İletişim, bu
tür ileri-beslemeli sistemler için can alıcı bir bileşen haline
gelir ve dil gelişiminin artan nöronal karmaşıklık sayesinde
mümkün olduğu ve hızlandırıldığı açıktır.
Bir grup içinde yaşamak, bir davranışın grubun diğer
üyeleri üzerindeki etkisini değerlendirebilme ve diğerleri­
nin niyetlerini sezebilme yeteneği gerektirir. İttifaklar ge­
reklidir ve Bölüm 10'da karşılıklı fedakârlık kavramının grup
bütünlüğünü nasıl koruduğu ele alınacaktır. Primatlarda
tımarlama ve olasılıkla insanlarda dil grup bütünlüğünün
sürdürülmesi, dostluk ve dayanışmanın korunması ve grup
bütünlüğündeki hasarların giderilmesi amaçlarına hizmet
eder. İnsanlar da dahil, memeli grup yapılanmalarında hi­
yerarşi vardır; sırtlan gibi bazı türlerde bu çok belirgindir
ve çiftleşme haklarını belirler. Fakat insan gruplarında bazı
132 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ
bireylerin diğerlerini kandırması veya bireysel çıkarlar için
grup dinamiklerini yönlendirme girişimleri sıktır. Bu tür
girişimler şempanze topluluklarında da görülebilir. Bu tip
aldatmacalar belirli sınırlar içinde kalmalıdır, aksi halde
grup bütünlüğü kaybolacaktır. Ancak, bu biçimde davra­
nabilme diğer bireylerin niyetlerini yorumlama becerisi ge­
rektirir. Bu ise, kendileriyle aynı türden olan diğer bireylerin
akıllarının, dolayısıyla düşüncelerinin ve inançlarının oldu­
ğunun takdirini ve buna karşılık kişinin kendi davranışlarını
yorumlama yeteneğinin var olmasını gerektirir. Bu kavram
zihin teorisi olarak adlandırılır ve yönelim bilinci düzey­
leri açısından sınıflandırılır.
Yönelim bilincinin birinci düzeyi kendisinin farkında
olmaktır (Bitkilerde "0" düzeyinde yönelim bilinci vardır).
Yönelim bilincinin ikinci düzeyi, diğerlerinin de kendileri­
nin farkında olduklarının farkında olmaktır. Yönelim bilin­
cinin üçüncü düzeyi, bir başka bireyin sadece kendisinin
farkında olmadığını, aynı zamanda bizim de düşündüğü­
müzün de farkında olduğunun da farkında oluşumuzdur.
Çoğu erişkin, yönelim bilincinin beş veya altı düzeyini
kullanır. Örneğin "önerime olmasını istediğim biçimde
yanıt vermez iseniz, size ne olacağı ile İlgili düşüncelerim
hakkında ne düşündüğünüzü biliyorum" ifadesindeki
yönelim bilinci düzeyleri: Biliyorum (birinci düzey), ne
düşündüğünüz (ikinci düzey), benim düşüncelerim hak­
kında (üçüncü düzey), size ne olacağı ile ilgili (dördüncü
düzey), eğer benim önerime yanıt vermez iseniz (beşinci
düzey), benim olmasını istediğim biçimde (altıncı düzey).
Bu noktada genellikle kördüğüm oluruz. Casusluk bu du­
rum ile bir analoji gösterebilir. Bir casus kendi ülkesi için
çalışıyor olmalıdır, fakat üzerinde çalıştığı tarafa geçebilir
(çifte ajan haline gelir). Fakat bu ajan kendi örgütünü bu
konuda bilgilendirebilir ve dolayısıyla kendisine çifte ajan
olarak işverenlere yanlış bilgiler vererek üçlü ajan olabilir.
Bu noktada en iyi casus roman yazarları bile okuyucu­
sunun kafasını karıştırabilir. Bu kavramlar Bölüm 10'da
daha detaylı incelenmiştir. Sanat, müzik, bilim ve dini ileri
düzeylerde yönelim bilinci geliştirilebilme yeteneğinin
ortaya çıkardığına inanıyoruz. Genel olarak diğer primat­
ların ikinci düzey yönelim bilincinden öte bir yeteneğinin
olmadığı düşünülür. Şekil 6.3'te görüleceği gibi Dunbar,
erken homininlerin beyin büyüklüğünden yararlanarak
yönelim bilinci düzeylerini kestirmeye çalışmıştır.
Fakat beyin tüm organlar arasında, enerji tüketimi açı­
sından oldukça maliyetlidir (Bölüm 5 ve 8 'e bakınız). Beyin,
erişkinlerde vücut ağırlığının sadece yüzde 2 'si olmasına
karşın, vücudun enerjisinin % 20 'sini tüketir (bebeklerde
çok daha fazladır). Bu, beyin büyümesine bir sınır koyar
ve böylece beyin evrimini ekolojik tarihle ilişkilendirir.
Daha büyük bir beyini evrimleştirme yeteneği, daha yük­
sek yağ ve protein alimim sağlayan avlanma, pişirme ve
eti sindirebilme kapasitesi ile ilişkili olabilir.
Şekil 6.3 Atasal homininler için tahmini
yönelim bilinci düzeyleri. Yatay çizgiler
Düzey 2'ye (minimal zihin teorisi, insan
olmayan primatlar için üst limit) ve Düzey
4'e (normal erişkin insanının düzeyini) işaret
eder. (Dunbar, R.I.M (2003) Annual Review o f
Antropology 32,163-181, izin ile)

Kutu 6.4 Bizi insan yapan genomik değişimler
Yeni moleküler genetik çalışmaları, insan ve şempan­
zenin 5-6 milyon yıl önceki son ortak atalarından bu
yana özel değişim gösteren bir dizi genomik bölge
tanımladı; bu "insana özgü” dizilerin H. sapiens’e
özgü özelliklere katkısı olduğu düşünüldü. Burada
beyin gelişimi, ekstremite morfolojisi ve hastalıklara
yatkınlık gibi örnekleri tartışacağız.
HAR’lar (Human Accelerated Regions, insanda
hızlandırılmış bölgeler), insan/şempanze ayrılma­
sından beri baz değişim hızları artmış genomik böl­
gelerdir. Çoğu HAR’lar genomun kodlanma yapma­
yan bölümlerindedirler. HARI bölgesi, düşük mutas-
yon hızı ve sürüklenme varsayılarak tahmin edilen
l ’den az değişime karşılık (moleküler saat yaklaşımı)
18 baz değişimi ile en hızlı değişim oranının oldu­
ğu bölgedir. HAR1F (F ileriye doğru transkripsiyonu
temsil etmektedir) fetal neokorteksin gelişimi sıra­
sında eksprese edilen bir RNA molekülünü kodlar
ve kortikal yapıyı belirleyen bir protein ile birlikte
eksprese edilir. HARİF’nin kortikal gelişimde nasıl
bir rol oynadığı bilinmemekle birlikte, kendine özgü
ekspresyon biçimi ve insan soy hattmdaki hızlı evri­
mi, insana özgü bir özellik olan oldukça genişlemiş
neokorteksin gelişiminde önemli bir rol oynadığını
göstermektedir.
Mikrosefalin (MCPHİ) geni, beyin büyüklüğü­
nün önemli bir düzenleyicisidir. MCPHİ tarafından
kodlanan proteinin tam fonksiyonu bilinmemekte­
dir, fakat nöral progenitor hücrelerin çoğalmasında
başlatıcı bir role sahip olması olasıdır. İnsanlarda bu
genin bozuklukları beyin büyüklüğünde ciddi azal­
malara neden olur. Genin fonksiyonel bölgesinde
güçlü bir pozitif seçilim ile birlikte, atasal primatlar­
dan insanlara giden evrimsel soy hattında MCPHİ
proteininin evrimsel hızı dramatik şekilde artmıştır.
Bu gözlemler, MCPHİ’in moleküler evriminin, insan
soy hattında beyin büyüklüğünün artmasına katkıda
bulunmuş olabileceğini göstermektedir.
İnsan/şempanze soy hatlarının ayrılmasından
bu yana hızla evrimleşmiş diğer bir genomik bölge
HOMININ EVRİMİ 133
HACNS1 hızlandırıcı bölgesidir. Hızlandırıcı bölge­
ler, kodlanma yapmayan ve transkripsiyon faktör­
lerinin bağlanması ile gen ekspresyonunu kontrol
eden, çoğunlukla DNA dizisinde genden uzakta yer­
leşmiş ve genin transkripsiyonunu başlatan DNA
bölgeleridir. HACNS1, ekstremite gelişimiyle ilgili
düzenleyici genler olarak görülmektedir. Deneysel
olarak, insan HACNS1 dizisi, ekstremite eklem böl­
gelerinin gelişiminde özellikle güçlü bir şekilde aktif­
tir ve bu bulgular insana özgü HACNS1 dizisindeki
değişimlerin, karşı karşıya gelebilen parmaklar ve
kalıcı iki ayaklılığa olanak veren ayak özellikleri gibi
insana özgü parmak ve ekstremite örüntüsünün olu­
şumuna katkıda bulunduğu yorumlarına yol açar.
Glikanlar, hücre yüzeyini örten glikoproteinlerin
karbohidrat bileşenleridir. Glikanlar hücreler arası
etkileşimlerin düzenlenmesine katılan çeşitli mole­
küller için tanıma yerleri ve ayrıca bir dizi patojen
ve parazitin hücre içine girişini sağlayan bağlanma
noktaları olarak iş görürler. CMP-N asetilnöraminik
asit hidroksilaz enzimini kodlayan CMAH genini
inaktive eden bir mutasyon, tüm insan hücre yüzeyi
glikanlarımn büyük maymunlar dahil neredeyse tüm
diğer memelilerde bulunan N-glikolilnöraminik asit
yerine N-asetinöraminik asit hidroksilaz ile sonlan­
ması anlamına gelir. Bu mutasyon insan soy hattına
özgüdür ve yaklaşık 2,5 milyon yıl önce meydana
gelmiştir. Buna paralel olarak, doğal ve uyumsal im-
mün sistemlerin düzenlenmesinde görev alan (top­
luca Siglecs olarak bilinen) birkaç glikan bağlayan
proteinde insana özgü uyumlar oluşmuştur. Hücre
yüzeyi özelliklerindeki bu değişimin, insanların
enfeksiyon hastalıklarına ve immünite ilgili diğer
patolojilere duyarlılığı için bir dizi sonuçları olmuş­
tur. Örneğin, sıtma paraziti hücreye girmeden önce
eritrosit yüzeyindeki glikanlara bağlanır. Şempanze­
ler insana özgü sıtma türü Plasmodium falciparum a
görece dirençli iken, insanlar şempanze sıtma pa­
raziti Plasmodium reichenowi'ye duyarlı değildir. Bu
tür özgüllüğün parazitlerin ilgili glikanları tanıma
134 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ
yeteneği ile ilişkili olması, insana özgü mutasyonun
sabitlenmesine yol açan seçilim baskılarından biri­
sinin P. reichenowi'ye direnç olduğu savına yol açar.
Aslında P. falciparumun, insan tipi glikanları tanıma
yeteneğini ancak yakın zamanlarda kazandığına ve
insanlara bulaştığına dair kanıtlar vardır. Siglecsler-
deki insana özgü değişikliğin diğer bir sonucu, doğal
ve uyumsal immün sistemlerin reaktivitelerinde-
Büyük bir beyin gelişmesinin başka sonuçları da ol­
muştur. Yaşayan diğer maymunların nörolojik olarak er­
ken olgunlaşan bebekler doğurmalarına karşın, Homo
büyük bir başın, şekli dik duruşa uyumdan etkilenmiş bir
pelvik kanaldan geçişi probleminin üstesinden gelmek
zorunda kalmıştır. Çözüm, fetal yaşamı gelişimin erken
bir evresiyle sınırlayan, ikincil bir geç olgunlaşma strate­
jisinin evrimleşmesi ile bulunmuştur. Bu insan bebeğini
doğumdan sonra birçok ay tümüyle anasına bağımlı ya­
par. Yıllarca tam ve bağımsız olarak hareketli (koşabilmek
gibi) değildir. Eğer insan diğer primatlarla aynı düzeyde
olgunlaşmış olarak doğacak olsaydı gebelik 2 1 ay süre­
cekti: bu da etkin bir iki ayaklı hareket için elverişsiz çok
geniş bir pelvik kanalı gerektirecekti. Diğer taraftan ikincil
bakıma muhtaç yavrulama insan sosyal yapısını da belir­
ler; eğer bebeği destekleyen ana ise, bu durumda onun
da baba tarafından desteklenme güvencesine gereksini­
mi olur. Erken hominidlerin erkeklerin çiftleşme hakkı için
kavga ettiği, hareme benzer bir eşleşme sistemine sahip
olmalarına ve erkeklerin kadınlara göre daha büyük oldu­
ğu eşeysel dimorfizim göstermelerine karşın (Bölüm 7'ye
bakınız), H. sapiens1de genel olarak dişilerin bir erkek ta­
rafından sürekli desteğe sahip olabildiğini düşündürten
(daha geniş tartışma için Bölüm 10'a bakınız) daha zayıf
bir eşeysel dimorfizm vardır.
6.3.8 Alet yapmak
Homininler alet kullanan tek hayvan değildirler. Yeni Kale-
donya kargaları gibi bazı kuşlar çöplerden aletler yapmak
ve bunları böcek yakalamak için kullanmak konusunda
oldukça yeteneklidirler. Benzer şekilde şempanzeler, so­
paları alet ve hatta silah olarak kullanırlar ve hatta insan
ki artıştır: insanların (insan harici primatlarda çok
nadir olan) otoimmün hastalıklara yatkınlığının ve
HIV enfeksiyonun sonuçlarına (virüs şempanzelere
bulaşır, fakat enfeksiyon genellikle ciddi immün yet­
mezliğe gitmez) duyarlılığının altında bunun yattığı
öne sürülmüştür.
olmayan primatlar içinde kültür aktarımının önemini
vurgular şekilde Afrika'nın Doğu ve Batı şempanzelerinin
alet kullanım kültürleri arasında önemli farklılık vardır.
Yine de bir tür olarak insanlar, alet yapma ve teknoloji
kullanmada olağanüstü bir kapasiteyle karakterizedirler.
Taş, zaman içinde bozulmadan günümüze kadar kalabil­
diğinden, taştan alet yapımı konusunda bilinenler ağaç
ve diğer dayanıksız materyalden yapılanlara göre çok
daha fazladır. En erken taş aletler yaklaşık 2,5 milyon yıl
öncesine tarihlendirilmiştir; bunlar kazıma, doğrama ve
kesme işine yarayacak şekilde işlenmiştir. Deneyler, basit
yapıda görünümlerine karşın yapımlarının bir hayli beceri
gerektirdiğini göstermektedir. Sözgelimi, taşa uygun nok­
tadan çok hassas bir açıyla vurma yeteneği gerektirir. Her
ne kadar geç australopithesinlerin de basit aletler yaptığı
görüşünü destekleyen sınırlı sayıda bulgu varsa da, genel
olarak H. habilis’in alet yapan ilk tür olduğu düşünülür.
Alet teknolojisinin pek fazla değişmediği bir milyon yıl­
dan sonra, yaklaşık 1.6 milyon yıl önce, yuvarlak aletlerin
ve iki yüzü keskin el baltalarının görülmesi ile yeni biçim­
ler ortaya çıktı. H. erectus ile ilişkilendirilmiş böylesi tekno­
lojiler sadece Afrika'da değil, Asya'da da, erectus kalıntıla­
rının olduğu yerlerde bulundu. Alet tasarımı, tanımlanan
alet tipi çeşitliğinde çarpıcı bir genişlemenin meydana
geldiği 250.000 yıl öncesine kadar, olasılıkla büyük ölçü­
de değişmeden kaldı.
Afrika'da, 100.000 yıl öncesine ait kancalı zıpkınlar ve
aynı döneme ait malların uzun mesafeli değişimi ve ke­
mik aletlere ilişkin bazı kanıtlar vardır. Modern insanlar
Avustralya'ya 60.000 yıl önce ulaştılar; her ne kadar su
seviyesi daha düşük idiyse de, bu bir dizi deniz yolculuğu
gerektirir ki, bu da onların gelişmiş teknolojilere sahip ol­
duğunu gösterir. Ne yazık ki bilimin Avrupa merkezli olan

Kutu 6.5 İnsanların ne zaman giyinmeye başladığını belirlemenin bitli yolu
Hominidlerin giysi kullanmasını başlatan iki etken
olasıdır: yalıtıcı vücut kıllarının kaybı ve daha soğuk
iklimle karşılaşma ile sonuçlanan göç. Giysilerle ilgili
arkeolojik kanıtlar kürk ve iplik iyi korunamadığı
için yetersizdir. Giysi üretimi ile ilgili en eski araç­
lar olan kemik iğneler, yaklaşık 40.000 yıl öncesine
tarihlendirilir, ancak hayvan derilerini temizlemek
için kullanılmış olabilecek çok daha eski kazıyıcı
örnekleri de vardır.
Yanıt bulmak için yenilikçi bir yaklaşım, insan
bitlerinin (Pediculus humanus) moleküler genetiği
doğası gereği Avrupa'daki bulgulara çok daha fazla vurgu
yapılmıştır. Yaklaşık 40.000 yıl önce, Avrupa'da yapılmış
taş alet çeşitliliğinde, görsel sanatlar, ölü gömme ve bon­
cuk gibi süs malzemeleri gibi kültürel gelişme kanıtları ile
aynı zamana rastlayan, bir artış daha görüldü. Bu, modern
insanların Neanderthallerin yerini aldığı dönemdir ve Üst
Palaeolitik Devrim olarak tanımlanır.
6.3.9 Dil
insan evrimsel biyolojisinin en çekişmeli tartışmaların­
dan birisi, dil yeteneğinin evrimleşme zamanı üzerine­
dir. Bu konuda bilinen görüşler 400.000 yıl öncesi erken
Homo'lardan başlayıp, 50.000 yıl kadar yakın bir zamana
kadar geniş bir aralıkta tarihlenir. Zorluk, larinksin yu­
muşak dokuları fosil olarak iyi korunamadığından, dil
konusunda yorumlanabilecek anatomik malzemenin
sınırlı olmasıyla ilişkilidir. Kısıtlı anatomik kanıtlar, erken
Homo'larda bir biçimde ses çıkarmanın olası olduğuna
işaret etmektedir. Daha önemli diğer kanıtlar, alet ve in­
san eliyle üretilmiş malzemenin incelenmesi ve sosyal
yapı ve davranışlardan yapılan çıkarsamalardır. Örneğin,
alet yapımındaki, bazıları oldukça karmaşık tasarım ka­
lıplarını içeren örüntülerdeki tutarlılıkların, bunların ak­
tarımında dilin kullanıldığına işaret ettiği savunulmuştur.
Daha güçlü bir önerme sanat, ritüeller ve sosyal kuralların
gelişimi ile ilgili çalışmalardan çıkarılabilir. Semboliksana-
tın ilk kanıtları, Güney Afrika'daki Blombos Mağarası'nda
HOMİNİN EVRİMİ 135
ile ilgili çalışmalardan geldi. Bu parazitin iki alt türü
vardır: baş biti sadece saçh deri ile beslenir ve yu­
murtalarını saç tellerine tutuştururken, vücut (ya da
elbise) biti vücut üzerinde beslenir ve yumurtaları­
nı giysilere tutuşturur. İki alt türün insanların giysi
kullanmasıyla ayrılmaya başladığı mantıksal bir var­
sayımdır. Baş ve gövde bitlerinin DNA dizilimlerinin
moleküler saat analizi, ayrılma zamanını yaklaşık
100.000 yıl önce olarak göstermektedir; çalışmanın
yazarları bu zamanı ‘şaşırtıcı derecede yakın’ olarak
tanımlamışlardır.
bulunan ve yaklaşık 70.000 yıl yaşında olduğu tahmin
edilen bazı kalıntılarla tarihlenebilir. Fakat, mağara re­
simleri veya oyulmuş figürler şeklindeki, tartışmasız ilk
sembolik sanat eserleri Avrupa'da 35.000 yıl kadar önce­
sine, ve Avustralya'da belki de 50.000 yıl kadar öncesine
tarihlenebilir. Bu sanat eserlerinden bazıları, özellikle
Avustralya'dakiler, açık bir şekilde soyutlamanın kullanıl­
dığı örneklerdir ve derinde dil kapasitesi ile ilişkili olan
düşünme kapasitesine işaret eder.
Dilin genel olarak sosyal grup içindeki iletişime aracılık
etmek için evrimleştiği kabul edilir. Her ne kadar kurtlar
gibi birçok diğer tür, avlanma sırasında gelişmiş bir dile
gereksinim duymadan da işbirliği yapabilse de, avcılık
gibi işbirliği gerektiren işler ancak dil gibi bir iletişim ara­
cılığıyla desteklenebilir. Aslında, dilin evrimine farklı bir
bağlamda bakışımızla ilgili vurguda bir kayma olmuştur:
Bilinçli olma ve algılanan dünyayı analiz etme kapasitesi­
ne yardımcı olmak. Bir biçimde dil olmaksızın o andakinin
ötesinde bir dünya kurgusu inşa etmenin olanaksız oldu­
ğu inancı yaygındır. Dunbar, atasal sosyal organizasyon­
larımız için karakteristik olan ve bir ölçüde halen geçerli
olan 150 bireylik kararlı grupların (Tablo 6.1) sosyal dü­
zeninde, dilin anahtar unsur olduğunu varsayarak daha
da ileri gitmiştir. Diğer örgütsel primat gruplarında sosyal
bağlılığı sağlamak için tımarlama davranışı kullanılıyor
olsa da, sosyal guruplar büyüdükçe ve tımarlama kapa­
sitesi bütün topluluk için yetersiz hale geldiğinde, dil bu
iş için daha etkin ve yeterli bir yol olacaktır. Dolayısıyla,
136 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ

Tablo 6.1 İnsanın sosyal gruplaşma örnekleri. Dunbar sayısı olan 150 kadar bireyden oluşan
tüm kümeler insan beyin büyüklüğünden tahmin edilmiştir.____________________________________

Gruplaşma_____________________________________________________________________________Büyüklük

N e o litik k ö y le r (O rt a d o ğ u , g ü n ü m ü z d e n 7 .5 0 0 - 6 .5 0 0 yıl ö n c e ) 1 50 -2 00

R o m a O rd u s u B ö lü ğ ü 'ç ift y ü z y ıl'(G ü n ü m ü z d e n 2 .0 0 0 yıl ö n c e ) 1 2 0 -1 30

O rt a la m a b ir İn g iliz k ö y ü b ü y ü k lü ğ ü (K ıy a m e t g ü n ü k ita b ı, 1 0 8 6 ) 1 50

O rt a la m a b ir İn g iliz k ö y ü b ü y ü k lü ğ ü (1 8 .Y Y ) 160

K a b ile to p lu lu k la r (d o k u z t o p lu lu ğ u n o r ta la m a s ı v e a ra lığ ı) 1 48 (9 0 - 2 2 2 )

A v c ı- to p la y ıc ı t o p lu m la r (o rta la m a 2 1 3 k la n ) 165

K a n a d a 'd a k i ç iftç i t o p lu lu k la r (5 1 'in in o r t a la m a s ı) 107

N e b ra s k a A m is h m a h a lle r i (8 ’in in o r t a la m a s ı) 113

K ilis e c e m a a ti (ö n g ö r ü le n id e a l b ü y ü k lü k , 1 9 7 4 ) 200

D o ğ u T e n n e s s e e kırsa l d a ğ to p lu m la r ı 197

S o s y a l a ğ b ü y ü k lü ğ ü (2 's in in o rt a la m a s ı) 1 34

G iy im fa b rik a s ı b irim b ü y ü k lü ğ ü 1 50

O rd u b irlik le ri (2 .D ü n y a S a v a ş ı'n d a k i 10 o r d u n u n o r ta la m a s ı v e a ra lığ ı) 1 8 0 (1 2 4 - 2 2 3 )

N o e l k a rtı d a ğ ıt ım lis te le ri (4 3 'ü n ü n o rta la m a s ı)___________________________________________________ 1 54 _______________

D u n b a r, R.I.M (2 0 0 8 ) British Academ y Reviews 1 1 ,1 5 -1 7 , iz in ile.

sosyal grup yapısı, beyin büyüklüğü ve dil arasında çok
sıkı olmayan bir etkileşim vardır ve çok kesin olmamakla
birlikte kanıtlar ağırlıklı olarak dilin göreceli olarak yakın
zamanda, belki de 70.000 yıl önce, evrimleştiğine işaret
etmektedir. Diğer taraftan dil sosyal organizasyonumuzu
pekiştirmiş ve sanat, müzik, inanç ve politik sistemlerin
gelişimini destekleyebilecek daha karmaşık bir zihinsel
dünya geliştirmemize olanak sağlamıştır.
Evrimsel psikoloji alanındaki, aynı derecede tartışmalı
konulardan birisi dil evriminin ham maddesi ile ilgilidir.Te­
mel olarak iki düşünce ekolü vardır. Birisi dilin büyük beyin
gelişimine bağlı bir sonuç olduğuna ve büyük oranda kül­
türel evrimden kaynaklandığına dayandırılmıştır. Diğeri di­
lin özgül olarak, seçilim aracılığıyla evrimleştiğini savunur.
Stephen Jay Gould'un da aralarında bulunduğu bazı
dikkate değer teorisyenler, birinci ekole bağlı kalmışlar ve
dilin alt yapısının doğal seçilim aracılığıyla evrimleşme-
diğini savunmuşlardır. Gould dilin, biyolojik olarak genel
amaçlı bilgisayara benzer bir yapıya sahip olmaktan kay­
naklanan kültürel olasılıklar sonucu evrimleştiğini düşün­
dü. Bu görüş genel kabul görmemiştir, ancak bunun her
olguya uyumsal açıklamalar bulma hevesine bir yanıt ola­
rak, Gould'un sosyobiyolojik tartışma içinde (Bölüm 10'a
bakınız) insan davranışının büyük bölümü için yapılan
evrimsel açıklamalara karşı çıkarak almış olduğu konumla
da İlişkili olduğu görülmektedir.
Diğer kampın -dilin seçilimle ilgili kökeni- önde gelen
teorisyeni Steven Pinker'dir. Homininlerin konuşma ve dili
kullanmayı olanaklı kılan (larinksin şekli, neokorteksteki
Broca ve Wernicke alanları gibi) özel yetilerle evrimleşti­
ğine ilişkin çok az şüphe vardır. Erken Homo türlerinde
bile bu yetilerin olduğu ile ilgili kanıt vardır. Dolayısıyla,
dil için aktif seçilimin olduğu 'tasarım' savı desteklenir.
Pinker, homininlerin büyük beyin geliştirmesinin anah­
tar nedeninin dil olduğunu savunur ve bu da ilkel dilin
ilk Homo türlerinde geliştiğini düşündürür. Ses çıkarmak
ve ardından sembolik dil için en küçük bir kapasitenin
bile uyumsal avantajlarını öngörmek zor değildir. Dahası,
konuşma ve grameri etkileyen genetik bozukluklar vardır
(Kutu 6 .6 'ya bakınız) ve bu dil için genetik belirleyiciler ve
dolayısıyla dil kullanma kapasitesi üzerindeki seçilim için
bir kanıttır. Küçük çocuklar, dilin kurallarını kullanmayı
geliştiren (genetik ve seçilmiş) doğal bir kapasitelerinin
olduğunu düşündürtecek şekilde, dili çok kolay edinirler
- bu bağlamda bebeklerin dili gramer kuralları ve söz di­
zilimiyle formal eğitim yoluyla değil, edilgen bir şekilde
karşılaşarak, grameriyle birlikte öğrenirler. Diğer taraftan
bu, genetik alt yapının desteklediği evrensel bir gramerin
olup olmadığı şeklindeki (bu kitabın amacı dışında olan)
bir başka tartışmaya yol açar. Bu da dilbilim araştırmaları­
nı canlı tutan bir tartışmadır.

Kutu 6.6 Konuşma ve gramerin genetik temeli, dilin ne zaman evrimleştiğini
söyleyebilir mi?
Disleksi normal zekâlı bir bireyin okuma, yazma ve
heceleme güçlükleri çektiği nöro-davranışsal bir has­
talıktır. Kromozom 6’daki DCD2 ve kromozom 3’teki
ROBOl gibi “okuma bozukluğu” genlerindeki mutas-
yonlar birlikte beş disleksi olgusunun birinden fazla­
sından sorumludur.
Ağır dil yeteneği bozukluğu olan geniş bir aile
üzerindeki çalışmalar, bir başka gende, FOXP2’de,
hastalık etkeni olan bir nokta mutasyon tanımladı.
Bu gen, birden fazla hedef genin ekspresyonunu dü­
zenlemek için bir transkripsiyon faktörünü kodlar.
Ne yazık ki bu bulgu, popüler basının FOXP2’yi “dil
geni” olarak ilan etmesiyle sonuçlanmıştır. Dil kar­
maşıktır ve açıkça herhangi bir tek gene bağımlı de­
6.3.10 Kültür ve toplum
H. sapiens bir sosyal hayvandır. Gruplar halinde yaşarız
ve atalarımız hominidlerin de böyle yaptığına ilişkin ye­
terli kanıt vardır. Şekil 6.4, primatlarda beyin büyüklüğü
ile grup büyüklüğü arasında bir ilişki olduğu kavramını
göstermektedir. Bu ilişkiden, tarım öncesi insan grupla­
rının 50-150 bireyden oluştuğu sonucu çıkarılmıştır. Biz-
ler işbirliği, gelenek ve kurallara bağlı kalmayı gerektiren
gruplar halinde yaşamaya uyarlanmışızdır; bu da karşılıklı
fedakârlık ile gruptan yararlanan ancak gruba katkıda
bulunmayan 'asalak' bireylerle mücadele etmenin açık
yollarına dayanır. Çoğu insan davranışı böylesi bir sosyal
yapıda başarılı olarak yaşamanın gerekleri açısından an­
laşılabilir.
"Kültür" belirli bir topluluk veya populasyonun bilgi,
davranış ve göreneklerinin karışımıdır. Bunun yansımaları
teknoloji ve aletlerde, sanat ve müzikte, inançlarda, mit­
lerde, öykülerde ve geleneklerde, davranışlarda ve sosyal
yapı ve organizasyonda açıkça görülebilir. Biyolojik ve
kültürel evrimimiz arasında yakın bir ilişki vardır. Fakat
modern insan yaşamını ve bunun sağlığımıza etkisini ta­
HOMININ EVRİMİ 137
ğildir. Ancak evrimsel bakış açısından önemli olan
şey, bu bozuklukların altında yatan genetik temelin
insanın evrimi sırasında dil gelişimi lehine seçilim
olduğu önerisini destekliyor olmasıdır.
İnsan FOXP2 proteini, 715 amino asitten oluşan
bir transkripsiyon faktörüdür; farelerinkinden üç
amino asit, şempanze, goril ve rhesus makaklarından
iki amino asit ile farklıdır. İnsan/şempanze ayrılma­
sından sonraki yüksek farklılaşma hızı, FOXP2’nin
insan dil evriminde bir rolü olduğunu düşündürür.
Neanderthal FOXP2 geni günümüz insanındaki iki
mutasyona sahiptir, ancak, yine de Neanderthallerin
dil kapasitesinin olup olmadığı belirsizliğini koru­
maktadır.
nımlamakta temel rol oynayan iki kültürel faktör vardır;
tarımın gelişimi ve şehirlerin gelişimi. En erken modern
H.sapiens'ler yiyecek peşinde koşan hareketli küçük grup­
lar olarak yaşadılar. Çevrelerini etkileyen ekolojik değişim­
ler varsa, yeni yiyecek kaynakları bulmak için yer değiştir­
diler. Populasyon büyüdükçe gittikçe daha geniş coğrafik
alanlara dağıldılar ve uyum göstermek zorunda oldukları
ortamlar daha da çeşitli hale geldi. Fakat H.sapiens ateş,
alet, giysi ve konut yapımı aracılığıyla çevresini kontrol
edebilme yeteneği kazandı. İnsanı bu kadar etkin genelci
bir tür yapmış ve halen de yapmakta olan şey, onun bu
inovasyon yeteneğidir.
Tarım, birçok coğrafik bölgede birbirinden bağımsız
olarak ortaya çıktı. En erken yaklaşık 11.000 yıl önce Orta
Doğu'nun Doğu Akdeniz Bölgesi'nde ve yaklaşık 5.000 yıl
önce bağımsız olarak Sahra-altı Afrika'da, Kuzey ve Güney
Amerika'nın bazı bölümlerinde ve daha yakın zamanda da
Yeni Gine Bölgesi'nde ortaya çıktı. Tarımın benimsenmesi
aşamalı bir süreçti ve ilk köylerin gelişmesinden önce mi
yoksa sonra mı ortaya çıktığı henüz açıklığa kavuşmamış­
tır. Örneğin, Kuzey Suriye'de, tarımla ilgili kanıtlardan eski,
11.500 yıl önce yerleşik olan bir köye ait kanıt vardır; bu
138 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ
1000 -
4.0
Neokorteks oranı
bir yerde yaşayan ve yaşama alanındaki zengin doğal hu­
bubatları toplayan ve avlanabilen geleneksel bir toplayıcı
klan olabilir. Yerel yiyecek kaynakları oldukça bol oldu­
ğundan, İngiliz Kolombiyası'nda köylerde yerleşik olarak
yaşayan benzer tarihi toplayıcı topluluklar vardır.
İklim değişimi tarımın gelişiminde bir rol oynamış
olabilir. Onikibin yıl önce Mezopotamya'daki daha soğuk
koşullar yabanıl tahılların yetişmesini arttırmış ve avcılığı
cazip hale getirmiş ve bu da sedenter bir yaşam biçimine
olanak sağlamıştır. Tarımsal yaşam biçiminin gelişmesi,
hem hayvancılık hem de ekip-biçme organizasyonunu
sağlayan, belli bir derecede sosyal karmaşıklığa işaret
eder. Dolayısıyla tarımın evrimi ile köylerde yaşamaya ge­
çiş arasında doğrudan bir bağlantı vardır.
Bu değişimlerin türümüzün sağlığı üzerine çok derin
etkileri olmuştur. Birincisi diyette sürekli bir değişim var­
dır. Bitkiler, ekim ve ıslaha olanak sağlamak üzere yapay
olarak seçildikçe besin dengeleri değişti. Hayvan gütme,
en azından bazı topluluklarda, hem bir besin kaynağı ola­
rak sütün toplanmasına hem de daha düzenli bir şekilde
ete erişmeye olanak sağladı. Hayvanların evcilleştirilmesi,
insanların onlarla çok daha yakın ilişkisini ve dolayısıyla
artmış bulaşıcı hastalık riskini beraberinde getirmiştir. İnf­
luenza ve tüberküloz gibi pek çok viral, bakteriyel ve pa-
razitik hastalığın kökeni evcil hayvan konaklardır (Bölüm
9
insanlar
Şekil 6.4 Farklı primat türlerinde ortalama grup
büyüklüklerine karşılık oransal neokorteks
hacimleri (neokorteks hacmi beynin geri kalan
hacmine bölünerek) graflklenmiştir. Maymun
türleri, içi boş sembollerle gösterilmiştir. İnsan
noktaları maymun regresyon eşitliğinden
hesaplanmıştır (Dunbar, R.I.M. (2008) British
5.0
Academy Revievv 11,15-17, İzin ile).
9'a bakınız). Dahası, topluluk sedenter hale gelip topla­
yıcılık kapasitesini kaybettikçe, kuraklık, sel ve kıtlığın et­
kileri ile daha fazla karşı karşıya kalmışlardır. Dolayısıyla,
tarımın gelişimi ile birlikte, yanlış beslenme ve hastalıklar
paradoksal olarak daha büyük bir risk haline gelmiştir.
Büyük kentler 19. yüzyılda Avrupa'da felaket düzeyine
ulaşan hijyen sorunları yaratmıştır.
İkincisi yerleşik yaşam, yaşam biçimimize esaslı bir
değişim getirdi. İnsan grupları artık bir ortak alanda ya­
şayacak, bu gruplar büyüdükçe topluluk içinde beceriler
ayrışmaya başlayacak ve gelenekleriyle, kurallarıyla ve
inançlarıyla bir grup yapısı gerekecekti. Politik yapıların
geliştirilmesi zorunlu oldu. Kentleşme eğilimi, karmaşık
sosyal yapılar ve sosyal rollerin farklılaşması o zamandan
beri kesintisiz devam etmiştir. Bölüm 10'da ele alacağımız
gibi, bu da başa çıkma gücümüz üzerinde baskı yaratıp,
fiziksel sağlığımızı da etkileyen ruhsal hastalıkların köke­
ninde temel bir rol oynayabilir.
Topluluk daha karmaşık ve biçimlenmiş hale geldikçe
politik ve formal din sistemleri evrimleşti. Din olasılıkla ilk
olarak, öngörü sahibi türümüzün doğal olguları açıklamak
ve belki de gelecekteki olası felaketlere karşı yatıştırmak
için kullandığı informal bir yol olarak evrimleşti. İnanç,
grup için sosyal organizasyonun merkezi bir bileşeni ha­
line geldikçe, ritüeller ve şamanların sahip olduğu özel

bilgiler kutsallaştı; dini kapasite bir sosyal kontrol gücü
olarak belirginleşmeye başladı. Böylece din ve politik güç
bağlantılı hale geldi. Tıbbın başlangıcı dinsel inançların
evrimleşmesi ile çok yakından bağlantılıdır: iyileştirmenin
gücü şamanizmle, özel bilgiyle ve doğaüstü güçlere du­
ayla ilişkilendl. İyileştiren tanrılar odak ve onların keşişleri
de ilkel tıbbın uygulayıcıları haline geldi.
6.3.11 Kültürel evrim
İletişim, gözlem ve öğrenme yeteneğinin gelişmesiyle
birlikte, bireyler-arası ve neslller-arası bilgi aktarımı için
farklı bir potansiyel gelişti: kültürel kalıtım. Bu, insan­
larla sınırlı değildir; çünkü diğer türler de davranış edin­
me yeteneği gösterirler. Örneğin, Mavi Çulha Kuşu'nun
geleneksel İngiliz süt şişelerinin folyo kapaklarını açma
becerisi, bu kapaklar piyasaya sürüldüğünde hızla yayıldı.
Her kuşun bu beceriyi ayrı ayrı geliştirmesi olası değildir;
aksine çoğu diğerlerini gözleyerek bu beceriyi kazanmış
olmalıdırlar.
İnsan olmayan primatlarda kültür aktarımı ile ilgili ha­
tırı sayılır düzeyde çalışma vardır. Japon adalarındaki ma­
kak maymunlarının patates yıkaması klasik bir örnektir.
Bilim insanları hayvanları orman dışına çekmek için pa­
tatesleri kumlu bir plaja bırakma alışkanlığındaydılar. Bir
dişi makak patateslerdeki kumu denizde yıkayıp gider­
meyi öğrenince, diğer maymunlar ve sonunda da grup­
taki tüm maymunlar aynı davranışı edindiler. Afrika'nın
farklı yerlerindeki şempanzeler termitleri yuvalarından çı­
HOMININ EVRİMİ 139
Şekil 6.5 Kültürel evrimin hızı. Kanada'da
ilk doğum yaşının zirvesi 1976'dan 1996'ya
kadar beş yıl artmıştır (Health Canada,
Health Policiy Research Bulletin, Issue 10,
May 2005'den uyarlanmıştır, izin ile).
karmak için çubuklar kullanırlar, fakat bunu değişik grup­
lardaki değişik kültürel gelenekleri yansıtacak şekilde çok
farklı yollarla yaparlar.
Genetik kalıtımdan farklı olarak, kültürel kalıtım ne­
siller arasında dikey aktarımı gerektirmemektedir. Yatay
aktarım tipiktir; örneğin gençler özel bir giyinme biçimini
benimsediklerinde, bunun hızla yaşıtları arasında yayıldı­
ğını görürüz. Fakat kültürün kendisi de evrim geçirir. İn­
san kültürünün inançtan sanata, dile, müziğe ve teknolo­
jiye kadar herbir öğesi kültürel evrim olarak adlandırılan
bir değişim süreci gösterir. Kültürel olarak belirlenen özel­
liklerde varyasyon vardır ve değişik seçeneklerden hangi­
sinin tercih edileceği ve böylece başarıyla yayılacağı top­
lum tarafından yapılan seçilimle belirlenecektir. Onarım
mekanizmaları olan çoğu genetik kopya genellikle aslına
uygun olarak sürdürülse de, kültürel kalıtımda kopyanın
aslına uygun olarak sürdürülmesi gerekmez. Dolayısıyla
değişim hızlı olabilir: Kadınların hangi yaşta ilk çocuğa
sahip olacağı seçiminin batı toplumunda ne kadar hızlı
değiştiği buna kanıttır (Şekil 6.5).
"Kültürel evrim" terimi biyolojik evrimle bazı benzer­
likler çağrıştırır. Gerçekten yüzeysel düzeyde benzerlikler
vardır ve bu ilk olarak Richard Davvkins tarafından "mem"
kavramının ortaya atılmasına yol açmıştır. Başlangıçta
önerildiği biçimiyle "memler", kendi kendilerini kopyabi-
len, duplikasyondaki hatalar nedeniyle varyasyona sahip,
ve toplumun doğası nedeniyle farklı "üreme" başarıları
(başka bir ifade ile, populasyonda varlıklarını sürdürüp
yayılabilme başarılarıyla ilişkili bir çeşit uyum gücü) olan.

piktir ve olasılıkla genetik olarak belirlenmiş ve genetik
asimilasyon süreciyle ortaya çıkmıştır (Bölüm 4'e bakınız).
İnsanlar niş oluşturucular olarak kabul edilebilirlerdi, an­
cak onlar stereotipik nişler oluşturmak yerine teknolojik
ve innovasyon becerilerini kullanarak çevrelerini değiştir­
mek için yollar bulur ve yaşayabilecekleri çevre çeşitliliği­
ni genişletirler.
6.4 İnsanın yerel seçilim
baskılarına uyumu
6.4.1 Hominin kökenleri ve göçler: tekrar
Afrika'dan çıkış
Arkeolojik, moleküler genetik ve dilbilimsel veriler artık
günümüz insanının kökeni ve yayılımını akla yatkın bir
kesinlikle belgelemek için yeterlidir. Son bir milyon yıl
içinde Afrika'dan Homo türlerinin iki büyük yayılımının
olduğu açıktır. Altbölüm 6.3.1'de tanımlandığı gibi, H.
erectus yaklaşık 1 milyon yıl önce Afrika'dan Asya'ya ya­
yıldı ve onların soyundan gelen H. neanderthalensis yak­
laşık 400.000 yıl önce başlayıp 30.000 yıl öncesine kadar
Avrupa'da yaşadı. H.sapiens Doğu Afrika'da 200.000 yıl ile
160.000 yıl önce H.erectus'tan evrimleşti. Fakat bunlar­
dan küçük bir grup 60.000-70.000 yıl kadar önce Doğu
Afrika'dan çıkıp Kızıl Denizi aşıncaya kadar, binlerce yıl
bu kıtada büyük ölçüde mahsur kalmışlardır. Kızıl Denizi
aşan bu populasyon, Afrika dışında yaşayan tüm modern
insanların kurucu populasyonu haline gelmiştir.
Genetik kanıtlar (Kutu 6.8'e bakınız), anatomik olarak
modern insanların Sahra altı Afrika kökenli olduğuna
işaret etmektedir ve gerçekten de Güney-Batı Afrika'nın
Khoisan halkında (iKung San olarak bilinirler; Bölüm 8'de
avcı-toplayıcı prototipi olarak onlarla yeniden karşılaşa­
cağız) bulunan genetik soy hatları, onların en eski insan
populasyonları arasında olduklarını kanıtlar. İnsan mito-
kondriyal DNA soy hatları, yaklaşık 140.000 yıl öncesin­
de birleşir veya diğer bir deyişle mitokondriyal DNA soy
hatları 140.000 yıl önce yaşamış bir tek kadına dayandı-
rılabilir. Bu bulgu, medyada geniş olarak yer almış "Mito­
kondriyal Havva"yorumuna yol açmıştır. Elbette bu, onun
zamanında yaşayan tek kadın olduğu anlamına gelmez.
Sadece erkek çocuğu olmuş olan kadınların mitokondri­
yal DNA'ları aktarılmaz ve o zamanda yaşayan birçok ka-
İNSANIN YEREL SEÇİLİM BASKILARINA UYUMU 141
din olsa bile, genetik kalıtları en azından mitokondriyal
DNA olarak kaybolmuştur. Y-kromozomu varyasyonu ça­
lışmaları biraz daha yakın zamanda bir birleşmeye işaret
etmektedir: görünürdeki farklılık erkekler için, pek çok
geleneksel toplumda, birkaç baskın erkeğin çocukların
çoğunun babası olması gibi sosyokültürel bir olgudan
kaynaklanan, daha küçük bir etkin populasyon büyüklü­
ğü ile ilgili olabilir (Bölüm 3'e bakınız).
Günümüz insanının ortaya çıkışı ve tüm Dünya'ya ya­
yılmaya başlaması arasındaki yaklaşık 100.000 yıllık süre
boyunca Afrika'daki H.sapiens populasyonunun küçük
ve coğrafik olarak izole gruplar halinde yaşadıkları ve
bu grupların sadece bu dönemin sonlarına doğru karış­
mış oldukları görülmektedir. Afrika dışına göçü başlatan
olayın ne olduğu olasılıkla bilinmez olarak kalacaktır,
ancak bir tür gruplar arası rekabet bir olasılıktır. Afrika
dışına çıkanlar Afrika genetik çeşitliliğinin sadece küçük
bir kısmını taşıdıklarından, ayrılan grubun görece az sa­
yıda bireyden oluştuğu kesindir. Dikkati çekecek şekilde,
Afrika'dan göç olayının olduğu zamanda bulunan (mito­
kondriyal DNA analizleriyle saptanan) 40-50 anasal insan
soy hattından sadece (kayıtlarda L3M ve L3N olarak bili­
nen) ikisi, Afrikalı olmayan tüm dünya çeşitliliğine gerçek­
ten katkıda bulunmuştur. Benzer şekilde Afrikalı olmayan
Y-kromozomlarının tümü M168 mutasyonu taşırlar. Bu
kurucu etkisi, insan genetik çeşitliliğinin en büyük ölçüde
günümüz Afrika populasyonunda ve en küçük ölçüde de
Batı Avrupa, Amerika ve Okyanusya bölgelerinde yaşayan
modern insanlarda taşındığı anlamına gelmektedir.
Afrikalı göçmenler nereye gittiler? Dünya 50.000 yıl
önce daha soğuktu, kuzey yarıküre büyük miktarda suyu
hapsetmişti, deniz seviyeleri bugünkünden belki de
100 m daha düşüktü ve kıtaların kıyı şeritleri, kimi ada­
ları komşu kıyılarla tek bir kara parçası yapacak şekilde,
bugün olduğundan çok daha genişlemişti. Bu koşullar,
insanların güney ve güney doğu Asya tropikal sahilleri­
ne doğru yayılmasına olanak verdi. Avustralya'da 40.000
yıl kadar öncesinde insan varlığı ile ilgili bulgular vardır.
Diğer bir grubun kuzeye doğru Arap Yarımadası'ndan
Mezopotamya ve Doğu Akdeniz ülkelerine doğru yola
çıkmış olduğu, oradan Sibirya'da yerleşmek üzere doğu­
ya doğru, Orta Asya steplerine yayıldığı görülmektedir
ki; bunlar Güney Orta Asya dağ silsilesine, Hindistan'a ve
sonunda Çin'e gidenlerdi. Bazı eski kıyı göçmenlerinin ku-

Kutu 6.8 İnsan göçünü haritalamak
İnsanın kökeni ve göçlerini haritalamak için mito-
kondriyal DNA ve Y-kromozomu DNA’larınm kulla­
nılması popüler bir hayale yol açtı ve Mitokondrial
Havva (yaklaşık 140.000 yıl önce yaşamış insanların
en yakın dişi atası) ve ‘Cengiz Han’ın Y kromozomu
(şu anda Orta Asya’da yaşayan erkeklerin %8’inin
yaklaşık 1.000 yıl önce Moğolistan’da yaşamış tek
erkeğe uzanan bir Y kromozomu haplotipi taşıdığı­
nın keşfi eşeysel seçilimin uç bir örneğini oluşturur)
geniş bir yayın tanıtımı ile sonuçlandı. Gerçekten
de artık birçok şirket, onlara yanak-kazıma örneği
(ve kredi kartı bilgilerinizi) gönderirseniz, size bir
genetik soy ağacı sunmayı teklif etmektedir. Bu tip
genetik belirteçler iki nedenle değerlidir: sadece bir
ebeveynden kalıtılırlar ve gamet oluşumu sırasın­
daki rekombinasyona uğramazlar. Dolayısıyla bu tip
DNA’ların dizi örüntüsü (haplotipleri) değişmeden
çocuklara aktarılır ve farklı insan populasyonlarınm
mitokondri DNA’sı (kadın soy hattı veya anasal soy
h a ttı için) ve Y-kromozom DNA’smı (erkek soy hattı
veya babasal soy h a ttı için) izleyerek insan göç
tarihini yeniden canlandırmak olasıdır.
Populasyonlar arası akrabalıklara bakmanın diğer
bir yolu, tüm genomların dizi çeşitliliğini hesapla­
maktır (uygulamada tüm genom dizilerinden daha
6.4.2 Göçün neden olduğu varyasyon
İnsanların dünyadaki göçü, iki varyasyon kaynağı yarattı.
Genetik sürüklenme ve genetik darboğazların oluşturdu­
ğu varyasyonlar (Bölüm 2'ye bakınız) kökende uyumsal
değildiler. Fakat H. sapiens farklı ekolojik ortamlara yayıl­
dıkça hem populasyon içi, hem de populasyonlar arası
varyasyon yaratacak seçilim baskısı oluşmaya başladı.
Böylece yerel gen havuzu hem uyumsal, hem de uyumsal
olmayan nedenlerle değişmeye başladı. Göçler sırasında
insanlar üzerindeki seçilim baskıları olarak iklim değişim­
lerinin (örneğin sıcaklık ve güneşe maruz kalma) yanı sıra
yiyecek kaynaklarının ve elde edilebilirliklerinin değişimi
ADAPTATİON TO LOCAL SELECTİON PRES5URES 143
çok mikrosatellit veya tek nükleotid polimorfizmi
(SNP) gibi belirteçler kullanılır.) Çeşitlilik, Wright’m
F istatistiği (yaklaşımı geliştiren karizmatik mate­
matiksel genetikçi Şevvali VVright’ın adını taşıyan)
kullanılarak hesaplanır. Bu yöntem, bir türün alt
populasyonları arasındaki oransal genetik varyas­
yon düzeyini gösteren bir katsayı (genellikle S’nin
alt populasyonları ve T’nin toplam populasyonu
simgelediği FST olarak) türetir. Bulunan katsayının
büyük olması, seçilim ve sürüklenmenin daha uzun
süre işlemesinin sonucu olarak, populasyonun daha
uzun süre önce alt bölümlere ayrıldığına işaret eder.
İnsan populasyonları için hesaplanan F st değerleri,
özellikle göç üzerindeki tarihi kısıtlamalara, örneğin
bir kara parçasını aşmanın gerekmesine, göre dü­
zeltildiğinde, bu populasyonlar arasındaki coğrafik
uzaklıkla korelasyon gösterir. Örneğin, Şekil 6.6’da
gösterilen göç örüntülerinden bekleneceği gibi, Gü­
ney Amerika ve Afrika populasyonları arasındaki FST
değeri en yüksektir. Sonuçta, insan genetik çeşitlili­
ği, özel mitokondriyal DNA ve Y-kromozom belirteç­
leriyle ilgili çalışmaların öngördüğü gibi, Afrika’dan
köken alan bir dizi kurucu etkisi modelini destekle­
mektedir.
(bunlarda iklim değişimlerinden etkilenebilecek faktörler
olmak üzere) sayılabilir.
Geniş bir coğrafik alana yayıldıkları zaman türlerin feno-
tipleri,farklı alt populasyonların farklı çevrelerle karşılaşma­
ları nedeniyle değişebilir. Böylelikle Kuzey Avustralya'daki
sıcak enlemlerde yaşayan tavşanların, büyük olasılıkla
daha iyi ısı kaybını sağlamak için, Güney Avustralya'daki
türdeşlerinden daha uzun kulakları vardır. Bergmann Ku­
ralı ve Ailen Kuralı (Bölüm 5'e bakınız) gibi biyocoğrafik
etkileri yansıtan 'kurallar', insan varyasyonlarında da rol oy­
narlar. Örneğin Doğu Afrika'nın Nil Bölgesi insanları uzun
boylu ve ince iken, Kuzey Amerika'nın kutba yakın Alaska
ve Grönland bölgesi insanları tıknaz ve kısadırlar.
144 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ
Biyocoğrafik farklılıkların diğer açık bir örneği deri ren­
gidir. İnsanın deri rengi bir bireyin atalarının bulunduğu
bölgedeki ultraviyole ışık şiddeti ile güçlü bir coğrafik ko­
relasyon gösterir ve bunun olası nedenleri Bölüm 1'de tar­
tışılmıştır. Günümüz insanının Afrika kökenli olması, koyu
cilt renginin atasal durum olduğu anlamına gelir, fakat ge­
netik çalışmalar, açık deri renginin Avrupa ve Doğu Asya
populasyonlarında, her biri birkaç gende değişim içerecek
şekilde, birbirinden bağımsız olarak evrimleştiğini göster­
miştir. (Bir Neanderthal iskeletinden elde edilen DNA seg-
mentlerinin dizilimleri bu bireylerin en azından kızıl saçlı ve
derilerinin açık renkli olduğunu göstermektedir.)
İnsan populasyonları arasında saç morfolojisi farklı­
lıkları (örneğin. Doğu AsyalIların daha kaba saç dokusu),
EDAR olarak adlandırılan özel bir hücre yüzey reseptör
proteinin etkinliğini arttıran bir tek aminoasit değişik­
liğinden kaynaklanıyor gibi görünmektedir. Mutasyon,
olasılıkla Orta Asya'daki insan göçü sırasında oluşmuştur,
çünkü Doğu Asya ve yerli Amerikan populasyonlarında
yüksek frekansta görülürken, Avrupalı ve Afrikalı popu-
lasyonlarda neredeyse hiç yoktur. Kaba saçın uyumsal
önemi, eğer varsa, açık değildir; fakat reseptörün diş ve
ter bezlerinin gelişimi üzerinde etkilerinin varlığı, saç
morfolojisindeki değişimin diğer bazı karakterlerdeki
uyumsal değişiminin spandreli (sayfa 44'e bakınız) oldu­
ğunu akla getirmektedir.
Ekvatoral Afrika'dan göç, ayrıca enerji metabolizma­
sı, periferik kan-damar reaktivitesi, tuz tutulumu ve yağ
depolama eğilimi gibi soğuk toleransı ile ilişkili fizyolo­
jik karakterlerin seçilmesine de neden olmuş olabilir. Bu
fizyolojik süreçlerle ilişkili birçok genin alel frekansındaki
iklimle ilişkili varyasyonlar gösterilmiştir ve bunlar insan
evriminde seçici bir etken olarak iklimin öneminin altını
çizer.
6.4.3 Yaşam biçimlerindeki değişimden
kaynaklanan varyasyonlar
Bölüm 8'de tanımladığımız gibi, insan yaşam biçiminde­
ki en büyük değişim, yaklaşık olasılıkla 12.000-10.000 yıl
önce - Neolitik devrim olarak adlandırılan - yerleşik haya­
ta geçiş ve tarımın benimsenmesidir. Bu yenilik insan üze­
rinde ek seçilim baskıları oluşturdu ve birçok karakterde
değişime neden oldu, ilki, yeni besin kaynaklarına ve ye­
tersiz hasat sonucu kıtlık olasılığındaki artışa uyumdur. Bu
uyumun bir bölümü kültürel olabilir: örneğin yeni yiyecek
hazırlama şekilleri ve saklama araçları ile tanışıldı. Bir bö­
lümü gen/kültür birlikte evrimini içermiştir; insanın hay­
vancılığa başlamasının nasıl birçok populasyonda laktaz
sürekliliğinin yayılmasına neden olduğunu görmüştük.
Bir bölümü ise, yüksek düzeyde nişasta içeren hububatlar
gibi yeni besinlere fizyolojik uyumdur. İnsanlarda tükürük
amilazı nişastanın sindiriminden sorumludur. Amilaz gen
kopyalarının sayısı bireyler arasında değişir (kopya sayısı
farklılıkları Bölüm 3'te tartışılmıştır), ve genin kopyasının
çok olduğu bireylerde tükürük amilaz aktivitesi yüksektir.
Doğu Asyalılar gibi nişastaca zengin pirince dayalı diyet
ile beslenen insan populasyonları, çoğunlukla ete daya­
nan nişastadan fakir diyet tüketen yüksek enlemlerde
yaşayan avcılardan daha yüksek sayıda amilaz kopyasına
sahiptirler (Şekil 3.2'ye bakınız).
Yerleşim alanına geçmekle doğan ikinci büyük seçilim
baskısı, nüfus büyüdükçe ve bulaştırmayı kolaylaştıracak
yeterli yoğunluğa ulaştıkça, doğrudan veya omurgasız
vektörler aracılılığı ile bulaşan enfeksiyon hastalıklarının
prevelansındaki artıştır. İnsanın enfeksiyon hastalıklarına
uyumu başka bölümlerde tartışılmıştır (Bölüm 3 ve 9'da).
6.5 İnsan halen evrimleşiyor mu?
Bazı bilim insanları, kültürel ve teknolojik uyumlarımızın
biyolojimizi çevrenin baskılarından izole etmesi nedeniy­
le insan evriminin durduğunu veya en azından yavaşla­
dığına inanırlar.Tartışma şu şekilde sürmektedir; birincisi,
insanlar çevrelerinin kontrolünü ele aldıkça üreme üze­
rindeki enerji kısıtlaması giderek aşılmıştır. Son zamanlar­
daki sosyal ve tıbbi gelişmeler toplumdaki çoğu insanın
üremesini olanaklı kılmış, özel genotiplerin seçici avantaj
veya dezavantajı önemsiz hale gelmiştir. Günümüzde nü­
fus çok hareketli olduğu için, genetik yalıtım daha seyrek
hale gelmiştir.
İnsan evriminin yavaşladığını savunanlar, sadece pan-
demiler gibi bir felaket durumunda, göreceli koruma sağ­
layacak genotipler için seçilim olacağını savunurlar. Fakat
bir pandemi olmadan da sürekli yeni enfeksiyon hastalık­
larının ortaya çıkması, patojenlere yanıt verme yeteneği­
nin olasılıkla insanda seçilimin en güçlü hedeflerinden bi­
risi olarak kalacağı anlamına gelir. Hemoglobinopatilerin
(orak hücreli anemi ve talasemi) kalıcılığı sıtmanın neden
olduğu seçilim gücünü anımsatır. Avrupa populasyonun-

da HIV enfeksiyonlarına karşı kısmi dirence neden olan
CCR5 genindeki delesyonun yaygın olarak görülmesi,
önceki bazı enfeksiyon hastalıklarının neden olduğu bir
seçilimin varlığının diğer örneğidir. Populasyonun sadece
küçük bir kısmının dirençli olduğu dünya çapındaki bir
pandemiden kaynaklanan büyük bir seçilim olayı bilim
kurgu bir saçmalık olarak görülebilir, fakat olmayacağı
kanıtlanamaz.
Oysaki Bölüm 3'te tartışıldığı gibi, son birkaç bin yılda
insanlarda belirli genler üzerinde işleyen seçilime ilişkin
açık genetik kanıtlar vardır. Örneğin Doğu Afrika çiftçi­
lerinde laktaz sürekliliğine olanak sağlayan mutasyon
sadece son 2.000 veya 3.000 yıl içinde ortaya çıktı. İnsan
evriminin devam ettiğine, hatta hızlandığına inananlar,
örneğin bu dönemde ortaya çıkan AİDS gibi enfeksiyon
hastalıkları ile birlikte, son yüzyıldaki sosyal ve demogra­
fik değişimler tarafından yaratılan yeni seçilim baskılarına
işaret ederler. Görüşlerini desteklemek için populasyon
genetiğinin kanıtlarına başvururlar, insanlar şimdiki 6,7
milyar kadar nüfusuyla, belki de dünyada yaşamış kendi
büyüklüğündeki hayvanlar arasında en kalabalık olanı­
dır. Daha büyük bir populasyon, her nesilde fazla sayıda
uyumsal mutasyon potansiyeli anlamına gelir ve bu da
üzerinde seçilimin işleyeceği artan miktarda varyasyon
sağlar. Bölüm 3'ten de hatırlanacağı gibi, genetik sürük­
lenme küçük populasyon ve sınırlı gen akışının etkilerinin
üstesinden gelebilir, bu durum etkin populasyon büyük­
lüğü kavramını beraberinde getirmiştir. İnsan etkin popu­
lasyon büyüklüğü tarihsel olarak küçük olmuştur. Fakat
çağdaş ulaşım ve göç örüntüleri sayesinde, şu anda po-
pulasyonlar arası yalıtımın çok düşük olduğu, çok büyük
bir gerçek populasyon vardır. Dahası, sosyal faktörler ter­
cihli çiftleşmenin etkisini azaltmıştır. Bu koşullar seçilimin
etkinliğini arttırarak daha yüksek bir etkin populasyon
büyüklüğüne neden olmuştur. Daha geniş populasyon
büyüklüğü ayrıca, insan genomundaki potansiyel olarak
uyumsal değişimlerin çoğunun oluşma olasılığının yük­
sek olduğu ve bu değişimlerin göreceli olarak az sayıda­
ki nesilde, şimdiki çevrenin yarattığı seçilim baskılarınca
test edileceği anlamına gelir.
Dolayısıyla, var olan seçilimi sınırlayanlarla onu üreten­
leri dengelemek zordur. İnsanın evrimi genetik olarak mı,
kültürel yollarla mı devam edecek? Kapasitemiz, felaketle­
rin neden oldukları dışında, pozitif yönde devre dışı kalmış
İNSAN HALEN EVRİMLEŞİYOR MU? 145
çevresel seçilim baskılarının üstesinden gelebilir mi? Veya
başka süreçler iş başında mı? Demografik ve davranışsal
değişiklikler seçilim üretebilir. Örneğin ovaryum işlevleri
ve fertilite yaşlandıkça düşer. Gelişmiş ülkelerdeki kadın­
lar, artan bir biçimde iş gücüne katıldıkça ve gebeliklerini
geciktirdikçe, ovaryum işlevlerinde daha gecikmiş bir dü­
şüş için bir seçilim olabilir mi? Böylesi bir seçici baskı, bir
yandan yardımcı üreme teknolojilerinin ve yüksek genç
gebelik sıklığının devam ettirilmesi ile dengelenebilir.
Peki, doğum kontrolü ve aile planlaması eğilime ne
diyebiliriz? Eğer herkes iki veya üç çocuğu sahip olursa
seçilim nerede? Ayrıca giderek daha iyi tanımlanan ano­
malileri saptamak (ve ne yazık ki dişi fetüslar için seçici
olarak düşük uygulanan ülkelerde cinsiyet tayini) için fe­
tal görüntüleme yöntemlerinin kullanımındaki artışı göz
önüne alınız.Tüm bu eğilimler biyolojik seçilimi uyum gü­
cünden bağımsız hale getirmektedir. Son olarak yardımcı
üreme teknolojilerinin artan kullanımını ve farklı sosyal
grupların bunlara kolayca ulaşılabildiklerini hatırlayın.
Dolayısıyla uyum gücünü yönlendirecek yeni güçler or­
taya çıkmaktadır; örneğin kişisel, ekonomik, sosyal veya
dinsel nedenlerle aile büyüklüğünü sınırlandırmayan bi­
reyler, aile büyüklüğünü sınırlandıran bireylere göre, katı
Darwinist anlamda "daha uyumlu" olacaklardır.
Ayrıca şimdiki çevremizin kendisi ile ilişkili konular
da vardır. Tekrarlanan aksine iddialar olmasına rağmen,
insanların metabolik hastalığa maruz kalmadan, besin
bakımından zengin bir çevreyi tölere edecek şekilde ev-
rimleşebileceği olasılığı bir hayaldir. Besinsel uyumsuz­
luklar (Bölüm 8'e bakınız) genç insanlarda bile fizyolojik
bozukluklara yol açabildiği halde, bu etkiler üremenin
zirveye ulaştığı dönemde üremeyi etkileyecek boyutta
değildir ve dolayısıyla seçilim baskısı yaratmazlar. Tıbbi
bakım ve aile planlamasındaki gelişmeler, şişman olan­
larla (sıklıkla infertilitenin eşlik ettiği) olmayanları üreme
kapasitesi açısından büyük ölçüde eşitlemiş ve üremenin
zirve yaptığı dönemi yaşamalarını sağlamıştır. İnsanların
kendisiyle benzer özelliklere sahip olanlarla çiftleşmesi
eğiliminin neden olduğu tercihli çiftleşme de komplikas­
yon yaratan bir faktördür. Örneğin eğer göreceli olarak
şişman insanlar diğer göreceli olarak şişman insanlarla
evlenir ise, şişmanlığın yönlendirilmesinde rol oynayan
genetik (aynı zamanda kültürel) faktörler aile içinde bir­
leştirilmiş olabilir.
146 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ
Kutu 6.9 Yakın zamandaki insan evrimi için kanıtlar: nasıl bilebiliriz?
Uyumsal evrimi saptamanın temel ilkesi, seçici
süpürmeye uğramış bir lokusu çevreleyen genomik
bölgede artmış olan bağlantı dengesizliğinin (bu
azalmış varyasyondur) tanımlanmasıdır. Bu yak­
laşım, yakın zamanda uyumsal evrim geçirmiş deri
rengi, beyin gelişimi, kas biyokimyası, enerji metabo­
lizması ve savunma ile ilgili genler gibi, insan geno­
mundaki yüzlerce bölgenin tanımlanmasına olanak
sağlamıştır (Kutu 6.4 ve Bölüm 3 e bakınız).
Sürmekte olan uyumsal evrimin bir işareti, lehine
seçilim olan alelin henüz sabitlenmemiş olması­
dır; alel frekansı %100’den az ve çoğu birey alel için
heterozigot olacaktır. Tek başına heterozigotluğun
6.6 İnsan çeşitliliğinin sosyal etkileri
Modern insan Afrika'da evrimleşti ve karşılaştıkları çev­
renin yöresel iklim, yiyecek kaynakları ve patojenleri gibi
seçici baskılarına uyum göstererek tüm dünyaya yayıldı.
Bu uyum insan fenotipinde, sindirim yeteneği ve hastalık
direnci gibi gözle görünemeyen birçok farklılıkla beraber
-vücut biçimi, deri rengi, saç rengi ve saç yapısı gibi- ki­
şinin kıtasal kökeni hakkında ipuçları veren, görülebilir
farklılıklara yol açtı. Söz gelimi Stockholm'dan İbadan'na
yaptığımız bir uçak yolculuğunda, kalkış ve varışta karşı­
laştığımız insanlarda geniş fenotipik farklılıklar görülecek­
tir. insanları görünümlerine göre birkaç gruba ayırmak ve
bu gruplara "ırk" demek alışılmış bir kısa yazımdır, ancak
biyoloji ve tıp öğrencilerinin de böyle yapması gerekli mi­
dir? Bu bilimsel olarak doğru mudur?
Tabii ki hayır! Eğer biz bu yolculuğu güneye doğru
yavaş bir şekilde karayolu ve botla yapsaydık, karşılaştı­
ğımız insanlarda deri rengindeki kademeli koyulaşmayı
fark edecektik. Fakat hiçbir yerde, o anda kuzeyde yaşa­
yan insanları "A" ırkı ve güneydekileri "B" ırkı olarak ayırt
tanımlanması seçilimin gücü ve zaman ölçeği hak­
kında bilgi vermez; uzun süreli zayıf seçilim veya
yakın zamandaki güçlü seçilim benzer alel frekan­
sına neden olabilir. Ancak bağlantı dengesizliği ve
heterozigotluk verilerinin bileşimi, seçilime uğrayan
alellerin yaş dağılımını hesaplamada kullanılabilir.
Böylesi bir yaklaşım, insan ve şempanze genomları­
nın uzun süreli farklılaşmasından tahmin edilenlerle
karşılaştırıldığında insan evriminin son 80.000 yıl
içinde hızlandığını göstermede kullanılmıştır; bu hız
artışı, büyüyen insan populasyonunun seçilimin işle­
mesi için daha büyük varyasyon ve fırsat sağladığına
bağlanmıştır.
etmeye olanak verecek ani bir değişiklik olmayacaktı. Do­
layısıyla çoğunluğu değilse de birçok insan özelliği, kesin­
tili olmaktan çok kesintisiz coğrafik değişim gösterir. Bu
değişimler klinler olarak adlandırılır. Klinlerin tümü aynı
yönde oluşmaz. Deri rengi klini kuzey-güney yönünde
iken, Avrupa'da B kan grubu klininin dağılımı doğu-batı
yönünü izler. El sıkma tercihi ve kulak kiri tipi gibi klinal
dağılımı olan insan özelliklerinin bazı sürprizler içerdiği
bildirilmiştir. Öngörülebileceği gibi, klinal özellikleri or­
taya çıkaran alellerin genetik analizleri klinal farklılık ile
alel frekanslarının uyumlu olduğunu göstermektedir. Bu
nedenle genotipimiz ve dolayısıyla fenotipimiz, çok sayı­
da kesişen klin üzerindeki ilkel kökenimizin konumuyla
belirlenir: Orta Avrupa'dan birisinin daha açık deri rengi
ve laktaz sürekliliğine sahip olma olasılığı 1.000 km gü­
neyden köken alan birisinden daha yüksek, ancak B kan
grubuna sahip olma olasılığı 1000 daha doğudan köken
alan birisinden daha düşüktür
O halde biyolojik bir kavram olarak ırk tanımı nere­
de kalır? Antropologlar şu noktada uzlaşmışlardır; "ırk­
lar yoktur, sadece klinler vardır." Antropolog C.Loring

Brace'in ifade ettiği gibi, bizler çok büyük olasılıkla yan
kapımızdaki insana benzeriz, fakat "yan kapı" sürer gider
ve tüm dünyayı dolaşır. Konumsal olarak değişen insan
özelliklerinin kesintisiz varyasyonu, bireyleri belli ırklara
ayırmak için coğrafi veya genetik sınırların olmadığı anla­
mına gelir. Benzer şekilde topluluklar arasındaki hastalık
riski farklılıkları, ırksal değil klinaldır.
6.7 Sonuç
Moleküler çalışmalar, hominin kladının 5-6 milyon yıl ka­
dar önce diğer maymunlardan ayrıldığını belirlemiştir.
Ulaşılabilen örneklerin sınırlı doğasının hominin evrimiy­
le ilgili çalışmaları daha belirsiz hale getirmesine karşın,
bu ayrılma noktasından itibaren, çoğu doğrudan atamız
olmayan pek çok hominin türü var olduğunu biliyoruz.
Anatomik olarak günümüz H. sapiens'i, yarım milyon yıl
kadar önce Neanderthallerle ortak ata olarak paylaşılan
öncü bir türden, yaklaşık 160.000 yıl önce ilk kez Afrika'da
ortaya çıktı. Ekolojik değişimi iki ayaklılığın ortaya çıkma­
sıyla ilişkilendiren, güçlü uyumsal savlar ortaya koyulabil-
mektedir. Tüm homininler ve özellikle insanlar, birbirine
bağlı sosyal gruplar içinde yaşamanın sağladığı uyum
gücü değeri nedeniyle evrimleşmiş olması olası, büyük
bir beyin ile karakterizedirler. Dilin ne zaman geliştiği ile
ilgili belirsizlik devam etmektedir. Son yıllarda yapılan
moleküler çalışmalar, insan populasyonu içindeki gen
frekanslarının son birkaç bin yılda değişmiş olduğunu
göstermektedir; bir örnek laktoz toleransının ortaya çık­
masıdır. Evrimsel süreçlerin doğası türümüzün daha ileri
biyolojik evrim için potansiyelini ve bu evrimin kapsamını
tahmin etmenin olanaksız olduğu anlamına gelir, ancak
bu alan spekülasyonlar için üretken bir zemin oluşturur.
Biyolojik evrim kültürel evrimimizden ayırt edilemez.
Daha yakın insanlık tarihi, tarımın gelişmesi ve daha bü­
yük populasyon kümeleri ile karakterizedir. Kitap boyun­
ca, bu kültürel evrimin biyolojik, fiziksel ve sosyal çevre­
mizi nasıl değiştirdiğini, insan sağlığı üzerindeki etkileriy­
le birlikte, gösterdik.
Son 60.000 yıl içinde insanlar Afrika'dan tüm dünyaya
göç ettikçe ortaya çıkan büyük bir genetik ve fenotipik
çeşitlilik vardır. Bazı varyasyonlar yerel iklime uyumun,
diğerleri populasyon darboğazlarının, kurucu etkisi ve
EK OKUMALAR 147
sürüklenmenin etkisinin ürünleridir. Bu fenotipik çeşitlili­
ğin ırkçılık ve ayrımcılık siyasi kavramlarına yol açması bir
insanlık trajedisidir.
ANAHTAR N OKTALAR
• insanlar yaklaşık 5-6 milyon yıl önce şempanze ve
bonobolar ile son ortak atayı paylaştılar.
• Hominin soy hattı, bazılarının birlikte var olduğu
çok sayıda türü içermektedir. Bunların sadece
birkaçı H. sapines ile doğrudan atasal ilişki
içerisindedir.
• İnsanlar diğer büyük maymunlardan belirli
fiziksel (iki ayaklılık, beyin büyüklüğü, tüysüzlük)
ve kültürel (araç-gereç yapımı, dil, topluluk)
özellikleriyle ayırt edilirler.
• Günümüz insanı Afrika'da evrimleşti ve yerel
iklimin seçici baskısına, besin kaynağına ve
karşılaştıkları patojenlere uyum göstererek
dünyanın dört bir yanına dağıldı.
• İnsan çeşitliliği kesintiliden çok kesintisiz
varyasyon ile en iyi açıklanır.
Ekokumalar
Cavalli-Sforza, L.L. (2000) Genes, Peoples, and Languages.
North Point Press, New York.
Cavalli-Sforza, L.L., Menozzi, P., and Piazza, A. (1996) The
History and Geography o f Human Genes. Princeton
University Press, Princeton, NJ.
Dunbar, R.I.M. (2003) The social brain: mind, language, and
society in evolutionary perspective. Annual Review of
Anthropology 32,163-181.
Foley, R. (1995) Humans Before Humanity. Blackwell
Publishing, Oxford.
Hawks, J., Wang, E.T., Cochran, G.M. etal. (2007) Recent acce­
leration of human adaptive evolution. Proceedings of the
National Academy of Sciences USA 104,20753-20758.
Jobling, M.A., Hurles, M.E., andTyler-Smith, C. (2004) Human
Evolutionary Genetics. Garland Science, Oxford.
Jones, S., Martin, R., Pilbeam, D., and Bunney, S. (1994) The
Cambridge Encyclopedia o f Human Evolution. Cambridge
University Press, Cambridge.
148 İNSANIN EVRİMİ VE İNSAN ÇEŞİTLİLİĞİNİN KÖKENİ
Kelley, J.L. and Swanson, W.L. (2008) Positive selection in the
human genome: from genome scans to biological signifi­
cance. Annual Review of Genomics and Human Genetics 9,
143-160.
Kingdon, J. (2003) Lowly Origin: Where, When and Why
Our Ancestors First Stood Up. Princeton University Press,
Princeton, NJ.
Lewin, R. and Foley, R. (2004) Principles o f Human Evolution.
Blackwell Publishing, Oxford.
Ramachandran, S., Deshpande, 0., Roseman, C.C. et at.
(2005) Support from the relationship of genetic and
geographic distance in human populations for a serial
founder effect originating in Africa. Proceedings o f the
National Academy of Sciences USA 102,15942-15947.
Richerson, P.J. and Boyd, R. (2005) Not by Genes Alone: How
Culture Transformed Human Evolution. University of
Chicago Press, Chicago, IL.
Varki, A., Geschwind, D.H., and Eichler, E.E. (2008) Explaining
human uniqueness: genome interactions with environ­
ment, behaviour and culture. Nature Reviews Genetics 9,
749-763.
Wells, S. (2002) The Journey of Man. A Genetic Odyssey.
Princeton University Press, Princeton, NJ.
 Kısım 2

Evrimsel perspektiften
insan hastalıklarının
anlaşılması
 BÖLÜM 7
Üreme
7.1 Giriş
Organizma seçilim ve farklı hayatta kalmanın birimi olsa
da, daha temel düzeyde zaman içinde hayatta kalanlar
başarılı genlerdir. Tanımı gereği, günümüze kadar gelen
soyhatları nesiller boyunca başarılı bir şekilde üreyebilen-
ler iken, yokolmuş soyhatları ise üremede başarısız olmuş
olanlardır. Öyleyse, başarılı üreme evrimsel süreçlerin en
önemli sonucudur. Bir türün üreme ile ilişkili belirli özel­
likleri, yaşadığı ortamlardaki uyum gücünü optimize et­
mek için evrimleşmiştir. Bu sadece daha fazla döl üretme
stratejisinin her zaman daha yüksek bir uyum gücü üret­
mek olduğu anlamına gelmez. Bu stratejinin enerji mali­
yeti yüksek olduğundan (Bölüm 5'e bakınız), az sayıda döl
üretimi ve bu döllerin hayatta kalmasını garantilemek için
yapılan yüksek yatırım bazı türler için çok daha başarılı ol­
muştur. Canlı alemleri içerisinde, her başarılı türün yaşam
öyküsü stratejisi ve üreme örüntüsünü ekolojik durumu­
na eşleştirmek yoluyla üremesine izin veren, olağanüstü
bir çeşitlilikte üreme stratejileri evrimleşmiştir.
Seçilim, yaşam boyu üreme başarısının bir fonksiyo­
nu olan uyum gücünü arttırmak için çalışır. Bu durum,
tekrarlı üreme dönemi geçiren türlerin her nesilde mak­
simum yavru ürettiği anlamına gelmez. İnsanlar çoklu
doğumlar yapabildikleri halde tek gebelik stratejisi, bir
kadının enerji yönünden destekleyebileceği, başarılı bir
şekilde doğurabileceği ve üretkenlik hayatı boyunca bes­
leyebileceği az sayıda yavrunun daha büyük olasılıkla
hayatta kalma başarısına yol açacağı için, bir norm olarak
evrimleşmiştir. Gerçekten de bazı avcı-toplayıcı toplum-
larda ikiz bebeklerden birini öldürmek nadir bir durum
olmayıp, dev panda gibi bazı türlerde ise bir normdur.
Bazı kuş türlerinde, kuluçkaya bırakılan yumurta sayısı,
ebeveynler tarafından kaynaklar ölçüsünde sınırlandırılır.
Doğumlar arası sürenin az olduğu topluluklarda, sınırlı
enerji ve besin edinimi yüksek bebek ölümleri şeklinde
ortaya çıkar (Şekil 7.1). Dolayısıyla optimum uyum gücü,
üreme olayları arasındaki süre ile kaynak edinilebilirliği-
nin uyumunu gerektirmektedir. Bu kaynaklar, ebeveyn
yatırımı ve besin edinilebilirliğinin kapsar.
Dolayısıyla başarılı bir üreme stratejisi çiftleşme, üre­
me ve ebeveyn bakım maliyetlerinden, organizmaya
dayatılan yaşam öyküsü ile ilişkili enerji kısıtlamalarına
kadar, ebeveyn yatırımlarının dengelenmesini gerektirir.
Diğer bir deyişle, organizmalar doğurganlık ile üreme ve
yavruların bakımını sağlamak için gerekli enerji maliyetle­
ri arasındaki uzlaşı ile başa çıkmak zorundadırlar. Güney­
batı Afrika'da geleneksel bir toplayıcı toplum olan iKung
san (veya Khoisan) populasyonunda, ortalama bir kadın
yaşamı boyunca sadece 4,7 canlı doğum yapmaktadır.
Yaşam öyküsü durumları göz önüne alındığında, aşırı
doğurganlık ebeveyn için maliyetli olabilir. Kırklı yaşlarda
kadınların doğurganlığındaki yaşa bağlı azalma ile ilgili
iyi desteklenmiş bir hipoteze göre, bu durum en küçük
çocuğu kendine yetebilecek bir yaşa gelinceye kadar, ka­
dının ölüm riskini sınırlamak üzere evrimleşmiştir (aşağı­
ya bakınız). Bu fikirleri insanlarda araştırmaya izin veren
birkaç kayıt serisi vardır, ancak Bölüm 5'te açıklandığı
gibi, İngiliz monarşisi üzerindeki bir çalışma, kadın üye­
lerin doğurganlık ve ömür uzunlukları arasındaki karşılıklı
ilişkiye bazı kanıtlar sunar.
151
152 ÜREME
ikinci d oğ u m d a ilk
ço cuğ un yaşı
Şekil 7.1 Doğal üreme koşullarında, uzun doğum arası
süreler ikinci çocuğun hayatta kalma şansını arttırır. Veriler
ondokuzuncu yüzyıl Bavyera köylerinde yapılan demografik
çalışmadan alınmıştır [Knodel, J. (1968) Population Studies 22,
297-318].
7.2 Eşeyli üreme
Üreme, yani iki organizmanın genetik materyalinin ortak
yavrularında birleştirmesi, her zaman eşey gerektirmez.
Birçok bitki ve hayvan türü ya her zaman veya belirli ko­
şullar altında eşeysiz ürerler. Sadece eşeysiz üreyen orga­
nizmalar birden fazla eşeye sahip değillerdir. Bir eşeysiz
üreme şekli olan partenogenezin, normalde eşeyli üre­
meyi tercih eden bir tür olan komodor ejderleri gibi bü­
yük sürüngenlerde bile, hayvanat bahçesi gibi yerlerde
izole edildiklerinde görüldüğü bildirilmiştir. New Mexico
kamçıkuyruklu kertenkelesi gibi bazı kertenkeleler, her
zaman eşeysiz ürerler. Belki de en çok çalışılan ve mil­
yonlarca yıldan bu yana başarılı bir şekilde eşeysiz üreme
göstermekte olan sucul mikroskobik bir çokhücreli olan
tür ailesi bdelloid rotiferlerdir. Beş yüzden fazla türe sahip
bu rotifer grubunun tüm bireyleri sadece dişidir. Gerçek­
ten de, eşeyli üreme çok hücrelilerin bu takımında hiç
görülmemiştir. Fakat diğer rotifer takımları en azından
aralıklı olarak eşeyli üreme gösterirler. Tomurcuklanma
yoluyla üreme bitkiler ve bakterilerde yaygındır. Bazı ot
ve böcekleri de kapsayan başka türler ise birçok nesil
eşeysiz üreyebilirler. Ancak, diğer bir uzun süreli eşeysiz
üreme döngüsü öncesinde de bir nesil eşeyli olarak üre­
yebilirler.
Eğer uyum gücü, ebeveynlerin genlerini taşıyan döl
sayısıyla ölçülmüş olsaydı, eşeysiz üreme eşeyli üreme­
den iki kat daha verimli olarak görülebilirdi. Çünkü eşey­
siz üremede bir ebeveynin genlerinin tamamı döle akta­
rılırken, eşeyli üremede bir ebeveyn genlerinin sadece
yarısı aktarılır. Her nesilde iki yavrunun hayatta kaldığını
varsayarsak, üç nesil sonra eşeysiz üreyen bir birey sekiz
tane, bütün genlerini taşıyan toruna sahip olurdu; eşeyli
üreyen denk bir birey ise, her biri ebeveynin genlerinin
rastgele sekizde birini taşıyan sekiz toruna sahip olacak­
tı. Bu açıdan bakıldığında, eşeyli üremenin uyum gücü
avantajı ne olabilirdi? Her şeyin ötesinde, eşeyli üreme
açıkça şu anda yaşayan pek çok hayvan ve bitki türü için
son derece başarılı bir stratejidir. Öyleyse bir dizi temel
soru yöneltilebilir: eşeyli üreme neden evrimleşti, buna
sahip olan türler nasıl yüksek bir uyum gücüne sahip ol­
dular ve eşeyli üreme neden birden fazla eşey gerektirir?
Üreme fizyolojimiz ve anatomik yapımızın birçok özel­
liği ile başarılı üremeyi garantileyen, insan sağlığı ve has­
talık riski üzerine büyük etkisi olan davranış bileşenlerimiz
her iki eşey arasında farklıdır. Antropoloji, psikoloji, sosyo­
loji ve sosyal bilimlerde, toplum kültürünün doğası ve ya­
pısının belirlenmesi ve davranışın açıklanmasında eşeyin
ve eşeyselliğin rolü hipotez ve tartışmalar için üretken bir
alandır. Gerçekten de, Freud ve Jung'un çalışmalarındaki
modern psikiyatrinin kökeni azımsanmayacak bir oranda
cinsellikle ilişkili davranışlar ya da düşüncelerin sonuçla­
rına veya davranışların cinsellik temelli bir çerçeve içinde
yorumlanmasına dayanmaktadır.
7.3 Eşey neden evrimleşti?
Eşeyli üreme genetik materyalin birleşmesine dayanmak­
tadır. Bu iki adımdan oluşur; ilki diploid bir organizmanın
eşleşmiş kromozomlarının homolog parça değişimlerinin
gerçekleştiği rekombinasyona olanak verecek şekilde
eşleştiği mayozdur. Rekombinasyon, bir nesilden diğe­
rine genetik çeşitliliği yaratan anahtar olaydır. Rekom­
binasyon sayesinde ana veya babadan gelen iki orijinal
ebeveyn kromozomundan hiçbiri haploid gamete de-
ğişmeksizin geçmez. Orijinal olarak babadan gelen kro­
mozom rekombinasyon olayından ötürü ana kromozom
materyali bulunduracağı gibi, tam tersi de olabilir. Ancak

gelecek nesildeki genetik yeniliklerin tek kaynağı rekom-
binasyon değildir. İkinci adımda ise, en azından tüm kuş­
lar ve memelilerde, bu iki haploid genom (biri anasal hat,
diğeri babasal hattan olan) tek biryeni diploid organizma
olarak zigotta birleşir. Alellerin bir ebeveynde heterozigot
olduğu durumlarda, sadece bir tanesi bir yavruya aktarılır.
Sonuç olarak, eşeyli üreme bir nesilden diğerine yeni alel
karışımları oluşturmak anlamına gelmektedir.
Erkek, çok sayıda küçük ve hareketli gamet üreten
eşey olarak tanımlanırken, dişi büyük ve hareketsiz ga­
metler ile karakterizedir; bu fark anizogam i olarak ad­
landırılır. Gamet büyüklüğündeki bu önemli farklılığın
nedeni spekülatif olsa da kendi kendini dölleme riskini
azaltmak olabilir. Erkek gametler, çekirdek genlerini taşır
ancak yumurtanın aksine temel olarak sitoplazma, mito-
kondri veya diğer çekirdek dışı organelleri taşımazlar. Mi-
tokondri kromozomu insanda 37 gen kodlar ve bu genler
hücresel metabolik faaliyetler için kritik öneme sahiptir.
Mitokondri ve homolog bitki organelleri olan kloroplast-
lar uzak evrimsel zamanda ilkin ökaryotik hücreye başarılı
bir şekilde giren bakterilerden türemişlerdir.
Mitokondri genlerinin ve erkek türevli organellerin
döllenmiş zigotun dışında bırakılması, bakteri ve virüsleri
hücre dışında bırakmanın bir yolu olarak evrimleşmiş ola­
bilir. Aynı hücre içinde farklı genetik kökenli mitokondri
varlığının ölümcül olabileceği konusundaki bazı kanıtlar
alglerde bulunmuştur. Bu belki de atasal bakteriyel ça­
tışmayı yansıtır ve gamet yapısındaki farklılığın bu çatış­
mayı önlemek için evrimleştiği öne sürülebilir: anizogami
döllenmiş zigot ve ondan oluşacak hücreler içerisinde
sadece bir mitokondri (veya bakteri) hattının bulunma­
sını garantiler. Spermin, temel organelleri içermese de,
zigot gelişiminin erken safhalarında gen ekspresyonunu
etkileyebilecek, kodlama yapmayan küçük RNA'lar içere­
bileceğini parantez içinde not etmeliyiz. Önemi henüz bi­
linmese de bu epigenetik kontrol için (Bölüm 4'e bakınız)
potansiyel bir kaynaktır.
Eşey, temel olarak genetik alışverişe ilişkindir. Asıl soru
neden üreme stratejisi olarak evrimleştiği, yani nasıl bir
uyum gücü avantajı sağladığıdır? Bu konu on yıllar bo­
yunca evrimsel görüşün önemli bir bileşeni olmuştur.
Yaygın bir biçimde ileri sürülen bir görüşe göre, eşey
genetik varyasyon üretir ve bu durum çevresel koşulla­
rın değişmesi durumunda, seçilimin üzerinde işleyeceği
EŞEY NEDEN EVRİMLEŞTİ? 153
daha fazla fenotipik çeşitlilik oluşturacağı için, daha yük­
sek genetik varyasyon türün hayatta kalmasına yardımcı
olur. Bu esas olarak, grup seçilimi argümanı olup eşeyin
organizma veya genlerden çok tür yararına evrimleştiğini
ileri sürdüğünden ikna edici değildir. Bununla ilişkili bir
argüman ise, yavrulardaki daha büyük fenotip/genotip
çeşitliliğinin değişken koşullarda ebeveynlerinin genle­
rini gelecek nesillere aktarmak için, en azından bazı döl­
lerin hayatta kalma olasılığını arttırması nedeniyle, soy-
hattı için avantaj olabileceğidir. Ancak deneysel kanıtlar
bu hipotezi desteklememektedir. Eşeysiz üreme yüksek
değişkenliğe sahip çevrelerde, özellikle de kısa ömürlü
hayvanlar arasında yaygın iken eşeyli üreme daha ka­
rarlı çevrelerde yaşayan uzun ömürlü türlerin bir özelliği
olarak ortaya çıkmaktadır. Bakteriler hücre bölünmesi ile
çoğalırlar ve soyhatları örneğin antibiyotiğe direnç geliş­
tirmek gibi çok başarılı mutasyonlar gösterir. Yüksek üre­
me oranı, çok kısa nesil süresi ve böylece birim zamana
düşen yüksek mutasyon oranı bazı soyhatlarının yüksek
bir olasılıkla hayatta kalacağını garantilemektedir. Bakte­
riler aynı zamanda genetik materyallerini, doğrudan te­
mas ve plazmidin porlardan geçişini içeren bir süreç olan
konjugasyon yoluyla değiştirebilirler. Bakteriler arasında
genetik materyal alışverişi karşılıklı değildir ve sadece
konjugasyona izin veren genler içeren bazı suşlar bakteri
genomu içerisine giren DNA'nın kendini kopyalayan ele­
mentlerinin vericisi olarak davranabilirler: bir tür antibi­
yotik direnci ile ilişkili olan R faktörü böyle elementlere bir
örnektir. Genetik varyasyon argümanının bir başka türevi
ise mutasyonların populasyon içerisinde eşeyli üreme
yoluyla daha iyi yayılabilmesidir. Ancak çoğu mutasyon
zararlıdır ve yararlı olanlar ise eşeysiz nesiller boyunca
pozitif olarak seçilebilecekleri için korunmaları için eşey
yoluyla taşınmalarına gerek yoktur.
İkinci bir teori seti eşeyin gen onarımı ile ilgili olduğu­
nu savunur. DNA sürekli olarak çevresel hasarlara uğrar ve
bu nedenle özellikle hasarlı bölgeleri hedefleyen enzim­
ler kullanarak tek ve çift zincirli DNA hasarlarını düzeltebi­
lecek yetenekte DNA tamir mekanizmaları vardır.Tamirin
bir şekli mayoz benzeri DNA kros-overi kapsar. Tek zincir
hasarlarında komplementer DNA zinciri hasarlı zincir için
kalıp işlevi görür. Eğer üreme eşeysiz ise ve aynı lokusdaki
kopyaların her ikisi de zarar görmüşse, tamir için kullanı­
labilecek bir kalıp olmayacaktır. Böylece eşeyli üreme sa­
154 ÜREME
yesinde ikinci bireyden gelen kromozom üzerindeki gen
kopyası tamir için bir şablon sağlar. Eşeysiz üreyen orga­
nizmaların zaman içerisinde zararlı mutasyonları biriktir­
mesi, kanserli hücrelerin mitoz ile bölünerek çoğalması
bu teori için bazı kanıtlar sunar (Bölüm 10'a bakınız). Bu
Müller mandalı olarak bilinir. Daphnia gibi bazı türlerde
görülen aralıklı eşeyli üremenin, yani eşeysiz üreme nesil­
lerinden sonra bir eşeyli üremenin bulunmasının amacı­
nın yeni bir onarım şablonu sağlamak için genetik genç­
leştirme olduğu öne sürülmektedir.
Üçüncü ve en çok ilgi gören argüman takımı ise eşeyin
evrimsel başarısının parazitlerle başa çıkma ihtiyacı ile
ilgili olduğudur. Bir türün ne zaman ortadan kaktığının,
türün ne kadar süre varlığını sürdürdüğü ile ilişkisi yok­
tur, bu da türün hayatta kalmasına karşı zorlukların kalıcı
olduğunu düşündürür: tür tarihinin herhangi bir anında
uyum kapasitesini aşan bir meydan okuma ile karşılaşa­
bilir. Bir türün hayatta kalmasını zorlaştıran başlıca engel­
ler genellikle fiziksel olmayıp (büyük yok oluşlar asteroit
çarpmasıyla ilişkili olmasına rağmen), türün kendisi ile
biyotik çevresi arasındaki ilişkisinden kaynaklanmaktadır.
Bu, kısmen aynı ekolojik niş içerisinde avlanan veya reka­
bet eden diğer türler tarafından oluşturulur. İnsanların
birçok türü, yok edinceye kadar avlamak veya ortamlarını
tahrip ederek yer değiştirmelerine neden olmak yoluyla
nasıl yok ettiklerini düşününüz. Ancak herhangi bir türün
en büyük biyotik zorluğu parazit yüküdür. Bütün memeli
türleri, çokhücrelilerden virüslere, çok sayıda parazit ta­
şırlar. Parazit ve konakları karmaşık ilişkilere sahiptirler
(Bölüm 9'a bakınız). Parazitler konaklarından daha küçük
ve daha kısa nesil süresine sahip olduğundan daha yük­
sek evrimleşme potansiyeline sahiptirler. Bu durum için
genel olarak kullanılan analoji silahlanma yarışıdır. Eğer
bir ordunun mızrakları varsa, karşı tarafın kısa zamanda
kalkanları olacaktır. Eğer bir taraf ateşli silaha sahipse di­
ğer taraf ya bozguna uğrayacak ya da zırh plakalar icat
edecektir ve tarihin de gösterdiği gibi, en sonunda ba­
listik füzeleri füze savunma sistemi takip etmektedir. Ta­
raflardan biri veya diğeri teknolojik bir atılım yapıncaya
kadar bir çeşit kararsız denge durumu oluşur. Aynı şekil­
de, bir konak devamlı olarak parazitlerine karşı daha iyi
savunmalar evrimleştirmeye çalışırken parazit de tam da
bu savunmaları aşmak için devamlı uğraş verir.
Memeliler parazitlere karşı birbiri ile ilişkili iki temel
savunmaya sahiptir: immün sistem ve genetik değişim.
Eşeysel rekombinasyonlar tek bir nesilde, örneğin doku
uygunluğu kompleksi olarak adlandırılan transmembran
proteinleri genlerinde, yeni alel kombinasyonları oluştu­
rarak parazitlere karşı yeni savunma mekanizması kombi­
nasyonları yaratabilir. Çünkü genetik olarak belirlenen bu
kompleksler otoimmün hastalıkların gelişmesini engel­
lemek için kendini-tanımada anahtar bir role sahiptirler,
ancak aynı zamanda, bireyler arasında oldukça değişken
olan yabancı maddeleri de tanımaları gerekir (Bölüm
9'a bakınız). Eşeyli üreme bunların bir sonraki nesildeki
örüntülerinde önemli değişikliklere neden olarak, hücre
yüzeyinde immünolojik olarak saklı epitopları göstermek
yoluyla konağın immün yanıtdan kaçınmak için uyarla­
nan parazitlerin 'yabancı' olarak tanınmasına olanak sağ­
lar. Buna karşılık parazitin kendisi de evrimleşmektedir
ve hayatta kalmak için bariyerdeki değişimin üstesinden
gelmek veya hala hayatta kalabileceği yeni bir konağa
taşınmak zorundadır. Genel olarak, bir nesildeki değişim
düzeyi, parazitlerin daha hızlı üreme süresi ve evrimleş­
me potansiyelini dengelemek için yeterlidir. Nadiren açık
bir kazananın veya kaybedenin olduğu bu türiçi birlikte-
evrim rekabeti, Lewis Carroll'un'Alice Harikalar Diyarında'
adlı eserindeki, aynı yerde kalabilmek için devamlı koş­
mak zorunda olan karakterinden esinlenilerek Kızıl Krali­
çe etkisi olarak tanımlanmıştır.
Eğer bu Kızıl Kraliçe hipotezi doğruysa, o zaman bdel-
loid rotifer ve New Mexico kamçıkuyruk kertenkelesi gibi
türler eşey olmadan nasıl hayatta kalmaktadırlar? Bu
türler neden asırlar önce parazitlere yenik düşmediler?
İki fikir öne çıkmaktadır. İlk olarak, rotiferler yaşadıkları
havuzlar kurusa bile aşırı dehidratasyon yoluyla hayatta
kalırlar: bu durum parazit yüklerini tamamen ortadan
kaldırabilir. İkincisi, bdelloid rotiferler ve kamçıkuyruklar
birçok genin birden fazla kopyasının bulunduğu poliplo-
id organizmalardır. Bu kendi kendini onarım için ek kalıp
ve partenogenik üreme sırasında varyasyon ve mutasyon
için daha büyük bir potansiyel sunmaktadır.
Evrim teorisi (cıvık mantar ve şapkalı mantar türlerin­
de ikiden fazla eşey olsa da) neden genellikle yalnızca iki
eşey olduğuna ve iki ayrı eşey bulunmasının neden ge­
nellikle hermafrodit üremeden daha iyi bir strateji oldu­
ğuna ilişkin açıklamalar da getirmektedir. Bu konular bu
kitabın kapsamı dışındadır, ancak teorik çözümlemeler
organizmadan ziyade genin evrimin replikasyon birimi
olarak görülmesinden türetilmiştir. Bir organizma içinde
yer alan genler hayatta kalmak için birbirleriyle işbirliği
içinde olmalıdırlar, fakat kuraldışı olarak adlandırılan ve

parçası oldukları organizmaya zarar verebilen bazı genler
bulunmaktadır. İki eşey içeren eşeyli üreme, bu etkilerin
üstesinden gelebilmek için bir temel sağlar.
7.4 Eşey belirleme
Memelilerde eşey (sosyal olarak oluşturulan eşeyin aksi­
ne), iki homolog eşey kromozomunun (X) dişiyi, iki farklı
eşey kromozomunun (X ve Y) ise erkeği tanımladığı, kro-
mozomal yolla belirlenir. Plasentalı (yani keseli olmayan)
memelilerde, X eksprese edilen birçok gen taşıyan büyük
bir kromozom iken, Y çoğu üreme ile ilişkili çok az ekspre­
se edilen gen taşıyan bir kromozomdur. Dişilerde ikinci X
kromozomu, kromozom düzeyindeki epigenetik baskıla­
manın bir şekli sonucu tamamen işlevsiz hale getirilir. Bu
olgu dişi ve erkeklerde eşit gen dozunu sürdürmek amacı
ile evrimleşmiştir. Ancak, ikinci X kromozomundaki bazı
genler, iki alelli olarak eksprese edilirler ve ayrıca Y kro­
mozomunun yalancı otozomal bölgesinde de bulunmuş­
lardır. Bu durum yalnızca tek bir eşey kromozomu taşıyan
(45 XO) ve iki-alelik olmaktan ziyade tek-alelik ekspresyon
olması yüzünden çok sayıda ilişkili bedensel bozukluk
özelliği taşıyan Turner sendromlu kız çocuklarında gös­
terilmiştir.
Genellikle X ve Y kromozomlarının aynı atasal kro­
mozom çiftinden evrimleştiğine, ancak erkek eşey hüc­
relerinde meydana gelen mayoz bölünme sırasında Y
kromozomu ile X kromozomu arasında rekombinasyon
gerçekleşmemesi gibi nedenlerle iki kromozomun ka­
demeli olarak farklılaştığı düşünülür. Bu durum yalnızca
küçük bir yalancı-otozomal bölgesi X kromozomu ile ho-
moloji gösteren, geriye kalan lokusları ya sadece X veya
Y kromozomu üzerinde bulunan, bir Y kromozomunun
oluşmasına yol açmıştır. X kromozomunun tersine, Y
kromozomu hiçbir zaman eşleşmez ve bu nedenle tamir
edilmeyen DNA hasarları ve mutasyonlara daha açıktır.
Böylece, Y kromozomu analizi, populasyonlar arasındaki
küçük farkları gözlemlemeye izin veren yüksek değiş­
kenlik oranı göstermesinden dolayı, erkek-hattı kalıtım
ve populasyon farklılaşmasını (Bölüm 3 ve 6 'ya bakınız)
incelemenin bir yoludur.
Kuşlarda da Z ve W olarak adlandırılan eşey kromo­
zomu bulunur. Ancak heterokromozomal eşey (ZW) dişi
ÜREME STRATEJİLERİ 155
iken, erkek ZZ'dir. Gen dozajı dengesi, erkeklerdeki ikinci
Z kromozomu işlevsel olduğu için, belirli lokuslar yüksek
metilasyonla kapatılmış olsa da tam değildir (Bölüm 4'e
bakınız). Ancak diğer birçok taksonda eşey, kromozom
üzerinden değil, gelişim ortamı tarafından belirlenir. Bazı
sürüngenlerde eşey kromozomlarla belirlense de, diğer­
lerinde eşey belirlenmesi sadece yumurtanın inkübasyon
sıcaklığı tarafından belirlenir. Durumu daha da karmaşık
hale getirmek için, bazı türlerde daha sıcak yumurtalar
erkek olurken bazı türlerde dişi olur.
Bu farklı sistemler arasında, testis ve erkek eşey organ­
larının farklılaşma süreçleri ve Müller kanalı kökenli yapı­
ların baskılanması benzer genetik basamaklar gerektirir.
Değişken olan bu basamakların aktivasyon sürecidir. Me­
melilerde Y kromozomu üzerinde bir lokus olan 5/ÎY’nin
ekspresyonuyla başlatılır. Ancak dikenli sıçanlar gibi bir­
kaç memelide işlevsel bir SRY lokusu yoktur. Bu türlerde
testis farklılaşmasını tetikleyen alternatif mekanizmanın
ne olduğu bilinmemektedir. Sıcaklığa bağlı eşeysel fark­
lılaşmada, sıcaklık genital sırtta bulunan DMRT1 gibi go­
nad faklılaşmasını düzenleyen genlerin ekspresyonunu
etkiler. Eşeyin kromozomal olarak belirlendiği kuşlar ve
bazı sürüngenlerde, erkek embriyolarda DMRT1 yüksek
dozda eksprese edilir. DMRTTin SAYYıin alt takımı olma­
sı ve memeli testis belirlenmesinde rol oynaması, eşeyin
belirlenmesi sürecinde çok büyük evrimsel uzaklıklar ara­
sında kapsamlı paralellikler önermektedir.
7.5 Üreme stratejileri
Birçok balık, sürüngen ve amfibi gibi türler çok sayıda
yavru üretirler ve genellikle ebeveynler onların bakımları­
na karışmazlar; yavruların çok azı üreme yaşına kadar ha­
yatta kalır. Diğer yandan balinalar ve filler gibi uç örnekler
çok az yavru doğururlar ve ebeveyn bakımına yapılan
yüksek yatırım sayesinde yavruların büyük kısmı hayatta
kalır. Somon gibi bazı türlerde erkek bir defa çiftleşir ve
daha sonra ölür. Çok kısa ve çok uzun bir ömre sahip olan
türler vardır. Bu stratejilerin her birinin bu türler için ev­
rimsel bir mantığı vardır.
İnsanlaryaşam öyküsü örüntüsü yelpazesinin bir ucun­
dadır. Ömrümüz uzundur, çok az sayıda yavruya sahip olu­
ruz ve ebeveyn olarak yavru bakımı ve gelişimine büyük
156 ÜREME
yatırım yaparız. Uyum gücü yavruların yüksek oranda ha­
yatta kalmasını gerektirir, insanlar çok çeşitli ortamlarda
başarılı bir şekilde yaşar, insanlar ömür uzunluğuna göre
ergenliğe, yani üremenin olası olduğu yaşa çok geç ulaşır.
Bu durum büyük bir beyin ve güvenilir güçlü bilişsel ve
diğer sinirsel kapasitelere sahip olmak için bir uzlaşıdır.
İnsanlar büyük bir beyine sahip olurken dar bir pelvik
kanaldan doğumun mümkün olmasını sağlayan uzlaşılar
nedeniyle ikincil olarak yardıma muhtaç (altrisiyal) bir tür
olarak evrimleşmişlerdir. Yani, diğer primatlar ile karşılaş­
tırıldığında, biz nispeten nörolojik bakımdan gelişmemiş
doğarız ve doğumdan sonra beyin gelişimi devam eder­
ken uzunca bir süre hareket, koruma ve beslenme için
tamamen ebeveyn bakımına bağımlı olmak zorundayız.
Sonuçta bu durum yüksek oranda ana bakımı, doğumlar
arası uzun süre ve anaya yardımcı olmak için klan tarzı
aile yapısı gerektirir. Bu durum sosyal yapı ve iki eşey ara­
sında rol paylaşımını yönetir. Bir derece spekülasyon olsa
da, paleoarkeolojik kanıtlar Paleolitik dönemde doğum­
daki ortalama yaşam süresi beklentisinin 25 yıl olduğuna
işaret etmektedir; bebeklik dönemini atlatan bireyler için
ise 35 yıldı. Gebelikte veya doğum sırasında ana ölüm
olasılığı %15 olarak düşünülmektedir. Doğumlar arası
sürenin, birkaç kalıntı toplayıcı toplumdan edinilen bilgi
temelinde, 3-4 yıl olabileceği düşünülmektedir. Öyleyse,
menarş 12 yaş civarında ortaya çıkarsa (Altbölüm 7.9.2'ye
bakınız) sıradan bir kadının ortalama olarak yaklaşık yarı­
sının hayatta kalabileceği beş ya da altı çocuk doğurmuş
olması beklenebilir. Böylece seçilim baskısı bu az sayıdaki
yavruyu besleme kapasitesini artıran karakterler lehinde
olacaktır.
Memelilerde üreme maliyeti bakımından erkek ve
dişi arasında temel bir fark vardır. Birçok türde, erkekler
çiftleşirler fakat yavrularının bakımlarına katılmak zorun­
da değillerdir. Optimal uyum gücü birden fazla dişi ile
çiftleşerek yakalanabilir. Ancak dişiler emzirme ve hami­
lelik için yüksek yatırım yapmak zorunda olduklarından,
uyum güçleri sahip oldukları az sayıdaki yavrunun hayat­
ta kalmasıyla belirlenir. Bu eşeysel eşitsizlik için her po-
pulasyonda bir dengenin yakalanması gerekir ve türler
arasında çok farklı stratejiler bulunur. Erkekler, örneğin
gorillerin sosyal yapısının doğasında bulunan, birden
fazla dişiden oluşan bir'harem e'sahip olabilirler. Burada
baskın bir erkek hareminde çiftleştiği birkaç dişiye sahip­
ken, diğer erkekler baskın erkeğin devrilmesine kadar
çiftleşmeden mahrumdurlar (ya da rakipler bir kaçamak
olanağından yararlanabilirler). Erkekler böylece baskın­
lıklarını ve dolayısıyla çiftleşme hakkını korumak için dö­
vüşmeye yüksek miktarda enerji harcarlar. Örneğin, kızıl
geyiklerde dominantlığı kurmanın aracı ve enerji açısın­
dan oldukça maliyetli bir organ olan boynuzun evrimini
gözlemleyebiliriz. Tavus kuşlarında (Bölüm 2'ye bakınız)
olduğu gibi, bazı türlerde dişiler birkaç erkek arasından
seçim yapabilir. Şempanze gibi diğer türlerde dişiler tek
bir çiftleşme döneminde birden fazla erkekle çiftleşebilir.
Gibonlar veya albatroslarda olduğu gibi tek eşli ilişki po­
tansiyel çatışmanın çözümünün temeli olabilir.
Birden fazla erkeğin bir dişi ile çiftleştiği türlerde, di­
ğer erkeklerin spermlerinin başarılı olma şansını azaltmak
için büyük miktarda seminal üretim yapmak avantajdır.
Bu durum primatlar için de geçerli olup, çoklu çiftleşme­
nin görüldüğü şempanze gibi türlerde ejakulat hacmi
yüksektir (Kutu 7.1). Ya da diğer erkeklerin spermlerinin
vajinaya ulaşmasını engellemek için bir tıkaç üretebilirler.
Dişiler çoklu çiftleşmelerde babayı seçmelerini sağlaya­
cak, sperm depolama sistemleri geliştirebilir. Bazı türler­
de özellikle de omurgasızlarda, olağanüstü genital ana­
tomiler bu nedenle evrimleşmiştir.
7.6 Eş seçimi
Bir populasyonda, tüm dişilerin aynı populasyondaki tüm
erkeklerin ürettiği ile aynı sayıda döl vermeleri gerektiği
açık ve temel bir ilkedir (bu Bateman prensibi olarak bilinir).
Ancak populasyon içerisinde bazı bireyler üremeye daha
fazla, bazıları ise daha az katkıda bulunabilirler. Bu çiftleş­
melerin eşit olmadığı, örneğin çiftleşen dişilerin sayısının
çiftleşen erkeklerden fazla olduğu, çok-eşli (polijin) çiftleş­
me sistemlerinin olduğu durumlarda geçerlidir. Bu durum­
da daha fazla çiftleşen eşey, çiftleşeceği birey konusunda
'seçici olma' hakkına sahiptir. Bu durum üreme maliyeti
tarafından güçlendirilir. Üreme maliyetinin daha yüksek
olduğu eşeyin, genellikle dişilerin, eş seçimi konusunda
daha seçici olması beklenir. Bu durum, eğer daha değişken
çiftleşme şansına sahip eşey, genellikle erkek, bir eş olarak
dişinin değerinde farklılık algılarsa daha da güçlenir.
Memelilerde üreme maliyeti, hem gebelik hem de
emzirmeyi üstlenmek zorunda olan dişi için oldukça yük­
sektir. (Tek potansiyel istisna, süt üreten Dayak meyve ya­
rasaları olup erkeklerin yavruları bütünüyle besleyip bes-

Kutu 7.1 Testis ve çiftleşme sistemleri
İnsansı maymunlarda vücut ve testis büyüklüğü
arasında sabit bir ilişki yoktur. Bunun yerine testis
büyüklüğü ile gözlenen sosyal ve çiftleşme örüntü
tipleri arasındaki bir korelasyon bulunmuştur (Şekil
7.2). Şempanzeler hem yetişkin dişi hem de yetişkin
erkeklerin bulunduğu ve grup içerisinde çiftleşme­
nin seçici olmadığı birliklerde yaşarlar. Şempanzeler
büyük testislere sahiptirler. Bu özellik belkide diğer
erkeklerin spermlerini saf dışı bırakma olasılığını
yükselten büyük ejakulat için evrimleşmiştir. Buna
lemedikleri açık değildir.) Erkek memeli için uyum gücü,
yavrularının hayatta kalmasını garanti altına alabildiği
sürece, maksimum sayıda dişi ile çiftleşerek artırılabilir.
Ancak, bu garanti dişiye sadakat gerektirebilir ve bununla
çoklu eşleşmenin sağladığı uyum gücü olanakları arasın­
da uzlaşı olmalıdır. Sonuçta türe ve ekolojiye bağlı olarak,
monogami erkekler için en etkili uyum gücü stratejisi ola­
rak evrimleşebilir. Dişilerde uyum gücü, yavruların yaşa­
masına daha çok katkıda bulunacak eşi seçmek yoluyla
maksimum hale getirilir. Bu sağlık veya gücün ya da bazı
türlerde ebeveyn bakımında anaya yardımcı olma kapa­
sitesinin kanıtı olarak gösterilir. Bizim ikincil olarak ortaya
çıkmış yardıma muhtaç doğamız, uzun doğum sonrası
eğitim ve bakım periyodu gerektirdiği için sözü edilen
son ölçüt insanlar için daha önemlidir.
EŞ SEÇİMİ 157
karşılık, haremdeki dişilerin sadece baskın erkekle
çiftleştiği goriller bu tip bir rekabet içerisinde değil­
lerdir. Goril testisleri, hem mutlak hem de oransal
olarak şempanze testislerinden çok daha küçüktür.
Çiftleşme sistemi ve testis büyüklüğü arasındaki
bu tür ilişkiler daha çok primatlar ve hatta kuşlarda
görülebilir. İnsanlar da, göreceli olarak monogam
çiftleşme yapısının çiftleşme sistemi için norm oluş­
turduğu düşündürmek üzere, küçük testislere sahip­
tirler.
Şekil 7.2 Testis ağırlıkları primatların çiftleşme
sistemlerini yansıtır. Sperm rekabetinin uyumda bir
faktör olduğu tahmin edilen çok erkekli bir çiftleşme
sistemine sahip türlerde testisler büyüktür (Harcourt,
A.H. et al. (1981) Nature 293,55-57 çalışmasından
alınan verilerle çizilmiştir).
Uyum gücü avantajı elde etmek için eşeyler arasındaki
bu etkileşim, araştırmacıların davranış için evrimsel açık­
lamalar aradığı evrimsel psikoloji ve sosyal antropoloji
gibi disiplinlerin de odaklandığı, eşeye özgü çok sayıda
davranışa yansımıştır. Bu ilgi çekici araştırma alanı potan­
siyel olarak insan davranışının daha iyi anlaşılmasına ola­
nak verse de, insan davranışını evrimsel olarak oluşmuş
bir çerçeve temelinde değerlendirdiğimizde bile, doğru­
dan bir evrimsel kökene sahip olan davranış bileşenlerini
kültürel olarak açıklanabilenlerden ayırma kapasitemizin
sınırlarını bilmek ve çok dikkatli olmak zorundayız. Bu
konu 10. Bölüm'de daha ayrıntılı olarak ele alınmıştır.
Bazı örnekler açıklayıcı olanaklar sunmaktadır. Elmas
yüzük gibi bir hediye vermenin, kadının potansiyel yavru­
ları için yatırım yapılabileceğini bilmesini, erkeğin kendisi
ve yavrularına bakmak için yeterli kaynağı edinme yete-
158 ÜREME

Kutu 7.2 Ebeveyn yatırım stratejileri

Ebeveynlerin yavrularına yatırım yapma şekilleri, böyle bir eşey dengesizliğine ilişkin sınırlı kanıtlar
yüksek uyum gücü düzeyini garantilemek için farklı vardır. Ingiltere’de yapılan yeni bir çalışma, hamile­
stratejilerini yansıtacak şekilde çok farklıdır. Enerji lik öncesinde en yüksek enerji alan, daha önce çocuk
açısından, ana gebelikten önce başlayarak emzirme doğurmamış kadınların erkek yavru oranının en
süreci sonuna kadar yatırım yaparken babanın doğ­ yüksek olduğunu göstermektedir (Şekil 7.3).
rudan enerji yatırımı en düşük seviyededir. Ancak
her iki ebeveyn de yavrularına kaynak, koruma ve
eğitim sağlamak için önemli miktarda çaba sarf ede­
70
ceklerdir.
Evrimsel argümanın diğer bir kısmı ebeveyn-çocuk
ilişkisindeki farklılıkları açıklamaya çalışmaktadır.
Erkekler daha çok eş elde edebildiklerinden, yavru
büyütmek için fazla yatırım yapabilecek iyi durum­
daki ana yüksek üreme başarısı olan erkek yavrulara
sahipse toplam uyum gücü daha yüksek olacaktır.
Kötü durumdaki analar, kötü koşullarda dişi döllerin
üremeleri erkek döllerden daha kesin olacağından
daha fazla dişi yavruya sahip olacaklardır. Trivers-
Willard etkisi olarak bilinen bu durumu destekleyen
bazı antropolojik kanıtlar vardır. Bu durum, bazı
populasyonlarda bebek öldürme ve bazı kültürlerde
bir eşeyin ihmal edilmesi (her zaman dişiler değildir)
davranışlarının, ve yüksek sosyal sınıftaki bireylerin En düşük En yüksek
erkek çocuklara uzun süre bakması ve düşük gelirli Üç qruplu enerji edinimi
ailelerde bu durumun tam tersinin görülmesini açık­ Şekil 7.3 Hamilelik öncesinde biriktirilen enerji,
lamak için kullanılmıştır. insanlarda fetüs eşey oranlarını etkiler. Hamilelik öncesi
Birçok memelide canlı doğan yavru sayısının, ana­ yüksek enerji alan kadınların yüzde elli beşi erkek çocuk
sal koşulların fakir olduğu durumda dişi yavrular doğururken, az enerji alanların %45'i erkek doğurur
(Mathews, F. et al. (2008) Proceedings in Biological
lehine, ananın şartlarından etkilendiğine dair kanıt­
Sciences 275,1661 -1668in izniyle kullanılan veriden
lar vardır. Bazı insan populasyonlarında doğumda uyarlanmıştır).

neğine sahip olduğunun gösterilmesi ihtiyacı nedeniyle
evrimleşmiş bir davranışın yankısı olduğu tartışılmaktadır.
Benzer biçimde, erkeklerin hızlı araba yarışı gibi riskli dav­
ranışlar üstlenmesi eğiliminin, bu sayede dişilerin en güçlü
erkeği yavruları için baba seçtikleri, eşeysel seçilimin bir
sonucu olduğu ileri sürülmüştür. Birçok toplumda daha
yaşlı erkekler daha genç kadınlarla birlikte olur: bu erkeğin
yavrularının büyüme ve erginleşmesini tamamen destek­
lemek üzere yeterince uzun yaşaması olası bir eşin tercih
edilmesinin sonucu mudur? Diğer yandan kadınlar biriktir­
dikleri daha fazla kaynak nedeniyle daha yaşlı ya da daha
zengin erkekleri eş olarak seçebilirler. Tüm bunların bütü­
nüyle spekülatif olduğunu ve böylesi yorumlamaların hi­
kaye anlatımının doğasını tanımladıklarını vurgulamalıyız.
Vücut büyüklüğündeki eşeysel dimorfizm insanların
çok eşli sistemle evrimleştiğine kanıt olarak alınmakta­
dır. Ancak, vücut büyüklüğünde göreceli olarak düşük
dereceli eşeysel dimorfizm (aşağıya bakınız) ve büyük in­
sansı maymunlar arasındaki karşılaştırmalı testis büyük­
lüğü değerlendirmeleri (Kutu 7.1'e bakınız) insanlar için

eş sadakatinin aşırı çok eşlilikten daha sıklıkla bir norm
oluşturduğunu düşündürmektedir. Ancak etnografik ve­
riler karışıktır. Birçok kültür çok eşliliğe izin verir; ardışık
tek-eşlilik yaygın bir insan davranışıdır ve eş dışı çiftleşme
nadir değildir. Eş sadakatinin yavrular için kaynak sağla­
ma konusunda açık avantajları vardır ve çok eşlilik erke­
ğin eşleri ve yavrularını destekleyeceği yeterli kaynağının
olmadığı durumda yaygın değildir. Eş sadakati ayrıca ba­
balıktan emin olmak için eşini korumanın bir şekli olabilir:
neden bir erkek kendisinin olduğu kesin olmayan bir yav­
ru için kaynak harcasın ki? Ancak büyük olasılıkla bir kez
daha, evrimsel elementlerden çok kültürel elementler
aile ve sosyal gruplar içerisinde başarılı bir yaşamı teşvik
eden tek eşliliğin önemli sürükleyicisidirler. Aksi takdirde,
birçok kültürde var olan karmaşık tabular bu yönde bir
zorlamada bulunmazdı. Bu durum belki de grup içinde
yaşama başarımızla ilişkili, insan eşleşme davranışlarının
evrimsel anahtar sürücülerinin ve böylece kültürel faktör­
lerin, davranışsal normları belirlemede kritik hale geldik­
lerini göstermektedir.
Kutu 7.3 Eşcinsellik ve bekârlık
Eşcinsellik evrimsel bir bakış açısıyla nasıl açıkla­
nabilir? Bu, politik çağırışımlar içeren bir sorudur.
Erkek-erkeğe veya dişi-dişiye cinsel temas ya da bir­
leşme davranışı birçok türde yaygındır. Bütünüyle
dişilerden oluşan bir tür olan New Mexico kamçı-
kuyruk kertenkeleleri gibi partenogenik türlerde
dahi gözlemlenmiştir. Ancak, eşeyli üreyen türlerde
hemcinsler arasındaki cinsel temas, esas olarak yal­
nızca sosyal türlerde görülür ve bir grup içerisindeki
sosyal bağları güçlendirmenin bir yolu olarak görül­
mektedir: tımar etmek gibi diğer sosyal bağları güç­
lendiren davranışlardan farklı değildir. Bonobo (cüce
şempanze olarak da bilinir) sürüdeki sosyal bağları
sürdürmenin bir yolu olarak, aynı eşeyler arası cin­
sel uyarılmanın yanı sıra eşcinsel cinsel davranışı da
kullanır. Bonobolar yiyecek paylaşımı, anlaşmazlık
sonrası uzlaşmayı teşvik ve birliğe yeni katılan birini
kaynaştırmak için farklı ve aynı eşeyler arasındaki
cinsellik davranışının her ikisini de kullanırlar. Fakat
EŞ SEÇİMİ 159
Beş yaşına kadar birlikte büyütülen bireyler birbirleri­
ne karşı çok az cinsel ilgi duyma eğilimindedirler. Benzer
sonuçlar diğer bazı türlerde de görülebilir. Bu fenomen
VVestermarck etkisi olarak bilinir. Çoğu durumda böyle
yakın yetiştirilen bebekler akrabadır ve böylece ensest
ilişki riski azaltılmış olur. Geleneksel varsayım, bu sürecin
genetik varyasyon kaybı ve zararlı mutasyon birikimine
(soyiçi üreme baskısı) yol açan soylçi üreme riskini azalt­
mak için evrimleştiğidir. Malezya ağaç faresi gibi birçok
türde çiftleşme sadece uzak doku uygunluğu antijenle­
rine (MHC) sahip olan hayvanlar arasında olur. Çoğu top-
lumların ensest ilişkiye karşı son derece karmaşık olabilen
tabuları vardır. Ancak, mirasın korunması ile ilişkili olabi­
len ve baskın aile dışında zenginlik birikmesini önleme­
nin bir yolu olarak özellikle de hükümdarlar için bazen
istisnalar yapılmaktadır. Diğer bir argüman ise, bu tabula­
rın anahtar kaynaklara ulaşmayı ve savaş riskini azaltmayı
sağlayan avantajları olmasından dolayı klanlar arasındaki
evlilik ve ittifakları özendirmiş olduğudur.
genel olarak, insan dışındaki diğer eşeyli üreyen tür­
lerde hemcinsler arası cinsel eylem asla heterosek-
süel eylemin yerini tutmaz.
İnsanlarda eşcinsellik ile ilişkili genetik faktörle­
rin varlığı ve bunların gelişimsel kökeninin biyolojik
veya kültürel süreçler yoluyla olup olmadığına ilişkin
önemli tartışmalar olagelmiştir. Örneğin, gebelik
sürecinde ananın strese maruz kalması veya yetiştir­
menin doğası olası faktörler olarak çeşitli biçimlerde
öne sürülmüştür. Hetero- ve homoseksüeller arasın­
da hipotalamusdaki beyin hücrelerinin çekirdek bü­
yüklüklerinin farklılık gösterdiğine ilişkin kanıtlar
vardır. Ancak bunun bir nedensel ya da genetik te­
meli olmak zorunda değildir ve davranışın gelişimi­
ne paralel ikincil olarak ortaya çıkmış olabilir. Eşcin­
sellikle ilgili herhangi bir genetik etki, bonobolarda
gözlendiği gibi sosyal davranışlar ve grup içi bağları
güçlendiren davranışların seçiliminden köken almış
olabilir.
160 ÜREME
Ancak, gelişimsel, genetik ya da toplumsal, hangi
kökenli olursa olsun, cinsel tercihlerde bireysel fark­
lılıklar olduğuna şüphe yoktur. Aynı şekilde, sosyal
kabul gibi kültürel faktörlerin sergilenen aktivitenin
derecesinin ne olacağını belirleyeceği konusunda çok
az şüphe vardır. Eşcinsellik tarih boyunca, değişik
şekillerde farklı kültürlerde gözlemlense de, genel
olarak tam eşcinsellik göreceli olarak nadirdir. Son
yıllarda Batılı ülkelerde eşcinselliğe karşı olan sosyal
tutumun hızla değişmesi daha fazla insanın cinsel
ilişkilerdeki tercihlerini sergilemesine izin verse de
bu durum biyolojik bir evrimsel açıklama gerektir­
mez.
İnsanlar da dâhil olmak üzere, bugün yaşayan
tüm memeli türlerinin bütün ataları tanımsal olarak
en az bir kere heteroseksüel davranış içerisinde bu­
lunmuştur. Öyleyse, bütünüyle eşcinsel davranış için
bir seçilim olmuş olamaz. Ancak, üreme aktivitesi ve
cinsel tercih mutlaka ayırt edilmelidir; gerçekten de
yapılan son çalışmalar ABD’de ana olan eşcinsel ka­
7.7 İnsanlarda eşeysel farklılıklar
Erkek ve dişiler anatomik, fizyolojik ve davranışsal olarak
farklıdırlar. Bu eşeysel dimorfik karakterler hem doğal
hem de eşeysel seçilimin sonucudur. Erkek ve dişi ara­
sındaki en belirgin farklılık vücut büyüklüğü ve kas küt­
lesidir. İnsan erkeği puberte evresinde büyük bir büyüme
atağı yapar ve çok daha fazla kas kütlesi geliştirir. Her ne
kadar gorillerde gözlenenden daha az derecede olsa da,
insan vücut büyüklüğünde gözlenen eşeysel dimorfizm
evrimsel tarihimizde yarı harem sisteminin olduğuna işa­
ret etmektedir. Bazı avcı-toplayıcı toplumlarda çiftleşme
hakkı büyük ölçüde belli sayıda genç kadın eşe sahip olan
yaşlı erkeklerle sınırlıdır. Aynı şekilde bu puberte yaşı fark­
lılığına yansımış olabilir.
Erkekler, erken puberteye girmek kendileri için bir
avantajı olmadığından, kadınlarla karşılaştırıldığında
daha geç puberteye ulaşma eğilimindedirler. Gerçekten
de, genç erkeklerin yaşlı erkeklere hemen potansiyel bir
üreme tehdidi oluşturması bir dezavantaj oluşturabilir.
Birçok toplayıcı toplumda, kadınlar puberteden hemen
dın yüzdesinin tamamen heteroseksüel olan kadın-
larınkine çok benzediğini göstermektedir.
Bekârlık, baskın bir erkeğin bulunduğu çiftleşme
sisteminin olduğu birçok memeli türünde ortaya çı­
kabilir. Ama bu, gönüllü veya zorunlu bekârlık değil­
dir. Sosyal baskınlık kuramamış veya hareme sahip
olmayan erkekler çiftleşmek için mücadele ederler.
Onlar bunu rekabet, baskınlık veya kaçamak yoluy­
la yaparlar: bu son seçenek Rhesus makakları gibi
bazı türlerde oldukça etkili bir strateji olabilir. An­
cak insan toplumlan, en azından eski zamanlarda,
her iki eşey içinde bekârlık hayatını seçen bireyleri
içerir. Bu birçok durumda dini inançlar ile ilişkilidir.
Diğerlerinde ise, bu durum aynı zamanda ekonomik
zenginliği korumak ile ilgili olabilir: Ortaçağ Avrupa
ailelerinin en genç üyeleri Kiliseye sadece dini inanç­
lar için değil, aynı zamanda kendi ailelerinin ekono­
mik gelişimlerine katkıda bulunmak için girerler. Bu
akraba seçilimi yoluyla bazı uyum gücü değerlerine
sahip olmak olarak yorumlanabilir.
sonra üreme için yeterli görülür ve evlendirilir. Aksine,
erkek pubertal törenler genç erkeğin eşeysel olgunluğa
ulaşmasından sonra birkaç yıl eşleşemeyeceğl gelişim
ritüelleri veya uzun süreli dışlamayı gerektirir. Örneğin,
Masai geleneğinde yetişkin genç erkekler kabile için as­
ker olurlar ve evlilik etkin cinsel ayırma ve dışlanma peri­
yodu bitene kadar mümkün değildir. Sosyal yapımızdaki
bu farklılıkların yansımaları Batılı toplumlarda bile hala
mevcuttur.
Babunlarda perlneal renklenmedeki dramatik değişim
ile gösterilen cinsel birleşmeye hazır olmanın belirgin fi­
ziksel işaretlerinin tersine, insan dişisinde ovülasyon fark
edilemez. Gizli ovülasyonun, diğer erkeklerin dişiye eri­
şimini engellemeyi garanti altına almak için, bir erkeğin
neredeyse devamlı olarak dişiyle birlikte olmasını garan­
tilemek üzere bir strateji olarak evrimleştiği düşünülmek­
tedir. Bu durum ana-baba-yavru bağını güçlendirmeye
yardımcı olur ve böylece bebeğin hayatta kalmasını ga­
rantiler. Başka açıklamalar da ileri sürülmüştür. Eğer bir
erkek, kadının yumurtlayabileceğini algılayabilirse baba­
 MORBİDİTE VE MORTALİTEDE EŞEYSEL FARKLILIKLAR 161

lık daha kesin olabilir ve bu da ananın çıkarına olmayan
davranışlara yol açabilir. Aslan gibi bazı türlerde erkek,
diğer bir erkeğin ve potansiyel eşin yavrularını öldürebi­
lir. İnsanlarda üvey babaların, biyolojik çocuklarına göre
üvey çocuklarını öldürme olasılıkları daha yüksektir. Öy­
leyse, babalık konusundaki fazla kesinlik özellikle dişiler
için kaynakların ziyan edilmesine yol açabilir.
Dişi ve erkekler eşeysel seçilimi yansıtan bir dizi fizik­
sel ve davranışsal karakteristik geliştirmişlerdir. Örneğin,
insanın dişisi büyük kalçalar ve sarkaç göğüsler evrimleş-
tirmiştir ve erkeklerin 'kum saati' şeklinde vücuda sahip
kadınlar lehine cinsel bir tercihe sahip oldukları görül­
mektedir. Büyük göğüsler ve pelvisin başarılı bir doğum
yapma ve sonrasında bu yavruyu besleme kapasitesi
taşımanın bir işareti olarak yorumlanmış olabileceği öne
sürülmektedir. Diğer yandan vücut şeklini algılamaya etki
eden, açık biçimde önemli kültürel tabakalanmalar vardır.
Eşeysel seçilim insanların niçin vücut kıllarının çoğunu
kaybettiğine olası bir neden olarak öne sürülmektedir.
7.8 Morbidité ve mortalitede eşeysel
farklılıklar
Hemen her toplumda kadınlar erkeklerden daha uzun
beklenen ömüre sahiptirler (Şekil 7.4). Gelişmiş ülkelerde
80 yaş üzeri insanların üçte ikisini kadınlar oluşturmak­
tadır. Bu fark, kısmen erkeklerin dışsal ölüm nedenlerine
daha açık olmalarından kaynaklanmaktadır. Erkeklerin
şiddet yüzünden ve (kadınlar bu konuda erkekleri yakala-
salar da) geçmişte alkol ve sigara kullanımına dayalı has­
talıklardan ölme riskleri daha yüksektir. Bir nesli etkileyen
bir savaş, komşu kabileler arasında sürekli çatışmalar ya
da şehir ortamında rakip çetelerin mücadeleleri veya iki

Erkek Kadın

Ja p o n y a
İsviçre
İzlanda
Avusturalya
Ispanya
İsveç
İtalya
Fransa
Kanada
N orveç
Yeni Z elan da
Avusturya
İrlanda
Hollanda
Yunanistan
Lüksenburg
A lm anya
Birleşik Karallık
Finlandiya
Belçika
OECD
Kore
Portekiz
Danim arka
Şekil 7.4 Yüksek gelirli ülkelerde kadınlar
A BD
Çek C um huriyeti erkeklerden daha uzun yaşarlar. Şekil
Meksika doğumda kadın ve erkeğin ömür
Polanya uzunluğu beklentisini gösterir. OECD,
Slovakya
Organisation for Economic Co-operation
M acaristan
Türkiye and Devolopment (Health at a Glance
2007: OECD Indicator (2007), www.oecd.
65 70 75 80 85 90 org/health/healthataglance, izini ile
Yaş uyarlanmıştır).
162 ÜREME
komşunun anlaşmazlığı gibi şiddetin hayatın doğal bir
parçası olduğu toplumlarda, genellikle kavga eden ve
öldürülen erkektir. Pek çok hayvan türünde üreme üstün­
lüğü için rakip erkekler arasındaki savaş, yaşamın sürekli
bir özelliğidir. Ergenlik çağından itibaren, erkeklerin risk
içeren davranışları gösterme olasılıkları yüksek olmakla
beraber, içsel kaynaklı ölüm oranları da erkeklerde daha
yüksektir. Şekil 7.5'te görüldüğü gibi, erkeklerin doğum­
dan itibaren her yaşta ölme olasılıkları daha yüksektir.
Batılı bir toplumda (ABD) erkek/dişi oranı doğumdan
10 yaşına kadar %105, 50 yaşında %96 ve 80 yaşında ise
%65'tir. Erkeklerin hastalıklara karşı neden daha savun­
masız olduklarının fizyolojik nedenleri karmaşık olup
insan olmayan primatlar da bu eğilimi paylaşmaktadır.
Ancak, evrimsel bir açıklama da olasıdır, insanların zayıf
çokeşli bir üreme sistemi ile evrimleştiğini varsayarsak, di­
şinin uyum gücü stratejisi daha sağlıklı ve uzun bir ömre
dayanırken erkekler uyum gücünü maksimuma çıkarmak
için, nispeten geçici olabilen, bir cinsel baskınlık periyo­
duna ihtiyaç duyarlar.
Hastalık riski açısından eşeysel dimorfizme örnek ola­
rak kalp-damar hastalıkları verilebilir. Hipertansiyon daha
genç erkekler ve menopoz sonrası kadınların bir özelliği­
dir. Ne yaşam tarzı, beslenme ve egzersiz örüntüleri, ne
de sigara içme örüntüleri bu farkı açıklamaz. Östrojenin
koruyucu etkisi olduğu görülmekte olup, kadınlarda öst-
Şekil 7.5 Yüksek gelirli ülkelerde yaş ve eşeye bağlı ölüm
riski. Her yaşta erkeğin ölüm riski kadımnkinden daha
fazladır; eğriler arasındaki farklılığın özellikle üretkenlik
periyodu olan 15-44 yaşları arasında erkekler aleyhine
olduğuna dikkat ediniz (veri Mortality Statistics, Series
DH2 no. 32 (2006) Office for National Statistics, London'dan
alınmıştır).
rojen azalması ile menopoz sonrası riskin artmasına yol
açan hastalık süreci gelişmektedir. Östrojen, vasküler düz
kasların tekrar yapılanmasını azaltan ve oksidatif stresin
etkilerini önleyen vasodilatasyonu arttırmak için, damar­
lara östrojen a (ERa) reseptörü aracılığıyla etki eder.
7.9 İnsan üreme döngüsü
7.9.1 Puberte
Doğumdan hemen sonra, doğum öncesi eşeysel farklı­
laşma için gerekli eşey hormon sisteminin fetal aktivas-
yonu (en azından erkekte) hipotalamik mekanizmalar
tarafından baskılanır. Bu 'gonadostatın' kesin doğası ha­
len bilinmemekle birlikte, bundan sonra hipotalamus-
hipofiz-gonad aksı puberte evresine kadar kadar suskun
kalır. Puberteye girişte çok iyi anlaşılmamış bir süreç olan
adrenarşta, çocukluğun orta ve geç dönemlerinde (6-8
yaş) başlayarak, adrenal korteks androjenlerin üretimini
dikkate değer bir şekilde arttırır. Adrenarş genellikle be­
lirsiz olsa da, her iki eşeyde erken ve hafif pubik kıl üreti­
mini uyarabilir. Adrenarşın işlevi anlaşılamamıştır. Ancak,
insanlar pubertal büyüme atağına sahip olmalarıyla farklı
olup, diğer birçok primatta büyüme eşeysel olgunluk ya­
şına kadar tamamlanmış olur. Sonuçta adrenarş, bir şekil­
de türler arasında çalışan büyüme ve olgunlaşma üzerin­
deki farklı kontrollerin evrimsel bir yansıması olabilir.
Pubertede, gonadostat mekanizması tersine çevrilir
ve gonadotropin salınımı yeniden etkin hale getirilir. Bu
testis Leydig hücrelerinin testosteron salgılamasına ve
Sertoli hücrelerinin aktif spermatogenezi desteklemesi­
ne yol açar. Dişilerde, yumurtalık follikülleri yeniden aktif
hale gelerek östrojen ve progesteron salgılamaya başlar.
Sonunda bu, luteinleştirici hormon salgılanması üzerin­
deki östradiol geribesleme mekanizmasındaki değişiklik­
ler nedeniyle, döngüsel bir örüntüye dönüşür. Östradiol,
genellikle lüteinleştirici hormon salınımının negatif geri­
besleme kontrolcüsü olarak davranır; ancak döngünün
ortasında ovulasyon öncesi lüteinleştirici hormon artışı­
na ve böylece ovulasyona yol açacak şekilde pozitif geri­
besleme yapmaya başlar. Folikül gelişimi tekrar başlar ve
genellikle her döngüde tam gelişmiş bir oositin oluştuğu
ve yumurtlandığı döngü süreci kurulur.
Testosteron ve östrojen ikincil eşeysel karakterlerin
gelişimini belirler. Erkeklerde bu, kasık, yüz ve koltuk altı

kıllarının gelişimine, ses kalınlaşmasına yol açan gırtlağın
şekil değiştirmesine ve konumunu aşağı doğru kayma­
sına, kas ve iskelet büyümesine neden olur. Penis büyür
ve skrotum spermatogenezin başlaması ile ilişkili testis
büyümesine uyum sağlamak için genişler. Kadınlarda
kasık kılı ve meme gelişimi, en belirgin ikincil eşeysel ka­
rakterlerdir. Her iki eşey arasında, hem kadınlarda daha
erken olan puberte yaşı, hem de pubertal süreç içerisin­
de oluşan üreme yetkinliğine kavuşma zamanı açısından
farklılıklar vardır. Pubertal olgunlaşma sürecinin tamamı
birkaç yıl alır. Pubertenin ilk belirtisi kızlarda meme ge­
lişmesi ve erkeklerde testis büyümesidir. Pubertal sürecin
tamamlanması 3-5 yıl sürer.
İnsanlarda pubertenin sonuna kadar uzun kemikleri
kaynaştıran epifiz büyüme plakları ve doğrusal büyüme
tamamlanmaz. Erkek çocuklar pubertenin göreceli ola­
rak erken evrelerinde sperm üretebilir: pubertal büyüme
atağının çoğunun tamamlanmasını üreme ile ilişkili biyo­
lojik kapasitenin gelişmesi izler. Diğer yandan kızlarda ilk
menstruasyondan hemen sonra gelişme durur. Bu durum,
başarılı bir doğum yapabilecek kadar büyük pelvik boyut­
larına ulaşmamış kadınlar üreme de başarısız olacakları
için, seçilimin bir sonucu olarak yorumlanabilir. Gerçekten
de pelvis maksimum büyüklüğe ilk menstruel döngüden
yaklaşık 4 yıl sonra ulaşır ve bu son iskelet yapısı değişimi­
dir. Yeni olgunlaşmış bir kadının başlangıçtaki döngüleri­
nin çoğunda olgun bir yumurtanın ovülasyonu gerçekleş­
mez; aylık döngüler bir yıl ya da daha fazla bir süre kadar
düzensiz olabilir ve üretkenlik, tam üreme yetkinliğine
ulaşılıncaya kadar, yaklaşık 1 -2 yıl kadar düşüktür.
7.9.2 Pubertenin zamanlaması
Eşeysel olgunlaşma yaşı, bir türün başarılı yaşam öykü­
sünün temel bir özelliğidir. Bu nedenle zamanlamasının
kontrolü, büyük olasılıkla dişinin yavrularına bakabilme
kapasitesi ile üreme yetkinliği yaşını eşleştirmek üzere
evrimleşmiştir. Diğer taraftan bu da kabaca bir yetişkin ol­
manın fizyolojik ve psikososyal ihtiyaçları ile atasal soyhat-
tımızın sosyal ekolojisini eşleştirmesini gerektirmekteydi.
Bu yüzden, pubertenin hem enerji durumu, hem de sos­
yal koşullarla bağlantılı olması ve dışsal ölüm risklerinden
etkilenmesi beklenir (Bölüm 5'e bakınız). Üreme, enerji
kullanımı açısından maliyetli olup dişi için, bu nedenle de
dişinin önceki ve hâlen bağımlı yavruları için, önemli bir
risktir. Ancak diğer her şeyin eşit olduğu durumda evrim­
İNSAN ÜREME DÖNGÜSÜ 163
sel süreçler, ölüm oranının uyum gücü üzerindeki kümü­
latif risklerini azalttığı ve üreme süresini artırarak hayatta
kalabilen yavru potansiyelini arttırdığı için, erken olgun­
laşmayı destekleyecektir. Üreme yetkinliğinin bir ananın
yeterli işlevsel kapasitesinin oluşmasından önce oluştuğu
bir stratejinin uyarlanması yersiz olmalıdır. Bu yüzden me-
narş zamanı (güvenilir bir puberte belirtecidir, erkek için
kolay bir belirteç yoktur) ulaşılan psikososyal olgunlaşma
derecesinin yaşıyla ilişkili olmak zorundadır.
Belli ekolojik koşullar pubertal zamanlamayı kontrol
eden mekanizmaların seçilimine yol açar ve onları çevre­
sel koşullarla ilişkilendirir; bu koşullar günümüz modern
toplumlarında gözlenenlerden oldukça farklı olabilirler.
Diğer bir deyişle, puberte zamanlanmasını kontrol eden
mekanizmalar ergenliği, çevre girdilerinin beklenen
bir yelpazesine uydurmak için evrimleşmiştir. Ancak,
modern toplumun oldukça yeni çevreleri, potansiyel
uyumsal avantaj için evrimleşmiş mekanizmalar yoluyla
çalışıyor olmasına rağmen, yanlış uyumsal etkilere sahip
olabilir. Paleolitik dönemde dişi olgunlaşmasının, 10-12
yaş arasında gerçekleşen menarş ile birlikte, görece genç
bir yaşta gözlenmesi olasıdır. Gerçekten de, ilk menstruel
döngünün ortalama 12-14 yaş aralığında görüldüğü mo­
dern toplayıcı gruplar vardır. Büyük insansı maymunlar
6-9 yaşlarında puberte çağına ulaşırlar. Bu maymunlar ile
İnsanlar arasındaki önemli büyüme (oksolojik) farkı, ek bir
çocukluk çağı büyüme fazından kaynaklanan, olgunlaş­
madaki 3-4 yıllık gecikmedir (Bölüm 5'e bakınız).
Puberte yaşının kontrolü açık biçimde multi-genik
olup, ekolojik koşullara bağlı olan bu yaş ile ilişkili plastisi-
tenin açık kanıtları vardır. Birlikte büyütülmüş tek yumur­
ta ikizleri mentruasyon görme zamanında önemsiz bir
farklılığa sahiplerken, tam tersine ayrı olarak büyütülen
tek yumurta ikizlerindeki farklılık neredeyse çift yumurta
ikizlerindeki kadar büyüktür. Genel olarak ikizler üzerine
çalışmalar yorumlama sorunları taşısalar da, böyle çalış­
malar kalıtsal faktörler kadar önemli olan çevresel etkileri
de ortaya koymaktadırlar (ana ve kızlarının ilk menarş za­
manları arasındaki korelasyon 0,15 ile 0,4 aralığındadır).
Populasyonlar arasında bu yaşta belirgin farklılıklar
vardır. Olgunlaşma zamanındaki bir değişim, bir bireyin
uyum gücünü korumak ya da arttırmak için kendi yaşam
seyrini tür içerisinde düzenleyebildiği çekirdek bir me­
kanizmadır. Gerçekten de, menarş yaşının o topluluktaki
ortalama ömürle orantılı olduğuna dair modern toplayıcı
toplumlardan edinilen kanıtlar vardır (Bölüm 5'e bakınız).
164 ÜREME
Yaşamın kısa olduğu bir çevrede, puberteye erken ulaş­
ma uyum gücü bakımından yarar sağlar.
Hem erken gelişim hem de çocukluk çağında karşıla­
şılan besinsel ve psikososyal baskılar, üreme yetkinliğinin
yaşı üzerine ciddi etkilere sahiptir (Bölüm 5'e bakınız). Bu­
nunla birlikte, işaretlerin görüldüğü yaşa bağlı olarak, iliş­
kilerde karmaşıklıklar vardır. Prenatal faktörler, elverişsiz
doğum sonrası koşulları öngörerek, tüm yaşam öyküsü
stratejisini değiştiren etkilerle olgunlaşmayı hızlandırabi­
lir. Çocukluk çağı etkileri zıt yönde çalışma eğilimindedir:
peripubertal dönemdeki çevresel koşullar yetersiz oldu­
ğunda olgunlaşmada bir gecikme, ana sağlığını riske sok-
maksızın olgunlaşmayı koşullar iyileşinceye kadar ertele-
yebilen uzun yaşam süresine sahip türlerde bir güvenlik
tedbiri olabilir. Yaşam öyküsü kontrollerinin bu hiyerarşisi
ilerleyen paragraflarda tartışılacaktır. Prenatal düzenle­
meler büyük olasılıkla görece basit olmak ve çevrenin
durumunu daha uzun bir zaman çerçevesinde yansıtmak
zorundadır. Oysa çocukluk çağı etkileri o andaki enerji
kullanımı gerçekliklerine yanıt olabilir.
Küçük doğmuş veya rahim içinde ya da çocuklukta
strese maruz kalmış dişi bireylerde menarş zamanı 18 ay
kadar ileri sarkar. Evrimsel argümanlara göre bu durum,
zorlu bir çevrede bulunan bir bireyin vereceği uygun bir
yanıt olabilir. Ömür uzunluğu ve büyümeye yatırım ile ol­
gunlaşma yaşı arasında yaygın bir uzlaşı vardır. Eğer fetüs
anadan alınan sinyalleri tehdit edici bir geleceğin işareti
olarak yorumlarsa, o zaman kısa bir yaşam süresi beklen­
tisi durumunda gelişimsel plastisite süreçlerini kullanarak
(Bölüm 4'e bakınız), olgunlaşmanın temposunu hızlan­
dırmak uygun bir yanıt olacaktır. Uyum gücü tehdit edici
koşullarda erken olgunlaşma yoluyla korunur. Bununla
birlikte, düşük doğum ağırlığının menarş sürecine etkisi,
postnatal beslenmenin etkisiyle değiştirilir. Eğer çocuk
iyi beslenirse, o zaman olgunlaşma hızlanır ve doğum
öncesi etki tümüyle açığa çıkar. Diğer taraftan, çocuk ye­
tersiz beslenirse, o kendi fetüsünü gebelik ve emzirme
süresince enerji bakımından destekleyemeyecek olduğu
için uyum gücü, menstruasyon ve üreme potansiyeli ka­
zanmakla arttırılamayacağından doğum öncesi etki bas­
tırılabilir. Dahası, ana olma enerji bakımından bir ödün
vermeyle sonuçlanırsa, bunun sonraki gebeliklere bir
maliyeti olacağından uyum gücü azalacaktır. Bu yüzden
en erken menarş zamanı, küçük doğan ve sonrasında ço­
cuklukta görece şişman olan kızlarda görülür (Şekil 5.6'ya
bakınız). Bu mülteci kamplarından yüksek sosyal sınıflara
bebeklik dönemlerinde evlat edilen kızlarda görülen, pu-
berte yaşındaki bariz hızlanma için açıklama olabilir (Kutu
7.4'e bakınız). Gerçekten de, küçük doğan hayvanların er­
ken üremeyi desteklemek için puberteye girmeden önce
iştah ve metabolizma regülâsyonunda yağ biriktirecek
şekilde değişmeler olduğunu gösteren deneysel kanıtlar
vardır. Aynı zamanda insanlara ait veriler de küçük do­
ğanların normal büyüklükte doğanlara oranla çocukluk
çağında daha fazla yağ biriktirme eğiliminde olduğunu
göstermektedir. Bu yüzden böylesi koşullarda metabolik
adaptasyon hızlandırılmış eşeysel olgunlaşma stratejisini
desteklemeye hizmet edebilir.
Doğum sonrası etkiler doğum öncesi etkilerden ba­
ğımsız da olabilir. Çocukluk çağında az kilo almanın me­
narş zamanında gecikmeyle, daha fazla kilo almanın ise
erken puberte ile ilişkili olduğu konusunda iyi kanıtlar var­
dır. Gerçekten de, gonadotropin salınımını kontrol eden
sistemler ile metabolik regülasyonu kontrol eden sistem­
ler arasında bir etkileşimin olduğu konusunda giderek
artan sayıda kanıt vardır. Ayrıca, pubertenin hızlandığının
görüldüğü ciddi ailesel stres ortamlarındaki gibi, çocukluk
çağında yaşanan psikolojik stres puberteyi etkileyebilir.
Bu gözlemleri açıklamak için birkaç evrimsel psikososyal
argüman geliştirilmiştir. Olumsuz ve baskıcı aile ilişkilerine
maruz kalan kızlarda bağımsız kalmak için olgunlaşmanın
hızlandırıldığı ileri sürülmüştür. Benzer bir şekilde, baba
bulunmayan evlerdeki kızlarda da olgunlaşma hızlanır.
Tersine, sıcak ve iyi bir bakımın olduğu bir ortamda, daha
fazla yaşam yeteneği kazanma zamanı ile daha büyük bir
yetişkin büyüklüğüne ulaşmak için daha uzun gelişmemiş
kalmak, uyum gücünde bir avantaja yol açabilir. Gluko-
kortikoidlerin salınımını etkileyen, ruhsal durumu kontrol
eden sistemler ile gonadotropin salınımını kontrol eden
sistemler arasındaki karşılıklı nöroendokrin etkileşim bu
sonuçlar için mekanistik bir temel sağlar.
Avrupa'da menarş yaşı 18. yüzyılın sonlarında 16-18
yaş aralığında iken, son iki yüzyılda dramatik bir biçim­
de düşmüştür (Bölüm 5'e bakınız). Seküler eğilim olarak
tanımlanan bu durum yakın ekolojik tarih kapsamında
anlaşılabilir. Günümüzde, tarım ve yerleşik hayata geçişin
yetersiz beslenme ve hastalık riskini artırmış olduğu ka­
bul edilmektedir. Yerleşik hayatın gelişimi (iskelet kalıntı­
larından ispatlandığı gibi) iskelet büyüklüğünde azalma
ve hastalıklarda artış ile ilişkilidir. Şekil 7.6 AvrupalIlar için
biyolojik olgunlaşma (menarş) ve psikososyal olgunlaşma
yaşı arasındaki hipotetik ilişkiyi göstermektedir. Paleolitik
 İNSAN ÜREME DÖNGÜSÜ 165

Kutu 7 .4 Düşük sosyoekonomik koşullardan yüksek sosyoekonomik koşullara

kabul: güçlenmiş uyumsuzluk mu?

Gelişmekte olan ülkelerde, az ayrıcalıklı sosyoekono­
mik koşullar altında yaşayan gebe kadın ve çocuklar
sıklıkla yetersiz beslenirler. Bu yüzden, bu durumda
bulunan kızların beslenme problemi olmayan zengin
ülkelere evlat verilmesi bir uyumsuzluk oluşturmak­
tadır. Bu kızlar ile böyle bir ülkeye kabul edilmeyen
emsalleri arasında, olgunlaşma oranlarının karşılaş­
tırıldığı birçok çalışma vardır. Beklenildiği gibi, evlat
verilen kızlarda menarş önemli ölçüde erken görülür.
Örneğin, İsveç ailelerine kabul edilen Hintli kızlar
İsveç kızlarından ortalama 1,4 yaş ve Hindistan’da
yaşayan kızlardan ise ortalama 2,5 yaş erken menarş
deneyimi yaşarlar. Gelişmekte olan çeşitli ülkelerden
Danimarka’ya kabul edilmiş çocukların erken puber-
teye girmeleri, DanimarkalI çocuklarla karşılaştırıl­
dığında, 10-20 kat daha olasıdır. Ancak, aileleriyle
göç eden çocuklarda artan bir risk gözlenmemiş
olup, göçün doğrudan bir etkisinin olmadığı söyle­
nebilir. Beslenme örüntülerinde ve büyümelerindeki
hızlı değişimler erken puberteye katkı sağlayan ana
faktörler olarak görünmektedir. Ek olarak, birçok
evlatlığın köken aldıkları ülkelerde yaşadıkları yük­
sek düzeyli psikososyal stresin de ayrıca rol oyna­
ması olasıdır.

20

> Yanlış
eşleşm e

l/Vı

ıo -

Endüstri Sosyal Şekil 7.6 AvrupalIlar için biyolojik

Tarım karmaşıklık
devrimi olgunlaşma (menarş) ve psikososyal
Yerleşik ve aşırı
ve sosyal
hayat beslenme olgunlaşma yaşı arasındaki hipotetik
iyileşme

1 ilişki (Gluckman, P.O. ve Hanson, M.A.

(2006) Trends in Endocrinology and
20 000 yıl 2 000 yıl 200 yıl Günümüz Metabolism 17,7-12'den uyarlanmıştır).
önce önce önce

dönemde menarş ve psikososyal olgunlaşmanın kabaca
eş zamanlı olduğu varsayımı yapılmıştır. Bu durum büyük
olasılıkla küçük avcı-toplayıcı topluluklara dayalı Paleolitik
toplumda fonksiyonel bir yetişkin olmak için gerekliydi.
Ancak, yerleşik hayata geçişle birlikte, hastalık ve yeter­
siz beslenme daha olası hal aldı ve bu yüzden ortalama
menarş yaşı ötelendi. Her şeye rağmen, bu durum yerle­
şik hayata ve populasyonların bir araya toplanmasına yol
açan tarımın keşfini izleyen, toplumda artan karmaşıklık
ile uyumluydu. Diğer taraftan bu da populasyon içinde iş
bölümlerinin farklılaşmasına ve sosyal hiyerarşilerin geliş­
mesine neden oldu. Avrupa'da artan populasyon yoğun­
luğuna paralel olarak, azalan hijyenle birlikte, menarş yaşı
daha da ötelendi. Ancak, Endüstri Devrimi ve on dokuzun-
166 ÜREME
cu yüzyılda halk sağlığındaki ilerlemelerle birlikte, puber­
té üzerindeki bu sınırlamalar ortadan kalktı ve menarş yaşı
evrimsel olarak belirlenmiş aralığına geri döndü. Bununla
birlikte, toplumun karmaşıklığı artmaya devam etmekte
olup bîr yetişkin olarak kabul edilmenin uzun zaman aldığı
görülmektedir. Bu tam bir psikososyal olgunlaşma olmak­
sızın uzamış bir biyolojik olgunlaşma dönemini kapsayan,
evrimsel olarak yeni bir yaşam evresini yaratmaktadır. Pu-
berteye en erken giren gençlerin en yüksek oranda psiko­
lojik bozukluğa (hatta intihar girişimine) sahip olduğuna
dair kanıtlar vardır ve bu olgunlaşmanın iki bileşeni arasın­
daki uyuşmazlığın bedeline işaret etmektedir.
7.9.3 Neden menstruasyon?
İnsanlar ve goriller gibi bazı diğer primatlarda menstruas-
yonun neden evrimleştiği hakkında değişik alternatif te­
oriler bulunmakla birlikte, bunlardan hiçbiri tümüyle tat­
min edici olmayıp, spekülatiftirler. Menstruasyon, üreme
döngüsünün sonunda endometriyumun düzenli atılımı
ile sona eren, karmaşık hormonal bir süreçtir. Günümüzde
çoğu Batılı kadın üretken yaşamları boyunca 450-500 kez
menstruasyon deneyimi yaşarlar. Ancak, doğum kontro­
lü uygulamayan ve aile büyüklüğünün genellikle dört ile
sekiz arasında olduğu kültürlerde kadınlar yalnızca 100
kez menstruasyonun deneyimi yaşarlar. Bunlara paralel
şekilde, yaşam döngüsü boyunca östrojen ve progestero-
na maruz kalma örüntülerinde çok büyük farklılık vardır.
Bu durumun gelişmiş toplumlardaki kadınlarda rastlanan
üreme sistemi kanserlerinin sıklığını kısmen açıklayabile­
ceği düşünülmektedir (Bölüm 11'e bakınız).
Menstruasyonun bir nedeni insanlarda ovülasyonun
dönemsel olmayan doğası ile ilişkili olabilir. Gün uzunlu­
ğunda belirgin bir mevsimsellik olmayan tropik bölgeler­
de evrimleşmiş olduklarından, insanlar tüm yıl boyunca
gebe kalabilir. Bunun tersine özellikle yüksek enlemlerde
evrimleşen çoğu memeli, yavrularının bahar mevsiminde
doğmasına ve elverişli iklimsel koşullarda büyütülmesine
izin veren bir mevsimsel üreme örüntüsüne sahiptir. Bu
yüzden insanların dişi bireyleri, gün uzunluğundan etki­
lenen prolaktin salgılanmasının yıllık örüntüsünde mev-
simselliğin bir yansıması olmasına rağmen, yıl boyunca
yumurtlamak için evrimleşmişlerdir. Bu sayede insanlar,
mevsimsel üreyenlerin tersine, endometriyumlarını yıl
boyunca tekrarlı olarak alıcı durumda tutarlar. İmplantas-
yon için endometriyumu alıcı bir durumunda tutmanın
enerji bakımından maliyeti döngüsel bir örüntüye sahip
olunarak azaltılabilir.
Bir başka teori ise menstruasyonun, sperm ile taşınmış
olası zararlı patojenlerin uterustan atılmasına yardımcı
olabilmesi varsayımıdır. Vücudun bağırsak ve solunum
sistemi gibi diğer parçalarındakine benzer bir şekilde, çok
etkin bir hücre kaynaklı (makrofaj) antikor yanıtı geliştir­
mek yerine, organı döşeyen hücre tabakasının tümünü
kaybetmek gereksiz biçimde maliyetli görünmektedir. Bu
hipotezin detayındaki fark, menstruasyonun herhangi bir
kalıntı spermi atmayı garanti altına almasıdır. Oysa başka
bir teori, menstruasyon döngüsü sonunda yerleşememiş
embriyoların rahimden uzaklaştırılmasını öngörür. An­
cak, eğer bu çok önemliyse, menstruasyon neden daha
sık rastlanan bir memeli olgusu değildir?
7.9.4 Gebelik
insanda döllenmelerin tahminen %30-70'i başarılı bir şekil­
de rahime tutunamaz. Embriyo ovülasyondan sonraki 8-10
gün içerisinde kendini endometriyuma bağlar ve ilk üç ay­
lık dönemin sonuna doğru, dışa doğru büyüyen trofoblast-
lar endometriyumu işgal etmeye başlar. Bu dönemde ute-
rusa sağlanan kan miktarı artmak zorundadır, ancak aynı
zamanda ananın immün savunmanın lokal olarak askıya
alınmış olması da gereklidir. Ana, kendisine genetik açıdan
yalnızca %50 benzer olan bu işgalci organizma için bir re­
aksiyon oluşturmamalıdır. Çoğu gebelik bu noktada, seçi­
limin bazı formlarının işbaşında olduğu olasılığını arttıra­
cak şekilde, düşükle sonuçlanır. Ananın beslenmesi, vücut
kompozisyonu ve büyük olasılıkla stres ve fiziksel egzersiz
düzeyi gibi faktörlerin yavrularının fenotipini etkileyebildi­
ği konusunda şimdi sahip olduğumuz bilgilerle birleştiril­
diğinde (Bölüm 8 'e bakınız), bazı süreçlerin yalnızca ananın
ortamında hayatta kalma ve üreme olasılığı bulunan emb­
riyoları seçmek üzere çalışıyor olması mümkün müdür? Ya
da ana, babanın genotipinin çok uygun olmayan bazı yön­
lerini saptamakta mıdır? Bunlar yanıtsız sorulardır.
Eşeyin kromozomal olarak belirlendiği memelilerde,
erkek ve dişi yavru oranı 50:50 olarak beklenebilir. Ancak
insanlarda, erkeklere dişilerden daha fazla (%105) gebe
kalınmakta olup, bu oran bazı türlerde daha da çarpıktır;
bununla birlikte, her tür için bir denge mevcuttur. Açıkla­
ma herhangi bir türde eşey oranının, iki eşeyin her birine
ebeveyn tarafından yapılan yatırım oranıyla ilişkili olması
gerektiğini ileri süren eşey oranı teorisini formüle eden
ünlü biyoistatistikçi Ronald Fisher tarafından sağlanmıştır.

Fisher teorisi dengede olan bir populasyona uygulan­
sa da, grupların geçici olarak yavrularının eşey oranını
değiştirerek avantaj kazanabildiği koşullar vardır. Trivers
ve VViliard bunun nedenini açıklayan bir hipotez formü­
le ettiler. Ebeveyn yatırımının, yapılan yatırıma görece
yüksek üretkenlik ile karşılık veren eşey yönünde tercih­
li olarak yönlendirildiğini savundular. Bu hipotez, birçok
memelide yavru eşey oranının çevresel koşullara bağlı
yavrulama ile değiştirilebildiği gözlemleriyle desteklen­
miştir. Beslenmenin yetersiz olduğu koşullarda, birçok tür
yavru eşey oranını daha fazla dişi birey üretmek yönünde,
iyi koşullarda ise bu oranı daha fazla erkek yavru yönünde
değiştirirler. Bazı türlerde eşey oranının gebe kalma sıra­
sında ananın beslenmesinin değişmesinden etkilenebil-
diğine ilişkin, hayvanat bahçelerinden sağlanan bazı ka­
nıtlar bulunmaktadır. Bunun evrimsel mantığı, erkeklerin
dişilerden daha fazla döl üretebilme potansiyeline sahip
olmaları olabilir. Bu nedenle iyi koşullarda, erkek yavrular,
çok sayıda canlı döl üretmede başarılı olması olası sağ­
lıklı bireyler olarak büyüyecekler ve ebeveynlerinin top­
lam uyum gücü artmış olacaktır. Fakat yetersiz koşullarda
çoğu erkek yavrunun zayıf ve azalan bir çiftleşme şansına
sahip olmaları olasıdır, ancak dişi yavruların hala çiftleş­
meleri olası olacaktır, öyleyse, uyum gücünün yetersiz ko­
şullar altında daha fazla dişi yavru ile daha iyi korunması
olasıdır. Buna ilişkin fizyolojik mekanizmalar bilinmemek­
tedir. İyi ya da kötü koşulların beslenmeyle ilişkili olması
gerekmez; kızıl geyiklerde sosyal hiyerarşi benzer biçimde
bir etkiye sahip olup, yüksek sosyal sınıf daha fazla erkek
yavru oluşumuna yol açar. İnsanlarda da benzer (ancak
zayıf) etkiyi destekleyen sınırlı veriler vardır (Kutu 7.2'ye
bakınız). Kültürel Devrim süresince Çin'de görülene ben­
zer biçimdeki kıtlık koşullarında, eşey oranında dişi yavru
yönünde değişimler bildirilmiştir. Ayrıca, yüksek sosyal
sınıfa ait insanlarda da daha fazla erkek yavru üretmek
yönünde bir eğilim olduğu ileri sürülmektedir.
7.9.5 Plasenta
Farklı taksonlar gebe kalma anından olgunlaşıncaya ka­
dar yavruları için çok farklı bakım stratejileri benimsemiş­
lerdir. Böceklerde ebeveyn yatırımı, sadece yumurta bı­
rakılan yerin seçimi olabilir. Örneğin parazit yaban arıları
yumurtalarını konaklarının iyi bir besin kaynağı sağlayan
larvalarına bırakırlar. Birçok balık türünde, bir kez yumur­
talar bırakılıp döllendikten sonra özel bir ebeveyn yatırı­
İNSAN ÜREMEDONGUSU 167
mı yoktur. Oysa Tilapia gibi bazı türlerde ise ebeveynler
yavrularına bekçilik ederler. Bazı amfibiler, balıklar (ör­
neğin çekiçbaşlı köpek balığı) ve bazı sürüngenlerde,
yumurtanın ebeveynin içinde inkübe edildiği ve yavru­
ların canlı olarak doğduğu viviparité durumu görülür.
Bazılarında ise erkekler bir kesede (örneğin denizatı) ya
da ağızlarında (örneğin deniz yayın balığı) yumurtaları
inkübe ederler. Ancak, bu olgularda embriyo gelişiminin
besin desteği ebeveynden bağımsız olup yumurta kesesi
tek besin kaynağıdır. Kuşlarda yuva yapma, inkübasyon
ve kuluçka sonrası davranışlar çok özenli şekilde gelişmiş
olup, göçebe albatros ve imparator penguen gibi bazı
türlerde ebeveyne ait sorumluluk düzeyi antropometrik
açıdan bakıldığı zaman olağandışı görünmektedir.
Gelişen embriyoya besin desteğinin ana tarafından
sağlandığı ilkel plasenta birden fazla kez evrimleşmiştir.
Örneğin, canlı doğuran bazı balıklar (Poeciliidae gibi)
ve Avustralya şeritli kertenkelesi gibi bazı kertenkeleler­
de plasental yapılar bulunmuştur. Keselilerin plasentası,
yalnızca sınırlı ve geçici destek sağlar ve fetüs büyük öl­
çüde olgunlaşmamış bir safhada doğar. Ancak plasentalı
memeliler yavrularına bakıp büyütmek için özel bir yol
geliştirmişlerdir. Yumurta kesesi erken gebelik dönemin­
de besin kaynağı olarak işlev görür. Ancak daha sonra
embriyo ve fetüs özelleşmiş ve metabolik açıdan aktif bir
organ -plasenta- yoluyla anadan geçen besinlerle besle­
nir. Plasenta, fetal ve anasal kan dolaşımlarını, anatomik
açıdan ayrı kalmalarına rağmen, işlevsel olarak yakınlaştı­
rır. Plasenta aynı zamanda, utérus genellikle gelişimin her
safhasında yalnızca bir embriyo içermesini sağlayacak şe­
kilde, ananın ovulasyonunu baskılamak için korpus lute-
umla birlikte rol alır. Aksi takdirde, utérus doğumda ikinci
bir olgunlaşmamış fetüsü atmak zorunda kalacaktır ve bu
enerji israfıdır, insanlarda plasenta, erken doğumu ön­
lemek için utérus kaslarının pasif kalmasını sürdürmede
anahtar bir hormon olan progesteronun üretimi için esas
bölgedir. Diğer türlerde ise progesteron fetüs eşey bezi,
böbrek üstü bezi ya da ana korpus luteum tarafından de­
ğişik şekillerde üretilir. Progesteron salgılanmasının kesil­
mesi doğumun indüklenmesinin yaygın bir özelliğidir.
Plasentanın birincil fonksiyonlarının tümü bütün me­
melilerde benzer olmasına rağmen, anatomisinin ayrıntıla­
rı büyük ölçüde farklıdır. Koyun ve sığırlarda, gebe olmayan
uterusta bile ayırt edilebilen, belirgin plasentomlar ve ka-
ronküller (plasentanın gelişeceği kısımlar) vardır: örneğin
koyunda genellikle bunlardan 100 tane kadar bulunabilir.
168 ÜREME
Atlar ve develer endometrlyal hücre tabakasının çok daha
geniş bir alanı üzerinde gelişen ve çok daha küçük yapı­
lar olan mlkrokotiledonlara sahiplerdir. Bu türlerde ana
ve fetüs kanı arasında beş hücre tabakası vardır. Besinler,
hormonlar ve gazlar bu tabakalardan difüzyonla ya da ak­
tif veya kolaylaştırılmış taşınmayla geçmek zorundadırlar.
İnsanlarda plasenta çok büyük olmasına ve uterusa kan
sağlayan kolları alan kotiledonlara bölünmesine rağmen,
bunlar tek bir noktadan oluşur. İnsan plasentası anasal kan
boşluğu içerisinde büyüyen ve besin ve gaz değişiminin
bu yolla gerçekleştiği fetüs kökenli vilüslerden dolayı he-
mokoriyal olarak ifade edilir. Besinlerin geçmek zorunda
olduğu mikrovilüs membranı ve kılcal endotelyum olmak
üzere yalnızca iki hücre tabakası bulunmaktadır. Trofoblas-
tın işgali ve uterus kan damarlarının erozyonu sonrasında,
plasentaya ait mikrovilüsler, vilüsler arası boşluklara doğ­
rudan açılan sinüzoitler kanalıyla anasal kanla yıkanırlar.
Ananın pulsatil arteriyel kanı bir ağacın üzerine düşen
yağmura benzer şekilde bu alanlardaki vilüsler üzerine
püskürtür. Açıkçası, etkili bir takas işlemi sağlayan bu sü­
reç, aynı zamanda riski de arttırabilir: eğer anasal damar
sistemi yeteri kadar aşınmazsa, o zaman gebelik ilerledikçe
ana dolaşımında artan kardiyak debi ve kan hacmi hiper­
tansiyon ve pre-eklampsiye yol açacaktır.
Memeli plasenta oluşumundaki çeşitlilik spektrumunun
nedeni tartışılmaktadır. Geleneksel görüş ana ve fetüs kanı
arasında daha büyük bariyerli sığ plasentaların evrimsel sü­
reçte daha önce oluştuğu; fetüs ve ana kanını yakın temas
haline getiren derin invaziv ve aşınmış insan plasentasının
daha sonra evrimleştiği şeklindedir. Ancak resim çok daha
karmaşık olabilir, implantasyon sonrası gelişimin başlangıç
aşamasında tüm memeli plasentalarında genlerin ekspres-
yon örüntülerinde dikkate değer ortaklıklar varsa da, ge­
beliğin geç dönemlerinde gen ekspresyonunda türe özgü,
örüntüler ortaya çıkar. Örneğin, gebeliğin ileri dönemle­
rinde insan ve diğer primatların plasentaya ait gen ifade
örüntülerinde önemli farklılıklar vardır. Bu durum gelişimin
ortak bir erken fazından sonra, beslenme ekolojisi, ana vü­
cut kompozisyonu, fetüslerin ortalama sayısı ve türün ge­
belik süresinin uzunluğu gibi diğer faktörlerle ilişkisi olacak
şekilde, belirli plasental örüntüye yol açan farklılaşmaların
olduğuna işaret etmektedir.
Türler arasında doğumdaki olgunlaşma derecesi kadar
gebelik süresi bakımından da çok büyük bir çeşitlilik var­
dır. Keseli memeliler, yavrular doğum sonrası olgunlaşma­
larının çoğunu kese içerisinde gerçekleştirdikleri için çok
az olgunlaşmış embriyolar doğururlar. Doğumda akciğer­
ler henüz olgunlaşmamış olduğundan valabi (bir kangu­
ru türü) oksijen değişimini deri yoluyla gerçekleştirmek
zorundadır. Yavru kanguru doğar doğmaz ananın uteru-
suna başka bir embriyo yerleştirmesi olasıdır. Gerçekten
de ana uterusunda gömülmemiş olan birkaç döllenmiş
embriyo taşıyabilir, bu durum üreme diyapozu olarak bili­
nir. Üreme diyapozu aynı zamanda iklimsel koşullarla do­
ğumu eşleştirmek ve böylelikle yavrularının bahar mev­
siminde doğmasını sağlamak isteyen, kahverengi ayılar
gibi mevsimsel üreyen memelilerde de kullanılır. İnsanlar
doğumun mevsimselliğinin konu olmadığı tropikallerde
evrimleşmişlerdir. Plasentalı memeliler, fetüsü görece
daha fazla olgunlaşma derecesine sahip olması için des­
tekleyen bir plasentaya sahiplerdir. Bununla birlikte, fare
ve kedi gibi bazı türler motor, termoregülatör, duyusal ve
diğer kapasiteleri gelişinceye kadar bakım için tamamen
anaya bağımlı olan çok az olgunlaşmış yavru (bağımlı tür­
ler olarak tanımlanır) doğururlar. Kobay gibi diğer daha
erken olgunlaşan türler doğumdan sonra analarından
esas itibariyle bağımsız olabilir. Primatlar nörolojik açıdan
olgun statüde doğan yavruları nedeniyle, genellikle uzun
gebelik dönemine sahiplerdir. İnsanlar, görece büyük bir
başın pelvis kanalından geçmesine izin vermek için, ge­
beliği görece erken sonlandırma ihtiyacından dolayı, ikin­
cil derecede geç olgunlaşan bir statüye gerilemiş olmaları
bakımından diğer primat türlerinden farklıdırlar. Bunun
işaretleri Altbölüm 6.3.7'de tartışılmıştır.
7.9.6 Ana-fetüs etkileşimleri
Gelecek nesli destekleme stratejisinin bir parçası olarak
gelişmiş bir plasentaya sahip olmanın önemli sonuçları
vardır. Ana genetik açıdan kendisiyle aynı olmayan ve
gelişen bir organizmaya konaklık yaptığı için, aralarında
immünolojik bir uyuşmazlık vardır. Ana ve fetüs arasında
yüksek orandaki madde alış verişi, gebeliğin son döne­
minde fetüsten anaya kan hücreleri gibi antijenlerin ve
anadan fetüse IgG antikorlarının geçişine yol açar. So­
nuç olarak, fetal DNA ana kanında belirlenebileceği için
doğum öncesi tanıda kullanılabilir. Bu koşullar altında,
etkin bir immünolojik bariyer olarak plasentanın sınırla-
yıcılıkları gösterilebilir. Rhesus (Rh) uyuşmazlığı iyi bir ör­
nek oluşturur. Rh kan grubu antijenleri aşırı polimorfizm
sergileyen hücre-yüzey antijenleridir ve sonuç olarak ana
ile fetüs arasında antijenik farklılıklar ortaya çıkabilir. Rh

Kutu 7.5 Gebelikte sabah bulantısı: koruyucu mekanizma mı veya
tepkisel sonuç mu?
Gebelikte sabah bulantısı gebe kadınların yaklaşık
üçte ikisi tarafından yaşanmaktadır. Yaygın doğasına
ve yarattığı bıktırıcı sıkıntıya rağmen, ortaya çıkış
nedenleri hala spekülatiftir.
Gebelikte sabah bulantısının temeline ilişkin
önemli bir teori, gebe kadınların potansiyel zararlı
besinleri dışarı atmasını sağlamak için bir mekaniz­
ma olarak evrimleştiği varsayılan ‘korunma’ hipote­
zidir. Bu negatif pekiştirme böylelikle gelecekte bu
tür besinlerden kaçınmaya yol açacaktır. Böylece,
fetüs kendi gelişimine zarar verebilecek olan mad­
delerden korunur. Bu bakış açısı, Margie Profet’in
birkaç nedensel faktörü belirttiği iki popüler kitabı­
nın yayınlandığı 1990’larda oldukça ilgi çekti. Bunlar
böcek saldırılarım etkisizleştirmek için doğal olarak
üretilen toksinleri yüksek düzeyde kapsadığı düşü­
nülen brokoli, kabak ve Brüksel lahanası gibi tadı acı
ve yakıcı sebzeleri, yanık aromalı besinleri (mutaje-
nik bileşiklerin varlığını düşündüren) ve kokuşmuş
besinleri (bakterilerin varlığına işaret eden) içermek­
teydi. Bu teori tamamen spekülatif olup, birçok tar­
tışmaya neden olmuştur. Gebelikte sabah bulantısını
tetikleyebilen ana diyetinin başka yönleri de olabilir.
Bunlar tarihsel açıdan patojen bulundurması daha
muhtemel olan eti, alkolü ve kafeinli içecekleri içerir.
hücre-yüzey proteinlerinin fonksiyonu bilinmemekle
birlikte, mayalarda bulunan amonyak taşıyıcılarıyla mo-
leküler açıdan akraba bulunmuşlardır. Rh antijeninin
gen duplikasyonuyla oluşan ve 1 . kromozomun kısa kolu
üzerinde birbirlerine komşu olarak bulunan iki ana sınıfı
vardır. Bir bölge D antijen olarak adlandırılan kısmı kodlar
ve rekombinasyon, delesyon ve polimorfik mutasyonlar
dâhil moleküler evrimsel olgulara bağlı olarak fonksiyo­
nel açıdan işlevsiz olabilir (Rh negatif olarak tanımlanır).
Populasyondaki bu alellerin dağılımında olağanüstü bir
etnik farklılık vardır. Eğer Rh-pozitif fetüs kan hücreleri
İNSAN ÜREME DÖNGÜSÜ 169
Gerçekten de, 56 çalışmanın kültürler arası meta-
analizi çok farklı kültürlerde bu besinlerin fazla ali­
mim ve sabah bulantısı arasındaki korelasyonu doğ­
rulamıştır. Kültürler arasında sabah bulantısının gö­
rülme sıklığındaki değişkenliğin, besin alınmamdaki
kültürel farklılıklardan kaynaklanabileceği savunul­
muştur. Bu teori aynı zamanda sabah bulantısının,
embriyo organ gelişiminin ksenobiyotiklere karşı çok
savunmasız olduğu dönem olan gebeliğin ilk yarısı
süresince ortaya çıkma eğilimi ile de uyumludur.
Alternatif bir teori yan ürün’ hipotezidir. Bu
hipotez gebelikte sabah bulantısının hormon kay­
naklı ya da fetüsten alman immünolojik sinyallerin
yan etkisi olduğunu ileri sürer. Bu sinyaller fetüsün
sağlıklı, yaşayabilir olduğunu ve dolayısıyla gebeli­
ğin sürdürülmeye değer olduğunu gösteriyor olabi­
lirler. Sabah bulantısına sahip analarda (çoğunlukla
kromozom anomalilerinden ya da düşük kalitede
embriyolardan kaynaklı) spontane düşüklerin daha
az görülmesinin gözlenmesi hipotezi destekleyici ka­
nıtlar olarak kullanılmıştır.
Her iki teori tarafından da ele alınmayan sorular
bulunmaktadır. Örneğin, neden bazı kadınlar diğer­
lerinden daha ciddi semptomlar gösterirler? Ve, eğer
varsa, uzun dönemli sonuçları nedir?
ana kan dolaşımına ulaşırsa, o zaman Rh-negatif bir ana
fetal kan dolaşımına tekrar geçecek antikorlar oluştura­
cak ve bu da fetal hemolitik anemiye yol açacaktır. Bu
aynı zamanda Rhesus izoimmünizasyon hastalığı olarak
da bilinir. Bu durum, ana sonraki gebeliklerinde yeniden
Rh-pozitif fetüse hamile kaldığı zaman, daha fazla antikor
üretimine, hidrops fetalise ve fetüs ölümüne yol açacak
şekilde, daha da kötü sonuçlara neden olabilecektir.
Pre-eklampsi kadınlarda gebeliğin yirminci haftası
civarlarında yüksek kan basıncı, proteinüri ve ödem ge­
lişmesiyle kendini gösteren yaygın bir gebelik bozuklu-
170 ÜREME
ğudur. Bu bozukluk ciddi anasal böbrek hastalığına ve
nöbete yol açan ciddi hipertansiyon gibi yaşamı tehdit
eden bir sendrom olarak bilinen eklampsiye ilerleyebilir.
Ek olarak, fetüste önemli büyüme gerilemesi ve rahimde
ölüm gelişebilir. Nedeni bilinmemekle beraber ana İle fe-
tüs arasındaki immünolojik farklılıklarla ilişkili olduğuna
inanılmaktadır. Pre-eklampside spiral arterlerin yetersiz
aşınması ve vasküler dirençte düşüş eksikliğine yol açan,
uterus damar sisteminin düzensiz trofoblastik istilası göz­
lenir. Sonuç olarak, plasentaya kan akışı fetüs açısından
ölümcül olabilen, gecikmiş fetüs gelişimine yol açacak
şekilde zora girer. Pre-eklampsi gebeliklerin %5-10'unu
etkilemekte olup sadece insana özgü bir sendrom ola­
rak görünmektedir. Açıkça dezavantajlı bir sendrom ol­
masına rağmen, böylesi yüksek bir sıklıkta ortaya çıkışı
konusuna ancak evrimsel bir perspektif bazı ek bilgiler
sağlayabilir. Pre-eklampsinin sıklığı ardışık gebeliklerin
aynı eşle olması sonucunda azalır. Eğer bir kadın eşey­
sel partnerini değiştirirse, gebelikteki pre-eklampsi riski
ilk gebeliğindekiyle aynı olacak şekilde tekrar artar. Risk
aynı zamanda yakın akrabalar arasındaki çiftleşmelerden
kaynaklı gebeliklerde de yüksektir. Pre-eklampsili bir ge­
belikte baba olan bir erkeğin başka bir dişi ile çiftleşmesi
sonucunda benzer durumun gözlenme ihtimali fazla ol­
duğundan açıkça erkekle ilişkili bazı faktörler bulunmak­
tadır. Bu faktörler hastalığın olası immünolojik temeliyle
birlikte, insanların istikrarlı ilişkilerden yavru üretimini bir
dereceye kadar destekleyen bir sürece evrimleşme olası­
lığını artırır.
Tablo 7.1 Birinci derece akrabaların doğum kiloları arasındaki korelasyonun da işaret ettiği gibi, babasal
genetik faktörlerin fetüs büyümesinin düzenlenmesinde doğrudan oynadıkları rolün daha az olduğu
görülmektedir.
Örneğin tanımı
A n a d a n y a rı- k a rd e ş (a rd ış ık d o ğ u m sıra sı)
T a m k a rd e ş le r (d o ğ u m sıra sı a rd ışık , k u z e n o lm a y a n e b e v e y n le r )
T a m k a rd e ş le r (d o ğ u m sıra sı a rd ışık , e b e v e y n le r b irin c i d e r e c e k u z e n le r)
T a m k a rd e ş le r (b ir k a rd e ş a ra y la )
T a m k a rd e ş le r (iki k a rd e ş a ra y la )
E b e v e y n d e n y a rı- k a rd e ş le r
B irin c i d e r e c e k u z e n le r, a n a d a n k ız k a rd e ş le r
B irin c i d e r e c e k u z e n le r, a n a d a n e rk e k k a rd e ş le r
Gluckman, PD and Hanson, MA (2005) The Fetal Matrix: Evolution, Development and Disease. Cambridge University Press,
Cambrldge'nln Iznlyle.
7.9.7 Fetüs büyümesinin düzenlenmesi
Tek yavru doğuran türlerde fetüs, benzer büyüklükte çok
yavru doğuran türlerle karşılaştırıldıklarında, genellikle
görece büyük bir vücut boyutuna ulaşır. Gerçekten de, in­
sanlarda çoklu gebeliklerin ortalama doğum büyüklüğü
tekli gebeliklerinkinden daha küçüktür. Bu durum fetüs
gelişim potansiyelinde sınırlamalar olduğunu düşündü­
rür. Bu sınırlamalar uterus-plasenta biriminin fetüse besin
sağlama kapasitesiyle tanımlanmakta olup buna temel
oluşturan süreçler genellikle anasal sınırlamalar olarak
ifade edilir. Anasal sınırlama fetüs büyümesinin yalnızca
genetik etmenler tarafından belirlenmediğine işaret et­
mektedir. Gerçekten de, insanlarda doğum büyüklüğü
korelasyonlarına dayalı hesaplamalar, fetüs büyüklüğü
farklılığının yalnızca %40'ının genetik faktörlere, geri ka­
lanının ise uterus içi ortama bağlanabileceğine işaret et­
mektedir. Birinci derece akrabalar arasında doğum ağırlı­
ğı üzerine bir araştırma (Tablo 7.1) aynı babayı paylaşan­
lardan ziyade aynı anayı paylaşan yarı-kardeşler arasında
yüksek bir korelasyon olduğunu göstermektedir. Öyleyse,
babasal genetik faktörlerin fetüs gelişiminin düzenlen­
mesinde daha az doğrudan rol oynadığı görülmektedir.
Bu durum (cinsiyet ve gelişim öyküsünden etkileniyor ol­
manın yanı sıra), anasal ve babasal büyüklükle güçlü bir
korelasyon sergileyen yetişkin vücut büyüklüğünün ter­
sinedir. Fetüs büyümesi, fetal anabolik hormonlar insülin
ve insülin benzeri büyüme faktörü 1 (IGF-1) düzeylerinde
değişmelere yol açan plasenta aracılığıyla besin sağlan­
ması sonucunda doğrudan düzenlenirken, doğum son­
rası büyüme büyük ölçüde büyüme hormonuyla düzen-
Doğum kilosu korelasyonu, r (n)
0.581 (3 0 )
0 .5 2 3 (3 6 7 )
0 .48 1 (4 4 2 )
0 .4 2 5 (6 5 4 )
0 .3 6 3 (1 5 3 )
0 .1 0 2 ( 1 6 8 )
0 .1 3 5 (5 5 4 )
0 .0 1 5 (2 8 8 )

rü Ti
Şekil 7.7 Anasal sınırlanmanın gösterilmesi. Büyük Shire atları ile küçük Shetland bodur cins atları arasındaki çaprazlamalarda,
fetüs genotiplnden çok ana büyüklüğü tayın büyüklüğünü belirler (Gluckman, PD and Hanson, MA (2005) The Fetal Matrix:
Evolution, Development and Disease. Cambridge University Press, Cambridge'nln izniyle).
lenmektedir. Büyümenin düzenlenmesinde bu farklılığın
kökeninde, fetüs büyümesini babasal genetik kontrolden
bağımsız kılmak ve bunun yerine anasal büyüklükle ilişki­
li olan fetüs büyümesi ile besin varlığı arasında yakın bir
bağı garanti altına almak olmalıdır. Büyüme hormonu-
bağımlı büyüme şimdiye kadar çalışılan tüm geç ve erken
olgunlaşan memelilerde doğumdan sonra gelişmektedir.
Babasal faktörlere karşın anasal faktörlerin yavru feno-
tipinin gelişiminde daha büyük bir rol üstlenmesi, hayvan
ve bitki türlerinin geniş bir yelpazesinde işlevsel görünen
genel bir ilkedir. Uyumsal bir bakış açısından değerlendi­
rildiği zaman, erkeğe göre dişinin yerel ortam koşulları­
nın işaretlerini doğru algılaması daha olasıdır. Bu durum
polendeki erkek gametin rüzgarya da böcekler aracılığıy­
la uzun bir mesafeden taşınabildiği bitkiler için de doğru
olmalıdır. Aynı biçimde memelilerde gebelik ve emzirme
süresince toplanan ortamsal işaretler koşulları, zamanın
bir anındaki sperm üretiminden daha iyi temsil edebilir.
Anasal sınırlamanın klasik bir demonstrasyonu
1930'larda Walton ve Hammond tarafından gerçekleşti­
rilmiştir. Araştırmacılar çok küçük Shetland cinsi bodur at
ile oldukça büyük Shire cinsi araba atlarını çaprazladılar
ve doğan yavrunun büyüklüğünün ananın bir Shetland
(küçük taylar doğdu) ya da Shire (büyük taylar doğdu)
olup olmadığına bağlı olduğunu gösterdiler. Önemli bir
biçimde, bu çalışma her iki ebeveynin Shetland bodur at­
ları olduğu Shetland fetüslerinin olağan sınırlayıcı uterus
ortamında ulaştıklarından daha büyük bir boyuta ulaşma
yeteneğine sahip olduklarını gösterdi (Şekil 7.7). Embriyo
transfer teknikleri kullanılarak gerçekleşen daha sonraki
deneyler, bu sonuçları doğrulamış ve fetüs büyümesinde
genom kaynaklı olmayan düzenlemenin önemini gös­
İNSAN ÜREME DÖNGÜSÜ 171
Îî
termiştir. Anasal sınırlama, anasal büyüklükle ilişkili olan
uterus-plasenta fonksiyonunun belirleyicilerini de kapsa­
yan tam olarak anlaşılamamış mekanizmalarla çalışmak­
tadır. Bu yüzden doğumdaki büyüklük anasal büyüklük
-ve doğum kilosu- ile korelasyon gösterir, babasal bü­
yüklük ya da doğum kilosu ile değil.
Bu mekanizmanın evrimsel önemi büyük bir erkeğin
küçük bir dişi ile çiftleştiği durumda ne olacağını göz
önünde bulundurarak gösterildi. Bu özellikle eşeysel açı­
dan dimorfik türlerde yaygın bir senaryo olmuş ve aynı
zamanda, yüksek doğum güçlüğü riski ile ana ve fetü-
sün ölümüne yol açmış olmalıdır. Buna göre memeliler,
ana hayatını riske etmeyen ancak yeni doğanın hayatta
kalmasını maksimuma çıkarmak için, olası olduğu kadar
büyük doğdurulacak bir fetüse izin verecek şekilde anasal
büyüklük ile fetüs büyüklüğü arasında bir denge bulmak
zorundadırlar. Anasal sınırlama mekanizmaları özellikle
ana pelvik kanal şeklinin ek doğum güçlüğü riski oluştur­
duğu, insan gibi tek yavru doğuran türlerde önemlidir.
insanın ayırt edici özelliği duyarlı bir denge yaratan çok
büyük bir beynidir. Bu yüzden bebeğin başı şempanzeler­
de pelvik kanaldan kolay bir şekilde geçerken, insanlarda
dikkate değer bir bükülme ve dönme olmaksızın nispe­
ten daha dar pelvisten (iki ayak üzerinde yürümenin zo­
runlu bir sonucu; Bölüm 6.3.2'ye bakınız) geçemez (Şekil
7.8). Sonuç olarak, diğer primatların tersine, baş ananın
dorsal tarafına dönük şekilde doğar. Gerçektende, bunun
fetüsün doğumuna yardım etmek ve yeni doğanın hava
yolunu açmak için ihtiyaç duyulan, doğuma eşlik eden bir
yardımcının olduğu bir kabilede yaşamaktan kaynakla­
nan bir uyum gücü avantajına yol açtığı savunulmuştur.
172 ÜREME
Şekil 7.8 İnsanda doğum zordur. Şempanzelerde yavrunun
başı pelvik kanaldan kolay bir şekilde geçer; ancak insanlarda
nispeten daha dar bir pelvis tarafından engellenir. Şekil,
şempanze ve insanlar arasında pelvik girişinin, orta kısmının
ve çıkışının bir karşılaştırmasını göstermektedir (Trevathan,
W.R. (1999) Evolutionary obstetrics. In Evolutionary Medicine,
Trevathan, W.R., Smith, E.O., and McKenna, JJ. (eds), pp 183­
208. Oxford University Press, New York, izinle).
7.9.8 Gelişimde çatışma
"Çatışma" metaforu ana-yavru etkileşimlerinin evrimini ve
her ebeveynin göreli yatırımını değerlendirmede yoğun
bir şekilde kullanılmıştır. Ana ve fetüsün sınırlı besin için
rekabet ettikleri zaman çatışma yaşadığı ve bu çatışma­
da en azından etiketlenmiş genlerin dolaylı etkisi olduğu
tartışılmıştır. Genomik damgalama memeliler dışındaki
taksonlarda bulunmaz ve bu ilk kez plasenta gelişimi ya
da yaşam döngüsünün çatışma yaşanan başka bir nok­
tası olan olan laktasyon stratejisinin parçası olarak evrim-
leştiğine işaret eder, ilk olarak David Haig tarafından öne
sürülen bu argüman büyük ölçüde, farelerde IGF-2 için
babasal olarak eksprese edilen alelin fetüste ekspresyonu
ve IGF-2 reseptörü için anasal olarak eksprese edilen alelin
ise plasentada ekspresyonuna ilişkin gözlemlere dayalıdır.
IGF-2 reseptörü bir yıkım reseptörü olarak çalışırken, IGF-2,
IGF-1 reseptörü aracılığıyla, pleiotropik ve anabolik işlev­
ler gösterir. Böylece, yüksek IGF-2 düzeyi fetüs tarafından
besin kullanımını ve fetüs büyümesini teşvik edecek, IGF-2
reseptörünün yüksek düzeyi ise etkin IGF-2 düzeylerini
azaltacak ve fetüs büyümesini engelleyecektir. İnsanlarda
IGF-2'nin, blalelik (her iki alelin) ekspresyonu Beckvvith-
VViedemann sendromu olarak bilinen, hiperinsülinemi ve
doğum sonrası hipoglisemi riskinin fazla olduğu büyük bir
fetüsle ilişkilendirilir. Bununla birlikte IGF-2 reseptörü in­
sanlarda ebeveyn damgalı değildir. Haig, fetüsün anadan
maksimum düzeyde besin almasını babanın uyum gücü
yararına, bu besinlerin fetüs tarafından alınmasının sınır­
lanmasının ise ananın yararına olduğunu ileri sürmüştü.
Diğerleri bu çatışma argümanını abartılı bir metafor olarak
görürler. Açıkçası, her iki taraf açısından da maksimum dü­
zeyde uyum gücü edinmek için, anasal ve babasal yararlar
arasındaki dengeye ulaşmak zorundadır. Ancak, anasal
IGF-2 alelinin susturulması ana tarafından kontrol edilen
aktif bir süreç olup kendi yararına karşı işleyen böylesi bir
susturma için evrimsel bir yol tasarlamak zordur. Bu ilişki­
leri çatışmaya dayalı olarak görmek yerine, ana ile mevcut
ve gelecek yavruları arasındaki besinsel etkileşime aracılık
eden bir evrimsel dengenin parçası olarak düşünmek daha
uygun olabilir (Şekil 7.9).
7.9.9 Emzirme ve doğum sonrası bakım
Tüm memeli yavruları doğumdan sonra bir süreliğine
analarına emzirme yoluyla besinsel açıdan bağımlıdırlar.
Analar bu sürede yavrularına dikkate değer ölçüde yatı­
rım yapmak zorundadırlar. Eğer büyük kaynaklar uzun bir
gebeliğe adanmışsa, bu zaman süresince yapılan enerji
yatırımından vazgeçmek anlamsız olur. Ana kendisine ve
yavrusuna yardımcı olmak için, kendi sosyal çevresine açık
biçimde daha bağımlı hale gelir. Bu hem kendisini hem de
bebeğini korur. Bu bölümün başlarında yaşamın bu evresi­
ni teşvik etmek için insan davranışının evrimleştiği potan­
siyel yolları tartıştık. Kemirgenlerde baskılanmış genler ta­
rafından etkilenen ana ve yavru davranışı arasında dikkate
değer karşılıklı bir etkileşimin olduğu konusunda kanıtlar
bulunmaktadır. Yine çatışma teorisini savunanlar, bunun
anasal genlerin yavru beslenmesini dizginleyebildiği,
baskılanmış babasal genlerin ise beslenmeyi arttırdığı bir
etkileşim olduğunu tartışmışlardır. Ancak ananın açlık ko­
şullarında bile süt salgılamayı baskılamadaki başarısızlığı,
çatışma metaforunun insan emzirme olgusu göz önünde
bulundurulduğunda uygun olmadığını önermektedir.
 İNSAN ÜREME DÖNGÜSÜ 173

Şekil 7.9 Bir ana ve gelecekteki yavrusu arasındaki besinsel etkileşim. Fetüsün büyümesi- örneğin babasal olarak eksprese edilen
etiketlenmiş bir gen olan IGF-2 tarafından tetiklenir- plasenta için artan talebe işaret edebilir. IGF-2 aynı zamanda plasentanın
besin alış veriş kapasitesini de artırır. Ayrıca birkaç besin taşıyıcı gen de (S/c) etiketlenir. Anasal olarak eksprese edilen genler
(IGF-2 reseptör (IGF-2R) ve negatif bir büyüme düzenleyicisi olan siklin-bağımlı kinaz inhibitör 1c (CDKNIC) gibi genler) besin
desteği ya da talebini azaltabilir (Constancia, M. ve ark. (2004) Nature 4 3 2 ,53-57'den izinle uyarlandı.)

Ebeveynlerin yaşamları süresince çocuklarına bakmaya
devam ettikleri açıktır. Birçok kişi bunu kültürel bir bakış
açısından insana özgü bir karakteristik olarak görür. Fakat
sütten kesmeden sonra yavrunun aile grubunun koruyucu
çevresinde kaldığı, filler gibi diğer türler de vardır. Seçilimin
yüksek düzeylerdeki rolüne ilişkin tartışmalar için hala yer
olduğu halde, insanlar işbirliği yapan bir tür olarak evrim-
leşmişlerdir (Bölüm 2'ye bakınız). Böylesi süreçler genetik
açıdan yakın akraba bireyler ve grupların korunmasına
yardımcı olan, ana ve aile bakımını kapsayan davranışları
ortaya çıkaran akraba seçilimi yoluyla evrimleşmiş olabilir.
Yine de bakım üzerinde sınırlamalar vardır: ilgilerin
tümü yavru ve ebeveyn arasında paylaşılmaz ve bir çocuk
büyüdükçe 'çatışmalar'açığa çıkmak zorundadır. Ergenlik
süresince çocuk ve ebeveyn arasındaki ilgi çatışması çok
şiddetli olabilir ve her aile ortaya çıkan tartışma türünü
bilir.
7.9.10 Menopoz
Menopoz ovulasyon kapasitesinin sonlanmasının biryan-
sımasıdır ve östrojen ile progesteron salgılanmasındaki
azalmalar buna eşlik eder. Bu ovaryum hormonlarının ek­
sikliği menopoz sonrası kadın açısından deride incelme,
vajinal salgılarda azalma ve osteoporoza yol açan kemik
mineral kaybı da dahil, birçok sonucu da beraberinde ge­
tirmektedir. Menopoz sadece insana özgü olduğundan
evrimi önemli bir tartışma konusu olagelmiştir. Bir kadının
doğal bir biçimde yaşamının üreme fazını sonlandırmak
için yeteri kadar uzun yaşamış olması anlamında, çok ba­
şarılı bir yaşam öyküsü stratejisinin kanıtı olarak düşünü­
lebilir. Birçok diğer tür yaşlandıkça üremede bir düşüş ser­
gilerken, yalnızca insanlarda ovulasyon düzenli ve süreli
olarak tümüyle sona erdirilir. Örneğin, Afrika filleri 50 ya­
şından sonra üremede %50 düşüş göstermektedir, ancak
sadece 20 dişiden bir tanesi yabanıl yaşamda bu süreden
daha uzun yaşar. Aynı şekilde, dişi Rhesus maymunları
üremede 20 yaşından sonra bir düşüş gösterir, ancak bu
ortalama yaşam süreleri kadar olduğundan üreme kapa­
sitelerinin tümüyle sona erdirildiği bir durumu yaşamaz­
lar. Menopozun rapor edildiği diğer tek primat genellikle
yaşam süresinin hayvanat bahçelerinde yabanıl yaşamda
görülenden fazla olduğu gorillerdir. Bu yüzden doğal ko­
şullar altında görülmeyen, ancak hayvanat bahçelerinde
bulundukları zaman yapay olarak uzun yaşadıkları için
ortaya çıkan ovaryum başarısızlığı yönünde kalıtımsal bir
eğilim olabilir. Bu nedenle, günümüzde insan yaşam sü­
resinin, atalarımızın ilk evrimleştiği zamandan ortalama
olarak çok daha uzun olduğunu göz önünde bulundur­
mak önemlidir (Bölüm 1'e bakınız).
174 ÜREME
Menopoz menstruasyonun sonlanması olarak tanım­
lanırken, doğurganlık ondan çok önce azalmaya başlar.
Oositlerin aşamalı kaybı aslında doğumdan önce başlar.
İlkin yumurtalıkta oluşan milyonlarca yumurtadan çoğu
apoptozisle ve yalnızca birkaç yüz tanesi ovulasyonla
kaybedilir (Şekil 7.10). Menopoz basitçe ergenliğin tersi
değildir, ancak gonadotropin salınımı kontrolü işlevsel
kaldığı halde ovulasyonun başarısız olmasının sonucu­
dur. Gerçekten de, ateş basması gibi menopoz sonrası
dönem semptomlarının bazılarına neden olan hormon
salınımının sürdürülmesidir.
Paleolitik dönemlerde menopozun süresi hakkında
yalnızca tahminde bulunabiliriz. Ancak modern avcı-
toplayıcılar menopozu genellikle 40-45 yaş civarında gös­
termektedirler. Gelişmiş toplumlarda 50-55 yaşa yakındır.
Sigara içmek gibi bazı çevresel faktörlerin menopoz za­
manlamasını etkilediğine dair bazı kanıtlar bulunmakla
birlikte, etki derecesi küçüktür. Menstruasyon yaşı gibi
gelişimsel faktörlerin önemli bir rol oynadığı konusunda
kanıt yoktur.
Şekil 7.10 İnsan överlerinde foliküllerin toplam sayısında
yaşa bağlı değişimler (Timiras, PS. et al (eds) (1995)
Hormones and Aging, CRC Press, Boca Raton, FL'deki veriden
çizilmiştir).
Menopozun evrimsel kökenine ilişkin çeşitli bakış açı­
ları ve dikkate değer yorumlama zorlukları vardır. Günü­
müzde ilk evrimleştiğimiz zamana göre çok daha uzun
yaşadığımız için açığa çıkan evrimsel bir kaza mıdır? İnsan
yumurtalarının 40-50 yıldan daha fazla olmayan sınırlı bir
yaşam süresine sahip olmasından ve kaçınılmaz olarak
eğer kadın bu süreden daha fazla yaşarsa yumurtlama
başarısızlığı ve menstruasyonun sonlanmasının ortaya
çıkması ile mi ilgilidir? Alternatif argüman ise menopo­
zun özgün bir uyumsal avantaja sahip olması nedeniyle
seçilimin sonucu olduğudur. Kabul edilebilmesi için bu
argümanın üreme yoluyla işleyen bir avantaj göstermesi
gerekir, ancak bu sadece üremenin tamamlanmasından
sonra görülen bir karakter için zordur. Bir uyum gücü ar­
gümanını genişletmek için, toplam uyum gücü şeklinde
düşünmek ve menopozu sergileyen kadınlar açısından
dolaylı avantajı araştırmak zorundayız.
Bu olasılıkların her birisini araştırmak bilgi vericidir.
Uyumsal olmayan argüman şu şekilde öne sürülür: evrim
insanları, kabaca yaşam beklentisiyle uyumlu bir biçimde,
üçüncü on yılda tamamlanan üremeye dayalı bir yaşam
öyküsü stratejisine sahip olmaya yönlendirdi. Bu yüzden
insanlar kalıtsal olarak sözgelimi maksimum 30-40 yıllık
bir yaşam süresine sahip olan yumurta evrimleştirdi. Bu
süreden daha fazla bir zaman sağlıklı yumurta bulundur­
mak enerji bakımından maliyetlidir ve yaşlı kadınların yu­
murtalarının trizomi 2 1 ve diğer mutasyon bozuklukları
ile ilişkili olması daha olasıdır. Bu yüzden yaşam öyküsü
çözümü, ortalama tüm kadınların ölünceye dek üreye­
bildikleri bir yaşam süresinden çok daha uzun olmayan
sınırlı bir yumurta ömrü için planlanmış olabilir. Ölümün
ana nedenleri travma gibi faktörler ve kadınlarda çocuk
doğurma olarak kabul edilirse, uzun yaşam için minimum
seçilim baskısı olmuş olmalıdır. Ortalama rakamlar olma­
sına karşın, bazıları (belki de önemli bir bölümü) 40 yıldan
uzun yaşamış ve menopoz deneyimi edinmiş olacaklar­
dı. Ancak evrimsel açıdan, bu menopoz sonrası kadınlar
uyum gücü avantajı sağlamazlar.
Yine de bir uyumsal köken konusunda daha fazla İlgi
uyandıran argümanlar vardır. Kuşkusuz kadınlar 35 yaş
civarlarında başlamak üzere, menopozdan çok önce do­
ğurganlıkta bir azalma sergilerler. Bu basitçe yaşlanan yu­
murtaların yukarıda belirtilen etkisini yansıtabilir, ancak
böyle bir örüntüyü evrimleştirmenin uyumsal bir avantajı
olabilir. Analar yavrularının üremek üzere hayatta kalma­
ları olasılığını arttırmak için onları çocukluk çağına kadar
büyütmeye ihtiyaç duydular. Modellemeler, eğer bir ka-

din en genç çocuğunun gelişimini desteklemek amacıy­
la ilerleyen zamanlarda çocuk sahibi olmayı durdurursa,
daha fazla hayatta kalabilen yavruya sahip olma olasılı­
ğını arttırılabildiğini göstermektedir. Bu uyum gücünü
maksimuma çıkarmak için yavaş üreyen türler açısından
iyi bir strateji olabilir. Bu, ananın ölmesi durumunda yok
olabilecek son çocuğunun hayatta kalmasına karşı sonra­
ki gebelik ve çocuk doğurmadan kaynaklı ölümün kümü­
latif ve artan riskini dengeler. Bu nedenle evrimsel açıdan
bakıldığında, çocuk sahibi olmayı durdurma ve hali hazır­
da doğmuş olana yatırım yapma yararlı olabilir.
Bir ikinci, ancak diğerini dışlamayan, uyumsal argü­
man toplam uyum gücü konseptine dayanır. Çok çocuklu
bir ana çocuklarının tümüne bakabilme kapasitesi bakı­
mından sınırlanabilir. Bu yüzden, ana yaşlandığı zaman
en genç yavrusu zarar görebilir. Ancak, kadına anası ta­
rafından yardım edilirse ana becerilerini daha genç yaşta
öğrenebilir ve çocuklarının çoğu hayatta kalma olasılı­
ğına sahip olur. O halde, büyükanne kendi yavrularının
çoğunun erişkin oluncaya kadar hayatta kalmasını garan­
tileyerek, kendi uyum gücünü destekler. Bu büyükanne
hipotezi olarak adlandırılır. Modellemeler yine bir uyum
gücü avantajı sunabildiğini göstermektedir. Bu hipotez
çocuk ölümlerinin analarının anası ile aynı köyde yaşayan
ailelerde daha az gözlendiği Afrika'da çocuk yaşamı üze­
rine yapılan çalışmalarda ampirik olarak desteklenmiştir.
Tecrübeli kadınların ve keza yaşlı erkeklerin varlığı, sorun­
Kutu 7.6 Menopozu açıklamak için modelleme çalışmalarının kullanılması
Modelleme, karmaşık olguları araştırmak için kul­
lanışlı bir yaklaşım olabilir. Bilinen değişkenlerin
parametreleri için oluşturulmuş olan teorilerin
matematiksel ve bilgisayara dayalı analizini kapsar.
Modelleme, değişkenler değiştiği zaman sonuç­
ları tahmin edebilir. İnsanlarda menopozun evrimi
bu yolla, Tayvanlı kırsal bir populasyon üzerinde,
doğurganlık ve hayatta kalma verileri kullanılarak
çalışılmıştır.
İnsanın geç olgunlaşmasının ve büyükanne yar­
dımının menopoz yaşına etkisini araştırmak ama­
cıyla herbir faktörü ayrı ayrı incelemek için iki model
oluşturulurken, bir üçüncü model ise bu iki mode­
SONUÇ: ÜREME VE EVRİM 175
lu dönemlerinde bir klana yardımcı olabilen bilgi birikimi
yoluyla başka avantajlar da sağlayabilir. Analojik argü­
manlar bir fil sürüsünde anaerkilliğin rolünü açıklamak
için kullanılmıştır. Bu genel olarak insan toplumlarının,
klanın bütünleştirici ve saygı duyulan bir parçası olarak
yaşlı insanları koruyor olmasının nedenini açıklayabilir.
Son modelleme çalışmaları, bu iki uyumsal argümanın
kombinasyonunun daha büyük bir uyum gücü avantajı
sağladığını ortaya koymaktadır (Kutu 7.6). Bu yüzden fikir
birliği menopozun kazara ortaya çıkan bir fenomen ol­
maktan ziyade bir evrimleşmiş olduğu şeklindedir.
7.10 Sonuç: üreme ve evrim
Evrimsel güçlerin net etkisinin en sonunda başarılı üre­
me yoluyla ifade edildiğini kabul edersek, hayvanlar ale­
mi içerisinde üreme stratejilerinin geniş bir çeşitliliğinin
olması beklenir. Bu organizmaların, içinde yaşamak için
evrimleştikleri biyotik ve abiyotik çevrelerin çeşitliliğinin
basit bir yansımasıdır. Üreme stratejisi değişimleri, tek
hücrelilerden çok hücrelilere geçiş gibi anahtar evrim­
sel basamakları yansıtır ya da temelini oluşturur. Yeşil
alg türlerinde (Volvox) besin, destek ve üreme hücreleri
biçimindeki hücresel farklılaşmanın, karmaşıklığın kö­
keninde anahtar bir başlangıç bileşenini oluşturduğuna
dair kanıtlar vardır. Eşeysel üremenin gelişimi, organiz-
lin bir bileşimini incelemek için geliştirildi. Çocuk
doğurma kaynaklı ana ölümü, çocuğun hayatta kal­
ması, doğurganlık ve büyükanne yardımının varlığı
gibi birçok değişken analize dahil edildi. Bu değiş­
kenlerin çeşitli kombinasyonları sabitlenmiş ya da
değişen koşullar altında araştırıldı. Temel olarak, ilk
iki modelin menopoz yaşını açıklamak için yetersiz
kaldığı gösterildi. Yalnızca büyükannenin varlığı
en genç yavrusunu büyütmek için ananın hayatta
kalmasıyla birleştirildiğinde model mevcut veriyle
uyumluydu. Gerçekten de bu teorik yaşam öyküsü
modeli sonradan Gambiya’dan geniş kapsamlı bir
veri seti kullanımıyla ampirik olarak doğrulandı.
176 ÜREME
Şekil 7.11 Ingiltere'de ilk çocuk doğurma zamanıyla anasal yaş arasındaki seküler eğilim (Glinianaia, S.V. et al. (2008) BMC
Pregnancy Childbirth 8,39'dan uyarlanmıştır).
maların karmaşık biyotik çevrelerde hayatta kalmalarına
ve parazitlere karşı savunmalarını sürdürmelerine izin
veren önemli bir avantaj olarak görünmektedir. Plasenta­
nın oluşumu taksonlar arasında birkaç kez ortaya çıkmış
ve laktasyon ile birlikte temel memeli üreme stratejisini
yaratmıştır. Bu strateji dikkate değer ölçüde doğum önce­
si ve sonrası anasal yatırım gerektirmekte, bu durum ise
eşeyle ilişkili birçok etkileşim oluşturmaktadır. Memeliler­
de damgalamanın evrimi plasentalı memelilerin evrimiy­
le doğrudan bağlantılı görünmektedir.
İnsan yaşam öyküsü birçok ayırt edici elemente sahip­
tir. Bunlar arasında en azından modern dünyada olgun­
laşmada gecikme, tek fetüs, uzun doğum aralığı, doğum
sonrası yüksek yatırım ve dişilerde yaşam süresinin son-
lanmasından önce üremede tümüyle azalma sayılabilir.
Olgunluk öncesindeki hem sosyal hem de fiziksel çevre
puberte yaşını etkileyebilir. Gelişmiş toplumlarda bir ye­
tişkin olarak davranma ya da kabul edilme yaşı ile fiziksel
olgunlaşma yaşı arasındaki değişen ilişki, ruhsal ve sosyal
sağlık açısından önemlidir. Aynı derecede, kadınların güç­
lenmesi ve etkin doğum kontrolü kullanımının yaygınlaş­
masıyla ilişkili dişi üreme davranışındaki hızlı değişim, ka­
dınların ilk çocuklarına sahip olmayı seçme zamanlarında
büyük bir değişime yol açmıştır (Şekil 7.11). Bu değişen
üreme davranışı, 35'li yaşlarda yumurtlama fonksiyonu­
nun azalmasıyla evrimleşen biyolojimizle uyuşmazlığa
düşmektedir. Beklenti ve biyoloji arasındaki bu uyum­
suzluk in vitro dölleme gibi yardımcı üreme teknolojisileri
yardımıyla kısmen giderilmektedir.
ANAHTAR NOKTALAR
• Eşeyli ürem e evrensel değildir. En fazla destek
bulan hipotez parazitlerin tehditlerini karşılam ak
üzere bir strateji olarak evrim leştiği şeklindedir.
• Türler arasında, herbir tü r ve herbir eşeyin fiziksel,
biyotik ve sosyal ortam larına bağlı olarak uyum
gücünü m aksim um a çıkarm ak için evrim leşm iş
olan ürem e stratejilerinin geniş bir yelpazesi
vardır.
• Ürem eye erkek ve dişi tarafından yapılan yatırım
çok farklıdır. Her türde eşeyler arası yararın bir
dengeye ulaşm ası için stratejiler evrim leşm iştir.
Bu ebeveyn yatırım ı, eş seçim i ve sosyal yapı
örüntülerinde yansıtılm aktadır.
• M emeli ürem e stratejisi, yavrularına besin desteği
ile im m ünite ve fiziksel korum a sağ lam ak için
plasenta oluşum u ve em zirm eye dayalıdır.
• İnsan ürem e stratejisi pu berted e gecikm e ve
yavruya yü ksek bir ebeveyn yatırım ının yapıldığı,
birkaç tane g enellikle te k fetüslü gebeliği
kapsam aktadır.
• Pubertenin zam anlanm ası gelişim sel faktörlerden
etkilenir. Biyolojik puberte yaşı ile bir yetişkin
olarak kabul edilm e yaşı arasında potansiyel bir
kopukluk vardır; bu ergenlik problem lerine yansır.

• M enopoz belirgin olarak bir insan özelliğidir ve
birkaç potansiyel evrim sel açıklam ası vardır.
• Vücut şekli, d avranış ve fizyolojideki eşeysel
dim orfizm insan erkeğinin yü ksek m orbidité ve
kısa yaşam süresine yansır.
• Kadınların över yaşlanm asıyla ilk gebeliklerini
geciktirm e şeklindeki sosyolojik eğilim leri
arasında gid erek büyüyen bir u yum suzluk vardır.
Ekokumalar
Daly, M. and Wilson, M. (1983) Sex, Evolution, and Behavior,
2nd edn. Wadsworth, Belmont.
Ellison, P.T. (2001) On Fertile Ground. Harvard University
Press, Cambridge, MA.
Gluckman, P.D. and Hanson, M.A. (2006) Evolution, develop­
ment and timing of puberty. Trends in Endocrinology and
Metabolism 17,7-12.
Haig, D. (2003) Genomic Imprinting and Kinship. Rutgers
University Press, Piscataway, NJ.
Hawkes, K., O'Connell, J.F., Jones, N.G. et al. (1998)
Grandmothering, menopause, and the evolution of life
EK OKUMALAR 177
histories. Proceedings o f the National Academy o f Sciences
USA 9 5 , 1336-1339.
Iyer, P. and Roughgarden, J. (2008) Gametic conflict ver­
sus contact in the evolution of anisogamy. Theoretical
Population Biology 7 3 , 461-472.
Maynard Smith, J. and Szathmary, E. (1995) The Major
Transitions in Evolution. Oxford University Press,
New York.
Potts, M. and Short, R. (1999) Ever Since Adam and Eve: the
Evolution o f Human Sexuality. Cambridge University Press,
Cambridge.
Ridley, M. (1993) The Red Queen: Sex and the Evolution o f
Human Nature. Penguin Books, London.
Roughgarden, J. (2004) Evolution's Rainbow:Diversity, Gender,
and Sexuality in Nature and People. University of California
Press, Berkeley, CA.
Shanley, D.P. and Kirkwood, T.B.L. (2001) Evolution of the
human menopause. BioEssays 2 3 , 282-287.
Trivers, R.L. and Willard, D.E. (1973) Natural selection of
parental ability to vary the sex ratio of offspring. Science
179,90-92.
Van Valen, L. (1973) A new evolutionary law. Evolutionary
Theory 1,1 -30.
Walum, H., Westberg, L., Henningsson, S. etal. (2008) Genetic
variation in the vasopressin receptor 1a gene (AVPR1A)
associates with pair bonding behavior in humans.
Proceedings o f the National Academy o f Sciences USA 105,
14153-14156.
 BÖLÜM 8
Besinsel ve metabolik uyum
8.1 Giriş
Bir organizmanın ortamda var olan besine nasıl uyum
sağladığı ve enerji tüketimini buna göre nasıl ayarladığı
bir türün tanımlayıcı özellikleridir ve üzerinde seçilimin
işlediği ana konulardır. Gerçekten de Bölüm 5'de tartışıl­
dığı gibi, yaşam öyküsü teorisi, bir organizmanın büyüme
ve üreme dönemleri de dâhil, değişik yaşam evrelerinde
sınırlı enerji kaynaklarını nasıl pay ettiğinin o tür için bi­
rincil strateji olduğunu ve uyum gücünü en üst düzeye
ulaştırabilmesi için de ciddi bir seçilim baskısıyla karşı
karşıya olduğunu göstermektedir, insan, değişik besin
kaynaklarından enerji türetebilen ve hayvanlar içinde
benzersiz şekilde besin toplamak ve enerji tüketimini de­
ğiştirmek için teknolojiyi kullanabilen genelci bir tür ola­
rak evrimleşmiştir. İnsan evriminin bu özellikleri, modern
çevre koşullarının insan sağlığı ve hastalıkları üzerindeki
etkilerinin anlaşılmasında önemlidir.
Obezite ve buna bağlı olarak gelişen tip 2 diyabet (di­
abetes mellitus) ve kalp-damar hastalıkları gibi metabolik
bozukluklar, günümüzde çoğu kez "küresel epidemi" ola­
rak tanımlanır (Şekil 8.1). Bu epidemi, gelişmiş ülkelerde
tamamen yerleşmiştir, gelişmekte olan ülkelerde ise gide­
rek büyük önem kazanmaktadır. Metabolik bozuklukların
görülme sıklığının gençler arasında giderek artış göster­
mesi, insanların yaşam süresi uzadıkça bu tür hastalıklara
yakalanma risklerinin de yaşa bağlı olarak arttığı şeklin­
deki basit açıklamaları yalanlar niteliktedir. Bu bölümde,
günümüzde tüm dünyaya yayılan obezite ve buna bağlı
metabolik bozuklukların değişen örüntülerini açıklamak
için evrimsel yaklaşımı kullanacağız.
Modern çağda, enerji üretimi ile tüketimi arasındaki
denge oldukça değişmiştir. Modern şehir insanları çok
fazla miktarda glisemik indeksi yüksek karbonhidrat ve
yağlı besinler tüketmekte, buna karşın düşük düzeyde
fiziksel aktivitede bulunmaktadırlar. Bu durum, ilk insa­
nın besin türü ve aktivite örüntüsü ile nasıl kıyaslanabi­
lir? Atalarımızın yaşamının bu yönüne ilişkin bilgilerimiz
sınırlı olmakla birlikte, veriler günümüz insanının meta­
bolizma, iştah ve besin seçeneklerini verimli bir şekilde
düzenleyen evrimleşmiş kapasitesini aşan, evrimsel yeni­
likleri olan bir çevrede yaşadığını düşündürmektedir.
Bu bölümde, evrimin insanın metabolizmasında oluş­
turduğu değişiklikler sonucunda metabolik hastalıklara
karşı nasıl duyarlı hale geldiğine ilişkin kanıtları inceleye­
ceğiz. Keza, bu koşulların evrimi hakkında düşünmenin
nasıl daha karmaşık etkileşimlere yoğunlaştığını da gös­
tereceğiz: sadece değişen hayat tarzımız ile kalıtılan "an­
tik" genomumuz arasındaki ilişkiyi değil, aynı zamanda
yaşamın çok erken evrelerinde vücudumuzun ve meta­
bolizmamızın yakın çevreye karşı gösterdikleri potansiyel
uyumsal ayarlanmalarını da ortaya koyacağız. Metabolik
bozuklukların küresel epidemisini tam anlamıyla anlaya­
bilmek için her üç faktörün ve bu faktörlerin birbirleriyle
olan ilişkilerinin açıklanması gerektiğine inanıyoruz.
8.2 Enerji depolama stratejileri
Enerji rezervinin yağ şeklinde depolanması sadece aşırı
besin tüketiminin basit bir sonucu olmaktan çok, abdo­
menine yerleşmiş yağ cisimcikleri bulunan böceklerden,
deri-altı yağ dokusu bulunan ve kış uykusuna yatan gri
ayı gibi memeli hayvanlara kadar birçok türde görülen
uyum stratejilerinin ayrılmaz bir bileşenidir. Yağ depoları
179
180 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
Şekil 8.1 Dünyada, günümüz ve gelecekteki tahmini diyabet sıklığı (Dünya Sağlık Örgütü verilerinden faydalanılarak
hazırlanmıştır, www.who.int/diabetes/actionnow/en/mapdiabprev.pdf)
aynı zamanda deniz memelileri gibi soğuğa uyum sağla­
mış türlerde de ısı yalıtımı sağlar. Yağ, vücuda alınan fazla
enerjiyi (yani, büyüme, üreme, tamir ve fiziksel aktivite
gibi olaylarda harcanandan arta kalan net farkı) depola­
manın ana yoludur. Bu dengenin herbir yönü kontrol me­
kanizmaları tarafından düzenlenir. Bunun yanı sıra, her
yağ deposunun aynı biyolojiye ve aynı fizyolojik öneme
sahip olmadığını da bilmek önemlidir (Kutu 8.1 'e bakınız).
Fazla yağ vücudun herhangi bir yerinde olumsuzluklara
neden olmakla birlikte, insülin direnci, vasküler fonksiyon
bozukluğu ve sonunda diyabetin gelişimi ile ilişkili olan iç
organlar ve karın bölgesinde artan yağ depolanmasıdır.
Yetişkin bir organizmada harcanan enerjinin büyük
bir kısmı vücut dokularının bakımı ve tamirinde kullanılır.
Diğer bir kısmı beyin, kalp ve akciğer gibi yaşamsal öne­
me sahip organların fonksiyonlarını sürdürebilmeleri için
kullanılır. Bu temel gereksinimlerin dışında, fiziksel akti-
viteler - yürüme ve koşma, avcılık ve toplayıcılık, tarım­
sal veya endüstriyel üretim - ve gebelik ve laktasyon gibi
enerjetik açıdan maliyetli üreme aktiviteleri için de enerji
gerekir. Bunlara ek olarak, genç hayvanlar büyümek için
enerjiye gereksinim duyarlar. Diyetteki en önemli enerji
kaynağı karbonhidrat ve yağlardır, proteinler ise doku­
ların büyümesi ve dönüşümü için gerekli amino asitleri
sağlarlar. Yağ, karbonhidrat ve proteinlerden oluşan gıda
bileşenleri temel besin maddeleri (makronütriyent) ola­
rak adlandırılırlar. Ek olarak memeliler vitamin (enzimatik
reaksiyonlarında aracı molekül, hormon veya antioksidan
olarak görev yaparlar) ve mineraller (örneğin kemik ya­
pısı için kalsiyum, tiroid hormon sentezi için iyot, vücut
sıvılarının iyonik bileşimini koruyabilmek için sodyum ve/
potasyum) gibi yardımcı besin maddelerine de (mikro-
nütriyent) gereksinim duyarlar. Memelilerin intermediyer
metabolizması bazı temel besin moleküllerinin birbirle­
rine dönüşümünü sağlayabilse de, bazı esansiyel amino
asitler ve yağ asitleri vücutta ya çok sınırlı düzeyde sen-
tezlenir veya hiç sentezlenemez. Bu nedenle bunların di­
yetle alınması gerekir.
Sağlıklı bir erişkin erkek, yılda yaklaşık 1 milyon kalo­
ri alır. Ağırlığının sabit kaldığı düşünülürse, yine yaklaşık

Kutu 8 .1 Yağ dokusu: küçümsenen bir organ
Yağ dokusu uzunca bir süre, sadece yağ damlacık­
larında trigliseridleri biriktiren vücudun değişen
gereksinimlerine göre ortama salgılayan, enerji
depolanması için gerekli olan edilgen bir organ
olarak kabul edilmiştir. Son birkaç yılda, yağ doku­
sunun yağ depolayan hücreleri olan adipositler tara­
fından salgılanan çeşitli hormonların ve adipokin
adı verilen sitokinlerin bulunmasıyla bu görüş değiş­
meye başlamıştır. Salgılanan bu faktörler birer sinyal
molekülü olarak görev yaparak iştah kontrolü, enerji
metabolizması, immün ve hatta üreme fonksiyon­
ları gibi birçok olayda görev alırlar. Son zamanlarda,
derialtı yağ dokusu (kol-altı ve bacak derisini iki par­
mağımızla sıkıştırdığımızda elimize gelen yağ) ile
viseral yağ dokusunun (abdominal organları saran
ve “gövde” veya “merkez” obezitesi olarak adlandı­
rılan yağ depoları) metabolik ve endokrin özellik­
leri açısından, biyolojik olarak farklı dokular olduğu
anlaşılmıştır. Belki de obezite ve metabolik sendrom
1 milyon kalori harcar. Bu durum, insanlarda enerji alım
ve tüketimi arasındaki dengenin titizlikle korunduğunun
göstergesidir. Modern toplumlarda, harcanandan arta
kalan enerji fazlası kilo artışına neden olur ve bu enerji
dönüşümünün sadece % 0.5'ini oluşturur. Şu halde, mo­
dern diyetimizde bulunan farklı yiyecek çeşitleri arasında,
günlük hayatımızda sürekli değişim gösteren enerji ge­
reksinimimize uygun yiyeceklerin neler olduğunu ve ne
kadar yiyeceğimizi nasıl belirleriz?
Kronik kıtlık, açlık ve kaşeksiye neden olan hastalık gibi
durumlar dışında, enerji dengesinin genellikle korunma­
sını sağlayan nöroendokrin mekanizmalar evrimleşmiştir.
Kan glikoz düzeyi, yağ miktarı, besin varlığı ve sindirim
kanalı doluluğuna ilişkin sinyaller gibi çevresel girdiler,
merkezi olarak hipotalamusta entegre edilir. Enerji den­
gesinin uzun süreli kontrolü adipoinsüler yolak tarafın­
dan sağlanır; yağlanma artınca, plazmada leptin konsant­
rasyonu artışı (Kutu 8.2'ye bakınız) yiyecek alimim azaltır
ve dolaşımdaki insülin düzeyini düşürür ve böylece yağ
dokusu oluşumu azaltılmış olur. Diğer yandan, yağ depo­
ENERJİ DEPOLAMA STRATEJİLERİ 181
ile ilintili bazı metabolik bozuklukların altında bu
farklılıklar yatmaktadır. Viseral yağ dokusu kararsız
bir depodur, yani açlıkta veya stresli bir durumda
yağ asitlerinin salınmasına neden olan hormonlara
karşı daha duyarlıdır. Bu depo doğrudan, yağ asitle­
rini karaciğere taşıyan hepatik portal venöz sisteme
açılır ve yağ asitleri burada insülin direncinin indük-
ler. Kilo kaybı sonucunda görülen insülin duyarlılı­
ğındaki iyileşme, toplam vücut yağı veya deri altı yağ
miktarındaki azalmadan çok viseral adipoz dokunun
azalmasına bağlıdır.
Nitekim, manyetik rezonans görüntüleme ile dı­
şarıdan tamamen zayıf görünen insanlarda bile, tüm
patolojik sonuçları ile birlikte viseral obezite gelişe­
bileceği gösterilmiştir. Dışı zayıf-içi şişman sendro-
mu olarak adlandırılan bu durumun, genetik ve geli­
şimsel faktör kombinasyonundan dolayı bazı popu-
lasyonlar için özellikle risk olduğu savunulmuştur.
su azaldıkça plazma leptin konsantrasyonu düşer, böyle­
ce besin alımı artarak insülin üretimi arttırılır ve tekrar yağ
depolanır. Adiponektin gibi diğer adipokinler de dokula­
rın insüline duyarlılığını etkileyerek bu kontrolde görev
alırlar. Saatlik etki gösteren kısa vadeli mekanizmalar ise
açlık ve tokluk durumlarına göre mideden salgılanan bazı
peptidler ve merkezi sinir sisteminde de yiyecek alimim
baskılayabilen insülin aracılığı ile gerçekleşir. _
Glikoz çoğu dokular için birincil metabolik yakıt ol­
duğundan, kan glikoz konsantrasyonunun olabildiğince
sabit düzeyde tutulması önemlidir; kan glikoz düzeyinin
çok düşmesi beyin fonksiyonlarını olumsuz yönde etki­
lerken, düzeyinin aşırı artması toksik etki gösterir, insülin,
yemek sonrasında etkin bir şekilde dokuların glikoz alma­
sını uyarır. Bu glikozun bir kısmı metabolize olur, bir kısmı
kas ve karaciğerde kısa vadeli enerji deposu olarak kulla­
nılmak üzere glikojene dönüştürülür ve bir kısmı karaci­
ğerde trigliseritlere dönüştürülerek yağ dokusunda, yağ
halinde uzun süreli depolanır. Tersine, açlık durumunda
dolaşımdaki glikoz düzeyi azaldıkça diğer hormonlar (ör-
182 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
Kutu 8 .2 Leptin: yağ denetleyicisi
1950 yılında Maine’de Jackson Laboratuarlarında
görevli araştırıcılar, ellerindeki bazı farelerin aşırı
şekilde şişmanladıklarını fark ettiler. Araştırmalar,
bu hayvanlarda bir çekinik gen bozukluğunun aşırı
yeme, obezite, artmış insülin düzeyleri ve kısırlığa
neden olduğunu göstermiş ve bu mutant hayvanlara
obez veya ob/ob fare adı verilmiştir. Yine aynı labo­
ratuarda, 15 yıl sonra bu kez farklı bir obez mutant
fare çeşidi keşfedilmiş ve yüksek kan glikoz düzeyi
ile karakterize bu hayvanlar da diyabetik (db/db) fare
olarak adlandırılmıştır.
Daha sonraları, ob/ob ve db/db hayvanların kanları­
nın çapraz dolaşımını kapsayan bir dizi mükemmel de­
ney, yağ dokusunda beyine etki ederek yiyecek alimim
azaltan bir faktörün varlığını ortaya koymuştur, ob/ob
fareler bu faktörü üretememelerine rağmen bu faktöre
yanıt verebilirken, db/db farelerin bu faktörü üretebil­
dikleri ancak yanıt veremedikleri saptanmıştır.
Bu deneylerden 20 yıl sonra Rockefeller Üniversi­
tesinden bir grup araştırmacı, ob/ob farelerindeki bo­
zukluğun 6. kromozomda bulunan ve salgılanabilen
bir proteini kodlayan bir genin mutasyonu nedeniyle
olduğunu saptamış ve bu proteinin saflaştırılarak
hayvanlara verilmesiyle ob/ob farelerde obezitenin
düzeldiğini göstermişlerdir. Yunancada ince/zayıf
anlamına gelen “leptos” kelimesinden esinlenerek
bu proteine leptin adı verilmiştir. Bir yıl içerisinde de
fare beyninde leptin reseptörü tanımlanmış ve db/db
farelerde bu reseptörü kodlayan genin mutant oldu­
ğu saptanarak önceki tahminler doğrulanmıştır.
Leptin, yağ hücresi büyüklüğü ile orantılı olacak
miktarda yağ dokusundan salgılanır ve vücudun
neğin glukagon, büyüme hormonu, glükokortikoidler ve
katekolaminler) enerji depolarını glikoza dönüştürmek
üzere harekete geçerler.
Besin alımında günlük veya mevsimsel değişiklikler­
le karşı karşıya olan herhangi bir hayvanın enerjiyi yağ
olarak depolama ve gerektiğinde kullanma kapasitesi, o
hayvanın hayatta kalması açısından yaşamsaldır. Bu, do­
laşımdan glikozu ve keza yağ dokusunun depolarından
kullanılabilir enerjiyi kolayca alabilecek mekanizmaların
evrimini gerektirir.
enerji depolarının durumunu ile ilgili sinyalleri beyi­
ne ulaştırır, böylece vücut ağırlığının sabit kalması­
na yardımcı olur. Leptin beyindeki özgül reseptörle­
re bağlanarak, iştah-açıcı nöropeptidlerin sentezinin
azaltılır ve iştah-kapatıcı nöropeptidlerin sentezinin
arttırır. Ek olarak, gonadotropin salınımını sağlayan
nöroendokrin düzenleyici mekanizmalara etki ede­
rek besin alımı ve üreme fonksiyonu arasındaki iliş­
kinin düzenlenmesinde önemli bir rol oynar (Bölüm
7’ye bakınız). Tüm bu fonksiyonlar, leptinin enerji
kullanımı ve yaşam öyküsü stratejisinde önemli bir
görev üstlendiğini göstermektedir.
Leptinin insan obezitesinin tedavisinde kullanı­
labileceğine yönelik ilk umutlar ne yazık ki gerçeğe
dönüşmemiştir. İnsanlarda erken yaşta başlayan ağır
obezitenin nedeni çok nadiren leptin reseptörü veya
bu yolağın alt kısmında yer alan nöropeptid mu-
tasyonlarına bağlıdır. Fakat obez insanlarda leptin
beklenen düzeyin üzerindedir ve dolayısıyla leptin
eksikliğinden çok leptine dirençli oldukları düşünü­
lebilir ve bu nedenle de dışarıdan verilen leptinle te­
davileri çok az etkili olmuştur.
Doğumdan sonraki ilk birkaç günde leptin düzey­
lerinde artış görülen kemirgenlerde yapılan deney­
sel çalışmalarda, bu hayvanların gelişimsel süreçleri
içinde belli bir zaman aralığında besin alımı ve hor­
mon düzeylerinin manipüle edilmesiyle yaşamlarının
ileri dönemlerinde yiyecek alımı ve yağ depolanması
özelliklerinde kalıcı değişikliklerin oluşturulabilece­
ği gösterilmiştir. Bu bulgular, olasılıkla leptinin yiye­
cek alımmı düzenleyen beyin devrelerinin gelişimini
kontrol ettiğini göstermektedir.
8.3 İnsan diyeti: bir evrimsel tarih
8.3.1 Tarım öncesi insanlar
Homo cinsinin ilk üyeleri yaklaşık 2 milyon yıl önce orta­
ya çıkmıştır (Bölüm 6'ya bakınız). Ancak, tarıma ilişkin ilk
arkeolojik kanıtlar sadece 12.000 yıl önce Orta Doğu'da
bulunmuştur. Bu durumda, insan ve daha önceki atala­
rımızın varoluş süreçlerinin %99'unu toplayıcı olarak ge­
çirdikleri anlaşıldığından, seçilimin, biyolojimizi ve meta-

Kutu 8 .3 Diyabet ve metabolik sendrom
Tip 2 diyabetin patofizyolojisi oldukça karmaşıktır:
genellikle insülin direncinin, kas ve karaciğerde lipid
depolanmasına ve bu organlarda insülin duyarlılı­
ğının kaybına neden olan yağ asidi metabolizması
bozukluklarına bağlı olduğu görüşünü destekleyecek
şekilde, viseral obezite ile ilişkilidir. İnsülin direnci
artışı, kan glikozunun normal düzeyde tutulabil­
mesi için, insülin sekresyonu artışını gerektirir ve bu
nedenle de hastalığın ilk evrelerinin tipik bir özelliği
belli bir glikoz düzeyi için kan insülin düzeyinin bek­
lenenden fazla olmasıdır. Birkaç yıl boyunca devam
eden artmış insülin salgısı (diyabet öncesi dönem),
sonunda |3hücrelerinin tahrip olmasına ve yeterince
insülinin salgılayamamasma neden olur. Tip 2 diya­
bet sıklıkla, insülinin kendisiyle değil, insülini taklit
eden veya insülin aktivitelerini uyaran ilaçlarla kont­
rol edilir. Örneğin sülfonilüreler (3 hücrelerinden
insülin salgılanmasını uyarırken, metformin glu-
koneogenezi inhibe ederek ve insülin duyarlılığını
arttırarak kan glikoz düzeyini düşürür. Rosiglitazon
gibi thiazolidenedion grubu ilaçlar ise insülin duyar­
bolizmamızı, toplayıcı tarzda bir yaşamı karakterize eden
fiziksel aktivite ve diyeti karşılayacak şekilde işlediği söy­
lenebilir. Bu açıdan bakıldığında metabolik hastalıkların
küresel epidemisi bir ölçüde, toplayıcılığa adapte olmuş
"antik" genomumuz ile hızla değişen modern diyet ve
yaşam tarzımız arasındaki uyumsuzluğun sonucu olarak
anlaşılabilir. Dolayısıyla günümüz hastalık tiplerini anla­
manın bir yolu da atalarımızın nasıl yaşadığını ve modern
kültürün bu eski yaşam tarzına uyum sağlamış biyolojik
yapıyla nasıl çeliştiğini anlamaktan geçer. Ancak bu ko­
lay bir iş olmadığı gibi bu soruların doğrudan yanıtları da
yoktur.
8.3.1.1 İlk insanlarda beslenme niteliğine yönelik
anatomik kanıtlar
İnsan diyetine ilişkin evrimsel veriler, yaşayan en yakın
akrabalarımız olan Afrika büyük insansı maymunları.
İNSAN DİYETİ: BİR EVRİMSEL TARİH 183
lılığını arttırlar. Tarihsel olarak, tip 2 diyabet tipik
olarak orta yaşlarda ortaya çıkarken, son birkaç on
yılda obezitenin genç yaşlarda yaygın hale gelmesi
ile birlikte yirmili ve otuzlu yaşlarda da görülmeye
başlanmıştır. Çok nadir olarak, insülinin etki yolak­
ları ile ilişkili özgül genetik bozukluklar, monogenik
bozukluğa bağlı tip 2 diyabete neden olurlar. Her ne
kadar tip 2 diyabet güçlü bir ailesel bileşene sahip ise
de, hastalığa neden olan genlerle ilgili araştırmalar
genelde sonuç alıcı olmamışlardır (Kutu 8.6’ya bakı­
nız).
Metabolik sendrom çoğunlukla tip 2 diyabet ile
ilişkili santral obezite, hipertansiyon, hiperglisemi
ve dislipidemiyi de içeren bir anomaliler bütünüdür.
Metabolik sendrom tanısı, kardiyovasküler hastalık
riskine işaret eder. Viseral yağ dokusu ve endotelden
salgılanan bazı yangısal faktörler bir dereceye ka­
dar sistemik inflamasyona ve dolayısıyla metabolik
sendromda görülen hipertansiyona katkıda buluna­
bilse de, metabolik sendromun anahtar nedeninin
insülin direnci olduğu düşünülmektedir.
şempanze ve gorillerinkinden önemli farklılıklar göste­
ren anatomimiz ve sindirim biyolojimizden gelmektedir.
Çoğu büyük Afrika insansı maymunu yaprak ve kök gibi
aşırı işleme gerektiren besinleri sindirmeye uygun bir ba­
ğırsak biyolojisine sahiptir. Buna karşılık bağırsak boyutu
insanda bir hayli küçülmüştür, bu da insan ve maymun
soy hatlarının birbirlerinden ayrılmasından sonra büyük
bağırsak varlığına gereksinimin azaldığını göstermekte­
dir. Daha kısa bir bağırsağın evrimi sindirimi kolay, kalorisi
yüksek ve selüloz içeriği düşük besinlere adapte olma ile
birlikte gerçekleşmiş olmalıdır.
Olasılıklardan biri bağırsak boyutundaki küçülmenin
et tüketiminin artışına eşlik etmiş olmasıdır. Tanzanya'da
Olduvai Vadisi gibi ilk Homo habilis alanlarında bulunan
memeli kemiklerinde kesme işaretleri ve kasaplığa ilişkin
başka işaretler bulunmaktadır. Büyük olasılıkla, ilk Homo
populasyonları savana etoburlarının beslendiği leşlerden
184 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
arta kalanlardan et temin edebilmekteydiler. Modern
etoburların av bölgelerinin değerlendirilmesi, etoburların
öldürdükleri hayvanların beyin, kemik iliği ve küçük et par­
çalarını yemediklerini göstermiştir. Tüm bu kalıntılar, özel­
likle beyin gelişimi için insanların ihtiyaç duyduğu dokoza-
hekzaenoik asit (DHA) gibi esansiyel yağ asitlerini de içeren
zengin yağ kaynağı olan besinlerdir, insanların uzun zincirli
yağ asitlerine olan gereksinimleri (C20 ve C22) etoburların-
kine benzer, bu da bitkisel kökenli kısa yağ asitlerini (C18)
uzatmak ve doygunlaştırmak için metabolik kapasitele­
rinin yetersiz olduğuna ve erken homininlerin diyetinin
önemli bir kısmının hayvansal yağlardan oluştuğuna işaret
etmektedir. Avcılıkla veya leş artıklarından elde edilen ete
dayalı beslenmeye yönelik kanıtlar Homo erectus'un ortaya
çıkmasıyla daha da artmakta ve 150.000 yıl önce modern
insanın oluşmasıyla iyice belirgin hale gelmektedir. Ete da­
yalı bir diyete geçiş büyük olasılıkla daha büyük bir bağır­
sak yönünde işleyen seçilimi zayıflatmış ve bu da bağırsak
boyutunda küçülmeye yol açmıştır.
8.3.1.2 Modern toplayıcı populasyonlar: bize ne
öğretiyorlar?
Eski tarihlerde yaşamış veya günümüzde yaşamakta olan
ve avcı-toplayıcı olarak geçinen ilkel insan populasyonları,
atalarımızın diyetine yönelik bilgilerin elde edilebileceği
önemli kaynaklardır. Ancak bu tür populasyonlardan ne­
ler öğrenebileceğimize geçmeden önce bazı önemli nok­
taların hatırlanması gerekmektedir. Her şeyden önce, bu
tür populasyonların insan evriminin erken döneminden
kalmış insanlar olduğunu düşünmek yanlış olacaktır. Gü­
nümüzde, doğrudan veya dolaylı olarak diğer toplumların
düşünsel akım, teknoloji veya kültürel pratiklerinden hiç­
bir şekilde etkilenmemiş bir populasyon olasılıkla yoktur.
Küresel ekonomik sistemden veya sömürge sisteminin
kurullarından etkilenmemiş ve el değmemiş bir "kayıp
kabile" düşüncesi neredeyse bir efsanedir. Tüm modern
avcı-toplayıcılar mal ticareti, bulaşıcı hastalıklar (Bölüm 9'a
bakınız), kültürel pratikler ve her zaman belirgin olmayan
daha birçok nedenin etkisi altında şekillenmişlerdir.
Oldukça farklı çevrelerde yaşıyor olmalarına rağmen,
günümüz avcı-toplayıcılarının tek ortak noktası yaşadıkla­
rı yerlerin çiftçilik gibi yoğun kaynak üretimi için elverişli
olmayışıdır. Oysa uzak avcı-toplayıcı atalarımız, olasılıkla
günümüzde nüfusun en yoğun olduğu verimli topraklar­
da yerleşmeyi tercih ederlerdi. Günümüzde bu tür verimli
topraklarda yaşamakta olan avcı-toplayıcı insan topluluk­
ları bulunmadığından, atalarımıza ait toplayıcı diyetlerin
neler olabileceği konusunda da kayıt yoktur. Günümüz
avcı-toplayıcı insanları, çoğu kez sömürgeci populasyonlar
tarafından farklı sıra dışı çevrelerde yaşamaya zorlanmışlar­
dır. Gerçekten de, günümüzde avcı-toplayıcı olan bazı po­
pulasyonlar, geçmişte böyle değildi: bazıları eskiden zorla
yerlerinden edilmiş ve marjinal bir ortamda yeni bir yaşam
biçimi edinmiş tarım yapan insanların torunlarıdır. Bu ve
başka nedenlerden dolayı modern avcı-toplayıcı insanların
evrimsel bir kalıntı olarak görülmesi doğru değildir.
Dikkate alınması gereken tüm bu noktalara rağmen,
yine de günümüz avcı-toplayıcıları, uzak atalarımızın
tükettikleri olası besinler hakkında önemli ipuçları sağ­
lamaktadırlar. Küçük bir düşünce deneyi bunun neden­
lerini açıkça ortaya koyar. Yakın arkadaş ve aile fertleriniz­
den oluşan 20 kişilik bir grupla birlikte ulaşımın olmadı­
ğı, yerleşim yerlerinden uzakta ve iletişim olanaklarının
bulunmadığı bir bölgeye gönderildiğinizi düşünün. Eğer
grubunuz hayatta kalmışsa, ancak o bölgede doğal ola­
rak bulunan bitki, kök, küçük avlar, yemiş ve meyvelerden
oluşan besin kaynaklarını tüketerek mümkün olmuştur.
Deneme-yanılma metoduyla zamanla, hangi besinlerin
lezzetli, hangilerinin sindirilebilir ve hangilerinin tehlikeli
olduğuna dair geniş bir bilgi birikiminiz oluşacaktır. Ayrı­
ca zamanla avlanmak veya tuzak kurmak için yöntemler
geliştirecek ve bunlardan edindiğiniz av etini işleme ve
pişirme yollarını bulacaksınızdır. Çok sayıda nesil sonrası,
grubunuz tamamen yerel yaşam koşullarına uygun bir
bilgi, kültür, yiyecek üretme, işleme ve pişirme teknikleri
geliştirilmiş olacaktır.
Belirli bir ekolojik ortam veya habitatta avcılık ve top­
layıcılıkla hayatta kalabilmenin yolları sınırlıdır. Örneğin,
önemli kalori kaynaklarının miktarı veya kolayca yakala­
nabilecek av hayvanlarının sayısı genelde çok az olacaktır.
Sonuç olarak, aynı çevre koşullarında yaşamak zorunda
kalan farklı gruplar beslenmek için aynı stratejilere döne­
cek ve mevsimsel değişikliklere göre farklı besin alanla­
rına ulaşabilmek için aynı göç yollarını kullanacaklardır.
Dolayısıyla, yakın arkadaşlarınızdan oluşan bu farazi grup
her ne kadar geçmişle günümüz arasında evrimsel bir
halka olmasa da, yine de aynı doğal besin kaynakları ile
yaşamış olan ilk insanlar gibi beslenecek ve onlara benzer
bir yaşam tarzı oluşturacaklardır. Şu halde günümüz avcı-
toplayıcı toplulukları da bu farazi grup gibi düşünülmeli­
dir: yani bu tür gruplar bir evrimsel kalıntıdan endüstriyel
topluma geçiş halkası olarak değil, izole yaşayan ve temel
 İNSAN DİYETİ: BİR EVRİMSEL TARİH 185

yiyecek maddelerine erişimi olmadığından avcılık ve top­
layıcılıkla sürdürülebilen yaşam hakkında bilgi kaynağı
olan topluluklar olarak görülmelidir.
Öyleyse, günümüz avcı-toplayıcı populasyonları ne
yemektedirler? Toplayıcı diyetinin belirleyici özelliklerin­
den biri, populasyonların tükettikleri besinlerin çok bü­
yük farklılıklar göstermesidir. Çoğunlukla avcılık diyetin
önemli bir bileşenidir ve sıklıkla tüketilen toplam kalori­
nin yarısı veya daha fazlasını oluşturur. Ancak, etten elde
edilen kalori oranları populasyonlar arasında büyük fark­
lılıklar göstermektedir. Örneğin kuzey kutbunda yaşayan
Eskimo Inuitlerl (Kutu 8.4) kalorilerinin %99'unu etten
karşılarken, Botsvvana'da yaşayan iKung sanlar (veya Kho-
isan) kalorilerinin çoğunu hayvansal olmayan, çok çeşitli
besinlerden alırlar. Sadece vejetaryen olarak yaşadığı
bilinen bir grup yoktur ve haklarında detaylı olarak bilgi
bulunan, günümüzde veya tarihte yaşamış toplayıcı po­
pulasyonlar kalorilerinin en az %25'lnl etten alırlar.

Kutu 8.4 Birincil olarak vejeteryan mı yoksa etobur bir tür müyüz?

İnsan evriminde avcılığın rolü eskiden beri tartışıl­
makta olan bir konudur. 1950’lerden itibaren, insan
fosil kayıtları ile ilk homininlerin avcılık yaptığına
dair veriler gün ışığına çıkmış ve “avcı insan” kav­
ramı sadece toplumun değil antropologların da ilgi­
sini çekmeye başlamıştır.
Toplayıcı bir populasyon üzerinde gerçekleştiri­
len ilk detaylı etnografik çalışmalardan biri, avcılıkla
ilgili bu varsayımı yalanlayacak niteliktedir. Ant­
ropologlar 1960’h yılların sonundan 1970’li şallara
uzanan sürede, Botswana kırsalındaki çalılık alan­
larda, zorlu çevre koşullarına uyum sağlayarak bir
yaşam oluşturmayı becermiş Bostwanali iKung san
populasyonunun ekolojisi, diyeti ve demografisi ile
ilgili detaylı bir çalışma gerçekleştirmişlerdir. Bu ça­
lışmadan elde edilen sonuçlar çok şaşırtıcı olmuştur.

Pop ulasyo nlar

Şekil 8.2 Toplayıcı populasyonların diyetleri farklılık göstermektedir: bitkisel ve hayvansal kaynaklı kalorilerin, tarihte
yaşamış ve günümüz toplayıcı populasyonlarının diyetlerindeki oranları. İKung toplumu için iki farklı çalışmanın sonucu
verilmiştir (Kaplan vd. (2000) Evolutionary Anthropology 9 , 156-185)
186 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
iKunglar, günün yaklaşık 3 saatini yiyecek bulmak ve
işlemek için, günün geri kalanını elişleri yapmak, ço­
cuk bakmak, eğlence ve dinlenme için harcarlar. Da­
hası, ana besin kaynağının avlanmaya dayalı olduğu
yönündeki varsayım, kalorilerinin büyük bir kısmını
fazla miktarda topladıkları mongongo adı verilen
yemişlerden sağladıklarının görülmesi ile sorgulanır
olmuştur. Her ne kadar erkekler yemişe dayalı bes­
lenmeye yardımcı olacak şekilde avcılık yapmışlarsa
da, av eti iKungların günlük kalori gereksinimlerinin
sadece küçük bir bölümünü oluşturmuştur.
iKung projesi, halen toplayıcı populasyonlar üze­
rinde gerçekleştirilmiş ilk ve en detaylı çalışma olarak
kabul edilir. iKung’ların uzak atalarımızın nasıl ya­
şadıklarına dair ipuçları veren, hominin geçmişinin
bir ikonu olarak kabul edilmesine şaşırmamak gere­
kir. Büyüleyici olmalarına rağmen, problem iKung-
ların birçok ölçüt bakımından tipik olarak toplayıcı
olmamalarıdır. Eski ve günümüz toplayıcı populas-
yonlarmın beslenmeleri ile ilgili değerlendirmeler,
iKungların gerçekte bu açıdan sıra dışı olduğunu
Toplayıcı populasyonlar üzerinde yapılan çalışma­
lar, bu insanların kalorilerinin hatırı sayılır bir kısmını da
yaşadıkları ortamda bulunan sebze ve meyvelerden al­
dıklarını göstermiştir. Günümüz kentli insanlarının diye­
tinden farklı olarak, bu bitkisel kaynak yüksek vitamin
ve lif sağlayacak ve karbonhidrat içeriği düşük glisemik
indekse (kan şekerini yükseltme ve dolayısıyla insülin sal­
gısını arttırma etkinliği) sahip besinler olacaktır. Toplayıcı
diyeti ile modern Batı tarzı beslenmenin önemli bir diğer
farkı da elektrolitlerin alimidir. Modern toplayıcılar, ticari
olarak satılan tuza erişemediklerinden modern beslenme
tarzına göre daha düşük miktarda sodyum tüketirler ve
bu nedenle de arteriyel hipertansiyon görülmez.
Son zamanlarda gerçekleşen iki önemli beslenme
dönüşümü -Neolitik Devrim ve "beslenme dönüşümü"-
insanın beslenme alışkanlıkları ve yaşam tarzında köklü
değişikliklere yol açmıştır. Günümüzdeki metabolik has­
talıklar afetinin, kısmen Paleolitik biyolojimiz ile günü­
göstermektedir. Oysa çoğu toplayıcılar, kalorilerinin
büyük bir kısmını avcılıktan sağlarlar. iKunglar har­
cadıkları kalorinin %33’unu etten sağlarken, eldeki
veriler diğer toplayıcı populasyonlar için bu oranın
%75’e yakın olduğunu göstermektedir (Şekil 8.2).
Et tüketiminin insan evrimindeki önemi ile ilgili
tartışmalar devam etmekle birlikte, modern insan
evriminin büyük bir bölümünde, hatta tümünde, ya­
şamı sürdürebilmek için avcılık yapıldığı konusunda
çok az soru işareti vardır. Burada ilginç olan, topla­
yıcı topluluklarda, hatta kalorilerinin %99’unu hay­
vansal et ve yağdan karşılayan kutup Inuitları (Eski-
molarda) gibi topluluklarda bile, kronik dejeneratif
hastalıklara rastlanmayışıdır. Günümüz endüstriyel
toplumlarında et tüketimine bağlı olarak gelişen
bazı sağlık problemlerinin, et tüketimi miktarından
çok etin içeriği ve yapısı ile ilintili olduğu görülmek­
tedir. Besiciliğe geçiş ve endüstriyel besicilik, tüketi­
len etin içeriğinin değişmesine ve yüksek yağ oranlı,
farklı yağ asitleri ve kolesterol içeren etlerin diyeti­
mize girmesine neden olmuştur.
müz yaşam tarzı ve diyeti arasında uyumsuzluğa neden
olan bu geçişler sonucu olduğu düşünülebilir.
8.3.2 Neolitik Devrim
Yaklaşık 13.000 yıl önce Orta Doğu'da başlayan süreçte,
insan yaşam tarzında iki köklü değişim meydana gelmiş­
tir. Birincisi, bazı bölgelerde avcı-toplayıcıların göçer ya­
şamı kademeli olarak yerini yerleşik köy yaşamına bırak­
mıştır. İkincisi, insanlar yerleşik yaşamları ile birlikte, bitki
ve hayvanları evcilleştirmeye ve besin olarak kullanmaya
başlamışlardır.
Neolitik Devrim sırasında, yeryüzünde yaklaşık 5 mil­
yon insan yaşamaktaydı. Son Maksimum Buzul Dönemi
binlerce yıl önce sona ermiş, fakat "Genç Dryas"ile birlikte
serin ve kuru bir iklim başlayarak, yaklaşık 10.000 yıl önce,
erken Holosen döneminin ilk ısınma evresine geçilmişti.
Son Buzul Maksimum Dönemde hayatta kalmayı başara­

bilmiş hayvan türlerinin aşırı avlanma sonucunda tüken­
mesi veya giderek çoğalan insan nüfusunun işlenebilir
arazilerde zaten yerleşmiş olması nedenleriyle gelişen
kaynak veya nüfus baskısı gibi unsurlar, tarımın nasıl baş­
ladığına yönelik açıklamalarda sıklıkla kullanılmaktadır.
Fakat Orta Doğu'da bulunan arkeolojik kanıtlar, planlı
tarımdan yaklaşık 3.000 yıl önce yerleşik yaşama geçil­
diğini açıkça göstermektedir. Yerleşik yaşamın nedeni ne
olursa olsun (ister diğer toplayıcı guruplara karşı savun­
ma, isterse daha kuru bir iklimde, vaha gibi bir yerde, bir
arada yaşamak ihtiyacı nedeniyle), göçebe guruplar için
tipik olan düşük doğurganlık oranında bir artışa neden
olduğundan, tek başına bir nüfus baskısı oluşturmuştur.
Göçebeler şartları gereği, genellikle bir çocuk yürümeye
başlamadan İkincisini doğurmayarak, bakıma muhtaç ço­
cukların sayısını kısıtlamaya zorlanmış ve bu da göçebe
toplumlarda doğumlar arası sürenin 4-5 yıl kadar olma­
sıyla sonuçlanmıştır.
İlk yerleşik guruplar, çeşitli hayvan ve bitki türlerini
yetiştirmiş olmalıdırlar ve yabanıl tahılları tanıdıkça ve
kullandıkça, nasıl bilinçli olarak bu tohumları toplamaya
ve ekmeye, daha sonra da keçi, koyun gibi hayvanları ev­
cilleştirmeye başladıklarını anlamak zor değildir. Yaklaşık
11.500 yıl önce Orta Doğu tarla bitkileri çeşitliliği veya
paketi, yerleşik çiftçiler tarafından yetiştirilen tahıl (arpa
ve buğday) ve bakliyatlarla (mercimek ve bezelye) iyi bir
şekilde oluşturulmuş ve 9.000 yıl önce de buna esas hay­
vanlar (koyun, keçi, sığır, domuz) eklenmiştir. Bunu, bu
paketin veya bileşenlerinin, çiftçilerin göçü veya kültü­
rel yayılma ile Avrupa, Kuzey Afrika ve Batı Asya'ya ihracı
izlemiştir. Dünyanın farklı bölgelerinde farklı ürün pa­
ketlerinin ekilmesi ile Doğu Asya'da (esas olarak pirinç),
Orta Amerika'da (mısır), Güney Amerika'da (patates), Batı
Afrika'da (darı) ve Yeni Gine'de (tatlı patates, yer elması)
bağımsız olarak çiftçilik gelişmiş, bu erken tarım örüntüle-
rinin biyocoğrafik dağılımı, günümüz ekonomik gelişme
örüntülerini de etkilemiş olmalıdır. İlk uyaran ne olursa
olsun, tarımla birlikte gelişen nüfus artışı, geri dönülemez
bir sürecin başladığını ifade etmektedir; adı geçen dö­
nemden 9.000 veya 10.000 yıl sonra, Roma İmparatorlu­
ğu zamanında Dünya nüfusu 130 milyona ulaşmıştır.
Populasyonun yiyecek stokunun devamlılığı ve top­
lum sağlığı açısından tarım olumlu bir gelişme miydi?
Tarım populasyonu büyütmüş ve daha da önemlisi, çöm­
lekçiler, metal işçileri, askerler ve düşünürler gibi modern
toplumların gelişmesinde temel olan uzman kişilerin
İNSAN DİYETİ: BİR EVRİMSEL TARİH 187
oluşmasına olanak sağlamıştır. Bununla birlikte isten­
meyen etkileri de olmuştur: beraberinde köleliği getiren
sosyal hiyerarşinin başlamasına ve insanların kalabalık
toplumlarda yaşamaya başlamasıyla patojen ve parazit­
lerin yayılmasına (Bölüm 9'a bakınız) neden olmuş, sınır­
lı sayıda besin çeşidi kaynağına dayalı beslenmenin yol
açtığı problemleri ve iklim değişiklikleri veya tarım zarar­
lıları nedeniyle mahsulün heba olması sonucunda kıtlık
sorunlarını beraberinde getirmiştir. Toplayıcılıktan tarıma
geçiş ile birlikte çocuk büyümesi, erişkin boyu, enfeksi­
yon ve anemi sıklıkları ile yaşam süresinin olumsuz yönde
etkilendiğine ilişkin iskelet ve diş kalıntıları bulunmakta­
dır. Örneğin bulunan iskelet kalıntıları, yerleşik çiftçilerde
demir eksikliği anemisi ve bulaşıcı hastalık sıklığının arttı­
ğını göstermektedir.
Ürünün kaybedilmesi sonucunda gelişen ve çoğu kez
siyasi ihtilaflar nedeniyle daha da alevlenen kıtlık, insan­
lığın yakın tarihinin sıklıkla tekrarlanan bir sorunudur. Nil
nehrinin kuruması sonucunda eski Mısır'da veya 1845
yılında bir patates zararlısı nedeniyle İrlanda'da ve gü­
nümüzde Afrika'da görülen kıtlık sorunları bunlara birer
örnektir. Tarımın mevsimselliği nedeniyle Batı Afrika'da,
günümüzde bile harman zamanı öncesi mevsimsel bir
"kıtlık dönemi" yaşanmaktadır. Buna karşılık daha sonra
tartışacağımız gibi, Neolitik Devrim öncesi bir kıtlık soru­
nun varlığı bilinmemektedir.
8.3.3 Modern beslenmeye geçiş
Görüldüğü gibi tarımın gelişmesi besin bolluğu ve gü­
venliği ile eşdeğer olarak düşünülmemelidir; aslında çoğu
kez tam tersi olmuştur. Tarım yapan populasyonlar, top­
layıcı atalarına göre daha fazla mikronütriyent ve enerji
sıkıntısına eğilimlidirler. Günümüz tarım toplumlarının en
belirleyici özelliği olan ve birçoğumuzun garanti gördüğü
yiyecek bolluğu, çok yakın zamanların, hatta bazı bölge­
lerde halen devam eden gelişmenin sonucudur. Besinsel
geçiş süreci olarak adlandırılan bu olay hem beslenme
hem de yaşam tarzındaki değişikliklerin bir ürünüdür.
Bu geçiş sürecine katkıda bulunan birçok faktör vardır.
Bunlardan bir tanesi, özellikle bitkisel kaynaklı rafine kar­
bonhidrat ve yağların daha ucuza üretilebilmesidir. Daha
büyük ticaret, ürün fiyatlarını düşüren yoğun endüstriyel
tarım uygulamalarının gelişmesi ve kırsaldan kente göç
sonucunda filizlenen yeni pazarların büyümesi sürece
188 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
katkıda bulunmuşlardır. Reklam ve iletişim olanakları da
bu ürünlerin tercih edilmesine neden olmaktadır. Bunu
anlayabilmek için, "fast food" restoran zincirlerine ve
"Kola"nın tüm dünyada bilinen bir kelime haline gelmesi­
ne bakmak yeterlidir. Ancak tüm bu alışkanlıklar, bu geçiş
sürecine direnmeyen insan toplumları sayesinde geliş­
miştir. Örneğin, fakir toplumlarda geleneksel olarak, ye­
mek pişirmede kullanılan yağların az bulunur olmasının,
yağ fiyatlarının düşmesi ve daha kolay edinilebilir hale
gelmesiyle fazla yağ tüketimini teşvik etmesi bir talihsiz­
liktir. Böylesi toplumlarda, gelir düzeyi arttıkça yağ oranı
yüksek besinlerin tüketimi de artış göstermektedir.
Çin, bu geçişe güzel bir örnek oluşturur. Kültür Devri­
mi sonrası dönemde, yani 1970'li yıllarda, Çin'de yiyecek
sıkıntısı önemli bir sorundu. Televizyon yoktu, otobüs ve
diğer toplu taşıma araçları sınırlı idi ve diğer ülkelerle
yiyecek ticareti çok azdı. Az miktarda işlenmiş besin bu­
lunuyordu ve birçok kırsal ve kentsel işler büyük ölçüde
insan gücüne dayanıyordu: tarlalar sabanla sürülüyor ve
fabrikalarda malzeme ile donanımların taşınması ve yer­
leştirilmesi büyük oranda insan gücüyle sağlanıyordu.
Ancak son birkaç on yılda Çin'de, iş ve yaşam tarzında
köklü değişiklikler olmuştur. Günümüzde birçok çiftlikte
traktör, fabrikalarda fork-liftler kullanılmakta, ofislerde
yazıcılar, faks makineleri ve modern telefon sistemleri ile
birlikte internet de bulunmaktadır. Meşrubat ve işlenmiş
yiyecekler 2000 'li yıllardan itibaren her yerde tüketilmeye
başlanmış ve televizyon evlerin yaklaşık %90'ına girmiş­
tir. Hong Kong ve Batı ülkeleri kaynaklı reklamlar giderek
artmış ve televizyonlar, ilan tahtaları ve magazin dergileri
yoluyla halka ulaşımları sağlanmıştır. Bisiklet kullanımı
azalmış, buna karşılık toplu ulaşım olanakları ve otomobil
sayısı artmıştır. Milyonlarca Çinlinin yaşamları, sadece bir
kuşakta, tarıma dayalı ekonomiden modern endüstriyel
ekonomiye dayalı hale dönüşmüştür. Çinli çocuklarda
obezite sıklığını gösteren veriler bu geçişin sonuçları­
na işaret eder niteliktedir. Obezite sıklığı 2-6 yaş arası
çocuklarda 1989 yılında %4,2 iken, 1997 yılında %6,4'e
ulaşmıştır. Bu artış daha çok, aynı dönem içerisinde obe-
zitenin %1,5'tan % 12,6'ya ve normal kilonun üzerinde
olmanın ise %14,6'dan % 28,9'a ulaştığı kentsel alanlarda
gerçekleşmiştir. Buna benzer değişiklikler dünyanın baş­
ka yerlerinde de, örneğin Latin Amerika ile Asya ve Orta
Doğu'nun bazı bölgelerinde de görülmektedir.
8.3.4 Çok yemek fakat yetersiz beslenmek
Tanımlamış olduğumuz toplayıcı populasyonlar, Batı tarzı
bir beslenme ve yaşam biçiminin benimsendiği son birkaç
kuşağa kadar, diyabet ve obezite gibi kronik hastalıklar­
dan uzaktılar. Aslında, toplayıcıların aşırı et tüketimi belki
de birçok okuyucuyu düşünmeye sevk etmiştir. Toplayı­
cıların tükettikleri et miktarı, endüstriyel Batı toplumları-
nın tükettikleri miktarın çok üzerindedir. Amerika Birleşik
Devletleri'nde bir kişi, tipik olarak günde 2.700 kcal almak­
tadır ve bu enerjinin %15'i etten, % 10 'u süt ürünlerinden,
%75'i ise un, tatlandırıcılar, yağlar, meyveler, sebzeler ve
diğer ürünlerden sağlanmaktadır. Yani Amerikalılar top­
layıcı insanlara göre, enerjilerinin çok küçük bir miktarını
etten sağlamaktadırlar. Fazla et tüketimi gerçekten sağlı­
ğımız için kötü ise, kronik metabolik hastalıkların Amerika
Birleşik Devletleri ve benzeri toplumlarda giderek artması,
buna karşılık toplayıcı toplumlarda bu hastalıkların nere­
deyse hiç görülmemesi nasıl açıklanabilir?
Bir önemli nokta, tüm etlerin aynı olmamasıdır. Top­
layıcıların tükettikleri av eti yağsızdır (proteince zengin­
dir) ve besi hayvanından elde edilen ete kıyasla sağladı­
ğı enerjinin sadece yarısını yağdan alır (Şekil 8.3). Tarih
boyunca, geliştirilen hayvancılık teknikleri ile insanlar,
özellikle eti daha yağlı ve lezzetli olan hayvanları yetiş­
tirmişlerdir. Ayrıca, kas hücreleri içerisinde veya arasında
yağ damlacıkları (trigliseridler) depolanması gibi lezzet
arttırıcı yöntemler geliştirilmiştir. Ek olarak, ABD gibi en­
düstriyel besiciliğin gelişmiş olduğu ülkelerde besi hay­
vanları doğal besinleri olan ot yerine, gerek fazlaca üre­
tilmesi, gerekse devlet desteğinin sağlanması nedeniyle,
mısır gibi tahıllarla beslenmektedirler. Tahıl ile beslenen
hayvanın eti, otlayan hayvana göre daha yağlıdır ve daha
fazla miktarda doymuş ve tekli doymamış yağ içerir. Buna
karşılık, sağlığa faydalı olan çoklu doymamış yağlar açı­
sından fakirdir (Şekil 8.4). Dolayısıyla günümüzde et ola­
rak adlandırdığımız besin, milyonlarca yıl boyunca ilk in­
sanların besinlerinin önemli bir kısmını oluşturmuş olan
etten çok farklıdır.
Bu değişikliklerden kaynaklanan sağlık sorunları da
vardır. Besi hayvanlarının etlerini tüketirken yalnızca
daha fazla kalori almakla kalmıyor, aynı zamanda kardio-
vasküler hastalıklara yol açan kolesterolün yükselmesine
neden olan doymuş yağ asitlerini de daha fazla almış olu­
yoruz. Son yıllarda yapılan çalışmalar, doymuş yağ asit-
 İNSAN DİYETİ: BİR EVRİMSEL TARİH 189

40-ı
%37

%20
20 -
%17

"D
<71 Şekil 8.3 Süpermarketten alınan etteki
yüksek yağ oranı: evcil ve yabanıl av
hayvanlarının kaslarındaki yağ içeriklerinin
besinsel kalorideki yüzdeleri (veriler
Cordain vd. (2002) European Journal o f
0
A ntilop G eyik Kuzey Am erika Afrika O tlayan Y em lenen Clinical Nutrition 56 (suppl.1), S42-S52, den
g eyiğ i geyiği sığır sığır alınmıştır).

□ Yabanıl av eti (ortalam a)

□ O tlayan sığır
■ Y em len en sığır

Şekil 8.4 Süpermarket etindeki düşük yağ

kalitesi: yabanıl av hayvanı ve evcil sığır
kasındaki yağ asidi bileşenleri (veriler Cordain
vd. (2002) European Journal o f Clinical Nutrition
D oym uş Tekli doym am ış Çoklu d oym am ış 56 (suppl.1), S42-S52, den alınmıştır).

lerinin aşırı tüketiminin bilinen kötü etkilerine ek olarak,
ateroskleroz gibi hastalıklarda önemli rol oynayan bazı
yağ asitlerinin ve özellikle yağ asidi oranlarının da önemi­
ni açıkça ortaya koymaktadır. Omega-3 yağ asitleri özel­
likle önemlidir. Bunlar vücutta çok fazla üretilmezler, yani
esansiyel yağlardır. Omega-3 yağ asitlerinin pıhtılaşma ve
yangıyı azaltmak gibi birçok fonksiyonu bulunmaktadır.
Yine esansiyel olan Omega -6 yağ asitleri, yangıyı arttı­
racak yönde dengeyi bozarlar. Bu yağ asitlerinin oranı
vücut sağlığı için son derece önemlidir ve besinlerdeki
yüksek omega-6/omega-3 oranı insan sağlığı için tehli­
ke oluşturmaktadır. Bilinen kötü yan etkilerine ek olarak,
besi hayvanlarının, özellikle tahılla beslenen hayvanların
eti omega-3 yağ asidince fakir ve omega-6 yağ asidince
zengindir. Dolayısıyla, bu tür etlerin tüketimi insan sağlı­
ğını olumsuz yönde etkilemektedir. Son 20 yıl içerisinde
insan sütündeki omega-6/omega-3 oranı belirgin bir şe­
kilde artmıştır. Bu da, değişen beslenme davranışlarımı­
zın biyolojimizi nasıl etkilediğini göstermektedir.
Birçok ülkede halk sağlığı açısından et ve et ürünleri
tüketiminin azaltılmaya çalışılması, bitkisel yağların daha
fazla tüketilmesine yol açmıştır. Et ve kümes hayvanları et-
190 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM

K u tu 8 .5 İştahı ne kontrol eder?

Seçtiğimiz yiyecekler içindeki özgül temel besin

maddelerinin alımmı kontrol eden mekanizmalar
var mıdır? Bu sorunun yanıtı “evet” gibi görünmek­
tedir ve protein, en sıkı şekilde kontrol edilen temel
besin maddesidir. Üç temel besin maddesi arasında
en düşük miktarda aldığımız besinin protein olduğu
düşünülürse, bu durum belki de şaşırtıcıdır. Fakat
göreceğimiz gibi, bu özelliğin günümüz obezite epi­
demisine ilişkin düşündürdükleri olabilir.
Yağın herbir gramında, protein ve karbonhidrata
göre iki kat daha fazla enerji bulunduğundan, daha 1970-2000 arasında diyatteki protein
doyurucu olduğu düşünülebilir. Yağın yiyeceklerin
lezzetini arttırdığı yadsınmaz bir gerçek olmasına
karşın, eldeki veriler yağın karbonhidratlara göre
daha zayıf bir doygunluk sinyali oluşturduğunu gös­
termektedir. Hatta en fazla doygunluk sinyalinin
proteinler tarafından oluşturulduğuna dair görüş
giderek güçlenmektedir. Böcekler, omurgalılar ve
insanlar dâhil memeliler üzerinde yapılan çalışma­
larda, birçok türün aldıkları protein miktarını çok
sıkı bir şekilde kontrol ettikleri, buna karşılık yağ ve
karbonhidratlardan alınan kalorilerin ise değişken­ 1970-2000 arasında diyetteki yağ

lik gösterdiği saptanmıştır. Bunun en olası nedeni,

vücudun protein depolama yetisinin olmayışı nede­
niyle, amino asit düzeylerinin ancak protein alımı ile
düzenlenebiliyor olmasıdır. Böylece, yağ ve karbon­
hidratça zengin (yani proteince fakir) bir beslenme
tarzında, protein ihtiyacım karşılayabilmek için daha
fazla total kalori kullanılmaktadır. Bunun sonucun­
da da kilo artışı ortaya çıkmaktadır. Tersine, prote­
ince zengin bir beslenme tarzında ise, hedef protein
ihtiyacı daha çabuk sağlanacak ve ek kalori alımına
1970-2000 arasında diyetteki karbonhidrat
gerek kalmayacaktır. Atkins diyeti gibi yüksek pro­
oranındaki değişiklik (%)
tein diyetlerinin kısa dönemde başarılı olması buna
bağlanmıştır. Şekil 8.5 Yüksek gelirli ülkelerdeki obezite sıklığı (numaralı
veri noktaları), diyetteki protein içeriğinde son zamanlarda
Bu çıkarım, insanda vücut ağırlığının kontrolü­
görülen değişikler İle oldukça iyi bir şekilde orantılıdır.
nü anlamada önemli işaretler içermektedir. İnsan 1, Avustralya; 2, Kanada; 3, Danimarka; 4, Finlandiya; 5,
evriminde ilk kez, yüksek yağ ve karbonhidrat içe­ Fransa; 6, Almanya; 7, İtalya; 8, Hollanda; 9, Yeni Zelanda;
rikli besinler her zaman ulaşılabilir hale gelmiştir. 10, ispanya; 11, İsveç; 12, Britanya; 13, Amerika Birleşik
Devletleri (Simpson & Raubenheimer (2005) Obesity
Dolayısıyla, enerjice zengin ama proteince fakir yi-
Reviews 6,133-142; isimli yayından izinle alınmıştır).

yeceklerin bolca bulunduğu günümüz ortamında,
eğer insanların protein alimim kontrol eden içsel bir
mekanizma varsa, karbonhidrat ve yağların aşırı tü­
ketimine neden olacaktır. Elbette modern yaşamın
karakteri olarak gideren azalan fiziksel aktivite dü­
zeyleri, diyetteki bu değişimin yağ birikimi üzerin­
deki etkisini daha da arttıracaktır. On üç gelişmiş
ülkeden oluşan bir örnek üzerinde yapılan bir çalış­
lerine göre kolesterol profiline daha az etkili olan bitkisel
yağlar, genellikle tekli ve çoklu doymamış yağ asitlerince
zengindir. Ancak, sıklıkla kullanılan bazı bitkisel yağlar,
yağ asidi profilleri ve bazı diğer özellikleri nedeniyle yine
de sağlığa zararlıdır. Örneğin çok fazla üretilen ve işlenmiş
gıdalarda yaygın olarak kullanılan soya fasulyesi ve mısır
yağı, çok yüksek omega-6/omega-3 oranına sahiptir. Yine
çok yaygın olarak kullanılan palmiye ve Hindistan cevizi
yağları da çok yüksek düzeyde doymuş yağ içermektedir.
Beslenme şeklimiz, sağlığımızı ve metabolik hastalık
riskini etkileyecek şekilde, başka açılardan da değişmiş­
tir. Modern toplayıcılar, karbonhidrat gereksinimlerinin
büyük bir kısmını meyveler ve nişastaca zengin yumru
köklerden karşılamaktadırlar. Batı toplumları ise, vücutta
daha çabuk metabolize olduklarından (yüksek glisemik
indekse sahip) insülin salimini gibi homeostatik süreçle­
ri etkileyen ve bu yönüyle de doğal şeker ve nişastadan
farklı olan rafine şeker ve tatlandırıcılar kullanırlar. Rafine
etme, yani arıtma işlemi, zengin lif ve mineral kaynağı
olan besin ortamından şekerin ayrıştırılmasıdır.
Beslenmemiz rafine edilmiş ve enerji yüklü besinlere
yönelirken, fiziksel aktivitemiz ise son birkaç on yılda, çe­
şitli küresel ekonomik ve sosyal eğilimler gereği, giderek
azalmıştır. Atalarımız, yaşamlarının önemli bir kısmını
toplayıcı göçebeler olarak devamlı hareket halinde geçir­
mişlerken, modern yaşamımız bu temel tarzdan gittikçe
sapmaktadır. Fiziksel aktivite bir işle, dinlenmeyle veya
hareket halinde olmayla ilişkilendirilen bölümlere ayrıla­
bilir ve bunların hepsi son birkaç kuşakta önemli değişik­
liklere uğramıştır. Servis sektörünün gelişimi ve üretim iş­
lemlerinin mekanizasyonu nedeniyle, çalışma esnasında
İNSAN DİYETİ: BİR EVRİMSEL TARİH 191
mada, son 30 yıl içinde diyetteki protein oranı deği­
şikliğinin obezite sıklığı ile ilintili olduğu, daha çok
protein tüketen toplumlarda obezite sıklığının da
düşük olduğu gösterilmiştir (Şekil 8.5). Ayrıca gelir
düzeyi yüksek gelişmiş ülkelerde obezite, toplumun
ucuz ve yüksek yağ içerikli işlenmiş besinleri tüketen
fakir kesimlerinde daha fazla görülmektedir.
fiziksel aktivite gösteren insanların oranı önemli düzeyde
azalmıştır. Boş zamanlarda ise fiziksel aktivite gerektiren
uğraşlardan çok televizyon seyretmek veya bilgisayar
oyunları oynamak gibi uğraşlar giderek yaygınlaşmakta­
dır. İçten yanmalı motorların gelişmesi ve yaygınlaşma­
sıyla birlikte bir yerden bir yere gitmek için besinlerden
aldığımız enerjiyi kullanacağımıza, fosil yakıtlarındaki
hidrokarbonları kullanır olduk. "Besinsel geçiş süreci" ola­
rak adlandırılan tüm bu eğilimler, günümüzde tüm dün­
yaya yayılmaktadır.
Bizi sağlıklı tutacak tek bir Paleolitik tip beslenme
tarzı veya hareket tipi yoksa da, evrimsel geçmişimiz ve
modern toplayıcılar üzerinde yapılan çalışmalar, yaşam
tarzımız ve beslenmemiz konusunda en fazla değişime
uğramış ve dolayısıyla büyük olasılıkla günümüz me­
tabolik hastalık epidemisinin oluşumuna neden olmuş
olan alışkanlıklarımız hakkında önemli ipuçları vermek­
tedir. Enerji alımı ve tüketimi arasında kronik bir denge­
sizlik içeren Batı tipi beslenme ve yaşam tarzı, metabolik
uyumu sağlayan homeostatik kapasitemizin çok üzerine
çıkmış, dolayısıyla küresel olarak insanlarda kilo artışı ile
birlikte diğer sağlık problemlerini de beraberinde getir­
miştir. Günümüz metabolik hastalık epidemisi sadece bir
kalori sorunu değil, yediklerimizin içerikleri ile de ilgilidir.
Modern beslenme tarzında, protein dışı enerji sağlayan
işlenmiş şeker, alkol gibi maddelerin ve yağlı olmasının
yanı sıra dengesiz yağ asidi içeren yiyeceklerin aşırı mik­
tarda tüketimi sonucunda, başka birçok önemli dengesiz­
lik sorunları ortaya çıkmaktadır. Çok hızlı gelişen tüm bu
değişiklikler, insan metabolizması ve sağlığında öngörü-
lemeyen küresel bir değişime neden olmuştur.
192 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
8.4 Çevresel faktörlerdeki değişim hastalık
riskini nasıl arttırabilir?
Yaşam tarzındaki değişikliklerin, tip 2 diyabet ve kardi-
yovasküler hastalık gibi sağlık sorunları ile obezite örün-
tüsündeki değişime neden olduğu ileri sürülmüştür. Ev­
rimsel soru şudur: çevresel faktörlerdeki bu değişimler
neden hastalık riskini arttırmıştır? Günümüzde birçoğu­
muz, evrimsel tarihimiz için tamamen yeni bir çevrede
yaşamaktayız ve genel kanı bu sendromların insanın
metabolik homeostasisini sağlayan kapasitesi ile modern
enerji ve beslenmelerine ilişkin çevresel faktörler arasın­
daki uyumsuzluktan kaynaklandığı yönündedir.
Bu uyumsuzluğun nasıl ortaya çıktığını açıklayan ve
birbirini dışlamayan İki temel olasılık bulunmaktadır.
Birincisi, günümüz çevresinin yeni olması nedeniyle ge-
notlpimiz henüz buna uyum sağlayacak tarzda bir seçi­
lim geçirmemlştlr; aksine genomumuz Paleolitik ortama
göre seçilime uğramış ve uyum sağlamıştır. Fakat buna
bağlı ikincil sorular akla gelmektedir: genotipimiz, kıtlık
gibi darboğazlarda hayatta kalabildiği için mi seçilmiştir
ve obezite ve onunla ilişkili sonuçlar bu seçilimin kötü
sonuçları mıdır? Yoksa obezite ve metabolik hastalıklar,
çevresel faktörlerdeki değişim hızının organizmanın fiz­
yolojisini ortama uyumlu hale getiren seçilim kapasitesi­
ni aşması sonucunda ortaya çıkan uyumsuzluğun sonucu
olarak mı gelişmişlerdir?
ikinci olasılık, metabolizmayı düzenleyen karakterle­
rin doğrudan seçiliminin, organizmanın çevreye uyum
amacıyla evrimleşmesinde tek yol olmayabileceğidir._Se-
çilim aynı zamanda, mevcut olan veya olması beklenen
çevresel faktörlere karşı fenotipin uyarlanması mekaniz­
malarını kullanan gelişimsel plastisite süreçleri üzerinde
de işleyebilir (Bölüm 4'e bakınız). Gelişimsel sinyallere
karşı gelişimsel yanıtların uygun olmaması, organizma ve
ortamı arasındaki uyumsuzluğa yol açabilecek bir diğer
mekanizma olabilir. Obezite ve ilişkili sağlık sorunlarının
oluşmasında her iki olasılığın da belli oranda etkili oldu­
ğuna ilişkin kanıtlar vardır.
8.4.1 "Tutumlu" bir genotip mi?
Yakın geçmişimizde metabolik ve ilişkili hastalıklarda­
ki artışı açıklamaya yönelik hipotezler, insan sağlığı ve
hastalıklarını anlamak için evrimsel ilkelerin kullanıldığı
ilk girişimlerdir. Genetikçi James Neel 1962 yılında, in­
sanın evrimi sürecinde avantaj sağlamış ve faydalı olan
bazı genlerin günümüzde zararlı hale dönüşmesiyle bu
tür hastalıkların ortaya çıktığını savunmuştur. Neel, kas­
ta insülin direnci veya yağ depolanma eğilimi gibi ener­
ji tasarrufuna yönelik özellikleri nedeniyle bu genlere
"tutumlu" genler adını vermiştir. Neel, bu genlerin kıtlık
zamanlarında uyum avantajı sağlamış olabileceklerini,
ancak birçok başka kronik hastalık için tartıştığımız gibi,
ileri yaşlardaki sağlığın korunması yönünde çok az seçi­
lim olması nedeniyle, bolluk zamanlarında belki de bir
miktar sakıncalı olabileceklerini savunmuştur. Neel, ata­
larımıza yararlı olan bu genetik olarak kontrol edilen tu­
tumlu karakterlerin günümüzde obezite de dâhil birçok
olumsuz etkiye yol açabileceğini ileri sürmüştür. Neel,
özellikle tarihinde sık kıtlık görülmüş populasyonlarda bu
olumsuzlukların daha da belirgin olduğunu savunmuş­
tur. Dolayısıyla bu populasyonlar, avcı-toplayıcı bir yaşam
tarzından yiyeceğin her zaman bulunabildiği bir yaşam
tarzına geçtiklerinde daha belirgin bir metabolik deza­
vantaja sahip olacaklardır. Tutumlu genotip hipotezi, bazı
populasyonlardaki yüksek metabolik hastalık sıklığını ilk
kez genetik mekanizmalarla açıklamasıyla odak noktası
haline gelmiştir.
8.4.1.1 Tutumlu genlerin araştırılması
İlk kez Neel tarafından önerilen anlamıyla, tutumlu gen­
lerde ne gibi özelliklerin olmasını beklemeliyiz? Herşey-
den önce bu genlerin tutumluluğu temsil edebilecek vü­
cut kütlesi indeksi veya glikoz toleransı gibi, bazı karak­
terlerle önemli bir bağlantısı olmalıdır (gen tanımlanması
ancak bu yolla olasıdır). İkincisi, bu genin bir fonksiyonu
bulunmalıdır: yani insülinin salınması ve çalışması, anah­
tar bir metabolik düzenleyici enzimin veya yağ hücreleri
biyolojisinin herhangi bir noktasında görev alan bir en­
zim gibi metabolik paylaşımın bazı yönleri ile ilişkili bir
proteini kodlaması gerekmektedir. Üçüncüsü ve ideali
ise, populasyon genetiği çalışmalarıyla, tarihi geçmişin­
de bolluk ve kıtlık dönemleri geçirmiş toplumlarda "risk"
alelleri üzerinde işlemiş seçilimin izlerinin ve hatta atasal
zararlı alel yerine"koruyucu"yeni bir alelin varlığının orta­
ya konulması beklenir.
 ÇEVRESEL FAKTÖRLERDEKİ DEĞİŞİM HASTALIK RİSKİNİ NASIL ARTTIRABİLİR?
Açıkçası, bir populasyondaki bireyler arasında obezi­
te ve tip 2 diyabete yatkınlık açısından bireyler arasında
belirgin varyasyonlar gözlenmekte ve bu karakterlerin
kalıtsal olduğuna ilişkin kanıtlar bulunmaktadır. Obezite
ve/veya tip 2 diyabet ile ilişkili 20 0 'den fazla gen tanım­
lanmıştır. Ancak, bunların sadece çok küçük bir bölü­
münde, değişik toplumlarda yeterince büyük örnekleme
gruplarıyla çalışılarak ve tekrarlanabilir sonuçlar elde edi­
lerek, bu İlişkinin gerçek olduğu saptanabilmiştir (Kutu
Kutu 8.6 Obezite ve/veya diyabetle ilişkili aday genler
Insülin VNTR
İnsan insülin geninin 5’ucu, birkaç yüz farklı alel olu­
şumuna neden olan değişken sayıda ardışık tekrarlı
dizinler (VNTR) içermektedir. Bu alelerden daha az
sayıdaki tekrar dizinleri içeren bir grup alel (grup I
allel), (3 hücrelerinden daha fazla insülin salgılan -
masıyla ilişkilendirilmiştir. Tümü değil ama bazı
çalışmalar, insülin VNTR genotipi ile erken bebeklik
döneminde kilo artışının aracı olabileceği tip 2 diya­
bet arasında ilişki bulunduğunu ortaya koymuştur.
Glukokinaz
Glukokinaz enzimi, pankreas P hücreleri ile hepato-
sitlerde bulunur ve açlık kan glikoz düzeyini kontrol
eden bir glikoz algılayıcısı olarak görev yapar. Böy-
lece, anasal hipergliseminin fetal insülin salgılan­
masına etkisini düzenlediğinden bebeğin doğum
ağırlığını da kontrol eder. Glukokinaz genindeki po-
limorfizmler, açlık kan şekeri düzeyi ve doğum ağır­
lığını etkileseler de, bu polimorfizm tiplerinden biri
üzerinde yakın zamanda pozitif bir seçilim olduğunu
gösterir bir veri bulunmamaktadır. Glukokinaz mu-
tasyonları, tip 2 diyabetin seyrek görülen bir tipinin
oluşmasına neden olurlar.
PPARy
Transkripsiyon faktörü PPARy (peroxisome
proliferator-activated receptor y2), adiposit farklı­
laşmasında çok önemli bir proteindir. Genindeki,
prolin-12’nin alanine değişimine neden olan (Pro-
12/Ala) mutasyon, Avrupa populasyonlarmda %25
frekansta görülür ve tip 2 diyabete karşı koruyucu­
dur. Düşük doğum ağırlıklı bireylerde bu polimor-
193
8 .6 'ya bakınız). Üstelik ilişkinin en güçlü olduğu saptanan
genler bile bir populasyonda obezite veya diyabete yat­
kınlığın sadece küçük, %1-3 kadar, bir bölümünü açıkla­
yabilmektedir. Ayrıca, obezitede görülen varyasyonların
genlere bağlı olduğunun gösterilmesi, Neel tarafından
varsayıldığı gibi, bu genlerin kıtlık zamanında sağladığı
avantaj nedeniyle İnsan gen havuzundan seçilen genler
olduğunu da kanıtlamaz. Sonuç olarak tutumlu gen hipo­
tezi, sadece bir hipotez olarak kalmıştır.
fizmin bulunması artan insülin duyarlılığı ile ilişki­
lidir ve böylece düşük doğum ağırlığı ile geç insülin
direnci arasındaki, bilinen ilişkiyi engelleyebilir.
Bunun yanı sıra, Pro-12/Ala mutasyonu taşıyan ki­
şiler düşük doğum ağırlığının neden olduğu plazma
yüksek yoğunluklu lipoprotein kolesterol (HDL) dü­
zeylerinin düşmesine karşı da korunurlar. Risk ale-
li Pro-12/Pro alelinin atasal alel olması, bol besinli
ortamın Pro-12/Ala aleli lehine oluşturduğu seçilim
nedeniyle yaygın alel haline geldiğini düşündürmek­
tedir. Ancak, eğer bu alel lehine seçilim olmuşsa bile
başka nedenlerle gerçekleşmiş olmalıdır. Tip 2 diya­
bet yakın zamana kadar orta yaş hastalığı olduğun­
dan, bu mutasyonun metabolik homeostasise olan
etkisinden dolayı sağladığı uyum gücü avantajı ne­
deniyle seçildiği şüphelidir.
CAPN10
Olasılıkla insülin salgılanmasında işe karışan
Calpain-10 geninin atasal bir aleli ile tip 2 diyabet
arasındaki ilişkiye ve koruyucu bir alel üzerinde ya­
kın zamanda işlemiş bir seçilimin varlığına ait kanıt­
lar bulunmaktadır.
FTO
FTO geni haplotipleri, artan tip 2 diyabet ve obezite
ile ilişkilidir, ve risk aleli için homozigot olma obezite
riskini %67 oranında arttırır. Risk alelinin frekansı
AvrupalIlarda %45 iken Doğu Asyalılarda %14’tür.
Her ne kadar iştah kontrolü ile ilgili olduğu düşünül­
se de FTO’nun fonksiyonu henüz kesin olarak bilin­
memektedir.
194 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
8.4.1.2 Bolluk ve kıtlık var mıydı?
Aslında, Neel'in fikirleri dikkatle incelendiğinde, kıtlığın
insan metabolizması üzerinde işleyen bir seçilim kaynağı
olarak düşünülmesinin bir nedenden dolayı sorgulanması
gerekmektedir. Neel'in temel görüşünün aksine, modern
avcı-toplayıcılarda kıtlığın düzenli olarak yaşandığına iliş­
kin antropolojik veriler çok azdır. Toplayıcı yaşam tarzı,
esnekliği ve çok değişik yiyecek kaynağının kullanılması
ile karakterizedir. Bu da toplayıcılara, kuraklık gibi deği­
şen ekolojik şartlara uyumda daha büyük fırsatlar sağlar.
Oysa daha önce anlatıldığı gibi, tarımın gelişmesi insan
sağlığının daha kötüleşmesine ve periyodik besinsel
stresle karşı karşıya kaldığına ilişkin kanıtları baraberinde
getirmiştir; bu kararsız ve daha az çeşitte tarımsal ürüne
bağlı kalınması nedeniyle beklenen durumdur.
8.4.1.3 Tarım sonrası kıtlık tutumlu genleri seçmiş midir?
Eğer avcı-toplayıcılar özellikle kıtlığa eğilimli değillerse,
Neel'in hipotezini "tek ürüne dayalı tarıma geçişle birlikte
(yukarıda tartışıldığı gibi), daha yaygın ve şiddetli olarak
görülmeye başlanan kıtlık dönemleri, tutumlu metabo­
lizmanın seçiliminde önemli bir etken olmuştur" şeklinde
uyarlayabilir miyiz? Laktaz sürekliliği (Bölüm 1) ve sıtma
direnci genleri (Bölüm 3) ile ilgili çalışmalardan, büyük bir
zaman dilimi içerisinde gerçekleşen seleksiyonun insan
genomunda fizyolojik olarak önemli izler bırakabildiğini
biliyoruz. Gerçekten de, Güney Asya kökenli bireylerin
enerjiyi metabolik olarak kararsız olan viseral yağ do­
Kutu 8.7 Göç ve sağlık
Falaşa veya Beta İsrail adı verilen EtiyopyalI Yahudi
populasyonu, kökenlerinin Hz. Musa’ya dek uzan­
dığını savunurlar. Yirminci yüzyılın son çeyreğinde,
Etiyopya’da giderek artan politik ve ekonomik krizin
bölgede yaşayan Yahudi toplumunu etkileyeceğinden
telaşa kapılan İsrail hükümeti, EtiyopyalI Yahudilerin
İsrail’e göçünü teşvik etmiş ve kolaylaştırmıştır. Bu
göçün en dikkat çeken olayı, 1991 yılında 1122’si
tek bir uçuşla olmak üzere, toplam 14.000 kişinin 36
saat içerisinde İsrail’e taşındığı Solomon Operasyonu
idi. Etiyopya’da geçimlerini tarımla sağlayan ve bir­
kusunda toplamaya eğilimli olmalarının nedenlerinden
birinin, Hindistan muson yağmurlarının gecikmesi ne­
deniyle ortaya çıkan önemli kıtlık dönemleri olduğu ile­
ri sürülmüştür. Başka araştırmacılar da, olası bir tutumlu
genin seçilim avantajının bu genin yayılabilmesi için tek
başına yeterli bir etmen olup olamayacağını incelemişler­
dir. Kıtlık sıklığı ve şiddetinin yetersiz olduğu, yani çoğu
populasyonda az sayıda kıtlık dönemi yaşandığı, kıtlık
dönemlerinde ölümlerin çoğu kez açlık dışında nedenler­
le olduğu ve ölümlerin üreme yaşındaki bireylerden çok
çocuk ve yaşlıları etkilemiş olduğu tartışılmıştır. Bunun
yanı sıra, bu tür tutumlu genleri kalıtsal olarak taşıması
beklenen günümüz avcı-toplayıcı ve tarım toplumlarının
iyi beslenmiş bireylerinde obezite nadir olarak görülmek­
tedir. Toplayıcı populasyonlar bolluk zamanlarında fazla
kalorilerini yağ olarak depolamıyorlarsa, insan metaboliz­
masında etkin olan tutumlu genler kıtlık zamanında nasıl
hayatta kalmayı sağlayacaklardır?
Vücut yağ gelişimi dikkate alındığında kıtlığın meta­
bolizmaya olan olası etkileri daha da şüpheli hale gelmek­
tedir. İnsanlarda doğum anında vücut ağırlığının büyük
bir kısmı, hiçbir başka memelide rastlanmayan şekilde,
yüksek oranda yağdan oluşmaktadır (Kutu 8 .8 'e bakınız).
Doğumu takip eden erken postnatal aylarda hızlı bir şe­
kilde yağ depolanmasına devam edilir. İyi beslenen po-
pulasyonlarda yağ oranı yaşamın ilk yılında en üst düzeye
ulaşır ve çocukluk döneminde kademeli olarak düşerek,
bireyin yaşamı boyunca sahip olacağı en düşük değere
çoğu kıtlıktan etkilenmiş olan Beta İsrail bireyleri bir
gecede kendilerini her türlü işlenmiş gıdaya erişimin
olduğu gelişmiş bir ülkede bulmuşlardır. Bu çok hızlı
besinsel geçiş sonucunda da birçoklarında metabo­
lik bozukluğun ortaya çıkması kaçınılmaz olmuştur.
Bir grup genç erişkinde, İsrail’e gelmelerinden yak­
laşık 4 yıl sonra yapılan incelemelerde, bu kişilerin
%20’sinde tam bir diyabet tablosu veya bozuk glikoz
toleransı saptanmıştır. Başka çalışmalarda bu birey­
lerde karın yağ depolarının arttığı ve aterojenik kan
lipid profilleri olduğu görülmüştür.
 ÇEVRESEL FAKTÖRLERDEKİ DEĞİŞİM HASTALIK RİSKİNİ NASIL ARTTIRABİLİR?
ulaşır (Bölüm 5). Şayet insanların yağ rezervi oluşturmaya
eğilimli olmalarının nedeni kıtlık tehdidiyse, çocukların
böylesine zorlu bir dönem için neden hazırlıklı olma­
dıklarını açıklayabilmek zordur. Bu dönemde bir enerji
rezervinin oluşturulmasına daha az öncelik verilmesi,
kıtlık dönemlerinde atalarımızın karşılaşmış olabileceği
açlık riskinin çocukluk çağlarında, bebeklik dönemlerine
kıyasla daha küçük bir tehdit olduğunu düşündürmekte­
dir. Gerçekten de, sütten kesilme ile birlikte görülen en­
Kutu 8.8 İnsan bebekleri neden şişmandır?
İnsanlar doğal obez olarak tanımlanmışlardır; bu
karakterizasyon özellikle insanların doğumda diğer
canlılara göre daha fazla oranda vücut yağı bulundur­
malarıyla ilgilidir (Şekil 8.6). Sıra dışı “bebek yağını”
açıklama girişimleri, kanıtları geleneksel olarak tüy-
süzlüğümüzde aramış ve doğal seçilimin kayıp olan
kürk yerine yalıtkan bir yağ tabakasını devreye sok­
tuğu varsayılmıştır. Ancak daha yeni bir bakış açısı,
bu fazla yağ dokusunun insanların bir diğer ayırıcı
karakteri olan büyük beyinleri için yedek enerji
deposu olmaya uygun olduğunu savunmaktadır.
Beyin, diğer tüm doku ve organlar arasında meta-
bolik hızı en yüksek olan organdır ve enerji temi­
nindeki geçici bir aksamada bile hemen zarar görür.
195
feksiyon hastalıkları dolayısıyla besin aliminin azalması
ve besin yetersizliğine bağlı ölümler en fazla bebeklik
döneminde görülmekte ve besin stresi en yoğun olarak
bu evrede yaşanmaktadır (Kutu 8 .8 'e bakınız). Genlerini
bir sonraki kuşağa aktarmayı becerebilmiş tüm bireylerin,
hayatın erken evrelerindeki bu darboğazı başarıyla geç­
miş oldukları düşünülürse, büyük beyine sahip insanların
koruyucu yağ rezervleri oluşturmak üzere seçilime uğra­
mış olmaları olasıdır.
İnsanlar beyin boyutları açısından, özellikle yaşamın
erken evrelerinde, sıra dışıdır ve yeni doğanlarda
vücut metabolizmasının yaklaşık % 70-80’i bu mali­
yetli organ için harcanır (Bölüm 5’e bakınız).
Beyin sosyal ve bilişsel kapasitemiz için çok
önemli bir organ olmasına rağmen, büyük bir beyine
sahip olmak yenidoğan için bazı metabolik zorluk­
ları da beraberinde getirmektedir. Birincisi, beyin
yenidoğanm enerji gereksinimini, küçük beyinli tür­
lerin yavrularınınkine kıyasla arttırır. İkincisi, diğer
doku ve sistemlerin aksine, bir kriz anında enerji
harcanmasını azaltmak için beyin metabolizması
yavaşlatılmamalı, aksine kalıcı hasarı engellemek
için oldukça sabit tutulmalıdır. Yani büyük bir beyne
Şekil 8.6 İnsanlar şişman doğar.
Doğumda bazı memeli türlerinde
görülen yağ oranlan (Kuzawa
(1998) American Journal o f Physical
Anthropology Suppl. 27,177- 209;
isimli yayından izinle değiştirilerek
alınmıştır).
196 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
sahip olmak bebeklik döneminde metabolizmaya iki
yük birden getirmektedir: Enerji ihtiyacı artmakta,
ancak besin temininde bir aksama olduğunda enerji
harcamasındaki plastisite kısıtlanmaktadır.
Bebeklik döneminde sıklıkla karşılaşılan diğer
faktörler de besin alimim engelleyebilir ve birçok
toplumda bu yaşlarda sıklıkla görülen negatif-enerji
dengesinin ortaya çıkmasına neden olurlar. Biz de­
neyimsiz bir uyumsal immün sistemle doğarız ve ge­
lecekteki bulaşıcı hastalıklara karşı koruyucu antikor
repertuarını kazanmak için immün sistemin özgül
patojenlerle karşılaşması (ve enfekte olması) gerekir.
Ana sütü alan bebekler patojenlerden korunmuş ol­
duklarından doğum sonrası ilk aylarda oldukça sağ­
lıklıdırlar. Fakat, bebekler 6 aylık olduklarında ana
sütünden sağlanan enerji yetersiz hale gelir (Şekil
8.7) ve daha az steril ek gıdalar verilmelidir, ve böy-
lece aşırı hijyen koşulları dışında, bulaşıcı hastalıklar
kaçınılmaz olur. Diğer taraftan çocukluk çağı bulaşıcı
hastalıkları, bir besin stresi kaynağıdır ve beslenme­
yi doğrudan etkilediklerinden sağlıkta bozulmaya ve
bebek/çocuk ölüm oranlarının artışına neden olur.
Çocuk hastalanınca iştahı kesilir, üstelik çoğu kez
bakıcılar bebeği beslemekten kaçınırlar, ishale ne­
den olan hastalıklar besin emilimini ve sindirimini
azaltırken, birçok viral enfeksiyonda görülen ateş,
metabolik hızı ve dolayısıyla enerji tüketimini arttı­
rır. Her hastalık farklı belirtiler gösterse de, hastalı­
ğın ardından gelen besinsel azalma, immün sistemi
baskılayarak bebeği bulaşıcı hastalıklara ve besinsel
stres döngüsüne daha duyarlı hale getirir.
Bu durumda, bebek ciddi bir enerji ikilemi ile kar­
şı karşıya kalır: büyük beynin gerektirdiği zorunlu ve
fazla enerji ihtiyacını sağlamak üzere, tam da bakıcı­
sına bağımlı olduğu bir dönemde, hastalık ve sütten
kesilmenin yarattığı besinsel stres nedeniyle kaynak
desteğinden de yoksun kalma olasılığı artar. Bu fak­
törlerin yanısıra besin stresi ve bozulan immün sis­
temin sinerjisi, birçok toplumda yüksek bebek ölüm
oranının nedenidir. İşte doğal seçilim büyük olası­
lıkla, bu zor döneme hazırlayıcı bir strateji olarak,
neonatal dönemde yağ depolanmasını sağlayacak
şekilde işlemiş olmalıdır. Erişkin hale gelmeyi başa­
rarak üreyebilen ve genlerini bir sonraki kuşağa ak­
tarabilen birey setinin, sütten kesilmeden önce bü­
yük miktarda enerjiyi yağ olarak depolayan bebekler
olduklarını tahmin etmek zor değildir. Ancak, enerji
stresine neden olan bu olayların çocukluk döneminin
ortalarına doğru tehlike olmaktan çıktıklarının da
belirtilmesi önemlidir: bu dönemde çocuklar karşıla­
şacakları olası önemli patojenlere karşı antikorlarını
zaten kazanmışlardır. Bunun sonucunda da enfeksi-
Erkekler
Kızlar
Şekil 8.7 Büyümenin aksamaması için,
yaşamın ilk 6 aylık dönemi civarında
emzirme, ek gıdalarla desteklenmelidir
(Şekil, Northwestern Üniversitesinden
Dr. Chris Kuzawa tarafından verilmiştir)
 EVRİMSEL YENİLİK GÜNÜMÜZ METABOLİK HASTALIK VE OBEZİTE ÖRÜNTÜLERİNİ AÇIKLAR MI?
yon ve negatif enerji dengesi dönemleri, sütten ke­
silme dönemlerindeki görülme sıklığının çok altına
düşer. İleri çocukluk dönemlerinde, hayatta kalmak
için enerji yedeğine daha az gereksinim duyuldu­
ğundan yağ depolanması da azalır. Eğer vücudumuz
kıtlık dönemlerinde hayatta kalmak üzere planlan­
mış olsaydı, çocukluk dönemlerinde yağ birikiminin
azalması gibi bir durum söz konusu olmazdı.
8.5 Evrimsel yenilik günümüz
metabolik hastalık ve obezite
örüntülerini açıklar mı?
Önceki kısımlar, özellikle Batı ülkelerinde son 100 yıl
İçinde görülen ve gelişmekte olan ülkelerde yaşanmakta
olan hızlı besinsel ve sosyo-ekonomlk geçiş koşullarında
artış gösteren obezite ve metabolik hastalıkların değişen
örüntüsünü anlamada evrimsel tarihimizin nasıl yardım­
cı olduğuna yönelik bir arka plan oluşturmaktadır. Özet
olarak, atalarımız tarım ve sürekli bir karbonhidrat kay­
nağı olmadan evrimleşmişlerdir. Türümüz, omnivor bir
diyetin üstesinden gelebilme ve besine düzenli olarak
ulaşılabilirle esasıyla evrimleşmiş bir metabolizma ve
davranış ile tanımlanır. Seçilim, fizyolojimizi bu özellik­
lere ve köken aldığımız Palaeolitik toplayıcıların diyetine
uyumlu hale getirme yönünde işlemiştir. Yukarıda tar­
tışıldığı gibi, her ne kadar tipik bir avcı-toplayıcı bakış
açısı yanıltıcı ise de, genel olarak, nispeten proteince
zengin, şeker ve yağca fakir bir besin aliminin olduğu bir
ortamda seçilime uğradığımız ve uyum sağladığımız ka­
bul edilir. Bu durumda belirgin obezite uzak bir olasılık
olacaktır. Avcı-toplayıcıların yiyecek bulmak için günde
yaklaşık 2500 kcal harcadıkları tahmin edilmektedir. Geç
Neolitik'ten bu yana, öncelikle tarımın gelişmesi, sonra
her çeşit işlenmiş yiyeceğin üretilmesine eşlik eden en­
düstriyel ve teknolojik devrimler nedeniyle, insanların
beslenme tarzı dramatik şekilde değişime uğramıştır.
Buna paralel olarak, bu yiyeceğin elde edilmesi için har­
canan işgücü ise giderek azalmaktadır.
197
Buradan, erken yaşamdaki enerji stres etmenleri­
nin insanlarda yağ depolanmasının gelişimsel örün-
tüleri üzerinde nasıl iz bıraktıklarını anlayabiliriz.
Aşağıda göreceğimiz gibi aynı doğal seçilim gücü,
kasta insülin direnci gibi metabolik özelliklerin se­
çilmesine neden olup, besin aliminin azaldığı veya
zorlaştığı dönemlerde değerli glikozun kullanımını
kısıtlayarak beyne yönlendirilmesini sağlamış olabi­
lir..
Bu iki değişim, gelişmiş ülkelerde belirgin ve geliş­
mekte olan ülkelerde ise giderek artan bir şekilde, nere­
deyse tüm toplumlarda beklenen yaşam süresinin etkin
halk sağlığı önlemleri nedeniyle uzadığı bir zeminde
gerçekleşmiştir. Üreme piki orta yaş sınırından çok önce
olduğundan, sağlık ve üreme uyum gücünün özdeş ol­
madığını vurgulamak gerekmektedir. Sosyal bir grupta
yaşlı bireylerin bulunması, daha uzun yaşam için bir mik­
tar uyum gücü avantajı sağlayarak akraba uyum gücünü
etkiliyor olsa da, daha erken yaşlarda üreme yeterliliği
etkilenmediği takdirde, orta yaş sağlık fenotipi üzerinde
güçlü bir seçilim baskısı olmayacaktır (Bölüm 5'e bakınız).
Metabolik bozuklukların insidansının gençler arasında gi­
derek artması, epideminin bir nedeninin de yaşam süre­
sinin uzaması olduğunu savunan düşünceyi çürütmekte
ve böylesine erken dönemde başlayan bu hastalıkların
kişilerin üreme uyum gücünü nasıl etkileyebileceği soru­
sunu akla getirmektedir (Bölüm 5'e bakınız).
Şu halde bu epideminin en basit evrimsel açıklaması,
türümüzün evrimsel tarihimizde hiç görülmemiş şekilde
bütünüyle yeni bir besinsel çevreyle karşı karşıya olması
ve metabolizmamızın bu ortama uyum sağlamak üzere
seçilime uğramamış olmasıdır. Bunun yerine metabolik
gen repertuarımız Paleolitik döneme en iyi uyarlanmış
genlerden oluşmaktadır. Örneğin proteince zengin, yağ
ve karbonhidrat bakımından fakir bir diyet yönünde seçi­
lime uğramış bir metabolizma, proteince fakir, fakat yağ
ve karbonhidratça zengin bir diyetle karşılaşınca, obezite
ve metabolik hastalıklarla sonuçlanıyor olabilir. Bu durum,
kültürel ve beslenme tarzındaki değişikliklerin hızının,
bunu telafi edecek evrimsel sürecin kapasitesini aştığını
gösteren en basit evrimsel uyumsuzluk örneğidir.
198 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM

Çok fazla destek bulamayan ikinci bir olasılık, kıtlık dö­

nemlerinin bir darboğaz oluşturduğu ve sadece yağ de-
polayabilen bireylerin hayatta kalabilmiş olabileceğidir.
Kıtlık dönemleri, içinde bulunduğumuz ortamdaki gibi,
enerjice zengin bir çevrede yağ depolamayı sağlayan "tu­
tumlu genler" lehine bir seçilim yaratmış olmalıdır. Ancak,
insan populasyonlarındaki gerçek besinsel stres ve ölüm
oranları örüntülerine baktığımızda görülen manzara, "tu­
tumlu genotip" hipotezinin tümüyle doğru olması halinde
ortaya çıkması beklenen tablodan çok farklıdır. Çeşitli ve
esnek beslenme tarzı, insan evriminin büyük bölümünde
önemini azaltacak biçimde, toplayıcı populasyonları kıt­ Şekil 8.8 Diyabet gelişme riski (insülin direncini gösteren açlık
lıktan korumuş olmalıdır. Ayrıca vücudun yağ depolarını insülin konsantrasyonu) ve aşırı şişmanlık (bel-kalça oranı)
koruma önceliğinin, besin yokluğu ile karşı karşıya kalmak arasındaki ilişki toplumlar arasında farklılıklar gösterebilir:
İngiltere'de yaşayan beyaz ve Güney Asyalı çocukların
veya besin yokluğundan ölmek gibi, değişkenlik gösteren
karşılaştırılması (VVhincup vd. (2002) British Medical Journal
risklerle uyumlu bir şekilde yaşa bağlı olarak değiştiğini
324,635; isimli yayından izinle değiştirilerek alınmıştır).
görüyoruz. Yeni doğan ve bebeklerde görülen oldukça
yüksek yağ oranı, doğal seçilimin bu yaşlarda metaboliz­
mayı şekillendiren güçlü bir etmen olduğunu gösteren
8.6 Gelişimsel bir bakış açısı:
önemli bir ipucudur. Dolayısıyla, bir sonraki kısımda tar­
kayıp halka mı?
tışacağımız gibi; erken yaşlardaki beslenme, daha geç
yaşlarda gelişecek metabolik hastalık risklerini etkileyen
Yaşamın erken dönemlerindeki olayların yaşam boyun­
evrimsel güçler hakkında da önemli bilgiler verebilir.
ca etkilerinin olabileceği Hipokrat zamanından beri bi­
Genetik arka plan ne olursa olsun, çevresel koşulların
linmektedir. Son 25 yıldır yapılan çalışmalar, insanların
kritik olduğu açıktır. Geleneksel yaşam tarzlarını sürdür­
erken dönem gelişiminin metabolik sinyallere duyarlı ol­
müş olan Pima Kızılderililerinde tip 2 diyabet görülme
duğunu ve sinyaller ile bireyin yaşamının ileri evrelerinde
oranı yüksek değildir, fakat aynı soydan gelen ve günü­
bulunduğu ortam arasındaki uyumsuzluğun diyabet ve
müzde yaşayan, fakat azalmış bir fiziksel aktivite ile bir­
kalp hastalıkları gibi metabolik bozuklukların artışına ne­
likte farklı bir beslenme tarzı uygulayan torunlarında bu
den olabileceğini göstermiştir.
hastalığın oranı oldukça yüksektir (Kutu 8.9'e bakınız).
Gelişim ortamının yaşamın geç evrelerindeki hastalık
Bununla birlikte mutlaka açıklanması gereken bir nokta
risklerinde rol oynadığını ilk kez populasyon temelli ça­
da. Şekil 8 .8 'de görüldüğü gibi, aşırı şişmanlık ve diyabet
riski arasındaki ilişkinin toplumlar arasında büyük farklı­ lışmalar ileri sürmüştür. Bu tür etkilere ilişkin kanıtlar de­
lıklar göstermesidir. Bazı olgularda bu durum, geçmişin­ ğişik şekillerdedir. En sık rastlanan biçimi, düşük doğum
de hastalık riskini etkileyebilecek özgün mutasyonların ağırlıklı bireylerin yaşamlarının ileri evrelerinde hipertan­
seçilimine yol açan farklı besinsel olaylarla karşılaşmış siyon, diyabet ve kardiyovasküler hastalıklar gibi metabo­
yerel toplumlardaki genetik farklılıklara bağlanabilir. Bel­ lik bozuklukların oranının daha yüksek olmasıdır. Bu çalış­
li bir bel/kalça oranına (metabolik olarak aktif olan karın malar doğaları gereği uzun süreli çalışmalardır: aksi halde
bölgesindeki yağ miktarı için bir ölçüt) sahip bireyler için, bir kişinin fetüs iken veya büyümekte olan bir çocuk iken
Hindistandaki populasyonlarda tip 2 diyabetin gelişme başına gelen olayların erişkin dönemindeki sağlığına olan
olasılığının AvrupalIlara kıyasla daha yüksek olduğu ve etkilerini nasıl bilebilirdik? Bu tür çalışmalarda kullanılan
Muson yağmurlarının yol açtığı kıtlık nedeniyle Hintli­ en önemli yaklaşımlardan biri, en az 50 yıl öncesine ait
lerde bu özellik lehine bir seçilim olmuş olabileceği öne kütüklerden doğum ağırlıkları ve doğum sonrası kayıtları
sürülmüştür. Yine de kendi içinde bu gözlemler, evrimsel toplamak ve daha sonra bu bilgilerin ait olduğu erişkin
yeniliğin neden olduğu basit uyumsuzluk modeline uy­ kişileri izlemektir (Kutu 8.10'a bakınız). Bu tür çalışmaları
maktadır, ama yeni çevreye uyum konusunda populas- yapmanın birçok güçlüğü vardır. Örneğin, kardiyovaskü­
yonlar birbirinden genetik olarak farklı olabilir. ler hastalık riski oluşturabilen ve doğum ağırlığına bağlı

Kutu 8 .9 Kırılgan populasyonlar
Gelişmiş ekonomisi olan ülkelerde yaşayan sömürge­
leştirilmiş yerli halkların (Amerika’da Kızılderililer,
Avustralya yerlileri ve Yeni Zelanda Maorileri gibi),
karşılaştıkları problemler arasında, sosyoekonomik
olumsuzluklar ile şişmanlık ve tip 2 diyabet gibi
hastalıkların görülme sıklığındaki orantısız artış­
lar bulunmaktadır. Buna karşılık, Güney Pasifikteki
Nauru adasında yaşayan insanlar, adalarındaki fosfor
madenciliği nedeniyle, birkaç yıl önce dünyanın kişi
başına düşen geliri en yüksek toplumu olarak tanın­
manın keyfini çıkarırken, günümüzde toplumdaki
erişkinlerin %90’nın aşırı şişman ve %40’ının tip 2
diyabet hastası olduğu, dünyada metabolik bozuk­
luğun en fazla görüldüğü populasyon olarak fark
edilme talihsizliğini yaşamaktadırlar. Birbirinden
çok farklı görülen bu iki durumu ilişkilendiren olay
nedir ve bu sorunun yanıtı dünyanın her yerinde
görülen obezite ve diyabetin oluş nedenleri hakkında
bize neler söyleyebilir?
ABD’nin güney-batısında yaşayan Arizona Pima
Kızılderilileri, diyabetin göreceli olarak yüksek oran­
da görülmesi nedeniyle çok detaylı incelenen yerli
populasyonlardan biridir. Pima Kızılderililerinde son
30 yılda 2 ile 4 kat bir artış gösterecek şekilde, 35 yaş
üzeri erişkinlerin %60’ında tip 2 diyabet bulunmak­
tadır. Nispeten homojen bir genetik yapıya sahip
bir populasyonda hastalık riskinin bu denli yüksek
olması, yatkınbk genlerinin tanımlanması açısından
ideal fırsatlar sunar ve saptanan genler, varsayılan
tutumlu genler için aday olacaktırlar. Nitekim Pima-
larda tip 2 diyabet etiyolojisinin açıklanmasına yö­
nelik birçok genetik çalışma yapılmış, ancak bu has­
talıkla güçlü bir ilişki gösteren bir kromozom bölgesi
saptanamamıştır. Üstelik aynı genetik yapıya sahip
değişiklikler gösterebilen başka risk faktörleri gibi, ilintili
olabilecek bazı özelliklerin kaydı tutulmamış olabilir. Bu­
nunla birlikte, Barker ve ekibi tarafından gerçekleştirilen
ve alanında öncü olan çalışmalar, düşük doğum ağırlığı
ile birçok kronik, bulaşıcı olmayan hastalık arasında ilişki
bulunduğunu göstermiştir.
GELİŞİMSEL BİR BAKIŞ AÇISI: KAYIP HALKA MI? 199
fakat Meksika’da yaşayan Pima populasyonunda di­
yabetin görülme sıklığı, Kızılderili olmayan komşu
populasyonlara benzer şekilde, beş kat daha az azdır.
Bu gözlemler, populasyonlar arasındaki farklılıkların
nedenlerinin açıklanabilmesi için dikkatleri bir kez
daha çevresel faktörlere ve yaşam tarzına çekmekte­
dir. Gerçekten de Batı tarzı bir süpermarket diyeti ile
beslenen ve düşük fiziksel aktiviteli ABD Pima po-
pulasyonu, geçimsel tarım ile uğraşan ve ağır fiziksel
aktiviteleri olan Meksika Pima populasyonuna göre
çok daha şişmandırlar.
Şu halde, gelişmiş ekonomisi olan ülkelerde ya­
şayan yerli populasyonlarda görülen bu diyabet epi­
demisinde ortak nokta nedir? Gördüğümüz örüntü,
bu populasyonların isteyerek veya istemeyerek, ge­
çimsel tarım veya toplayıcı yaşam tarzından yüksek
enerjili besinlere kolay ve ucuz olarak ulaşabildikleri
bir yaşam tarzına hızlı bir değişim geçirmiş olduk­
larıdır. Bu hızlı değişim, programlanmış olan ile
mevcut beslenme ortamı arasında bir uyumsuzluk
oluşturmakta ve metabolik hastalık riskini arttır­
maktadır. Ayrıca, rahim içinde karşılaşılan, anasal
hiperglisemi fetüsü doğrudan etkilediğinden, obe­
zite ve diyabet doğası kuşaklar boyunca da aktarıla-
bilmekte ve bu da yüksek doğum ağırlıklı (ve daha
çok yağ hücresi içeren) bebeklerin doğmasına neden
olarak ileri yaşlarda obeziteye eğilimi arttırmakta­
dır. Sosyo-ekonomik durumun kötülüğü bu süreci
daha da şiddetlendirerek, stres gibi diğer olumsuz
faktörlerin yanı sıra, besin değeri düşük ama enerjisi
yüksek ucuz yiyeceklerin daha da çekici hale gelmesi­
ni sağlamakta ve kaçınılmaz olarak kuşaklararası bir
‘metabolik getto’ oluşmasına neden olmaktadır.
Bu konudaki ilk çalışmaların gelişmiş ülkelerde yapıl­
mış olması, doğal olarak, akla bu bulguların gelişmekte
olan ülkeleri ne derece ilgilendirdiği sorusunu getirmek­
tedir. Günümüzde Hindistan, Çin ve Güney Amerika'nın
bazı bölgelerini de içeren gelişmekte olan ülkelerde ya­
pılmış çalışmalar da bulunmaktadır ve hepsinde benzer
200 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM

Kutu 8 .1 0 Tıbbi arkeoloji

Southampton’dan bir epidemiyolojist olan David
Barker ve ekibi, 1980 başlarında İngiltere ve Galler
bölgesinde, son 10 yıl içindeki (1968-1978) koroner
kalp ve diğer damar hastalıklarından ölüm oranlarını
inceliyorlardı. Araştırma ekibi, alışılmışın aksine,
en yüksek ölüm oranlarının, örneğin Britanya’nın
güney-doğusu gibi günümüzde refah düzeyi yüksek
olan bölgelerde görülmediğini fark ettiler. Nitekim
en yüksek ölüm oranları, özellikle inceledikleri
erişkinlerin doğdukları dönemde işsizlik oranının
yüksek ve sosyal refahın düşük olduğu kuzey-batı
İngiltere ile güney Galler gibi bölgelerde görülmek­
teydi (Şekil 8.9). Üstelik 1920’lerdeki yeni doğan
ölüm oranları (fakirliğin ve dolaylı olarak ananın

Şekil 8.9 Sosyal düzeyi düşük bölgelerde kalp hastalıkları daha sık görülmektedir. 1968-1978 yılları arasında, Ingiltere
ve Galler bölgesindeki erkeklerde koroner kalp hastalığı görülme oranları. Göreceli olarak daha zengin olan güney ve
batı bölgelerindeki düşük ölüm oranlarına karşın, kuzey-batı İngiltere ve güney Galler bölgeleri (koyu renkli alanlar)
gibi endüstriyel alanlarda ölüm oranı daha yüksektir (Barker (1998) Mothers, Babies and Health in Later Life, 2nd edn.
Churchill Livingstone, Edinburgh; adlı yayından İzinle değiştirilerek alınmıştır.).

beslenme durumunun bir belirteci olan) ile sonraki
yıllarda koroner kalp hastalıklarından ölüm oranları
arasında güçlü bir coğrafik ilişki vardı.
Yaşamın erken ve geç dönemlerindeki ölüm oran­
larının ilintili olması nasıl açıklanabilir? Bu gözlem­
ler çok uzak bir zamanda yapıldığından, o zaman için
değerlendirmeye alınamamış olan sigara kullanımı,
beslenme ve hayat tarzı gibi niceliksel olmayan bir­
çok etmenden etkilenmiş olmaları olasığı yüksektir.
Bir sonraki basamak, ilintinin gösterilmiş olduğu
büyük populasyondan, daha küçük populasyonlara
geçmek ve bireylerin tüm yaşamları boyunca izlene­
bildiği belirli bir populasyona zaman içinde neler ol­
duğunu ortaya koymak olmuştur. Bunun için, yüzyı­
lın başlarında doğan çocukların ileri yaşlardaki ölüm
nedenleri ile ilişkilendirilebilecek, büyüme ve geliş­
meleri hakkmdaki kayıtlara ihtiyaç vardı. Barker ve
ekibi, bir arşivcinin de yardımıyla tüm Britanya’da
yüzyılın başlarında tutulmuş olan doğum ve bebek
kayıtlarını incelemeye başladılar. Sayısız kayıt bu­
lunmasına rağmen birçoğu eksik, detaydan yoksun
veya iyi saklanmadığından kötü durumdaydı.
İngiltere’nin Hertfordshire bölgesine ait kayıtlar,
bulunabilen en kapsamlı kayıtlardı. Bunlar, bebekle­
rin doğum ağırlıklarını, 1 yaşındaki ağırlıklarını ve
1 yaşında sütten kesilip kesilmediklerini içeriyordu.
Kütükler, 1911-1945 yılları arasında düzenli olarak
sonuçlar elde edilmiştir. Son olarak, günümüzde görülen
kıtlık krizlerinin incelenmesiyle elde edilen veriler de,
uterus-içi ortamın yaşamın ileri evrelerindeki sağlık duru­
muna etkili olduğunu göstermektedir.
8.6.1 Uyum sürecinin maladaptif sonuçları
Geriye dönük epidemiyolojik incelemeler, yaşamın erken
ve geç dönemleri arasındaki ilişkinin biyolojik temeli hak­
kında kanıt sağlayamayabilir, ancak fetal veya erken be­
beklik dönemindeki olumsuz koşulların çocuk gelişimini,
büyümeyi değiştirecek tarzda, yaşamın geç evrelerinde
hastalık oluşturma eğilimine neden olduğu konusunda
fikir birliği bulunmaktadır. Önceleri ana sütü ile besleme
GELİŞİMSEL BİR BAKIŞ AÇISI: KAYIP HALKA MI? 201
tutulmuştu. Barker ve ekibi, Southport’ta bulunan
Ulusal Sağlık Teşkilatı Merkezi Kayıt Bürosunu kul­
lanarak 1911-1930 yılları arasında Hertfordshire
bölgesinde doğan 16.000 erkek ve kadının izlerini
sürmüş ve ölüm nedenlerini saptamıştır. İlk kez 1989
yılında yayımlanan bulguları tartışmalıydı. Bulgular,
hem erkekler hem de kadınlar için kalp hastalıkla­
rından ölüm riskinin, 2,5 kg altında doğanlarda, 4,3
kg ve üzerinde doğanlara göre iki kat fazla olduğunu
gösteriyordu.
Başka araştırmacılar da, bebeklik döneminde be­
bek mamaları ile desteklenme sonucunda ortaya çı­
kan aşırı beslenmenin de hastalık riskini değiştirdi­
ğini göstermişlerdir. Yetersiz fetal büyüme genellikle
bir geri tepme olarak bebeklik döneminde hızlı bü­
yüme ile ilintili olduğuna göre, bunlar olasılıkla aynı
olgu ile ilişkili farklı bakış açılarıdır. Ancak gelişimsel
verilerin daha detaylı değerlendirilmesi, gelişimsel
büyüme örüntüleri ile hastalık riskleri arasındaki
ilişkinin ağır bir uterus içi büyüme bozukluğu nede­
niyle olmadığını, aksine gelişimsel büyüme örüntü-
lerinin tamamında riskte sürekli bir değişimin varlı­
ğını göstermektedir (Şekil 8.10). Bu da, hastalık ris­
kinin gelişimsel aksama sonucu oluşmadığını, fakat
özgün görevi uyum sağlamak olan gelişimsel olarak
plastisite gösteren sürecin bir parçası olduğunu gös­
termektedir.
yerine mama ile beslemenin ileri yaşlarda ortaya çıkaracağı
sonuçları veya eşeysel farklılaşmaya etkili olan çevresel fak­
törleri tanımlamak üzere kullanılan "programlama" terimi
bu olguyu açıklamaya uyarlanmıştır. Barker ve Hales, prog­
ramlamayı açıklamak için Neel'in tutumlu gen hipotezine
açıkça atıfta bulunacak şekilde tutumlu fenotip hipote­
zini öne sürmüşlerdir. Bu hipotez, iyi beslenmemiş anadan
gelen uyarılara göre biyolojisini ayarlayan fetüsün doğuma
dek yaşama tutunmayı başardığını, ancak bu tür programlı
tutumluluğun bireyin yaşamının ileri evrelerinde olumsuz
sonuçlara neden olduğunu savunmaktadır.
İnsanlardan edinilen sonuçları doğrulamak, detaylan-
dırmak ve altında yatan moleküler mekanizmaları açığa
çıkarmak için hayvan çalışmaları kullanılmıştır, ilk çalış-
202 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
Kutu 8.11 Modern kıtlıklar
Yirminci yüzyılda, makineleşme ve kimyasal gübre
kullanımıyla birlikte tarım etkinliğindeki artış kıtlık
sorununu bitirmemiştir. Gerçekten bazı yorumcu­
lar, tarihte görülen en büyük açlık olaylarının sadece
yiyecek yokluğu nedeniyle oluşmadığını ve her
zaman kıtlığın şiddetini arttıran sosyo-politik bir
boyutun olduğunu iddia ederler. Sovyetler Birliğinde
halkın komün yaşama zorlanmasıyla 1930’larda ger­
çekleşen Ukrayna kıtlığı, 1950’lerde Mao’nun “Büyük
İleri Atılım” hareketi sonrası Çin’de görülen felaket
boyutundaki açlık olayı veya Afrika Boynuzundaki
siyasi istikrarsızlık ile bağlantılı olarak gelişen ve
günümüzde halen devam etmekte olan kıtlık sorun­
ları gibi geçen yüzyılda görülen kıtlıklarla ilişkili fak­
törlerin incelenmesi bu görüşleri desteklemektedir.
Tıp, kıtlığın etkilerinin hafifletilmesinde katkıda
bulunur. Ancak, üzücü de olsa kıtlık aynı zamanda
bilim insanlarına, insan beslenme fizyolojisinin en uç
noktalarını araştırma fırsatı da sağlar. Gebelik döne­
mindeki kötü beslenmenin çocuğun büyümesini ve
ileri yaşlardaki sağlık durumunu etkilemesi ile ilgili
bilgilerimizi bu tür doğal deney ortamlarına borçlu­
yuz. Ancak kıtlığa eşlik eden sosyal olumsuzluklar,
tıbbi kayıtların ve etkilenmiş bireyleri izleme şan­
sının yok olmasına neden olmaktadır. Ayrıca kıtlık
uzun süreli bir sorun olduğundan, gebelik, bebeklik
veya çocukluk dönemlerindeki etkilerini birbirinden
ayırmak oldukça zordur. Sınırlı sayıda yerel kıtlık
olayında tıbbi ve sosyal kayıtlar tutulmuştur, fakat
beslenmeleri silahlı çatışmalar nedeniyle etkilen­
miş olan yirminci yüzyıl topluluklarının incelendiği
çalışmalar da bulunmaktadır. Örneğin 1936-1939
yıllarında İspanya İç Savaşı, 1941-1944 arasında
Leningrad kuşatması ve 1944-1945 döneminde Hol­
landa Açlık Kışı bunlardan bazılarıdır.
Haziran 1944’de Normandiya çıkartması sonra­
sında müttefik kuvvetlerin Batı Avrupa’daki hızlı
ilerlemeleri, Hollanda Ren nehri üzerinde bulunan
Arnhem Köprüsünün (Uzaktaki Köprü) ele geçiril­
mesindeki başarısızlık nedeniyle, Eylül ayında bir
duraklama dönemine girmiştir. Müttefiklerle iş­
birliği yaptıkları için Hollanda sivil halkına yapılan
misillemeler ve ardından gelen zorlu kış koşulları,
Kasım 1944’ten ülkenin kuşatmadan kurtulduğu
Mayıs 1945’e kadar Hollanda’nın batı şehirlerinde
yiyecek ve yakıt kıtlığına neden olmuştur. Bu kıtlık­
tan önce populasyonun iyi besleniyor olmasına ve
işgalden sonra yiyecek stokları kısa zamanda tekrar
yerine konulmuş olmasına karşın, kıtlığın en şiddetli
hissedildiği dönemlerde enerji alımı günde 400-800
kaloriyi geçmemekteydi. Tüm bu zorluklara rağmen,
gebe kadınlara tıbbi destek verilmiş ve beslenme du­
rumları, gebeliğin gidişatı ve bebeklerinin doğum
ağırlıklarına ilişkin kayıtlar düzenli olarak tutulmuş­
tur. Bu kayıtlar, şimdi orta yaş grubunda olan Açlık
Kışındaki çocukların sağlık durumlarının yaşamları
boyunca izlenebilmelerine olanak sağlamıştır. Bu
sayede uterusta besinsiz kalmış olmanın sağlık du­
rumlarına olan etkileri incelenebilmiş ve aynı bölge­
de yaşamış olan fakat açlık döneminden aylar önce
doğmuş veya açlık döneminden sonra gebe kalınmış
bireylerden oluşan kontrol grubuyla karşılaştınlabil-
miştir.
Yalnızca, gebeliğin geç dönemlerinde açlığa maruz
kalmanın doğum ağırlığı ve doğum boyunu azaltıcı
etkisi olduğu saptanmıştır. Barker ve ekibinin Kutu
8.10’da anlatılan epidemiyolojik çalışmasından bek­
lenildiği gibi, üçüncü üç aylık trimesterde yetersiz
beslenen analardan doğan düşük doğum ağırlıklı be­
beklerde, ileri yaşlarda glikoz intoleransı ve yüksek
kan basıncı ortaya çıkmıştır. Gebeliğin erken ve orta
dönemlerinde açlığa maruz kalmanın doğum ağırlığı
üzerine etkisi olmamasına karşın, bu bebeklerde de
ileri yaşlarda glikoza intolerans, değişmiş kan lipid
profili, kan pıhtılaşma bozukluğu ve strese karşı aşırı
duyarlılık gibi hastalık belirtileri oluşmuştur. Tüm
bu anormallikler, koroner kalp hastalığı riskinde
artışla birlikte görülmektedir. Ayrıca, gebeliğinin er­
ken dönemlerinde kıtlığa maruz kalmış kadınların,
orta yaşa ulaştıklarında diğer kadınlara göre daha
obez oldukları ve meme kanserine yakalanma riskle­
rinin daha yüksek olduğu da bulunmuştur.

malar sıçanlar üzerinde gerçekleştirilmiştir. Gebe sıçanın
enerjisi azaltılmış veya sadece dengesiz (örneğin protein­
ce fakir) bir diyetle beslenmesi sonucunda bir sıçan fetü-
sü uterusta yetersiz beslenirse, erişkin çağda hipertansif
olmaktadır. Aynı zamanda bu erişkin sıçanlarda insülin
direncinin bulunduğu ve hamileliğinde dengeli bir di­
yetle beslenen analardan doğan sıçanlara göre daha kısa
ömürlü oldukları saptanmıştır. Bu etkiler, sıçanlar sütten
kesildikten sonra yüksek yağ içerikli bir diyetle beslendik­
leri takdirde, insanlarda aşırı beslenme durumunu taklit
edecek şekilde ve fetal ve postnatal çevre faktörlerinin
sonucu etkilediğini kanıtlarcasına, daha da abartılı hale
gelmektedir. Gerçekten de, fetal yaşamdan bağımsız
olarak erken bebeklik çağında aşırı beslenmenin hastalık
riskini arttırdığına dair inandırıcı veriler bulunmakta ve
bebek maması ile beslenmenin ana sütüyle beslenmeye
göre daha fazla enerji sağladığı da bilinmektedir.
Deneysel çalışmalar ilerledikçe konu, evrimsel gelişim
biyolojisi başta olmak üzere, diğer biyolojik inceleme
alanlarıyla da ilintilendirilmiştir (Bölüm 4'e bakınız). Geli­
şimin önemli fakat önemi küçümsenmiş bir faktör oldu­
ğuna dair anlayış, giderek daha çok taraftar toplamaya
başlamıştır. Fakat metabolik hastalıkla bağlantılı anah­
tar bir özellik, bu ilişkinin sadece düşük doğum ağırlığı
ile ilintili olmadığıdır. Epidemiyolojik çalışmalar, doğum
ağırlığı ve yaşamın ileri dönemlerindeki hastalık riski
arasındaki sürekli ilişkinin, ortalamanın üzerinde doğum
ağırlığı olan bireylerde bile bulunduğunu göstermiştir
(Şekil 8.10). Deneysel çalışmalar ayrıca, fetal ortamındaki
GELİŞİMSEL BİR BAKIŞ AÇISI: KAYIP HALKA MI? 203
değişikliklerin, doğum ağırlığını etkilemese bile, metabo­
lik programlanmayı etkileyebileceğini ortaya koymuştur.
Diğer birçok epidemiyolojik ve klinik çalışma, küçük doğ­
muş bebeklerin doğum esnasındaki deri altı yağ dokuları
azalmışsa olsa da, göreceli olarak daha fazla viseral yağ
taşıdıklarını (Kutu 8.1 'e bakınız) ve ileride diyabetin geliş­
tiği bireylerde bebeklikten itibaren farklı tipte bir yağ da­
ğılımının olduğunu (Şekil 8.11) göstermiştir. Bu gözlem­
ler ve metabolik hastalığın populasyonda yaygın olarak
görülmesi, gelişimsel faktörün fetal gelişimin bozulduğu
patolojik bir sürecin sonucunu temsil etmediğini göster­
mektedir. Olay daha çok, genel olarak uyum sağlamaya
yönelik olan gelişimsel plastisitenin uygunsuz bir sonu­
cudur. Nitekim insülin duyarlılığı, glikoz metabolizması
ve glükokortikoid yolağı gibi sistemlerle ilişkili genlerdeki
yaşam boyu etkili olan epigenetik değişikliklerin, gelişim
esnasında metabolik riskin tetiklenmesinde rolü olduğu­
na dair veriler bulunmaktadır..
8.6.2 Evrimsel yenilik kurgusunda
gelişimsel plastisite
Tüm bu gelişimsel bileşenler, evrimsel açıdan nasıl anlaşı­
labilir: Evrimsel yenilik ve gelişimsel kavramlar arasında bir
sentez yapılabilir mi? Örneğin, sadece çok düşük doğum
ağırlığının değil, tüm doğum ağırlıkları dağılımının ileri
yaşlarda görülen metabolik hastalık riski ile ters orantılı ol­
masının nedeni nedir? (gebelik diyabeti olan anaların be­
bekleri çok büyük doğar, ancak bu bebekler farklı yolaklar
Şekil 8.10 Doğum ağırlığı ve koroner
kalp hastalığı, tüm doğum ağırlıkları
için orantısal olarak ilişkilidir (standart
ölüm oranı, SÖO olarak ifade edilmiştir).
(Godfrey (2006) Developmental Origins
o f Health and Disease (Gluckman, P.D. &
Hanson, M., eds), Cambridge University
Press, Cambridge adlı kitaptan izinle
alınmıştır).
204 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
Şekil 8.11 Tip 2 diyabete yol açan iki farklı yolak: düşük
doğum ağırlıklı olarak doğup, sonradan arayı kapama
büyümesi veya yüksek doğum ağırlığı ile doğup çocukluk
döneminde hızlı bir kilo artışı göstermek. Çizgiler, toplu
(cohort) ortalamadan (z skoru) farklılık gösteren vücut
ağırlığını göstermektedir; kesikli çizgiler diyabet hastalığı
geliştirecek olan bireyleri temsil etmektedir (Eriksson vd.
(2003) Diabetes Çare 26,3006-3010; adlı yayından İzinle
alınmıştır).
nedeniyle risk altındadır: Altbölüm 8.6.3'e bakınız). Yukarıda
tartışıldığı gibi, eldeki veriler bu olayların patolojik kökenli
olmayıp, normal seyirde işleyen biyolojik varyasyon için te­
mel olduğunu göstermektedir. Bölüm 4'te, gelişimsel plas-
tisite sürecinin tek genotipten nasıl bir dizi farklı fenotip
oluşturduğu ve organizmaların, özellikle de yaşamları süre­
since değişikliklerle karşılaşmış türlerin, ortama uymak için
plastisiteyi alternatif veya mevcut yolaklara ek olarak nasıl
kullandıkları detaylı olarak anlatılmıştır. Gelişimsel plastisite
yanıtları dışsal sinyallerce tetiklenir ve fetüsün gelişimi es­
nasındaki çevresel faktörler ile doğum sonrası karşılaşılacak
olan faktörler arasındaki ilişkinin doğruluğuna bağlı olarak
bireyin sağlığı ve uyum gücü üzerinde etkili olabilir.
Gelişmekte olan bir organizma ileride sınırlı bir besin­
sel çevre öngörüsünde olursa, büyüme örüntüsünü ayar­
lamak için plastisite mekanizmalarını kullanarak, sonraki
vücut fonksiyonlarını sınırlı besin ortamına uyumlu hale
getirmesinin uygun olabileceği varsayılmıştır. Tersine,
eğer fetüs gelecekte besinsel olarak zengin bir ortam
öngörüsünde bulunursa, metabolik sistemlerini farklı
beklentilere göre uyarlaması uygun olacaktır. Öngörülen
besinsel tehdidinin algılandığı birinci duruma uygun bir
yanıt somatik büyümeye yatırımın azaltılmasını (örneğin
kas kütlesinin azalmasını), yağ oranı yüksek besinlerin ter­
cih edilmesini, enerji fazlalığı olduğunda bunu yağ olarak
depolayacak bir metabolik ayarlamayı ve organizmanın
insülin salgılanması ve duyarlılığını azaltmak üzere de­
ğiştirilmiş hormonal, davranışsal ve vasküler kontrol me­
kanizmalarını içerecektir (Şekil 8.12). Evrim uyum gücü
direktifleri ile işlediğine göre, tehlikeli bir ortam beklen­
tisinin olgunlaşma zamanını hızlandırması ve yaşam sü­
resinin uzamasını sağlayan diğer özelliklerden fedakârlık
etmek pahasına (örneğin hücre ve DNA tamirine daha az
kaynak ayırmak gibi) üreme fonksiyonuna daha çok kay­
nak ayrılmasını sağlaması beklenebilir.
Öngörülen yanıtın uyumsal avantajı, öngörünün ne
derece doğru olduğuna bağlı olacaktır. Eğer doğru ön­
görüler büyüme ve üreme çağına kadar hayatta kalma
şansını arttırıyorsa, buna yol açan mekanizmanın evrim­
sel süreçte neden seçildiği de açıklanmış olacaktır. Anasal
hastalık, plasental yetersizlik ve fonksiyon bozukluğu veya
ileri yaşlarda karşılaşılan çevre koşullarının doğum anında­
ki çevresel koşullara göre belirgin olarak değişmiş olması
gibi nedenlerden dolayı fetal beslenmenin güvenilir bir dış
çevre belirleyicisi olmadığı durumlarda, çevrenin zorlukla­
rına yeterince yanıt veremeyen ve dolayısıyla hastalık riski
fazla bir fenotip üretilebilir. Metabolik alanda, artmış insü­
lin direnci, azalmış kas kütlesi ve artmış bir yağ depolama
eğilimi gösteren bir fenotip, yaşamın ileri dönemlerinde
yüksek enerjili bir besinsel ortamda tam da metabolik has­
talık gelişimini destekleyecek bir zemin oluşturacaktır.
Gelişimsel uyumsuzluk modeline göre, evrimsel an­
lamda metabolik dengenin ayar noktalarının, öngörülen
olgunluk çevre koşullarına göre ayarlanabilmesi için geli­
şimsel plastisite mekanizmalarının kullanılması avantajlı­
dır. Bu süreç, onlarca yıl oldukça istikrarlı kalmış ortamlarda
uyumsal avantaja sahip olmuş olabilir. Ancak, olası anasal
kısıtlama mekanizmaları nedeniyle, özellikle de postnatal
ortamın evrimsel olarak benzersiz şekilde bir bolluk orta­
mı haline dönüşmesiyle, öngörünün doğruluğu giderek
kaybolabilir. Buna ek olarak modern yaşam tarzları, çoğu
daha fazla anasal strese maruz kalmış olan (ikizler veya
ileri derecede büyüme gecikmesi gösteren bebekler gibi)
ve dolayısıyla belki de daha büyük bir uyumsuzluk riski
altında bulunan, daha fazla fetüsün hayatta kalabilmesi­
ni sağlamaktadır. Anasal sağlık bozukluğu veya plasental
fonksiyon bozukluğu, anasal-plasental iletimin mevcut
 GELİŞİMSEL BİR BAKIŞ AÇISI: KAYIP HALKA MI? 205

Algılanan optimal Algılanan tehdit

ortam edici ortam

Öngörülen rahat bir yaşam seyri ^

S '
Uzun yaşam için yatırım yapılır
• tamir işlemleri
• doku rezervlerinin korunması
(sinir ve nefron sayıları)
Erişkin dönemde daha iri olabilmek
için yatırım yapılır
• kemik kütlesi
• kas büyümesi
\
Doğuma dek hayatta kalabilmek için
gerekli uyarlamalar yapılır
• kısa doğum boyu
• prematür kalma
• fetal sarkopeni
Üreme stratejilerinde değişiklikler
• erken puberte
Tehdit edici ve zor çevreye direnebilmek
için yapılan uyarlamalar
• değişmiş hipotalamus-hipofiz-gonad aksı
• davranışsal değişiklikler
• artmış insülin direnci
• yağ depolamaya eğilim

Şekil 8.12 Gelişimsel ipuçlarına göre yaşam öyküsünün düzenlenmesi: tahmin edilen normal veya kısıtlı besin ortamına göre
planlanan gelişimsel olaylar (Gluckman vd. (2007) American Journal o f Human Biology 19,1-19; adlı yayından izinle değiştirilerek
alınmıştır).

çevresel faktörler hakkında hatalı öngörülerde bulunma­ 8.6.3 Diğer olası gelişim yolları
sına neden olabileceği gibi, obstetrik ve pediatrik alanla­
Şişmanlığa neden olan ve özgün unsurlar içeren başka ge­
rındaki gelişmeler de çok farklı nitelikte bebeğin yetişkin
lişimsel yolaklar da bulunmaktadır. Gebelik diyabeti olan
çağa dek yaşamasına olanak sağlamaktadır.
kadınların bebekleri daha fazla yağ kütlesine sahiptirler.
Geniş kapsamlı deneysel-klinik araştırmalar ve olayın
Plasental glikoz transferi kısmen yoğunluğa bağlı oldu­
temelinde yatan epigenetik mekanizmaların tanımlanması
ğundan, anasal glikoz düzeyi yüksekliği fetüste de glikoz
gelişimsel yolakların önemli olduğu görüşünü oluşturmuş­
düzeylerinin yükselmesine neden olur. Böylece fetüste
sa da, bu yolakların metabolik hastalık oluşumundaki rolleri
insülin salınımı artar ve artmış insülin düzeyleri de aşırı fe­
henüz tam olarak açıklığa kavuşmamıştır. Geçen bölümde
tal yağ doku oluşumuna yol açar. Yağ hücreleri sayısı esas
tartışılmış olduğu gibi, beslenme ve yaşam tarzında büyük
olarak fetal dönemde belirlendiğinden, fazla yağ hücresi
bir değişim olmasaydı, hastalık riski de bulunmayacaktı.
taşıyan bu bireyler, ileri yaşlarda şişmanlığa ve dolayısıyla
Tüm bu tartışmaların ortaya koyduğu en önemli nokta
insülin direnci geliştirmeye ve diyabete daha meyilli olur­
şudur; tek başına gelişimsel faktörler, obezite veya insülin
lar. Patolojik bir durum olduğundan bir anlamda bu da
direncine neden olmazlar; ancak hayatın erken evrelerinde
evrimsel yenilik olarak nitelendirilebilir: gebelik diyabeti
bireyin karşılaştığı gelişimsel faktörler, obesojenik bir çevre
esas olarak besinsel geçiş ve tıp alanındaki ilerlemelerle
ortamında kişinin bu hastalıklara karşı daha çok veya daha
ilişkili olduğundan yeni bir olgu olması olasıdır.
az meyilli olmasına neden olurlar.
206 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM
Kutu 8 .1 2 Gelişimsel metabolik etkilerin geriye dönüşü
Bir bireyin yaşamının ileri evrelerinde metabolik
hastalığa yatkınlığı, kısmen doğum öncesi dönem­
deki olaylar tarafından belirlenir, ancak doğum
ağirhğı tek başına bu tür programlanmanın güve­
nilir bir belirteci değildir. Bu programlanmanın ne
zaman oluştuğunu öngören testler ve programlan­
mayı tersine çevirebilecek girişimlerin varlığı, eriş­
kin dönemde başlayan kronik hastalıkların görülme
sıklığını azaltabilir. Gelişimsel plastisitede epigene­
tik süreçlerin rol oynadığına ve birkaç anahtar gen
ifadesinin epigenetik kontrolü ile metabolik ayar­
ların değiştiği ve bireylerin obezite ile diyabet gibi
hastalıklara eğilimli hale geldiklerine yönelik veriler
giderek artmaktadır. Günümüzde, epigenetik deği­
şiklikleri saptamak amacıyla aynı anda binlerce örne­
ğin incelenebileceği metotlar vardır ve eğer anahtar
düzenleyici genler saptanabilirse, doğum anında
kolaylıkla elde edilebilecek dokulardan (kordon kanı
gibi) bu genlerin epigenetik durumları hesaplanarak
kişinin ileride hastalıklara yatkınlığı hakkında öngö­
rüde bulunulabilir.
Peki, hastalık için yüksek risk saptanırsa ne ya­
pılabilir? Eğer doğum anında obezite ve diyabete
yatkınlık tespit edilebilirse, ebeveynler ve daha ileri
yaşlarda da bireyin kendisi, riski azaltmak için uygun
bir beslenme tarzı edinilmesi konusunda uyarılabi-
lir. Neonatal tanı yöntemleri ve beslenmenin düzen­
lenmesi ile fenilketonüri gibi tedavisi bulunmayan
ve ancak hastalığa uyum sağlanarak yaşanabilen,
monogenik bazı metabolizma hastalıkları kontrol al­
Şişman kadınlar yağ hücresi sayısı fazla ve dolayısıyla
enerjice yoğun ortamlarda obez olmaya eğilimli bebek­
ler doğururlar. Bu olayın mekanizması açık değildir, ancak
olasılıkla plasenta kaynaklı aşırı besin geçişi söz konusu­
dur. Son yıllardaki veriler, ana sütü ile beslenen bebekler­
de, mama ile beslenen bebeklere göre, daha düşük oran­
da obezite görüldüğünü ortaya koymaktadır. Biberonla
besleme başlı başına bir evrimsel yeniliktir ve belki de
sağlığa zararlı etkileri olan veya epigenetik değişiklikle­
ri indükleyen belirli besinlerin aşırı miktarlarda bebeğe
tında tutulabilmektedir (Bölüm 3’e bakınız). Ancak
deneyimler, yetişkin dönemde başlayan kronik has­
talıklar için yaşam tarzına müdahalenin çok da et­
kin olmadığını göstermektedir. Bu gibi durumlarda
programlanma işleminin geriye döndürülmesi daha
iyi olmaz mı? Son zamanlardaki çalışmalar, bunun
gerçekten de olası olabileceğini göstermektedir.
Gebelik döneminde yetersiz beslenen'-sıçanların
yavruları küçük ve zayıf doğmalarına rağmen, özel­
likle sütten kesildikten sonra yüksek yağ içerikli bir
besinle beslendiklerinde, büyüdükçe insanlarda tip
2 diyabette görülen değişikliklere benzer metabo­
lik parametrelerle birlikte halsiz, obur ve obez bir
hale gelmektedirler. Bu “programlanmış” sıçanlar
doğumdan sonra kısa bir süre için bir adipokin olan
leptin enjeksiyonları ile tedavi edilirlerse, erişkin
hayvanlarda ortaya çıkabilecek tüm olumsuz deği­
şimler engellenebilmektedir. Leptin, yağ birikimi ile
ilgili bir sinyal olarak, yağ hücrelerinden salgılanan
bir hormondur. Olasılıkla yaşamın erken evrelerinde
yüksek düzeyde leptine maruz kalmak, hayvanları
şişman oldukları sanısı uyandırarak kandırmakta ve
böylece metabolik ayar mekanizmaları bu duruma
göre düzenlenmektedir (neonatal sıçanlara leptin
uygulanmasının hipotalamik organizasyonda çok
önemli etkileri vardır). Dahası, halsiz ve obur olan
erişkin hayvanlarda anahtar metabolik genlerin exp-
resyonu ve epigenetik durumlarında değişikliklerin
olduğu ve leptin tedavisi ile bu değişikliklerin geriye
döndürebildiği saptanmıştır.
verilmesine neden olmaktadır. Belki de inek sütündeki
enerji içeriğinin insan sütüne göre çok daha yüksek ol­
ması uyumsuzluğu daha da arttırmaktadır.
8.7 Sonuç
Bu bölümde, evrimsel bakış açısının, obezite ve tip 2 di­
yabet gibi metabolik hastalıkların epidemisinin daha açık
anlaşılmasını nasıl sağladığı gösterilmiştir. Bu hastalıkla-

Kutu 8.13 Dik duruşumuzun metabolik hastalığa eğilimli olmakla bir
ilişkisi var mıdır?
Fetal dönemdeki beslenmenin uzun vadede metabo­
lik hastalık riskine önemli etkileri, erişkin sağlığını
etkileyebilecek faktörler hakkında bazı ilginç ola­
sılıkları akla getirmektedir. İnsan fetal dönem bes­
lenmesi, doğum sırasındaki büyük beyin boyutu ve
iki ayaklı yürüyüş şeklimize uyum sağlamak üzere
değişikliğe uğramış pelvis yapısı nedeniyle özel sınır­
lamalar altındadır. Kadından kadına değişiklikler
gösteren fetal boyut ile pelvis çıkımı boyutları ara­
sında uyum sağlanabilmesi için bazı mekanizmala­
rın evrimleşmesi gerekmiştir. Bu da, yalnızca genetik
faktörlerle belirlenen bir fetal büyümenin riskli ola­
bileceği anlamına gelir. Eşeysel dismorfizm olan tür­
lerde sıklıkla görüldüğü gibi, ufak yapılı bir ananın
iri yapılı bir erkekle çiftleşmesi, fetüsün aşırı büyü­
mesine yol açabileceğinden hem ana ve bebek, hem
de potansiyel olarak türün devamı için ölümcül bir
risk oluşturacaktır. Dolayısıyla fetal büyümenin ana­
nın boyutlarıyla uyumlu olmasını sağlayacak meka­
nizmalar vardır. Embriyo transferi, hayvanlarda
yapılan çaprazlama deneyleri ve bir vericiden alınan
yumurta yoluyla gebe kalmış anaların bebeklerinin
boyutlarının verici anadan ziyade alıcı ananınkine
benzediğini saptayan gözlemler, bu mekanizmaların
varlığını doğrulamaktadır. Her ne kadar bu tür ana­
sal sınırlamaların mekanizmaları tam olarak bilin­
miyorsa da, fetüse sınırlı miktarda besin geçişinin
rolü olduğu düşünülmektedir (Bölüm 7).
Anasal sınırlamaların düzeyi sabit değildir; daha
rın temelinde yatan en önemli neden, vücudun değişen
çevre koşullarına karşı gösterdiği uyumun sınırlı kapasi­
tede oluşudur.
Bir türün üyeleri besinsel ortamlarına, metabolizmayı
düzenleyen ve dolayısıyla vücudun sınırlı enerji kaynağı­
nın nasıl kullanılacağı ve tüketileceğim belirleyen genler
üzerinde işleyen doğal seçilim yoluyla, kademeli olarak
uyarlanırlar. Bu genetik uyum süreci yavaş ama güçlüdür
ve türün üyeleri zamanla, sürekli maruz kaldıkları ortama
SONUÇ 207
ufak doğan (ve sonuç olarak ileride obezite riskini
taşıyan) ilk bebeklerde risk daha fazladır. Çoklu ge­
beliklerde, özellikle de ana boyu ve doğum ağırlığı
arasındaki ilişkiyi açıklayacak şekilde kısa boylu ana­
larda, kısıtlama daha belirgindir. Yani, Hindistan gibi
bir yerde yaşayan ortalama 155 cm boylu kadınlar,
Batı dünyasındaki 170 cm boylu kadınlara göre daha
küçük bebekler doğururlar (3,5 kg yerine ortalama
2,7 kg ağırlığında) ve bu da potansiyel olarak daha
fazla doğum sonrası uyumsuzluk riskine yol açacak
bir anasal sınırlayıcılık anlamına gelir. Güney Asya
insanlarında obezitenin düşük oranda görülmesine
rağmen metabolik hastalık riskinin yüksek olması­
nın anasal sınırlayıcılık nedeniyle olabileceği de dü­
şünülmektedir.
Evrimsel açıdan bu durumun bir sorun oluştur­
madığı öne sürülmüştür: postnatal dönemde besinin
bol değil de sınırlı olduğu tarım öncesi insanların or­
tamında, anasal sınırlamaların düzeyi enerji/besin
çevresi koşullarıyla eşleştiğinde genetik uyum gücü­
nü zayıflatmamıştır. Ancak bu model, neden Homo
sapiens gibi genelci bir türde bile uyum sağlamak ve
sağlıklı yaşamak için besinsel ortamın kesin sınırla­
rı bulunduğunu açıklayabilir. Bir fetüsün postnatal
ortamı öngörebilmesinin ve bunlara uyum sağlaya­
bilmesinin sınırı vardır. Bu spekülatif paradigma,
duyarlılık bağlamında bireysel farklılıklar için, saf
genomik açıklamanın ötesinde, gelişimsel kaynaklar
da sağlamaktadır.
uyumlu metabolik araçları geliştirmiş olurlar. Yeni kanıt­
lar, uterus içi dönemden başlamak üzere yaşamın erken
evrelerindeki çevre koşulları ve belirtilere göre gelişimsel
olarak metabolik önceliklerimizi uyarlamak üzere geliş­
miş bir kapasitemiz olduğunu da açığa çıkarmaktadır.
Yani vücudumuzun, konuştuğumuz dili veya diğer bece­
rileri öğrenebildiği gibi, yerel beslenme koşullarını da öğ­
renme yetisine sahip olduğu görülmektedir. Bu iki uyum
çeşidi beraberce, organizmanın uzun süreli ve yavaş ola-
208 BESİNSEL VE METABOLİK UYUM

rak gerçekleşen değişimlerle baş edebilmesini sağlarlar.

Bu mekanizmalar tam ve eksiksiz olarak çalışsalar
bile, hızlı çevresel değişimler bireyin bunları düzenleme
kapasitelerinin üzerine çıkabilir. Dolayısıyla metabolik
hastalıklar, bir organizmanın biyolojisi ile değişen ortam
ANAHTAR N O KTALAR
• insan evriminin büyük kısmı çok farklı bir besin
ortamında oluştu ve insan genotipi o ortama iyi
uyum sağlayacak tarzda seçilime uğradı.

arasındaki uyumsuzluğun semptomu olarak kabul edi­ • Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde obezite
lebilir. Çevredeki değişim hızının doğal seçilim hızından ve buna bağlı olarak gelişen hastalıklar giderek
daha fazla olması, gen-çevre uyumsuzluğuna ve dolayı­ artmaktadır.
sıyla hastalık oluşumuna neden olacaktır. Çoğu dolay­ • Hızlı değişemeyen bir genotipe karşın, beslenme
lı da olsa, bunun insan sağlığı üzerine etkili olduğunu ve davranış tarzlarında hızlı bir değişim oluştur.
gösteren birçok kanıt vardır. İnsan genomu, milyonlarca • Gelişim süreçleri, artmakta olan metobolik
yıldan fazla bir süre boyunca toplayıcı bir yaşam tarzına uyumsuzluk oranına katkıda bulunabilir.
uyumlu olacak şekilde doğal seçilime uğramış ve halen
de proteince yüksek, yağca fakir ve rafine şeker gibi yeni­
liklerin bulunmadığı bir beslenme tarzı beklentisindedir.
Metabolik hastalıkla ilintili genlerin bulunmasına yönelik
araştırmalar tam anlamıyla sonuç vermemiş olsa da, tüm
dünyada giderek kalınlaşan bel ölçülerinin, kültürel fark­
olduğu gelişmekte olan ülke toplumlarında, bireyler kilo
lılık ve beslenme tarzının modası geçmiş bir genotip ile
aldıkça durum daha da kötüleşecektir. Anasal obezite ve
uyumsuzluğunu yansıttığı inkâr edilemez.
gebelik diyabeti, riskin arttırılarak gelecek kuşaklara ak­
Ancak, genler ve çevre faktörleri arasındaki uyum­
tarılmasını sağlayacaktır. Bu modeller, besinsel değişim
suzluk öykünün sadece bir kısmını oluşturuyor olabilir,
sürecinin farklı evrelerinde bulunan veya farklı hızlarda
çünkü bireyin yaşamının erken evrelerindeki beslenme
değişim yaşayan populasyonlar arasında hastalığa yat­
alışkanlıklarının yaşamının ileri dönemlerinde etkili oldu­
kınlık açısından görülen farklılıkları açıklamaya yardım­
ğuna yönelik veriler vardır. Bir yaşam süresi içinde veya
cı olabilirler. Sonuç olarak, bu modern küresel felaketin
kuşaklar arasında gerçekleşen değişiklik çok hızlıysa,
temel nedeni uyum yeteneği veya daha doğrusu uyum
vücudun gelişimsel biyolojisini erken dönemlerdeki be­
yeteneğinin kısıtlı oluşudur.
sin ortamına uyum sağlayabilme kapasitesi farklı tür bir
uyumsuzluğa yol açabilir. Yani yaşamın erken evrelerin­
deki koşullara göre yapılmış biyolojik ayarlar ile daha son­
Ek okumalar
raları karşılaşılan farklı beslenme ve yaşam tarzı arasında
bir uyumsuzluk ortaya çıkabilir.
Barker, DJ.P. (1998) Mothers, Babies and Health in Later Life,
Bu bölümde, hem belli bir andaki uyumsuzlukların,
2nd edn. Churchill Livingstone, Edinburgh.
hem de gelişimsel uyumsuzlukların nasıl bir arada çalı­
Cohen, M.N. and Armelagos, G J. (eds) (1984) Paleopathology
şarak günümüz küresel metabolik hastalık epidemisine at the Origins o f Agriculture. Academic Press, New York.
yol açabildiği gösterilmiştir. Yakın tarihte görülmeye baş­ Coll, A.P., Farooqi, I.S., and O'Rahilly, S. (2007) The hormonal
lanan beslenme tarzı ve fiziksel aktivitelerdeki değişiklik­ control of food intake. Cell 129,251-262.
ler sonucu gelişen gen-çevre uyumsuzluğu, obezite gibi Eaton, S.B., Shostack, M., and Konner, M. (1988) The Paleolithic
hastalıkların küresel bir olgu olarak ortaya çıkmasında en Prescription. Harper and Row, New York.
büyük rolü oynamıştır. Populasyonlar beslenme tarzını Fogel, R.W. (2004) The Escape from Hunger and Premature
değiştirip kilo aldıklarında, bunun sağlık üzerindeki etkisi, Death, 1700-2100: Europe, America and the Third World.
o populasyonun yakın tarihindeki beslenme alışkanlığına Cambridge University Press, Cambridge.
Gluckman, P.D. and Hanson, M.A. (eds) (2006) Developmental
bağlıdır. Örneğin, anaların yetersiz beslenmesi nedeniyle,
Origins of Health and Disease. Cambridge University Press,
düşük doğum ağırlıklı olarak doğmuş birey sayısının fazla
Cambridge.

Gluckman,P.D., Hanson, M.A.,Beedle,A.S., and Raubenheimer,
D. (2008) Fetal and neonatal pathways to obesity. Frontiers
in Hormone Research 36,61-72.
Gluckman, P.D., Hanson, M.A., Cooper, C., and Thornburg, K.L.
(2008) Effect of in utero and early-life conditions on adult
health and disease. New England Journal of Medicine 359,
61-73.
Hales, C.N. and Barker, D.J. (1992) Type 2 (non-insulin­
dependent) diabetes mellitus: the thrifty phenotype
hypothesis. Diabetologia 35, 595-601.
Kuzawa, C.W. and Pike, I.L. (2005) Fetal origins of deve­
lopmental plasticity (Wiley-Liss Plenary Symposium).
American Journal of Human Biology 17,1 -118.
EK OKUMALAR 209
Levin, B.E. (2006) Central regulation of energy homeosta­
sis. Intelligent design: how to build the perfect survivor.
Obesity 14 (suppl. 5): 192S-196S.
Neel, J.V. (1962) Diabetes mellitus: a"thrifty"genotype rende­
red detrimental by"progress "7 American Journal of Human
Genetics 14,353-362.
Ulljaszek, S.J. and Lofink, H. (2006) Obesity in biocultural
perspective. Annual Review o f Anthropology 35, 337­
360.
Ungar, P.S. (ed.) (2007) Evolution Of The Human Diet: The
Known, The Unknown, and The Unknowable. Oxford
University Press, New York.
 BÖLÜM 9
Savunma
9.1 Giriş
Yüksek dışsal nedenli mortalitenin, olgunlaşma zamanı
ve yaşam boyu üreme stratejisi gibi yaşam öyküsü özel­
liklerinin evrimleşmesine önemli etkileri vardır (Bölüm 5'e
bakınız). Organizmalar, dışsal nedenli ölümlerin yüksek ol­
duğu bölgelerde, bu riskin düşük olduğu bölgelerdekiler-
den çok farklı stratejiler evrimleştirirler. Dışsal mortalite­
nin önemli nedenleri biyotiktir ve aynı ya da farklı türden
organizmaların besin maddeleri için rekabet, yırtıcılık,
pek çoğu kendi yaşamlarını sürdürmek için parazitik bir
ilişkiye dayanan mikroorganizmalarla enfekte olma, kaza,
yırtıcı hayvan saldırısı ya da aynı türdeş rekabeti sonucu
yaralanma gibi nedenleri içerir. Sonuncusu insan biyolo­
jisinin belirgin özelliğidir. Başarılı nesiller bu risklerle en
iyi başa çıkabilecek mekanizmaları evrimleştirebilenlerdir.
Dolayısıyla Homo sapiens yırtıcı hayvan, enfeksiyon ve ya­
ralanma risklerinin üstesinden gelebilecek bir takım stra­
tejiler evrimleştirmiştir. Bunlar bizim, tehdide karşı göster­
diğimiz hormonal yanıtlarımızda, immün sistemimizde ve
örneğin yüzeyel yaralarımızı, kırıklarımızı iyileştirmemizi
sağlayan geniş kapsamlı tamir sistemlerimizde ifadesini
bulmuştur. Bunlar bu bölümün ilerleyen kısımlarında ele
alınacaktır. Ama tüm hayvan ve bitki alemlerinde varolan
diğer çok çeşitli kimyasal ve fiziksel savunma mekanizma­
ları burada tartışılmayacaktır. Bunlar arasında toksin üreti­
mi, kamuflaj ve mimikri, ve diş, diken, pençe ve kanca gibi
mekanik savunma araçlarının kullanımı yer alır.
9.2 Yırtıcılık ve türdeş şiddeti
Organizmaların çoğu için diğer türlerin yırtıcılığına ma­
ruz kalma riski vardır. Balinalar gibi çok büyük hayvanlar­
da risk altında olanlar genellikle çok genç ve hastalardır.
İnsanlar hala bazı çevrelerde büyük et yiyiciler tarafın­
dan avlanma riski altındadırlar, fakat H. sapiens için asıl
risk türdeşlerimizden gelen şiddettir. Türümüzde vücut
büyüklüğünün eşeyler arasında belirgin biçimde farklı­
laşmasını yol gösterici kanıt olarak kullanılırsak, hominid
ataların olasılıkla çok eşli çiftleşme sistemiyle ve eşeysel
baskınlık için yaralanma ve ölüm riskini beraberinde ge­
tiren, erkekler arası rekabetin varlığında evrimleştiği söy­
lenebilir. Pek çok primat benzer davranışlar gösterir. Pek
çok hayvan savunağını aynı türün diğer bireylerine karşı
şiddetle korur. Bunu insanlar da hala yaparlar ve aslında
son tahlilde savaşların çoğu kaynakları korumak veya
elde etmekle ilgilidir.
Dolayısıyla hayatta kalma, duyusal fonksiyonların ve
diğer türlerden gelen tehditleri tanıma veya öngörebil-
me kapasitesinin gelişmesine bağlıdır. Bir zihin teorisinin
gelişmesi (Bölüm 10'a bakınız) bizim diğer insanların ni­
yetlerini anlayabilmemizi sağlar. Ayrıca, yırtıcılardan veya
şiddetten kaçmamızı ve savaşmamızı sağlayan stres ya­
nıtlarını kullanma yeteneğine gereksinimimiz vardır.
Tehlike tehdidine ve sosyal strese karşı verilen fizyolo­
jik yanıtlar arasında büyük ölçüde örtüşme vardır. İnsan­
ların hayatta kalmaları bir grubun üyesi olmaya dayanır
(Bölüm 10'a bakınız). Sürü halinde yaşayan türlerin yalnız
kalmış bir üyesinin yırtıcı hayvanlar karşısında özellikle
risk altında olması gibi, izole bir insan da tehlikeyi fark
edebilmek, avlanmak, yiyecek bulmak ve yavrularını ko­
ruyabilmek yönünden dezavantajlıdır. İzolasyona maruz
bırakılınca, sıçanlarda ve pek çok diğer türde belirgin en­
dokrin stres yanıtı ortaya çıkar, insanlar da sosyal dışlan­
mayı tehdit edici ve stresli bulur.
211
212 SAVUNMA

9.2.1 Stres koordine eder ve kronik stresin kuvvetlendirici ya da bas­

kılayıcı etkilerinin ortaya çıkmasında rol oynar.
Stresin kendisi ile stres etkeninin birbirinden ayrılması ya­
HPA aksında, çeşitli seviyelerdeki glukokortikoid re­
rarlıdır. Stres etkeni, bir kişinin psikolojik veya fiziksel bü­
septörlerinin aracılık ettiği, büyük ölçüde hipokampusta
tünlüğüne gerçek ya da olası bir tehdit olarak tanımlanır.
yer alan, geri-beslemeli kontrol mekanizmaları bulunur.
Bir organizmanın bir stres etkeninin farkına varması, aktif
Dolayısıyla, gelişme ya da kronik stres sırasında glukokor­
(fiziksel ya da davranışsal) veya pasif (psikolojik) stres ya­
tikoid reseptörlerinin ortaya çıkmasındaki değişiklikler
nıtı biçiminde bir baş etme stratejisi ortaya koymasına
yanıtın büyüklüğünü değiştirebilir. Buna karşılık olarak
neden olur. Genellikle stres etkenine karşı verilen yanıtlar
da, HPA aksının aktivasyonu ve katekolamin salınımı me-
kısa sürelidir. Bununla birlikte, kronik stres etkenlerine
tabolik değişiklikleri indükler. Bu değişiklikler arasında
yanıt farklılıklar gösterebilir: akut stres yanıtı abartılı hale
"savaş ya da kaç"yanıtı için gereken enerjiyi sağlayan gli-
gelebilir veya sönmeye uğrayarak, süreklilik kazanan stres
kojenoliz ve glikoneogenez, kalp hızını artıran ve kan akı­
etkisinin daha az veya daha fazla zararlı olmasına neden
mı dağılımını değiştiren kardiyovasküler yanıtlar vardır.
olur. Bu durum, sürekli gerilim yaratıcılarının etkilerini
Kronik stres yanıtları başka sinirsel değişiklikler de içerir:
daha az veya daha fazla zararlı yapar. Her iki durumda da,
örneğin, yüksek glukokortikoid seviyeleri, ruhsal durumu
baş etme stratejisinin başarısızlığa uğradığı zamanlarda
ve hafızayı etkileyebilir, ve çoğu kan kortizolünün kronik
patolojik sonuçlar ortaya çıkar.
artışıyla uyarılmış çok çeşitli, ikincil fizyolojik değişiklikler
Kompleks organizmalardaki akut stres yanıtları stres
ortaya çıkarır. İnsanlar için duygusal yanıtlar, sosyal gru­
etkeninden kaçınma, geri çekilme veya kaçmayı, merkez
bun diğer bireyleriyle iletişim kurabilmek için önemlidir.
sinir sisteminde daha fazla duyusal farkındalık ve uyanık­
Fiziksel, biyotik ya da sosyal çevredeki değişikliklerin
lık içeren bir değişikliği, sempatik sinir sisteminin uyarıl­
hepsi stres etkeni olabilir. Bu durumların her biri farklı
masını ve hipotalamus-hipofiz-adrenal aksın (HPA) akti-
meydan okumalardır, ancak yanıtlar basmakalıptır. Bu,
vasyonuna yol açan nöroendokrin değişiklikleri kapsar.
yanıtın, örneğin yırtıcıların tehdidi gibi belli bir duruma
Hipotalamus-hipofiz üniteden ayrıca yağ yıkımını artıran
karşı evrimleştiğini, ancak daha sonra başka durumlar
büyüme hormonu ile kan akımı dağılımını değiştiren ve
için de avantajlı bir yanıt olarak seçilmiş olduğunu düşün­
böbrek fonksiyonunu etkileyen vazopresin gibi diğer
dürmektedir (yani bir'eksaptasyon'dur). Bir yarışın başlan­
hormonlar da salınır.
gıcında depar atmaya hazırlanan olimpiyat atletinde, tilki
Bu stres yanıtları beynin üst merkezleri tarafından,
gören tavşan ya da köpekbalığıyla karşılaşan yüzücü ile
frontal korteksten aşağı doğru bir kontrolle başlatılır. Bazı
çok benzer pek çok fizyolojik yanıt görülür. Yanıtın bu
insanlar sadece öğretmenin sorduğu bir soruya yanıt
basmakalıp doğası hataya yer bırakmaz; tehdit henüz
veremedikleri zaman, başkalarının fiziksel saldırıya uğ­
ortaya çıkmamışsa bile, çıkabileceği durumda uyanıklık
radığındaki kadar strese girebilir. Limbik sistem bu yanıtı

Kutu 9.1 Travma sonrası stres bozukluğu: uyumsal mı, patolojik mi?

Travma sonrası stres bozukluğu (post-traumatic stress
disorder; PTSD) 1980'e kadar açıkça tanımlanmış bir
durum değildi. Önceleri travma veya sıkıntıya karşı,
gecikmiş bir reaksiyon olduğu düşünülür, - “mermi
şoku” örneğinde olduğu gibi - belirgin bir etyolojisi
veya fonksiyonu olduğu akla gelmezdi. Görülme sık­
lığı bireyin travmatik olaya maruz kalma şiddetinin
derecesi ile ilgilidir, 11 eylül 2001 terörist saldırısın­
dan doğrudan etkilenen New York sakinlerinde %25
civarında görülmüşken, geniş alanda bu olayla karşı­
laşanlarda %5 civarında rastlanmıştır. Travma son­
rası stres bozukluğunun bazı bileşenlerinin kökeni,
potansiyel olarak adaptif olarak görülebilir, örne­
ğin, başlangıçtaki aşın reaksiyon yerel tehdidin tek­
rar etmesinden kaçınılmasını sağlayabilir ve bunun
ardından gelen esneklik ve dirençlilik sağ kalan kişi
için uyum avantajı olarak ön plana çıkabilir. Ancak, bu
durum varsayımsaldır.
 YIRTICILIK VETÜRDEŞ ŞİDDETİ 213

Kutu 9.2 Steroid reseptörünün evrimi

Steroid hormonlar ve onların reseptörleri gibi kar­
maşık düzenleyici sistemlerin evrimi evrim biyo­
logları için bir problem oluşturur. Bir reseptör
ligandının yokluğunda nasıl evrimsel seçilime uğrar,
veya bunun tersi nasıl olasıdır? Ligand ve reseptörün
birlikte evrimi nasıl olası olmuştur? Streoid reseptör­
leri, ligandını bağladıktan sonra çekirdeğe taşınan ve
transkripsiyonel aktivatör olarak etki gösteren resep­
törlerden oluşan bir üst ailenin üyeleridir. Bu ailenin
200’den fazla tanımlanmış üyesi vardır. Bunlardan
bazılarının bilinen herhangi bir ligandı yoktur (bu
nedenle öksüz-reseptör olarak anılırlar); diğerleri
tiroid hormon reseptörünü, retinoid asit ile ilişkili
reseptörleri kapsar. Bu reseptörler atasal bir genden
duplikasyon ve mutasyon yoluyla evrimleşmişlerdir.
Omurgalılarda bulunan altı steroid reseptöründen
hiç birisi (östrojen a ve P reseptörleri, progesteron
reseptörü, mineralokortikoid reseptörü, glukorti-
koid reseptörü, androjen reseptörü), meyve sineğin­
deki ortologları dışında, omurgasızlarda bulunmaz.
Östrojen reseptörünün öncüllerinin ilk evrim-
leşenlerden birisi olduğu düşünülür ve östrojene-
benzer bir madde de olasılıkla ilk liganddır. Bu
reseptörü duplike bir mutasyon ortaya çıktığında,
bu reseptör progesteron reseptörü gibi yeni fonksi­
yonlar üstlenmiştir. Progesteron, östrojenin sentez
yolağında yer aldığı ve dolayısıyla zaten bulunduğu
için bu olasıdır. Sonraki duplikasyonlar (Şekil 9.1)
androjen ve kortikoid reseptörlerine yol açmıştır;
bunlar başlangıçta, onlara bağlanacak ve yeni bir
fonksiyon setini kontrol ederek farklı streoidleri sen-
tezleyecek enzimlerin bulunmaması halinde ortadan
kaybolacak, öksüz-reseptörler olarak ortaya çıkmış
olabilirler..

— B o fa b a lığ ı C R
- Ç e n e s iz b a lık C R

K e m ik li balık MRs (3 )
— Dörtüyelîier MRs (4)
V a to z M R

[ Kemikli balık GRs (6)

/ Şekil 9.1 Steroid hormon reseptörlerinin
D o r t ü y e lile r G R s (4 )
evrimi. Yaklaşık 450 milyon yıl önce
AncCR
V a to z GR glukokortikoid reseptörü (GR) ve
mineralokortikoid reseptörü (MR)
Vatoz PR
oluşturmak üzere duplike olmuş atasal
D örtüyelîier PRs (8) kortikoid reseptörü geni (AncCR) bir
daire ile gösterilmiştir. AR, androjen
Kemili balık PRs (3) reseptörü; PR, progestin reseptörü;
Vatoz AR SR, steroid hormon reseptörü; Her
Küçük köpek balığı AR klad içindeki dizi sayısı patantezde
D örtüyeliler ARs (6) gösterilmiştir (Bridgham, J.T. et al.
(2006) Sc/ence312, 97-101'den izinle
Kemikli balık ARs
. Bofa balığı SR2 değiştirilerek alınmıştır).
' Çenesiz balık SR2

düzeyini yükseltir. Bu duman alarmı prensibine benzer:
yanlış alarmlar, gereken durumda yanıt vermemekten
iyidir, dolayısıyla seçilim süreci yanıtın yüksek duyarlılıkta
ayarlanmasını tercih etmiştir.
9.2.2 Stres yanıtlarında gelişimsel değişiklikler:
uyumsal öngörü
Tehdit edici veya stresli ortamlarda yaşama beklentisi
olan organizmalar, bu stresi daha iyi göğüsleyebilmek
214 SAVUNMA
için fenotiplerinde gelişimsel kaymalar yaparlar. Su piresi
Daphnia'da stres (yırtıcıların suya saldıkları kimyasallara
yanıt olarak) bir koruyucu kask oluşumuna neden olur.
Nesilden neslle aktarılabilen bir vücut şekli değişikliği olan
bu kask hayvanı yırtıcılara karşı daha dirençli kılar. Bölüm
8'de beslenme ile ilişkili sinyallerin, kısmen epigenetik me­
kanizmalar üzerinden, memeli gelişimini nasıl etkilediğini
ve gelecek nesillerin öngörülen besinsel ortama daha iyi
uyumlarını sağlayan fenotipik değişikliklerin ortaya çı­
kabildiğini gözden geçirmiştik. Stresli ortamları yansıtan
sinyaller de benzer şekilde öngörü amacıyla kullanılabilir:
aslında bu iki süreç arasında yakın bir örtüşme vardır. Be­
sine erişimin kısıtlı olduğu bir çevre aynı zamanda yırtıcı
riskinin de yüksek olduğu bir çevre olabilir. Normalde kor-
tizol, ana karnındaki fetüsün aşırı glukokortikoid etkisin­
de kalmaması için, plasentadaki 11-beta-hidroksisteroid
dehidrogenaz tip 2 (11 ß-HSD2) enzimi tarafından inakti­
ve edilir. Ana ciddi bir stresle karşılaşır ve glukokortikoid
seviyesi artarsa bu bariyerin fonksiyonu yetersiz kalabilir.
Ananın yetersiz beslenmesi de bu engelleyici enzimin se­
viyesini azaltarak, fetüsü yüksek kortizol etkisinde bırakır.
Dolayısıyla, hem beslenme durumuna hem de strese ait
işaretler fetüsün yüksek glukokortikoid seviyeleriyle kar­
şılaşmasına neden olur. Benzer etkiler, ana deksametazon
gibi 11ß-HSD2 enziminin etkisiz hale getiremediği yapay
steroidlerle tedavi edilirse de gözlenir.
Yüksek glukokortikoid etkisinde kalma fetüs tarafın­
dan gelecekteki tehditin öngörüsü olarak yorumlanabilir
ve büyüme, metabolizma, kalp-damar sistemi ve davra­
Kutu 9.3 Ana-bebek etkileşiminin evrimi
Yenidoğanlann sosyal, beslenme ve savunma ile ilgili
becerilerini ebeveynlerinden, özellikle de anaların­
dan öğrenmelerinin uyumsal yararı vardır. Ama bu
yeteneklerin ne kadarının ana tarafından aktif ola­
rak öğretildiği veya ne kadarının yeni doğan dav­
ranışlarının evrimleşmiş özelliklerine bağlı olduğu
hala bilinmemektedir. Gorillerde yapılan çalışmalar,
ana-bebek ilişkisinin yoğun olduğu emzirme döne­
minden sonra, ananın yavrusunun sosyalleşmesi ve
kendi kendisine bakabilmesi için, umduğumuzdan
daha az öğretici rol oynadığını düşündürmekte­
dir. Her ne kadar ana, onu potansiyel olarak tehli­
nış üzerinde uzun süreli etkileri olan plastik değişiklikleri
ortaya çıkarır (Bölüm 4 ve 8'e bakınız). Onbir Eylül terörist
saldırısı sırasında New York şehrinde gebe olan kadınlar­
da yapılan çalışmalar, bebeklerin stres cevaplarının etki­
lendiğini göstermiştir. Benzer bulgular Nazi soykırımın­
dan sağ kurtulanlarda da saptanmıştır.
Gelişme sırasındaki stresler HPA aksını başka yollardan
da etkileyebilir. Sıçanlarda, yalama ve tımar etme gibi
davranışlar biçiminde görülen ana ilgisi düzeyinin yavru­
sunun davranışlarını kalıcı biçimde değiştirdiği gösteril­
miştir. Davranışlardaki bu değişikliklere, beynin hipokam-
pusundaki glukokortikoid reseptörlerinin ekspresyonunu
ve dolayısıyla HPA aksındaki negatif geri-beslemenin dü­
zeyini etkileyen epigenetik değişiklikler (Bölüm 4'e bakı­
nız) aracılık eder. Anasının daha az tımarladığı yavruların
hipokampusundaki glukokortikoid reseptör düzeyi azalır
ve bu da kan kortizolünün artmasına yol açar. Bu durum,
bu yavruların stres yanıtlarında yaşam boyu süren bir de­
ğişikliğe neden olur; bu yavrular daha huzursuz olurlar,
ana olduklarında yavrularını az tımar ederler.
Erken sosyal stresin bir özelliği cinsel olgunlaşmanın
hızını etkileyebilmesidir. İhmal veya istismar edilerek
tekrarlayan stres etkisinde kalan kızlarda cinsel olgun­
laşma sürecinin hızlanabildiğine dair ciddi kanıtlar vardır.
Bu durum, erken olgunlaşmayı, bağımsız hale gelmeyi
ve tehditler yaşamsal boyuta ulaşmadan üreyebilmeyi
kapsayan bir yaşam öyküsü uzlaşısı olarak yorumlanabi­
lir (Bölüm 5'e bakınız). Erişkin kadınlarda, şiddetli stres
gonadotropin salınımının nöroendokrin kontrolünü bas-
keli durumlardan (örneğin dominant gümüş-sırtlı
erkeğe çok fazla yaklaşırsa) kurtarsa da, öğrenme
süreci daha çok bebeğin anasının ilgisini çekmesiyle
yürür, anasına yüz ifadeleriyle ya da yiyecek olma­
yan maddelerle meydan okur. Ana-bebek etkileşimi
karmaşık biçimlerde evrimleşmiştir ve bu gelişme,
sadece bebeğin eğitimi ve beslenme etkinliğini ne
kadar tetiklediği açısından değil, ananın bu talepleri
ne kadar stresli bulduğu ve bunlara yanıt vermeye ne
kadar hazır olduğu açısından da, hem türler arasında
hem de türdeş bireyler arasında farklılıklar gösterir.

kılayabilir ve yumurtalık fonksiyonlarını etkileyebilir. Bu,
başarılı gebelik olasılığının düşük olduğu tehditkâr koşul­
larda döllenmeyi sınırlayan uyumsal bir yanıt olabilir.
Pek çok çalışma, çocukluktaki şiddet veya sosyal zorla­
maların gelecekteki sağlık üzerindeki etkilerini incelemiş­
tir. Yaşamın erken dönemlerinde stresli koşullarla ya da
şiddetle karşılaşma sosyal çekingenlik ve okul fobisi gibi
davranışsal problemlerin görülme olasılığını yükseltmek­
tedir. Fakat çocuğun yaşadığı çevre bağlamında düşünü­
lürse, bunun bile uyumsal bir açıklaması olabilir. Şiddetin
hüküm sürdüğü toplumlarda yapılan çalışmalar, çetelerin
Kutu 9 .4 HPA aksının gelişimin koordinasyonundaki rolü
HPA aksı, bazı gelişimsel geçişlerde ve tehditlerle iliş­
kili olarak bunların zamanlanmasmın değiştirilme­
sinde önemli bir rol oynar. Kara kurbağası, Arizona
çölünün mevsimlik su birikintilerinde iribaş olarak
yaşama başlar. Su birikintilerinin kuruması sonucu
yoğunlukları artarsa, iribaşlar erken metamorfoza
girerler. Bu erken metamorfoza, memelilerde de
HPE aksını düzenleyen kortikotropin serbestleştirici
faktör aracılık eder. Bu kara kurbağası erken meta­
morfozla, erişkin vücut büyüklüğü ile anlık hayatta
kalma arasında bir uzlaşıda bulunur; ancak kuruyan
bir su birikintisinde iribaş olarak kalması halinde
soyu yok olacakken, en azından üreyebilmek için bir
olasılık ortaya çıkar.
Memelilerdeki doğum olayı bununla bazı benzer­
likler gösterir. Pek çok diğer gelişimsel geçiş örneğin­
de olduğu gibi, bu bir ‘ya hep ya da hiç’ olgusudur;
rahim içinde kalmak veya doğumu başlatmak. Sinyal
bizzat gebelik yaşı değildir. İnsanlardaki uyaranın ne
olduğundan tam olarak emin değiliz. Uterusun geril­
mesi mi yoksa plasentanın fetal gelişim için yeterli
besinleri aktarmadaki yetersizliğinin saptanması
mı? Doğumun başlaması, plasentadan kortikotro­
pin serbestleştirici faktör salınmasıyla birlikte HPA
aksındaki geri-besleme ayar noktasının değişmesi
ile ilişkilidir. Bu plasma kortizolünün artmasına
izin verir ve kortizol seviyesi üstel olarak artarken,
YIRTICILIK VE TÜRDEŞ ŞİDDETİ 215
baskın olduğu toplumlarda çekingen olanların hayatta
kalma olasılığının cesaret gösterisinde bulunanlardan
daha yüksek olduğunu göstermiştir. Sıklıkla hiperaktivite
veya dikkatsizlik olarak adlandırılan davranışlar, korunma
amacıyla uygulanan bir tarama aktivitesi olabilir. Böyle-
si bir evrimsel spekülasyon ilginç bir soruyu gündeme
getirir: modern toplum, yaşamın erken dönemlerindeki
etkenler ve sonraki davranışlar arasındaki ilişkileri destek­
leyen, evrimleşmiş süreçleri yok sayarak, belirli bir davra­
nış biçimi beklentisi içinde olur, bu davranışı, şartlardan
bağımsız olarak, normal kabul eder mi?
progesteron seviyeleri düşer. Bunların sonucunda
da, zarların prostoglandin üretiminde endokrin- ve
parakrin-aracılı değişiklikler ve uterusun oksitosin
reseptörlerinde değişiklikler ortaya çıkar. Bu doğu­
mun kasılma fazını başlatır. Her ne kadar fetal glu-
kokortikoidlerin artışı ve anada progesteronun düş­
mesiyle ilgili kontrol mekanizmalarının ayrıntıları
memeli türleri arasında farklılıklar gösterse de, bu
bütün plasentalı memeliler için ortak bir durumdur.
Glukokortikoidlerdeki artış aynı zamanda, yeni-
doğanın hayatta kalmak için gereksinim duyduğu
bütün organ ve sistemlerin olgunlaşmasını da sağ­
lar. Dolayısıyla, eğer doğum erken başlatılırsa, bu
organ sistemlerinin olgunlaşması da hızlanır. Ör­
nekler, akciğer alveollerinin gelişmesi ve surfaktan
üretimini, kardiyomiyositlerin olgunlaşmasını ve
glukoneogenez ve tiroksin hormonunu daha aktif
tri-iodothyronine çeviren enzimlerin indüklenmesi-
ni kapsar.
Bu bilgi perinatal tıpta kullanılır. Tehdit altındaki
erken doğumlarda analar, bebeklerinde olgunlaşma­
mış akciğerlere bağlı hastalık durumunu, yani solu­
num sıkıntısı sendromunu azaltmak için, plasentayı
geçerek akciğer gelişimini ve surfaktan oluşumunu
hızlandıran sentetik glukokortikoidlerle tedavi edi­
lirler.
T
216 SAVUNMA
9.3 Enfeksiyon ile baş etme
Enfeksiyonların çoğunluğu kişllerarası yakın temaslardan
ve/veya hayvanlarla temastan kaynaklanır ve bu temaslar­
la sürdürülür. Grip virüsü örneğinde olduğu gibi, insanları
enfekte eden virüslerin çoğunun kaynağı evcil hayvan­
lardır. insan immün yetmezlik virüsünün (HIV) maymun
immün yetmezlik virüsünden (SIV) türediği genel olarak
kabul edilen görüştür. Bir lentivirüs olan SIV retrovirüs
ailesinin yavaş gelişen bir alt tipidir ve eski dünya primat­
larını enfekte eder. Bundan önce de benzer virüslerin tür­
ler arasında aktarıldığı pek çok vaka saptanmıştır, ancak
insan HIV kökeni için kritik olay, olasılıkla HIVsuşuna bağlı
olarak şempanze ya da "isli maymun" denilen bir türden,
bu türlerin etleri için avlanması veya kesilmesi sırasındaki
kan teması ile insana bulaşmasıdır. Bu bulaşmanın ke­
sin yer ve zamanını hiçbir zaman bilemeyebiliriz, ancak
araştırmalar kaynağın 1940'lı ya da 1950'li yıllarda orta
Kamerun'un güneyinde ve olasılıkla Gine-Bisau'da oldu­
ğunu düşündürmektedir.
İnsanın evrimi süresince, pek çok patojenle enfekte
olma riski belirgin biçimde değişmiştir. Hayvancılığın ge­
lişmesi, yerleşik düzene geçiş ve artan büyüklükte nüfus
kümeleri enfeksiyon etkenlerinin daha kolay yayılmasını
sağlamıştır. Yerleşik düzene geçişle birlikte atık ve hijyen
sorunları büyümüştür. Diğer insan faaliyetleri de enfek­
siyon riskini artırmaktadır. Örneğin, Afrika'daki drenaj
sistemlerinde yapılan değişiklikler şistosomanın yayılma­
sına yol açmıştır. Dolayısıyla, her ne kadar insanlar mikro­
bik çevreleriyle beraber evrimleşmekte iseler de, tehditler
geçtiğimiz onbin yılda daha büyük hale gelmiştir.
Diğer yandan, mikroplar da hayatta kalma ve uyumları
için, bağımlı oldukları konakçı ve vektörleri ile ilişki için­
de evrimleşmişlerdir. İnsanlar ve mikroplar arasında po-
pulasyon ve nesil süreleri yönünden, mikroplar için çok
hızlı evrimleşme avantajını yaratan büyük farklar vardır.
Aslında, stres bakterilerde mutasyon sıklığını artırarak,
yeni varyantların ortaya çıkma ve gen akışının sürdürül­
me olasılığını arttıracaktır.
Gerçek zamanlı olarak karakterize edilmiş evrimsel
süreçlerin en iyi örneklerinden birisi olan antibiyotiklere
karşı bakteriyel direnç gelişmesi, nesil süreleri arasında­
ki bu farkı çok iyi yansıtır. Aksine, uzun nesil süreleriyle
insanlar mikrobik tehditlerin karmaşıklığı ile baş etmek
zorundadırlar, ancak karmaşık biyolojileri hızlı evrimleşen
organizmalarla baş edebilecek bir dizi savunma meka­
nizmasının evrimleşmesini sağlamıştır. Dolayısıyla, her iki
tarafın değişik silahlar kullandığı bir evrimsel güçler sava­
şı sürmektedir - bir tarafta hızlı mutasyonal değişiklikleri
kullanırken, diğer tarafın çok yönlü immünite ve savun­
ma mekanizmaları vardır.
9.3.1 Komensaller
Solunum ve sindirim yollarını da kapsamak üzere, insan
çevresindeki potansiyel olarak patojen organizmaların
sayısını dikkate aldığımızda, enfeksiyonlara daha sık ye­
nilmiyor olmamız şaşırtıcıdır. Pek çok komensal (zararsız
ortakçı) organizma ile, bazıları sağlık için zorunlu olan,
önemli birlikte yaşama ilişkileri geliştirdik. Bu, komensal
organizmaların da insan çevresine uyum sağladıkları,
karşılıklı bir birlikte-evrim sürecidir. Bütün bunlara karşın,
bir komensal ile bir patojen her zaman birbirinden keskin
çizgilerle ayırt edilemez; örneğin normalde zararsız olan
Escherichia coli bakterisi, bakteriofajlarca kodlanan Shiga
toksini gibi, bir virulans faktörüne sahip olursa, patojenik
0157:H7 suşuna dönüşebilmektedir.
Gastrointestinal sistemde bir dizi laktobasillus bakteri­
si probiyotikler gibi davranırlar, çünkü diğer daha zararlı
bakterilerle rekabet ederek onların çoğalmasını önlerler.
İshal atağından sonra iyileşmek için geçen süre, kısmen
bağırsaklarımızda komensal yaşayan bakteri floramızın
yeniden yerleşmesi için gereklidir. Mamalarla beslenen
bebeklerin bağırsak floraları, ana sütü ile beslenenlerden
farklıdır ve bu fark bazı patolojik sorunlara yol açabilir.
Örneğin ana sütü ile beslenen bebekler mama ile besle­
nenlerle karşılaştırıldığında metabolik hastalık riski daha
düşüktür ve zihinsel kavrama yeteneği daha iyi gelişmiş­
tir; mama ile beslenme başlı başına bir evrimsel yeniliktir.
İnsan sütünde fazla miktarda ve çeşitlilikte bulunan
oligosakkaritler ortakçıların çoğalmasını teşvik eden
metabolik girdiler olarak rol oynayabilirler. Bu nedenle
galaktoz ve uzun zincirli frukto-oligosakkaritler gibi oli­
gosakkaritler biberonla beslenen bebeklerin mamalarına
eklenmesi, immün fonksiyonun iyileşmesi gibi çeşitli ya­
rarlı etkiler beklentisiyle denenmektedir. Son zamanlarda
erişkinlerde yapılan çalışmalar gastrointestinal sistemde
bulunan aktif antibiyotiklerin metabolik durumu etkile­
yebildiğini ortaya koymuş ve uygun bağırsak florasının
fizyolojik önemine ve uygunsuz kolonizasyonun neden
olacağı olası patofizyolojik duruma dikkat çekmiştir. Ana
ile çocuklarındaki komensal suşlar arasında korelasyon

Kutu 9.5 Emzirmeye karşı biberonla besleme
Güncel kılavuzlar bebekliğin ilk 6 ayında sadece ana
sütü ile beslenmeyi tavsiye eder. Ana sütü bu yaş
için gereken tüm besinleri hijyenik ve kolayca sin­
dirilebilir bir şekilde sunar. Ana sütünün protein,
karbohidrat ve yağ içeriği kendine özgüdür ve inek
gibi diğer hayvanların sütlerinin içeriğinden pek çok
yönden farklıdır. Ana sütü ayrıca, antimikrobiyal ve
antienflamatuar faktörler, sindirim enzimleri, hor­
monlar ve büyüme faktörleri gibi, bir dizi biyoaktif
bileşen içerir. Antimikrobiyal ajanlar lökositler, sal-
gısal immünoglobülin (Ig)A, IgM ve IgG antikorları,
oligosakkaritler, lizozim, laktoferrin, kompleman,
yağ asitleri, lipidler ve müsin gibi bileşenleri içerir.
İnsülin benzeri büyüme faktörü 1 (IGF-1) ve epi­
dermal büyüme faktörü (EGF) gibi büyüme faktör­
lerinin bağırsak olgunlaşmasında önemli oldukları
düşünülmektedir. İnsan sütündeki çeşitli özgün bağ­
layıcılardan birisi olan laktoferrin mikrobesleyicile-
rin biyoyararlılığını büyük oranda arttırır.
Emzirme, steril su ve mama şişelerinin bulunama-
yabileceği gelişmekte olan ülkelerde hayat kurtarıcı­
olduğunu gösteren çalışmalar vardır. Bu komensal bak­
teriler doğum sırasında transfer olabilirler ve bu durum
non-genomik kalıtımın bir şekli olarak düşünülebilir.
Diğer taraftan bazı bağırsak canlıları, insan bağırsağını
parazltik konak çevresi olarak kullanırlar. Tenyalar, trema­
todlar (yassı solucanlar veya karaciğer kelebekleri) ve yu­
varlak solucanlar insan dışkısı yoluyla yumurta ve larvala­
rını diğer konaklara yayarlar. Kimi infestasyonlar atıkların
bulaşmış olduğu su veya bitkiler yoluyla doğrudan olur­
ken, bazı durumlarda da, şistosomanın su salyongozunu
kullanmasında olduğu gibi, aracı konak kullanımını ge­
rektirir. Bu parazitler, özellikle gelişmekte olan dünyada,
besin maddeleri için insan konaklarıyla rekabete girişirler
ve karın rahatsızlığı yanında, uzun vadeli sonuçlarıyla bir­
likte ciddi beslenme bozukluklarına neden olurlar.
9.3.2 Patojenlerin ortaya çıkması
İnsan patojeni olarak bilinen 1200'den fazla tür bulun­
makla beraber, enfeksiyonlarla ilişkili ölümlerin ya da cid­
ENFEKSİYON İLE BAŞ ETME 217
dır. Agresif olarak reklamı yapılıp piyasaya sunulan
ama uygun koşullarda hazırlanamayan mamalarla
beslenme nedeniyle gelişen bebek ishallerinden ötü­
rü pek çok trajik ölüm vakası ortaya çıkmıştır. Ana
sütünün tüm çocuklar için pek çok faydası vardır.
Bunlar arasında, azalmış enfeksiyon riski (özellikle
gastrointestinal, akciğer ve kulak enfeksiyonları),
çocukluk şişmanlığının azalmasıyla birlikte daha
uygun büyüme örüntüsü, azalmış tip 2 diyabet ve
kalp damar hastalığı riski, daha iyi zihinsel kavra­
ma fonksiyonu ve sinirsel gelişim, azalmış allerji ve
atopik hastalık insidansı ve analarda azalmış meme
kanseri riski bulunur.
Bütün bu bariz avantajlarına rağmen, bütün ana­
lar bebeklerini tavsiye edilen 6 aylık dönemde emzi-
remezler veya emzirmezler. Ana sütü ile beslenmeye
yönelik kültürel tutum ve işyerinde uygun ortamın
yokluğu bu duruma katkıda bulunur, sosyal sınıf ve
eğitim en büyük rolü oynar.
di hastalık hallerinin çoğunluğu, sıtma, HIV/AIDS, tüber­
küloz gibi birkaç tür tarafından oluşturulmaktadır. Tehdit­
lerin böylesine çok ve çeşitli oluşu, savunma sistemlerimiz
ile bu organizmaların yayılma ve virulans güçleri arasında
bitmeyen bir oyun sahnelenmesini zorunlu kılmaktadır.
Virüsleri, bazı bakterileri (kimi Chlamydia türleri) ve bazı
parazitleri (örneğin sıtma, Leishmania) içermek üzere pek
çok patojen, hayatta kalmak ve üremek için, konak olarak
insana gereksinim duymaktadır.
Bir organizmanın patojen olabilmesi için, konağının
içinde hayatta kalabilmesi ve çoğalabilmesi, ayrıca ko­
naklar arasında (bazen bir vektör aracılığıyla) yayılabilme­
si gereklidir. Mikrobik uyum sıklıkla temel üreme oranı, R0,
yani verilen ortalama döl sayısı ile ifade edilir. Bir orga­
nizmanın konak populasyonunda kalıcı olabilmesi için R0
birden büyük olmalıdır. Konağın savunma mekanizmaları
enfeksiyonun ortadan kalkması için, R0'ı birin altına dü­
şürmeye çalışırlar. Tanım gereği bir patojen konağını
olumsuz biçimde etkilemelidir; bunu toksin salgılayarak,
hücresel fonksiyonları bozarak ederek, besinler için yarı­
şarak veya basitçe mekanik hasar vererek yapabilir.
218 SAVUNMA
Patojenlerce oluşturulan hastalıklar dünyanın her ye­
rinde aynı örüntüye sahip olarak görülmezler. Çevresel
faktörler bu durumdan kısmen sorumludurlar; örneğin
sivrisineklerin üremesi için uygun koşullar, su birikintileri­
nin bulunduğu, tropik ve subtropik iklimin hüküm sürdü­
ğü bölgelerle sınırlanmıştır. Tarihsel olarak sıtmanın 20.
yüzyıla kadar güney Avrupa'da endemik olduğu rahatlık­
la söylenebilir ve iklim değişikliği hastalığın yeniden yay­
gınlaşması anlamına gelebilir. Bununla beraber, tarihsel
değerlendirmeler, hastalık örüntülerini açıklayabilecek
başka faktörler olduğunu göstermiştir. Örneğin, neden
tropik bölgelerin hastalıkları şistosomiyaz ve onkoser-
koz gibi kronik enfeksiyon ve enfestasyonlar iken, daha
ılıman bölgelerin hastalıkları verem ve çiçek gibi enfek­
siyonlardır? Bir hipoteze göre tropikal örüntü, Afrika'da
sorumlu patojenlerle hominid ataların birlikte evrimleş­
mesiyle gelişmiştir. Düşük nüfus yoğunluğu ve göçebe
yaşam tarzı, düşük virulanslı ve sivrisinek, çeçe sineği, su
salyangozu gibi aracı vektörlerin varlığına gerek gösteren
kronik hastalıkların evrimini desteklemiştir. Daha yakın
zamanlarda ılıman bölgelere göç, yüksek nüfus yoğun­
luklu yerleşimlerin ve omurgasız hayvan (zoonoz) kökenli
hastalıkları destekleyen besiciliğin gelişimini veya yüksek
virulanslı ve doğrudan insandan insana bulaşabilen has­
talıkların ortaya çıkmasını beraberinde getirmiştir. Ilıman
iklimin hominidleri hareketsiz yaşam tarzını benimseme­
nin yanında hayvanları evcilleştirmeye de başlamışlardır.
Bu tür hayvanlarların yakınında yaşamak patojenlerin on­
lardan insanlara geçişini kolaylaştırmıştır; tüberküloz gibi
hastalıkların kökeninde hayvanlarla birlikte yaşamak yer
alabilir.
Ancak, hayvanlardan insanlara enfeksiyon hastalığının
bulaşmasını belirleyen nedir? Niçin bu göreceli olarak na­
dir bir olaydır? Bu soruların yanıtı, konak olarak hayvan­
dan insana geçiş başarısının bir kaç belli başlı olayı içer­
mesiyle ilgilidir. Sadece çiğ tavuk etiyle yakın temasta olan
az sayıda insanı enfekte eden bir kuş gribi tipi olan, ancak
insandan insana bulaştığı konusunda ciddi şüpheler bulu­
nan influenza A virüsünün H5N1 suşunu düşünelim. 1918,
1957 ve 1968 grip salgınları üzerindeki çalışmalar bazı
ipuçları vermektedir. İnfluenza virüsleri hem evcil hem de
yabanıl kuşlarda ve domuz gibi bazı diğer hayvanlarda sü­
rekli endemik olarak görülmektedir ve çok yüksek sıklıkta
mutasyona uğrayabilirler. Her salgının, insanlarda daha
önce yaşanmış influenza virüslerine karşı gelişmiş immü-
niteden kaçmayı ve hayvan konaktan insan konağa geçişi
başarabilmiş, yeni bir mutasyona sahip bir influenza for­
munu temsil ettiği düşünülmektedir. 1918 yılında neden
olduğu pandemide tüm Dünya'da 50 milyon insanın öl­
düğü İspanyol gribi denilen virüsün insana transfer olmuş
bir kanatlı virüsü olduğu görülmektedir. Bunun tersine,
daha sık görülen influenza A virüsü nispeten doğrusal bir
evrim gösterir. Grip virüsünün antijenik özellikleri mu-
tasyon sonucu yıldan yıla değişiklik göstererek (antijenik
kayma), yeni aşıların üretilmesini ve nüfusumuzun duyarlı
bölümünün her yıl aşılanmasını gerekli kılar. Ama bunların
ötesinde, geçtiğimiz yüzyılda (Asya gribi 1957, Hong Kong
gribi 1968 ) antijenik yapıda, aynı insanı birlikte enfekte
eden iki grip virüsü tipinin genlerinin rekombinasyonu ile
oluşan, büyük kaymalar ortaya çıkmıştır. İnsan ve hayvan
konakların birbirlerine çokyakın mesafede bulunmaları, ilk
temas ve (örneğin bir keşi aracılığıyla) inokülasyon potan­
siyeli için ortamı sağlar. H5N1 olayında insanlara ilk geçiş
1997'de bildirilmiştir ve günümüzde H5N1'in bulunduğu
evre hala aynıdır: hayvan konaktan enfeksiyon bulaşabilir,
fakat insandan insana geçiş hala kesinleşmemiştir. Bun­
dan sonraki kritik adım, H5N1 virüsünün insan solunum
yollarındaki hücrelerin yüzey reseptörlerine bağlanabildi­
ği için insanlara bulaşabilme potansiyeline sahip bir grip
virüsüyle genetik materyal değiştirmesi olacaktır. Bu olur­
sa bir pandemi meydana gelebilir, çünkü bütün ülkelerde
buna karşı direnç çok küçük olabilir. Virüsler çok kısa nesil
süreleri ile çoğalabildikleri için, bireysel mutasyon şansı
yüksektir. Bu mutasyonların virulan bir patojen yaratabil­
me yönündeki kümülatif etkisi, insan savunma mekaniz­
malarının yeterli olup olmamasına veya teknolojinin viral
organizmanın izolasyonu, aşılama veya ilaç kullanımıyla
organizmanın yayılmasını azaltabilmesine ve salgını sınırlı
tutulabilmesine bağlıdır.
9.3.3 Virulans
Bir enfeksiyona yenilip yenilmeyeceğimiz sıklıkla pato­
jenle temas edip etmediğimizden çok, enfeksiyöz yükün
büyüklüğüne ve virulansına bağlıdır. El yıkama gibi basit
yöntemler karşılaşma yükünü azaltarak hastanelerdeki
çapraz enfeksiyon riskini büyük oranda azaltır. Lister ta­
rafından 1869 da keşfedilen ve cerrahi sonrası hastanın
hayatta kalması ile ilgili büyük gelişme olarak görülen,
kaba ancak etkin bir yöntem olan karbolik asit spreyi uy­

gulaması, tam bir stérilité sağlamaktan çok bakteri yükü­
nü azaltarak etkili olur. Bu ilke günümüz ameliyathanele­
rinde de geçerlidir.
Organizmalar çok farklı virulansa sahip olabilirler. En
basit olarak virulans, enfekte eden organizmanın kona­
ğında mortalité ve morbidité oluşturabilme yeteneğinin
ölçüsüdür. Virulans, enfekte eden organizmaya yarar sağ-
lamaksızın konağa verilen rastlantısal bir hasar gibi ortaya
çıkabilir veya enfeksiyon etkenine (sıklıkla onun yayılma­
sını artırarak) yarar sağlayan bir hasar da olabilir. Örneğin
HIV virüsü tarafından oluşturulan temel morbidité ko­
nağın immün sisteminin aşamalı olarak yok edilmesiyle,
konağın fırsatçı enfeksiyonlara ve malign hastalıklara açık
hale getirilmesidir. Konağa verilen bu tip bir zarar en çok
cinsel yolla aktarılan HIV virüsünün işine gelmez. Ancak
enfeksiyonun, çok sayıda cinsel partnerin enfekte edilebi­
leceği uzun bir asemptomatik dönem içeren zaman seyri
yayılımını kolaylaştırır. Bunu bakteri içeren insan dışkısıy­
la bulaşık su aracılığıyla bulaşan kolera ile karşılaştıralım.
Kolera bakterisi bağırsağın duvarına tutunur ve seröz
sıvı salınmasını tetikleyen bir toksin salgılayarak şiddetli
ishale neden olur. Bu özellik Vibrio organizmasının diğer
konaklara daha fazla yayılmasını sağlayan bir adaptas­
yondur. Enfeksiyon etkeni üzerindeki seçilim sürecinin,
konaklar arasındaki geçişi yüksek virülans (yüksek bulaş­
ma yeteneği, ancak konağı çabukça öldürme) ve düşük
virülans (düşük bulaşma yeteneği, ancak konağın enfek­
siyonu çok sayıda başka konağa bulaştıracak kadar yaşa­
ENFEKSİYON İLE BAŞ ETME 219
ması) arasında bir uzlaşı ile optimize etmeye çalıştığını
tahmin edebiliriz. Bu uzlaşının optimize edilmesi özellikle
cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar için önemlidir, çünkü
yüksek morbidite çiftleşme olanaklarını azaltır. Konağın
yanıtının da virulansa katkısı olabileceğini hatırlamalıyız:
1918 İspanyol gribi pandemisinde ölüm oranının özellikle
yüksek olmasının nedeni, virüsün akciğerlerde aşırı doku
hasarına yol açan, normal dışı bir konak immün yanıtı
uyandırmasıydı. Bu durum, salgındaki olağandışı yaşa-
özgü mortalite örüntüsünü açıklayabilir. (Şekil 9.2).
Kolera örneğine yeniden dönersek, konakla ilişkileriyle
uyumlu olarak, farklı kolera suşları farklı virulanslar evrim-
leştirmişlerdir. Yüksek virulans düzeyi bağırsaktan yüksek
derecede sıvı salgılanmasıyla fazla miktarda bakterinin dı­
şarı atılmasına yol açarak hastalığın yayılmasını hızlandırır.
Diğer taraftan, toksinin üretiminin bir metabolik maliyeti
vardır ve bununla hızlı viral yayılımın sağladığı uyum yararı
arasında bir uzlaşı sağlanmalıdır. Ancak, insan türünü yeni
enfekte etmeye başlayan yüksek virulanslı, Ebola ve kuş
gribi gibi yüksek ölüm oranlarına sahip organizmaların sı­
nırlı tutulabilmeleri daha kolaydır, çünkü mortalitenin yük­
sek ve kuluçka süresinin kısa olması mikroorganizmanın
çok sayıda konağa yayılma yeteneğini kısıtlar. İzolasyon ve
karantina konak havuzunu kısıtlayarak aynı sonucun etkin
biçimde elde edilmesini sağlar.
Virulans ayrıca konağın biyolojisinden ve davranışın­
dan da etkilenir. Salmonella typhi bakterisi tarafından
oluşturulan tifo ateşi hastalığını düşünelim. Esas olarak
Şekil 9.2 1911-1917 yıllarındaki grip
salgınlarında ve 1918 yılındaki İspanyol gribi
salgınındaki yaşa özgün mortalite oranları.
1918 virüsünün yüksek virulansı hatalı
immün yanıt sonucu olmuş olabilir; yaşlıların
onlarca yıl önce karşılaştıkları antijenik olarak
benzer enfeksiyonların kısmi bağışıklığı da
yaşlılarda 1918 İspanyol gribi mortalitesinin
gençler kadar artmamasını açıklayabilir.
(Taubenberger, J.K. ve Morens, D.M. (2006)
Emerging Infectious Diseases 12,15-22'den
alınmıştır).
220 SAVUNMA
gelişmekte olan ülkelerde görülen, ancak gelişmiş ülke­
lerde de zaman zaman, genellikle kontamine olmuş be­
sinlerden kaynaklanan vakalarla ortaya çıkan bu hastalık,
yılda 2 1 milyon tifo vakasına ve 200 bin ölüme neden
olur. Hangi faktörler bu yayılmayı etkiler? İnsanlar du­
yarlılık yönünden değişkenlik gösterebilir ve bu durum
toplum üzerinde seçici baskı oluşturabilir. Yaşlılar, küçük
çocuklar, immün sistemi baskılayan ilaç alanlar ya da im-
mün yetmezlik hastalığı olanlar gibi immün fonksiyonları
zayıflamış bireyler, özellikle risk altında olacaklardır. Daha
önce organizmayla karşılaşmış olanlar ve organizmaya
karşı aşılananlar bir miktar immünite geliştirebilirler. Fa­
kat bakterilerin kendileriyle ilgili özellikler de söz konusu
olabilir. Açıkça, bunlardan birisi salgına neden olan suşun
hangisi olduğudur, çünkü seçilim süreci Salmonella-insan
ilişkisinde, farklı Salmonella suşlarının varolmasını tercih
etmiştir. Genetik veriler tüm diğer dizilerin türediği ata­
Kutu 9.6 Tifolu Mary
Semptomsuz tifo taşıyıcılarının en ünlülerinden
birisi Mary Mallon, ya da daha iyi bilinen ismi ile
Tifolu Mary’dir. İrlanda kökenli olan Marry 15 yaşın­
dayken, 1884 yılında ABD’ye göç etmiştir. 1906
yılında, kiralık bir evde yaz tatillerini geçiren bir aile
tarafından aşçı olarak çalıştırıldı. Kısa bir süre sonra
ailenin 11 bireyinden altısı tifo ateşi nedeniyle has­
taneye yatırıldı. Paniğe kapılan ev sahibi bir sanitas-
yon mühendisi olan George Soper'in uzmanlığına
başvurarak salgının nedenini belirlemesini ve kira­
lık evlerinin şöhretini kurtarmasını istedi. Soper,
Mallon’un iş öyküsü ile tifo ateşi vakaları arasında
kuvvetli ilişkiler buldu. Aslında, daha önce çalıştığı
yedi yerde, toplam 22 kişi tifoya yakalanmış, ve bun­
lardan birisi ölmüştü. Mallon'un kendisi ise sağlıklı
ve semptomsuz idi ve taşıyıcı olduğuna dair herhangi
bir işaret yoktu, çünkü o zamanlar böyle bir kavram
bilinmiyordu. Mesleği olan aşçılık ise başka insanları
enfekte etme riskini artırıyordu.
Soper, Mallon'u izleyerek buldu ve bakterinin
varlığını kanıtlamak için kan ve dışkı örnekleri is­
tedi. Şaşırtıcı olmayarak, Mallon kızmış ve dehşete
sal S. typhi suşunun günümüzde hala mevcut olduğunu
göstermektedir. Olasılıkla insanların Afrika'dan göç et­
melerinden sonra ve Neolitik dönemden önce ortaya
çıkmıştır. Ancak, bundan sonra, özellikle de son 50 yılda,
antibiyotiklerle yüklü bir çevrenin seçilim baskısı altında
kaldıklarından ve kendimizi tedavi etmek için tasarlağı-
mız antibiyotiklere direnç kazandıklarından başka suşlar
ortaya çıkmıştır. Ancak, farklı suşların farklı virülansları
olabilir. Dolayısıyla, bakterilerin hayatta kalmaları ve ya­
yılmaları birkaç faktöre bağlıdır. Bir virulan suş etkilediği
kişide şiddetli semptomlara neden olur ve sonuçta ortaya
çıkan diyare bakterilerin hızla yayılmasını sağlayabilir. Fa­
kat organizma çok daha az virulan bir suş olabilir ve göre­
celi olarak semptomsuz taşıyıcılarda kronik bir yerleşime
sahip olabilir. Yüksek yoğunluklu atılımla hızla yayılmaz,
ama uzun zaman içinde yavaş, ancak sürekli bir yayılım
gösterir (Kutu 9.6'ya bakınız).
kapılmıştı ve gözaltına alıncaya kadar kan ve dışkı
örneği talebini pek çok kez geri çevirdi. Dışkı analizi­
nin tifo bakterisini göstermesinden sonra, Mary bir
kulübede karantinaya alında. 1910 yılında, yeniden
aşçı olarak çalışmaması kaydıyla serbest bırakıldı. Ev
işlerinde çalışmaya başladı, ama taşıyıcı olduğuna
ikna olmamış olduğu için, sahte bir isimle yeniden
aşçılık yapmaya başladı. Ancak, 5 sene sonra, Mallon
bir Manhattan hastanesindeki tifo ateşi patlamasın­
dan sorumlu bulundu. Görünürdeki dikbaşlılığı ona
bir yarar sağlamadı ve kalan 23 senelik ömrü boyun­
ca karantinada tutuldu. Mallon’un tifo hastalığının
yayılmasındaki rolünün geniş bir bakış açısıyla de­
ğerlendirilmesi önemlidir. O dönemde yerel sağlık
kurumlarınca bilinen 50 semptomsuz taşıyıcı vardı
ve New York’ta sadece 1906 senesinde 600 ölüme
neden olan 3000 tifo olgu tespit edilmişti. Bunlar­
dan sadece 33 olgu ve 3 ölüm Mallon nedenli kabul
edildi. Bazıları onun tarih kitaplarında ölümsüzleşti­
rilmesini dik kafalılığına ve sağlık yetkilileriyle kav­
gasının dramatik doğasına bağlamaktadırlar.

Bazı hastalıklar, özellikle kızamık gibi çocukları etki­
leyen hastalıklar, hastalığı atlatanlara ömür boyu immü-
nite sağlar. Görünüşte kızamık virüsünün henüz insan
immün yanıtından kaçabilen bir suşu evrimleşmemlş
olduğundan, kızamığın insan formunun nispeten yakın
zamanlarda, olasılıkla son 20.000 yıl içinde, bir morbil-
llvirus olan rlnderpest ile etkilenmiş sığırlardan yayılım
sonucu evrlmleşerek ortaya çıktığı düşünülmektedir. Kı­
zamık 16. Yüzyıla kadar Avrasya İle sınırlı İdi. Bu dönem­
de Amerika'ya ulaşması, bağışıklığı olmayan yeril insan
toplulukları üzerinde toplu harap edici sonuçlara yol
açtı. Yerli Amerikan nufusunun %95'lnin benzeri hasta­
lıklar yüzünden yok olduğu tahmin edilmektedir. Neden
kızamık, grip virüsü veya nezle gibi, doğal ve kazanılmış
bağışıklığımızdan kaçarak yaşamımız boyunca bizi tekrar
enfekte edecek formlar geliştirmemiştir?
9.3.4 Antibiyotik direnci
Antibiyotik direnci dikkate değer bir problemdir, ancak
bilinen tüm antibiyotiklere dirençli bir bakteri suşunun
felaketlere yol açacak sonuçları olacağı korkusu abartılı
olabilir; enfeksiyon hastalıklarından ölüm konusundaki
temel düzelmenin antibiyotik çağından önce aşılama,
beslenme ve hijyen alanındaki gelişmelerle olduğunu
hatırlayınız. Antibiyotik direncinin kökenleri çevrenin in­
san tarafından manipulasyonunun bir başka sonucudur.
Antibiyotiklerin gereksiz yere reçetelenerek aşırı kullanıl­
maları temel nedendir. Ancak antibiyotikler hayvan yem­
lerinde de ve hatta bazı çocuk oyuncaklarına uygulanarak
da kullanılmaktadırlar.
Antibiyotik direnci nasıl evrimleşir? Antibiyotiklerin
çoğu mikroorganizmaların diğer mikroorganizmalara karşı
savunma amacıyla geliştirdikleri doğal maddelerin türev­
leridir; bunun en klasik örneği Penicillium adı verilen küfün
ürettiği penisilindir. Bu savunma kimyasallarının evrimi,
hedefteki mikroorganizma üzerinde seçilim baskısı oluştu­
rur - ve şüphesiz organizma kendi ürettiği antibiyotiğine
dirençli olm alıdır-ve bütün mikrobiyal savunma mekaniz­
maları ve onların karşıt tedbirleri milyonlarca yıllık bir seçi­
lim süreciyle test edilmiş olacaklardır. Bu doğal yollardan
türetilmiş antibiyotik sınıflarının hepsine değilse bile çoğu­
na karşı direnç mekanizmalarının zaten evrimleşmiş olaca­
ğı anlamına gelir ve aslında edinilmiş antibiyotik direncinin
temel mekanizmalarından birisi, bir suşta önceden bulun­
mayan direnç geninin bir başka türden plazmid-aracılığı
ENFEKSİYON İLE BAŞ ETME 221
ile transferidir. Buna ek olarak, bakteri populasyonunun
büyüklüğü ve nesil sürelerinin kısalığı antibiyotik direnci
ile ilgili mutasyonların sık olacağı, hatta bunun insan ko­
nak içinde ortaya çıkabileceği anlamına gelir. Bu tür yeni
mutasyonlar antibiyotiklerle temas halinde seçilir.
Klinik olarak anlamlı direnç düzeyi genellikle yeni bir
sınıf antibiyotiğin kullanıma sunulmasından sonraki 2-4
yıl içerisinde gelişir (Şekil 9.3). Direncin altında yatan
mekanizma genellikle antibiyotiklerin hedef bölgelerine
ulaşmalarının engellenmesini içerir. Örneğin bu, beta-
laktamazlar gibi yıkım enzimlerinin veya antibiyotikleri
bakteri hücresinden dışarı atan pompaların edinilmesi
yoluyla veya sefalosporin gibi quinolon antibiyotiklerin­
ce inhibe edilen DNA-çoğaltıcı enzimlerin aktif bölgele­
rindeki nokta mutasyonlarla antibiyotik hedef bölgesinin
duyarlılığının azaltılmasıyla olabilir.
Dirençli bakterilerle oluşan hastane-ilişkili (nozokomi-
al) enfeksiyonlar önemli bir tehdittir. Bu durum, hastane­
lerde yüksek oranda antibiyotik kullanılmasıyla, dirençli
şuşların lehine kuvvetli bir seçilim baskısının oluşturul­
ması ve duyarlı mikroorganizmaların ortadan kaldırılması
sonucunda, hastaların ve personelin dirençli bakterilerle
kolonizasyon olasılığının artmasına bağlıdır. Buna ek ola­
rak, hastanedeki yüksek hızlı hasta döngüsü de dirençli
şuşların hızlı yayılımı için bir seçilim baskısı yaratarak has­
tane ortamında endemik kalmalarını sağlar.
Antibiyotik direncinin geliştirilmesi ve sürdürülmesi­
nin mikroorganizmaya antibiyotik yıkıcı enzimlerin üre­
timi ya da antibiyotik tarafından hedeflenen metabolik
yolağın alternatifi olarak daha az etkin yolakların kulla­
nımı gibi maliyetleri vardır. Bu maliyetlerin antibiyotiğe
dirençli şuşların uyum yeteneğini yeterince azaltması
sonucu, onların daha duyarlı şuşlarla rekabette başarısız
olmaları umudu boş çıkmıştır: antibiyotik direnci kaybe­
dilmeksizin uyum eksikliğini giderecek mutasyonlar or­
taya çıkar. Bu durum, daha akılcı antibiyotik kullanımının
bakterilerin antibiyotik dirençlerinde azalmaya yol açma­
yabileceğim düşündürmektedir.
9.3.5 Mikrobiyota ve insan genomu
Tanım gereği, bütün seçici olaylar genoma yansır, fakat
bakterilerle ve virüslerle uzun süreli birlikteliğimiz bazı
özel durumlar içerir. En temel düzeyde, mitokondriler
basit bir bakteri-benzeri organizmanın ilkel bir ökaryot
hücreyi, olasılıkla 2-3 milyar yıl önce, atmosferde serbest
222 SAVUNMA
Antibiyotiğin kullanılmaya başlanması
Tetrasiklin
Şekil 9.3 Antibiyotiklerin kullanılmaya başlanması ve antibiyotik direnci gelişmesinin zaman seyri. Uygulanmaya başlanılmasından
sonra direncin ortaya çıkmasının hızlı olduğuna dikkat ediniz (Clatvvorthy, A.E. vd. (2007) Nature Chemical Blology 3 ,541-548'den
izinle alınmıştır).
oksijenin ilk ortaya çıktığı dönemde, başarılı bir şekilde
istilasının sonucudurlar. Hücre içi birlikte yaşam - endo-
simbiyoz - hücresel fonksiyonların, çekirdekteki genlerin
kontrolü ve bakterinin solunum fonksiyonu ile sınırlı ka­
lan genetik kontrolü arasında bölünmesini sağlayacak şe­
kilde evrimleşti. Bakterinin genlerinin çoğunluğu konağın
çekirdek genomuna nakledildi, ve kalan (insan referans
sekansındaki) 16.568 baz çifti, mitokondriyal genomdaki,
geriye kalan 37 geni kodladı.
Retroviruslar, revers transkriptaz adı verilen ve viral
RNA'yı komplementer DNA'ya kopyalayan bir enzime sa­
hip RNA virüsleridir. Bu özellik virüsün konak DNA'sınca
kopyalanmasına olanak verir. Retrovirüsler iki farklı stra­
teji evrimleştirmişlerdir: HIV gibi lentiviruslerin ekzojen
enfeksiyonu ve eşey hücreleri dizisinin istilası. Böylesi
endojen retrovirüsler genomik DNA'nın parçası olurlar ve
eşey hücreleri hattı aracılığıyla gelecek nesillere de akta­
rılırlar. İnsan genomik DNA'sının % 8 'inin bu tür endojen
retrovirüsleri kapsadığı tahmin edilmektedir, ancak bu
kapsamı küçük DNA parçacıklarını ve değişikliğe uğramış
eski retrovirüs dizgelerini de kapsayacak biçimde geniş­
letirsek DNA'mızın neredeyse yarısına ulaşır. Retrotrans-
pozonların neden olduğu bazı mutasyonlar gen ekspres-
yonu üzerinde evrimsel veya klinik olarak anlamlı etkiler
yaratabilse de, bu viral parçacıkların hemen hemen tümü
zararsızdır (Bölüm 3'e bakınız).
Enfeksiyon etkenlerinin insanlar üzerindeki seçici et­
kileri zararlı alellerin populasyonda korunmasına neden
olabilir. Dengeleyici seçilimin (Bölüm 3'e bakınız) rol oy­
nadığı bu durumda, bir alelin homozigot durumda zararlı
olabilmesi, ancak heterozigot durumda bazı avantajların
bulunması, dolayısıyla normal ve mutant aleller arasında
bir dengenin kurulması söz konusudur.
9.3.6 Doğal immünite
Bütün çok hücreli hayvanlar, mikroorganizmaların ge­
çemeyeceği savunma engelleri ve organizmanın içine
ulaşan mikroplara karşı kullanılan, özgün olmayan kim­
yasal ve hücresel savunma mekanizmalarından oluşan
bir doğal bağışıklığa sahiptirler. Doğal immünite özgün
değildir ve uyumsal immün sistemden (bir sonraki baş­
lığa bakınız) farklı olarak, süregiden bir koruyucu bağı­
şıklığa (veya "hafızaya") neden olmaz. Doğal bağışılık
sistemi filogenetik olarak çok eskidir ve pek çok özelliği
hem omurgalı hem de omurgasız türlerde korunmuştur.

Mikroorganizmaların istilasına karşı koyan fiziksel engel­
ler, deri yanında, sindirim sistemini ve solunum sistemi
ile üreme kanalının bir bölümünü döşeyen müköz zarları
içerir. Bu engeller, daha yüksek duyarlılığa sahip oldukları
stratejik noktalara yerleştirilmiş duyusal reseptörlerle do­
natılmışlardır. Derimizin dış ortama en açık bölümlerin­
de, örneğin yüz ve parmaklarda, duyarlılık en yüksektir;
burun ve gırtlağımızda mekanoreseptörler solunan çok
küçük parçacıkları algılayabilirler. Hücrelerdeki sıkı bağ­
lantılar mikroorganizmaların geçişlerine karşı güzel bir
koruma sağlarlar; derinin su geçirmez oluşu su kaynaklı
organizmaların geçişini sınırlar, mukus salgılayan bezler
ile müköz zarlardaki sil hareketleri, ağız veya solunum
yoluyla içeri alınan organizmaların dışarıya atılmalarına
yardımcı olur. Bazı saldırganlar bu engelleri aşabilmek
için çok etkin yöntemler geliştirmişlerdir (sivrisineklerin
iğneleri gibi), ve sıtma protozoaları gibi diğer parazitler
giriş için bunları aracı olarak kullanırlar.
Vücuttaki diğer engeller değişik derecelerde aşılabilir-
liğe ve farklı savunma stratejilerine sahiptirler. Örneğin,
insan plasentası önceliğini savunmaya değil, ana-fetüs
arasındaki madde değişimi ve taşınmasına verdiği için bir
ölçüde geçirgendir ve sifilis spiroketleri (Treponema pal­
lidum), kızamıkçık (rubella), Toksoplazma göndü, Listerya
bacteroides ve sitomegalovirüs gibi mikroorganizmalar
anadan fetüse geçebilir. Karşı uçta ise, çok sıkı olan kan ve
beyin arasındaki engel bulunur; sadece kribriform tabaka
(burundan gelen koku sinirlerini beyine bağlayan) bunun
dışındadır ve bu bölüm menenjite neden olan enfeksi­
yonların girişi için bir yoldur. Çok seyrek görülen amibik
menenjit sıcak kaplıcalardaki kontamine suların buruna
girmesiyle ortaya çıkabilir.
Savunmanın sonraki adımı makrofaj ve nötrofiller gibi
inflamatuar ve fagositik hücreler tarafından ve onların
salgıladıkları kompleman gibi antimikrobiyal maddeler­
le oluşturulur. Bu savunma mekanizmalarının istila eden
organizmalara karşı harekete geçirilmesi, patojen-aracılı
moleküler örüntü (PAMP) adı verilen, mikroorganizmalar­
da ortak olarak bulunan, ama daha kompleks hayvanlar­
da bulunmayan kimyasal yapıların tanınmasını içerir. Di­
ğer bir ifadeyle, bu kendisi ile kendisinden olmayanı ayırt
edebilmenin, tek hücreli ve çok hücreli organizmaların
ayırt edilebilmesi yeteneği şeklinde genelleşmiş bir for­
mudur. PAMP, bakteri hücre duvarındaki lipopolisakka-
ridler gibi moleküller yanında metillenmemiş DNA'yı da
kapsar (Bölüm 4'te tanımlandığı gibi ökaryotik DNA'ların
çoğu metillenmiştir).
ENFEKSİYON İLE BAŞ ETME 223
Zorunlu bir besin olan demir için rekabet konak ile is­
tilacı arasındaki ilişkiyi gözler önüne serer. Konak dokula­
rında mikropların çoğalabilmesi serbest demirin kullanı­
labilirliği ile sınırlandırılır. Enfeksiyon ise konak tarafından,
transferrin gibi, demirin hücre içinde depolanmasına ve
bakteri tarafından kullanımının engellenmesine neden
olan demir bağlayan proteinlerin salgılanmasına neden
olur. Bakteriler kendi taraflarında, siderofor adı verilen
ve demiri bağlayarak kendilerine taşıyan küçük peptid-
ler salgılarlar. Buna karşılık, konağın PAMP algılayan sü­
reçleri, lipokalin 2 adı verilen ve bakteriyel sideroforlara
çok yüksek affinité ile bağlanan ve patojenleri demirden
yoksun bırakan küçük bir proteinin salınımı uyarır. Deney
hayvanlarında bu savunma sisteminin yokluğu sepsis ve
ölüm ile sonuçlanabilmektedir. Özellikle kronik enfeksi­
yonlarda, enfeksiyon-aracılı anemi sık görülen bir bulgu­
dur ve böylesi durumlarda demir takviyesinin yararlı mı,
zararlı mı olduğu sorunusu akla getirmektedir.
Bakteriler konağın geliştirdiği her türlü savunmaya
karşı savaşacakyollarevrimleştirmişlerdir. Bunlararasında
sil hareketleri durdurucu toksinler salgılamak veya koru­
yucu bir biyofilm üretmek vardır. Vücudun istila edilmesi,
hücrelere giriş için şırınga-benzeri bir mekanizma kulla­
nılmasını, dolayısıyla yüzey savunma mekanizmalarından
kaçınabilmeyi içerebilir. Pek çok bakteri PAMP tanımlama
sisteminden kendilerini koruyabilmek için maskeleyici
moleküller salgılayarak, enfekte ettikleri hücrelerdeki an­
tijen tanıma sistemini bloke ederler ve inflamatuar sito-
kin ve antikor yanıtını değiştirirler.
Mikroorganizmaların konağın savunma yanıtlarının
üstesinden gelmek için kullanıbilecekleri daha pek çok sa­
vunma şekli vardır. Bir örnek çeşitli bakteriyel patojen tür­
lerinde bulunan rastlantısal lokuslarıdır. Bu lokuslar, sıklık­
la, örneğin bir membran proteini gibi, konakla bir şekilde
etkileşen genlerle ilişkilidir ve ökaryotlarda bulunan mik-
rosatellitlere eşdeğer, tekrarlı kısa diziler içerirler (Bölüm 3).
Bu tekrar bölgeleri rastlantısal ve geri dönüşebilir şekilde,
aşırı mutasyona eğilimlidirler, bu bölgelerde genotipik de­
ğişiklikler kolayca oluşur ve bunun neden olduğu yüksek
fenotipik çeşitlilik patojene konak savunmalarını aşabilme
olanağı sağlar. Kısmen benzer bir süreç uyku hastalığına
neden olan tripanosomalar tarafından, farklı yüzey glikop-
roteinleri (FYG) oluşturulması için kullanılır. Konak immün
yanıtı için sahte hedefler olarak kullanılan FYG varyantları
yeni mutasyonlardan değil, arşivlerinde daha önceden
var olan FYG genlerinden kaynaklanırlar. Son bir örnek
224 SAVUNMA
de, HlV'in revers transkriptaz enziminin düşük doğrulukta
kopyalama yapabilmesi nedeniyle zarf proteinlerinde ve
ilaç-hedef moleküllerinde oluşan çeşitliliktir.
9.3.7 Uyumsal immünite
Doğal immün sistemin ötesinde, uyumsal immün sistem
omurgalıların mikroplarla savaşında anahtar silahtır. Uyum­
sal immün sistem, doğal immün sistemden iki şekilde ay­
rılır. Birincisi bu sistem, bir patojenin varlığına işaret eden
özgün olmayan bir örüntüden çok, birey tarafından kendi­
sinden kabul edilmeyen herhangi bir makromoleküle yanıt
verme yeteneğindedir. İkincisi, uyumsal immün sistem yeni
bir tehdite karşı ilk yanıtı göreceli olarak zayıf olsa da, bu
sistem aynı molekülle sonraki karşılaşmalarda daha hızlı ve
güçlü bir yanıtı garanti eden bir hafızaya sahiptir. Bu ikinci
özellik nedeniyle bu sistem uyumsal immün sistem olarak
adlandırılmıştır. Uyumsal immün sistem omurgalılara mik-
robiyal enfeksiyonlara karşı güçlü bir savunma ve kendi
hücrelerinin sapkın klonlarına immün gözetim olanağı sağ­
lamıştır, ancak onun bu üstün özgünlüğünün klinik olarak
önemli iki sonucu vardır: otoimmün ve atopik hastalıklara
yatkınlık İle transplante edilen dokuların reddi.
Kendinden olan ve olmayanı ayırt etme yeteneği
uyumsal immün sistemin fonksiyonu için kritiktir ve bu im­
münolojik tolerans sürecindeki kusurlar otoimmün has­
talıkların altında yatan nedenlerdir. Kendinden olan veya
olmayan makromoleküllerin uyumsal immün sistem tara­
fından tanınmasının temelinde bu moleküllerin parçaları­
nın hücre yüzeyinde, ana doku-uyuşum kompleksi (MHC)
Kutu 9 .7 MHC: İmmünolojiden fazlası
MHC vücudun immün savunma sisteminin ayrılmaz
bir parçası olmakla beraber, aynı zamanda, ilk bakışta
bununla ilgisiz gibi görünen bir başka fonksiyon daha
görür: bir bireyin kendine özgü kokusuna da katkıda
bulunur. Balıklardan insanlara kadar çok farklı hay­
vanlarda yapılan çalışmalar, bireylerin kokularının
birbirinden farklı ve MHC genotiplerine büyük oranda
bağlı olduğunu ortaya çıkarmıştır. Farelerde koku
idrardaki çeşitli uçucu maddelerin özgün kombinas­
proteinlerine bağlı olarak sergilenmesi bulunmaktadır. İki
sınıf MHC molekülü vardır: hemen hemen tüm hücreler,
normalde bulunan proteinlerinin parçalarını sergileyen I.
sınıfı bulundururlar. Böylece immün sisteme hücrenin pro­
tein sentez makinasının viral enfeksiyon ya da tümör ge­
lişim mekanizmaları tarafından çökertilip çökertilmediğini
saptama imkanı verirler. Tersine MHC sınıf II molekülleri,
sadece mikroorganizmaları fagosite eden ve parçalayarak
yabancı proteinleri sergileyen, özelleşmiş antijen sunucu
hücreler tarafından eksprese edilirler. Sergilenen peptidin
bir T hücresi tarafından kendisinden-olmayan olarak fark
edilmesi bir immün yanıtı tetikler: genelde, kendinden
olmayanın MHC sınıf I bağlamında tanınması çökertilmiş
hücrenin, hücre-aracılı yanıtla öldürülmesine yol açarken,
MHC sınıf II bağlamında fark edilme hem hücre-aracılı,
hem de antikor-aracılı yanıta neden olur.
Çok alt birimli MHC molekülleri 6 . kromozomdaki,
herbiri olağanüstü genişlikte çeşitliliğe (bazı durumlar­
da yüzlerce alele) sahip genlerce kodlanırlar. Bu çeşitlilik
en çok molekülün peptit bağlanma bölgesini ilgilendirir.
Alelik değişkenliğin alt ünitelerin eşlenmesiyle bir arada
düşünülmesi halinde, MHC komplekslerinin çok büyük
bir çeşitlilikteki peptidleri bağlama yeteneği ortaya çık­
maktadır. Bu genetik çeşitlilik en iyi şekilde, belli MHC
alellerinin belirli patojenlere karşı farklı koruma yetenek­
leri olmasıyla yönlendirilen dengeli seçilimle açıklanabilir.
Küçük bir populasyonda bile, çevredeki çok sayıda pato­
jene karşı koruma sağlayan ve yeni patojen epitoplarının
evrimini engelleyen çok sayıda farklı MHC alel kombinas­
yonları olacaktır.
yonlarından kaynaklanır ve kokulardaki farklılıkların
hissedilmesi farelerin birbirlerini tanımalarını sağlar.
İnsanlarda vücudun saldığı kokuların doğası hakkında
daha az şey bilinir, fakat eşeysel çekicilikte ve dolayı­
sıyla eş seçiminde kokular arasında ayrım yapabilme
yeteneğinin bir rolü var gibi görünmektedir.
Bu konu MHC’nin immünolojik fonksiyonu ile na­
sıl bağdaştırılabilir? isviçreli bir grup ilginç bir deney
yapmıştır: erkeklerden iki gece üst üste aynı tişör-

tü giymeleri ve ilave koku verecek kozmetik malze­
melerinden kaçınmaları istenmiştir. Terle bulaşmış
tişörtler toplanarak kadınlara koklatılıp kokunun
hoşluğu hakkında değerlendirmeleri istenmiştir.
Araştırmacılar kadınların kendilerininkinden farklı
MHC’ye sahip olan erkeklerin kokularını tercih et­
meye eğilimli olduklarını bulmuşlardır. Bu sonuçlar
eş tercihinin gelecek nesillerin MHC heterojenitesini
artırma gereksinimi tarafından yönlendirildiği şek­
linde açıklanabilir. Bu durum hastalık direnci açı­
sından yaşamsal olabilir. Ayrıca, genetik olarak aynı
olmayan eş seçimi aile içi evlenme ihtimalini azaltma
yollarından birisi de olabilir.
Üyeleri sadece klan içinden evlenen, kapalı ve
kendi kendine yeterli bir grup olan Hutterite dini
İnsanlarda MHC sistemi insan lokosit antijeni (HLA)
sistemi olarak da bilinir. HLA sistemi organ nakli sonrası
doku uyumluluğunun esas belirleyicisidir ve HLA alelle-
rinin geniş çeşitliliği nedeniyle, dikkatli bir eşleştirme ya­
pılmaması halinde doku reddi görülebilir. HLA-uyumsuz
bireyler arasında toleransın kritik olduğu bir başka durum
ana-fetüs ara yüzündedir. Gebelikte ana dokularıyla te­
masta olan fetal trofoblast hücreleri, klasik MHC I ya da II
sınıf molekülleri eksprese etmezler, bunların yerine sınırlı
alel çeşitliliğine sahip ve ananın hücrelerine karşı immün
baskılayıcı özellikler sergileyen, bir takım kısa MHC genle­
rini eksprese ederler.
Uyumsal immün sistemin iki yönü organizmada alt
seviyede bir seçilimi temsil eder. Birincisi, kendi antijen­
lerinin tanınması immünolojik tolerans ve otoimmün
hastalıklardan kaçınılabilmesi için önemli konuların ba­
şında gelir. İmmün sistemin kendisinden olanla olmaya­
nı ayırt etmesi ile ilgili "eğitim" gelişim sırasında timusta
gerçekleşen bir seçilim sürecidir. Herbiri yüzeylerindeki
insan immün sisteminin tanıyabildiği tahminen 10 mil­
yon farklı epitoptan sadece birisine bağlanabilen T hücre
reseptörleri taşıyan olgunlaşmamış T hücreleri normal­
de apoptoza gitmeye programlanmışlardır ve meydana
gelişlerinden kısa süre sonra ölürler. Timusta kendinden
olan antijen çeşitliliği ile karşılaşan bu hücrelerden reaksi­
yona girmeyenler kurtarılır ve kana salınır. Başarısız olma
ENFEKSİYON İLE BAŞ ETME 225
topluluğu üzerinde yapılan çalışmalar da yukarıdaki
fikirleri desteklemektedir. Bu topluluk içindeki gen
havuzu daha sınırlı olsa bile, çiftler yine de daha çok
kendilerine MHC yönünden uymayan eşleri tercih
etmeye eğilimli bulunmuşlardır. Ayrıca, MHC’leri
benzer olan çiftlerde gebe kalma güçlüğü ve daha
yüksek düşük oranları görülmüştür.
İnsanlar ve diğer hayvanlarda çiftleşme tercih­
lerine MHC genotipinin katkısının kesin evrimsel
nedenleri hala bir ölçüde spekülatif olarak kalmış­
tır. Buna karşın, ilişki tutarlı biçimde kuvvetlidir ve
MHC'nin koku üretimini modüle etmesinin temelle­
rinin aydınlatılması insan kimyasal iletişiminin do­
ğası hakkında ilave ipuçları verecektir.
tehlikesi bulunmayan bu sistem organizmanın sadece
yabancı antijenlere yanıt veren T hücresi takımı ile geliş­
mesini sağlar.
İkinci süreç B hücrelerinin klonal genişlemesidir. Geliş­
me süreçlerinde, her B hücresi çok çeşitli olası immünog-
lobülinlerden sadece birisini üretmek üzere programlanır
ve bu yüzeyinde B hücre reseptörünün bir parçası olarak
eksprese edilir. Dolaşıma salındıktan sonra, eğer yüzeyin­
deki immünoglobüline uyan bir epitopa rastlarsa çoğal­
mak üzere uyarılır ve doğru özgünlükte immünoglobulin
salgılayacak milyonlarca B hücresinin üretilmesini sağlar.
Bu klonal genişleme sürecinde, hatalı DNA tamirini ön
plana çıkaran ve immünoglobülinin değişken bölgesin­
deki mutasyon oranını bir milyon kat civarında artıran
somatik hipermutasyon süreciyle, immünoglobülin öz­
günlüğünün ince ayarı yapılır. Bunun sonucunda immü­
noglobülinin amino asit dizisinde ortaya çıkan değişken­
lik rastgeledir, ancak sadece antijene en yüksek affinitesi
olan hücreler hayatta kalmak ve çoğalmak için seçilir.
Affinite olgunlaşması denilen, Darvvinci tarzda bu çeşit­
lenme ve seçilim sürecinin iki sonucu vardır: büyük mik­
tarda, yüksek özgünlükte immünoglobülinleri salgılayan
plazma hücreleri ve uygun DNA sekanslarını içeren, lenf
bezlerinde yıllarca kalarak antijenle yeni bir karşılaşmada
hızla aktive olan hafıza B hücreleri.
226 SAVUNMA
Kutu 9.8 Edinilmiş immün karakteristiklerinin kuşaklar arası aktarımı
Doğumdan sonra yeni doğmuş insan kendisini
mikroorganizmalara karşı korumak zorundadır,
ancak mikroorganizmalar korkutucu derecede çok
ve çeşitlidirler. Süt veren ana yardımcı olabilir. Beş
tip insan antikorundan IgA ana sütünde en fazla
bulunandır. IgA antikorları bebeğe önemli düzeyde
ve yüksek derecede etkinliğe sahip pasif immünite
sağlar. Üretilen antikorlar sadece ananın karşılaş­
tığı organizmalara karşı üretilmişlerdir ve bunların
bebek yönünden de geçerli olma olasılığı yüksektir.
Fakat bu antikorlar bebeğin bağırsağında gelişmekte
bulunan ve sindirim için gerekli olan bakteriyel flo­
raya zarar vermezler. Ana tarafından ilk üretilen süt,
kolostrum, ayrıca viral büyümeyi inhibe eden inter­
feron içerir. Bu yaşta bütün virüsler yararsız oldu­
ğundan interferon özgül değildir. Sütte bulunan bir
9.3.8 Aşılama
Aşılama, beslenme ve hijyendeki gelişmelerle birlikte, son
yüz yılda yüksek gelirli ülkelerdeki enfeksiyon hastalıkla­
rına bağlı morbidltenin azalmasının altında yatan faktör­
dür. İki konu evrimsel bakış açısından dikkate alınmaya
değerdir: birincisi, mevcut aşıların evrimsel değişikliklere
bağlı olarak etkisiz hale gelip gelmeyeceği, ve İkincisi
bakteriyel ve viral evrimin anlaşılmasının yeni aşıların ta­
sarlanmasında yardımcı olup olmayacağıdır.
Aşılama bir insan hastalığını (çiçek) kökünü kurutmuş,
bir diğerini (çocuk felci) kökünü kurutmaya çok yakındır
ve gelişmiş ülkelerde kızamıkçık (rubella) ve kızamık gibi
bazı akut çocukluk enfeksiyonlarının kontrol altına alın­
masını sağlamıştır (Şekil 9.4). Bu hastalıklar, bu ajanlarla
doğal enfeksiyonun, eğer ölümle sonuçlanmazsa, ge­
nelde ikinci bir enfeksiyona karşı ömür boyu immünite
sağlaması nedeniyle kolay olanlardır. Viral evrim, ilk en­
feksiyonun oluşturduğu ömür boyu doğal bağışıklığın
üstesinden gelmeyi başaramamıştır ve bu patojenlere
karşı aşılama ile oluşan immünite için farklı bir durumun
söz konusu olduğuna dair kanıt yoktur.
Bununla beraber, hedef organizmanın, aşının seçilim
baskısına yanıt olarak ortaya çıkan evriminin gösterildiği
başka grup yardımcı bileşik, bakterilerin vücut hüc­
relerine girdiği bağlanma yerlerinin kopyalarını içe­
ren basit şekerler olan oligosakkaritlerdir. Böylelikle
de bağırsakta bakterilere bağlanarak onların makro-
faj ve antikorlarca tahribini kolaylaştırırlar. Sütteki
immüniteye yardımcı diğer faktörler arasında
bulunan laktoferrin bakterinin demir metaboliz­
masına müdahale ederken, bifidüs faktörü faydalı
bir komensal bakteri olan Laktobasillus bifidüs'ün
büyümesini kolaylaştırır ve fibronektin makrofajları
daha saldırgan yapar. Ek olarak ana sütü, aktiviteleri
ananın karşılaştıklarına göre ayarlanmış makrofaj-
ları ve antikor-üreten lökositleri içerir. Bunlar bebe­
ğin bağırsağında haftalarca aktif kalarak, bebeğin
immün sisteminin olgunlaşması için gerekli zamanı
sağlarlar.
birkaç insan ve veteriner aşısı örneği vardır ve bu durum
(kümes hayvanlarında bir virüsün neden olduğu bir ne-
oplazi olan Marek hastalığına karşı) bir veteriner ürünü
örneğinde, aşının geniş bir ölçekte başarısızlığına neden
olmuştur. Bir organizma aşıya nasıl yanıt verebilir? Birin­
cisi, aşıyla indüklenmiş immünitenin tanıdığı epitoplara
karşı seçilimle evrimleşebilir. Aşının etkinliğinin kaybol­
masına yol açma potansiyeli bulunan böylesi bir epitop
kayması, hepatit B, boğmaca ve pnömokok hastalığı gibi
bazı insan viral ve bakteriyel aşılarında gözlenmiştir. İkin­
cisi, virulansında bir değişiklikle evrimleşebilir. Yukarıdaki
virulans tartışmasından (Altbölüm 9.3.3) bir patojenin,
konağın erken ölümünün bedeli ile yüksek virülans do­
layısıyla yüksek bulaşıcılığmı dengeleyerek, yayılmasını
optimize edecek bir virulans seviyesinde evrimleşeceğini
hatırlayınız. Eğer aşılama konağın ölüm oranını azaltırsa,
evrimsel seçilim patojenin virulansını artıracak şekilde
etki eder, çünkü bu patojenin bulaşma şansını ve dolayı­
sıyla uyum yeteneğini arttırır. Buna paralel olarak hasta­
lık, aşılanmamış bireylerde daha ciddi hale gelir. Populas-
yon düzeyinde, böyle bir patojenin evrimi, korunmamış
bireylerde hastalıkla mücadelenin maliyetini arttırarak aşı
programının yararını ortadan kaldırabilir. Tavuklarda Ma-

Şekil 9.4 1950-2001 yılları arasında ABD'de rapor edilen
kızamık vakaları. Aşının ruhsat aldığı 1963 senesinden sonra
hastalık insidansındaki düşüşe dikkat ediniz (ABD Hastalık
Kontrolü Merkezlerinin web sayfasından alınmıştır, www.cdc.
gov/vaccines/vac-gen/6mishome.htm).
rek hastalığı aşısının başarısızlığına aşının tetlklediği viral
virulans artışı neden olmuştur.
Güncel aşı geliştirme çalışmaları, seçilim sürecinin pa­
tojene karşı konak immünitesinin üstesinden gelmiş ol­
duğu, dolayısıyla tekrar enfeksiyonların mümkün olduğu
(örneğin grip), veya gerçekte konak immünitesinin başa­
rısızlığa uğradığı ve ilk enfeksiyonun kronik hale dönüştü­
ğü (HIV veya sıtma gibi) zor hastalıkları hedeflemektedir.
Grip söz konusu olduğunda, yabanıl-tip organizmalardaki
epitop kaymaları, bunların suşlarının sürekli olarak izlen­
mesini ve aşı formülasyonun düzenli olarak yenilenme­
sini gerektirmektedir. İkinci durumda, konaktaki epitop
kayması, aşıların değişmeyen ve fonksiyonel olarak zo­
runlu epitopları veya birden çok epitopu hedeflemesini
gerektirir. Bu girişimin zorluğunu, bu hastalıklara karşı aşı
geliştirilmesi çalışmalarının, onlarca yıldır süren çabalara
karşın başarısız kalması ortaya koymaktadır.
9.3.9 İmmün sistemin hatalı düzenlenmesi
9.3.9.1 Otoimmün hastalık
immün sistemin vücudun kendi hücrelerine, kendisin­
den olmayan yabancı patojenler olduğu yanılgısıyla, sal­
dırmasına otoimmün hastalık denir. Otoimmün hastalık
geliştirme potansiyelini etkileyebilen ve genellikle belirli
HLA alelleriyle ilişkili olan genomik karakteristikler vardır.
Örneğin, HLA-DR2 kadınlarda daha yaygın olan sistemlk
lupus eritematozis ile, HLA-B27 ise erkeklerde daha yay­
gın olan ankilozan spondilit ile ilişkilidir. Ankilozan spon-
dilit ergenlik ve genç erişkinlik döneminde yavaş ilerleye­
rek eklemlerde, özellikle omurgada, kronik enflamasyon
ENFEKSİYON ¡LE BAŞ ETME 227
ve yapısal değişikliklere neden olur. Fakat tüm HLA-B27'li
erkekler bu hastalığı yakalanmazlar, dolayısıyla çevresel
bir tetikleyici olmalıdır. Bazı vakalarda tetikleyicinin ba­
ğırsaklarda yaşayan Klebsiella komensaline bir yanıtın
olabileceğini düşündüren kanıtlar vardır. Klebsiella ve
insan hücre yüzey antijenleri arasında çapraz reaksiyona
sahip epitoplar bulunduğundan, bu yanıtın da bir akut
enfeksiyonla tetiklendiği düşünülebilir.
93.9.2 Immünitenin gelişimsel düzenlenmesi
Beslenme ve enfeksiyon arasındaki ilişki gelişmekte olan
ülkelerde, özellikle de çocuklarda, çok önemlidir. Yanlış
beslenmenin erken etkilerinden birisi immün fonksiyo­
nunun baskılanmasıdır. Örneğin, besine erişimin yüksek
derecede mevsime bağlı olduğu Gambiya'da geçimini
çiftçilikle sağlayan toplumda, "aç mevsimde" doğanların
yaşamlarının erken evrelerindeki olayların immün fonk­
siyonlarını zayıf düşürdüğünü göstermek üzere, genç
erişkinlik dönemlerindeki enfeksiyonlara bağlı ölümlerin
10 kat fazla olduğu görülmüştür. Bu populasyonda, timus
gelişimi yaşamın erken dönemindeki beslenmeye duyar­
lı olup, açlık mevsiminde doğanların timusları daha kü­
çüktür. Dahası, kişinin doğumdaki büyüklüğü aşılamaya
antikor yanıtı ile pozitif korelasyon göstermiştir. Böylesi
gözlemler, vücudun kaynak kullanımı önceliklerini uzun
vadeli savunma mekanizmalarına yatırım yapmak yerine,
o anda hayatta kalma lehine düzenlediği uzlaşılan temsil
edebilir (Bölüm 5'e bakınız).
9.3.93 Allerjiler ve kronik iltihabi bozukluklar
Bu kitapta tekrar tekrar gördük ki, evrimsel yenilik üreten
çevresel değişiklikler insan sağlığı için tehdit oluşturabi­
lirler. Yaklaşık son yüz yılda gelişmiş ülkelerde enfeksiyöz
hastalıkların morbiditesindeki azalmanın aksine astım, al­
lerjiler ve Crohn hastalığı gibi kronik iltihabi hastalıkların
görülme sıklığı dramatik olarak artmıştır (Şekil 9.5). İnsan­
ların karşı karşıya kaldığı patojen tiplerinin değişimi bir
açıklama olabilir. Örneğin, çocuklarda görülen astım ve
atopik hastalıkların kırsal toplumlardaki görülme sıklığı
şehirlerdekinden daha düşüktür. İltihabi bağırsak hasta­
lıkları dünyanın yüksek hijyen düzeyine sahip, endüstri­
leşmiş bölgelerinde sık görülür, fakat yaşama alanlarının
kalabalık olduğu ve hijyenik olmadığı kırsal bölgelerde
seyrektir. Bebeklerin ana sütü ile beslenmesi, olasılıkla
bu bebeklerin biberonla beslenen bebeklerden farklı
bakteriyel flora tiplerine sahip olmaları nedeniyle, daha
228 SAVUNMA
Romatizmal
Şekil 9.5 Yüksek gelirli ülkelerde enfeksiyon hastalıklarının insidansı düştükçe, immün sistemle ilgili bozuklukların insidansı
artmaktadır (Bach, J.-F. (2002) New England Journal o f Medicine 347,911-920'den izinle alınmıştır).
sonraki astım riskini azaltan koruyucu bir etkiye sahip­
tir. Mikropsuz ortamda yetişen farelerin immün sistem
anormal gelişim gösterir ve bu durum komensal bağırsak
bakterilerinin veya hatta bu bakterilere ait saflaştırılmış
polisakkaritlerin verilmesiyle düzeltilebilir.
Hijyen hipotezi adı verilen birleştirici bir mekanizma
önerisine göre, omurgalıların uyumsal immün sistemleri,
komensal ve patojen mikroorganizmalarla bir arada evrim-
leşmiştir ve yaşamın erken döneminde bu mikroplarla uy­
gun bir şekilde karşılaşma, immün sistemi düzenleyen yo­
lakların ayarlanması İçin vazgeçilmezdir. Bu tür karşılaşma­
ların yokluğu, allerjik veya otolmmün hastalıklar şeklinde
uygunsuz immün yanıtların ortaya çıkmasına neden olur.
immün düzenleyici rol oynayan organizmalara biraday
helmint solucanlarıdır. Bağırsakların helmint solucanlarla
enfestasyonu insanın evrimsel tarihinde hemen hemen
evrenseldir, fakat günümüzün zengin ülkelerinde nadir­
dir. Her ne kadar helmintlerle enfestasyon IgE-aracılıklı
immün yanıtlara neden olabilse de, helmintleri temizle­
mek zordur ve konak bu yararsız ve kendisini tahrip edi­
ci immün yanıtı sürdürmek yerine tolerans geliştirmeye
eğilimlidir. Deneysel çalışmalar helmint enfestasyonların
bir dizi immün-aracılıklı hastalığa karşı koruyucu oldu­
ğunu göstermiştir. Iltihabi bağırsak hastalıklı insanlara
kasıtlı olarak helmint enfestasyonu uygulanarak yapılan
klinik çalışmalarda (domuz kırbaç solucanı, Trichuris suis,
kullanılmıştır, çünkü bu parazit insanlarda patojen değil­
dir), ülseratif kolitin ve Crohn hastalığı aktivitesinin azal­
dığı görülmüştür.
Alternatif bir görüş, yeni çevrenin daha önceki çevrede
olmayan özgün risk faktörlerini beraberinde getirdiğidir,
örneğin, şu andaki evlerimiz eskiden olduğundan daha
kuru ve daha sıcaktır; genellikle halılar, merkezi ısıtma ve
sıcak yataklarla döşelidir. Bu ortam, ev tozu içinde barı­
nan ve yiyecek kaynağı olarak insan derisi döküntülerini
kullanan akarlar için ideal bir çevre oluşturur. Bu akarların
dışkıları duyarlı insanlar için çok allerjiktir.
9.4 Diğer tehditler
Zehirli yılanlar, örümcekler, akrepler, ve deniz anası gibi
diğer organizmalar da insanlara zarar verir. Bu organizma­
ların potansiyel olarak öldürücü etkileri, biz kaynaklı bir
saldırı algıladıklarında, avlarını öldürmek veya hareketsiz
kılmak için geliştirdikleri mekanizmaları kullanarak kendi­
lerini savunmalarından kaynaklanır. Bu türler temel fizyo­
lojik mekanizmaları, genellikle sinir iletişimini, öldürücü
biçimde hedef alan, yüksek derecede etkili zehir üretebi­
lecek ve salgılayabilecek kapasite evrimleştirmişlerdir. Bu
yırtıcılar için böylesine zehirler evrimleştirmek kendilerini
savunmak ve yiyeceklerini elde edebilmek için çok etkili bir
strateji iken, tarihsel olarak zehir saldırısı riskimiz çok düşük
olduğundan bunlara karşı bir savunma evrimleştirmedik.

Bunun yerine örümceklerden ve yılanlardan korku gibi,
birtakım davranışsal uyum yanıtları kullanarak evrimleştik.
Bitkiler kendilerini enfeksiyonlardan veya yırtıcılardan
korumak için çeşitli kimyasallar içermek üzere evrimleş-
tirmişlerdir ve insanlarda dahil pek çok tür bu kimya­
sallardan kaçınmak veya onları detoksifiye etmek üzere
süreçler geliştirmişlerdir. Kaçınma reaksiyonları sıklıkla
koku ve tat tarafından yönlendirilir ve memelilerin, başka
yararları yanında, fonksiyonları potansiyel olarak toksik
bileşikleri algılamak olan çok sayıda koku ve tat reseptör­
leri vardır. Acı tat sıklıkla toksinler ve bozulmuş yiyecekler
için tipiktir. İnsanların acı reseptörü geni (TAS2R38), alel-
leri Mendel tarzında kalıtıldığı ve fenotipi acı tat veren
veren kimyasal feniltiokarbamidi (PTC) tadabilme yete­
neğiyle kolayca değerlendirilebildiği için yaygın biçimde
incelenmiştir. İnsanların yaklaşık %50'si PTC tadını algıla­
ma yeteneğindedir ve bu oran, herhangi bir heterozigot
avantajı saptanmamış olmasına rağmen, TAS2R38 alelik
değişkenliğinin dengeleyici seçilimle sürdürüldüğünü
düşündürmek üzere, değişik toplumlarda büyük ölçüde
sabittir. TAS2R38'in tat-alamayan alelline sahip olmak,
olasılıkla etanolün acı tadı algılanamadığından, daha faz­
la alkol tüketme eğilimi ile ilişkilidir.
Hayvanlar da zarara uğramadan bitkilerin savunma
toksinlerini tüketmelerini sağlayacak bazı savunma me­
kanizmaları evrimleştirmişlerdir. Bunlardan en baskını
birbiriyle fonksiyonel olarak ilişkili enzimleri kapsayan
geniş bir aile olan sitokrom P450 (CYP) oksijenazlardır.
Bunlar genelde hidrofobik bileşiklere oksijen ekleyerek
onların suda çözünürlüklerini ve vücuttan atılmalarını
arttırırlar. CYP enzimleri temel metabolik fonksiyonları
(örneğin steroidlerin sentezi ve metabolize edilmeleri)
yerine getirirler ve ayrıca ksenobiyotik bileşikleri detok­
sifiye ederler. CYP ailesi filogenetik yönden eskidir ve
gen duplikasyonu yoluyla evrimleşerek geniş çeşitlilikte
substratlar üzerinde çalışabilen, büyük bir enzim ailesi
oluşturmuşlardır. Memelilerde karaciğer, müköz zarlar
ve bağırsak gibi, yutulan ya da temas edilen yabancı bi­
leşiklerle ilk karşılaşılması beklenilen vücut bölgelerinde
bulunur. Klinik olarak, CYP enzimlerinin ilaç metaboliz­
masında merkezi bir rolleri vardır. CYP enzimlerinin sayısı
ve aktivitesi yönünden, hem bir populasyondaki bireyler
arasında, hem de populasyonlar arasında, ilaç metabolize
edici aktiviteyi ilgilendiren çok büyük bir değişkenlik var­
dır. Klinik farmakolojinin bir alt dalı olan farmakogenetik
bu değişkenliğin klinik sonuçlarıyla ilgilenir. CYP3A izo-
enzimleri reçete edilen ilaçların %50-60 kadarının meta­
YARALANMA 229
bolizmasından sorumludur. CYPTerin en değişkeni olan,
CYP2D6 kompleksi, ilaçların etkisiz hale getirilmesi işlem­
lerinin %25'inden fazlasında görev alır, bunlar arasında
kodeinden morfine analjeziklerin metabolize edilmesi de
vardır. Bu değişkenlik olasılıkla, en azından kısmen, insan­
ların dünyaya yayılırken önlerine çıkan yeni yiyecek kay­
naklarını keşfederken karşılaştıkları yeni kimyasal çevreye
yanıt olarak oluşan seçilimden kaynaklanmıştır.
9.5 Yaralanma
Yaşam öyküsü teorisinin (Bölüm 5) temel bir kavramı, bazı
organizmaların tamir ve yedekleme konularında, diğer
organizmalardan daha fazla yatırım yapmasıdır. Yüksek
yatırım yapan bu organizmalar genellikle göreceli olarak
düşük üretkenlik kapasine sahip, yavaş üreyen organizma­
lardır. Tamir ve yedekleme ile ilgili sistemler böbrek gibi çift
organları ve (örneğin kemik ve deri gibi) yenilenme kapasi­
tesi olan dokuları kapsar. Pek çok omurgasız canlı, örneğin
denizyıldızı, ekstremiteler gibi vücut eklentilerinin bütü­
nünü yeniden oluşturabilirlerken, omurgalılardan sadece
semenderler erişkin olarak bunu yapabilirler. Kurbağalar
gibi diğer çiftyaşamlılar da bunu yapabilirler, ama sadece
yavru (iribaş) iken. Bunun, erken memeli embriyosunda da
olabildiğine ilişkin kanıtlar ise sınırlıdır.
Semenderlerde yara alanındaki mezenşimal hücrele­
rin farklılaşmalarını yitirmeleri (dediferansiasyon), yarayı
çevreleyen deride indüklenen fibroblast büyüme faktör­
leri (FGF) tarafından uyarıldığında kaybolmuş eklentiye
rejenere olan, kendi kendine organize olabilen ve blaste­
ma adı verilen bir büyüme noktasının oluşmasına yol açar.
Kurbağalardaki yenilenme kapasitesinin yitirilmesi, iribaş
yaşlandıkça FGF yolağının iflas etmesiyle ilişkilidir. Fakat
bu deneyler ayrıca göstermiştir ki, Hox gen ailesi (Bölüm
4'e bakınız) tarafından kodlanan bölgeye özel pozisyon
bilgisi de eklentinin nasıl büyüyeceğinin belirlenmesinde
önemlidir. Önemli olarak, ekstremite her zaman hasarın
meydana geldiği yerden uygun şekilde büyür. İnsanlar
parmak uçlarında sınırlı bir rejenerasyon kapasitesine sa­
hiptirler, parmak izi örüntülerini bile yeniden oluşturabi­
lirler ve moleküler veriler semenderlerin rejeneratif kapa­
sitesi ile benzerlikler olduğunu düşündürmektedir.
Dolayısıyla, akla gelen evrimsel soru, bazı türler bir
ekstremiteyi yeniden oluşturabilirken, diğerlerinin bunu
neden yapamadığıdır. Parmak ucu ile ilgili veriler bu­
nun yankılarının çok eski öncü türlerde bulunduğunu,
230 SAVUNMA
ancak sonradan kaybedildiğini düşündürmektedir. Belki
de atasal türlerde bu tür yaralanmaların uyum yeteneği
açısından potansiyel riskleri düşük olmuş ve nötral evrim,
mağaralarda yaşayan balıkların görme yetilerini kaybet­
melerine benzer şekilde, bu rejenerasyon yeteneğinin za­
man içinde geri dönüşümsüz olarak kaybedilmesine yol
açmıştır. Uyum avantajı sağlamayan ya da çok az sağlayan
bir fonksiyonun korunması gereksiz şekilde maliyetlidir.
Beyin gibi diğer organların doku kaybını onarma ka­
pasitesi çok daha sınırlı olsa da, kalıcı plastisite sıklıkla
fonksiyonun önemli ölçüde geri kazanılması için önemli
bir alternatif mekanizmadır. Örneğin, bir inme ya da kafa
travması sinir kaybına yol açtığında, beyin kapasitesinin
bir kısmı, yeni bağlantılar oluşturarak ve diğer nöronların
kaybolan fonksiyonu en azından bir dereceye kadar üst­
lenmesiyle geri kazanılabilir. Erişkin beyninde bile mev­
cut olan kalıntı kök hücrelerin bu plastik yanıtlardaki po­
tansiyel rolü konusunda giderek büyüyen bir ilgi vardır.
9.6 Uyku ve onarım
Günümüzde insanlar, olasılıkla yapay ışık ve mental uyaran­
ların sürekli bulunduğu, evrimsel olarakyeni çevremizle iliş­
kili olmak üzere, giderek artan oranda uyku bozuklukların­
dan (insomnla gibi) yakınmaktadırlar, insanların çoğu her
24 saatte 7-9 saatlik uykuya ihtiyaç duyarlar. Kronik uyku
yoksunluğunun açlıkla aynı sürede ölüme yol açtığı söylen­
se de, ölüm riski aşırı uykuda da artmıştır. Miyokard enfark­
tüsünün en çok görüldüğü zaman sabahın erken saatleridir
ve kronik tıkayıcı nefes durması (kronik obstrüktif apne)
pek çok şişman kişide uykuda görülen bir durumdur.
Fizyolojimizin nöroendokrin fonksiyon, termoregülas-
yon ve otonom sinir sistemi gibi pek çok yönünü etkile­
yen, belirgin bir diurnal (gündüzcül) ritimle evrlmleştik.
Uyku periyodik açlık dönemi olarak görülebilir ve uyku
sırasında homeostazisin sürdürülmesi için önemli me-
tabolik değişiklikler olur. Non-REM (hızlı göz hareketleri
olmayan) uyku anabolik bir durumdur. Uyku İçin çeşitli
fonksiyonlar önerilmiştir ve uykunun öncelikle bu fonksi­
yonlardan birisine hizmet etmek üzere evrimleşmiş olma­
sı ve diğer fonksiyonların evrimin ilerleyen zamanlarında
uyku ile ilişkilenmiş olması olasıdır. Uyku üzerindeki ilgi
en çok onarıcı fonksiyonları ve hafıza Işlemciliği üzerinde
yoğunlaşmıştır. Uykudan mahrum bırakılmak yara iyileş­
mesini ve immün fonksiyonları bozar. İnsan yenidoğan
ve fetüslerinde daha büyük çocuklar ve erişkinlere göre
daha yüksek seviyelerde REM uykusu vardır ve uykunun
beyin gelişiminde rolü olduğu ileri sürülmüştür. Uyku
ve hafıza birbiri ile ilişkilidir. Uyku yoksunluğu, yüksek-
düzeyli kortikal işlemler için gerekli olan bilginin kullanı­
labilir olması için gereken, çalışan hafızayı zayıflatır. Hem
REM, hem de non-REM uykusunun hafızanın işlemlerinde
rol oynadığını gösteren kanıtlar vardır, dolayısıyla uyku
metabolik ve onarıcı fonksiyonlar için evrimleşmiş olsa
da, ilişkili öğrenme ve strateji geliştirmenin önemli oldu­
ğu türlerde ilave fonksiyonlara da sahip olmuştur. Freud-
cu psikiatrinin tüm şevkine rağmen, rüya görmenin uyum
sağlayıcı birfonsiyonu olması tamamen spekülatiftir: ha­
fızanın güçlendirilmesinde önemli görünen REM uykusu
sırasında beyin devrelerinin rastgele uyarılmalarının bir
yan ürünü, bir spandrel veya anıların konsolide ve organi­
ze edildiği bir uyumsal süreç olabilir.
Uyku örüntüleri açısından hayvanlar arasında ve yaşla
çok büyük değişikler görüldüğünden, uykunun evrimsel
anlamıyla ilgili karmaşıklık büyüktür. Bazı otobur hayvanlar,
belki yeme ve geviş getirme ihtiyaçlarıyla ilişkili olmak üze­
re, sadece birkaç saat uyurken, bazı yarasalar, beslenmele­
riyle ile ilişkili zaman çok kısıtlı olduğundan 20 saat uyurlar.
Yunuslar ve balinaların REM uykusu yoktur ve bir hemisfer-
lerinde sinirsel aktiviteyi azaltarak tek taraflı bir uyku oluş-
turabildikleri halde hiçbir zaman tam olarak uyumazlar.
9.7 Sonuç
İnsanlar, diğer türlere benzer şekilde, çeşitli fiziksel ve bi-
yotik tehditlerle başetmek zorundadırlar. Biyotik tehdit­
ler parazitler ya da yırtıcılar şeklinde olabilir; her ne kadar
günümüzde en sık karşılaşılan yırtıcılar diğer insanlar
olsa da. Fakat insanlar ayrıca, yüksek oranda yapılanmış
bir sosyal çevre evrimleştirmiş bir türün üyeleri oldukları
İçin, ek tehditlerle karşı karşıyadırlar. Bu kaynakların her­
hangi birinden gelen tehditler hem akut, hem de kronik
stresleri uyarabilirler ve bütün bu farklı stres kaynakları­
nın her birisine verdiğimiz, en azından akut yanıtlar ara­
sında önemli ölçüde örtüşme vardır. Bu da, bir tehditle
başa çıkmak üzere evrimleşmiş stres yanıtlarının başka
tehdit çeşitleri ile baş etmek üzere, onlarla birlikte uyum
geçirdiklerini düşündürür.
İnsan türünün tarihi, mikrobiyotik ve parazitik dün­
yayla birlikte evrimleşmenin öyküsüdür. İnsanlar ve on­
ların potansiyel parazitleri, farklı tip silah takımlarıyla da
olsa, evrimsel bir güçler savaşına kilitlenmiştir. İnsanlar
patojenlerin tehditleriyle başa çıkmak için engellerine,
uyumsal immün sistemlere ve şimdi de teknolojilerine

güvenirler; mikro-organizmalar ise bu değişikliklere kar­
şı canlılıklarını sürdürebilmek için hızlı evrimleşmelerine
güvenirler. Kendisi hücresel ve moleküler düzeyde hızlı
evrimleşme gösterebilen immün sistem, bizim hızlı mik-
robiyal mutasyonla başa çıkmak için çekirdek sistemi­
mizdir. Bu karşılıklı evrimsel süreçte bir dengeye hiçbir
zaman ulaşılamaz ve biz virulan enfeksiyon salgınlarına
uğramaya devam ederiz. Enfeksiyon hastalıkları hem
gelişmiş ülkelerde, hem de gelişmekte olan ülkelerde
toplum sağlığı için en önemli tehditler olarak kalmaya
devam etmektedirler.
ANAHTAR NOKTALAR
• İnsanlar fiziksel, biyolojik ve sosyal tehditlere yanıt
olarak birçok mekanizma evrimleştirmişlerdir.
• Dışsal nedenli mortalitenin ana sebepleri
biyotiktir ve besin maddeleri için aynı ya da farklı
türlerdeki organizmalarla rekabet, yırtıcılık ve
mikro-organizmalarla enfeksiyonu kapsar.
• Bir stres etkeninin saptanması, tehditle veya
algılanmış tehditle başa çıkmayı sağlayacak
şekilde evrimleşmiş fiziksel, endokrin ve
davranışsal yanıtların ortaya çıkmasına neden
olur. Uygunsuz stres yanıtlarının ise patolojik
sonuçları olabilir.
• Patojenler ve parazitler konaklarıyla birlikte
evrimleşirler.
• Uyumsal immün sistem omurgalıların mikrobiyal
enfeksiyonlara karşı korunmalarındaki anahtar
bileşendir. Bu sistemin özgünlüğü değişkenliğin
ve seçilimin sonucudur.
• İlaç metabolize etme yeteneğindeki değişkenlik,
göçeden insanların karşılaştıkları yeni yiyecek
kaynaklarına geçmişte verdikleri adaptasyon
yanıtlarının bir yansıması olabilir.
Ek okumalar
Stres yanıtları
Kemeny, M.E. (2003) The psychobiology of stress. Current
Directions in Psychological Science 12,124-129.
Seçki, J.R. (2008) Glucocorticoids, developmental 'program­
ming' and the risk of affective dysfunction. Progress in
Brain Reseach 167,17-34.
EK OKUMALAR 231
Thornton, J.W. (2001) Evolution of vertebrate steroid recep­
tors from an ancestral estrogen receptor by ligand explo­
itation and serial genome expansions. Proceedings of the
National Academy of Sciences USA 98,5671-5676.
Savunma
Albiger, B., Dahlberg, S., Henriques-Normark, B., and
Normark, S. (2007) Role of the innate immune system in
host defence against bacterial infections: focus on theToll-
like receptors. Journal of Internal Medicine 261,511-528.
Antia, R„ Regoes, R.R., Koella, J.C., and Bergstrom, C.T. (2003)
The role of evolution in the emergence of infectious disea­
ses. Nature 426,658-661.
Bergstrom, C.T. and Antia, R. (2006) How do adaptive immune
systems control pathogens while avoiding autoimmunity?
Trends in Ecology and Evolution 21,22-28.
Cleaveland, S., Haydon, D.T., and Taylor, L. (2007) Overviews
of pathogen emergence: which pathogens emerge, when
and why? Current Topics in Microbiology and Immunology
315,85-111.
Hawkey, P.M. (2008) Molecular epidemiology of clinically
significant antibiotic resistance genes. British Journal of
Pharmacology 153 (suppl. 1), S406-S413.
Lebarbenchon, C., Brown, S.P., Poulin, R. etal. (2008) Evolution
of pathogens in a man-made world. Molecular Ecology 17,
475-484.
Mackinnon, M.J., Gandon, S., and Read, A.F. (2008) Virulence
evolution in response to vaccination: the case of malaria.
Vaccine 18 (suppl. 3), C42-C52.
Quintana-Murci, L, Alcais, A., Abel, L., and Casanova, J.L.
(2007) Immunology in natura: clinical, epidemiological
and evolutionary genetics of infectious diseases. Nature
Immunology 8 , 1165-1171.
Detoksifikasyon
Eichelbaum, M., Ingelman-Sundberg, M., and Evans, W.E.
(2006) Pharmacogenomics and individualized drug the­
rapy. Annual Review of Medicine 57,119-137.
Magalon, H., Patin, E., Austerlitz, F. et al. (2008) Population
genetic diversity of the NAT2 gene supports a role of
acetylation in human adaptation to farming in Central
Asia. European Journal of Human Genetics 16,243-251.
Ng, P.C., Zhao, Q., Levy, S. et al. (2008) Individual geno­
mes instead of race for personalized medicine. Clinical
Pharmacology and Therapeutics 84,306-309.
Sullivan, R.J., Hagen, E.H., and Hammerstein, P. Revealing the
paradox of drug reward in human evolution. Proceedings
in Biological Sciences 275,1231-1241.
 BÖLÜM 10
Sosyal organizasyon ve davranış
10.1 Giriş
insanların diğer türlerden, vücut büyüklüklerine oranla
en azından bir derecede büyük bir beyine sahip olmala­
rıyla ayırt edilebildikleri bir gerçektir. Beynimiz özellikle
iyi gelişmiş bir neokorteks ile karakterizedir ve bu durum
bir dizi derin evrimsel sonuca sahiptir. İletişim, teknoloji
kullanma ve geliştirme kapasitemiz ve hatta evrimleşmiş
sosyal yapımızın nitelikleri geniş bir neokortekse atfedile­
bilir. insan sosyal bir türdür. Türümüzün diğer bireyleri ile
bir grup içinde yaşamak üzere uyum sağlamış karakteris­
tik davranışlarımızla evrimleştik.Toplumsal yapımız birkaç
bin yıl içinde, birçok küçük klandan oluşan ilkel topluluk­
lardan, nüfusu milyonlara varan karmaşık organizasyonlu
şehirlere dönüşerek büyük değişim geçirdi. Sosyal çevre
giderek artan bir şekilde başka biçimlerde değişmektedir.
Aile yapısı değişti ve artık iletişimin yüz yüze olmasına ge­
rek kalmadı; aslında telefon, radyo, televizyon ve internet
günümüzün önde gelen iletişim biçimleridir.
Bu bölüm, insan davranışının nasıl evrimleştiğini ve
bu evrimin davranışsal morbiditeyi, psikolojik ve psiki­
yatrik bozukluklara yansıyacak biçimde nasıl etkilediğini
ele almaktadır. Bu hastalık biçimleri, şimdiki ve beklenen
hastalık yükünün çok büyük bir bileşenidir. Sosyal çevre
türümüzün evrimine yol açan seçici çevrenin temel bir
bileşenidir. Fakat insanlar aynı zamanda sosyal ve top­
lumsal çevrelerini değiştirebilecek bir hızlı değişim kapa­
sitesi evrimleştirdiler. Bu durum evrimleşmiş fenotipimiz
ile içinde yaşadığımız çevre arasında bir uyuşmazlık po­
tansiyeli yaratır. Bu da psikolojik hastalıkların potansiyel
kaynağıdır.
10.2 Kültür ve davranışın biyolojik
belirleyicileri
Kültür, genel olarak belli bir toplum veya populasyonda
bilgi, davranış ve geleneğin karışımı olarak tanımlanır.
Ancak, 'kültürün' formal bir tanımının yapılması tartış­
malıdır. Kültürün tam bir tanımı konusunda sosyal bilim
disiplinleri arasında yoğun tartışmalar olmuştur. Bazıları
kültürün sadece insana özgü bir özellik olarak görülmesi
gerektiğini savunurlar, ancak başka türlerde de görülen
kültürel olgular vardır. Örneğin, farklı şempanze klanla­
rında oldukça özgün alet kullanım örüntüleri vardır ve
birçok primatta davranışların kültürel aktarımına ilişkin
kanıtlar bulunmaktadır.
İnsan kültürünün evrimleştiği ve kültürel evrimin
hem dikey hem de yatay aktarım potansiyeli olan, bir
başka kalıtsal sistem olduğu açıktır (Bölüm 2'ye bakınız).
Organik ve kültürel evrim arasındaki etkileşimin derece­
sini kavramak önemlidir. Öğrenme kapasitesinin evrimi
ve öğrenmenin evrime etki etme potansiyeli, evrimsel bi­
limlerin önemli konuları arasındadır. Fakat zorunlu olarak
öğrenilmesi gerekenler -ve öğrenme biçimleri- son 5.000
yılda, toplayıcı klanlardaki deneysel öğrenmeden forma­
lize ve yapılandırılmış öğrenmeye doğru dramatik ve hızlı
bir şekilde değişmiştir.
Kültürün ne olduğu ve nasıl ortaya çıktığına ilişkin farklı
yaklaşımlar nedeniyle, insan davranışının evrimsel açıkla­
233
234 SOSYAL ORGANİZASYON VE DAVRANIŞ
maları özellikle tartışmalı bir geçmişe sahip olmuştur. Bu
tartışmalar kısmen değişik disiplinlerin insan davranışını
açıklama biçimlerine dayanan felsefik ve politik çekişme­
lerden kaynaklanmaktadır. Bazıları davranışları tamamen
öğrenilen olgular olarak görmek isterken, bazı başka di­
siplinler insan davranışının, bizim görüşümüze göre apa­
çık olmak üzere, güçlü bir seçilime uğramış ve dolayısıyla
genetik olarak belirlenen beyin fonksiyonu bileşenleri üze­
rine inşa edildiğini savunurlar. Tartışmalar polemik halini
aldığında ve eleştirici olmadığında, uç pozisyonlar alınmış
veya en azından alınmış gibi değerlendirilmiştir. Medya,
çok da nadir olmayacak şekilde, bilimsel mantık ve göz­
lemleri saçma ekstrapolasyonlar biçiminde abartmiştır.
Bu söylemi, insan davranışının ne ölçüde evrimleşmiş
biyolojimiz tarafından belirlendiğine (veya etkilendiğine)
ilişkin temel sorulara indirgeyebiliriz. İnsan davranışını
açıklamak üzere ortaya çıkmış birkaç kavramsal düşünce
ekolü (Kutu 10.4'e bakınız) büyük oranda kültür, davranış
ve öğrenmeyi nasıl algıladıkları temelinde şekillenmişler­
dir. Tartışmanın şekli geç yirminci yüzyıl biyolojisinin kuv­
vetli genetik determinizmi ile bozulmuştur. Seçkin evrim
biyologu ve zoolog E.O. Wilson ve daha sonra Richard
Dawkins ve diğerleri, davranışın tüm yönlerinin esas ola­
rak genetik (evrimleşmiş) olarak şekillendiğini savunan
deterministik argümanlar ortaya atmışlardır. Onları eleşti­
renler, belki de haksız şekilde, bu duruşun aktif karar ver­
me, öğrenme ve kültürel adaptasyonun rolüne fazla yer
bırakmadığını değerlendirmişlerdir. Bu eleştiriler içinde
en uygunsuz olanlar biyolojik argümanların, tecavüzden
cinayete kadar tüm antisosyal davranışların mazereti ola­
rak değerlendirildiği örneklerdir; bunlar evrimsel argü­
manların medya tarafından sömürülmüş en büyük yanlış
kullanım biçimi olmuşlardır.
Sosyal bilimler biyolojik perspektife çok farklı bir pen­
cereden bakar: insan davranışını diğerlerinden öğrenilen
kültür ile baskılanmış olarak görürler. Sosyal bilimlerin
temelinde, insanların kültürel organizmalar olduğu ka­
bulü yer alır ve genelde sosyal bilimciler kültürü kalıtsal
olmaktan çok öğrenilen bir olgu olarak algılarlar. Sosyal
bilimciler, kültürümüzün karmaşıklığı açısından insanla­
rın hem nitel hem de nicel olarak diğer türlerden farklı
olduklarını savunurlar.
Fakat kültürün kendisi evrimin bir ürünüdür ve sa­
dece insana özgü bir karakter değildir. Öğrenme birçok
hayvanda gösterilebilir. Örneğin, toplayıcılığın bazı yön­
leri öğrenilebilir, beslenme davranışları bazı sürüngen ve
kuşlarda kültürel olarak aktarılır, bazı kuş türlerinde göç
örüntüleri öğrenilir ve farklı şempanze gruplarında alet
kullanımı öğrenilen veya kültürel olarak aktarılan bir dav­
ranıştır. Dil iletişim için sofistike bir kapasite sağlar. Çeşitli
ve karmaşık sosyal yapılar geliştirdik. Bilinçli ve ileriyi gö­
ren bir türüz, teknolojiyi karmaşık biçimlerde kullanırız ve
din ve hurafeler biçiminde ortaya çıkan inanç sistemleri
geliştirdik. Fakat genlerin davranışlarımızı belirlediği gö­
rüşü ile evrimleşmiş beynimizin, deneyim ve yaşadığımız
çevrenin yeteneklerimizi ve davranışlarımızı şekillendir­
mek üzere, üzerinde çalıştığı ana madde olduğu görüşü
arasında önemli bir fark vardır.
Kavramların adil bir değerlendirmesi, insan davranışı­
nın genetik bir temelinin olduğunu kabul etmenin, bu­
nun her yönüyle genetik olarak belirlendiği (evrimleştiği)
anlamına gelmediğini ortaya koyar. Kitabın tamamında
açık olarak ortaya koyduğumuz gibi, genetik faktörler,
gelişimsel ve çevresel etmenlerin (sosyal bileşenler dahil
olmak üzere), davranış ve nöral fenotipleri şekillendirmek
için üzerinde işlediği bir zemin oluşturur. Bu bağlamda,
davranışın evrimsel analizi alanının şimdiki konumu adil
şekilde böyle tanımlanabilir.
Evrimsel argümanlar hem fedakârlık davranışının,
hem de eşeyler arası etkileşimin nasıl ortaya çıktığını tat­
min edici şekilde açıklar. Bu bölümde, bu tartışmayı insan
davranış ve psikolojisinin diğer yönlerini kapsamak üzere
genişleteceğiz. Ancak, bu düşünce ekollerinin her biri de­
ğerli kavramlar sağlar. Bu bölüm evrimsel ilkelerin insan
davranış ve psikolojisini açıklamada nasıl kullanılabildiği­
ne veya kullanılması gerektiğine ilişkin, geniş bir uzlaşma
sağlanmış hususları tanımlayacaktır. Sonuçta, evrimsel
perspektifler psikiyatrik bozuklukların anlaşılmasında ya­
rarlı bazı anlayışlar sunar.
10.3 İnsan beyninin ve davranışın evrimi
İnsan davranışının evrimini değerlendirirken, davranışı
sistematik olarak anlamanın yolu olarak Tinbergen tara­
fından önerilen ve Bölüm 1'de tartışılmış olan dört soruyu
akılda tutmak yararlı olur. Bu sorular şunlardır: davranışın
altındaki mekanizma nedir, davranışın işlevi nedir, yaşa­

mın seyrinde nasıl gelişir ve nasıl evrimleşir? Bu soruların
her birisini değerlendirmek, davranışı hem yakınsak hem
de ıraksak bakış açısıyla tam olarak anlamanın bileşenle­
ridir.
Primatların vücut büyüklüğü ile bağlantılı olarak ta­
nımlanan beyin büyüklüğü, diğer memelilere göre on
kat kadar daha fazladır. Fakat primat takımı içerisinde de,
insan ve diğer atasal türler orantısız şekilde büyük beyin­
lere sahiptirler (Bölüm 6 'ya bakınız). Büyük bir beyne yatı­
rım yapmanın ciddi enerjetik bedelleri vardır. İnsan beyni
vücut ağırlığının yaklaşık % 2 'sini oluşturmasına karşın,
toplam enerji tüketiminin yaklaşık % 20 'sini harcar ve bu
oran süt çocukluğu döneminde daha da fazladır. Dolayı­
sıyla temel evrimsel soru neden primatların, ve özellikle
homininlerin, enerji kaynaklarının bu kadar fazla bir kıs­
mını beyinin büyüme ve fonksiyonuna yatırmak üzere
evrimleştikleridir. Sorunun tek bir kapsayıcı yanıtı yoktur.
Basit yanıt, beynin algılama ve işlem kapasitelerinin
primat kladına uyumsal avantajlar sunduğudur. Örne­
ğin, primatlar olgun meyveleri aramada diğer memeli­
lere göre daha büyük ölçüde renk görme gibi duyularını
kullanırlar. Evrimsel süreçler, izole şekilde tek bir özellik
üzerinde değil, etkileşimleri olan çok sayıdaki özellik üze­
rinde çalışırlar. Gerçekte, tümü beyin gelişimini uyaran,
değişen ekoloji, evrimleşen sosyal yapı, daha iyi iletişim
ve teknolojinin daha iyi kullanımı gibi faktörler etkileşimli
bir mekanizma oluşturmuşlardır.
Robin Dunbar, primatların karmaşık sosyal yapıları
olan gruplar içinde yaşamaktan avantaj sağladıkları savı­
nı öne sürmüştür. Bu yaşam tarzı onlara, yırtıcılara karşı
savunma ve daha geniş beslenme bölgelerini elde tutma
yetisi kazandırmıştır. Fakat büyük gruplar içinde yaşamak,
sosyal karmaşıklık nedeniyle, karmaşık bir bireyler arası
dinamik gerektirir. Primatlarda neokortikal hacim grup
büyüklüğü ile kuvvetli bir korelasyon gösterir (Bölüm
6 'ya bakınız); insanlarda neokorteks hacmi toplam beyin
hacminin yaklaşık %80'ini oluştururken bazı prosimian-
larda bu yüzde çok daha düşüktür. Bu ilişkilere dayalı ola­
rak Dunbar, insanın 150 kadar bireyden oluşan gruplarda
yaşayarak evrimleştiğini öne sürmüştür. Şaşırtıcı şekilde,
modern toplayıcı toplumlar bu grup büyüklüğü civarında
klanlar oluşturma eğilimindedirler. İlkin köyler ve modern
tarım topluluklarının köyleri (hatta komünler) benzer bü­
yüklükte olma eğilimindedirler. Sosyolojik araştırmalar,
İNSAN BEYNİNİN VE DAVRANIŞIN EVRİMİ 235
karmaşık hiyerarşilerin gerektiği evre öncesi grup büyük­
lüklerinin en fazla 150 kadar olduğunu göstermiştir. Sos­
yolojik araştırmalar, modern toplumlarda insanların çok
daha fazla, belki 2000 'e varan, "tanıdığı" olsa da, gerçek
arkadaşları, yakın çevresi ve akrabalarından oluşan çem­
berin 150 kadar insandan oluştuğunu göstermektedir
(Tablo 6.1 'e bakınız). Dil insanların bu büyüklük özelliğine
sahip gruplarda karmaşık etkileşimleri yönetebilmesi­
ne olanak sağlayan bir araç gibi görünmektedir. Bunun
aksine, şempanze ve diğer primatlar 50 veya altında bü­
yüklüğe sahip gruplarda yaşarlar ve tımarlama gibi diğer
etkileşim biçimleri bu gruplarda sosyal bütünlüğü sağla­
mada önemli bir rol oynayabilir. Benzer şekilde, sarılma
insan ailelerinde ilişkinin korunmasında önemli bir unsur
olarak kalmıştır.
Bir gruptaki sosyal karmaşıklık, herbir bireyin gruptaki
diğer bireylerin yönelim bilincini değerlendirebilme ka­
pasitesinde olmasını gerektirir. Bu sadece bir iletişim ko­
nusu değildir. Bu yönelim bilincini yorumlama ve sadece
iki kişi arasındaki ilişkiyi değil, bir gruptaki tüm potansiyel
ilişkileri anlama konusudur. Flayvan ve insanların türdeş
diğer bireylerin ruhsal durumunu ve yönelim bilincini
nasıl değerlendirdiklerini anlamak için analitik bir kurgu
geliştirilmiştir; bu zihin teorisi olarak adlandırılmıştır. Bu
kurgu, iletişim ve sosyal etkileşimin, basit alarm çağrıları
ve sürü davranışının ötesinde, insan topluluk ve kültü­
rünün karmaşıklığına taşınmasının analizi için bir temel
sağlar. Bir bireyin diğer bireyin düşüncelerini nasıl değer­
lendirdiğini ve bunlara nasıl yanıt verdiğini açıklar.
Ancak, sosyal organizasyonda böylesi gelişmiş işleyiş
ve bağlılıklar açıkça dilin gelişimi için gereklidirler ve di­
ğer taraftan dilin gelişimi ile hızlanmışlardır (Bölüm 6 'ya
bakınız). Yüksek düzeydeki yönelim bilinci evrimleştikten
sonra, insan kültürünün başka bileşenlerinin gelişmesi
için kapasite sağlamıştır. Ayrıca, insan toplumlarının ya­
pılanmasında temel hale gelmiş olan karşılıklı fedakârlık
ve hilecileri saptamanın daha yüksek bir düzeyi için de
bir temel oluşturmuştur. Yüksek yönelim bilinci düzeyleri,
kendi geleceği (ölüm dahil) hakkında öngörüde bulun­
ma, inanç ve hurafeler (ritüel ve dinin öncüleri) geliştir­
me, politik yapılar oluşturma ve bu sosyal karmaşıklıklar
ve şiirin güzelliği aracılığıyla iletişim için dili kullanma ka­
pasiteleri için gereklidir.
236 SOSYAL ORGANİZASYON VE DAVRANIŞ
Kutu 10.1 Zihin teorisi
Bu evrimsel psikolojik kurgu, bir türün bireyleri­
nin birbirlerinin davranış ve düşüncelerini yorum­
ladıklarında nasıl etkileştiklerini tanımlamak için
kullanılır. Bu doğrudan nörokortikal kapasite ve
fonksiyona bağlıdır. Aynı zamanda, insanın etkile­
şim yeteneğinin bebeklikten erişkinliğe kadar nasıl
geliştiğini anlamak için de yararlıdır. Bu kavramlar
ile bilinçlilik arasında yakın ilişkili vardır. Bilinçlilik
bir kişinin kendisinin ve diğerlerinin zihinsel duru­
munu değerlendirme yeteneğidir.
Zihin teorisinin temelinde yönelim bilinci aşamala­
rının hiyerarşisi vardır.
1 Ben kendi düşüncelerimin farkındayım: bu birinci
düzey yönelim bilincidir.
2 Aynı zamanda, etkileşimde bulunduğum ikinci
şahsın ne düşündüğünü de değerlendirebileceğimi
düşünüyorum: bu ikinci düzey yönelim bilincidir.
3 Fakat, ben aynı zamanda ikinci şahsın benim
hakkımda ne düşündüğünü de (başka bir ifade
ile, diğer kişinin hakkımdaki ikinci derece yöne­
lim bilincini de) değerlendirmek isteyebilirim: bu
üçüncü düzey yönelim bilincidir.
4 Ancak sonra, ikinci şahsın benim onun düşün­
celeri hakkındaki düşündüklerimle ilişkili ne
düşündüğünü değerlendirmek isteyebilirim: bu
dördüncü düzey yönelim bilincidir.
Bu, erişkin insan etkileşimlerinin yapısını oluş­
turmak üzere sürebilir. Amacımız ne kadar politik
10.4 Sosyal davranışın evrimi
İnsanlar sosyal hayvanlardır. Ailemizden daha büyük top­
luluklar halinde yaşamak karakteristik özelliğimizdir ve
daha önce tartışıldığı gibi yaklaşık 150 bireyden oluşan
klanlarda yaşayarak evrimleştiğimiz görüşünün mantıksal
bir temeli vardır. Böylece sosyal çevre seçici ortamımızın
kilit noktası haline gelmiştir ve seçilim süreci yaşadığımız
ve evrimleştiğimiz sosyal çevre içinde uyum gücünü des­
tekleyen özellikleri ön plana çıkarmıştır.
Ancak, aynı zamanda kültürel dağarcığımıza paralel
bir şekilde evrimleştik. Kültürel evrimimiz ve biyolojik
evrimimiz arasında gen/kültür birlikte-evrimi olarak
olursa, o kadar yüksek yönelim bilinci düzeylerini
uygulamaya ihtiyaç duyarız.
İnsan olmayan primatlarda yönelim bilinci düze­
yini değerlendirmek için birçok deney yapılmıştır.
Bazı primatlar, esas olarak babun ve makaklar gibi
sosyal olarak gelişmiş Eski Dünya türleri, cinsel ko­
nularda ve bazan besine ulaşmada açık olarak aldat­
mayı denerler. Bu üçüncü düzey yönelim bilincini
gerektirir.
Genel olarak, erişkin insanların çoğunun beş veya
altı kadar yönelim bilinci düzey ile çalıştıkları kabul
edilmiştir. Aslında, etkin sosyal söylemde gereksiz
yanlış anlaşılma veya çelişkilerden kaçınmak için bu
düzey bir etkileşim gereklidir. Açıkça, gerekli yöne­
lim bilinci düzeyi yükseldikçe, etkileşim hatalarının
ortaya çıkma olasılığı artacaktır. Kişiler arası ilişki
problemlerinin çoğu ve hatta savaşlar bu yüksek dü­
zeyli yönelim bilinci aşamaları kullanıldığında orta­
ya çıkar. Zihin teorisi yaşam seyrimiz içinde gelişir.
Dört-beş yaşlarında çocuklar üçüncü düzey yönelim
bilincini anlayabilir: bundan önce ikna edici şekilde
yalan söyleyemezler. Zihin teorisi konsepti, otizm
ve ilişkili Asperger sendromunu anlamaya yardımcı
olabilir. Bu sorunların etkisi altında olanların diğer­
lerinin niyetini tahmin etme yeteneği kısıtlıdır ve
yönelim bilincinin yüksek aşamaları gerektiği gibi
gelişmemiştir.
adlandırılan yakın bir karşılıklı İlişki vardır. Homo habilis
tarafından aletlerin geliştirilmesi, hominin kladı içinde
kültürün ilk açık kanıtıdır. Alet yapma kapasitesi, öğren­
me ve kültürel evrim sayesinde beyin taraması, ilaçların
geliştirilmesi, nükleer silahlar ve internet gibi modern
toplumun teknolojik dağarcığına evrildi.
Birçoğu apaçık olmak üzere, değişime uğramış birçok
toplum özelliği vardır. Geçmiş 10.000 yıl boyunca insanlar
kırsal alandaki küçük klanlarda yaşayan toplayıcılardan
çobanlığa ve kent sakinliğine evrildiler. Bu değişimlere
enfeksiyon ve beslenme bozukluğu ile karşı karşıya kalma
sıklığındaki artışlar eşlik etmiştir (Bölüm 7 ve 9'a bakınız).
Travma ve çatışmanın nedenleri ve niteliği de değişmiş,

insanlar kendi kendilerinin temel yırtıcıları haline gelmiş­
lerdir. Sosyal yapıda da çok büyük değişimler olmuştur.
Örgütsel hiyerarşi ve dolayısıyla güç hiyerarşisi gerekli
hale gelmiş ve bireysel beceriler farklılaşmıştır: bir cerrah
ve bir hukukçunun çok farklı becerileri vardır (en azından
olmalıdır) ve artık kişilerarası ilişkiler sıklıkla daha yüksek
düzeyde yönelim bilincinin olmasını gerektirir.
Kültür ve onunla birlikte bir bireyin yaşadığı seçici or­
tam da evrimleşir. Bölüm 1'deki, laktaz sürekliliğinin hay­
vancılık ile birlikte nasıl geliştiği örneği, böyle bir birlikte-
evrimi göstermektedir. Diğer taraftan, laktaz sürekliliği ile
ilişkili gen mutasyona uğramamış olsaydı, süt o populas-
yonda temel yiyecek kaynağı haline gelemezdi. Bu ikili­
ğin sonucunun maladaptasyon olması şaşırtıcı değildir,
çünkü kültür biyolojik evrime göre farklı hızda ve farklı şe­
kilde gelişebilir. Örneğin toplumsal yapının, yapısal klan
desteğinin az olduğu daha büyük populasyon kümelen­
melerine evrilmesi, küçük gruplarda en iyi olacak şekilde
evrimleşmiş olan yönetme kapasitemiz ile çelişebilir. Bu
uyumsuzluk bazı ruhsal bozuklukların temelini oluştura­
bilir. Bölüm 7'de küçük biyolojik ergenlik yaşı ile gelişmiş
toplumlarda genç insanların erişkin olarak kabul edilme
yaşı arasındaki çatışmayı tanımlamıştık. Aslında, toplum­
sal karmaşıklıktaki değişimin sinirsel olgunlaşma hızını
etkilemesi söz konusu olabilir: karar verme aktivitesi 20
yaşa kadar olgunlaşamayabilir (Şekil 10.1) ve dürtü kont­
rolü, strateji oluşturma ve yargılama işlevlerine katılan
prefrontal kortikal yapıların 25 yaş sonrasına kadar tam
olarak olgunlaşmadığına ilişkin kanıtlar mevcuttur (Şekil
10.2). Giderek artan ampirik kanıtlar bu uyumsuzluğun
3 .5
■OToplam psıkososyal olgunluk
3.3-
/Perspektif
—ölçülülük
-Sorumluluk
3.1 - Karar verme
2 .9 -
2 .7-
Yaş (yıl)
SOSYAL DAVRANIŞIN EVRİMİ 237
gençlerdeki depresyon, eyleme dökme davranışı, madde
bağımlılığı ve intiharlarda rol oynadığını göstermektedir.
Ergenlik çağına erken giren erkek çocuklar yaşamlarının
daha uzun bir bölümünü biyolojik olarak olgun ancak
psikolojik olarak henüz olgunluğa ulaşmamış bir fazda
geçirirler ve biyolojik olarak ergenliğe daha geç giren ço­
cuklara göre daha fazla intihar davranışı gösterirler (Tab­
lo 10.1). Bu örnek bir meydan okumayı vurgulamaktadır:
yabancı türlerin daha önce durağan olan bir çevreye gir­
mesinin (örneğin 700 yıl önce, insanların yerleşmesine
kadar karasal memelilerin bulunmadığı Yeni Zelanda'daki
fareler ve insanlar gibi) türlerin (örneğin uçamayan moa
kuşlarının) neslinin tükenmesine neden olabildiği veya
küresel ısınmanın Costa Rica dağlarındaki kurbağaların
habitatlarını yok edebildiği gibi, sosyal ortamımızdaki
hızlı değişimlerin insan sağlığına etkileri olabilir. İnsan
neokorteksi büyük ölçüde sosyal ortamın tehditleri ile
başetmek için evrimleşmiştir. Biyolojik ve kültürel evrim
çok farklı yollarda ve hızlarda seyrettiği için, beyin ve çev­
re arasındaki kaçınılmaz uyumsuzluğunun, davranış ve
ruh sağlığı bozukluklarına yansımasını bekleyebiliriz.
10.4.1 Fedakârlık
Evrimsel biyolojide karşılaşılan en büyük güçlüklerden
birisi fedakârlığın açıklanabilmesidir. Önceleri fedakârlık
grup seçilimi için bir argüman olarak kullanıldıysa da, bu
kavram (Bölüm 2'de tartışıldığı gibi) baştan problemliydi
ve terk edildi. Eğer seçilim birimi birey veya gen ise, açık
olarak bireyin üremeye ilişkin ilgilerine hizmet etmeyen
bir davranış (yani fedakârlık) nasıl evrimleşir?
Şekil 10.1: Karar verme etkinliği 20 yaşa
kadar olgunlaşmamış olabilir (Caufman,
E. & Steinberg L. (2000) Behavioral
Sciences and the Law 18,741-760).
238 SOSYAL ORGANİZASYON VE DAVRANIŞ

™ I : : :
Splenium | \ \

Genu | i i
sfo = i ! 1
------- i
Anterior limb 1
^ __________ . I
SLF_________________________ _ ;
i fo i :
Girusa ait subkortikal beyaz madde | ,
External capsule 1
Posterior limb Şekil 10.2: İnsan beyninin manyetik
rezonans görüntülemesi, dürtü kontrolü,
Thalamus
strateji oluşturma ve yargılama işlevlerine
Corticospinal tract
katılan frontotalamik yapıları gösterir. Bu
Caudate nucleus___________________________________
yapılar yaşamın üçüncü on yılından önce
Globus pallidus
tam olarak olgun hale gelmez. ILF, inferior
Putamen
longitudinal fasciculus; SFO, superior
Cingulum Frontothalamic

| Uncinate fasciculus
■
1
1
1
I
1
1
1
1
1
- 1
1
}pathways
fronto-occlpltal fasciculus; SLF, superior
longitudinal fasciculus; IFO, inferior
fronto-occipital fasciculus (Lebel, C. et al.
5 10 15 20 25 30 (2008) Neuroimage 40,1044-1055, izin
Beyin bölgelerinin %90
alınmıştır).
geliştiği yaş (yıl)

Tablo 10.1 Erken puberte, adolesan dönemde psikolojik bo­ veynlerden birisi olmayabilir, diğerleri dışarıda avda iken
zukluk riskini arttırır. Olasılık oranı, normal olgunlaşma zamanı­
yuvada nöbet tutar. Birçok insan sosyal davranışının, ken­
na göre erken olgunlaşma görüldüğünde artan riski gösterir.
di bencil, üremeye ilişkin çabalarına değil, diğerlerinin
Risk alanı Olasılık oranı yararına hizmet ettiği görülebilir. Bölüm 2'de tartışıldığı
K a d ın la r gibi, özellikli bir açıklama akraba seçilimi ve toplam uyum
B e d e n - im g e s i ile ilg ili k a y g ıla r 1.3 gücü kavramlarıyla kısmen yapılmıştır.
S ig a ra iç m e 1.4
Akraba seçilimi kavramını yaratan William Hamilton,
F o n k s iy o n e l b e lirtile r 1.5
bir hayvanın, eğer diğer hayvanların kendisiyle aynı gen­
M a ğ d u r o lm a 1.7
1.9
leri taşımaları olası ise, onlara karşı fedakârca davranaca­
C in s e l e tk in lik
ğını savundu. Bu genetik materyalin, evrimi yönlendiren
E rk e k le r
kuşaklararası akışıdır. Bu akrabalık halinde geçerlidir ve
S o n 6 a y d a s a r h o ş lu k 1.4
M a ğ d u r o lm a 1.7
akrabalık derecesi ne kadar yüksek ise fedakârlık davra­
E s ra r k u lla n ım ı 1.8 nışının yararlı olma olasılığı o kadar fazladır. Bu durum,
C in s e l e tk in lik 1.8 fedakârlık eyleminin alıcısının elde ettiği (döl açısından)
S ig a ra iç m e 1.8
fayda, fedakârlığı yapan bireye maliyetinden daha büyük
Y a s a d ış ı ila ç k u lla n ım ı 2.0
ise fedakârlık eylemini destekleyen genin pozitif seçilim
D e p re s y o n 2.1
F o n k s iy o n e l b e lirtile r 2.2
baskısı altında bulunacağını ifade eden Hamilton kuralı
in t ih a r g ir iş im i 4 .9 ile formüle edilmiştir. Bu açık olarak akrabalık derecesine
bağlıdır: potansiyel gen akışı açısından, daha yakın akra­
Veriler Michaud . P.-A. vd. (2006) Molecular and Cellular Endocrinology
254-255,172-178.
ba daha çok fayda sağlar.
Aslında, hayvanlarda yüksek derecede akrabalığın var
olması halinde fedakârlık eyleminin daha olası olduğuna
Fedakârlık memeli sistemlerinde ortak bir özelliktir. dair ampirik kanıtlar vardır. Bu akraba seçilimi kavramı,
Çayır köpeği, bu onun görülme ve kurban konumuna bal arısı gibi böcek türlerinde ösosyalite gelişimini açık­
düşme riskini artıracak bile olsa, yırtıcı kuşu gözlemek lamak için de kullanılabilir (Bölüm 1'e bakınız). Fakat bir
için nöbetçi pozisyonunu alacaktır. Klanın bir üyesi, ebe­ akrabaya karşı gösterilen fedakârlık davranışının düzeyi,

sadece akrabalık derecesi ile belirlenemez. Evrimsel pers­
pektif açısından, yaşlı birey toplam uyum gücüne, ergen­
lik dönemindekilere göre daha az etki eder. Bu düşünce
üreme değeri olarak tanımlanır ve bireyin yaşı ile ilişkili
olarak soyhattı gen havuzuna potansiyel katkısının ölçü­
sünü verir.
Genellikle, büyük bir sosyal ağ ve daha geniş akraba
grubunun uzun ömürlülüğe olumlu katkıları vardır. Çe­
şitli çalışmalar aşırı koşullar altında, örneğin göçmenlerin
kar fırtınasına yakalanarak yamyamlığa yönelmiş olduğu
"Donner Party" felaketinde olduğu gibi, grubun içinde
akrabası olanların hayatta kalması daha olası olduğunu
göstermiştir. Akraba seçilimi insan davranışının önemli
bir parçasıdır. Örneğin insanların bir yakınının çocuğu
ile, herhangi bağı olmayan bir çocuğa göre daha fazla il­
gilenmeleri gibi, öne sürülebilecek pek çok kanıt vardır.
Akrabalarımıza borç verirken başkasına borç verirken
davrandığımızdan çok daha farklı davranırız. Menopo­
zun evrimine örnek olarak Bölüm 7'de verilen büyü­
kanne varsayımı ancak akraba seçilimi ve toplam uyum
gücü çerçevesinde anlaşılabilir. Genellikle akraba seçilimi
yaşa bağımlıdır; çocuk bakımı, tıbbi bakıma yatırım gibi
fedakârlıklar akrabalar arasında genç bireylere daha çok
gösterilir.
Evlat edinmenin akraba seçilimi kavramı ile ters düştü­
ğü iddia edilebilir. Oysa çoğu toplayıcı toplumlarda evlat
edinme, büyük ölçüde soy içinden evlatlık alınmasıyla
sınırlıdır ve bir şekilde büyükanne modelinin bir uzantısı
olarak görülebilir, çünkü evlatlık alan çift ya yaşlıdır ya da
çocuksuzdur. Fakat modern dünyada evlat edinme olgu­
su genellikle akraba bağı olmayan, hatta farklı toplumsal
ve etnik kültürlerden olan bireyleri kapsar. Olasılıkla, ev­
lat edinen ebeveynlerin çocuk sahibi olamadıkları böylesi
durumlarda, çocuk sahibi olarak algılanmanın psikolojik
ve toplumsal avantajları vardır. Buna ek olarak, zaten kısır
olarak tanımlandıklarından evlat edinme onların uyum
gücünü etkilemez ve evrimsel açıdan nötral bir durum
olarak görülebilir. Dahası bu durum çiftin sosyal ağlarına
katılımlarını da kolaylaştırır. Yakın zamanda moda olan
ünlülerin evlat edinmesi akımı, duygusal olarak 'süper
insan'gibi görünme arzusunun bir kültürel dürtü haline
geldiğini göstermektedir. Bu, sosyal statünün modern
davranışı belirlemekte merkezi bir rol oynadığını göster­
mektedir.
Fakat fedakârlık davranışının akrabaların ötesine de
geçebildiğim gösteren ilgi çekici veriler de vardır. Sadece
SOSYAL DAVRANIŞIN EVRİMİ 239
psikolojik bir ödül için değil, gelecekte bize gerektiğin­
de başkalarının kan vermesi umuduyla kan bağışlıyoruz.
Toplayıcı toplumlarda, kan bağı olmayan bireyler arasın­
da yemek paylaşımı yaygın bir durumdur. Bu olası zor
zamanlara karşı bir sigorta olarak görülebilir. Kuzeybatı
pasifikte yaşayan insanlarca kutlanan'potlatches'(müsrif­
çe hediye vermeyi içeren bir festival) bunların uç bir örne­
ğidir. Bunun gibi, akraba olmayanlara yönelik fedakârlık
hayvanlarda da gösterilebilir. Örneğin vampir yarasalar,
avlanmada başarısız olmuş diğer yarasalara, kan bağı ol­
masa da, ileride bu iyiliğin karşılığını alma beklentisi ile
yemek (kan) verirler.
Bu tür davranışın daha çok kabul gören açıklaması, ev­
rimsel biyolojinin büyük bir aracı olan oyun kuramı ve
özellikle karşılıklı fedakârlık kavramından gelir. Temel
önerme şudur: eğer A B'ye, karşılığında B'nin de ilerde
ona bir iyilik yapacağını bekleyerek bir iyilik yaparsa her
iki taraf da kazanır. Fakat bu sadece B hilekâr (asalak) de­
ğil ise işler: eğer B bir hilekâr ise, A kaybeder, B kazanır. Bu
basit model üzerinden çalışarak, büyük evrim biyoloğu
John Maynard Smith gibi oyun teorisyenleri, karşılıklılığa
ve işbirliğine dayanan evrimsel olarak kararlı strateji­
lerin ortaya çıkabileceğini göstermişlerdir. Bu stratejiler
hileyi yakalama ve cezalandırma yeteneği yüksek oldu­
ğunda en iyi şekilde işler. Aslında, modern toplumun pek
çok yönü hileyi yakalama ve onu alaycılık ve toplumsal
izolasyon ile veya daha açık yollarla cezalandırma üzeri­
ne kuruludur. Daha üst düzey yönelim bilinci, insanların
daha fazla hileye başvurmasına, fakat öte yandan diğerle­
rinin bunu daha iyi saptayabilmesine olanak verir.
Fedakarlığın kökeni ve sürdürülmesinin, eşeysel seçi­
lim konusunda değindiğimiz handikap ilkesi ile (Bölüm
2) yakın ilişkisi bulunmaktadır. Fedakar olmak, sosyal
partner için rekabette yararlı olabilecek bir cömertlik ve
zenginlik göstermek demektir. Bireyin vermeye gücü ye­
tiyorsa, bu olası partnerin çekici bulabileceği zenginlik ve
kalitenin işareti olarak algılanabilir. Aslında modern top­
lumda açıkça yapılan (cesaret ve hayırseverlik şeklinde
kendisini gösteren) akrabalar-dışı fedakârlıklar özellikle
beğenilen karakterler olarak görülür.
10.4.2 Bencillik ve bencil genler
İnsanları gruplar halinde yaşamaya yönlendiren pozitif
seçilimi düşündüren kanıtları daha önce gözden geçir-
240 SOSYAL ORGANİZASYON VE DAVRANIŞ
Kutu 10.2 Kısasa kısas
Fedakârlık diğerlerinin yararına, bencil olmayan bir
yaklaşım olarak tanımlanabilir. Karşılıklı fedakârlık,
bir birey tarafından diğerine sağlanan yararın son­
raki bir evrede bir şekilde geri ödenmesi beklendiğin­
den koşulludur. Bu sistemi istismar eden hilekarlar
sonraki yardımların geri çekilmesiyle cezalandırılır­
lar. Bu davranış, matematiğin stratejik durumlarda
davranışsal tercihlerin kazanç ve kaybını analiz eden
bir dalı olan oyun teorisinde kısasa-kısas olarak
adlandırılan stratejiyle karşılaştırılabilir.
Kısasa kısasın klasik bir örneği tutuklu ikilemi
oyunudur. Senaryoya göre, tutuklanmış iki şüpheli
suç ortağı bir birinden izole olarak ayrı hücrelerde tu­
tulur ve her ikisine de aynı teklif yapılır. Şüpheliler suç
ortağına ihanet etmek veya sessiz kalmak arasında
karar vermek zorundadırlar: her birisi suç ortağının
kararma da bağlı olarak, ya serbest kalacak ya da uzun
bir tutukluluğa mahkûm olacaktır. Seçenekler Tablo
10.2’deki hesaplaşma matrisindeki gibi olacaktır.
Eğer işbirliği yapar ve her ikisi de sessiz kalırsa,
cezaları 1 yıl olacağından her iki tutuklu için de en
iyi sonuç elde edilmiş olacaktır. Buna rağmen, herbir
tutuklu tamamen bireysel davranarak, suç ortağına
ihanet etmek ve en kısa sürede serbest kalmak gibi
bir rasyonel tercihte bulunmaya kalkışabilir. Ancak,
her iki tarafın da ihanet etmesi - her birisinin kendi
çıkarına rasyonel davranması - gene her ikisi için de
en kötü sonuca (5 yıl hapis cezasına) neden olabilir.
Birisinin kaderinin ikincisinkine bağlı olduğu böyle-
si bir durumda en iyi strateji ne olabilirdi? Oyuncu­
lar, bu oyunu birden fazla kez oynayarak, karşıtının
önceki davranışı ve işbirliği veya ihanet etme (hile)
olasılığı konusunda bir hafızaya sahip olurlar. Böyle
olduğunda, bir oyuncu için en güçlü stratejinin ilk
denemede işbirliği yapmak, daha sonra ise rakibin
yaklaşımının aynısını benimsemek olduğu matema­
tiksel olarak belirlenmiştir; işte bu kısasa kısastır.
Bir rövanş ve karşı rövanş kısır döngüsünü önlemek
için bir derecede bağışlayıcı olmak da gerekir. Dola­
yısıyla, çekilmenin olmadığı bir periyod sonrasında,
oyuncular nihayet işbirliğine şartlanacaklardır.
Benzer bir düşünce, ünlü evrim biyologu John
Maynard Smith ve genetikçi George Price tarafından
formüle edilen Şahin-Güvercin oyunudur. Evrimsel
oyun teorisi bağlamında, bu model aynı türün iki
üyesi arasında savunak alanı, besin ve eş gibi kay­
naklar için rekabeti tanımlar. Taraflar şahin ya da
güvercin stratejilerinden birini benimseyebilirler.
Terminolojiden anlaşılacağı gibi, şahin stratejisi
saldırganlığı ve rakipleri ile yüksek düzeyde kavga­
yı kapsarken, güvercin stratejisi korkutma gösterisi
gibi pasif kavgayı ve numara yapmayı kapsar. Şahin­
lerin, uysal bir güvercin rakiple karşılaştığında, kay­
nakları kolayca elde etme avantajı vardır, ancak diğer
taraftan başka bir şahin tarafından yaralanma veya
hatta ölme olasılığı da vardır. Güvercin yaklaşımı
yaralanmadan kaçınır, ancak kavgayı sonuçlandır­
mak için zaman ve enerji harcar. Yine bir hesaplama
matrisi kullanarak, taraflar tarafından benimsenen
strateji kombinasyonlarının sahip olunan kaynakları
nasıl etkilediğini inceleyebiliriz. Bir av ile karşılaşan
iki hayvan örneğini ele alın ve herbir kombinasyo­
nun net kazancını belirlemek için, Tablo 10.3’te gös­
terilen farklı durumları düşünün.
Güvercin karşı karşıya gelmekten kaçınacağı veya
geri çekileceği için her şahin-güvercin eşleşmesi, şa­
hinin kaynaklara sahip olması ile sonuçlanacaktır.
Bir güvercin-güvercin kombinasyonu 50:50 kazan­
ma şansı getirecektir, fakat pasif kavgaya zaman ve
enerji harcanmasına neden olur. Yine de, herhangi
bir hasar olmadığından, bu oyunun birçok tekrarın­
dan sonra net bedel pozitif olacaktır. Her iki tara­
fın bir şahin-şahin kombinasyonuna katılmayı red
etmesi keza 50:50 kazanma şansına sahiptir. Bu
durumda çözüm hızlıdır ve çok az zaman harcanır,
fakat, yaralanma kaynaklı uyum gücü kaybına bağlı
olarak, uzun vadede en kötü bir net kazanıma (nega­
tif kazanıma) sahiptir.
Sadece güvercin stratejisi uygulayan bir populas-
yon her zaman ilgisini uzun süren ve sonuçlanma­
yan çatışmalara harcayacak ve bir şahin ile yapılan
kavgada şahine ödenen bedel bir güvercin-güvercin
 SOSYAL DAVRANIŞIN EVRİMİ 241

Tablo 10.2 Tutuklu ikilemi durumunda seçenekler bir hesaplaşma matrisi halinde gösterilebilir.

Tutuklu 2

S e s s iz k a lır T u tu k lu l ’e İh a n e t e d e r

Tutuklu 1 S e s s iz k a lır H e r İkisi b ire r y ıl h a p is c e z a s ı a lır T u tu k lu - 1 10 yıl h a p is c e z a s ı alır,

T u tu k lu 2 s e rb e s t k a lır

T u tu k lu 2 'y e İh a n e t e d e r T u tu k lu -1 10 yıl h a p is c e z a s ı alır, H e r ikisi b e ş e r yıl h a p is c e z a s ı a lır

T u tu k lu 2 s e rb e s t k a lır

Tablo 10.3 Bir av leşi için iki hayvanın karşı karşıya geldiği Şahin-Güvercin oyununda bir net bedel matrisi.

Hayvan 2

Ş a h in G ü v e r c in

Hayvan 1 Ş a h in H e r İki h a y v a n % 5 0 ş a n s İle leşi a lır v e % 5 0 ş a n s H a y v a n 1, le şi alır,

İle y a r a la n m a y a m a r u z kalır. Y a r a la n m a n ın b e d e li H a y v a n 2 , b ir ş e y a la m a z

le şi e ld e e t m e İle e d in ile n k a z a n ç t a n fa z la o ld u ­
ğ u n d a n n e t s o n u ç n e g a tiftir.

G ü v e r c in H a y v a n 1 b ir ş e y a la m a z H e r h a y v a n % 5 0 ş a n s ile le şi a lır Y a ra la n m a
H a y v a n 2 , le şi alır, y o k tu r. K a z a n a n , h a r c a n a n z a m a n ın y a r ıs ın ­
d a leşi a ld ığ ın d a n n e t s o n u ç p o z itiftir, fa k a t
z a m a n h a rc a n m ış tır.

kavgasındaki kazanımdan fazla olduğundan şahin­
ler tarafından kolaylıkla işgal edilebilecektir. Diğer
taraftan, tamamen şahin olan bir populasyon çok
yüksek bir uyum gücü bedeli ile karşı karşıya kala­
caktır. Ancak, şimdi herhangi bir karşılaşmada her-
bir tarafın davranışının kestirilemediği durumunu
düşünün: bir şahin bazen bir güvercin gibi veya bir
güvercin bazen bir şahin gibi davranabilir. Böyle ka­
rışık bir populasyon optimal bir evrimsel olarak karar­
lı strateji haline gelecektir.
Tutuklu ikilemi gibi, şahin veya güvercin strate­
jisinden hangisinin benimseneceğine karar vermede
“affetmeli bir kısasa kısas” yaklaşımını kullanmak,
oyuncular için en iyi kazanımı garantiye alacaktır. Bu
strateji populasyonun daha düşük kazanımlara sahip
iki uç stratejiden birine kilitlenmesini önler. Asalak­
lar kendi güvercin rollerini oynamadan resme dahil
olabilirler. Ancak, hile yapmak nadir oduğu ve popu­
lasyonun çoğu değişimli tavır içinde olduğu sürece
asalaklar o populasyonda varlıklarını sürdürecekler­
dir. Açıkça, herhangi bir populasyonda asalakların
ortaya çıkışını tam olarak önlemenin bir yolu yoktur.
Bunlar yapay ve uç modellerdir ancak sosyal grupla­
rın hilekârları barındırmalarına rağmen nasıl kararlı
yapılar olarak evrimleşebildiklerini anlamamıza ya­
rarları kanıtlanmıştır.
Çoğunluğun trajedisi aynı ilkeler üzerine yazılır.
Sınırlı kaynaklara sahip çok kullanılan bir mal için
serbest rekabet o kaynakların aşırı kullanımı ve yok
edilmesinin sebep olduğu bir çelişkiyi tanımlar. Ja ­
red Diamond Çöküş başlıklı kitabında Doğu Adaları
sakinlerinin adalarındaki her ağacı nasıl yok ettikle­
rini ve yaşamlarını dramatik ve dönüşümsüz şekilde
değiştirdiklerini anlatır. Sıklıkla değinilen bir örnek
insanlığın küresel ısınmadaki rolü ve küresel toplu­
mun bu meydan okumayı tanımlamadaki yetenek­
sizliğidir. Çoğunluğun trajedisi fedakârlık (karşılıklı
veya başka biçimde) hakim olmadığında ortaya çı­
kar. Sonuçta herkes asalak haline gelir ve bu da bir
populasyonun çöküşüne yol açan esas nedendir.
242 SOSYAL ORGANİZASYON VE DAVRANIŞ
miştik. İnsanların topluluklar halinde başarılı bir şekilde
yaşamalarını sağlayan psikolojik mekanizmaların evril-
mesinin sebebinin, ösosyalitenin klanın bir sorununu kol-
lektif olarak çözmesini sağlaması olduğu ileri sürülebilir.
Bu durum, hilecinin cezalandırılması koşuluyla, toplulu­
ğun bütün üyelerinin yararınadır. Bunun grup seçilimi ile
ilgili bir kanıt olmadığına işaret etmek önemlidir.
Bu tartışmada bencil gen ile bencil davranışı birbirin­
den ayırt etmemiz gerekir; bu ayrım sıklıkla popüler ya­
yınlar ve bazı akademisyenler tarafından unutulmaktadır.
"Bencil gen" Richard Dawkins tarafından, evrimsel süreç­
lerin temel olarak gen akışını korumaya yönelik olduğu­
nu ve seçilimin bütün organizmadan çok gen düzeyinde
işliyor olabileceğini belirtmek için üretilmiş, akılda kalıcı
bir terimden ibarettir (Bölüm 3'e bakınız). Akraba seçilimi,
doğal seçilim ve eşeysel seçilim, doğrudan ya da dolay­
lı olarak, bir sonraki nesile gen akışını sağlayarak uyum
gücünü korumayı hedefleyen süreçlerin yansımalarıdır.
Tam tersine, bencil davranış bir bireyin davranışını tanım­
lar, fakat burada bile bunun yorumu analizin seviyesi ile
ilişkilidir. Kökeninde sadece bireyin kendi çıkarına olan
bir davranış, fedakârlık olarak yorumlanabilecek, bencil
olmayan davranışlara yol açabilir.
10.4.3 Duygular: zihnin Darwinci
algoritmaları
Duygular evrensel insan davranışlarıdır ve bir tür olarak
evrimimizde uyum avantajı sağladıkları için vardırlar. Duy­
gular izole olarak ortaya çıkmazlar, fakat çevresel uyarıla­
ra fizyolojik ve davranışsal tepkileri de kapsarlar. Darwin
duyguların seçilim sürecinde bir rolü olduğunu farketmiş,
hatta duygu hakkında kapsamlı bir kitap da yazmıştır
(The Expression o f the Emotions in Man and Animals, 1872'
de basıldı). Özellikle, Wallace ile anlaşamadığı konulardan
biri olan, eşeysel seçilimde güzellik ve estetik gibi önemli
değerlere yoğunlaşmıştır. Daha yakın zamanda, evrimsel
psikologlar Leda Cosmides ve John Tooby duyguların
seçilmiş özellikler olduğunu belirtmek için onları 'zihnin
Darwinci algoritmaları'olarak adlandırmışlardır.
Evrenselliği göz önüne alındığında duygular, korku,
panik ve cinsel istek gibi sık ve evrensel olarak karşılaşılan
durumlardaki adaptif değerleri ile şekillendirilmiş olabi­
lirler. Genelde duygular sağlıklı olgulardır. Tıp ve psikoloji
İçin meydan okuma, duyguların yapısının veya şiddetinin
duruma göre uygunsuz hale gelmesi ve bireyin fonksi­
yonlarını bozması halinde ortaya çıkar.
Fizyolojimizin pek çok yönü bizi dış tehditlerden ko­
rur (Bölüm 9). Duygularımızın da pek çok yönü benzer
amaçlara hizmet eder gibi görülebilir. Korku ve anksiye-
te açıkça bizi tehlike anlarında uyarma amacına hizmet
ederler. Anksiyete tehlikelerin farkında olmamızı ve olası
tehlikeleri öngörmemizi ve onlardan kaçınmamızı sağlar.
Bunların açıkça uyumsal bir kökeni vardır, fakat uygunsuz
şekillerde, anksiyete ve fobi gibi psikiyatrik bozukluklar
olarak da ortaya çıkabilirler.
10.4.4 Aşk, kıskançlık ve kalıtım
Üremenin evrimsel biyolojideki merkezi rolü nedeniyle,
evrimsel psikolojideki pek çok araştırma eş seçimi, çiftle­
rin birbirine bağlılığı, eşeysel olarak seçilen özellikler, aile­
sel yatırım stratejileri, eşeylerin toplumdaki rolü ve kadın-
erkek ilişkilerinin doğası ile bağlantılı insan davranışı üze­
rinde odaklanmıştır. Bu konulardan bazıları daha önceki
bölümlerde dile getirilmişti. Tekrar edersek, her ne kadar
burada evrimsel belirleyiciler üzerinde odaklanacak olsak
da, insanların evrimsel olarak belirlenmiş böylesi temelle­
rin üzerini diğer kültürel davranışlarla kapladıklarının fark
edilmesi önemlidir.
Eşeyli üremeyle çoğalan türlerin ebeveynleri arasında­
ki karşılıklı ilişkinin örüntüsü yavrularının uyum gücünü
en çok arttıracak şekilde evrimleşmiştir. Yapabildikleri
yerlerde, dişiler erkeklerini, yavrularının beslenmesine
destek olarak evrimsel uyumlarına katkıda bulunacağı
beklentisiyle seçerler. Bu hem çok eşli, hem de tek eşli
çiftleşme yapılarında geçerlidir. Eşeysel seçilim başarılı
gebelikleri destekleyebilecek özelliklere sahip dişiler lehi­
ne çalışır. Eş bağlılığı bu karşılıklı etkileşimi kuvvetlendirir
ve romantik aşk bu bağı kuvvetlendiren bir mekanizma
olabilir (Kutu 10.3'e bakınız). Kıskançlık da, aynı şekilde, eş
bağlılığının kırılmasına karşı bir yanıt olarak görülebilir.
İnsan yavruları için gereken uzun beslenme süresi ve
insan kültürünün doğası insanların tüm yaşamları boyun­
ca çocuklarının potansiyel uyumlarını etkilemeye devam
edecekleri anlamına gelir. Karmaşık sosyal düzenlemeler
bunu gerçekleştirmek için ortaya çıkmıştır. Sahip olunan
malların miras bırakılması, evlilik, başlık ve benzer kav­
ramlar çocukların statüsünün ve zenginliğinin korunma­
sıyla, onların kendi üreme başarılarını ön plana çıkarmak
amacını güden mekanizmalardır. Değişiktoplumlar miras

ve evlilik sistemlerine ilişkin karmaşık kurallar geliştirmiş­
lerdir ve bunlar sıklıkla belirli bir toplumun ekolojisi bağ­
lamında anlaşılabilir. Örneğin, pek çok toplumda erkeğin
üreme başarısı servetiyle bağlantılıdır ve bir babanın top­
lam uyum gücü, baba servetini daha az sayıda oğlunda
yoğunlaştırırsa, bu zenginliğini oğullarına eşit olarak da­
ğıtmasına kıyasla daha fazla olur. Bu, büyük sığır sürüle­
rinin hayatta kalma yeteneğinin küçük sürülerden daha
yüksek olduğu, hayvancılıkla uğraşan bazı kırsal toplum-
larda görülür ve buna bağlı olarak bir adamın sığırlarını
çocuklarına eşit olarak dağıtması, üreme yönünden bü­
Kutu 10.3 Genler ve eş bağlılığı
Bazı yakın akraba türler birbirinden çok farklı sosyal
yapılara sahip olabilirler, insanlar ve gibbon may­
munları genellikle oldukça uzun süren erkek-dişi eş
bağlılıkları kurarlar ve bu hemen hemen bütün insan
toplumlarında kabul edilmiş bir kültürel normdur:
buna karşılık şempanzelerin davranışları bire bir
erkek ve dişi eş bağlılığı olmadığından bunlardan çok
farklıdır.
Bu farklılıklar tarla farelerinde çalışılmıştır ve tek
eşli bir türde, örneğin Kuzey Amerika bozkır faresin­
de, arjinin vazopresinin (AVP) eş bağlılığı oluşmasını
teşvik ettiği, AVP inhibitörlerinin ise bunu baskıla­
dığı gösterilmiştir. Bu tek eşli türde AVP la resep­
törlerinin dağılımı, onunla yakın akraba ancak tek
eşli olmayan türlerde (örneğin dağ farelerinde veya
çayır farelerinde) olduğundan çok farklıdır. Tüm tar­
la faresi türlerinde bu reseptörün şifreleyici dizisinin
aynı olmasına karşın 5' düzenleyici dizileri tek eşli
ve tek eşli olmayan türlerde farklıdır ve bu durum
reseptörün transkripsiyonel düzenlenmesinin bu
türlerde birbirinden farklı olduğunu düşündürür. Bu
komşu dizilerin moleküler manipulasyonu eş tercih­
lerinde değişikliğe neden olur.
AVP reseptörü la n ın insan homologunun 5'
komşu dizideki polimorfizmi yakın zamanda ince­
lenmiştir. Tekrarlayan polimorfizmlerden özellikle
birisi (RS3) ile erkek-kadın eş bağlılığının ölçüleri
arasında ilişkiler saptanmıştır. Bu ilişki erkeklerle
sınırlıdır ve kadınlarda bulunmamıştır: benzer şe­
SOSYAL DAVRANIŞIN EVRİMİ 243
tün oğullar açısından dezavantajlıdır. Bu tip toplumlarda
üreme başarısı genellikle en büyük ağabeyde küçük kar­
deşlerden daha yüksektir. Bu yaklaşımın yansımaları, bazı
AvrupalI toplumlarda uygulanmış olan "ilk doğan oğlan
tüm mirası alır" (primogeniture) uygulamasında da gö­
rülmüştür. Parantez içinde eklemeliyiz ki, ekonomi tarih­
çisi Gregory Clark "primogeniture" yaklaşımının Endüstri
Devriminin neden İngiltere'de başladığını açıklamaya
yardımcı olabileceğine inanmaktadır: Primogeniture yak­
laşım, iyi eğitimli fakat fakir, küçük oğullar yaratır. Bu ço­
cuklar ticaret ve keşiflerle statü aramışlardır.
kilde tarla farelerinde de eşeyler arasında farklılıklar
gözlenmiştir ve erkeklerde etki daha büyüktür. RS3
aleli populasyonun %40’ında bulunur ve evlilik prob­
lemleri, medeni durum ve eşteki evlilik algılaması­
na yansıyan bozulmuş eş bağlılığı ile ilişkili olduğu
saptanmıştır. Erkek birey alel için homozigot ise etki
daha büyüktür, fakat heterozigotlarda da etki mev­
cuttur ve bu durum doza bağlı etkiyi düşündürmek­
tedir. Her ne kadar özellikler arasında bağlantı ku­
ran bir çalışmanın populasyonlar arası çalışmalarla
tekrarlanmadan önce ihtiyatla karşılanması gerekse
de, diğer çalışmalar daha önce bu reseptörün promo­
tor bölgesindeki polimorfizmlerin sosyal etkileşim­
lerle ilgili kapasitede değişmelerle ilişkili olduğunu
düşündürmüştür. Bunlar ayrıca zevk ve duygularla
ilişkili limbik sistemin bir parçası olan amigdalanın
değişik aktivasyon düzeyleri ile bağlantılıdırlar.
Etkinin boyutları küçük olmasına karşın, çalışma
çeşitli noktaları gözler önüne sermiştir. Birincisi,
insan karakterinin temel bileşenleri genetik belir­
leyicilere sahiptir. İkincisi, insan karakterinin diğer
türlerin eşdeğer karakterleriyle evrimsel ve genetik
bağlantıları olduğu aşikârdır. Üçüncüsü, evrim eşeye-
özgü davranışsal etkilere yol açmaktadır. Dördüncü­
sü, bozulmuş eş bağlılığı ile ilişkili polimorfizmin alel
sıklığı % 40'a varan oranlarda yüksektir ve çalışmalar
alellerin dağılımının Hardy-Weinberg eşitliği (Bölüm
2’ye bakınız) ile uyumlu olduğunu göstermektedir.
Bu durum ilginç olarak, insanların evrimsel uyumu
244 SOSYAL ORGANİZASYON VE DAVRANIŞ
artırıcı iki ayrı eşleşme stratejisi ile evrimleştiğini ve
bunlar arasında bir denge olduğu olasılığını düşün­
dürmektedir: bunlardan birisinde kuvvetli ve uzun
süreli eş bağlılığı oluşurken, diğerinde, belki de eski
insan toplumlardaki ılımlı çokeşliliği yansıtacak şe­
kilde (Bölüm 7’ye bakınız) ve erkek uyum gücünün
çok sayıda seri veya paralel ilişkilerle de elde edile­
bileceği ve sürdürülebileceğini göstermek üzere, eş
10.4.5 Grup davranışı ve ahlak
Gruplar halinde yaşayan hayvanlar grup içi ahenk için ge­
rekli bir davranış setine sahiptirler. Bu, sırtlan ve kurt gibi
bazı türlerde, baskın erkek ya da dişinin rol ve haklarının
açıkça belirlenmiş olduğu, belirgin bir grup içi hiyerarşiyi
kapsar, insanlar özellikle yoğun bir grup yapısı içerisinde
yaşarlar. Bu grup yapısı bireylerine, olasılıkla ortakyiyecek
toplama ve yırtıcılara karşı savunma etkinlikleri ile uyum
gücü avantajı sağladığı için evrimleşmiştir. Kambur bali­
nalar baloncuk ağı beslenmesi diye bilinen olguda bir­
likte balık avlarlar ve balıklar tek tek bireylerin yenmeleri
riskini azalttığı için sürüler oluştururlar.
Yüksek oranda sosyalleşmiş türler, örneğin şempan­
zelerde tımarlama ve cüce şempanzelerdeki (bonobo)
cinsel uyarı gibi, grup bağlarını kuvvetlendirecek bir dizi
davranış sergilerler. Robin Dunbar ve diğerleri konuşma­
nın (dilin) ve dedikodunun evriminin erken insan toplu­
lukları içindeki bağların oluşmasında ve dengeye ulaş­
masında önemli bir rol oynadığını ileri sürmüşlerdir. Grup
yaşamının çok sayıda davranışı kapsayan bütünleşmiş
bir fenotip olması nedeniyle, bütün bu seçilim baskıları
türümüzün sosyal ve davranışsal fenotipini belirlemekte
rol oynamış olmalıdırlar. Yapay seçilimin tersine, doğal
seçilim izole herhangi bir özelliğe etkide bulunmaz. Dola­
yısıyla, bir karakteri parçalayarak bir bileşeninin ya da di­
ğerinin daha çok ağırlık taşıdığını İddia etmek ne pratiktir
ne de akla yatkındır.
Fakat daha önce önerdiğimiz gibi, birbirine sıkı sıkıya
bağlı bir sosyal gruba üye olmak karşılıklılık kurallarına
bağlı kalmayı gerektirir. İnsan toplulukları asalaklara ve
hilekarlara karşı özellikle duyarlıdır. Aldatıcı davranışlara
afişe etme, alay etme, utandırma, ve cezalandırma gibi
davranışlarla yanıt veririz. Kabul edilebilir ve kabul edi­
bağlılığı daha az önemlidir. Bunun tersine, en azın­
dan bu alelin kadınların sürdürülen eş bağlılığı ile
optimize edilmiş stratejisine etkisi yoktur.
Böylesi çalışmalar, her ne kadar erken aşamalarda
iseler de, insan karakterinin belirleyicilerinin anla­
şılmasında moleküler genetik ve evrimsel biyolojinin
giderek büyüyen kapasitesine ışık tutmaktadır.
lemez davranışların neler olduğunun çerçevesi o gubun
içinde belirlenir. Topluluğun sayısı yaklaşık 150'den fazla
olunca, stabilite için formal bir içyapı gerekir.
Ahlaki kavramlar asalakları kontrol etmek için gerek­
li bu içyapıya-özgü çerçevelerden türemişlerdir. Bunlar
adetler, tabular, kurallar ve gelenekler şeklinde kendisini
gösterebilir. Ama başka faktörler de ahlak hakkındaki be­
lirli bir toplumsal görüş üzerinde önemli rol oynayabilir.
Bunlar arasında, kısmen hiyerarşiyi korumaya yönelik ku-
rumların dayattığı kural ve kavramlar, ve kısmen de inanç
sistemlerinin formal hale getirilmesi vardır.
10.4.6 İnanç ve din
Her insan topluluğu, organizasyonunda, geleneklerinde
ve ayinlerinde yansımasını bulan bir inanç sistemine sa­
hiptir. Bu inanç sistemleri genellikle bazı doğaüstü kav­
ramları barındırırlar. Ölümden sonraki yaşam duygusunu
vurgulayan gömme ritüelleri en azından 70.000 yıldır
mevcuttur.
Modern rasyonalizm ortaya çıkana dek, doğaüstüne
inanma neredeyse evrensel idi. Evrimsel soru doğaüs­
tüne inanmanın uyumsal bir avantajının mı olduğu, ya
da diğer grup davranışlarının epifenomenal bir sonucu
mu olduğudur. Doğaüstü inançlar gerçek karşıtıdır ve
gerçekliği askıya almanın uyum avantajı tam olarak açık
değildir. Kökeni de büyük ölçüde tartışmalıdır. Olasılıkla
bireylerin ve üyesi oldukları toplulukların tam kavraya­
madıkları (kıtlık gibi) olaylara karşı duygusal bir kararlılık
sağlamıştır. Sıklıkla batıl inançlara eşlik eden ayin, toplu­
luk birliğinin inşasına yardımcı olur. Destanlar ve efsane­
ler sıklıkla inanç sisteminin birer parçasıdırlar ve topluluk
kimliğini ve birliğini kuvvetlendirmeye yardım etmiş ola­
bilirler. Doğaüstüne potansiyel ceza ya da ödül kaynağı

olarak inanma grubun asalaklık problemiyle baş etmesi­
ne yardımcı olur.
İspanya ve Fransa'daki mağaralarda bulunan 30.000
yaşındaki duvar resimleri pekâlâ ayin ve inançların en eski
temsillerinden olabilirler. Daha kalabalık toplulukların ve
ilişkili politik yapıların gelişmesine paralel olarak inanç
organizasyonları da daha kalıplaşmış dinlere dönüşmüş­
lerdir. Doğaüstüne inanmanın nasıl ve niçin doğduğu ko­
nusu Freud'un ilk düşüncelerinden bu yana, hatırı sayılır
biçimde evrimsel yansımalara konu olmuştur.
David Sloane Wilson ve diğerleri organize olmuş dinin,
asalakları kontrol altına almanın ve büyük toplulukları ka­
rarlı halde tutmanın temel bir yolu olduğunu öne sürmüş­
lerdir. Diğer bazı yazarlar ise organize dinin hiyerarşik bir
kontrol sistemi içinde politik bir araç olarak geliştirildiğini
dile getirmişlerdir. Pek çok toplum geçmişte ve hatta gü­
nümüzde politik idare ile tanrısal kavramları harmanlamış­
tır. Onyedinci yüzyıla dek İngiliz monarklarının kutsal iyileş­
tirici güçlere sahip oldukları varsayılırdı ve günümüzde de
hala organize bir dini yapının resmi başkanıdırlar.
Dinin ölümün kaçınılmazlığı problemiyle yüzleşe­
bilmek için evrimleştiği ve toplulukların davranışları ile
uyumlu olmanın kişiyi ilerideki ödüle ulaştıracağı umu­
dunu doğurduğu ortak bir varsayımdır. Fakat Wilson ay­
rıca dini toplulukların, bireyin gruba üyeliğin karşılığını
alması için, grubun düzenine uyduğuna dair işaretleri
görmelerinin de gerekli olduğunu öne sürer. Bu işaretler,
kurban, zekât veya davranış değişiklikleri (örneğin belirli
özel günlerde et yememek) şeklinde olabilir. Topluluğa
üye olmak için bir bedel ödenmesi asalaklık riskini azaltır.
Aldatmanın cezalandırılması sadece topluluktan dışlan­
mak biçiminde olmaz, ama doğaüstü güç tarafından da
ceza verilir. Wilson dinin grup-seçici bir süreç aracılığıyla
evrimleştiği argümanı için bu hipotezi geliştirmiştir. Bu
tartışmalı bir pozisyondur. Karşılıklı fedakârlık davranı­
şının ve topluluk yaşamının bir birey için uyum sağlayı­
cı değerine işaret etmiştik. Biyolojik ve kültürel evrimin
paralel süreçlerinin kapsamı içerisinde, ritüeller ve dinin
birey için uyumsal avantajları olduğu görülebilir ve grup-
seçici argüman gerekli değildir.
10.4.7 Öğrenme
İnsanlar diğer primatlara kıyasla göreceli olarak olgunlaş­
mamış bir nörolojik durumda doğarlar. Bununla beraber,
insan yenidoğanı dünyasını algılamak ve tepki göster­
SOSYAL DAVRANIŞIN EVRİMİ 245
mekten tamamen yoksun olarak da doğmaz ve kesin­
likle sıçan gibi daha geç olgunlaşan türler kadar olgun­
laşmamış değildirler. Büyük miktarda deneysel ve klinik
veri insan bebeklerinin çok aktif duyusal süreçlere sahip
olduğunu göstermektedir. Bebekler simetrik cisimleri ve
karıştırılmıştan çok organize yüz görünümlerini tercih
ederler. Koku duyuları da analarını tanıyabilecek düzeyde
gelişmiştir. Dokuz aylık olduklarında karşılarındakilerin
ruhsal durumlarını açık seçik anlayabilir ve yanıt verebi­
lirler ve 15 aylık iken bir cisme işaret edip analarını reaksi­
yon vermeye ikna edebilirler.
Öğrenme daha sonraları beceriler kazanma sürecine
ve erişkinlerle etkileşim sırasında, yeni yetenekler kazanıl­
masına yol açan değişikliklerin indüklenmesine dönüşür.
İnsanlar, büyüyen çocuğun amacı ve o amaca ulaşabil­
mek için gerekli aksiyonları öğrenmesini sağlayan "hedef
tabanlı", taklit edici öğrenmeyi evrimleştirmişlerdir. Bu,
çocukların adım adım kültürleriyle kaynaşmalarını sağlar
ve bu süreç dilin öğrenilmesiyle büyük ölçüde hızlanır.
Dört yaşına gelen çocuk en azından ikinci seviyedeki yö­
nelim bilincinin gösterilebileceği düzeydeki bilişsel geliş­
me seviyesine ulaşmıştır.
Deneyimlerden öğrenmek pek çok tür için anahtar
uyum sağlayıcı kapasitedir, ama bu özellikle insanlarda
iyi gelişmiştir. Çağrışımlı öğrenme denilen, olaylar ara­
sında bağıntılar kurarak öğrenme, erişkinlerde bile mev­
cuttur ve sonuç çıkarıcı muhakemenin gerekli öncülüdür.
Öğrenme kapasitesi kimilerince ortodoks evrimsel psiko­
loji bağlamında basitçe zihnin bir başka modülü olarak
değerlendirilir (Altbölüm 10.5'e bakınız). Başka otoriteler
ise öğrenme kapasitesini alana-özgü olmaktan çok, es­
nek ve genelleyici olarak değerlendirirler. Tekrarlarsak,
biz bunun, bu kitap bağlamında, gereksiz bir tartışma
olduğunu düşünüyoruz, insanlar çevresel bilgileri değer­
lendirme kapasitesine sahip olan, bilgileri hafızalarında
depolayabilen, dolayısıyla kararlara ve takip eden davra­
nışlara kılavuzluk edebilen bir beyinle evrimleşmişlerdir.
Seçilim, tüm olası yanıtları genlere şifrelemeye çalışmak
yerine, bizi ilişki kurma ve deneyim ile öğrenebilen ve uy­
gun kararları veren gelişmiş bir organik bilgisayara sahip
kılmıştır. Aslında, gelişimsel öğrenmede deneyim belirli
sinaptik yolakları ve nöronal ağları güçlendirir. İnsan öğ­
renmesi etkin olarak olumlu sonuçlarla güçlendirme ve
olumsuz sonuçları takip eden kaçınmalardan oluşan bir
süreçtir. Dolayısıyla biz olgun meyveleri aramayı, fakat
zehirli mantarları yememeyi öğreniriz.
246 SOSYAL ORGANİZASYON VE DAVRANIŞ
10.5 Psikolojiye evrimsel bakış açıları
İnsan davranışının pek çok özelliğinin kültürel bakış açısı
kadar evrimsel bakış açısını da kapsayan değerlendirme­
lerle daha iyi anlaşılabileceğini vurgulamıştık. Fakat bunu
yaparken de entegre bir bakış açısı seçtik: yani, bir davra­
nışın ne ölçüde uyum gücünü geliştirmeye veya koruma­
ya yönelik olduğu kabul edilebildiğidir. Evrimsel psikoloji
alanı ayrıca zihnin kendisinin nasıl evrimleştiğini de değer­
lendirmiştir. Dilin nasıl geliştiği konusundaki düşüncelerle
K u tu 1 0 .4 S o s y o b iy o lo jik t a r t ı ş m a v e e v r im s e l d ü ş ü n c e o k u ll a r ı
1975 yılında, biyoloji ve evrimsel düşünce alanında
dönemin en seçkin bilim insanlarından olan E.O.
Wilson hayvan davranışları üzerine S osyobiyoloji: Yeni
sen tez başlıklı bir kitap yayınladı. Wilson’un uzman­
lık alanı özellikle böceklerin sosyal davranışları ve
bu türlerde kooperatif davranışların nasıl geliştiği
olduğundan bu kitap daha çok hayvan davranışları
üzerine odaklanmıştı. Ancak Wilson çok yönlü bir
insandır ve kitabın ilerleyen bölümlerinde aile seçimi
gibi kavramlar üzerinde çalışırken, evrimsel açıkla­
maların ve genetik belirleyicilerin çok çeşitli insan
davranışlarını nasıl açıklayabileceğini tartışmıştır.
Bu tartışma oldukça heyecan verici ve kutuplaştırıcı
olmuştur. İnsan davranışının temeli olarak genetik
determinizme ilişkin görüşler, diğer türlere uygulan­
dığında bir değeri olup olmadığına bakılmaksızın,
ırk hakkındaki tartışmaları güçlendiren, ve ırk ıslahı
(ojeni), önyargılar ve antisosyal davranışları haklı
çıkaran argümanlar olarak görülmüştür. Bu görüş
evrimsel düşünce hakkındaki verimsizlik algısını
güçlendirmiştir.
Genetik ve kültürel pozisyonların savunucula­
rı ileri derecede kutuplaşmış hale geldiler. Giderek
daha dengeli bir pozisyon ortaya çıktı, ancak hala,
herbirisi kendi dil ve değerlendirmelerine sahip, sos­
yobiyoloji, davranışsal ekoloji ve evrimsel psikoloji
gibi görünüşte birbirinden farklı disiplinler olarak
varlıklarını sürdürmektedirler. Ne yazık ki bütün
bunların yan etkisi, alanı dışarıdakiler için gereksiz
derecede karmaşık hale getiren geniş bir termino­
lojiler yelpazesidir. Bunun büyük bölümü savunak
bu tartışma arasında belirgin benzerlikler vardır (Bölüm
6'ya bakınız). Kısmen farklı yaklaşımlara dayanan birkaç
düşünce ekolü ortaya çıkmıştır (Kutu 10.4 bakınız). Her ne
kadar evrimsel psikoloji terimi bu ekollerden birini tanım­
layacak şekilde daraltılabillrse de, biz burada bu terimi en
geniş ve kapsamlı anlamında kullanacağız. Bu noktada İki
uç görüş ortaya çıkmaktadır: birincisine göre beyin birçok
duruma esnek olarak cevap verme yetisine sahip genel bir
araçtır, alternatif görüşe göre ise beyin işleve-özgü mo­
düllerden oluşan bir dizi olarak gelişmiştir.
davranışı ile ilişkilidir ve bu konu ile ilgilinen disip­
linlerin farklı dillerini ve teorik temellerini yansıtır.
Başlıca düşünce ekolleri şunlardır:
• S osyobiyoloji Diğer türlerdeki ilgili çalışmalardan
elde edilen evrimsel ilkeleri insan doğasını anla­
mak için kullanır. İnsan davranışını yorumlamak
için akraba seçimi, karşılıklı fedakârlık, evrimsel
oyun teorisi gibi kavramlardan yararlanır.
• D avran ışsal ek o lo ji İnsan davranışının temelini
sorgulamak amacı ile karşılaştırmalı ekoloji ve
etolojinin (davranış bilimi) yetenek tabanını kul­
lanır. Temel insan davranışlarının kaynağına ait
uyumsal açıklamalar arar.
• E vrim sel psikoloji Bu alan insan aklının Palaeolitik
çağ boyunca, evrimsel uyumluluk çevresi bağla­
mında evrimleştiği varsayımına dayanır. İnsan
aklını bir dizi, farklı evrimleşmiş modül olarak
algılar ve bu insan aklını evrimsel açıdan anlama­
ya çalışan çeşitli yaklaşımlar arasında en baskın
olanıdır.
Semantiği ve disiplinlere ait kibiri bir kenara bı­
rakırsak, bu disiplinler arasında çok kuvvetli örtüş-
meler vardır. Bu kitapta olabildiğince bu bakış açıları
bütünleştirilmiş veya ayrı düşülen noktalarda tartış­
malar vurgulanmıştır. Ancak, açık olan insan aklının
evrimleşmiş bir yapı olduğu ve fonksiyonunun da
benzer şekilde evrimleştiğidir. Çalışma mekaniz­
ması, sosyal bilimcilerin üzerine eğilmiş oldukları,
öğrenme kapasitesi ve sosyal çevreye yanıt verme
kapasitesi gibi evrimleşmiş özelliklerin doğal bir so­
nucudur.

Modüler görüşün en önemli savunucuları evrimsel
psikologlar Leda Cosmides ve John Tooby'dir. Aklın her
kapasitesinin birbirinden bağımsız modüller olarak ev­
rimleşmesi için güçlü seçilim baskıları olduğunu öne sür­
müşlerdir. Olasılıkla, herbir davranış için ayrı olmak üzere
binlerce farklı modül bulunuyordu; örneğin asalakları
tespit etmek için ayrı bir modül, dil öğrenmek için ayrı
modül. Düşüncelerindeki anahtar nokta evrimsel uyum­
luluk çevresi idi. Bu, insan varlığının büyük bölümünde,
en azından seçilim baskısının insan fizyolojisi ve davranışı
üzerinde etkin olduğu ve insan davranışının mevcut port­
föyünün ortaya çıktığı Neolitik dönemin sonuna kadar
olduğu varsayılan çevredir. Modüler model, davranışların
uyumsal bir kökene sahip olduğu ve büyük ölçüde gene­
tik olarak belirlenmiş olması gerektiği anlamına gelir.
Modüler görüşün aksine, genel model birçok davra­
nışın öğrenilmiş olduğunu öne sürmüştür, ancak bu öğ­
renme ancak evrimleşmiş nöral substrat sayesinde olur.
Bir ölçüde gereksiz bu ikilem belirli noktaları savunmak
için taraftarları tarafından abartılmıştır. Açık olan bir şey
vardır ki insanlar öğrenme yeteneği olan ve yeni durum­
larla, karmaşık toplumsal örgütlenmeler içinde yaşamla
başa çıkabilecek bir dizi bilişsel yeteneğe sahip bir nöral
altyapı ile evrimleşmişlerdir. Ancak, bir dizi davranış ve
duygular için stereotipi (basmakalıplık) vardır ve gene­
tik belirleyicilerin kanıtları daha ince yapılı bir seçilimin
işlediğini düşündürür. Genetik asilimilasyonun (Bölüm
4'e bakınız) öğrenilmiş davranışların genetik temelli dav­
ranışlara dönüştürülmesine ilişkin bir süreç olarak rolü
güncel olarak ilgi çekmektedir. Aslında, bugün genetik
asimilasyon terimi ile bilinen olgu, öncelikle davranışın
evrimi nasıl etkileyebileceğini tanımlayan ilk teorisyen
olan psikolog James Baldwin'e atfen Baldwin etkisi olarak
adlandırılmıştır.
Sınırlayıcılıklarına karşın modüler model önemli bir
noktayı vurgulamaktadır. İnsan beyni, insanların şu anda
yaşadığından farklı sosyal ve makro-çevre koşulları altın­
da evrimleşmiştir. Eğer bu modüller evrimleşirken uygun
psikolojik uyumlara dayandılarsa, o halde şimdi bu mo­
düllerle modern dünya arasında bir uyumsuzluk olacak­
tır. Bu nedenle, insan davranışlarının temelini oluşturan
uyumların uyumsal avantajlarını kaybettikleri ve bunun
yerine maladaptif patolojiler olarak görüldükleri durum­
PSİKOLOJİYE EVRİMSEL BAKIŞ AÇILARI 247
lar da olacaktır. Bu argümanın Bölüm 8'de metabolik has­
talıkların evrimsel temellerini tanımlamak için kullanılan
yaklaşımla benzerlikleri vardır. Bu düşünce ekollerinin
anahtar noktası orijinal seçici koşulların nasıl belirli bir
davranış modülünün seçilmesine neden olduğunu kavra­
maktır. Örneğin yılan gibi tehlikeli bir hayvana karşı korku
için bir modül öngörülebilir. Kıskançlık da uyum avantajı
olan bir modül olarak düşünülebilir, çünkü olasılıkla kıs­
kanç birey aldatma kurbanı olma konusunda edilgen bir
bireye göre daha fazla seçici avantaja sahiptir.
Dilin kökeni üzerine yapılan tartışmalarda, dilbilimciler
evrenselleri seçilmiş bir kökene sahip olarak görürler ve
bu yüzden de toplumdan topluma taşınan kanıtlar ara­
mışlardır. Benzer olarak, insan duygularında, bebek geli­
şim örüntülerinde ve eş seçimi ve ensestten kaçınma gibi
sosyal ilişkilerde açıkça görülen pek çok evrenseli vardır.
Bütün bunlar evrimleşmiş bir zihin için kanıtlar olarak ka­
bul edilebilir. Bu yaklaşımın hatırı sayılır bir değeri olmak­
la birlikte, Bölüm 2 'de ifade ettiğimiz uyarılar burada da
aynen geçerlidir. Elbette insan biyolojisinin bütün kısım­
larının uyumsal bir kökene sahip olması gerekmez. Her
ne kadar geçiş türleri ve eksaptasyonlar biyolojinin diğer
alanlarında olduğu gibi nöral fonksiyonlar için de geçer­
li olsalar da, bu konuda toplum tarafından oluşturulan
doğruluğu ve yanlışlığı kanıtlanamayan öznel kavramlar
tuzağına düşme tehlikesi vardır. Örneğin, kıskançlığın
uyumsal bir kökeni olduğu öne sürülmüş olsa da, bunu
destekleyen herhangi bir genetik veri bulunmamaktadır
ve sadece beynin diğer kapasitelerinin bir yan ürünü ola­
bilir. Açıkçası evrimsel psikolojide (geniş tanımıyla) elde
edilebilecek ampirik kanıtlar açısından bir limit söz konu­
sudur, ancak bu bilimi daha az önemli hale getirmez.
Burada, atasal insanların evrimleştiği seçici ortamların
olasılıkla çeşitli ve değişken olduğunu belirtmek gerekir.
Modern insan aklının oluşmasına neden olan seçici dar­
boğaz gibi davranan tek bir evrimsel uyumluluk çevresi
yoktur. Ama yine de kavram şunu göstermektedir ki, bazı
insan davranışlarının geçmişte uyumsal avantajları ol­
muştur, şimdi ise maladaptiftirler. Öte yandan bir derece­
ye kadar psikolojik esnekliğe sahip olmamız gerekir, çün­
kü eğer modern dünyaya uyum sağlamamış olsaydık şu
an soyumuz tükenmiş olurdu. Bölüm 6'da insan beyninin
hala evrimleşmekte olup olmadığı sorusunu tartışmıştık.
248 SOSYAL ORGANİZASYON VE DAVRANIŞ
10.6 Evrimsel psikiyatri
Evrimsel ilkelerin psikiyatriye uygulanması önceki tartış­
malarımızın üzerinde şekillenmektedir. Açık olarak çeşitli
evrimsel psikoloji ekolleri, psikiyatrik durumların potan­
siyel olarak nasıl görüldüğünde yansımalarını bulurlar.
Depresyon ve anksiyete gibi ruh sağlığı bozuklukları
özellikle sık görüldükleri için (olasılıkla Batı toplumlarının
%25'ini etkilerler), modern dünyada evrimleşen beynin
neden savunmasız olduğunu düşünmek gereklidir. Bazı
psikopatolojiler yüksek sıklıkta görülürler ve bir monoge-
nik özellik gibi, tek bir nedene bağlı olarak açıklanamaz-
lar. Bu olguların kökeninde, evrimleşmiş biyoloji ve ger­
çek çevre arasındaki, seçilmiş (uyum sağlamış) özelliklerin
maladaptif yansımalarına neden olan çelişkiler yer alır.
Belirli bir davranış gerektiren bir koşullara uyum kapasi­
tesi anahtar konudur. Metabolik fizyolojide olduğu gibi,
belirli bir durumda başvurulabilecek psikolojik tepkiler
için de bir çeşitlilik söz konusudur. Bireylerin seçilmiş ka­
pasitelerinin başa çıkabileceğinin ötesinde bir metabolik
yük içeren bir bir çevrede yaşamaları halinde metabolik
hastalıkların ortaya çıkabilmesine benzer olarak (Bölüm
8), psikolojik sistemlerin kapasiteleri de sınırlıdır. Bu sınır­
lılıklar farklı toplumsal veya sosyal koşullarda kendisini
gösterebilir. Bu esnekliğin sınırları genetik ve dolayısıyla
evrimsel olarak belirlenmiştir. Kullanılan kavramsal mo­
deli hesaba katmadan, özgül genlerin özgül davranışlar
ile değil, daha çok işin içinde yer alan fonksiyonel nöral
ağlar ile bağlantılı olduğunu belirtmek önemlidir. Farklı
evrimsel psikoloji ekolleri arasındaki tartışma temel ola­
rak beynin hangi ölçüde plastik olduğu veya plastisitenin
genetik belirleyiciler tarafından hangi ölçüde sınırlandı­
rıldığı üzerinedir.
10.6.1 Kişilik özellikleri ve bozuklukları
Kişilik, belirli ve bir şekilde esnek olmayan davranış biçim­
leri olarak tanımlanabilir. Bireyler oldukça farklı kişiliklere
sahip olarak kabul edilirler ve aslında evcil hayvanlar için
ve iyi gözlenmiş yabanıl primat kolonilerinde belirgin ki­
şilikler saptayabiliriz. Kişilik özelliklerine ilişkin bir görüşe
göre, bu özellikler bir davranış sistemi içinde sınırlandı­
rılmış plastisiteyi temsil ederler. Genelde evrimsel psiki­
yatri, bazı kişilik özelliklerinin uyumsal avantaj nedeniyle
ortaya çıkmış, fakat şimdiki bağlamda maladaptif hale
gelmiş olabileceğini kabul eder. Örneğin, paranoid veya
anksiyoz eğilim yırtıcılardan kaçınma için yardımcı olmuş
olabilir. Risk alma davranışı, hem eş hem de yeni yiyecek
kaynakları bulmada avantaj sağlayabilir. Bir kişilik özelliği
özellikle abartılır ya da sınırlandırılırsa, bu durum patolo­
jik olarak kabul edilir ve kişilik bozukluğu olarak nite­
lenir. ikiz çalışmalarından elde edilen kanıtlar (sınırlılık­
larına rağmen), monozigot ikizlerin, birbirinden ayrılmış
bile olsalar, birçok kişilik özellikleri açısından uyumluluk
içinde olduklarını göstermiştir. Bu, büyük olasılıkla gene­
tik belirleyicileri yansıtır.
Evrimsel açıdan, antisosyal kişilik bozukluğu olan
bireyler hileciliğin/asalaklığın tezahürü olarak görülebilir­
ler. Kişilikleri sıklıkla adolesan dönemde ortaya çıkan bu
bireyler, gruptan karşılığını vermeden almaya eğilimlerini
temsil eden davranışlarla karakterizedirler. Oyun kuramı
hilecilerin, esas olarak karşılığını verenlerden oluşan bir
toplum içinde varlıklarını nasıl sürdürebildiklerini açıklar
(Kutu 10.2'ye bakınız) ve eğer ürerlerse, toplum onları
dışlamaya çalışsa bile, genleri varlıklarını sürdürebilir.
Antisosyal davranışın anahtar özelliği, kendisini gizlemek
için kullandığı hilenin düzeyidir. Kaçınılmaz olarak bazı
asalaklar herhangi bir populasyonda varlıklarını sürdüre­
cektir.
Bu tip bir davranışı adolesan dönemdeki eyleme-
dökme davranışından ayırmak önemlidir. Bölüm 7'de
tartıştığımız gibi, bu davranışlar geçicidir ve biyolojik
olgunlaşma tam psikososyal olgulaşmadan önce geldiği
için gözlenir. Böylece adolesan eyleme-dökme davranışı
yaşamın, üremeye ilişkin sergilemenin bir biçimi olarak
risk alma ve keşif davranışının fazladan bir değerinin
olabileceği bir döneminde ortaya çıkar. Aslında, erkekler
yaşamları boyunca sürekli olarak daha fazla risk alma dav­
ranışı gösterme eğilimindedirler. Birçok birey saldırgan ve
dikkat-arayıcı, veya tepkisel ya da agresif olarak görü­
lebilir. Yinelersek, bu davranışların eş bulma oyununda
uyumsal değeri olduğu düşünülebilir.
Kişilerarası ilişkileri sürdürme güçlüğü olan ve zayıf
kendilik-imgesine sahip bireyler vardır. Bu kişilik özelli­
ğinin sonucunda, intihar veya diğer kendine zarar ver­
me davranışları, uygunsuz öfke, kronik boşluk duyguları
olabilir. Bu bireyler, sıklıkla içgörüleri olmadığı ve içinde
bulundukları ortamı yorumlama kapasiteleri sınırlı oldu­
ğu için kendi sosyal ortamlarına uyum sağlayamazlar. Bu
durum sınırda kişilik bozukluğu olarak bilinen patolo­
jiyi ortaya çıkarır. Etkilenen bireylerin gruplarına katılma
becerileri kısıtlıdır ve davranışları grupla bütünleşmek ve
 EVRİMSEL PSİKİYATRİ 249

grubun etkin üyeleri olarak kabul edilmek için başarısız
çabalar olarak görülebilir. Başarısız olduklarının saptan­
ması gruptan çıkmak için açıktan çabalara neden olabilir.
Narsisizm hayranlık gereksinimi olarak tanımlanır ve
genelikle başkalarına empati eksikliği ile bağlantılıdır.
Narsistlerin sıklıkla sosyal çevrelerinde ve ilişkileri sürdür­
mede büyük güçlükleri vardır ve eleştiriye yüksek derece­
de duyarlıdırlar. Yinelersek, davranışları kapasitelerinde
bu konudaki sınırlılıklara rağmen sosyalize olmak için
abartılı girişimler olarak görülebilir.
10.6.2 Duygudurum bozuklukları
Duygular, beynin belirli durumlarda avantaj sağlamak
için fizyoloji ve davranışı kontrol etme yollarıyla evrim­
leşmesinin sonucudur, insan davranışının bir özelliği, po­
tansiyel uyum avantajlarıyla ilintilendirilebilecek bireysel
amaçları takip etmektir. Örneğin, daha fazla maddi kay­
nağı kontrol etmek erkek için eş aramada avantajlı olabi­
lir. insanlar, fiziksel ve sosyal amaçlarını takip ederken çok
çeşitli duygularla karşılaşırlar (Tablo 10.4). Bu duygular bu
uyumla ilişkili amaçları gerçekleştirmek ve bu konudaki
güçlüklerle başa çıkabilmek için gerekli olan donanımın
parçalarıdır. Ancak, uygunsuz ve abartılı duygular mala-
daptiftirler ve patolojik hale gelebilirler. Bu, substrat anor­
mal olduğu için (örneğin, 5-hidroksitriptamin (5-HTT))
serotonin-transporter gen düzenleme bölgesindeki po-
limorfizm duygusal bozukluklar ile ilişkilendirilmiştir),
veya sosyal çevre bireyin duygusal uyum kapasitesini
aştığı için ortaya çıkabilir. İnsanın muazzam ve çok ge­
niş düzeyli kişilerarası ilişkilerle bir "beton karmaşasında"
yaşamak üzere evnmleşmediğine dair ikna edici deliller
vardır. Şimdi hiyerarşik yapı, aile yapısı ve bireysel rol beş
kuşak önce Batı toplumundakinden ve tarım ve yerleşik
düzen öncesinden çok farklıdır. Sosyal çevredeki bu dra­
matik değişim bazı insanların uyum kapasitesini aşmıştır
ve bunun sonucu anksiyete ve depresyon gibi duygusal
bozukluklardır.
10.6.2.1 Anksiyete
Anksiyetenin uyumsal değerinin olabileceğine ilişkin pek
çok ampirik kanıt vardır. Bir sürü içindeki ürkek balığın bir
yırtıcıdan kurtulma olasılığı cesur bir balıktan fazladır.
Anksiyete, potansiyel tehlikeye karşı uyanık olmanın bir
yoludur, fakat öyle olsa da, hiç bir birey maksimum uya­
nıklık durumunu her zaman sürdüremez. Anksiyetenin
terleme ve (katekolamin salınımının etkisiyle) metabolik
hızda artış gibi fizyolojik değişikliklerden kaynaklanan bir
enerjetik maliyeti vardır. Kronik stres ve kronik anksiyete
durumları birbirine çok benzer, dolayısıyla her ikisinin de
maladaptif olmaları ve birey üzerinde zararlı etkilere sa­
hip olmaları şaşırtıcı değildir (ayrıca Bölüm 9'a bakınız).
10.6.2.2 Fobiler
Fobiler, aslında orijinal formunda hayatta kalma olasılığı­
nı artıracak, sağlıklı uyumsal yanıtların abartılmış biçim­
lerini temsil edebilirler. Birçok fobi saldırı, yırtıcılık, veya
travmaya İlişkin, tehlike olarak algılanan durumlardan
doğar. Agrofobi ve klostrofobinin saldırı veya kaçamama
korkusundan kaynaklandığı değerlendirilebilir. Geçici fo-

Tablo 10.4: Sosyal ve fiziksel amaçları takip ederken ortaya çıkan durumlar için duygular

Amaç veya Önce Normal gelişim Hızlı gelişim Özgül engel Yavaş veya Başarı Başarısızlık
durum gelişimin olmaması

Fiziksel fırsat A rz u Ü re tk e n ç a b a A k ış H a y a l k ırık lığ ı Ç e k ilm e H az H a y a l k ırık lığ ı

Sosyal fırsat H eyecan A r k a d a ş lık v e n işa n Ş ü k ra n K ız g ın lık D ü şü k d u y g u d u ru m M u tlu lu k H a y a l k ırık lığ ı

Fiziksel tehdit K o rk u S a v u n m a c ı d a v ra n ış G üven U m u ts u z lu k U m u ts u z lu k F e ra h la m a A cı

veya kayıp

Sosyal tehdit A n k s iy e te S a v u n m a c ı d a v ra n ış G üven K ız g ın lık v e y a Ç a re s iz lik F e ra h la m a H üzün

veya kayıp ç a re s iz lik

Reproduced from Nesse, R.M. (2004) Philosophical Transactions o f the Royal Society o f London Series B Biological Sciences 359,1333-1347, with permission.
250 SOSYAL ORGANİZASYON VE DAVRANIŞ
biler normaldir, ve korku, korkulması gereken şeyleri öğ­
renmenin önemli bir parçasıdır. Korkudan yoksun olma
seçilimsel bir dezavantaj olurdu. Abartılı bir korku yanıtı­
nın maliyetinin korkusuz olma ve yem olmanın maliyetin­
den küçük olduğuna işaret edilmiştir. Psikolojik bozukluk
korkunun haklı nedenlerini ayırt edebilme kapasitesinde
bir kayıp varsa ve zararsız uyaranlara karşı uygunsuz ya­
nıtlar veriliyorsa ortaya çıkar. Sonraki durumda, psikolojik
yanıt toplumda bireyin işgörme kapasitesini baskıladığı
için maladaptif hale gelir.
10.6.2.3 Depresyon ve bipolar bozukluk
Mutluluk ve hüzün evrensel insan duygularıdır ve duygu-
durumda değişmeler yaşam seyrinin normal bir parçası­
dır. Hüzün, çocuk, eş, maddi kaynakların kaybı veya bire­
yin yaşadığı topluluğun zarar görmesi gibi uyum gücünü
azaltan bir olaya karşı normal bir tepkidir. Hüzün, geçici
olarak motivasyonu kaybetmenin bir yolu olabilir ve bu
şekilde bireyin stres koşulları altında, uzun dönemde
maladaptasyona yol açabilecek kararları vermekten uzak
K u tu 1 0 .5 D e p r e s y o n u y u m s a ğ la m a y a m ı y ö n e lik t ir ?
Depresyon, düşük duygudurum ve bireyin daha
önce zevk aldığı aktivitelerden keyif almaması gibi
belirtilerle karakterizedir. Kronik ve şiddetli depres­
yon, muzdarip olan kişinin günlük hayatını belirgin
biçimde etkileyebilecek kadar yıkıcı bir durum olabi­
lir. Bunun tersine hipomani, hızlı konuşma, yanşan
düşünceler ve büyüklük illüzyonları gibi belirtile­
rin eşlik ettiği, sürekli yükselmiş bir duygudurumu
tanımlar. Hipomani düşüncesizlik ve bozulmuş yar­
gılama riski ile ilişkili olabildiği gibi, kişinin üretken­
liğine ve kendisini iyi hissetmesine pozitif katkıda
da bulunabilir. Bu hipomaninin evrimsel olarak sür­
dürülmesini açıklamakta kullanılmıştır.
Duygudurumun bu iki aşırı uç arasında dalgalan­
ması siklotimi olarak bilinir. Bir kişinin duyguduru-
munun öngörülememesi onların kişisel ve mesleki
hayatlarını etkiler. Buna rağmen, hastaların tedaviyi
redderek hipomanik evreleri yaşamaya devam etme­
leri seyrek görülen bir durum değildir.
durmasına yardımcı olur. Üzüntülü olmak bireyin baş­
langıçtaki kayba neden olan davranıştan vazgeçmesine
neden olabilir ve bir kendini dinleme dönemini öne çı­
karır. Bu durum bir duraksamayı ve tehdit altındaki bir eş
ilişkisini yeniden kurmaya veya bir grup üyesinin kaybına
neden olan avlanma stratejisini değiştirmeye varabilecek
bir yeniden düşünme sürecini tetikleyebilir. Bireyin güç
ve statü kaybından sonra, topluluk içindeki daha güçlü
bir üye ile ters ve olasılıkla ölümcül sonuçları olabilecek
bir çatışmaya girmesini engeller. Aynı şekilde hüzün, ge­
reksinim halinde topluluk içindeki diğer üyelerden des­
tek almayı sağlayacak iletişimi kurmanın bir yolu olabilir.
Hüzün duygusunun bazı davranışlara fren olmak ve
mutluluğun diğer bazı davranışları ön plana çıkarmak
üzere ortaya çıktığı tartışılır. Esas itibarıyla duygular, bir
bireyin belirli durumlardaki hevesliliğini değiştiren araç­
lardır. Her nekadar bu duygular bu şekilde evrimleşmiş
olsalar da, varoluşumuzun diğer bileşenleri ile bütünleş­
mişlerdir. Duygudurumun uygunsuz uçları patolojik dep­
resyon veya hipomani olarak ortaya çıkar.
Depresif bozuklukların kökenine ilişkin çeşitli ev­
rimsel adaptif görüşler ileri sürülmüştür. Reaktif dep­
resyon genellikle bir eşin, ebeveynin ya da çocuğun
ölümü, romantik ayrılma, sosyal tecrit, iş kaybı, statü
kaybı veya maddi kayıp gibi belirli meydan okumala­
ra yanıttır. Maddi veya sosyal bir hedefe erişmedeki
başarısızlık veya stres ile başa çıkmaktaki yetersizlik
depresyonu tetikleyebilir. Doğum sonrası ve mevsim­
sel duygulanım bozukluğu bunların ötesinde özgün
depresyon alt tipleridir. Depresyon tetikleyicilerinin
nitelikleri arasında temelde birçok farklılıklar vardır
(sosyal kayıplar bir hedefe erişmede başarısızlıktan çok
farklı olabilir) ve eğer ortaya çıkan belirtilerin uyum-
sal değerleri varsa, atalarımızın uyumlarını bozabilen
farklı durumlarla başa çıkabilmek için şekillenmiş öz­
gün depresyon alt tipleri olabilir. Düşük duygudurum,
pahalı ve komplike olduğu ve duygudurum dikkatle
düzenlendiği için depresyonun uyumsal değeri olan
evrimsel bir yanıt olma ihtimali yüksektir.

Depresyon anhedoni (haz hissedememe), ağlama,
içe kapanma, halsizlik, kötümserlik, uykuya meyil,
somatik bozukluklar ve düşünme örüntülerinde
değişmeler gibi belirtilerle kendisini gösterebilir.
Üzüntü ve duygusal acı gelecek kayıplara yol açabi­
lecek eylemlerden kaçınmayı sağlayabilir. Dolayısıy­
la, üzüntü bireyin potansiyel olarak kaçınabileceği
uyum gücü kayıplarına bir yanıttır. Ağlama diğer
bireylerin empatisini davet eder ve sosyal çevrenin
desteğini almaya yardım eder. İçe kapanma kayıpla­
rın tekrarına yol açabilecek eylemlerden kaçınmayı
motive eder. İçe kapanma ayrıca kendini analiz et­
meyi de içerir ve sosyal gruba suçluluk sinyallerini,
göndererek gruptan atılmamayı sağlayabilir. Yor­
Sağlıkta sosyoekonomik gradyan iyi bilinmektedir.
Sosyal bir tür olarak yapımızın büyük bir parçası hiyerar­
şi ve kontrol ile ilişkilidir. Saygınlık, şeref veya güç kaybı
depresyona sebep olur. Bu, eşeysel seçilim mücadelesin­
de statü kaybına bir tepki, ve sonuçta ortaya çıkan itaat-
karlığın bir biçimi olarak görülebilir. Bu durum, bireyin öl­
dürülmek veya topluluktan çıkarılmak yerine üremek için
hayatta kalmasına olanak sağlar. Yetkisi elinden alınmış
olanların veya hiyerarşinin en altında yer alan bireylerin
daha çok stres altında olduklarına ve daha fazla duygusal
bozukluk ve fiziksel hastalık ile karşılaştıklarına ilişkin bir­
çok kanıt vardır (Kutu 10.6'ya bakınız).
10.6.3 Psikozlar
Halüsinasyonlar, paranoya, gerçeklikten kopma ve içe
kapanma psikozların ve özellikle de nüfusun % 1 kadarını
etkileyen şizofreninin belirtileridir. Genellikle şizofrenik-
ler sosyal gruplarındaki diğer insanlardan farklı bir dün­
yada yaşıyorlarmış gibi davranırlar. Gelişimsel ve genetik
faktörlerin her ikisi de bu durumda rol oynayabilir. Şizof­
re n ile r yüksek dereceli yönelim bilincini ifade etmede
yetersizlikler ile karakterizedirler ve yaşamlarının erken
dönemindeki faktörlerin neokortekslerinin normal geli­
şimini bozmuş olabileceğine dair veriler bulunmaktadır.
Örneğin, gebelikte açlık çeken veya viral enfeksiyona ma­
SONUÇ 251
gunluk enerji korunmasına yardım eder ve başarılı
olunamayacak amaç hedefleyici davranışların tekra­
rını önleyebilir. Mevsimsel duygulanım bozukluğu
da benzer şekilde kışın daha az başarılı olan avcılık
gibi aktivitelere karşı motivasyonu azaltarak enerji
israfını önler.
Son zamanlardaki çalışmalar düşük duygudurum
ve depresyonun farklı nedenleriyle bağlantılı belirti­
lerin farklı örüntüleri olduğunu göstererek, bu adap-
tif düşünceleri kuvvetlendirmiştir. Örneğin, ağlama
sosyal kayıplarla daha bağlantılı görünürken, halsiz­
lik ve kötümserlik kış mevsiminde bir hedefe ulaş­
madaki başarısızlık durumlarındaki yanıtlarda daha
sık olarak ortaya çıkar.
ruz kalan anaların çocuklarında şizofreni sıklığı artar. Bu
durum davranışlar üzerinde, bazı bireylerde psikopatoloji
olarak ortaya çıkan, gelişimsel kısıtlılıkların olabileceğini
düşündürmektedir. Düşük ağırlıklı doğanların depresif
bozuklukları daha sık geliştirdiklerine ilişkin veriler de
mevcuttur. Ancak, şizofreninin genetik belirleyicilerinin
de olduğu iyi anlaşılmıştır ve genetik belirleyicileri olan
yaygın bir hastalık görüldüğünde buna ilişkin bir seçilim-
sel heterozigot avantajının olup olmadığı sorusu sıklıkla
ortaya çıkar. Bu alan spekülatif olarak kalmıştır; örneğin
artmış yaratıcılık ve özgünlük arayışı ile ilişkili olabileceği
ileri sürülmüştür (pek de fazla kanıt olmadan). Şizofreni
ve ilaçlara bağlı halüsinasyonların doğaüstü ve dinsel
inançların kökeninde rol oynaması da aynı derece vahşi
spekülasyonlar için verimli bir zemindir.
10.7 Sonuç
Evrimsel süreçler aracılığıyla, ileriyi görme, müzakere
etme ve diğer insanların motivasyonlarını anlayabilme
kapasitelerini geliştirdik. Bir topluluk içerisinde yaşayabil­
meyi başarabilmek için karşılıklı fedakârlık gösterebilme
ihtiyacı ahlak kavramlarını geliştirmemizi ve inanç sistem­
leri yaratmamızı sağladı. Bu fonksiyonlar çoğu bireye dav­
ranışlarında, kendi toplumları bağlamında başarılı şekilde
252 SOSYAL ORGANİZASYON VE DAVRANIŞ
K u t u 1 0 .6 Sosyal tabakalanmanın sağlığımız üzerindeki etkileri
Bir toplumdaki sosyal sınıfların zenginlik, güç, eği­
tim, etnisite veya eşeye bağlı olarak hiyerarşiye dayalı
organizasyonları sosyal tabakalanma olarak bilinir.
Sosyal pozisyon esas olarak kapitale farklı erişimi
yansıtır, ve sağlık ve yaşam süresi beklentisi ile pozi­
tif korelasyonu vardır. Bu eğilimin etkilerini ince­
leyen öncü araştırmacılardan Michael Marmot’un
çalışmaları sosyal hiyerarşilerdeki eşitsizliğin sadece
gelişmekte olan ve zengin ülkeler arasında değil,
fakat herbir ülkenin kendi içinde ve hatta organizas­
yonların kendi içinde de mevcut olduğunu göster­
miştir. Stres, fakir diyet, tıbbi bakım eksikliği kötü
sağlığa neden olabilirken, hiyerarşi de “nedenlerin
nedeni” olarak altta yatabilir. İngiliz kamu görevlileri
üzerinde yaptığı araştırmada Marmot, günlük aktivi-
teleri üzerinde hiçbir kontrolleri olmadığını hisseden
düşük statülü işçilerin stresle ilişkili hastalıklardan,
normal olarak stresli işlere sahip olduklarını düşü­
neceğimiz, hiyerarşinin tepesindeki yüksek statülü
idarecilere oranla çok daha fazla etkilendiklerini
bulmuştur. Fakat daha önemlisi, hiyerarşi boyunca
sürekli bir hastalık riski gradienti olduğu görülmüş,
ikinci derecede yöneticilik görevlerinde iyi ücret alan
kişilerin bile, stresle ilişkili hastalıklardan pramidin
yaşayabilmek için gerekli ayarlamaları yapma kapasitesi­
ni kazandırır. Dolayısıyla davranışların sadece genlerle ya
da kültürle belirlendiğini düşünmek sürdürülebilir bir po­
zisyon değildir: her iki unsur tüm yaşam boyunca karşılıklı
olarak açıkça etkileşir.
Çeşitli akademik disiplinler davranışın evrimsel belir­
leyicilerini konu etmişlerdir. Her birisi mevcut kanıtların
doğası ile sınırlıdır. Her ne kadar bu bazen uç noktalarda
ve doğru değerlendirilmeyen pozisyonlarla karakterize
bir tartışmaya yol açsa da, büyük ölçüde fikir birliğine va­
rılabilmiştir: beyin evrimleşmiş bir yapıdır, ve sinirsel alt­
yapı da dahil hemen hemen tüm bileşenleri geçmişteki
ve güncel uyumsal değerlerinden ötürü varolmuşlardır.
Beynin nasıl ve neden çalıştığının anlaşılmasında evrim­
sel perspektif çok önemlidir. Ama insanlar sosyal ve ileri
tepesindekilere göre iki kat daha fazla etkilendiği
saptanmıştır.
Sosyal hiyerarşinin tabanında olmanın nasıl
olup da sağlığın kötüleşmesine neden olduğu ko­
nusundaki bilgilerimizin önemli bir kısmı Robert
Sapolsky'nin babunlar üzerinde yaptığı çalışma­
lardan gelmektedir. Bu hayvanlar, insanlar gibi, re­
kabetçi ve tabakalanmış gruplar halinde yaşarlar.
Sapolsky’nin babunlarla yaptığı alan çalışmalar, bu
hayvanların en düşük sosyal statüde olanlarında
stres hormonu seviyelerinin yüksek olduğunu ve bu­
nun da hastalığa yol açtığını göstermiştir.
Tıbbi antropolog William Dressler, örneğin bir
toplumun ekonomik gelişmesi veya bir bireyin yeni
bir topluma göç etmesi gibi nedenlerle oluşan kül­
türel değişiklikle ilişkili stresi incelemiş ve “yaşam
tarzı stresi” kavramını ortaya atmıştır. Dressler eko­
nomik değişime uğrayan topluluklarla çalışarak, ve
kan basıncını stresle ilişkili hastalık göstergesi ola­
rak kullanarak, ne tek başına ekonomik statünün, ne
de maddi yaşam tarzının yüksek kan basıncındaki
yükselmeyi açıklamadığını, oysa ekonomik statüyle
maddi yaşam tarzı arasındaki uyumsuzluk veya fark­
lılığın (diğer bir ifadeyle imkanlarının ötesinde yaşa­
manın) bu etkiyi gösterdiğini saptamıştır.
görüşlü bireylerdir ve bizim evrimsel başarımız kısmen
çağrışımlı öğrenme ve ileri seviyede yönelim bilinci ka­
pasitemize bağlıdır. Bu durum insanların geniş çeşitlilikte
sosyal ve toplumsal ortamlarda varolmalarını sağlayan
geniş bir uyum kapasasitesi yaratır. Bu kapasiteler saye­
sinde, doğası ve karmaşıklığı ile diğer türlerden çok fark­
lı bir kültürel repertuar geliştirdik. Bu kültürel gelişme,
sosyal çevremizde ilerleyici değişikliklere yol açmıştır ve
kültürel ve biyolojik evrimimiz arasındaki etkileşim dav­
ranışlarımıza yansımıştır.
Büyük neokorteksimizin evrimleşmesi, konuşma dili­
nin gelişmesine ve teknolojinin gelişme ve uygulanması­
na paralel gider ve onları teşvik eder. Bu durum insanların
halen İçinde yaşadıkları karmaşık grup yapılarını geliş­
tirmemize yol açmıştır. Böylesine büyük bir beyne sa­

hip olmak yaşam öykümüzün uzun bir bağımlı bebeklik
dönemi ve eşeysel olgunluk öncesinde özgün bir genç­
lik dönemi içermesine neden oldu, insan yaşamı diğer
insanlarla karmaşık bir etkileşim ağı üzerine kuruludur.
Biz türümüzün diğer üyelerinin davranışlarını yorumlaya­
bilirle, onlarla iletişim kurabilme ve müzakere edebilme
kapasitesi ile evrimleştik. İnsan davranışlarının evrimi eş
tercihi, akraba seçilimi, karşılıklı fedakârlık ve sosyal grup
yaşamı dinamikleri bağlamında anlaşılabilir. Pek çok in­
san davranışı gruptaki asalakların ortaya çıkardığı sorun­
ları çözmek için evrimleşmiştir.
Duyguların sosyal türlerde uyumsal değerleri olduğu
için evrimleştiği düşünülür, fakat psikiyatrik sonuçları
olan maladaptasyonlara da yol açabilirler. Bu maladaptas-
yon insanın sosyal çevresindeki büyük değişim nedeniyle
ortaya çıkmış olabilir. Genetik ya da gelişimsel değişimler
de davranışı belirleyen yolaklara etki edebilirler. Her iki
şekilde de, birey ve çevre arasındaki uyum değişmiştir.
ANAHTAR NOKTALAR
• İnsan davranışı, seçilm iş ve dolayısıyla genetik
olarak belirlenm iş beyin fonksiyonları üzerine inşa
edilmiştir.
• Bu evrim leşm iş beyin, kişisel deneyim ve m evcut
çevrenin, yetenekleri ve davranışları üzerinde
şekillendirdiği bir alt yapıdır ve bu insanlara
çok farklı toplum sal çevrelerde var olabilm e
esnekliğini sağlar.
• İnsanlar ailelerinden daha geniş topluluklar
halinde yaşam ayla karakterize sosyal hayvanlardır.
Seçilim , işbirliği, karşılıklı fedakârlık, türün diğer
üyelerinin etkinliklerini yorum layabilirle ve
asalakları saptayabilm e gibi, bu çevre içindeki
uyum u teşvik eden özellikleri ön plana çıkarır.
• D uyguların sosyal bir türde uyum sağlayıcı
değerleri vardır, fakat bunlar psikiyatrik
sonuçlarıyla birlikte m aladaptif hale de
dönüşebilirler.
• Böylesi m aladaptasyonlar, insan sosyal
çevresindeki d eğ işiklikler veya genetik/gelişim sel
faktörlerin davranışları belirleyen yolaklarda
yarattıkları fonksiyonel d eğişiklikler nedeniyle
oluşabilirler.
EK OKUMALAR 253
Ekokumalar
Barkow, J.H., Cosmides, L , and Tooby, J. (1992) The Adapted
Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of
Culture. Oxford University Press, New York.
Barrett, L., Dunbar, R., and Lycett, J. (2002) Human Evolutionary
Psychology. Princeton University Press, Princeton, NJ.
Cartwright, J. (2000) Evolution and Human Behaviour:
Darwinian Perspectives on Human Nature. Palgrave Press,
London.
Hinde, R.A. (1999) Why Gods Persist: a Scientific Approach to
Religion. Routledge, London.
Laland, K.N. and Brown, G.R. (2002) Sense and Nonsense:
Evolutionary Perspectives on Human Behaviour. Oxford
University Press, Oxford.
Marmot, M. (2004) Status Syndrome: How Your Social Standing
Direddy Affects Your Health. Bloomsbury Press, London.
Maynard Smith, J. (1982) Evolution and the Theory of Games.
Cambridge University Press, Cambridge.
McGuire, M. and Troisi, A. (1998) Darwinian Psychiatry. Oxford
University Press, Oxford.
Nesse, R.M. (2004) Natural selection and the pursuit of hap­
piness. Philosophical Transactions o f the Royal Society o f
London Series B Biological Sciences 3 5 9 , 1333-1347.
Sapolsky, R.M. (2001) A Primates's Memoir. Simon & Schuster,
New York.
Sapolsky, R.M. (2005) The influence of social hierarchy on pri­
mate health. Science 3 0 8 , 648-652.
Weber, B.H. and Depew, DJ. (eds) (2003) Evolution and
Learning: The Baldwin Effect Reconsidered. MIT Press,
Cambridge, MA.
Wilkinson, R. and Marmot, M. (eds) (2003) Social Determinants
o f Health: The Solid Facts, 2nd edn. World Health
Organization, Copenhagen.
Wilson, D.S. (2002) Darwin's Cathedral: Evolution, Religion and
the Nature o f Society. University of Chicago Press, Chicago,
IL.
Wilson, E.O. (1975) Sociobiology: The New Synthesis. Belknap
Press, Cambridge.
 Kısım 3

Sağlık ve hastalık için

evrimsel çerçeve
 BÖLÜM 11
Evrimsel ilkelerin tıp pratiğine
uygulanması
11.1 Giriş
Tıpta hiçbir şey evrimin ışığı olmadan bir anlam taşı­
maz.
Bu cümle, yirminci yüzyılın en etkili evrim biyologların­
dan ve Modern Sentezin (Bölüm 2'ye bakınız) anahtar
oyuncularından birisi olan Theodosius Dobzhansky'den
alıntılanan ünlü cümleden uyarlanmıştır. Onun cümlesin­
deki biyoloji sözcüğünü tıp sözcüğü ile değiştirdik, ancak
özü aynı kaldı: evrimsel süreç bütün biyolojinin birleştiri­
ci ve bütünleştirici ilkesidir. Evrim, biyolojimizin genomik
yapımızdan sosyal yapı ve fonksiyonumuza kadar bütün
özelliklerini şekillendirmiştir. Bu kitabın birincil amacı ev­
rimsel süreçlerle ilgili bilgilerin, insan biyolojisi, sağlık ve
hastalıklar konusundaki anlayışımızı nasıl geliştirebilece­
ğini göstermektir. Evrimsel tıp genel olarak insan durum­
larının yakınsak nedenleri yerine ıraksak etkenleriyle ilgi­
lenirken, gündeliktıp uygulamalarında da değerli olabilir.
Bu yaklaşım hastalık etiyolojisinin, daha sık kullanılan ya­
kınsak ve patolojik bakış açısı yanında, ıraksak yaklaşımla
da incelenmesine uygun bir çerçeve oluşturur. Evrimsel
süreçlerin anlaşılması sağlığın ve hastalığın ne olduğuna
ve neden belirli semptomların ortaya çıktığına ilişkin te­
mel bir perspektif sağlar. Bu da beraberinde, önleme ve
tedavi ile ilgili önemli sezgileri getirir.
Bu kitabın ilk kısmında evrimsel biyolojinin genel ilke­
leri, tıpla ilişkili yönlerine ağırlık verilerek tanımlanmıştır.
İkinci kısmında, evrimsel süreçlerin insan biyolojisine temel
etkilerini iyi bir şekilde göz önüne serdikleri için seçilmiş, bir
kaç biyolojik eksenin bu süreçlerce nasıl etkilendiği göste­
rilmiştir. Bu son kısımda bu ilkeleri ve örnekleri daha geniş
bir sentezle bütünleştireceğiz. Amacımız evrimsel yaklaşı­
mın tıp pratiğinin bütünü için vazgeçilmez önemini ortaya
koymaktır. Klinisyenlerin bu bilgiyi uygulamaya koymaları­
na yardımcı olmak üzere bir genel ilkeler dizisi öneriyoruz.
Mecazi anlamda tasarım sözcüğü, organizmaların ya­
şadıkları veya özellikle modern insan için kritik öneme sa­
hip olmak üzere, en azından evrimleştikleri çevre ile ileri
derecede uyumlarını ifade etmek üzere evrimsel biyoloji­
de yaygın olarak kullanılır. Ancak seçilim, geçmiş seçilim
süreçleri ve önceki soy hatlarının oluşturduğu şablonlarla
kısıtlıdır ve bunlar üzerinde çalışır. Bunun, belirli bir niyet
ve amaca yönelik olmaksızın, uzun vadeli sonuçları olan
ani etkileri vardır ve biyolojimizin ve uyum kapasitemizin
limitlerinin kaynağının anlaşılması evrimsel tıbbın başlıca
işlevidir. Fenotipde sürekli bir değişim bir seçilim sonu­
cu olarak ortaya çıktığından, seçilim sadece mevcut olan
üzerinde işler ve bu durum olası sonuçların çeşitliliği sınır­
lar. Dahası, oluşan fenotipin fonksiyon dışı ve yaşayamaz
hale gelmesini önlemek üzere, ortaya çıkabilecek deği­
şimlerin düzeyinin sınırlanması kaçınılmazdır. Darvvin,
evrimsel değişimin genel olarak uzun zaman süreçleri
içinde küçük fenotipik değişikler ortaya çıkararak işledi­
ğinin farkına varmıştı; bu süreç bazı biyologlar tarafından
"deneme-yanılmacılık" olarak adlandırılır. Şimdi evrimin,
DNA'daki tek baz değişiklikleri, duplikasyon, inversiyon
ve genlerin delesyonu ve kromozomların rekombinas-
yonu gibi moleküler mekanizmalarını anlıyoruz. Bunların
her birisi belirli bir soy hattının herhangi bir anında etkisiz
olabildiği gibi organizmanın yaşadığı çevreye bağlı olarak
fenotipik sonuçları da olabilir (Bölüm 3'e bakınız).
257
258 EVRİMSEL İLKELERİN TIP PRATİĞİNE UYGULANMASI
Seçilimin belli bir yönü, amacı veya önceden belirlen­
miş bir seyri yoktur; kaçınılmaz olarak karmaşıklığa veya
daha "yüksek" kapasite veya organizasyona yönelmiş de­
ğildir, ancak etkileri mutlak olarak rastgele de değildir. Bu
durum, çok farklı evrimsel geçmişler sonucunda benzer
etkinliğe sahip fenotiplerin ortaya çıktığı daralan evrim
olgusunda açıkça görülebilir. Örneğin, göz birbirinden
bağımsız olarak en az 40 kez evrimleşmlş (Bölüm 2) ve
oldukça farklı anatomik oluşumlara rağmen önemli ölçü­
de fonksiyonel eşdeğerllğe sahip yapılar ortaya çıkmıştır.
Bazı balıkların ve kertenkelelerin ve bütün plasentalı me­
melilerin plasentaları, dışarıya bırakılan yumurtaların yır­
tıcılar veya çevre tarafından zarara uğratılması sorununa
bir çözüm olarak ortaya çıkan yavru doğurma özelliğine
giden bağımsız evrimsel yollan temsil ederler. Seçilim
sadece mevcut olan yapının genetik şablonu üzerinde
işleyebildiğinden, yaşamsal olasılıklar önemli ölçüde kı­
sıtlanmıştır. Yeni özellikler evrimleşebilirken, diğerleri ge­
rileyebilir. Bu tarihin önemli bir bölümü genomumuzun
mlkromimarisine yansımıştır (Bölüm 3'e bakınız).
Seçilim, organizmanın belirli bir zamanda ve çevrede,
farklı üreme başarısı belirleyicileri tarafından yönlendirilir.
Bu nedenle, söz konusu tarihsel kısıtlamalar çerçevesinde,
seçilimin durağan bir çevrede yaşayan bir populasyona
etkisi, zaman içinde üreme uyum gücü olaraktanımlanan
organizmanın tipik fenotlpl ile optimalitesi arasındaki
yakın uyumu geliştirmek olacaktır. Fakat, fenotlpik farklı­
lıklar nedeniyle bir populasyondaki bazı bireyler belli bir
çevrede daha iyi veya daha kötü durumda olabilirler ve uç
noktalardaki fenotipler çevrenin değişmesi halinde avan­
tajlı olabllseler de, bunlara sahip bireylerin bulundukları
çevre koşullarında zararlı çıkmaları beklenir.
11.2 Evrimsel tıbbın temel ilkeleri
Kutu 11.1 'de tıp üzerinde evrimsel bakış açısıyla düşün­
menin temel çerçevesini oluşturan ve bu kitapta sıklıkla
yinelenen genel ilkeler vurgulanmıştır.
Seçilimin sağlık ve yaşam süresini değil, kapsamlı
üreme uyum gücünü en yüksek düzeye çıkarmaya çalış­
tığının anlaşılması hastalıklara evrimsel yaklaşımın mer­
kezinde yer alır. Genel olarak, sağlıklı veya çok uzun bir
yaşam sürmek doğrudan bir uyum gücü avantajı sağla­
maz; ancak yavrular olgun hale gelinceye kadar ebeveyn
sağlığının korunması önemli olabileceğinden, üreme be­
cerisine önemli bir seçilim avantajı katabilir. Dahası, uyum
gücünün akraba seçilimi ile dolaylı olarak arttırıldığı bazı
durumlar görülebilir: kadınlarda menopozun kökeni ko­
nusundaki savlardan birisi bu tür bir seçilime ilişkilidir
(Bölüm 7'ye bakınız).
Mevcut herbir tür işgal ettiği ekolojik nişe uygun ya­
şam öyküsü özellikleriyle evrimleşmiştir ve ortaya çıkan
fenotip iyi entegre olmuş bir sonuçtur. İnsanlar için yaşam
öyküsü, yüksek düzeyde ebeveyn desteğiyle uzun bir do­
ğum sonrası olgunlaşma sürecine gerek gösteren, büyük
ve karmaşık bir beyin neokorteksi oluşumuna İzin vermiş,
dahası bu gelişim tarafından yönlendirilmiştir. Dolayısıyla
her dişi yaşamı boyunca ancak az sayıda çocuk yetiştire­
bilir. Homo sapierıs ğörece küçük, ileri derecede işbirlikçi
gruplar halinde evrimleşmiştir ve davranışlarımız grup içi
bağlılık gereksinimiyle şekillenmiştir. Diğer taraftan mad­
di bir kültür (örneğin alet, giysi ve teknoloji) geliştirecek
biyolojik kapasitemiz, geniş bir çeşitliliğe sahip çevre ko­
şullarında yaşayan genelci bir tür olarak başarılı şekilde
yaşamamızı olası kılmıştır.
İnsan vücudu mükemmel değildir. Yenilikler yanında
verilen ödünlere ait kanıtlar da içerir. Erişkin fenotipi sa­
dece genom tarafından belirlenmez. Gelişimsel plastisite
süreci sayesinde, yaşamın ilk yıllarındaki çevrenin olgun
fenotipi biçimlendirebileceği bir dizi mekanizma geliştir­
dik. Dahası, kalıtım genlerden ibaret değildir, epigenetik
işaretler ve kültürel miras gibi unsurları da İçerir. Dola­
yısıyla olgun fenotip, genetik ve genetik olmayan miras
ile çevresel öykünün izlerini taşıyan ve süregiden sosyal,
fiziksel ve biyotik çevrenin tanımladığı gelişimsel plastisi-
tenin katkıda bulunduğu bir yapıdır.
Bu kitapta değerlendirilen konuların ışığında, hastalık
nedenlerinden çok hastalık riskindeki değişiklikler veya
varyasyonlar üzerinde düşünülmesi önemlidir. Grip vi­
rüsü ile karşılaşma ancak gribe yakalanma riskini arttırır;
virüsün solunum yollarını döşeyen hücreleri işgal etmesi
ve onları riske sokması anlamına gelen grip hastalığına
yol açmaz. Benzer olarak, hastalık riskindeki değişiklikle­
rin evrimsel süreçlerini değerlendirirken, fenotipin belirli
şartlarda daha yüksek veya düşük riskle nasıl ilişkilendlri-
lebileceğine odaklanıyoruz. Risk artışı sıklıkla, değişen ve
meydan okuyan çevreye karşı, evrimsel değişim potansi-
 EVRİM NEDEN VÜCUDUMUZU HASTALIKLARA KARŞI SAVUNMASIZ BIRAKTI?
K u tu 1 1 .1 Evrimsel tıbbın temel ilkeleri
• Bireyden bireye değişen olgun fenotip, genomik
ve genomik olmayan kalıtım ile gelişimsel çevre­
nin ortak sonucudur ve yaşanan çevrenin etkileri
tarafından şekillendirilir.
• Bir tür olarak özgün soy hattımızın ve gelişimimi­
zin tarihi, hastalıklara karşı yatkınlığımızı etki­
ler.
• Seçilim, uyum gücünü en yüksek düzeye çıkar­
maya çalışır.
• Seçilim, sağlık veya yaşam süresini en yüksek
düzeye çıkarmaya çalışmaz.
• insanlar şimdi, modern insan fenotipini etkileyen
seçilim süreçlerinin pek çoğunun işlediği koşullar­
yeli veya hızındaki sınırlamalarla ilgilidir, insanın varlığı ile
ilgili şartlar pek çok şekilde değişmiştir: toplum sağlığı ve
tıp sayesinde daha uzun yaşıyoruz ve bu nedenle daha
önce görülmemiş olgularla karşılaşıyoruz; atalarımızın
yaşadığından farklı fiziksel, sosyal ve enerjetik çevrelerde
yaşıyoruz.
Sağlık ve hastalığı evrimsel bakış açısıyla değerlendir­
mek bazı ilginç tartışmaları beraberinde getirebilir. Birinci
bölümde laktoz intoleransı olan birinin hasta olup olma­
dığı sorusunu sormuştuk: İnsanların çoğu laktoz intole-
ransına sahiptir ve yakın zamana kadar, bunların çoğu
sütten kesildikten sonra laktoz ile karşılaşmadıklarından
herhangi bir sağlık problemleri olmamıştır. Benzer olarak,
düşük profilli bir beslenme rejimine uyum sağlamış olan
birisinin (Bölüm 8 ) herhangi bir sağlık sorunu var mıdır?
Bu kişi, şişmanlık yaratıcı bir çevre ile karşılaşıncaya kadar
sağlıklı olarak kalacak, ancak böyle bir değişiklikten son­
ra metabolik kapasitesi kendisinden farklı olarak uyum
göstermiş birinden daha fazla risk altında olacaktır. Bu
kişilerde kötü sağlığın potansiyel yakınsak nedeni aynı­
dır: şişmanlık yaratıcı çevre. Fakat aynı ortamda bir bire­
yin hastalık geliştirmesine karşın diğerinin neden hasta
olmadığının anlaşılması ıraksak nedenlerin anlaşılmasını
gerektirir ve bu evrimsel tıp kapsamındaki bir konudur.
259
dan çok farklı şekillerde ve çevrelerde yaşamakta­
dırlar.
• Çevresel yenilik varlığında, evrimsel süreçler (hız,
evrimsel ham madde veya seçilimin yönü, ya da
esnekliğin kapsamı) üzerindeki kısıtlamalar sağ­
lığın bozulmasına neden olabilir.
• Normallik, anormallik ve hastalık tanımları mut­
lak değildir ve çevresel şartlara ve fenotipteki
bireysel farklılıklara göre değişebilir.
Evrimsel tıbbın uygulanmasında teleoloji tuza­
ğından uzak durmak esastır: Evrimin önceden belir­
lenmiş bir; planı, amacı ve tasarımı yoktur.
/
Hastalık riskini arttıran evrimsel süreçleri sistema­
tik bir çerçevede incelemeden önce son ve önemli bir
uyarıya daha gerek var: Teleolojik tanımlar, karmaşık ve
soyut olan şeyleri tanımlarken gerekli görüldüğünden,
sıkça mecazi anlamda kullanıldığı için, evrimsel analizi bu
yarım-yamalak yaklaşımlarla karıştırmak kolaydır. Hiçbir
şey daha yüksek ve gelecek bir amaç için tasarlanmamış-
tır; pek çok özellik geçmişteki bir uyum avantajı nede­
niyle seçilmiş olduğu için vardır ve diğerleri sadece geçiş
karakterleri olabilir (Bölüm 2'ye bakınız).
11.3 Evrim neden vücudumuzu hastalıklara
karşı savunmasız bıraktı?
Hastalık riskindeki değişikliklere yol açan faktörlerin ev­
rimsel analizini sistematik hale getirmenin, süreçleri bir
araya getirmek veya benzer ancak birbirinden farklı ev­
rimsel süreçleri dikkatle incelemek gibi farklı birkaç yolu
vardır. Sağlık ve hastalığı evrimsel bakış açısıyla düşünme
rönesansının babaları olan Nesse ve VVilliams, ve daha
sonra Nesse ve Stearns birkaç olası çerçeve sunmuşlardır
ve kurgumuz büyük ölçüde bu değişik çalışmaların bir
değerlendirmesinden oluşturulmuştur.
260 EVRİMSEL İLKELERİN TIP PRATİĞİNE UYGULANMASI
Anahtar soruları şu idi: doğal seçilim neden bedenle­
rimizi hastalıklara karşı savunmasız bıraktı? En tümleşti­
rilmiş düzeyde bu sorunun üç olası yanıtı vardır: birincisi,
evrim çok yavaştır ve birlikte-evrimin sonucu olan mik-
robiyal güçler savaşıyla veya yeni çevrelerle başa çıka­
maz. İkincisi, seçilimin yapabilecekleri sınırlıdır ve sıklıkla
önemli sonuçları olabilecek kaçınılmaz uzlaşılar söz ko­
nusu olur. Üçüncüsü, bu yatkınlık seçilimin oluşturduğu
özelliklerin sonucu olabilir, çünkü seçilim sağlıkla değil,
uyum gücü ile ilgilidir. Dahası, zaman zaman evrimleşmiş
savunma sistemi zararlı olabilir veya zararlı olarak algıla­
nabilir.
Biz bu önceki sınıflamayı biraz genişletmeyi yararlı bul­
duk, çünkü bu tartışmayı populasyon genetiğinin denge­
leyici seçilim, sürüklenme, kurucu etkisi yönlerini ve di­
ğer evrimsel değerlendirmeleri ele almadan sürdürmek
zordur. Buna uygun olarak, Kutu 11.2 evrimsel süreçlerin
hastalık riskini etkileyebileceği sekiz olası mekanizma
öneriyor. Tümleştirilmiş biyolojik süreçlerle ilgili herhangi
bir sınıflama az-çok yapay olacaktır. Hastalık riskinin artışı
kolaylıkla bu süreçlerin birden fazlasıyla ilgili olabilir ve
en katıksız evrimsel argümanlar daha alt ayrımları bera­
berinde getirse de aslında bu kategoriler arasındaki sınır­
lar bulanık olabilir.
Bununla beraber, hastalık nedenleri ile ilgili bir prob­
lemin bu sekiz yol kullanılarak analiz edilmesi, bir tıbbi
problemin evrimsel bakış açıyla incelenmesi için yararlı
bir sistematik yöntemdir. Tıp pratiğinin çoğunluğu, doğ­
K u tu 11.2 Evrimsel süreçlerin hastalık riskini etkileyebileceği yollar
1 Evrimsel olarak uyumsuz veya yeni çevre: birey
uyum sağlamak üzere evrimleşmiş kapasitesinin
ötesinde veya tümüyle yeni bir çevreyle ya da
meydan okumayla karşılaşmıştır.
2. Yaşam öyküsü ile ilişkili faktörler.
3. Gerekenden fazla etkin veya kontrolsüz savunma
mekanizmaları.
rudan hastanın yakındığı ve sıklıkla yakınsak mekanizma­
larla ortaya çıkan durumların tedavi edilmesine odaklan­
mış olsa da, buna paralel olarak ıraksak nedenlerin de de­
ğerlendirilmesi sağlık profesyonellerine hastayı ve onun
endişelerini daha iyi anlama olanağı verir.
Diğer taraftan evrimsel bakış açısının tıbbi yaklaşıma
hiçbirkatkıda bulunmayacağı hastalıklarvardır.Travmatik
yaralanma böyle bir örnektir. Fakat burada bile evrimsel
bakış açısı ilgili semptomların kökenlerinin anlaşılmasına
yardımcı olabilir.
11.4 Hastalık riskini etkileyen ıraksak
mekanizmaların evrimsel sınıflaması
/
11.4.1 Yol 1: evrimsel olarak uyumsuz veya yeni
çevre
Evrimsel değişiklik yavaştır, buna karşılık sosyal ve fiziksel
çevremiz çok hızlı değişmiştir (Bölüm 1). Bu nedenle, şim­
diki yapı ve fonksiyonumuzu belirleyen biyolojik süreçler
büyük ölçüde şimdi yaşadığımızdan farklı bir çevrede
evrimleşmiştir. Bu nedenle, evrimsel yolların kötü sağ­
lıkla ilişkisinin en yaygın yolu bu farklılıktan kaynaklanan
uyumsuzluktan geçer. Bu kitapta kullanılan örneklerin
pek çoğu bir bireyin evrimsel olarak yeni bir ortamda
yaşadığı veya evrimleşme kapasitesinin aşıldığı durum­
lardaki tıbbi etkiyi ortaya koymaktadır. Bazı örnekler çe-
4. Diğer türlere karşı evrimsel güçler savaşının kay­
bedilmesi.
5. Evrimsel “tasarım” kısıtlılıklarının sonuçları.
6. Dengeleyici seçilimle görünüşte zararlı bir alelin
sürdürülmesi.
7. Eşeysel seçilim, rekabet ve bunların sonuçları.
8. Demografik tarihin sonuçları.
 HASTALIK RİSKİNİ ETKİLEYEN IRAKSAK MEKANİZMALARIN EVRİMSEL SINIFLAMASI
şitli uyumsuzluk senaryolarını vurgulamak üzere burada
yeniden özetlenmiştir.
Girişte tanımlandığı gibi, erişkin yaşamlarında çok mik­
tarda süt tüketen Asya kökenli insanlarda görülen laktoz
intoleransı ve bununla ilişkili gastrointestinal rahatsızlık,
yaygın ancak uygun bir diyet önerisiyle kolaylıkla üste­
sinden gelinebilecek bir problemdir. Uzun vadede genel
olarak daha büyük endişeye neden olan bir durum, ge­
lişmekte olan ülkelerde mama ile beslenmenin olumsuz
sonuçlarıdır. Yaşamsal tehlikesi olabilen bu durumlar ileri
çocukluk dönemi gastroenterit riski, şişmanlık ve yetersiz
kavrama yeteneği gibi daha önemli uzun vadeli etkileri
kapsar. Gelişmekte olan ülkelerde 1970'lerde desteklenen
mama ile besleme uygulaması, bebek ölüm oranlarında
dikkate değer bir artış ortaya çıkarmıştır. Şimdi mama sek­
töründe pazarlama çok sıkı kurallarla denetlenmektedir.
Mama ile besleme evrimsel olarak yeni bir bebek diyetidir
ve ana sütüne eşdeğer olmayan bir besin alımına dayanır.
Ana sütü ve mama ile beslenen bebeklerin barsak florası
birbirinden farklıdır ve bu farklılığın bir dizi sonucu vardır,
insan sütünün insan bebeğinin ihtiyaçları ile uyumundaki
duyarlılık, İsrail'de piyasaya sürülen ve dikkatsizlik sonucu
thiamin (vitamin B1) içermeyen bir mamanın kullanımına
bağlı olarak, bazı bebeklerin gelişmiş dünyada çok nadir
olan beriberi hastalığından öldüğü ve bazılarının beyin
hasarlı olarak kaldığı bir trajediyle vurgulanmıştır.
Sekizinci bölümde tartışıldığı gibi, modern yaşam biçi­
mi ile uyumlu olarak harcanan ve alınan kalori arasındaki
farkın evrimleşmiş kapasitemizin başa çıkabileceğinden
fazla olmasından kaynaklanan metabolik uyumsuzluk,
dünya genelinde organsal obesite, tip 2 diabet, kardi-
yovasküler hastalıklar ve inme risklerindeki artış oranla­
rına yansımaktadır. Bu uyumsuzluğun düzeyi gelişimsel
faktörlerle arttırılabilir. Burada çözüm çok daha zordur.
Yaşam şeklinin değiştirilmesi gerekir, ancak bunun ya­
pılması pek kolay değildir. Bu zorluğun nedenleri karma­
şıktır ve kısmen bugünün hazlarının kolaylıkla gelecek
endişelerine üstün gelmesinden kaynaklanırken, kısmen
de evrimsel tarihimizin bizi, bulabildiğimizde fazladan
besin maddelerini almayı tercih eden bir fizyolojiyle karşı
karşıya bırakmasına bağlıdır. Bu nedenle, beslenme dav­
ranışının düzenlenmesi ve yaşam biçiminin değiştirilmesi
sadece erişkinlere yönelik bir halk sağlığı yaklaşımından
daha fazlasına gerek gösteren bir meydan okumadır. Ya­
şam döngüsünde erken gelişim dönemi daha etkin bir
261
önlenebilirliğin mümkün olduğu bir nokta olabilir (Bö­
lüm 8 'e bakınız).
Uygun olmayan çevre, fazlalıklar kadar yetersizliklerle
ilgili olarak da ortaya çıkabilir. Endemik guatr ve kretinizm
bazı insanların iyot açısından yetersiz olan çevrelerde
yaşamasına bağlı olarak ortaya çıkar. Gelişmiş ülkelerde
tuz, guatr ve kretinizm riskini azaltmak için iyotlanmıştır.
Kretinizm ana karnında iyot yetersizliği nedeniyle ortaya
çıkan zeka geriliği sendromudur ve sinirsel fonksiyon bo­
zukluğu ve hipotroidinin başka özellikleri bu tabloya eş­
lik eder. Batının denizden keşfinin hikayesi, doğal kaynağı
sadece meyve olan C vitamini eksikliğinin sonucu olan is-
korbüt hastalığının yıkımlarıyla doludur. Pek çok türden
farklı olarak insanlar C vitaminini sentezleyemezler ve
bu açıdan tümüyle çevrelerindeki kaynağa bağımlıdırlar
(Bölüm 6 'ya bakınız). İngiliz cerrah James Lind 1747 yılın­
da, turunçgillerin iskorbütü önlediğini gözlemiş, ancak
bu hastalık Kraliyet Donanmasından, 50 yıl sonra, günlük
diyete düzenli olarak taze portakal suyunun eklenmesini
takiben kaybolmuştur. Evrimsel soy hattımızın her zaman
meyveye erişiminin bulunduğu düşünülürse, C vitamini
sentezi yeteneğini kaybetmemize neden olan mutasyon,
C vitamininden yoksun bir diyetle ortaya çıkan evrimsel
yenilik (uzun bir deniz yolculuğu) ile karşılaşıncaya kadar
etkisiz olarak kalmıştır.
İnsanlar sosyal çevrelerine ileri derece bağımlıdırlar.
Bölüm 10'da tartışıldığı gibi, sosyal çevremizde bazı in­
sanların uyum kapasitesini aşan çok büyük değişiklikler
olmuştur. Yirmibirinci yüzyılın bu ortamı pek çok yenilik
unsuru içerir: kişisel görüşme ile değil elektronik olarak
haberleşme, içinde bulunduğumuz etkileşimlerin büyük
hacmi, değişen sosyal kontrol yapılarının karmaşıklığı, ar­
tan bağımsızlık ve tercihler. Üremenin kontrolü konusun­
da çok değişmiş yeteneğimiz de tercihlerimizi ve kişiler
arası davranışlarımızı etkiler. Toplumun değişen doğası
bu sosyal oyunun kurallarının değiştiğini ifade eder; ai­
lesel yapıların doğası, akran algıları ve grup bağımlılıkları
değişmiştir. Beleşçileri ve hilecileri saptama ve onlarla
başa çıkma konusunda evrimsel olarak geliştirdiğimiz
mekanizmalar artık yeterli değildir. Bu evrimsel uyum­
suzlukların akıl sağlığı bozukluklarına ve İhmalkârlık gibi
antisosyal olarak değerlendirilen davranışlara katkısı gi­
derek artmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü Küresel Hastalık
Yükü çalışması, depresyonun 2030 yılında yüksek gelir
düzeyine sahip ülkelerdeki birinci, dünya genelinde ise
262 EVRİMSEL İLKELERİN TIP PRATİĞİNE UYGULANMASI
Dünya çapında
Şekil 11.1 Dünya genelinde (üst) ve yüksek gelir düzeyine
sahip ülkelerde (alt) 2030 yılında beklenen İlk 10 hastalık
nedeni. Her iki değerlendirmede depresyonun çok önemli
bir morbidité nedeni olduğuna dikkat ediniz. KOAH, Kronik
obstrüktif akciğer hastalığı (Grafikler Mathers, C.D. and
Loncar, D. (2006) PloS Medicine 3, e442'deki veri kullanılarak
çizilmiştir.)
ikinci en büyük morbidité nedeni olacağını tahmin et­
mektedir (Şekil 11.1).
Uyumsuzluğun fonksiyon kadar yapıları da etkilediği
gösterilebilir. Biz de diğer türler gibi, üst çenemizle alt çe­
nemiz arasında iyi bir uyum olacak şekilde evrimleştik. Isır­
manın uyumsuz olduğu maloklüzyon durumu son birkaç
yüzyıla kadar nadir görülürdü. Çocuklar için daha yumuşak
ve gevrek besinlerin ortaya çıkmasıyla iyi gelişmiş çene
kaslarına ihtiyaç azalmış ve bu da daha fazla maloklüzyona
neden olmuştur. Ortodonti iyi pişmiş, yumuşak besinlerle
ilişkili evrimsel yeniliğe ileri derecede bağımlı bir meslektir.
Miyopi genetik bir yatkınlıkla yeni çevre koşulları arasın­
daki etkileşimin bir başka örneğidir. Çocukluk çağında baş­
layan miyopinin ailesel ve genetik temelli olduğuna ilişkin
kuvvetli kanıtlar bulunmaktadır. Fakat yapay aydınlatma­
nın bulunmadığı çevrelerde ve okullaşma ve okuma olgu­
larının söz konusu olmadığı toplumlarda miyopi görülmez.
Örneğin Tayvan'da nüfusun kırsalda yaşadığı ve okullaşma­
nın gayrı-resmi olduğu yirminci yüzyılın başlarında miyopi
nadir görülürdü. Şimdi miyopi nüfusun yüzde seksenden
fazlasını etkilemektedir. Bina içlerinde, yapay aydınlatma
altında bulunmak bir faktör olabildiği gibi, örneğin eski
çağlardan kalan bir metin üzerinde uzun süre yoğunlaş­
mak gibi yakın cisimler üzerinde odaklanmak bu duruma
katkıda bulunabilir. Sonuç, yakın mesafeye odaklanma için
uygun şekle sahip olmayan ve kırınımla ilgili düzeltmeye
gerek gösteren göz küresidir. Güncel araştırmalar, çocukla­
rın göz kürelerinin en uygun boyda gelişmesi ve dolayısıy­
la uygun odak uzunluğuna sahip olabilmeleri için, her gün
belirli sürelerle çevresel görüşlerinin ufka yönlendirilmesi
gerektiğini düşündürmektedir.
Bölüm 9'da tartıştığımız gibi, pek çok toksik madde
ile başetmek üzere evrimleşmiş mekanizmalara sahibiz,
ancak yeni toksinlere karşı benzeri mekanizmaları evrim-
leştiremeyiz. Mezotelyoma, plevral boşluğu örten zarlara
ait, yakın zamana kadar çok nadir görülen bir tümördür.
1950'ler ve 1960'larda binalarda asbest kullanımı, çok
miktarda asbest tozunun ortaya çıkmasına neden olmuş­
tur. Bu toz akciğerlere girebilir, plevral zarlara ulaşabilir
ve uzun bir sessiz dönemden sonra mezotelyoma olarak
ortaya çıkan onkojenik bir değişikliğe neden olur. Acı bir
şekilde, bu tür etkilenmeye bağlı bir mezotelyoma ve as-
bestozis epidemisi yaşanmıştır. Pek çoğu çevrede uzun
bir süre kalan ve Dünya üzerindeki en temiz çevrede,
Antartika'da bile düşük seviyelerde bulunan bisphenol A
gibi plastikleştiriciler ve böcek öldürücüler gibi pek çok
kimyasal için de benzer kaygılar bulunmaktadır.
İnsan populasyonlarının çoğu tütün dumanında bu­
lunan toksinlerle sadece son birkaç kuşaktır karşılaşmak­
tadırlar. Nikotin ve diğer madde alışkanlıkları yeni çevre
koşullarından kaynaklanan bir başka sağlık problemine
dikkat çekmektedir: bağımlılık. Bağımlılık esas olarak,
normal olarak besin maddeleri veya seks ile ilişkili tatmi­
ne bağlı olarak nörokimyasal yolaklar tarafından uyarılan,
hedonistik ödül duygusunun ürünüdür. Alkol de dahil
olmak üzere bu tür maddeler ilkel toplumlarda zaman za­
man kullanılırdı ve halen de öyle kullanılır, ancak yaygın
olarak kullanımları yenidir. Bu maddeler, sosyal grubun
bir üyesi olarak tüm fonksiyonların yerine getirilebilmesi
için gereken normal duygusal ve davranışsal mekanizma­
ları baskılarlar.
 HASTALIK RİSKİNİ ETKİLEYEN IRAKSAK MEKANİZMALARIN EVRİMSEL SINIFLAMASI
11.4.2 Yol 2: yaşam öyküsüne ilişkin faktörler
Bu kategoride birkaç tane birbiri ile ilişkili evrimsel kav­
ramı sıraladık. Her birisi bir şekilde, evrimleşmiş yaşam
öyküsü ayrıntılarının sonuçlarıyla ve insanların şimdiki
yaşam biçimlerindeki değişim dikkate alındığında, bu­
nun yaratacağı risklerle ilişkilidir. Buna ek olarak, insan
yaşam öyküsü stratejisi, yaşamın erken döneminde ileriki
yaşama sağlıksızlık olarak yansıyabilecek bedelleri olan
uzlaşılar ortaya çıkaran olaylar tarafından etkilenebilir.
İnsan yaşam seyri stratejisi, kaynakların üreme perfor­
mansının tavan yaptığı döneme kadar seferber edilmesi,
ancak bu yatırımın karşılığında, genel olarak bir uyum gücü
avantajının olamayacağı üreme sonrası dönemde tamir
fonksiyonunun feda edilmesi şeklindeki uzlaşıdır. Evrimsel
süreçlerin seçilim fonksiyonu, üreme fonksiyonunun zirve
yapmasına kadar ve bu amaca yönelik olarak en uygun ge­
lişimi sağlamak üzere işler. Dolayısıyla, sürdürme ve tamir
için yapılacak öncelikli yatırımlar, üremenin zirve yaptığı
yaşlara kadar ön plandadır ve ileri yaşam dönemlerinde
önemini kaybeder. Toplumların çoğunda iyileştirilmiş top­
lum sağlığı nedeniyle dışsal mortalitenin azalması ve daha
az önemli olarak iyileştirilmiş tıbbi bakım nedeniyle yaşam
süremizde kayda değer artışlar ortaya çıkmıştır. Fakat dışsal
mortalitedeki bu azalma sonucunda üreme fonksiyonunun
zirve yaptığı dönemden sonra daha uzun bir yaşam süresi
ortaya çıkmış, buna bağlı olarak orta ve ileri yaşlardaki biyo­
lojik yaşlanma daha önemli hale gelmiştir. Yaşamımızın bu
ileri dönemleri kronik, bulaşıcı olmayan hastalıklarla ilgili
ciddi bir yük getiren, bir arada seyreden pek çok hastalık
halinin varlığı ile karakterizedir. Orta ve ileri yaşların bu has­
talıkları, tamir yeteneğinin kaybedilmesi, enfeksiyonlar, eg­
zersiz, travma gibi tehditlerle başetme yeteneğinin azalma­
sı, ve oksidan stres ve diğer çevresel toksinlere maruz kal­
ma ile ortaya çıkan hasarın birikmesi (Bölüm 5'e bakınız) ile
ilişkilendirilebilir. Sonuçlar menopoz sonrası kemik erimesi,
damar sertliği, iskelet kaslarının zayıflığı, eklem iltihapları,
nörodejenerasyon ve algılama yeteneğinin azalması şeklin­
de olur. Bunlar uzun yaşamanın kaçınılmaz sonuçlarıdır ve
dolayısıyla pek çok toplumda tıbbi hizmetlerin maliyetinin
giderek artmasına neden olacaklardır. Fakat, soruna evrim­
sel bakış açısıyla yaklaşmak bu tür problemlere en yatkın
olanların (en fazla uzlaşı yapmış olanların) tahmin edilme­
sine yönelik testlerin geliştirilmesine ve bu değişkenliğin
nedenlerinin anlaşılmasıyla yenilikçi girişimler ortaya kon­
masına olanak sağlayabilir.
Antagonistik pleiotropi (Bölüm 5'e bakınız) bunun­
la ilişkili, yaşamın erken dönemlerinde üreme ile ilişkili
263
uyum gücünü ön plana çıkararak avantajlı oldukları için
seçilmiş, ancak ileri yaşlarda bedelleri olan özellikleri
tanımlayan bir kavramdır. Bir örnek dokularda kök hüc­
relerin bulunmasıdır. Kök hücrelerin dokularda varlığı­
nı sürdürmesi, gelişme ve üreme sürecinde dokuların
korunması ve tamirini sağladıkları için uyum açısından
değerlidir, ancak pluripotent kök hücrelerin varlığının
sürdürülmesi ileri yaşlarda neoplazi riskini arttırır. Gelişim
sürecindeki uzlaşılar yaşam öyküsü stratejisinin çeşitli du­
rumlara göre ayarlanmasında çok önemlidir.
Bazı uzlaşılar yaşamın erken dönemlerinde anlık tehdit­
lere karşılık yapılır ve hayatta kalmayı sağlar, ancak bunla­
rın ileri yaşlardaki uyum gücünü azaltan, geri dönüşümsüz
sonuçları olabilir. Ana karnında plasenta yetmezliğine
uğramış çocuk buna bir örnektir: bu çocuk ana karnında
büyümeden ödün verecek ve büyük olasılıkla erken (pre-
matür) doğacaktır. Ana karnında büyüme ile doğum süresi
arasındaki bu uzlaşı doğuma kadar yaşamaya olanak tanı­
mış, ancak bunun daha büyük bebek ölüm ve hastalık riski,
bilişsel yeteneklerde zayıflama ve erişkin yaşamda yüksek
metabolik bozukluk riski (Bölüm 8 'e bakınız) gibi daha
uzun vadeli bedelleri olmuştur. Bir başka gelişimsel uzlaşı
bir an önce üreme yeteneğinin kazanılması için ergenliğe
ulaşma sürecinin hızlandırılmasıdır, ancak bunun da bedel­
leri vardır. Küçük yaşlarda yetersiz beslenme ve erken ço­
cukluk döneminde istismar gibi yüksek düzeyde ciddi stre­
se maruz kalma, ergenliğe erişim sürecini hızlandırır ve bu
hızlanmış biyolojik olgunlaşmanın bedeli daha kısa erişkin
boy ve sonraki ergenlik döneminde daha büyük psikolojik
sorunlardır (Bölüm 10'a bakınız).
Bazı durumlarda bireyin bir tehdide karşı yanıtı bir
uzlaşıya doğrudan bağlı olmak yerine, daha çok yaşam
öyküsü stratejisi bileşenlerinde uygunsuz bir yeniden
düzenlenme ile ilişkilidir. Yukarıda değinilen ana karnın­
da büyüme geriliğinin sonuçları, üremenin zamanlaması
ve doğrusal büyümeye ilişkin uzlaşılara neden olmuştur.
Fakat sinirsel olgunlaşma başka yönlerden yeterince ge­
lişmediği için, ilerleyen ergenliğin adaptasyon stratejisi
beraberinde, özellikle prefrontal kortikal fonksiyon ile
ilişkili, uyumsuzlukları getirir. Biyolojik ve psikososyal ol­
gunlaşma arasındaki bu senkronizasyon bozukluğunun
sonuçları ergenlik dönemindeki risk alma ve duygusal es­
neklik davranışlarını kapsar. Sonuçlar bizzat zararlı olabi­
len eyleme dökme davranışları (örneğin, alkol ve madde
etkileri) olabildiği gibi, duygusal uyum yeteneğinin aşıl­
264 EVRİMSEL İLKELERİN TIP PRATİĞİNE UYGULANMASI
ması ve patolojik depresyon ile de İlişkili olabilir. Güncel
veriler ergenlik dönemine erken giren erkek çocuklardaki
intihar sıklığının, daha büyük bir yaşta ergenliğe giren ak­
ranlarından birkaç kat fazla olduğunu göstermiştir.
Biz menarştan sonraki birkaç yıl içinde ilk gebeliğin
oluştuğu bir şablonla evrimleştik. Gelişmiş toplumlardaki
sosyolojik değişiklikler nedeniyle şimdi ilk gebelik sıklıkla
30'lu yaşların sonlarına kadar erteleniyor. Böyle bir eğilim
insan yaşam öyküsü gerçeği ile çelişiyor, doğurganlığın
azalmasına yol açıyor ve bazıları için duygusal olarak yük
getiriyor, daha yüksek oranda ikizlik, prematürite ve fetal
anormallikler gibi doğumsal problemlere neden oluyor.
Bazı başka uzlaşılar, anında değil, daha uzun vadede
avantaj sağlarlar ve bu öngörüsel yanıtların uyumsal de­
ğeri öngörülerin doğruluğuna bağlıdır. Bölüm 8 'de tartış­
tığımız gibi bu öngörüler yaşamın erken dönemlerinde
alınan, çevre ile ilgili hatalı sinyaller veya yaşam süresince
çevrede ortaya çıkan değişiklikler nedeniyle yanlış olabi­
lir. Dolayısıyla bir erişkin, anaya veya plasentaya ait, bi­
reyin gelecekte karşı karşıya kalacağından daha fakir bir
besinsel çevre izlenimi yaratan sağlık sorunları nedeniyle,
daha büyük bir metabolik risk altında olabilir. Bu bireyler
şişmanlık yaratıcı bir ortamda insülin direnci geliştirmeye
daha yatkındırlar. Bu durum Hindistan alt kıtasında ya­
şayan insanların neden AvrupalIlara kıyasla daha düşük
merkezi yağlanma düzeylerinde Tip 2 diabet geliştirdik­
lerini açıklayabilir: bu insanlar genel olarak, kısa vücut
yapıları ve analarının fakir beslenme düzeni nedeniyle
daha küçük doğarlar. Benzer olarak, gelişmiş ülkelerde
yaşama daha kötü bir başlangıç yapanların erken ergen­
lik, şişmanlık, insülin direnci ve depresyon gibi sorunlarla
karşılaşma olasılıklarının yüksek olduğuna dair dikkate
değer kanıtlar vardır. Bu bireyler, daha düşük nefron sa­
yılarının yansıttığı gibi, normalin sürdürülmesi ve tamir
için az yatırım yaparlar ve orta yaşlarda kronik, bulaşıcı ol­
mayan hastalıklara yakalanma olasılıkları daha yüksektir.
Yaşam öyküsü açısından bu bireylerin, varlıklarının tehdit
altında olduğu kestirlminde bulundukları ve stratejilerini
erken üremeye yatırım yapacak şekilde değiştirdikleri de­
ğerlendirilebilir. Yani, tehdit edici bir çevrede bulundukla­
rı İçin daha yüksek üreme şansı yaratmaya çalışırlar. Diğer
taraftan, bireyin çok hızlı değişen bir çevrede yaşaması
veya enerjik olarak daha zengin bir çevreye göç etmesi
nedeniyle yanlış kestirimler söz konusu olabilir, dolayısıy­
la göç eden aileler özellikle risk altında bulunabilirler.
Bu tür uzlaşılar ve yaşam öyküsü stratejisindeki de­
ğişimlerle ilgili bilgiler, toplum sağlığı açısından da çok
önemli olabilir. Gelişim sürecinde beslenmenin yetersiz
veya dengesiz olduğu, gelişmekte olan ülkelerde doğan
çocuklar arasında bodur kalma sık görülen bir durumdur.
Bu durumun çocukların entelektüel gelişimi, enfeksiyon­
lara dayanıklılıkları ve şişmanlık riski ile de ilgili sonuçlan
vardır. Bu tür etkiler evrimsel ilkeler temelinde tahmin
edilebilir ve hükümetler veya ilgili kurumlar kaynakların
dağıtımı veya müdahalelerle ilgili planlama çalışmaların­
da bunları dikkate almalıdırlar.
11.4.3 Yol 3: aşırı ve kontrolsüz savunma
mekanizmaları
Bütün vücut süreçleri bireysel değişkenlikler gösterir.
Enfeksiyonlara veya toksinlere karşı savunma sağlamak
üzere gelişmiş olan süreçler aşırı ve uygunsuz biçimde
kendilerini gösterebilir ve zararlı olabilen semptomlara
yol açabilirler (Altbölüm 11.7.2 ye bakınız).
Ateş, enfeksiyonlara karşı savunma mekanizmasının
bir parçası olarak evrimleşmiştir, ancak kendisi de zararlı
olabilir. Çocuklarda ateş genellikle zararsızdır, ancak za­
man zaman uzun vadeli hastalık haline yol açan havale
geçirmeye (febril konvulsiyon) neden olabilir. Otoimmün
hastalıklar, astım ve anaflaksi gibi alerjik-atopik hastalık­
lar da benzer biçimde, normal olarak evrimleşmiş, ancak
uygunsuz ve/veya aşırı biçimde aktive olan ve hastalığa
yol açan durumlar olarak değerlendirilebilir.
11.4.4 Yol 4: evrimsel güçler savaşının kaybedilmesi
İnsanlar sürekli olarak virüsler, bakteriler ve parazitik
organizmalarla bir birlikte-evrim savaşının içindedirler
(Bölüm 9'a bakınız). İnsanlara kıyasla kısa nesil süreleri
mikroorganizmalara, savunma sistemlerimizle rekabette
önemli olanaklar sağlar. Grip virüsünün yeni suşları ve an­
tibiyotik dirençli bakteri türlerinin ortaya çıkması savun­
ma mekanizmalarımızın mikrobiyotik evrim tarafından
yenildiği durumları temsil eder. Bazı organizmalar insan
biyolojisini kendi çıkarlarına kullanma yollarını sağlaya­
cak şekilde evrimleşmeyi başarmışlardır; örneğin HIV ve
diğer retrovirüsler insan makrofajlarının ve lenfositlerinin
mekanizmalarını, bu hücrelere girmek için başarıyla kul­
 HASTALIK RİSKİNİ ETKİLEYEN IRAKSAK MEKANİZMALARIN EVRİMSEL SINIFLAMASI
lanmışlardır. Başka organizmalar insan savunma sistemle­
rini atlatmak için taklitçilikten yararlanırlar. Örneğin, bazı
organizmalar insan epitoplarına çok benzer epitoplar
geliştirmişlerdir. Bu onların immün saldırıyı atlatmalarını
sağlar, ancak bu daha sonra streptokok-sonrası glome-
rülonefrit veya romatizmal ateş gibi hastalıklara yol açan
oto-antikorların oluşumuna neden olarak, konakçı için
zararlı sonuçlar doğurur.
11.4.5 Yol 5: evrimsel sınırlamaların sonuçları
Evrimsel tarihimizin ve evrimsel "tasarım" ile ilgili ödünle­
rin klinik tıpta ifadesinin birçok yolu vardır.
Apandisit, soy hattımızın daha eski üyelerinin tümüyle
vejeteryan olduğu ve diyetlerini oluşturan otlar ve yap­
rakları sindirmek için daha uzun sindirim süresine ihtiyaç
duyduklarında gereken daha geniş sindirim kanalının bir
parçası olan, ancak insan sindiriminde herhangi bir fonk­
siyonu olmayan, çekuma bağlı küçük bir kesesinin enfek­
siyonundan kaynaklanır. Hala bütünüyle vejeteryan olan
bazı primat türleri vardır ve bir veya iki tür, beslenmenin
sürdürülebilmesi için, selülozu bakteriyel olarak parçala­
ması gereken, geviş getiren hayvanlarınkine daha yakın,
daha geniş sindirim sistemi kanallarına sahiptirler. Gelişmiş
ülkelerdeki yüksek apandisit sıklığı (yaşam boyu risk%7-8),
sindirim sistemi tasarımımızdaki bu kusuru gösterir.
Retinanın fibrovasküler dış tabakası, altındaki retinal
pigment epitelinden ayrılırsa "kopmuş retina" ortaya çı­
kar. Sonuçta oluşan kanama ve nedbe dokusu, retinanın
yeniden kaynaştırılması için lazer cerrahisi ile tedavi edil­
mezse, hızla görme kaybına yol açar. İnsanlarda, retinanın
tabakalarının düzenlenmesi nedeniyle, optik sinirin ışık
reseptörlerine bağlanmak üzere liflerini dağıttığı yerde
bir kör noktaları da vardır. Hem kör nokta, hem de retina
kopması problemi memeli gözünün evrimleşme süreci­
nin sonuçlarıdır (Bölüm 2'ye bakınız). Bütün türler için bu
böyle değildir: göz hayvan evrimi sürecinde, birbirinden
bağımsız olarak en az 40 kez evrimleşmiştir ve göz yapı­
ları taksonlar arasında birbirinden çok farklıdır. Kafadan-
bacaklıların (mürekkep balığı ve ahtapot) gözleri omur­
galıların gözlerine çok benzer yapıdadır, ancak retina ta­
bakaları fotoreseptörler önde, sinirler ve damarlar arkada
olacak biçimde, doğru şekilde dizilmiştir ve kör noktaları
yoktur. Gözün bu çoklu evrimsel kökeni daralan evrimin
klasik bir örneğidir, ancak memeli gözünün bu özel yapı­
265
sı ve bundan kaynaklanan hatalar evrimin bir mantığı ve
yönü olmadığı basit gerçeğine vurgu yapar.
Zor doğum veya distosi yaygın bir problemdir. Pale-
olitik dönemde gebeliklerin %15 kadarının, çoğu zorluk
veya kanamaya bağlı, ana ölümü ile sonuçlandığı tah­
min edilir. Bu büyük bir beyin ve iki ayak üzerinde durma
arasındaki evrimsel uzlaşının sonucudur. Gebelik süresi,
doğumu tehlikeye atmadan ana karnında en yüksek dü­
zeyde sinirsel gelişimi elde etmek üzere ayarlanmıştır. Bu­
nun sonucu, fetüs büyük veya ana küçük ise veya pelvisin
şeklinde bir bozukluk varsa ortaya çıkacak zor doğum
riskidir. İlginç olarak distosi, evcil türlerin vahşi akrabala­
rından daha küçük olduğu, evcilleştirilmiş, tek yavru do­
ğuran sığır, koyun gibi hayvanlar arasında da yaygındır.
Bel ağrısı bir genel pratisyenin en çok karşılaştığı ya­
kınmalardan birisidir ve birkaç milyon yıl önce, dört ayaklı
öncüllerin iki ayaklı bir duruşa uyum sağlamalarıyla ortaya
çıkan iskeletsel ödünün sonucudur. İskelet yapımız dört
ayaklı atalarımızınkinden kademeli olarak adapte edilmiş,
yürüme ve koşma yeteneğinin geliştirilmesiyle daha da
fazla taviz verilmiştir. Büyük bir baş ve hatırı sayılır gövde
ağırlığı nedeniyle, spinal disklerin mekanik olarak hasar-
lanmasına bağlı bel ağrısı potansiyeli yüksektir.
İnsanlar, hava yoluna giren besinin solunumu tıkama­
sıyla, bazen ölümcül olarak, boğulurlar. Akciğerler, karasal
hava soluyan omurgalılar ilk evrimleştiklerinde, sindirim
sistemin bir uzantısı olarak evrimleşmişlerdir. Dolayısıyla
solunum ve sindirim kanallarının üst uçlarında ortak bir
borunun kullanıldığı bir durum söz konusudur. Bu durum
bazı riskler doğurur, ve epiglottis boğulmayı önlemeye
çalışan bir mekanizma olsa da, zaman zaman bu temel
tasarım hatası kendisini gösterir.
Bir başka örnek, uykunun hızlı göz hareketleri döne­
minde, yumuşak damak ve epiglottisin yukarı hava yolu­
nu kapattığı, tıkayıcı uyku apnesidir. Uykunun bu döne­
minde birçok postür kasının tonusu azalmıştır. Bu durum,
(çok tuhaf bir yüz ve boyun anatomisine sahip olmak üze­
re seçilmiş buldog dışında) hiçbir hayvanda bulunmayan
ve hava yolu açıklığını koruyan kaslar dışındaki kaslar
için hiç önemli değildir. İnsanlarda bu problem larinksin
konuşma için gerekli şekil ve pozisyon değişikliğinden
kaynaklanmıştır. Bu problem, yağ birikiminin farinks ve
larinksin şeklini bozması nedeniyle, şişmanlıkta daha da
abartılı hale gelir.
266 EVRİMSEL İLKELERİN TIP PRATİĞİNE UYGULANMASI
Meme kanserlerinin yaklaşık %1 kadarı erkeklerde gö­
rülür ve kadınlardakine benzer bir prognoza sahiptir. Er­
keklerin memelere ihtiyacı yoktur, fakat yumurtalık hor­
monları memenin tam gelişimi için gerekli olduğu halde,
meme mimarisinin alt yapısı eşeye özgü değildir. Meme­
nin erkeklerde (üzerinde meme başları bulunan geniş
ve düz bir göğüs kafesinin cinsel çekiciliği dışında) bir
önemi olmadığına göre, atalardan kalan bir miras olduğu
düşünülebilir. Ancak, erkek memesi nötral mutasyonlar
sürecinde tamamen kaybolma noktasına kadar gerileme­
miştir, çünkü ilgili genler dişilerde meme gelişimi ve lak-
tasyon için, dolayısıyla neslin devamı için vazgeçilmezdir.
Atalardan miras kalan ve çok az değeri olan başka
özellikler, genlerin tümüyle inaktif hale gelmesine kadar
süren nötral mutasyonlarla hemen tümüyle gerilerler.
İnsanlarda pek çok koku reseptörü bu tür regresyonlar-
la fonksiyonlarını yitirmiştir; insanlar köpeklerin sahip
olduklarının ancak yarısı kadar koku reseptörü genine
sahiptirler, ancak insanlar koku duyusuna bağımlılıkları
en alt seviyede olacak şekilde evrimleştiklerinden fonksi­
yonel reseptörlerin kaybının uyum yeteneğine etkisi çok
azdır veya yoktur.
11.4.6 Yol 6: dengeleyici seçilim yoluyla zararlı bir
alelin sürdürülmesi
Normal olarak, orta yaştan önce bir hastalık şeklinde ken­
disini gösteren zararlı mutasyonlar populasyondan hızla
elenirler, fakat bazı çekinik hastalıkları veren aleller po-
pulasyonda göreceli olarak yüksek oranlarda korunurlar.
Bunun olabilmesi, alelin varlığını sürdürmesi için pozitif
bir seçilimi gerektirir ve bu da heterozigot durumun bir
uyum gücü avantajı sağladığını düşündürür.
Orak hücre hastalığında, (î-globin geninin mutasyona
uğramış aleli için homozigotluk, hemoglobinin düşük ok­
sijen kapasitesinde olması halinde kırmızı kan hücreleri­
nin orak şeklini almasına neden olur. Sonuçta ortaya çıkan
kronik doku hipoksisi kalp kasını, beyni ve başka organla­
rı etkiler ve yaşam beklentisini azaltır. Bu durum hetero-
zigotlarda daha hafif olsa da vardır, ancak onlar da orak
şeklini almış kırmızı kan hücreleri sıtma parazitine karşı
dirence neden olarak bir avantaj sağlarlar. Bunun sonu­
cunda, orak hücre aleli, örneğin Afrika'da Sahra Çölü'nün
güneyinde, sıtmanın endemik olduğu bölgelerde pozitif
olarak seçilmiştir. Benzer bir heterozigot avantajı, globin
sentezinde dereceli bir değişiklik görülen bir hemoglobi-
nopati olan, (3-talasemi için de söz konusudur; bu durum
en yaygın olarak Akdeniz kökenli insanlarda görülür.
Glukoz-6 -fosfat dehidrogenaz (G 6 PD) NADPH üretimi
için gereken anahtar bir enzimdir. Kırmızı kan hücrelerin­
de azalmış G 6 PD aktivitesi, sıtma parazitlerinin en öldü­
rücüsü olan Plasmodium falciparum istilasına karşı korun­
ma sağlar. Bu enzim eksikliği çok yaygındır ve özellikle
Afrika, Asya ve Akdeniz kökenlilerde olmak üzere, dünya
populasyonunun % 6 'sında görülür. Etkilenen gen X kro­
mozomu üzerinde bulunduğu için, semptomatik hastalık
ağırlıklı olarak erkeklerde görülür (Bölüm 3'e bakınız). Mu-
tasyonun, birçok kez oluştuğuna işaret eder şekilde, pek
çok farklı şekli vardır ve varlığını koruması P. falciparum'a
bağlı sıtmanın yaygın olduğu bölgelerle ilişkilendirilebi-
lir. Normal olarak, göreceli G 6 PD yetersizliği gizli seyre­
der, ancak birey bakla fasulyesi ile karşılaştığında (favizm)
veya primaquine gibi bazı ilaçları aldığında akut hemoli-
tik anemiye neden olabilir. Ayrıca, yenidoğanda uzamış
sarılığın nedeni olabilir.
Yukarıda sıtmaya bağlı olarak verilen örnekler dışında,
dengeleyici seçilim için kanıtlar daha spekülatiftir, fakat
bu mekanizma belirli bir alelin frekansının yüksek ve ho-
mozigot genotipin zararlı olduğu durumlarda en uygun
açıklamadır. Kistik fibrozis, örneğin akciğerlerdeki epitel
dokusunda önemli olan, klor-salgılayıcı kanalların bozuk
olmasıyla karakterize bir hastalıktır. Homozigotlarda bu
durum, akciğerlerde tekrarlayan enfeksiyonlar ve hırıltılı
solunuma neden olan, çok viskoz bir sekresyon oluşması­
na yol açar. Aynı zamanda bağırsak problemleri de vardır.
AvrupalIlardaki en yaygın otozomal resesif durumdur ve
heterozigot durumun tifo veya diğer ishal yapan hasta­
lıklara veya tüberküloza karşı bir koruma sağladığı öne
sürülmüştür.
11.4.7 Yol 7: Eşeysel seçilim, rekabet ve sonuçları
Eşeysel seçilim ve erkekler arasında dişilere erişim ve di­
şiler arasında en çok arzu edilen eşleşmeler için rekabet
evrimimizin merkezi bir parçasıdır. Bunun bugünkü yaşa­
mımızda da yankıları vardır. Grup yapısı içinde bu karak­
terleri baskılamak için duygusal ve bilişsel davranışlar ge­
liştirmiş olsak da, eşeysel seçilimin yankıları, sağlıkla ilgili
 HASTALIK RİSKİNİ ETKİLEYEN IRAKSAK MEKANİZMALARIN EVRİMSEL SINIFLAMASI
önemli sonuçlarıyla birlikte ortaya çıkabilir, insan özellik­
lerindeki eşeysel dimorfizm, erkekler için bütün yaş grup­
larında daha yüksek ölüm oranlarıyla kendisini gösterir.
Hemen bütün toplumlarda erkekler için beklenen ömür
kadınlarınkinden daha kısadır. Bu farklılığa en büyük kat­
kıyı yapan, erkeklerin daha fazla riskli etkinliklere girme
ve şiddete başvurma eğilimidir. Yakın zamana kadar er­
kekler, onurları için birbirleriyle düello ederlerdi. Erkekler
daha hızlı araba kullanırlar ve bir trafik kazasına karışma
olasılıkları daha yüksektir. Erkekler mal edinmeye çalışma
konusunda daha agresif davranırlar, dolayısıyla şiddet
içeren bir suça karışma, ateşli silahla veya bıçakla yaralan­
ma risklerine daha açıktırlar. Erkek beyninin bu özellikle­
rini, erkek ve kadınların rollerindeki evrimsel farklılıkların
ve en yüksek uyum gücünü elde etmeye yaklaşımların­
daki değişikliklerin göstergesi olarak anlamak olasıdır. Er­
kekler, etkin olarak diğer erkeklerle rekabet etmeye veya
kadınları en uygun eş oldukları konusunda ikna etmeye
çalışırlar. Bu farklılıklara bir başka olası örnek, bir babanın
üvey evladını öldürme olasılığının bir babanın biyolojik
çocuğunu öldürme olasılığından yüksek olmasıdır.
Bu yorumda, eşeysel seçilimin bu tür davranışların
evrimsel temellerini açıklayabilmesine karşılık, insanların
grup içinde yaşamaya uygun davranışlar konusunda, kül­
türel ve evrimsel olarak yönlendirilen beklentilerle, kararlı
toplumlarda yaşamak üzere evrimleştiklerini vurgulamak
önemlidir. Bu grup kuralları bazı davranışların bir düzey­
de yüceltilmesini gerektirmiş, bunun sonucunda da, Bö­
lüm 1 0 'da tartışıldığı gibi, biyolojik evrimimizi etkileyecek
bir çevre yaratmıştır.
11.4.8 Yol 8: demografik tarihin getirdikleri
İnsanlar Afrika'dan dünyaya son 60.000 yılda yayılmışlar­
dır (Bölüm 6 'ya bakınız). Bunu yaparken sıklıkla genetik
çeşitliliği azaltan darboğazlardan geçmiş veya kurucu
etkisi nedeniyle başka durumlarda nadir görülecek mu-
tasyonların görülme sıklığının arttığı, küçük izole popu-
lasyonlar halinde yaşamışlardır. Bu süreçlerin her birisi
hastalık örüntüsünü etkileyebilir.
Tay-Sachs hastalığı özellikle Askenazi yahudilerinde,
çocukları etkileyen, nadir, yıkıcı bir nörodejeneratif hasta­
lıktır. Bu grup, kültürel nedenlerle kendilerini üreme açı­
sından diğer toplumlardan izole etmişlerdir. Bu nedenle
ortaya çıkan ve Askenazi soyunu oluşturan üreme popu-
lasyonunun küçüklüğü nedeniyle söz konusu alel frekansı
267
yüksektir. Benzer olarak, nadir glikojen-depo bozukluğu,
Gaucher hastalığı Fransız kökenli KanadalIlarda orantısız
olarak yüksek oranda bulunur. Şimdi nüfusu birkaç milyo­
nu bulan bu grup, onyedinci yüzyılda sayıları 1000 çiftten
fazla olmayan bir topluluk tarafından oluşturulmuştur
(tesadüfen, bu grupta önemli sayılacak bir Tay-Sachs has­
talığı frekansı da bulunmaktadır).
Genetik sürüklenme rastgele örneklemenin bir biçimi
sayılabilir ve sıklıkla populasyonlar arasındaki farklılıkları
açıklamak için kullanılır. Eğer bir populasyonun çok küçük
bir bölümü, örneğin göç nedeniyle, izole hale gelirse, bu
küçük populasyondaki alellerin dağılımı ana populasyon-
dakilerini temsil etmeyebilir. Ana populasyonda bulunan
aleller ondan köken alan populasyonda bulunmayabilir
veya kurucu populasyonda nadir olan bir alel, örnekleme
hatası (rastgele sürüklenme) ile ondan köken alan popu­
lasyonda daha yaygın hale gelebilir (Bölüm 3'e bakınız).
Dolayısıyla, zararlı bir mutasyon seçilimle ortadan kaldı­
rılm ad an , küçük toplulukta sabit hale gelebilir. Büyük
bir populasyonun içinde de, kısmen izole edilmiş ve sü­
rüklenmenin etkisini ön plana çıkaran (Askenazi yahu-
dileri gibi) alt populasyonlar olabilir. Bir populasyondaki
tercihli çiftleşme de kurucu etkisini arttırabilir (Bölüm 3'e
bakınız).
Doğu Asya'da, düşük alkol toleransına neden olan,
aldehid dehidrojenaz Tip 1 eksikliğinin yüksek görülme
sıklığının, küçük kurucu populasyonunun Doğu Asya'ya
göç etmesiyle ortaya çıkan sürüklenmeden kaynaklan­
dığı düşünülmektedir. Modern Fin populasyonu, Baltık
Denizini geçerek Avrupa'dan göç etmiş, ve coğrafya ve
iklim koşulları nedeniyle göreceli olarak izolasyon koşul­
larında yaşadıkları için bir dar boğazdan geçmiş, çok kü­
çük bir populasyonun devamıdır. Kısmen bunun sonucu
olarak, Finlandiya'daki hastalık örüntüsü Avrupa'nın geri
kalanından farklıdır (Bölüm 3'e bakınız). Burada Hunting­
ton hastalığı, kistik fibrozis ve fenilketonüri sıklığı düşük,
ancak genetik temelli bazı nadir metabolik hastalıkların
sıklığı yüksektir. Finlandiya'da tip 2 diabet ve kalp-damar
hastalıkları riski çok yüksektir. Bu durumun genetik belir­
leyicileri üzerinde yoğun araştırmalar yapılsa da, Finlilerin
özel diyetleri ve yaşam koşulları da açıklayıcı faktörler ara­
sında yer alabilir.
Geriye doğru, bir kurucu etkisine kadar haritalanabi-
len ve tercihli çiftleşme ile sürdürüldüğü tespit edilebilen
pek çok nadir hastalık vardır. Klasik örneklerden birisi
Avrupa'nın soylu ailelerindeki hemofili örüntüsüdür. Bi­
268 EVRİMSEL İLKELERİN TIP PRATİĞİNE UYGULANMASI
reyler birbirine ne kadar yakın akraba ise, bir ortak atadan
gelen zararlı bir aleli taşıma riskleri o kadar fazladır. Farklı
toplumların, yakın akrabaların eşleşmesi konusunda çok
farklı görüşleri vardır. Antik Mısır'ın soylu aileleri arasın­
da kardeş evlenmelerinin yaygın olduğu görülmektedir.
Bugün bile, bazı toplumlarda kuzenler arası evlenmelere,
mirasın korunması, zenginliğin ve gücün yoğunlaştırıl­
ması amacıyla başvurulur.
Hastalıkların coğrafik dağılımlarına, evrimsel bir parça­
sı da bulunan, başka açıklamalar getirilebilir. (3-talasemi
ve orak hücre hastalığı gibi hemoglobinopatilerin coğra­
fik dağılımı ile geçmişteki sıtma hastalığı dağılımı arasın­
daki ilişkiyi daha önce tartıştık. İnsanlar dünyanın değişik
bölümlerinde hastalık risklerini etkileyebilecek fenotipik
varyasyonlar geliştirmişlerdir. Örneğin, soluk benizli kişi­
lerin deri kanserine yakalanma olasılıkları yüksektir. İnek­
lerin evcilleştirildikleri yerlerde, laktaz enziminin ve do­
layısıyla sütün bebeklik sonrası diyetin bir parçası olarak
korunmasına izin veren mutasyonlar sürdürülmüştür.
11.5 Kültürel evrim ve hastalık
Bu kitabın odağında olmadığı halde, kültürel evrimin sağ­
lık ve hastalık örüntülerinin dağılımında önemli bir rol oy­
nadığını da hatırlamak önemlidir. Pek çok kültürel eylem
sağlımız üzerinde etkilidir; örneğin, genç insanlar üzerin­
deki, sigara içme veya uyuşturucu kullanımı ile ilgili akran
baskısı gibi kültürel etkenler. Öte yandan, damar yoluyla
uyuşturucu kullanımı, HIV enfeksiyonu ve AIDS örüntü-
sünü açıklayan pek çok sosyal faktörden birisi olmuştur.
Daha uç bir örnek olarak, matem ayinlerinin bir parçası
olan yamyamlık ritüelleri Yeni Gine'nin ilkel insanlarında
görülen bir prion hastalığı olan Kuru'ya yol açmıştır. Ge­
lişmiş toplumlarda diyet, son yüzyılda kırmızı et, özellikle
sığır eti tüketiminin giderek artmasıyla önemli ölçüde de­
ğişime uğramıştır. Et tüketimi insanlarda benzer bir prion
hastalığının, (sığırlardaki deli dana hastalığı denilen, sün-
gerimsi ensefelopatiye eşdeğer) Creuztfeld-Jakob hasta­
lığının yeni bir varyantını ortaya çıkarmıştır.
11.6 Evrimsel perspektifler ve kanser
Bu kitabın önceki bölümleri başlıca hastalık ve ölüm ne­
denlerinden birisini, kanseri, kapsamlı olarak tartışmadı.
Malign hastalıklar, modern toplumlardaki nüfusun yakla­
şık yüzde 30'unu etkileyecektir. Neoplazi tek bir hastalık
olgusu değildir: bir hücre populasyonunun kontrolsüz bi­
çimde, klonal olarak çoğalmasına yol açacak pek çok yol
vardır. Bu kanserin ayırıcı özelliğidir. Bu bölümde malign
neoplazi olgusunu hastalığa neden olan bazı evrimsel yo­
lakları göstermek için kullanacağız. Asbestoza bağlı me-
zotelyoma gibi bazı özel ve ender görülen kanser türleri
tek bir başlatıcı olayla tanımlanabilse de, görünürde yay­
gın olan kontrolsüz hücre çoğalmasına neden olan yo­
lakların karmaşıklığı, genel olarak kanserlerin -hatta tek
bir kanser türünün - tek bir nedeni olmadığı, dolayısıyla
önlenmesi ve tedavisi için kestirme bir yol bulunmadığı
anlamına gelir.
Bu kitabın önceki bölümlerinde (Bölüm 2) seçilimin
düzeyleri konusunda bir tartışma sunmuştuk. Richard
Davvkins'in en önemli savı, seçilimin genin farklı hayatta
kalma gücüne bağlı olduğu kavramına dayandırılmış ve
bu onun bireysel organizmaların, belirli genlerin diğer
genlerle aktarım yoluyla birlikte hayatta kalmalarını sağ­
layan bir işbirliği içinde çalıştığı, geçici bir koalisyon oldu­
ğunu ileri sürmesine yol açmıştır. Bu kavram kısa sürede
bencil gen terimine indirgenmiş, ne yazık ki Davvkins'in
kitabına başlık olarak seçtiği bu deyişin içerdiği meca­
zi anlam kafa karışıklığına neden olmuştur. Diğer evrim
biyologları organizmanın kendisine odaklanmayı tercih
ederler, çünkü organizma fonksiyonel seçilimin ve farklı
üreme başarısının birimidir. Her iki bakış açısı da yararlı­
dır. Fakat başka organizasyon basamakları da vardır. Grup
seçilimi kavramı Bölüm 2'de tanıtılmış ve sınırlılıkları tartı­
şılmıştır. Teorik değerlendirmeler grup seçiliminin işlediği
durumların çok sınırlı olduğunu göstermiştir.
Ancak kanser söz konusu olduğunda, hücre seçilimin
birimi olarak görülebilir. Hücre genlerin bir koalisyonu­
dur ve klonal genişleme bir hücre dizisinin çevresindeki
diğer hücrelerin (yani taşıyıcıları olan vücudun) zararına
çoğaldığı bir durum olarak görülebilir. Kanser hücresi di­
zisi, büyümesini durduran normal süreçlerin üstesinden
gelebilen bir yeteneğe sahip olarak değerlendirilebilir.
Hücreler bu yetenekleri nedeniyle etkin olarak seçilmiş­
lerdir, çoğalır ve otonomi kazanırlar. Çok hücreli organiz­
maların hücrelerin evrimleşmiş koalisyonları olduğun­
dan hareketle Mel Greaves, kanserin tek hücrelikle ilgili

çıkarların etkinlik kazandığı ve seçilimin hücre düzeyinde
işlediği bir soyaçekim durumu olduğunu ileri sürmüştür.
Dolayısıyla kanserin yakınsak nedeni klon içinde ortaya
çıkan belirli bir hücre dizisine çoğalma avantajı sağlayan
somatik mutasyonlar olarak görülebilir. Ancak evrimsel
süreçler bu hücrelerin seçilim yarışını kazanmalarını sağ­
layan esas nedenleri ortaya koyar. Dahası, sindirim sistemi
epiteli, deri ve immün sistemde olduğu gibi birçok doku,
hücre çoğalması yönünden çok aktiftirler ve dolayısıyla
mutasyonel anormallik olasılığı daha yüksektir.
Çok hücreli bir canlının doğasını düşünün: sonuçta
birçok hücre tipine farklılaşan ve sınırlı bir tamir kapasi­
tesine sahip organları oluşturan tek bir pluripotent hüc­
re ile başlayan yaşam öyküsü sonuçta kök hücrelerin alt
populasyonlarına bağımlıdır. Bu organizmanın sıklıkla
sadece hücre büyümesini ön plana çıkarmakla kalma­
yıp, gelişimini aynı zamanda programlı hücre ölümünün
(apoptozis) de düzenlenmesini içerecek şekilde organize
etme gereksinimi vardır. Bu kontrol katmanlarının her
birisinden mutasyonel kaçış malign gelişmeler için olası
bir yoldur. Ancak, malign bir oluşuma dönüşebilecek bir
mutasyona uğrayan pek çok hücre, klonun büyüme ve
otonomi kazanma yeteneğine kısıtlamalar getiren biyo­
lojik darboğazlarda hayatta kalamaz. Dolayısıyla kanser
genel olarak, büyüyen klonunun örneğin damarlanmayı,
yayılmayı sağlamak üzere fiziksel bariyerleri yıkmayı ve
immün gözetim mekanizmalarının işgalini içeren birden
fazla mutasyonunu gerektirir. Bu faktörler etkin olarak bir
çeşit seçilim gibi görülebilecek bir çevresel meydan oku­
ma oluştururlar.
Bunların ötesinde bir başka olgu somatik mutasyon-
ları teşvik eder: en azından bakterilerde, SOS yanıtı adı
verilen ve stres altında iken mutasyon hızını arttıran bir
mekanizma vardır. Böyle bir yanıtın uyum gücü açısın­
dan yaratacağı avantaj göz önüne getirilebilir ve benzer
yanıtların stres altındaki ökaryotik hücrelerde de ortaya
çıktığına ilişkin bazı kanıtlar vardır; örneğin genişleyen bir
klonun merkezinde ortaya çıkabilecek hipoksi koşulların­
da ilave mutasyonlar damar oluşumunu hızlandırabilir ve
klonun daha da gelişmesini sağlayabilir. Kanserle ilişkili
bazı başka mutasyonlar hücre çoğalmasını ve yaşlanma­
sını ilgilendirmektedir.
Avantaj sağlayan mutasyonların "başarılı" kanserlerde
zaman içinde birikime uğradığını gösterir kanıtlar bulun­
EVRİMSEL PERSPEKTİFLER VE KANSER 269
muştur (Şekil 11.2'ye bakınız). Aslında, Greaves kanserin
karmaşık organizmaların "içsel evrimsel cezası" olarak
görülebileceğini ileri sürmüştür: bir taraftan DNA kopya­
lama ve tamir işlemlerinde tam doğrulukla eşlenmeyen
genetik rekombinasyonların sağladığı avantajların sonu­
cudur, ama diğer taraftan da pek çok doku türlerinde sür­
dürülen prolifératif etkinliğe bağlıdır.
Evrimsel bakış açısı kanserle ilgili olarak, bu mikroev-
rimsel kavramın ötesinde, mutasyonların ortaya çıkma
ve sürdürülme risklerinin artışı ile İlgili mekanizmalara
açıklama getirebilir. Bu bölüm bu konuda geniş kapsamlı
bilgi vermeyi amaçlamamaktadır, ancak farklı evrimsel
yolakların bu sürece nasıl katkıda bulunabilecekleri gös­
terilmeye çalışılacaktır.
11.6.1 Evrimsel olarak yeni çevreler ve kanser
Bir grup kanser yeni çevrelerle ve toksinlerle karşılaşma
sonucu ortaya çıkar gibi görünmektedir: katran gibi ev­
rimsel olarak yeni birçok toksin içeren sigara dumanı ile
akciğer kanseri arasındaki ilişki iyi anlaşılmıştır. Katrana
bağlı özel bir etiyolojiye sahip ilk kanser, iste bulunan kat­
ranın etkisiyle baca temizleyicilerinde görülen skrotum
kanseridir. Yüksek seviyede gamma ışınlarıyla karşılaşma
ile ilişkili kanser riski, basit olarak organizmaların yüksek
arka plan radyasyonu içeren ortamlarda yaşamak üzere
evrimleşmediklerini, bu nedenle ortaya çıkan mutasyo­
nel hasarla başedecek DNA tamir mekanizmalarına sahip
olmadıklarını ifade eder.
Toplumların birbirinden çok farklı yaşam şekilleri, ev­
rimsel olarak yeni toksinlerle karşılaşma riskinde, bazı
kanserlerin dağılımındaki değişikliklerde ifadesini bulan
değişkenliği doğurur. Pipo içme daha çok dudak ve dil
kanseri ile ilişkili iken, sigara içme akciğer kanseri ile ilişki­
lidir. Tütün çiğneme ağız kanseri riskinin artmasına neden
olur. Et tüketiminde artış ve diyetle alınan liflerde azalma
kolon kanseri ile ilişkilendirilmiştir. Yüksek derecede tuz­
lu, turşu şeklindeki besinler mide kanseri ile ilişkili olarak
görülmüştür ve AvrupalIlarda son birkaç onyıldır görülen
mide kanseri sıklığındaki azalmanın, tuzlu turşu şeklinde­
ki besinlerin ahırımdaki azalmaya bağlı olduğu öne sürül­
müştür. Fazla miktarda alkol tüketimi özofagus ve mide
kanseri ve olasılıkla meme kanseri ile ilişkilidir.
270 EVRİMSEL İLKELERİN TIP PRATİĞİNE UYGULANMASI
Patoloji
Norm al kolorektal epltel
"O" O "O
A beran kriptik odaklar
displastlk kriptler
O O
0
o Şekil 11.2 Kolorektal kanserde çoklu
In situ kanser
Invaziv kanser
'’J ' O O Cancer: the Evolutionary Legacy. Oxford
M etastaz
11.6.2 Yaşam öyküsü özellikleriyle ilişkiler
Bazı neoplaziler belirli plastisite dönemleriyle ilişkilendiri-
lebilirler ve bu bazı kanserlerin yaş dağılımını açıklar, ö r­
neğin, böbreğin Wilms tümörü veya kasa ait rabdomiyo-
sarkom gibi yaşamın erken dönemlerinde prolifere olan
dokuların tümörleri genel olarak çocukluk çağı tümörleri
olarak ortaya çıkarlar. Bir kemik tümörü olan osteosar­
kom genel olarak ergenlik dönemi civarındaki hızlı kemik
büyümesi döneminde görülür. Buna karşılık, kolon kan­
seri gibi pek çok epitelyal kanser riski bireyler yaşlandıkça
artar, çünkü bu dokular yaşam süresince yenilenirler ve
çoklu mutasyon riski yaş ile birlikte artar (Şekil 11.2).
In situ kanser, invaziv bir kanseri oluşturmak üzere
mutasyonların birikim sürecinin başladığı, ancak gereken
bütün mutasyonların henüz ortaya çıkmadığı kanser ön­
cesi bir lezyondur. İlerleyen yaşla birlikte, ortaya çıkacak
ilave somatik mutasyon riski artar. Meme ve prostat orta
yaşlarda in situ kanser görülme sıklığının yüksek olduğu
iki dokuyu temsil eder ve bireyler yaşlandıkça bunların
M u ta n tg e n o tip
kazanımı
APC
RAS
+
DCC
DPC4
10-40 yıl
JV-18
NFİ GAP
+
mutasyonların birikimi. Soldaki sütun
P53
histopatojik gelişimi, sağdaki sütun
NM53 ise tanımlanmış genetik değişimleri
göstermektedir. (Greaves M (2000)
University Press, Oxford'dan izin alınarak
ve değiştirilerek aktarılmıştır.)
daha çoğu tam olarak malign oluşumlara dönüşürler. Bu­
rada, mikroevrimsel süreçlerin birikici doğası ile benzerlik
açıktır.
Meme kanseri üreme davranışını etkileyen kültürel de­
ğişimlerin hastalık riskini etkilemesine bir örnektir. Yüzyıl­
lardır evlenmemiş kadınların meme kanserine yakalanma
olasılığının daha yüksek, ancak cinsel birleşme ile bulaşan
papilloma virüsü enfeksiyonunun indüklediği serviks kan­
serine yakalanma riskinin düşük olduğu bilinmektedir.
Evlenmemiş kadınlar ergenlik çağına ulaşmalarından me­
nopoza kadar hiç kesintiye uğramayan, östrojen ve pro­
gesteron değişkenliği döngüsü ile karakterizedirler ve hiç
süt vermemişlerdir. Bir kadının çocuk sayısı ne kadar fazla
ise meme kanseri riski o kadar azdır. Bir avcı-toplayıcı ka­
dının yaşamı boyunca, gebelik ve emzirme dönemleri ile
kesintiye uğradığı için, sadece 150 kadar menstruel dön­
güsü olabilirken, modern bir batılı kadın 500 döngüye
sahiptir. Dolayısıyla bu iki kadının hormonlarla karşılaşma
biçimleri birbirinden farklıdır. Bunun sonucunda, modern

kadının süt kanalları epiteli üzerinde östrojen ve proges­
teron tarafından oluşturulan ve süt üretimi ve laktasyon
tarafından kesintiye uğratılmayan, sürekli bir prolifératif
stres vardır. Laktasyonun kendisi süt kanalları epitelinin
kaybedilmesine ve yenilenmesine yol açarak somatik
mutasyonlara uğramış hücreleri uzaklaştırır. Kadınların
bebeklerini sadece sağ memeleriyle besledikleri bir Çin
toplumunda kanser sol memede daha sık görülür. Bu da
epitel hücrelerinin süt içinde kaybedilmesinin gerçekten
koruyucu olduğunu gösterir. Değişen yaşam koşullarını
ve evrimsel yenilikleri yansıtan, daha zayıf kanıtlarla des­
teklenen başka faktörler de bulunabilir. Modern sütçülük
sistemlerinde sütün büyük bir bölümü yeniden hamile
kalmış sığırlardan elde edilir ve dolayısıyla süt yüksek se­
viyelerde progesteron ve ostrojen içerir; süt tüketimi ile
gelecekte meme kanseri olma riski arasında ilişki olduğu­
nu düşündüren veriler vardır. Hormon-replasman tedavisi
yumurtalık hormanlarının döngüsel etkinliğini menopoz
sonrasına uzatır. Bisphenol A ve bazı başka plastikleştirici
bileşikler, bazı böcek ilaçları, doğrudan veya bazı meta-
bolitleri nedeniyle, ostrojenik veya anti-androjenik olabi­
lirler. Bir başka faktör, beslenme düzenimizdeki belirgin
değişikliklere bağlı olarak, insüline benzer büyüme faktö­
rü 1 düzeylerinin artmış olması ve bu nedenle mutasyona
uğramış hücrelerin klonal genişlemesi üzerinde daha az
baskı bulunmasıdır. Birçok kanser ileri yaş hastalığıdır. Bö­
lüm 5'de tartışılan yaşlanmanın sonuçlarından birisi tamir
mekanizmalarına yatırım kapasitemizin giderek azalma­
sıdır. Bu yaşlanmanın "tek kullanımlık soma" modelidir ve
DNA tamir kapasitesinin gerçekten yaşla azaldığına dair
deliller vardır; bu yaşla birlikte artan kanser riskinde rol
oynayabilir.
Diğer taraftan basitçe, çevresel mutajenlerle karşılaş­
ma riskinin kümülatif olarak artacağı göz önünde tutu­
larak, daha uzun yaşamanın daha fazla spontan somatik
mutasyona izin vereceği ileri sürülebilir. Beklenen yaşam
süremiz önceki 150.000 yıl boyunca görece sabit kaldı­
ğı halde, son birkaç yüzyılda dramatik olarak artmıştır.
Bu, yaşadığımız çevrede bizi daha fazla mutajenle karşı
karşıya bırakan belirgin değişikliklerle birlikte, kanser ve
yaşlanma arasındaki ilişkiyi açıklayan, basit bir stokastik
model ortaya çıkarır.
Kök hücrelerin dokularda neoplastik potansiyelleriyle
varlıklarını sürdürmeleri antagonistik pleiotropi için bir
örnektir: kök hücrelerin varlığı yaşamın erken dönemin­
EVRİMSEL PERSPEKTİFLER VE KANSER 271
de doku büyümesi ve tamiri için bir uyum avantajı sağ­
lar, ancak yaşamın sonraki dönemlerinde neoplazi riskini
arttırır.
11.6.3 Kanser ve evrimsel güçler savaşı
Bazı kanserlerin yavaş seyirli, kronik hastalıklarla ilişkisi
vardır. Kaposi sarkomu AIDS ile, hepatokarsinom hepatit
B ile ve serviks kanseri insan papilloma virüsü ile ilişkilidir.
Bu ajanların insan immün sistemini aldatacak yetenekleri
vardır ve hücre proliferasyonu ve inflamasyona yol açarak
kanseri tetiklerler.
Koriokarsinom plasentadan köken alan, anayı işgal
eden ve metastaza yol açan alan nadir bir kanserdir.
Plasenta, anadan farklı bir genoma sahip olan, gebelik
materyaline ait bir dokudur. Ancak plasentalı memeliler
fetoplasental ünitenin immünolojik olarak reddedilmesi­
ni önlemek için mekanizmalar geliştirmişlerdir ve aslında
insanın hemokorial plasentasında gebelik materyaline
ait dokuların plasentayı oluşturmak üzere ananın kan
damarlarını işgal etmesi gerekir. Dolayısıyla plasentaya
ait trofoblastik hücreler partiküler yüzey özellikleriyle
anada güçlü bir immün yanıt oluşturmazlar. Zaman za­
man plasenta hücreleri otonom hale gelir ve doğum sı­
rasında atılmazlar. İmmünolojik olarak ret edilmemeleri,
esas olarak invazif karakterlerinin de katkısıyla fetüsün bir
"parazit"olarak büyümesine ve koriokarsinom adı verilen
parasitik bir tümörün oluşmasına izin verir.
11.6.4 Demografik tarihçe
Genetik faktörler belirli kanserlerin coğrafik ve ailesel
örüntülerini açıklayabilir. Örneğin, sigara içmeyenlerde
görülen akciğer kanseri Çinli toplumlar arasında yaygın­
dır ve epidemial büyüme faktörü reseptörünü aktive edi­
ci bir mutasyonla ilişkilendirilmiştir.Tek başına bu mutas-
yon kanser oluşturmak için yeterli değildir, ancak kanse­
rin oluşması için gerekli mutasyonların sayısını azaltır, do­
layısıyla pişirme ve ısınma için yakılan odun veya kömür
dumanının solunması gibi, çevresel faktörlerin etkisinde
kalma sonucu ortaya çıkan riskleri yükseltir.
Diğer ailesel kanserler DNA tamirini etkileyen genler­
le ilgili olabilir; örneğin p53, DNA tamirini başlatan veya
stres altında proliferasyonu durduran, hücre içi sinyal
olarak önemli bir rol oynayan hücresel bir proteindir. Mu-
272 EVRİMSEL İLKELERİN TIP PRATİĞİNE UYGULANMASI
tasyona uğramış, işlevsiz p53 geni taşıyan farelerde rad­
yasyon gibi çeşitli DNA stresörleri etkisinde daha yüksek
oranda kanser görülür. Nadir olan p53 mutasyonlarının
ailesel kalıtımı sarkom, meme kanseri ve diğer kanserlerle
ilgili yüksek riske yol açar.
BRCA1 geninin meme kanseri ile Ilişkilendirilmiş birçok
mutasyonu vardır. Askenazi yahudileri genel olarak başka
populasyonlarda bulunmayan iki mutasyondan birisine
sahiptirler ve bu durum bir kurucu etkisini akla getirir.
BRCA1 mutasyonları oldukça yaygındır ve meme kanse­
ri riskini belirgin biçimde yükseltirler. Bu mutasyonlar, ya
bilinmeyen bir heterozigot avantajı İle (pek olası olmasa
da) ilişkili olduklarından ya da basit olarak hastalık üreme
gerçekleştikten sonraki yaşlarda ortaya çıktığından, çok
az veya hiç uyum gücü dezavantajı yaratmadığından, za­
rarlı olmalarına rağmen varlıklarını sürdürmektedirler.
11.7 Hastalığı evrimsel bakış açışından
anlamak
11.7.1 Tıbbi öykü
Tıbbi bir problemi değerlendirirken yararlı bir yol hastalı­
ğın öyküsünü 3 düzeyde ele almaktır. Bunlar:
• Yakınmanın/hastalığın öyküsü (klasik tıbbi öykü)
• Döllenmeden itibaren bireyin öyküsü (gelişimsel
öykü)
• Bireyin soyunun ve H. sapiens'in öyküsü (evrimsel
öykü)
Geleneksel tıbbi değerlendirme, hastanın ilk fark ettiği
ve o anda görülen belirtilerin analizi ile başlar. En azından
Kutu 11.3 Tıbbi öykünün evrimsel bakış açısıyla değerlendirilmesinde önemli
olabilecek elemanlar
• Yaşam şekli
• Besin, beslenme ve enerji dengesi
• Diğer çevresel etkilenimler
• Toplumun kültürel evrimi
o Gelenek ve inanç
belli bir düzeyde, gelişimsel plastisite veya bozukluklarla
hastanın fenotipini etkileyebilecek gelişim öyküsünün,
döllenmeden itibaren ele alınarak değerlendirilmesi
gerekir. Nihayet, birkaç düzeyde değerlendirilebilecek
evrimsel öykümüz vardır. Yaklaşık 4 milyar yıllık biyolojik
evrimin bütünü; türümüzün evrimleştiği 160.000 yıl ön­
ceden bu yana insanın biyolojik ve kültürel evrimi; ata­
larımızın yerleşik düzene geçtikleri ve tarımı keşfettikleri
(toplumdan topluma değişmek üzere) 10.000 ile 200 yıl
öncesinden bu yana olan öykümüz; ve soy hattımızın ilk
temsilcilerinin daha yakın öyküsü (örneğin onların etnik
ve kültürel öyküleri). Tıbbi öyküye bütünleşik yaklaşım
bunların tümünü kapsamalı ve özellikle son iki düzeyde­
ki öykülerin katkılarına, sosyal ve aile öyküsünün genel
olarak yapılandan daha kapsamlı değerlendirilmesiyle,
gereken önem verilmelidir.
11.7.2 Klinik bulguların ve semptomların evrimsel
değerlendirmesi
Evrimsel bakış açısı, hastanın semptom ve bulgularının
kaynağı ve öneminin anlaşılmasına önemli katkılarda bu­
lunabilir: bunların pek çoğu hastanın karşılaştığı duruma
karşı evrimleşmiş ve uygun bir yanıtı temsil ederler ve
bu değerlendirme semptomların ortadan kaldırılmasına
yaklaşım konusunda ip uçları verir.
Enfeksiyonların, alt solunum yolu enfeksiyonlarında
öksürük, soğuk algınlığındaki sekresyon veya gastroen-
terit ile ilişkili ishal ve kusma gibi, pek çok sonucu işgalci
organizmayı uzaklaştırmaya yönelik çabalar olarak değer­
lendirilebilir. Örneğin, bazı durumlarda öksürüğü baskıla-
o Adetler ve davranışlar
o Bireyin ait olduğu sosyal ağ ve grubun şartları
• Toplumsal öncülerin öyküsü (genetik, sürüklenme,
izolasyon ve göç bilgilerini kapsamak üzere)
• Hominin kladının öyküsü (çevremizin nasıl değişti­
ğinin değerlendirilmesiyle birlikte)

manın solunum yolu hastalığının daha uzun sürmesine
yol açabileceğine dair kanıtlar vardır. Ancak, bu evrimleş-
miş mekanizmaların kendileri, örneğin ağır gastroenterit-
le ilişkili dehidratasyon gibi, uygunsuz derecede ciddi ve
uyumu tehdit eder hale gelirse, tıbbi tedavi gerekli olur.
Halsizlik sıklıkla enfeksiyona eşlik eden bir durumdur ve
enerjinin immün sistemi desteklemek üzere yönlendirildi­
ği hastalık halinde, iş yükü ve enerji kullanımını azaltmak,
sosyal ilişkileri sınırlamak üzere evrimleşmiş bir uyum ola­
bilir. Enfeksiyon hastalıkları sırasında yapılan ağır egzersi­
zin konakçı için zararlı olduğuna dair deneysel bulgular ve
bazı anekdotal insan verileri bulunmaktadır.
Enfeksiyon yaygın olarak ateşle birlikte seyreder ve
bunun da bir koruyucu işlev nedeniyle seçilmiş olması
olasıdır. Kertenkeleler enfekte olduklarında daha sıcak
bir ortama giderler ve her ne kadar bazı bakteriler vücut
sıcaklığının yükselmesine neden olan toksinler salgıla-
salar da, bu durumun ateşlenmenin enfeksiyonun basit
bir sonucu değil, ona karşı savunma mekanizmalarının
bir parçası olduğunu düşündürmektedir. Bu konudaki
geleneksel bir düşünce, ateşin bakterilerin çoğalma yete­
neğine karşı koyabildiği, ancak bakterilerin sahip olduk­
ları çok hızlı çoğalma yeteneği sayesinde, enfeksiyonlar
sırasında ortaya çıkan 1-3 derecelik sıcaklık değişimleri­
ne seçici olarak yanıt verebildikleri şeklindedir. O halde
ateşin uyum avantajı nedir? Hücresel proteinlerin büyük
bir oranı, hücre yüksek sıcaklıklarla karşılaştığında uyarıl­
dıkları için bu adı almış olan "ısı şoku proteinleri" olarak
bilinirler. Bu grupta çok sayıda fonksiyonları olan, çeşitli
proteinler yer alır. Bir hücrede ısı şoku proteinleri, savun­
ma mekanizmaları içinde rol oynayan glukokortikoidlerin
kontrolünde rol oynayanlar gibi, bir dizi genin transkrip­
siyonunda önemlidirler. Yeni çalışmalar ısı şoku proteinle­
rinin dolaşıma da salgılanabildiğim ve doğal ve uyumsal
immün sistemleri indükleme yetenekleri nedeniyle güçlü
antibakteriyel etkiye sahip olduklarını ortaya koymuştur.
Dolayısıyla ateş yanıtı, immün sistemi uyarmak üzere ısı
şoku proteinlerinin ekspresyonu üzerinden işleyen ev­
rimleşmiş bir savunma mekanizmasının parçası olabilir.
Onuncu bölümde, anksiyete ve depresyon gibi duygu­
sal durumların, bireyin korku, kayıp, sosyal grup içindeki
çekişmeler veya grup dinamiklerindeki değişikliklere kar­
şı evrimleşmiş bir yanıtı olabileceğini tartıştık. Rahatsızlık
belirtileri grup içinde destek yanıtını başlatabilir. Hem
ÖNLEME VE TEDAVİ 273
akut, hem de kronik hastalıklar benzer biçimde anksiye­
te ve depresyona neden olabilir. Bu duygusal durumların
uygunsuz biçimde abartılması, onları hastalık veya iyileş­
meyi ve rehabilitasyonu yavaşlatan bir uyum bozukluğu
haline getirebilir.
11.8 Önleme ve tedavi
Evrimsel boyut, hastaya daha bütünleşik yaklaşımın de­
ğerli bir bileşenidir. Hastayı bütün tıbbi öyküleri içinde
değerlendirmeden onun şikâyetleri ve olası sağaltım
yolları hakkındaki anlayışımız sınırlı olacaktır. Açık olarak,
dikkatimizin büyük bir bölümü yakınsak nedenlere yö­
nelik yaklaşımlara odaklanacaktır, fakat seçilecek girişim
evrimsel değerlendirmeler tarafından etkilenebilir. An­
cak, hasta bireyin ötesinde, evrimsel bakış açısı özellikle
toplum sağlığı stratejilerinin kurgulanmasında ve değer­
lendirilmesinde önemli katkılar sağlayabilir.
Enfeksiyona sahip pek çok insanda, sitokinlerce yön­
lendirilen hücre içi ve hücre dışı demir sekestresyonuna
bağlı, demir eksikliği anemisi vardır. Sonuçta ortaya çıkan
serbest demir konsantrasyonu mikrobik büyüme için
gerekenden birkaç kat daha azdır ve bu durum bakteri
üremesini durduran (bakteriyostatik) bir hücre dışı ortam
yaratır. Demir takviyesiyle tedavi edilen bazı bireylerde
enfeksiyonun alevlendiğine ilişkin kanıtlar vardır. Geliş­
mekte olan ülkelerde, çocuklara demir takviyesi verilmesi
sıtma ve ishal gibi bazı hastalıkların seyrini kötüleştirebi­
lir. Bu durumda, kronik enfeksiyon yükünün bulunduğu
hallerde bağıl anemi koruyucu olabilir. Dolayısıyla, demir
verilmesi kararı hastanın bütün yönleriyle anlaşılmasını
gerektirir ve anemi şeklinde ortaya konulan bir savunma
mekanizmasını etkisiz hale getirebilir.
Menopoz sonrasında kadınlarda hormon-replasman
tedavisinin yeri konusunda devam eden tartışmalar ev­
rimsel bakış açısının yararını ortaya koyabilir. Menopoz
sonrasında kadınların eşey steroidlerine maruz kalmala­
rının evrimsel olarak normal bir durum olmadığı açıktır.
Buna ek olarak, çağdaş kadının menopoz öncesinde öst-
rojen ve progesteronun etkisinde kalma örüntüsü evrim­
sel tarih boyunca etkin olandan çok farklıdır. Kadınların
eskiden daha kısa yaşam süreleri ve birbirinden 2-4 yıllık
emzirme dönemleriyle ayrılmış daha fazla gebelikleri var­
274 EVRİMSEL İLKELERİN TIP PRATİĞİNE UYGULANMASI

dı. Şimdi kadınların bir veya iki çocukları, göreceli olarak
kısa (sıklıkla, önerilen 6 aydan da kısa) emzirme dönem­
leri, dolayısıyla yaşamları boyunca çok farklı bir hormonal
etkilenmeleri söz konusu. Hormon-replasman tedavisinin
daha yüksek meme kanseri riski ile ilişkili olduğuna dair
kanıtlar evrimsel bakış açısından beklenmedik bir du­
rum değildir. Bu nedenle, menopoz sonrasında hormon-
Bölüm 9'da bakteriyel direncin gelişimini tartıştık. Tıp­
ta ve tarımda antibiyotiklerin yaygın kullanımı direnç ge­
lişimini destekler. Metisiline dirençli Staphylococcus aure­
us ve çoklu ilaç direncine sahip tüberküloz gibi etkenlerin
ortaya çıkması toplum sağlığı açısından ciddi endişe kay­
nağıdır. Doktorlar ve çiftçiler tarafından antibiyotiklerin
uygunsuz kullanımı bakterilerin bu güçler savaşını kazan­

replasman tedavisi sadece ciddi psikolojik veya diğer sağ­ malarının başlıca nedenidir.

lık nedenlerinin bulunduğu hallerle sınırlandırılmalıdır.

Yardımcı üreme teknolojilerinin kullanımındaki artış­
lar teknolojik gelişmelerle birlikte, kadınların ilk çocukla­ 11.9 Tıpta evrimsel bakış açısının meydan
rına sahip olma zamanlarını giderek ertelemelerine ne­ okumaları
den olan sosyal gelişmelerle de ilgilidir. Ancak, yardımcı
üreme tekniklerinin sakıncaları yok değildir; zorlayıcıdır, İnsan davranışını anlamak söz konusu olduğunda pek çok
insan, biyolojik ve evrimsel bakış açısının değerini sor­
ana-baba için duygusal yükler taşır ve pahalıdır; sonuç
gulamak için sosyolojik ve kültürel argümanları kullanır.
komplikasyonları ile birlikte daha fazla ikiz veya çoklu ge­
İnsan davranışının sadece öğrenilmiş bir yapıdan daha
belik içerir, nadir de olsa çocuklarda daha fazla genetik
fazlası olduğunu kabul etmekte zorlanırlar ve "yüksek"
kopyalanma hatası görülür. Evrimsel bakış açısından, üre­
kapasitelerimizin, insanların davranışlarının pek çok yönü
me yeteneğinin azalması ve infertilitenin psişik etkileri
üzerinde kontrol sahibi olmalarını sağladığını savunurlar.
kaçınılmazdır; bu durumda daha doğru yaklaşım kadınla­
Evrimsel bir görüş ileri sürmeye gerek görmezler. Gerçek­
rın bu durum hakkında eğitilmeleri ve toplumun kadınla­
te böyle yapmanın, şiddet, cinsel istismar gibi kabul edi­
rın kendi hedeflerine ulaşmaya çalışırken, biyolojik olarak
lemez davranışlar için biyolojik mazeretler üretebileceği­
daha avantajlı yaşlarda çocuk sahibi olabilmelerine ola­
ni ve dolayısıyla evrimsel yaklaşımın insanlık çabasının
nak sağlayacak yapıları geliştirebilmesi olmaz mı?
değerini düşüreceğini ileri sürerler.
Şişmanlık salgını küresel bir sorundur. Daha iyi bes­
Ancak, insan davranışının kendisi önemli bir evrimleş­
lenme ve daha fazla egzersizin teşvik edilmesi gibi basit
miş karakterdir. Onuncu bölümde tartışıldığı gibi, görece
tedbirlerin sonucu hayal kırıklığı yaratmıştır. Bunun için
küçük sosyal gruplarda yaşamaya uygun şekilde evrim­
evrimsel olarak kaçınılmaz nedenler vardır. Tatlı ve tuzlu
leşmiş bir sinirsel araç setini temsil eder. Evrimleşmiş bi­
tatlara sahip besinleri beğenmek üzere evrimleştik ve
lişsel ve duygusal kapasitelerimiz ve özellikle ileri akıl dü­
modern besinler bu beğenilere uygun olarak tasarlan­
zeyimiz, bireylerin yaşadıkları gruplara uyum sağlamasını
mıştır. Dahası, (Bölüm 4 ve 8 'de özetlendiği gibi) beslen­
ve ortak biyolojik doğamızın üstünün, değişen kültürel
me yönünden uyumsuz insanlarda zayıf iştah kontrolü,
davranışlar ve beklentilerle örtülmesini olası kılar. Bu ileri
azalmış kas kitlesi, ve azalmış enerji harcanması yanında,
derecede başarılı genelci bir tür olmamızı sağlamak üzere
iç organlara yönelik yağ birikimine yatkınlık gibi özellikle­
teknolojiyi kullanma yolumuzdan farklı değildir: teknoloji
ri ortaya çıkaran gelişimsel yollar bulunmaktadır. Bunlar
silahlar yanında ateş ve giysileri, ve tarımı geliştirme ve
evrimleşmiş uyum süreçleridir ve erişkin yaşam biçimine
şehirleri inşa etme kapasitesini ortaya çıkarmıştır.
yapılan müdahaleler etkisiz kalabilir. Bir önleme programı
İnsan davranışı, türümüze farklı sosyal ve toplumsal
sadece obez erişkin veya ergenlere odaklanamaz, fakat
durumlara uyum sağlamada büyük bir yetenek sağlayan
daha etkin olarak fetal gelişimi optimize edecek girişim­
sinirsel bir taban ile desteklenmiştir. Ancak davranışsal
lerle başlamalı ve daha sonra beklenen ve gerçek çevreler
uyum yeteneğimizin sınırları vardır: bu sınırlar aşıldığında
veya yaşam biçimleri arasında bir eşlenmeyi özendiren akıl hastalıkları ve grup içinde yaşamda kabul edilemez
(örneğin emzirmenin teşvik edilmesi gibi) yaklaşımlarla davranışlar görülmeye başlar. Böyle bakıldığında davra­
sürmelidir. nışsal uyum yeteneği fenotipimizin diğer bileşenlerinden

farklı değildir: genomik ve epigenomik kalıtım, gelişimsel
çevrenin, özellikle deneyimlerin plastik beyinle etkileşim­
leri tarafından oluşturulur ve güncel kişilerarası ilişkiler ve
sosyal çevre tarafından daha da geliştirilir.
Evrimsel kavramlar sıklıkla inançla ilgili kavramla­
rın karşısına konur. Sonraki bölümde tartışılacağı gibi,
Darvvin'in kavramlarına karşı olumsuz tepkiler kısmen
bu kavramların, bir tanrısal güç tarafından tasarlanmış
insanların belli bir amacı bulunan özel bir tür olarak bu­
lunduğu doğal dünya üzerine kurulu bir inanç sistemine
meydan okumaları ile ilgilidir. Böyle bir tepkiye gerek
yoktur. Hemen bütün büyük dinler evrimsel biyoloji ve
inanç sistemleri arasında bir uyumluluk bulurlar. Bilim
ve dinin arayüzüne uygulanmış felsefi savlar bu kitabın
alanı dışındadır ve evrimin biyolojik çekirdeğini ve onun
insan sağlığı ve hastalıklarını şekillendirmedeki rollerini
anlamanın önemine olumlu veya olumsuz herhangi bir
katkıları olmaz. Fakat bu tür konulara karşı duyarlılığın,
evrimsel anlayışın hekim-hasta ilişkisinde kullanılmasının
bir yolu olarak korunması önemlidir. Diğer alanlarda ol­
duğu gibi, hekimler hastalarının inanç sistemlerine karşı
gelmemeye özen göstermelidirler.
11.10 Sonuç
Biyolojimiz ve patolojimiz kısmen evrimsel tarihimiz ta­
rafından belirlenmiştir. Bu genotipimizi ve gelişimsel işa­
retlere yanıt olarak fenotipimizi değiştirme yeteneğimizi
tanımlar. O fenotip de içinde yaşayabileceğimiz çevreleri
belirler. Ancak, belirli bir çevrede bütün bireyler aynı de­
recede sağlıklı olamazlar, çünkü evrimsel süreçler uyum
gücüne odaklanmıştır, sağlık veya uzun yaşama değil.
Kültürel evrimimiz (teknolojinin gelişimi ve toplum sal.
yapımızdaki değişikliklerle birlikte) biyolojik evrimimizin
izin verdiği biyolojik ve davranışsal uyum yeteneğimizin
sınırlarını giderek daha fazla zorlayacak çevreler yaratmış­
tır. Teknolojiyi biyolojimizin sınırlarını test etmek ve onu
aşmak için tıp, biyomühendislik ve biyoteknoloji şeklinde
kullanıyoruz. Fakat evrimleşmiş yaşam seyrimizin bir par­
çası olan ve ölümle sonuçlanan dejeneratif süreçlerden
kaçamayız. Aslında, çok farklı stratejilere sahip birçok tür
insanlardan daha uzun yaşam sürelerine sahiptirler: Kali-
fornia dikenli kozalaklı çam ağaçları binlerce yıl yaşarlar.
SONUÇ 275
Bozuk sağlık sıklıkla birey ve (fiziksel, enerjetik, sosyal
veya mikrobiyolojik) çevre arasındaki uyumsuzluğun
sonucudur. Bu uyum/uyumsuzluk nedeni olan evrim­
sel süreçleri anlamadan bir hekim hastasını tam olarak
değerlendiremez. Toplum sağlığında esas olarak insan
ekolojisine ilişkin konularla ilgileniriz: SARS (Severe Acute
Respiratory Syndrome) etkeniyle karşılaşma riski, küresel
metabolik ve kardiyovasküler hastalık riskini körükleyen
besinsel ve enerjetik faktörler ve duygusal ve davranışsal
bozukluk riskini artıran sosyal ve özel çevremiz gibi. Bun­
ların hiçbirisi, biyolojimiz üzerinde, aşıldığında sağlığın
etkileneceği, evrimsel sınırlamalar olduğu fark edilme­
den anlaşılamaz.
Tıp esas olarak, bizi ne isek o yapanı anlamayla ilgilidir:
sağlıklı veya değil. Öte yandan, bu durum evrimsel tarihi­
miz, gelişim öykümüz ve kültürel çevremiz tarafından be­
lirlenir. Tümleşik yaklaşım tıp alanında muazzam yararlar
sağlayacak ve uyarlanması için gereken çabaya fazlasıyla
değecektir.
ANAHTAR NOKTALAR
• Tıp pratiği kötü sağlığı önlemek ve yönetmekle
ilgilidir. Diğer taraftan bu bireysel fenotipi
ve hastalık riskinde değişkenliği belirleyen
faktörlerin anlaşılmasını gerektirir.
• Bir birey hastalık geliştirirken diğerinin
geliştirmemesi konusundaki anlayışımız
risk değişkenliği ile ilgili evrimsel yolların
değerlendirilmesiyle geliştirilebilir.
• Herhangi bir yaştaki insan fenotipi kalıtım ve
gelişimsel plastisitenin sonuçlarının birleşimden
oluşur. Buna evrimsel öykünün önemli katkıları
vardır, ve dahası fiziksel, biyolojik ve sosyal çevre
ile etkileşim de belirleyicidir.
• Seçilim, üreme uyum gücünü en üst düzeye
çıkarmaya çalışır, sağlık veya uzun yaşamı değil.
• İnsan fenotipindeki hiçbir şey ileri bir amaç için
seçilmemiştir. Pek çok özellik geçmişte bir uyum
avantajı sağladığı için seçilmiştir.
276 EVRİMSEL İLKELERİN TIP PRATİĞİNE UYGULANMASI
Ekokumalar
Crespi, BJ. and Summers, K. (2006) Positive selection in the
evolution of cancer. Biological Reviews of the Cambridge
Philosophical Society 81,407-424.
Greaves, M. (2000) Cancer: The Evolutionary Legacy. Oxford
University Press, Oxford.
Nesse, R.M. and Williams, G.C. (1996) Why We Get Sick: The
New Science of Darwinian Medicine. Random House, New
York.
Nesse, R.M. and Stearns, S.C. (2008) The great opportunity:
evolutionary applications to medicine and public health.
Evolutionary Applications 1,28-48.
Nesse, R.M., Stearns, S.C., and Omenn, G.S. (2006) Medicine
needs evolution. Science 311,1071.
Stearns, S.C. and Ebert, D. (2001) Evolution in health and
disease: work in progress. Quarterly Review of Biology 76,
417-432.
Stearns, S.C. and Koella, J.C. (eds) (2008) Evolution in Health
and Disease, 2nd edn. Oxford University Press, New York.
Trevathan, W.R., Smith, E.O., and McKenna, J J. (eds) (2008)
Evolutionary Medicine and Health: New Perspectives. Oxford
University Press, New York.
 BÖLÜM 12
Kapanış: evrim, tıp ve toplum
Evrimsel biyoloji, biyolojinin temel düzenleyici prensibi
olarak tanımlanmakta olup, bu kitabın amacı evrimsel
ilkeleri dikkate almanın sağlık ve hastalık anlayışımıza
neler katacağını göstermektir. Gerçekten de, evrimsel bi­
yoloji molekül düzeyinden toplum düzeyine kadar olan
kavrayışımızı tümleştirir, ıraksak biyolojik süreçlerin, tıb­
bın büyük bölümünün ilgilendiği biyoloji olan yakınsak
biyolojiyi nasıl yönlendirdiğini anlamamız için bir temel
sağlar.
Evrimsel biyoloji, biyolojik bilimlerin sağlam ampirik
verilere dayanan ve tutarlı kavramsal temele sahip bir
alanıdır. Ancak, kamuoyunda sıklıkla yanlış anlaşılmış ve
yanlış yorumlanmış olup, ilk gelişiminden bu yana tartış­
ma ve itirazların konusu olagelmiştir. Bu tepkilerin birkaç
nedeni vardır. Birincisi, kim olduğumuz konusundaki bazı
gizemleri ortadan kaldırır. İnsanın ortaya çıkışı konusunda
'neden var olduk'veya'yaşamın amacı nedir' gibi sorulara
gereksinim olmaksızın bir açıklama sağlar. Bunlar yerine
insan doğasının önemli bir kısmını anlamak için biyolojik
ve materyalist bir yaklaşım ortaya koyar. Çoğu kişi için bu
durum düşünmeyi tetikler: bu insanların biyolojik robot­
lar olduğu anlamına mı gelir? Ya da insan kültürünün öğ­
renilen, moral/etik bileşenleri yok mudur? Gerçekten de,
evrimsel biyolojinin bilim dünyasında bile tam olarak ka­
bulünü yirminci yüzyılın önemli bir bölümüne kadar en­
gelleyen, biyolojik determinizme karşı kültürel determi­
nizm duruşu olagelmiştir, ikinci olarak, Darvvin'in değişim
yoluyla türeme ve doğal seçilim düşüncesi, dinsel inancın
birçok formuna ve özellikle de yaradılışın tanrısal bir güç
tarafından tasarlanması düşüncesine meydan okumuş ve
hala da okumaktadır. Evrimsel biyoloji dinsel dogmalara
karşı çıkan tek bilimsel keşif alanı olmamakla b irlikte-ö r­
neğin, Kopernik ve Galileo'nun astronomi keşiflerini alınız
- evrimsel biyolojinin doğası bazıları tarafından özellikle
tehditkâr bulunmaktadır. Üçüncüsü, evrim kavramı yay­
gın olarak biyolojik sınırları dışında kullanılmıştır. Bu te­
rim geniş biçimde siyasal bilimlerde, sosyolojide ve hatta
endüstri tasarımında bile kullanılmıştır. Fakat bu metafo-
rik kullanım, mutlaka biyolojik süreçlerden ayrı tutulmalı­
dır ve bu geniş kullanım sıklıkla yanıltıcı ve yanlış olabilir.
Dördüncü olarak, zamanının çağdaş biyolojik düşüncele­
ri altında gelişen ojeni, hızla evrim biliminin suistimaline
yol açan elementlerle anılır hale gelmiştir.
12.1 Toplum ve evrim
Evrim teorisi, insan ile doğal dünya arasındaki ilişki ve
"insan nedir?" sorusu hakkında nasıl düşündüğümüzü
doğrudan etkiler. Bu sorulara materyalist yanıtlar bularak
gizem düzeyini düşürmek tehlikelidir. Eğer insanlar ev­
rim sürekliliğinin bir parçası iseler, bu insan doğası, insan
düşüncesi ve insan kültürü hakkındaki hiçbir şeyin özel
olmadığı anlamına mı gelmektedir? Moral ve etik düşün­
celerimiz evrim süreci tarafından biçimlendirilmiş hayvan
içgüdüleri ve sosyal davranışının bir karşılığından başka
bir şey değil midir? Eğer davranışlar evrimsel açıdan ta­
nımlanırsa, bu durum amacı ve gönüllü amacın önemini
yadsır mı? Bu tür konular oldukça tehdit edici olabilir ve
bazen bilimsel anlamı politik içeriğe sahip olmaktan uzak
tutmak zordur. Belki de imkânsızdır; çünkü bilimin kendi­
si kültürel bir eylemdir.
277
278 KAPANIŞ: EVRİM, TIP VE TOPLUM
Kimileri insan düşüncesinin en yüksek işlevinin felsefi,
yani yaşamımızı, ne olduğumuzu ve kaçınılmaz ölümü­
müzü sorgulama yeteneğimiz olduğunu ileri sürmekte­
dirler. Bu iddia insanın bilinç sorunsalı ile yakından ilişkili
olup, sıklıkla, diğer hayvanların belli düzeyde bir bilinçlilik
haline sahip olabilmelerine karşın, kendi durumlarını de­
ğerlendirme yetisi veya öz-farkındalığa sahip olduklarına
ilişkin hiçbir güçlü kanıta sahip olmadığımız düşüncesine
kadar uzanır. Hayvanların kendi türünden bireylerin öl­
düklerini gördükleri zaman bile, kendilerinin de yok ola­
caklarını algılayıp, algılamadıklarını bilmiyoruz. Filozoflar
asırlar boyunca insanoğlunun gerçekte kendi varoluşu
hakkında objektif olup olamayacağını tartışa geldiler. Bu
durum düşünme yetimizin uyumsal olup olmadığı, ev-
rimleşip evrimleşmediği ve diğer insan karakteristiklerine
benzer yollarla seçilip seçilmediği sorularını doğurur. Bü­
yük bir beyine sahip oluşumuz, alet ve lisan kullanmamız
gibi tüm bu özellikler türümüzün evrimleşmiş yanlarıdır.
Sanat, şiir ve müzik gibi insan kazanımları türümüzün
özellikleri olarak mı evrimleşmiştir, ya da bunlar doğal se­
çilimin sınırları dışında geliştirebildiğimiz niteliksel olarak
farklı şeyler midirler?
Kültür geliştirme ve kullanma kapasitesi açıkça, grup
içinde yaşamamıza olanak sağladığı ölçüde, türümüzün
Kutu 1 2 .1 Müzik beğenisi evrimsel bir nitelik midir?
C h arles D arw in İnsan ın Türeyişi ve E şey e B ağlı Seçilim
adlı e se rin d e “Ne m ü z ik ten h o ş la n m a , n e de m ü zik
n o ta la rım y a ra ta b ilm e k ap asitesi in san için asg ari
y e te n e k le r a ra sın d a olm ad ığ ın d an ... b u n lar in sa ­
n ın sahip old u ğu özellikler a ra sın d a en gizem liler
o larak sıra la n m a lıd ır” ifadesiyle, b u n u n asıl açıkla­
y acağ ı k o n u su n d a k ararsızd ı. Bu k o n u ev rim biyo­
lo g ların ın o z a m a n d a n bu y a n a ilgisini çek m ek ted ir.
B azıları m elo d in in b eğen ilm esin i, sin ir sistem in in
dilde açık ça ö n e m li olan , yap ı alg ılam a ve sese yan ı­
tın b ir y an etk isi old u ğu n u ileri sü rerler. N örolojik-
g ö rü n tü le m e işe k a rışan b eyin y ap ıların ın b en zer
old u ğu n u d o ğ ru la m a k tad ır. A n cak b u d u ru m d a,
m ü zik b eğ en isin in çok az y a d a h iç u yu m sal d eğeri
y o k tu r. A lte rn a tif olarak , m ü zik y ap m a y ete n e ğ i b ir
evrimleşmiş kapasitesidir. Aksine, insan doğasının bazı
daha zararlı ve kötü yönleri, birey ve sosyal gruba deza­
vantaj sağlar görünse de, var olmaya devam etmektedir.
Savaş ve soykırım gibi, tanık olunan davranışlarımızın
birçoğu, fedakârlığın baskın bir özelliğimiz olmadığını
açıkça göstermektedir. Bölüm 10'da (moral, etik ve insan
duyarlılığı açısından) tercih edilmeyen bu davranışlardan
bazılarının nasıl evrimleştiğini ve korunduğunu gösterdik.
Fakat diğerleri, özellikle de sosyal bilimciler, davranışların
evrimsel kökenine karşı çıkarlar ve davranışın bütünüyle
öğrenildiği varsayımını tercih ederler. Bu pozisyona karşı
biyolojik kanıtların oldukça açık olduğunu düşünüyoruz
(Bölüm 10'a bakınız).
Bu sorular karmaşık ve çok katmanlıdır. Bu sorular akıl­
da tutulmalıdır, ancak aksi takdirde evrimin türleşmedeki
rolünü, Homo sapiens'in evrimini de içerecek şekilde ka­
bul etmeye hazır kişilerce, insanın durumunun tanımlan­
masında evrimsel düşüncenin kabul edilmesine karşı bir
tehdit oluşturdukları da unutulmamalıdır. Bu kişiler, ya­
şamlarımızın entelektüel, moral ve yaratıcı yönlerini de­
ğerlendirmeye başladığımızda evrimin çok az rol oynadı­
ğını düşünürler. Fakat kültür üretme yeteneği, fedakârlık
davranışı ve grup yasalarının evrimimizin önemli nitelik­
leri olduğu açıktır.
sosyal bağlılık işlevine sahip olabilir y a d a eşeysel
seçilim in etk isi altın d a bile olm u ş olabilir. E ğ e r ev rim
yoluyla seçilm iş ise, m ü ziğin g e n etik b ir te m e le sahip
olm asın ı b eklem eliyiz ve tü m in san to p lu m ların ın
b ir çe şit m ü ziğe salpp old u ğu b ir g erçek tir, d o la­
yısıyla te m e l b ir ö n e m e sahip gibi g ö rü n m ek ted ir.
Ek o larak , b eb ek ler ritim , yapı ve aralık açısın d an
m ü ziğe çab u cak tep k i v erip h o şlan m ay ı öğ ren d ik leri
gibi, farklı d ü zen lere d eğiştirild iğ in d e bile n a ğ m e ­
leri a y ırt ed ebilirler. B u d u ru m bizi k u şlar gibi ses
ve ‘şark ın ın ’ ön em li olduğu ve ay rıca açık ça u yu m sal
ö n e m taşıd ığı d iğer tü rle rd e n ay ırır g ö rü n m ek ted ir.
D arw in ’in o r ta y a a ttığ ı m ü zik k on u su n d ak i gizem i
h en ü z çö zm ü ş gibi g ö rü n m ü y o ru z.

12.2 Din ve evrim
Evrimsel biyoloji, biyolojik bilginin ve kavramların sağlam
bir bütünü olarak bir Tanrı ya da doğaüstü güce ihtiyaç
duymaz. Darwin'in 1859'da Türlerin Kökeni'ni yayınlama­
sından bu yana türleşme süreçleri ve doğal seçilimi kabul
edenler ile inanç sistemlerini katı biçimde benimseyenler
arasında anlaşmazlık ve tartışmalar süre gitmektedir. Dar­
win ve Wallace'a kadar Batı düşüncesinde "tasarım" kav­
ramı büyük ölçüde doğal teolojideki kullanımı ile sınır­
lıydı. Bu düşünce, tanrısal bir gücün herbir organizmayı
bir amaç için ve ekolojik nişine uygun özellikler taşıyacak
şekilde tasarladığını kabul etmekteydi. Darwin'in, dedesi
Erasmus Darwin ve Jean-Baptise Lamarck da dahil bir­
kaç selefi türlerin sabit olmadıklarını söylemelerine rağ­
men bu düşünceler pek taraftar bulmamıştı. Darwin ve
Wallace'in katkısı, birbirlerinden bağımsız şekilde, evrime
sebep olan mekanizma olarak doğal seçilimi önermele­
ridir. Darwin'in kendisi erken dönem eserlerinde insanın
evrimine odaklanmadığı halde, kişisel olarak bunu insanı
da kapsayacak şekilde genişletmekte bir sorunu yoktu ve
daha sonraki dönemlerde bu konu üzerinde açıkça yaz­
mıştır. Ömrünü bir spiritüalist olarak tamamlayan Wallace
ise, insan ruhunun bir yaratıcının müdahalesine ihtiyaç
duyan bir "özel yaratılış" konusu olduğu kanısını taşımış­
tır.
Darwinist düşünce ile din arasındaki çatışmanın kal­
binde, aktif bir "tasarlayıcı" yaratıcı ihtiyacı yer almıştır.
"Katı" Darwinist duruşun özü, bir kez yaşam açığa çık­
tığında mutasyon, sürüklenme ve seçilim süreçlerinin
türlerin çeşitlenmesine yol açacağı ve zaman içinde çev­
resel nişleri ile oldukça uyumlu karmaşık organizmaların
gelişeceğiydi. Aktif bir tasarlayıcı yaratıcının varlığını öne
sürmek ihtiyacı bulunmamaktaydı. Birçok bilim insanı,
din ve inanç ile biyoloji konularının birbirinden bağımsız
oldukları, ancak uzlaşmalarının mümkün olduğu şeklinde
bir duruş benimsediler. Gerçekten de, günümüzde birçok
bilim insanı dini inançlara sahiptirler ve bir tanrıya inan­
mak ile evrimsel biyolojiyi bütünü ile kabul etmek arasın­
da bir çelişki görmezler. Diğerleri ise inancı doğaüstü ve
özellikle de organize dini kültürel bir olgu olarak görürler.
Çoğu din, bilimsel bilgiyi kendi inanç ve teolojileri içine
yedirme tehdidine boyun eğmiştir: örneğin günümüzde
Roma Katolik Kilisesi evrimsel biyolojinin kendi inançları
ile çatışmadığını kabul etmektedir. Evrimsel bilimler için
SOSYAL DARVVİNİZM, OJENİ VE POLİTİK DÜŞÜNCE 279
güçlü kanıtlar açığa çıktıkça, özellikle modern moleküler
biyolojideki gelişmeler sonucunda, en köktenci'yaradılış-
çılık'inancına sahip olanlar hariç, bu tartışma büyük ölçü­
de ortadan kalkmıştır. Bu kitap ilgili tartışmaları ayrıntılı
şekilde vermenin yeri değildir: bu başka yerlerde, özellik­
le de, Kuzey Amerikan mahkemelerinde oldukça ayrıntılı
biçimde tartışılmıştır. .
12.3 Sosyal Darwinizm, ojeni ve politik
düşünce
Türlerin Kökeni'nm yayınlanmasından bu yana bir kavram
olarak evrim, gerek politik düşünce, gerekse de sosyal uy­
gulamalar üzerinde büyük bir etkiye sahip olageldi. Orta­
ya çıkmış olan evrimsel düşüncenin bazı anlayış ve uygu­
lamaları, günümüz bakış açısından, oldukça tartışmalı ve
hatta iticidirler. Ortaya çıktıkları tarihsel bağlam içersinde
anlaşılmalıdırlar.
Evrimsel bakışın tartışmalı anlayışları, en başına ka­
dar, yani hızlı sosyal değişim ve sınıf çatışması ile kuşa­
tılmış çalkantılı bir toplum olan erken Viktorya Dönemi
Britanya'sına kadar geriye götürülebilir. Düşünürler, sos­
yal bir gerileme olarak gördükleri bu durum için bir açık­
lama aradılar. Darwin, kendi biyolojik teorisinin politik
felsefe ve din üzerindeki etkileriyle ilgili tartışmalardan
uzak kalmaya çalışırken, diğerleri - filozoflar ile politik ve
sosyal aktivistler - onun düşüncelerini seçilim ve evrim
metaforlarının dönüşmesi sürecinde kendi felsefelerine
dayanak yaptılar.
Şimdilerde yaygın biçimde Darwin ile ilişkilendirilen,
güçlü olanın hayatta kalması terimi, toplum felsefecisi
olan Herbert Spencer tarafından kullanılmıştır. Denetim­
siz kapitalizmin sıkı bir destekçisi olan Spencer, yaşam
için savaş ve doğal seçilim yoluyla hayatta kalma Darwi­
nist yaklaşımlarını aldı ve Britanya'daki farklı sosyoeko­
nomik durumda olan insanlara uyguladı. Alman filozofu
Nietzsche, güçlü olanın hayatta kalması biyolojik meta-
forunu genişletti ve bireyler arasında bencil davranışların
ve hatta şiddetin mantıklı olduğunu ve liyakata dayalı
bir yönetim sisteminin (meritokrasinin) oluşumuna yol
açabileceğini kabul etti. Malthuscu tartışmalar Darwinist
düşünce süreçlerini tetikledi ve Sosyal Darwinciler Malt­
huscu iddiaları güç sahibi bir süpermen lehine savunma
geliştirmekte kullandılar. Evrimsel düşünce diğer bir Al­
280 KAPANIŞ: EVRİM, TIP VE TOPLUM
man politik filozofu olan Karl Marx'a da ilham kaynağı
oldu. Spencer'ın aksine, teorisiyle yirminci yüzyılda ko­
münist devrimler ve sosyalist toplumlara ilham kaynağı
olan Marx, üretim araçlarının yeniden dağıtımı yoluyla bir
sosyal değişimi savundu. Darwin ve Marx haberleştiler.
Marx evrim fikrini ve açıkça doğal dünyayı anlamada bir
devrime yol açacak rolünü hevesli bir şekilde kabul etti.
Darwin'in çalışmasının kurulu düzeni değiştirmeye etkisi
ile kendi devrimci düşünceleri arasında paralellikler gör­
dü ve Darwin'in dine meydan okumasını fark etti. Diğer
yandan Marx Malthuscu düşünceye şiddetle karşıydı ve
kendisi de sıklıkla evrimsel analojiler kullanmasına karşın,
Sosyal Darwincileri açık şekilde kınamaktaydı.
On dokuzuncu yüzyılın sonlarında, Rus Pyotr (Peter)
Kropotkin'in öncülüğünde ortaya çıkan daha soldaki
anarşist akımlar evrimsel tartışmalarla daha doğrudan
ilişkiliydiler. Anarşistler evrimin yönünün ileriye doğru ol­
duğu düşüncesinden hareketle, insanın bütün türlerin en
gelişmişi olduğunu, evrimin bu en yüksek formunun ça­
tışmadan çok fedakârlık ve işbirliği üzerinden şekillendi­
ğini ve işbirliğinin evrimsel bir güç olduğunu ileri sürdü­
ler. Kropotkin seçilimin fiziki dünyaya karşı bir kavgadan
kaynaklandığına ikna oldu ve seçilimin aynı türün üyeleri
arasında veya diğertürler arasında bir rekabeti kapsadığı­
nı reddetti. Öyleyse, anarşizmin sonuç manifestosu'karşı­
lıklı yardım'kavramıyla tarif edilen bir toplumdu.
Evrimsel düşüncenin en iyi bilinen yanlış kullanımı
ojeni formundaki toplum mühendisliği uygulamaları
olmuştur. Darwin'in kuzeni olan Francis Galton algılanan
sosyal dejenerasyon konusunda endişeliydi, insan karak­
terinin sadece kalıtıma bağlı olduğunu ve çevre ile özgür
iradenin insan etkinliklerine hiçbir etkisi olmadığını ileri
sürdü. Yoksul semtlerin affına sığınarak, yoksulların Vik-
torya toplumunun diğer kesimlerine göre çok daha hızlı
ürediğini söyleyerek, toplumun kalitesinin korunabilmesi
için bu eğilimin önüne geçmek gerektiğini savundu. An­
cak, toplumun çoğunluğu kalıtsal özellikler üzerine çev­
renin etkisi konusunda temelde Lamarkçı bir inanca sahip
olduğundan, Galton'un önerisinin etkisi çok sınırlı oldu.
Bu durum, çevrenin eşey hücrelerindeki kalıtsal materya­
li etkilemediğini ileri süren Weismann doktrininin kabul
edilmesiyle 1900 civarında değişti. Galton'un düşünceleri
tüm dünyada ilk olarak bir sosyal iyileştirme girişimi ola­
rak açığa çıkan öjenist hareketler tarafından kabul edildi.
Öjeninin kökeni orta sınıf reformistlerin ben-merkezci
bakış açısından kaynaklanmış gibi görünse de, aslında sa­
mimi bir toplumu geliştirme istencinin sonucuydu. Bazı
ülkelerde 'sosyal' ya da 'ırksal' hijyen olarak bilinen öjeni­
nin etkisi altında, üremesi sakıncalı görülen kişilerin ('geri
zekalılar'; suçlular; ruhsal veya başka bir hastalığı olanlar
veya sadece fakir olanlar) toplanmaları ve hatta bazı ül­
kelerde kısırlaştırılmalarını da içeren halk sağlığı uygula­
maları ve sosyal önlemler devreye sokuldu, iddia, sadece
(sosyal avantaj ve zenginlikle tanımlanan) en iyilerin üre­
mesinin gerektiği, böylece toplumun gelişeceğiydi. Nor­
malde, bireyin vücudu ve özgürlüklerine yapılacak böyle
ciddi bir müdahaleyi aşırı ve totaliter rejimlerin bir niteli­
ği olarak görmemize rağmen, ojeni politik yelpazede ve
farklı toplumlarda popülerdi. Örneğin, kısırlaştırmaya izin
veren bir yasa ilk kez Almanya'da 1932 yılında Nazilerin
iktidara gelmesinden önce hazırlandı; ve Herbert George
Wells'ten George Bernard Shaw'a kadar halka mal olmuş
birçok ünlü Britanya'lı öjenist öğretiyi benimsemiş olsa
da, Britanya'da böylesine aşırı uygulamalar hiçbir zaman
başarılı olmadı.
Bu ben-merkezci Sosyal Darwinizm ve ojeni yoluyla
toplum mühendisliği girişimlerinin küçük bir adım ötesin­
de, Nazi hareketi ve etnik temizlikte pervasız bir biçimde
ortaya çıkmış olan ırksal ve etnik üstünlük düşüncesi var­
dır. Gerçekten de, öjeninin tabutuna son çivi tam olarak
İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Nazilerin yaptığı korkunç
ojeni uygulamalarının keşfiyle çakıldı.
Bugün üreme özgürlüğüne kesinkes inanan ve böylesi
konulara devletin müdahalesini reddeden bir toplumda
yaşamaktayız. Oysa Darwin, Galton ve meslektaşları gü­
nümüzde insan üremesinin hangi yollarla kontrol edildi­
ğini görseler çok şaşırırlardı. Bu sadece Viktorya dönemi
Ingiltere'sinde mevcut olan her şeyden daha kolay ve
güvenilir koruma yöntemlerinin varlığı ile değil, aynı za­
manda çocuk doğurmaya ilişkin demografik eğilimler ve
yardımcı üreme teknolojileri alanları ile de ilişkilidir. Gü­
nümüzde potansiyel olarak gebeliği istediğimiz bir zama­
na kadar durdurma, çocuk yapma yetisi olmayan çiftlerin
çocuk sahibi olmasına olanak sağlama gibi konularda
üremeyi, 30 yıl öncesine göre bile çok daha iyi manipüle
edebilmekteyiz. Bu uygulamaların belirli özelliklere sahip

bireyleri seçmeye hizmet ettiği konularında hiçbir kanıt
bulunmamaktadır. Ancak, modern tıbbın aktif rol oyna­
dığı daha çarpıcı yollar vardır. Gelişmiş toplumlarda gebe
bir kadının, fetüs anomalilerini araştırmak için bir ultrason
taraması yaptırması rutin bir olaydır. Bu yöntem, örneğin
Down sendromuna sahip olma olasılığı olan bir fetüsün
saptanmasında oldukça etkilidir. Böyle bir durum söz
konusu olduğunda, kadın ve eşi gebeliği sonlandırmayı
düşünebilirler. Bu işlem açık biçimde trizomi 21'e karşı bir
seçilim olmakla birlikte, böyle bireyler kısır oldukları için
ojeni olarak değerlendirilemez. Ancak, felsefi tartışma fe­
tüs bulgusunda yarık damak gibi daha küçük anomaliler
saptandığı zaman oldukça zor bir hal almaktadır. Bunlar,
üreme biliminin diğer yönlerini düzenlemek için yapıldığı
gibi, dikkatli değerlendirmelerle yasal çerçeve ve yönet­
meliklerin oluşturulması ihtiyacı olan sorunlardır.
12.4 Araştırmaların yönü
Yakın zamana kadar, insanda evrimsel süreçleri çalışmak
paleo-arkeolojinin araçlarıyla yapılabileceklerle sınırlıydı,
fakat moleküler biyoloji ve bunun sonucunda geçmişi­
mizi genlerimizden okuma kapasitemiz bunu radikal bi­
çimde değiştirdi. Yaşamın kökeni nedir, ilk RNA veya DNA
replikasyonlu organizma nasıl ortaya çıktı, ökaryotlar
nasıl evrimleşti, çokhücreliler (metazoa) nasıl evrimleşti,
gibi sorular önemli sorulardan bazılarıdır, insan biyoloji­
si ve modern tıbbın daha yakın düzeyinde, genomik ve
epigenomik alanlarında gelişen kapasite, evrimsel, ge­
lişimsel ve şimdiki çevrenin göreceli rolleri üzerine soru
sormaya izin verir. Dilin ve bilincin evrimi ile ilişkili önemli
sorular hala geçerliliğini korumaktadır. Evrimsel psikoloji
ile ilişkili oldukça farklı perspektifler bulunmasına rağ­
men, bu farklılıklar esastan çok, artan ölçüde vurgudan
kaynaklanmaktadır.
12.5 H o m o s a p ie n s 'in geleceği
insanlar hala evrim geçirmekte midir? Bunu Bölüm 6'da
tartışmıştık. Çevresel değişimin artan bir hızla devam etti­
ği bir dünyada yaşıyoruz. Toplumsal yapılarımız çok daha
H O M O S A P I E N S ' İN GELECEĞİ 281
karmaşık, etkileşim düzeyimiz çok güçlü, beslenmemiz
değişiyor, fiziksel dünyamız değişiyor. Seçilim baskısının
hala iş başında olduğu konusunda tereddüt etmek için
çok az nedenimiz var: varyasyon ve kalıtım süreçleri bizde
de tıpkı diğer türlerdeki gibi işlemektedir. Doğal seçilim
süreçlerini tıbbi bakım gibi teknolojik ilerlemeler yoluy­
la etkili biçimde azalttığımız doğrudur, ancak çevresel
zorluklar gelecekte kapasitemizi baskılayabilir. Ve bizler
devamlı biçimde bakteri ve virüsler gibi diğer türlerin
saldırıları ile karşı karşıyayız: yani silahlanma yarışı burada
devam etmektedir. Yakın zamanlarda, kontrol altına alın­
mış olsalar da, oldukça yüksek ölüm oranına sahip hasta­
lık (örneğin Ebola ve SARS) salgınları gördük. Doğal veya
insan kaynaklı bir büyük felaket, ya da epidemi riski her
zaman mevcut olup böyle bir felaket yaşandığında, seçi­
lim süreçleri belirleyici olabilecektir. Gezegenimizin orta­
mını uyumsal yeteneğimize tehdit olacak biçimde daha
hızlı değiştiriyor da olabiliriz. Küresel ısınma, enfeksiyon
hastalıklarının örüntüsünde, belli besin tiplerinin mevcu­
diyetinde ve çevresel zorluklara neden olabilecek başka
türlü etkenlerde değişimlerin başlamasına yol açabilir.
Fakat bu kitapta vurgulanan anahtar bir ilke sağlık,
ömür uzunluğu ve evrimsel uyum gücünün birbiri yerine
geçen kavramlar olmadığıdır, insan ömür uzunluğu art­
tıkça, tıp giderek artan biçimde, temel olarak üreme yaşı
sonrası açığa çıkan hastalıklarla ilgilenir hale geldi. Orta
ve ileri yaş sağlık problemlerine karşı ya hiç ya da çok kü­
çük bir negatif seçilim olmuştur ve olacaktır.
Gezegenimizdeki populasyonlar artan ölçüde bağlan­
tılıdırlar ve böylece üreme populasyonlarının potansiyel
büyüklüğü etkili biçimde daha büyüktür. Ancak diğer
yandan, hem değişen çevremiz (daha fazla radyasyon ve
toksin) ve hem de oldukça farklı üreme örüntülerimiz (yar­
dımlı üreme ve yaşlı gebeliği) daha yüksek bir mutasyonel
değişim oranına neden olabilir. Sonuç olarak, evrimsel sü­
reçlerin önceden belirlenmiş bir yönü olmadığından, bir
tür olarak geleceğimiz konusunda öngörüde bulunmak
tamamen cesaret işidir. Günümüzde süre giden teknolo­
jik, sosyal ve kültürel süreçler çevremizi dramatik biçimde
değiştirmiştir ve tüm bildiğimiz son 200 yıldaki endüstri
ve besinin dramatik değişimi ile iletişimdeki devrimlerin,
gelecekteki hominidlerce, kendi evrimleri açısından dilin
evrimi kadar kritik olarak kabul edilebileceğidir.
282 KAPANIŞ: EVRİM, TIP VE TOPLUM
Ekokumalar
Bowler, PJ. (2003) Evolution: the History o f an Idea, 3rd edn.
University of California Press, Berkeley, CA.
Kitcher, P. (2007) Living with Darwin: Evolution, Design
and the Future o f Faith. Oxford University Press, New
York.
Miller, K.M. (2008) Only a Theory: Evolution and the Battle for
America's Soul. Penguin Books, New York.
O'Hear, A. (1999) Beyond Evolution: Human Nature and the
Limits of Evolutionary Explanation. Clarendon Press, Oxford.
Paul, D.B. (1995) Controlling Human Heredity: 1865 to
the Present. Humanities Press International, Atlantic
Highlands, NJ.
Scott, E.C. (2004) Evolution vs. Creationism: an Introduction.
Greenwood Publishing Group, Westport, CT.
Wesson, R. and Williams, P.A. (1995) Evolution and Human
Values. Editions Rodopi, Amsterdam.
 Sözlük
A Besinsel geçiş süreci (nutriational
Aday gen (cand id ate gene)
Akraba seçilimi (kin selection)
Alel (allel)
Allometri (allom etry)
Allopatrik türleşme (al lopatric
spéciation)
Altrisyal veya geç olgunlaşan (altricial)
Anasal sınırlama (m aternal constraint)
Anasoyu ve anasal soy hattı (m atriline)
Anında uyumsal yanıtlar (Im m ediately
ad ap tive responses)
Anizogami (anisogam y)
Anöploidi (aneup loidy)
Antagonistik pleiotropi (antagonistic
pleiotropy)
Antisosyal kişilik bozukluğu
(antisociality disorder)
Ayrılma bozukluğu (segregation
distortion)
B
Babasoyu ve babasal soy hattı
(patriline)
Bağımsız ayrılma (ind epend ent
assortm ent)
Bağlantı dengesizliği (linkage
disequilibrium )
Bağlantı haritalaması (linkage
m apping)
Baldwin etkisi (Bo ld w in effect)
Bencil gen (selfish gene)
tra n s itio n process)
Birim faktörler halinde kalıtım
(particulate inheritance)
Birlikte-evrim (co-evolution)
Biyolojik tür (biological species)
Büyükanne hipotezi (g randm other
hypothesis)
ç (p reco dal)
Çağrışımlı öğrenme (associative
learning)
Çeşitlilik (diversity)
D (evo lu tio ary trait)
Daralan evrim (co n verg en t evolution)
Darboğaz (bottleneck)
Değişken sayıda ardışık tekrarlı
diziler (variable nu m b er tan dem
repeats, VNTR)
Dengeleyici seçilim (balancing
selection)
Dengeli polimorfizm (balancing
polym orphism )
Dengeli seçilim (stabilising selection)
Dışsal mortalité (external m ortality)
Dikkat-arayıcı (attention-seeking)
Doğal seçilim (natural selection)
Doğal teoloji (natural theolog y)
Doğrudan uyum gücü (direct fitness)
Dolaylı uyum gücü (indirect fitness)
Dominant (dom inant)
E
Effektif populasyon büyüklüğü
(effective p op ulation size)
Eksaptasyon (exaptation)
Epigenetik (epigenetic)
Epigenetik topografya (epig enetic
landscape)
Epistasis, epistatik (epistasis, epistatic)
Erken olgunlaşan veya prekosyal
Eşey oranı teorisini (sex ratio theo ry)
Eşeysel seçilim (sexual selection)
Evrim (evolution)
Evrimleşmiş öğe (ya da özellik)
Evrimsel darboğaz (evolutionary
bottleneck)
Evrimsel olarak kararlı strateji
(evo lu tio n ary stable strategy)
Evrimsel uyumluluk çevresi
(enviro nm en t o f e vo lu tio n ary
adapted ness)
Eyleme-dökme (acting-out)
F
Farklı uyum gücü (differantial fitness)
Fenotip (p h en o typ e)
Filogeni (p hylog eny)
Frekans (frequency)
G
Geç olgunlaşan veya altrisyal (altricial)
283
284 SÖZLÜK
Gelişimsel (ya da fenotipik) plastisite
[d evelo pm en tal (or p heno typic)
plasticity]
Gen (gene)
Gen akışı (g ene flow)
Gen katma (introgression)
Gen/kültür birlikte-evrimi (gene/
culture co-evolution)
Genetik (genetics)
Genetik asimilasyon (genetic
assim ilation)
Genetik birlikte sürüklenme (genetic
hitch-hiking)
Genetik sürüklenme (g enetic drift)
Genişletilmiş fenotip (extended
p heno typ e)
Genom içi çatışma (intragenom ic
conflict)
Genom ölçeğinde ilişkilendirme
çalışmaları (genom e-w ide
association studies)
Genotip (g eno typ e)
Genotip frekansı (g e n o typ e frequency)
Göreli uyum gücü (relative fitness)
Grup seçilimi (group selection)
H disorders)
Handikap ilkesi (handicap principle)
Haplotip (haplotyp e)
Haplotip blokları (ha p lo typ e blocks)
Harcanabilir soma (disposable soma)
Hardy-Weinberg dengesi (Hardy-
W ein berg equilibrium )
Heterozigot (heterozigous)
Heterozigot avantajı (heterozygote
ad ventag e)
Hetorokroni (heterochrony)
Hipermorfosis (hyperm orphosis)
Homininler (Hom inins, H om ininae)
Hominoidler (Hom inoids, Hom inoidea)
i-ı
içsel mortalité (intrinsic m ortality)
İlişkilendirme çalışması (association
study)
İmmünolojik tolerans (im m unological
tolerance)
Iraksak neden (ultim ate cause)
K
Kademelilik (gradualism )
Kalıtılabilirlik veya kalıtım derecesi
(inheritability)
Kalıtım (inheritance)
Kanalize olma (canalisation)
Karakter (character, trait)
Karşılıklı fedakarlık (reciprocal
altruism)
Kişilik bozukluğu (personality
disorders)
Klin (eline)
Kritik pencereler (critical w in do w s)
Kurucu etkisi (founder effect)
Kültürel evrim (cultural evolution)
Kültürel kalıtım (cultural inheritance)
M (socioeconom ic g rad ient in healt)
Makroevrim (m aeroevolution)
Mayotik dürtü (m eotic drive)
Mem (m em e)
Mendel bozuklukları (M en delian
Mikroevrim (m ieroevolution)
Moleküler saat (m olecular clock)
Mutasyon (m utation)
N m utation)
Narsisizm (narcissism)
Negatif seçilim (neg ative selection)
Neoteni (neoteny)
Niş oluşturma (nish construction)
Nötral mutasyon (neutral m utation)
Nötral teori (neutral theo ry)
o -ö
Oyun teorisi (gam e theo ry)
Ojeni (eugeny)
Öngörüsel uyum yanıtı (predictive
ad ap tive respond)
Önoluşumcu (preform asyonist)
P
Penetrans (p enetrance)
Plastisite (plasticity)
Pleiotropi (pleitropy)
Polifenizm (polyphenism )
Populasyon darboğazı (population
b ottleneck)
Pozitif seçilim (positive selection)
Prekosiyal veya geç olgunlaşan
(Precocial)
R
Reaksiyon normu (reaction norm )
Rekombinasyon (recom bination)
Resesif (recessive)
S-Ş
Sabit hale gelme (fixation)
Sağlamlık (robustness)
Sağlıkta sosyoekonomik gradyan
Seçici süpürme (selective sw eep)
Seçilim (selection)
Sıçramalı evrim (saltationism )
Sınırda kişilik bozukluğu (borderline
personality disorder)
Sınırlama, kısıtlılık (constraint)
Simpatriktürleşme (sym patric
spéciation)
Sinonim mutasyon (synonym ous
Sinonim olmayan mutasyon (non
synonym ous m utation)
Sonlu denge (p unctuated equilibrium )
Sosyobiyoloji (sociobiology)
Şizofreni (Schizophreny)
T
Tasarım (design)
Tek nükleotid polimorfizmi (single
nu cleotid e polym orpism , SN P)
Tercihli çiftleşme (assortative m ating)
Toplam uyum gücü (total fitness)

Transpozon (transpozon)
Tutumlu fenotip hipotezi (thrifty
p h en o typ e hypothesis)
Tutumlu genotip hipotezi (thrifty
g en o typ e hypothesis)
u-ü
Uyum (adaptation)
Uyum gücü (fitness)
Uyumculuk (adaptationism )
Uyumsal açılım (ad ap tive radiation)
Uzlaşı (trade-off)
SÖZLÜK 285
Üreme başarısı (rep rod uctive success) Yaşam öyküsü (life history)
Üreme değeri (rep rod uctive value) Yaşam öyküsü teorisi (life history
Üreme hücreleri hattı (germ line) theo ry)
Üst Palaeolitik Devrim (U p per Yeniden mutasyon (recurrent
Palaeolithic Revulition) m utattion)
Yeniliğin evrimi (evolu tion o f novelty)
V Yönelim bilinci (intentionality)
Varyasyon (variation)
z
Y Zihin teorisi (theo ry o f m ind)
Yakınsak neden (proxim ate cause)
Yapay seçilim (artifical selection)
 'Darvvinci tıbba adanmış bir dizi kitap yayınlanmıştır, ancak bu
kitap özel olarak tıp öğrencileri ve fakülteleri için bir ders kitabı olarak
tasarlanmış ilk kitaptır ve bu ustaca başarılmıştır. Bu kitap açık bir dille
yazılmış ve harika bir şekilde organize edilmiştir'-

Evrimsel biyoloji insan biyolojisinin entegre bir şekilde

anlaşılmasında kritik önemdedir ve temel mekanizmaları
ilişkilendirdiği tıp veya halk sağlığı profesyonellerince
artan şekilde kabul görmektedir. Genomik, epigenetik,
gelişim biyolojisi ve epidemiyoloji alanlarındaki gelişmeler,
tıbbın tam potansiyeline ulaşması için evrimsel düşünceyle
harmanlanmasının vazgeçilmez olduğunun giderek daha fazla
farkedilmesini sağlamıştır. Bu kitap evrimsel biyolojinin ilkelerini
tıbbi bir perspektifte açıklayan ve tıp ve halk sağlığının evrimsel
biyolojiden nasıl yararlanacağına odaklanan ilk entegre ve kapsamlı
ders kitabıdır. Evrimsel bilimlerle formal olarak karşılaşmış olsun
veya olmasın, geniş bir okuyucu kitlesince anlaşılabilir bir stilde
yazılmıştır.

Evrimsel Tıbbın İlkeleri üç kısma ayrılmıştır: İlki, özgül örnekler

kullanarak, insan sağlığı ve hastalığına evrimsel ilkelerin
uygulanmasına ilişkin sistematik bir yaklaşım sunmaktadır.
Bu kısım evrimsel süreçler, moleküler evrim, insanların evrimi,
yaşam öyküsü teorisi ve evrimsel gelişim biyolojisi ile ilgili
bölümleri kapsamaktadır. İkinci kısım bu ilkelerin beslenme,
metabolizma, üreme, enfeksiyon hastalıkları ve stresle mücadele
etme ve insan davranışlarına ilişkin anlayışımıza uygulanmasını
ortaya koymaktadır. Son kısım, pratik terimler bağlamında
evrimsel tıbbın ilkelerinin tıp pratiği ve halk sağlığına
nasıl uygulanabileceği konusunda genel bir çerçeve
sunmaktadır.

DARWIN200
Kapak resimleri: © IStockphoto
ISB N 978-605-355-051-6
PALME
YAYIN, DAĞITIM, PAZARLAMA, İÇVE DIŞ TİCARET LTD. ŞTİ.
Merkez: A. Adnan Saygun Cad. No: 10/A Sıhhiye-ANKARA
Tel: 0312-433 37 57 • Fax:0312-433 52 72
w w w .palm eyayinevi.com e-mail: bilgi@ palmeyayinevi.com

Ankara Şubesi : Olgunlar Sok. No: 4/5 Bakanlıklar/ANKARA Tel: 0.312 417 95 28 Faks: 0.312 419 69 64
İzmir Şubesi : Kazım Dirik Mah. Ankara Cad. No: 259/C Bornova/İZMİR Tel: 0.232 343 10 77 Faks: 0.232 343 10 78 9 786053 550518