Tekrarlanan Ölçümlerin Analizi 1

TEKRARLANAN ÖLÇÜMLÜ
VERİLERİN ANALİZİ
ÖĞR. GÖR. DR. EBRU KAYA BAŞAR
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ
İSTATİSTİK DANIŞMANLIK UYGULAMA VE ARAŞTIRMA MERKEZİ
SEMİNER 2019 ŞUBAT
İçerik
• Tekrarlı ölçümler nedir?

• Varsayımları nelerdir?
• Tekrarlı ölçümler tek yönlü varyans analizi
• Tekrarlı ölçümler iki yönlü varyans analizi
• Tekrarlı ölçümler karma desenler
• Sonuçlar nasıl raporlanmalı
• Tekrarlı ölçümler bunlarla mı sınırlı?
Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR – AKİDUAM Seminer, 2019

Tanım
 Tekrarlanan ölçümler, birey, hayvan veya makine gibi aynı

deneme ünitesinde birden fazla ölçümün yapılmasıyla elde
edilir.
 Eğer tekrarlanan ölçüm faktörü zaman ise veriler boylamsal

veriler (longitudinal data) olarak adlandırılır.
Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Eğitsel Yazılım ortamında öğrenen 6. Sınıf
öğrencilerinin kelime öğrenme başarıları arasında
anlamlı farklılık var mıdır?
Araştırma boyunca birinci, dördüncü ve dokuzuncu
hafta uygulanan başarı testleri arasında anlamlı
farklılığın bulunup bulunmadığını incelemek için
tekrarlı ölçümler için tek faktörlü ANOVA testi
uygulanabilir. Başarı testinin eğitsel yazılımın
kapsadığı ilk 25 soruluk bölümden elde edilen puanlar
baz alınarak analiz gerçekleştirilebilir.
Hayvancılıkta bu tip verilere en iyi örnek, her bir
bireyin belli bir zaman sürecinde büyümesinin
tanımlandığı büyüme eğrisi verileridir.
Bitkilerde vazo ömrü dayanma süreleri
İlaç verilmeden önce, 30 dakika sonra, 60 dakika

sonra, vb.) ölçümler arasında fark olup olmadığını test
etmek için
 Anemik hastalarda demir preparatı verilmeden önce
ve verildikten sonra farklı zamanlarda en az iki ölçüm
daha yapıldığında (örneğin; 2 ay sonra ve 6 ay sonra
ve 1 yıl sonra gibi) hemoglobin düzeylerinin farklı
olup olmadığının test edilmesinde kullanılır.
 Üç ayrı firmanın ürettiği tansiyon ölçme aracı(digital

ve civalı) ile aynı bireylerin tansiyonunun aynı
değerde ölçülüp ölçülmediğinin test edilmesinde
kullanılır.

Avantajları
• Bireysel değişimleri konu alan bilgileri elde etmenin

mümkün olduğu tek tasarım şeklidir.
• Bireyler arası değişkenliğe neden olan faktörleri kontrol ettiği
için güçlü bir analizdir.
• İstatistiksel gücü yüksek olduğu için arzu edilen etki
büyüklüğünü belirlemek için daha az örneklem sayısına
ihtiyaç duyar.
• Daha az örneklem ile çalışmak maliyet, zaman vb. açısından
kolaylık sağlar.

Dezavantajları
• Aynı deneysel üniteden elde edilen tekrarlı ölçümler

arasındaki bağımlılık analizi zorlaştırır.
• Araştırmacı ölçümleri elde etmek için gerekli olan

koşulları genellikle kontrol edemez. Böylece veriler
dengesiz veriler veya kısmen tamamlanmamış
olabilirler.

Dezavantajları
• Sıra etkisi (order effect). Bireylerin çoklu muamelelere
maruz bırakılmasından kaynaklanır ancak muamele
yönteminden değil muamelenin yapıldığı sıra ile ilgilidir.
• Örneğin, puanlar yorgunluk nedeniyle zaman içerisinde
düşebilir veya öğrenme nedeniyle artabilir. Sıra etkisi,
analizin muamelenin etkisini doğru bir şekilde tahmin etme
becerisine müdahale edebilir.
• Bu sorunun üstesinden gelmek için muameleler arasında
zaman tanıyan ve muamelelerin sırasını dengeleyen bir
randomizasyon yapmaktır.
Varsayımlar
• Aynı denekler üzerinde ikiden fazla ölçüm yapılmalıdır.

• Veriler sürekli tipte ölçümle elde edilmelidir.
• Her bir grup için ortalamaların örneklem dağılımı normal
olmalıdır.
• Gruplarda populasyon varyansları homojen olmalıdır.
• Denekler populasyondan rasgele ve bağımsız olarak seçilmelidir.
• Hatalar bağımsız olmalıdır.
• Veri kontrol edilmeli, uç değerler olmamalıdır.

Varsayımlar (Devam)
Küresellik varsayımı
Mauchly’s Sphericity testi ile kontrol edilen bu varsayım

tekrarlı ölçümlü faktörün seviyelerinin tüm mümkün
kombinasyonları arasındaki farkların varyanslarını karşılaştırır.
Küresellik bu varyansların eşit olmasını gerektirir.

Bu varsayımın ihlali tekrarlı ölçümler ANOVA için
ciddi olup, testin I. Tip hatasında artışa dolayısıyla da
testin gücünün düşmesine neden olacaktır (Field 1998).
Bu nedenle küresellik varsayımının kontrol edilmesi

çok önemlidir.

Küresellik varsayımı sağlanmadığında iki alternatif
yöntem vardır:
• Düzeltilmiş Tek Değişkenli Analiz

• Çok Değişkenli Analiz

Düzeltilmiş Tek Değişkenli Analiz
Küresellik varsayımı sağlanmadığında varyans analizi

tablosundaki F değeri hesaplanırken bazı düzeltmelere
ihtiyaç duyar bu düzeltmeler:
1. Greenhouse and Geisser (1958)

2. Huynh and Feldt (1976)
3. The Lower Bound estimate (Ɛ’nun minimum
değerini verir, maksimum değeri 1’dir).
Bu düzeltmelerden hangisini kullanacağımıza karar verirken
karar ölçütümüz Ɛ değeri olacaktır
• Ɛ >0,75 ise Huynh-Feldt testi,

• Ɛ <0,75 ise Greenhouse and Geisser testi kullanılmalıdır.

Çok Değişkenli Analiz
Çok değişkenli analiz küresellik varsayımına gerek duymaz.
Çok değişkenli test istatistikleri:

• Pillai’s Trace
• Wilks’ Lambda
• Hotelling’s Trace
• Roy’s Largest Root
olarak karşımıza çıkar.

Tekrarlanan Ölçümlerde Tek Yönlü Varyans Analizi
Bir ilacın tansiyon düşürücü etkisi olup olmadığını ve etkinin
süre ile ilişkisini incelemek istediğimizi varsayalım. Bu amaç
için hipertansiyonlu olduğu bilinen 10 hastanın tansiyonları;
ilaç verilmeden önce, ilaç verildikten 15 dakika sonra, ilaç
verildikten 30 dakika sonra ölçülmüş ve bu süreler içerisinde
ilaç tansiyon düşürmede etkili olmuş mudur?

TEKRARLI ÖLÇÜMLERDE TEK YÖNLÜ VARYANS
ANALİZİNİN SPSS KULLANILARAK ELDE EDİLMESİ
1. Adım: Veri Girişi
2. Adım: Normallik varsayımının kontrolü
• 𝐻0 :İlaç verilmeden önce değerleri normal dağılmaktadır.
𝐻1 :İlaç verilmeden önce değerleri normal dağılmamaktadır.
• 𝐻0 :İlaç verildikten 15 dk sonra değerleri normal dağılmaktadır.

𝐻1 :İlaç verildikten 15 dk sonra değerleri normal dağılmamaktadır.
• 𝐻0 :İlaç verildikten 30 dk sonra değerleri normal dağılmaktadır.

𝐻1 :İlaç verildikten 30 dk sonra değerleri normal dağılmamaktadır.

SPSS’te normallik testi sonucu
p>0,05
Tüm gruplar normal dağılım göstermektedir!!

3. Adım: Analiz yapılır.

3. Adım: Analiz yapılır (devam)



3.Adım: Analyze  Repeated Measures  Contrast

Contrast tipleri:
• Deviation: Tüm seviyelerin ortalamaları ile (genel
ortalama) referans kategori hariç her bir seviyenin
ortalamasını karşılaştırır. Faktörün seviyeleri herhangi bir
sırada olabilir.
• Simple: Belirlenen bir seviyenin ortalaması ile her bir

seviyenin ortalamasını karşılaştırır. Bu kontrast tipi kontrol
grubu olduğunda oldukça kullanışlıdır. İlk veya son
kategoriyi referans kategori olarak seçebilirsiniz.
Contrast tipleri (devam):
• Difference: Birinci seviye hariç her bir seviyenin

ortalamasını bir önceki seviyenin ortalaması ile
karşılaştırır.
• Helmert: Son seviye hariç her bir seviyenin

ortalamasını bir sonra gelen seviyenin ortalaması ile
karşılaştırır.

Contrast tipleri (devam):
• Repeated: Son seviye hariç her bir seviyenin

ortalamasını bir sonraki seviyenin ortalaması ile
karşılaştırır.
• Polynomial: Doğrusal, karesel, kübik,.. Etkileri

karşılaştırır. Bu kontrast genellikle polinomial trendleri
tahmin etmek için kullanılır.

3. Adım: Analyze  Repeated Measures  Plots

3. Adım: Analyze  Repeated Measures  EM Means

3. Adım: Analyze  Repeated Measures  Options

4. Adım: Sonuçlar (OUTPUT)
Ortalama, Standart Sapma

ve N değerini gösteren tanımlayıcı istatistikler
Analizin defaultunda olan

istesek de istemesek de
outputta yer alan
Multivariate Analiz
Sonuçları
Küresellik varsayımı sağlanmıştır (p>0,05)

Farklı zaman noktalarında yapılan ölçümlerin ortalamaları

arasında istatistiksel olarak fark vardır.

1. ve 2. ölçüm seviyeleri arasında istatistiksel olarak fark vardır.

2. ve 3. ölçüm seviyeleri arasında istatistiksel olarak fark vardır.


Profil Grafiği

Tekrarlanan Ölçümlerde İki Yönlü Varyans
Analizi
Araştırmacı aynı kişilerden/ bitkiden/hayvandan/makineden elde
ettiği iki tane bağımsız değişkene sahipse analiz tekrarlı
ölçümlerde iki yönlü varyans analizi olacaktır.
İki faktör tekrarlı ölçümler, iki faktör tekrarlı ölçümler ANOVA

olarak da isimlendirilir.
Two-way repeated measures ANOVA / Two factor RM ANOVA

Within-within subject ANOVA
Burada bağımsız değişkenler grup içi (within- subject)
yani aynı katılımcılardan elde edilen tekrarlı gözlemler
olmalıdır.
Bu bağımsız değişkenlerden biri genellikle iki veya

daha fazla zaman noktası, diğeri ise bireylerin maruz
kaldığı iki veya daha fazla koşuldur.

Bu analizde test edilecek değişkenler
• A ana etkisi (main effect) (zaman olabilir)

• B ana etkisi (main effect) (koşul olabilir)
• A*B interaksiyon etkisi (interaction effect)

Örnek 1:
Kronik bel ağrısı çekenlerin ağrı düzeyini azaltmada
yardımcı olacak bir çalışma yürütüldüğünü varsayalım.
Araştırmacı iki farklı tedaviden birinin ağrı düzeylerini
azaltmada etkili olup olmadığını araştırmak istesin.
Bu nedenle, 30 katılımcı deneyde yer almaktadır.
"Koşullar" olarak bilinen iki tedaviden biri "masaj
programı" (tedavi A) ve diğeri "akupunktur programı"
dır (tedavi B). Her iki program da 8 hafta sürer.

• Bağımlı değişken “sırt ağrısı” iken
• Faktörlerden biri tedavi yöntemi (masaj programı ve
akupunktur programı) ve zaman değişkenidir ("programın
başında bel ağrısı", "programın ortasında bel ağrısı" ve
"programın sonunda bel ağrısı").
Burada dikkat edilmesi gereken nokta:

30 katılımcıya hem masaj programı hem de akupunktur
programı uygulanmıştır!!

Örnek 2:
Bir fabrikada paketleme alanında çalışan işçilere müzik
dinletmenin verimlilik üzerine etkisi araştırılmak
istenmiştir.
Aynı zamanda verimlilikteki herhangi bir artışın,
müziğin çalındığı zamandan etkilenip etkilenmediği de
araştırılmak isteniyor.
(örneğin, müzik sağlandığında verimde bir artış varsa,
bu uzun vadeli bir artış mı, yoksa sadece ilk zaman için
mi?)
Bu amaçla yapılan deneyde:
• Bağımlı değişken verimlilik

• Faktörlerden biri ise müzik dinleme durumu (müzik –kontrol)
bir diğeri ise zaman değişkeni ("deneyin başında", "1 hafta
sonra" ve "4 hafta sonra" verimlilik)

Varsayımlar:
1. Bağımlı değişken sürekli olmalıdır.
2. İki denek içi faktör olmalıdır (within subject)
3. Bağımsız değişken muamele kombinasyonlarında
yaklaşık olarak normal dağılmalıdır. Çünkü
normallik ihlallerine karşı oldukça "robust"; bu,
varsayımın biraz ihlal edilebileceği ve hala geçerli
sonuçlar sağlayabileceği anlamına geliyor.
4. Küresellik varsayımı

Acının hafıza üzerine etkilerinin araştırılmak istendiğini
varsayalım. Özellikle elektrik şokunun kuvveti ile soru
zorluğunun öğrenmeye olan etkisini çalışmak istiyor.
Her bir deneğin puanı düşük ve yüksek elektrik şokuna
maruz kaldığı sırada kolay, orta ve zor sorularda doğru
cevapladığı sorulardır.

1. Adım: Veri Girişi

2. Adım: Normallik varsayımı

Normallik Testi Sonucu

3.Adım: Analyze  Repeated Measures
3.Adım: Analyze  Repeated Measures  Plots
3.Adım: Analyze  Repeated Measures  EM Means
3.Adım: Analyze  Repeated Measures  Options
4. Adım: Sonuçlar

Syntax kullanımı:
COMPARE (soru) ADJ (BONFERRONI)

İkili karşılaştırmalar (Bonferroni Düzeltmesi)
Tekrarlanan Ölçümlerde Karma Desenli
Varyans Analizi (Mixed Design ANOVA)
İki veya daha fazla bağımsız değişken:
• Bazıları gruplar arası (between-subjects)
• Bazıları grup içi (denek içi/ within-subjects)
Etkiler:
• Grup içi ana etkisi
• Gruplar arası ana etki
• İnteraksiyon etkisi
Kenward (1987) sığırların bağırsaklarındaki parazitlerin
kontrolü için uygulanan iki farklı muamelenin 11 hafta
boyunca büyüme üzerine etkilerinin karşılaştırılması
denemesini ele almıştır.
Bağımlı değişken: ağırlık

Faktörlerden biri iki farklı tedavi yöntemi diğeri ise
zaman faktörüdür.

Adım 1: Veri Girişi
2. Adım: Normallik Testi
SPSS normallik testi sonucu
3. Adım: Analiz yapılır.

3.Adım: Analyze  Repeated Measures  Plots
3.Adım: Analyze  Repeated Measures  Post Hoc
3.Adım: Analyze  Repeated Measures  EM Means
3.Adım: Analyze  Repeated Measures  Options
4. Adım: Sonuçlar
4. Adım: Sonuçlar

Hafta*grup interaksiyon etkisi istatistiksel olarak
anlamlı bulunduğundan dolayı tek başına hafta etkisini
veya tek başına grup etkisini yorumlamak uygun
olmayacaktır.
Ağırlık değişkeninin kontrol ve muamele gruplarında

zaman göre değişimi etkileşimli olarak değişmektedir.

Adım : İnteraksiyon etkisini daha detaylı
incelemek için..
EKLEYİN
COMPARE (hafta) ADJ (BONFERRONI)
Sonuçlar Nasıl Raporlanmalı?
Nasıl Bir Özet Tablo Yapmalıyız?

Tekrarlı ölçümler bu konularla mı sınırlı?
Öneriler
• Tekrarlı ölçümlerde örneklem hesaplama
• Tekrarlı ölçümlerde eksik gözlem olduğunda hangi yöntemler
kullanılır?
• Tekrarlı ölçümlerin modellenmesi
• Bağımlı değişkenimiz kesikli bir değişken olduğunda hangi
yöntem kullanılır? - GEE

Tekrarlanan Ölçümlerin Analizi 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tekrarlanan Ölçümlerin Analizi 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TEKRARLANAN ÖLÇÜMLÜ

• Tekrarlı ölçümler nedir?

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR – AKİDUAM Seminer, 2019

 Tekrarlanan ölçümler, birey, hayvan veya makine gibi aynı

 Eğer tekrarlanan ölçüm faktörü zaman ise veriler boylamsal

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Bitkilerde vazo ömrü dayanma süreleri

İlaç verilmeden önce, 30 dakika sonra, 60 dakika

 Üç ayrı firmanın ürettiği tansiyon ölçme aracı(digital

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

• Bireysel değişimleri konu alan bilgileri elde etmenin

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

• Aynı deneysel üniteden elde edilen tekrarlı ölçümler

• Araştırmacı ölçümleri elde etmek için gerekli olan

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

• Aynı denekler üzerinde ikiden fazla ölçüm yapılmalıdır.

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Mauchly’s Sphericity testi ile kontrol edilen bu varsayım

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Bu nedenle küresellik varsayımının kontrol edilmesi

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

• Düzeltilmiş Tek Değişkenli Analiz

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Küresellik varsayımı sağlanmadığında varyans analizi

1. Greenhouse and Geisser (1958)

• Ɛ >0,75 ise Huynh-Feldt testi,

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Çok değişkenli analiz küresellik varsayımına gerek duymaz.

Çok değişkenli test istatistikleri:

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

• 𝐻0 :İlaç verildikten 15 dk sonra değerleri normal dağılmaktadır.

• 𝐻0 :İlaç verildikten 30 dk sonra değerleri normal dağılmaktadır.

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Tüm gruplar normal dağılım göstermektedir!!

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

• Simple: Belirlenen bir seviyenin ortalaması ile her bir

• Difference: Birinci seviye hariç her bir seviyenin

• Helmert: Son seviye hariç her bir seviyenin

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

• Repeated: Son seviye hariç her bir seviyenin

• Polynomial: Doğrusal, karesel, kübik,.. Etkileri

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Ortalama, Standart Sapma

Analizin defaultunda olan

Küresellik varsayımı sağlanmıştır (p>0,05)

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Farklı zaman noktalarında yapılan ölçümlerin ortalamaları

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

1. ve 2. ölçüm seviyeleri arasında istatistiksel olarak fark vardır.

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

Öğr. Gör. Dr. Ebru KAYA BAŞAR - AKİDUAM Seminer, 2019

İki faktör tekrarlı ölçümler, iki faktör tekrarlı ölçümler ANOVA

Two-way repeated measures ANOVA / Two factor RM ANOVA

Bu bağımsız değişkenlerden biri genellikle iki veya