KREU X

FORMA TE TJERA TE KONKURRENCES

JO TE PLOTE

Ne kapitujt e meparshem trajtuam konkurrencen e plote dhe

monopolin, si struktura ekstreme te tregut. Midis ketyre dy strukturave
ekstreme shtrihen forma te konkurrences jo te plote, ku mp]eksen elemente
te konkurrences dhe te monopolit.
Ne vitet '20 ekonomistet vune re se -konkurrenca e plote dhe
monopoli nuk i pergjigjeshin realitetit, ato nuk mund te shpjegonin shume
dege te cilat nuk ishin as ne konkurrence te plote dhe as monopol. Kerkimet
e tyre cuan ne ndertimin e teorive q6 shpjegonin sjelljen e ketyre degeve,
duke i karakterizuar tregjet perkatese si konkurrence monopolistike dhe
oligopol. Ne kete kre do te men-emi pikerisht me keto dy forma te
konkurrences jo te plote. Fillimisht do te shohim tiparet e konkurrences
monopolistike dhe maksimizimin e fitimit ne kete strukture tregu, dhe me
pas tiparet e oligopolit dhe modelet kryesore te tij.

I. Tiparet e konkurrences monopolistike

Konkurrenca monopolistike perfaqeson nje strukture tregu to afert

me konkurrencen e plote, por qe ka edhe disa tipare qe e dallojne nga ajo.
Tiparet krysore te konkurrences monopolistike jane:
• Numri i madh i firmave. Ne konkurrencen monopolistike ekziston nje
numer i madh firmash, pothuajse si ne konkurrencen e plote. Keshtu,
firmat sillen ne menyre shume konkuruese, sepse cdo firma prodhon nje
pjese te yogi te produktit te pergjithshem te deges.
180 HYRJE NE EKONOMI

• Diferencimi i produktit. Ne dallim nga konkurrenca e plote ku produkti

eshte homogjen, ne konkurrencen monopolistike kemi diferencim te
produktit. Diferencimi i produktit mund te behet ne disa menyra:
1. Vendosja. Vendosja eshte nje nga menyrat kryesore te diferencimit.
Njerezit duan te kursejne kohen e blerjeve, keshtu qe pelqejne njesite
tregetare me te aferta per ta. Vendosja ka vecorite e veta per cdo
produkt; disa produkte mund te vendosen me lehte dhe kudo, disa te .
tjere jo.
2. Sherbimet. Menyra e dyte qe perdorin ofruesit per diferenecimin e
produkteve eshte diferencimi i sherbimeve shoqeruese ndaj produktit. I
njejti produkt mund te sherbehet ne menyra te ndryshme. Per shembull,
kompjutrat mund te shiten drejtperdrejt nga magazina ku ato ndodhen
te paketuara e te vendosura njeri mbi tjetrin, ose ne njesi speciale
shitjeje, me hapesire dhe ndricim shume te mire, me ekspozim terheqes
te mallit, me sherbim te kulturuar ejoshes, me mundesi per te provuar •
cilesine e mallit te blere, etj.
3. Ndryshimet e cdesise. Ndryshimet ne cilesi perbejne menyren me te
qarte per diferencimin e produkteve. Mbi bazen e cilesive fizike si
masa, ngjyra, etj., edhe produkte shume te ngjashme mund te
diferencohen nga njeri-tjetri, sic ndodh, per shembull, me pijet e
ndryshme freskuese, etj.
4. lmazhi i produktit. Produkti mund te ndryshoje edhe nga imazhi qe
prodhuesi sugjeron te konsumatori. Shpesh nuk ka aq rendesi fakti i
diferencave reale midis produkteve, sera krijimi i idese se ketij
diferencimi nepermjet formave te paketimit, markes tregtare, etj. Per
shembull, i njejti hem mund te kushtoje 10 here me shume ne nje
dyqan te njohur ne krahasim me nje dyqan te cfaredoshem.
• Kontrolli i kufizuar i cmimit
Firmat ne konkurrencen monopolistike kane kontroll te kufizuar mbi cmimin
e produktit. Diferencimi i produkteve i jep mundesi firmes te ushtroje nje
fare kontrolli mbi cmimet. Ajo mund te nise cmimin pa rrezikuar nje
humbje te konsiderueshme te konsumatoreve, kur vendosja e njesive tregtare
eshte e pershtatshme, kur ekziston nje imazh i mire per produktin e saj apo
kur produkti shoqerohet me sherbime te caktuara, etj. Por, sidoqofte, ky
kontroll eshte relativisht i kufizuar sepse ekzistenca e zevendesuesve te afert
pengon poziten monopol dhe e zhVendos kerkesen ne mallrat me te lire
zevendesues. Niveli i kontrollit te cmimit varet nga shkalla e diferencimit te
produktit dhe nga numri dhe largesia e konkurrenteve. Firmat ushtrojne nje
 KONKURRENCA JO E PLOTE 181
kontroll me te madh mbi cmimet kur difrencimi i produkteve eshte me i
larte, kur numri i firmave eshte me i vogel dhe kur konkun-entet jane me larg
njeri tjetrit.
• Lehtesia relative e hyrjes
Hyrja ne deget me konkurrence monopolistike eshte pergjithesisht e lehte
por, sidogofte, me e veshtire sesa ne konkun-encen e plote, per shkak te
diferencimit te produktit. Ne konkurrencen monopolistike mund te ndeshen
pengesa me te medha financiare sesa ne konkurrencen e plote, si kostoja e
lane per diferencimin e produkteve nga ato ekzistuese, shpenzime te
konsiderueshme te reklames, etj.
• Konkurrence jo vetem nepermjet cmimeve
Duke gene se ne deget me konkurrence monopolistike produktet jane te
diferencuara, konkurrenca nuk realizohet vetem nepermjet cmimeve. Rivalet
ekonomike nuk mbeshteten vetem ne cmimet, por edhe ne cilesine e
produktit, reklamen, kushtet apo sherbimet qe shoqerojne shitjen e
produktit, etj. Konkurrenca monopolistike shtrihet kryesisht ne tregtine me
pakice, ne industrine e veshjeve, etj. Botimi i librave, veshjet e burrave dhe
te grave, mobiljet e drurit, pikat e shperndarjes se karburantit, dyganet e
shitjes ushqimor, etj., jane shembuj te konkurrences monopolistike.

II. Maksimizimi i fitimit per firmen ne konkurrence

monopolistike

Perderisa kemi shume firma qe shesin produkte qe jane zevendesues

te afert, por jo te plote, kurba e kerkeses qe ndesh firma ne konkurrencen
monopolistike eshte me pjerresi zbritese, por me elasticitet te larte. Ne
konkurrencen e plote, ku rritja e cmimit con ne humbjen e te gjithe
konsumatoreve, kurba e kerkeses eshte plotesisht elastike, ndersa ne
konkurrencen monpolistike rritja e cmimit con ne humbjen e vetem te nje
pjese te konsumatoreve, prandaj kurba e kerkeses nuk eshte plotesisht
elastike. Por, ndryshe nga monopoli, duke gene se ekzistojne zevendesues te
afert, kerkesa qe ndesh firma ne konkurrencen monopolistike eshte me
elasticitet te larte.
Niveli i elasticitetit te kurbes se kerkeses ne konkurrencen
monopolistike varet para se gjithash nga nunzri i firmave rivale qe
prodhojne produkte te ngjashme dhe nga aftesia e firmave per te
diferencuar produktin. Kur egzistojne me shume firma ne treg, pjesa e
seciles firme eshte e vogel dhe ndikimi i tyre mbi cmimin eshte fare i vogel,
sepse cdo nitje e cmimit do to zhvendoste lehtesisht kerkesen ne firmat e
1S2 HYRJE NE EKONOMI

tjera (qe jane to shumta). Prandaj, ne kete rant kerkesa eshte me elasticitet to
larte.

Figura 10.1: Maksimizimi i fitimit to firmes ne konkw-rencen monopolistike

a) Me fitim ekonomik

Po

Qo Q
b) Me humbje
P

C ATC

Po

Qo Q

Nga ana tjeter, sa me i diferencuar to jete produkti, domethene sa me

pak zevendesues to afert to kete ai, aq me e veshtire eshte zhvendosja e
 KONKURRENCA JO E PLOTE 183
kerkeses ne produkte te tjera kur rritet cmimi, prandaj dhe kerkesa eshte me
pak elastike. Ne analizen e sjelljes se nje firme qe vepron ne konkun-ence
monopolistike, do te mbeshtetemi ne supozimin e maksimizimit te fitimit si
motiv kryesor i firmes. Per te belt kete analize po perdorim drejtperdrejt
metoden grafike.
Ne periudha afatshkurtera, maksimizimi i fitimit per nje firme ne
konkurrence monopolistike realizohet kur plotesohet rregulli i pergjithshem
MR=MC. Duhet theksuar se ne periudha afatshkurtera firmat kane mundesi
te man-in fitim ekonomik, por mund te jene edhe me humbje. Sic duket ga
Figura 10.1, firmat man-in fitim ekonomik kur cmimi i ekuilibrit eshte siper
nivelit te kostos mesatare qe i pergjigjet nivelit perkates te prodhimit.
Konkretisht, ne Figuren 10.1a fitimi ekonomik eshte siperfaqja e
drejtkendeshit ABCP0.
Firmat pesojne humbje ne periudha afatshkurtera kur kurba ATC
shtrihet mbi kurben e kerkeses (Figura 10.1b). Mbyllja e perkohshme ose
vazhdimi i prodhimit varen nga niveli i AVC ne piken e minimizimit te
humbjes (MC=MR). Kur AVC=AR=P, firma eshte indiferente, ndersa kur
AVC eshte me e vogel se AR=P, firma vazhdon prodhimin. Kur AVC > AR
(=P), firma duhet te mbyllet.
Ne periudha afatgjata firma ne konkurrence monopolistike ndodhet
ne te njejten situate si ne konkurrencen e plote (Figura10.2).

Figura 10.2: Maksimizimi i fitimit ne periudha afatgjata

Po
184 HYRJE N8 EKONOMI

Duke gene se nuk ka pengesa per hyrjen ne dege, fitimi ekonomik

do te terheqe firma te tjera ne degen perkatese. Nga ana tjeter, firma te reja
do te ofrojne produkte shume te ngjashme me ato te ofruara nga firmat
ekzistuese, duke terhequr nje pjese te konsumatoreve te tyre. Si rezultat i
veprimit te te dy faktoreve te mesiperm, do te pakesohet ndjeshem kerkesa
qe ndesh secila firme ne treg. Ky proces do te pushonte vetem kur fitimi
ekonomik ne dege do te behej zero. Kjo eshte arsyeja qe ne periudha
afatgjata firmat qe funksionojne ne konkurrence monopolistike nuk mund te
marrin fitim ekonomik.
Ne rastin kur ne periudha afatshkurtera firma funksionon me
humbje, do te ndodhe procesi i kundert. Shume firma do te largohen nga
dega, duke kushtezuar uljen e ofertes dhe rritjen e kerkeses te kesaj dege ne
treg dhe per rrjedhoje edhe rritjen e cmimit per firmat qe mbeten ne treg.
Procesi do te vazhdoje derisa ne periudha afatgjata firma te eliminoje
humbjet duke siguruar fitim normal. _-Grafikisht i gjithe procesi do te
pasqyrohej nepermjet zhvendosjes se kurbes se kerkeses se firmes deri sa
ajo te behej tangente me kurben e kostos rriesatare.

Eficenca ne konkurrencen monopolistike e krahasuar me konkurrencen e

plote.
Ne te dyja tregjet, ne periudha afatgjata firmat nuk jane ne gjendje
te marrin fitim ekonomik. Ndryshimi midis tyre qendron vetem ne kurben e
kerkeses qe ndeshin firmat. Ne konkurrencen e plote ajo eshte horizontale,
ndersa ne konkurrencen monopolistike eshte me pjerresi zbritese (Figura
10.3).
Ne rastin e konkurrences se plote, ku secila firme mund te shese
'gjithshka deshiron me cmimin e tregut dhe fitimi ekonomik eshte zero ne
periudha afatgjata, kurba e kostos mesatare (AC) eshte tangente me kurben e
kerkeses ne piken me te ulet te saj. Ketu produkti prodhohet me koston
mesatare me te ulet te mundshme.
Ne rastin e konkurrences monopolistike, ku firma ndeshet ne nje
kerkese me pjerresi zbritese me elasticitet te larte, kurba e kostos mesatare
eshte tangente me kurben e kerkeses ne nje pike qe nuk eshte pika me e ulet
e saj. Firma ne konkurrence monopolistike (KM) ka tendence te prodhoje
me pak dhe te caktoje nje onim me te larte se nje firme ne konkurrence te
plote.
Pra, firma ne konkurrence monopolistike shpenzon me shume
burime, sepse ajo nuk prodhon ne koston e saj me te ulet. Per shembull, ne
 KONKURRENCA JO E PLOTE 185
nje kryqezim ka mundesi te kete disa pika per shperndarjen e karburantit dhe
ne secilen prej tyre te merret fitim normal, megjithese si pompat ashtu edhe
njerezit mbeten shpesh pa pune. Ose, rasti i sherbimit te funeraleve, ku
firmat punojne me 1/2 e kapacitetit dhe perseri man-in fitim normal.

Figura 10.3: Maksimizimi i fitimit ne periudha afatgjata per. nje firme

a) ne konkurrence te plote
P

Po

Qo Q
b) ne konkurrence monopolistike
P

AC

Po

Qo Q

Nevoja e diferencimit te produktit eshte shpesh nje burim shpenzimi

shtese qe ben firma ne konkurrence monopolistike, sic jane shpenzimet per
reklame, etj., shpenzime qe nuk ekzistojne ne konkurrence te plote. •
186 HYRJE NE EKONOMI

Megjithate, shpenzimet me te medha ne rastin e konkurrences monopolistike

e kane justifikimin e tyre.
Shume ekonomiste (si camberlin, etj.) mendojne se kostoja me e
larte per njesi qe rrjedh nga kapacitetet e paperdorura eshte cmimi qe
konsumatoret e paguajne me deshire, per te pasur mundesi me te madhe
zgjedhjeje. Pra, konsumatoret perftojne nga llojshmeria me e madhe qe
afron firma ne konkurrence monopolistike.

III. Oligopoli, llojet dhe baza e ekzistences se tij

Nje nga Ilojet e konkurrences jo te plote eshte oligopoli. Disa nga

tregjet jokonkurruese nuk perbehen nga nje numer relativisht i madh
firmash, por sundohen nga disa prodhues kryesore. Trgje te tille paraqiten si
oligopol. Oligopoli perfaqeson ate lloj tregu ku sundojne nje numer i vogel
firmash, vendimet e te cilave Jane te ndervarura. Tiparet kryesore te nje
tregu oligopolistik jane:
Egzistenca e nje numri te vogel firmash. -Ky eshte tipari kryesor i
ologopolit. Nje numer i kufizuar firmash sundojne tregun e nje produkti,
duke zoteruar nje pjese te konsiderueshme te tij. Per kete aresye, veprimet e
nje firme lidhur me cmimin, prodhimin, cilesine, reklamen, etj., do te
ndikojne ne sjelljen e firmave te tjera. Ndervaresia e firmave qe sundojne ne
treg eshte nje karakteristike dalluese e oligopolit, krahasuar me
konkurrencen e plote. Konkurrencen e plote mund ta krahasojme me lojen e
golfit. Ashtu sikurse lojtaret e golfit nuk ndikohen nga lojtaret e tjere ne
gait, edhe firmat ne konkurrencen e plote nuk ndikojne mbi njera tjetren,
sepse ato zoterojne nje pjese te vogel te tregut. Oligopolin mund ta
krahasojme me lojen e tenisit. Ashtu sikurse dy tenistet luajne te kushtezuar
nga veprimet e njeri-tjetrit, edhe firmat ne oligopol ndikojne te njera-tjetra
me veprimet e tyre, pikerisht sepse ato zoterojne nje pjese te madhe te
tregut.
Standartizimi ose diferencimi i produkteve. Produktet qe ofrohen
ne tregjet oligopolistike mund te jene produkte te standartizuara ose te
diferencuara. Nga kjo pikepamje keto, tregje mund te ndahen ne dy lloje: ne
oligopole ku ofrohen produkte te njejta (ose pothuajse te njejta) dhe ne
oligopole ku ofrohen produkte te diferencuara. Ne oligopolet e llojit te pare
perfshihen shumica e produkteVe metalike si celik, baker, zink, dhe produkte
te tilla si cimento, mendafsh artificial, disa materiale ndertimi, etj. Shembuj
te oligopoleve te- llojit te dyte jane industria e automobilave (masa, fuqia,
 KONKURRENCA JOE PLOTE 187
harxhimi i karburantit, jetegjatesia, siguria jane te ndryshme per automobile
te ndryshem), deget e prodhimit te mallrave te konsumit si frigorifere,
xhinse, etj.
Ndervaresia ne kontrollin e cmimeve. Kontrolli i nje firme mbi
cmimin eshte i lidhur ngushte me sjelljen e firmave te tjera, duke mbajtur
parasysh se per firmat oligopolistike eshte e rendesishme pjesa e tregut qe
ato zoterojne Keto firma do te donin to rritnin kete pjese. Ne qofte se nje
firme ul cmimin, ajo do te terheqe konsumatore dhe do te rrise pjesen e saj
ne treg, duke iu shkaktuar keshtu humbje firmave te tjera. Per keto arsye,
edhe firma te tjera jane te shtrenguara te ulin cmimin per te ruajtur pjesen e
tyre ne treg, duke pakesuar keshtu efektet e synuara te firmes se pare. Nga
ana tjeter, rritja e cmimit nga nje firme nuk shoqerohet me rritjen e tij nga
firma te tjera, sepse ato nuk duan te humbasin pjesen e tregut qe zoterojne,
prandaj ajo do te detyrohet te ule perseri cmimin perndryshe do te fitojne
rivalet e saj. Ne keto kushte, firmat ne tregjet oligopolistike preferojne te
mos i ndryshojne cmimet e tyre shume shpesh.
Konkurrenca nepermjet reklames dhe cilesise. Reklama perfaqeson
nje mjet to fuqishem te firmave ne konkurrencen oligopolistike. Reklama
perdoret me shume sukses sidomos kur kemi oligopole qe prodhojne
produkte te diferencuara. Parimi haze i reklames qe perdoret ne keto. tregje
eshte: produkti yne eshte me i mire se i te tjereve. Edhe cilesia perdoret si
mjet i fuqishem konktirence nga firmat, sidomos kur kemi diferencim
produkti.
Hyrja me vesharesi ne dege. Mund te shtrohet pyetja. Pse disa dege
evoluojne ne tregje oligopolistike dhe disa te tjera jo? Megjithese shkaqet
mund te mos jene gjithmone te qarta, pyetjes se mesiperme mund japim
pergjigje duke mbajtur parasysh qe tregu oligopolistik e ka bazen te
pengesat e hyrjes, ku mund te permendim:
Ekonomizimet e shkalles. Kur per te arritur. nivelin me te ulet te
kostos ne nje dege duhet nje prodhim relativisht i madh, pra kur kemi
ekonomizime te shkalles, futja e firmave te reja ne kete dege do te,kerkonte
nje kapital fillestar te madh. Per shembull, qe te arrihet Madhesia minimale e
prodhimit qe siguron koston me te ulet ne degen e prodhimit te
automobilave, duhet qe firma te ofroje te pakten 10% te ofertes se tregut.
Sipas Figures 10.5, per te arritur nivelin me te ulet te kostos (Cb), duhet te
prodhohet nje sasi e konsiderueshme produkti ne nivelin M. (Krahasojeni
kete nivel me nivelin S, ku kostoja eshte Ca). Pikerisht niveli M i prodhimit
eshte niveli kostominimizues.
188 HYRJE NE EKONOMI

Figura 10.5: Ekonomizimi i shkalles se nje firme te madhe

Ca

CI)

Kostot e diferencimit te produktit. Shpesh ndodh qe kostot e

diferencimit te produktit, per te konkurruar me markat ekzistuese, kerkojne
nje shpenzim fillestar shume te madh. "azistenca e markave te njohura dhe e
shpenzimeve fillestare te larta nuk do ishin pengese per hyrjet e ardhshme ne
qofte se informacioni i nevojshem per te hyre ne dege do te sigurohej me
lehtesi. Mungesa e informacionit te plote pengon hyrjen e rivaleve te
mundshem ne dege.
Pengesa te tjera, si 7po kontrolli mbi burimet kryesore. Per
arsye te ndryshme shteti mund te kufizoje hyrjet ne dege, duke kufizuar
numrin e licensave. Nga ana tjeter, mund te kemi situata ku nje numer i
vogel firmash kontrollojne inpute kritike per prodhimin, sic eshte rasti i
degeve te perpunimit te mineraleve, lendes se drurit, etj.

IV. Modele te oligopolit

Sjellja e firmave ne tregun oligopolistik eshte mjaft e nderlikuar

sepse, sic theksuam, veprimet e nje firme varen nga veprimet e rivaleve te
saj. Ekzistojne shume teori qe shpjegojne sjelljen e firmave oligopole, disa
to Orpunuara edhe matematikisht, kurse disa intiutive, por ne do te ndalemi
vetem ne analizen e tre modeleve me te njohura.
 KONKURRENCA JO E PLOTE 189
A. Kurba e kerkeses me kend
Ne disa dege oligopolistike ekonomistet kand vend re nje dukuri jo te
zakonshme: cmimet nuk ndryshojne per nje kohe relativisht te gjat8,
megjithese kushtet e tregut sugjerojne ndryshimin e tyre. (Shembull: ne fillirn
to shekullit, ne deget e squfurit cmimi qendroi 18 $ per 12 vjet, megjithe
ndryshimet e medha ne kerkese dhe ne koston e prodhimit).
Eshte pikerisht modeli i kurbes se kerkeses me kend qe jep nje
shpjegim to pranueshem per kete sjellje te firmes oligopolistike. Ky model
mbeshtetet ne idene e thjeshte qe kur nje firme ul crnimin e produkteve te
ofruara, firmat e tjera ne dege do te veprojne ne te njejten menyre per te
shmangur humbjet e klienteve; ndersa kur firma rrit cmimin per produktet e
ofruara, firma! e tjera nuk e ndjekin, duke shpresuar qe te terheqin klientet e
saj.
Kjo sjellje e firmave pasqyrohet ne nje forme te vecante te kurbes se
kerkeses, e quajtur kurba me kend (Figura 10.6). Kjo kurbe perbehet nga dy
pjese: njera pjese mbeshtetet ne supozimin qe rivalet do te pasojne ndryshimin
e cmimit dhe tjetra ne supozimin qd rivalet nuk do te pasojne ndryshimin e
cmimit.
Kurba e kerkeses qd ndesh firma kur rival& nuk do te pasojne nje
ndryshim ne cmirn eshte shenuar me DD. Kjo kurbe eshte elastike sepse,. kur
kemi rritje cmimi klientet do te blejne nga firmat e tjera, kurbe kur kemi ulje
cmimi ata zhvendosen nga firmat e tjera te firma qe ul crnimin. Pm, per
ndryshime te vogla ne cmim do te kemi ndryshime te medha ne sasine e
prodhimit. Kurba e kerkeses kur rivalet do te pasojne nje ndryshim ne onim e
shenuar me D'D', eshte me pak elastike. MM dhe M'M' jane kurbat e te
ardhurave marxhinale respektive.
Supozojme se cmimi ne te cilin operon nje finite oligopolistike eshte
p0, te cilit i pergjigjet sasia Q0. Nisur nga supozimi qe kur firma rrit cmimet
rivalet nuk e pasojne, per cmimet mbi nivelin P0 kurba e kerkeses qe ndesh
firma do te jete pjese e DD, pikerisht pjesa DE e saj. Nga ana *ter, kur firma
ul cmimet, rivalet veprojne ne te njejten menyre dhe kerkesa qe ndesh firma do
te jete pjesa ED' e kurbes D'D'. Si rrjedhim, kurba e kerkeses per kete finite
do te jete DED' e cila, sic shihet, ka nje kend ne piken E, cf6 pasqyron
ndryshimin e sjelljes se rivaleve kur ndryshon
Cila do te jete kurba e te ardhurave marxhinale qe i pergjigjet kurbes
se kerkeses me kend? Ajo percaktohet nga pjeset perkatese te kurbave
fillestare te kerkeses qe fon/1*e kurben e kerkeses, me kend DED', dhe jepet
190 HYRJE NE EKONOMI

ne Figure nga vija e nderprere MABM'. Sic shihet,.kjo kurbe ka- nje shkeputje
pikerisht te pika E.

Figura 10.6: Kurba e kerkeses me kend

D'

Po

Qo

Le. to shohim tani sjelljen e firmes oligopolistike (Figura 10.7).

Supozojme se kurba e kostos marzhinale e firmes MC pritet me kurben e te
ardhures marxhinale, MR, ne pjesen e shkeputur te saj, AB. NE haze te
rregullit MC=MR, fitimi do te maksirnizohej ne sasine Q0 dhe cmimin Po qe i
pergjigjet pikes E. Pse? Ne qofte se prodhimi do te ishte me i vogel se Qo,
MR do te ishte me e madhe se MC dhe fitimi do te rritej duke rritur prodhirnin
deri te niveli Q0, dhe e kunderta.
c'do te ndodhe ne qofte se kurba MC e kostos marxhinale leviz sipas
segmentit AB, poshte ose lart? Prerja e kurbes MC me kurben MR behet ne te
njejten pike E dhe cmimi mbetet i pandryshuar. Pra, cmimi dhe sasia e
ekuilibrit, deri ne nje fare mase, nuk ndikohen nga kushtet e kostos. Ne kete
model duhen nenvizuar dy ide themelore lidhur me cmimet:
• Firmat oligopolistike nuk i ulin cmimet per te joshur klientet, sepse
mendojne se te njejten gje do to benin edhe rivalet.
• cmimet oligopol priren te mos ndryshojne.
Ky model interesant ka edhe pikat e tij te dobeta. Ai nuk jep shpjegim
sesi percaktohet fillimisht cmimi dhe sasia e ekuilibrit (ne shembullin tone, Po
 KONKURRENCA JO E PLO 1E 191
dhe Q0 ne piken E). Nga ana tjeter, praktika tregon raste si te ciendrushmerise
se cmimit ashtu edhe to nje fare mungese ciendrueshmerie, sidomos ne
periudha inflacioniste. Por, pavaresisht nga pikat e dobeta, ky model jep nje
shpjegim te pranueshem teorik to sjelljes se oligopolistit.

Figura 10.7: Modell i kurbes se kerkeses me kend

MC MC
P
MC"

Po

B. Marreveshjet e fshehta (kartelet)

Duke gene se ekzistojne pak firma ne treg, ekziston edhe mundesia
edhe nxitja per t'u mane vesh midis tyre dhe mbi kete haze lindin kartelet:
Karteli eshte nje marreveshje midis firmave te pavarura per te
koordinuar vendimet lidhur me sasine e prodhimit dhe cmimet. Kartelet u
sigurojne firmave fitirne monopoliste, siguri me te madhe per sjelljen e
konkurrenteve dhe perpjekje te organizuara per te penguar hyrjet e reja. Ne
keto raste ata qe e pesojne jane korisumatoret, te cilet marrin me pak mallra
dhe me mime me te larta. Prandaj ne disa vende, si ne SHBA, kartelet
ndalohen me ligj. Megjithate, ndalimi ligjor i karteleVe shpesh nxit
marreveshje sekrete midis firmave, sic tregon pervoja e SHBA dhe vendeve te
tjera. Kartelet mund te jene edhe me shtrirje boterore, sic eshte rasti i OPEK-
ut.
Karteli sillet si monopolist dhe maksimizimi i fitimit per kartelin
arrihet njelloj si per firmat monopoliste, sipas rregullit MC=MR. Veshtiresia
gendron ne percaktimin e kurbes MC, sepse ajo eshte kurbe agregate e
lcurbave MC te firmave te vecanta.
192 HYRJE NE EKONOMI

Formimi dhe ruajtja e nje karteli eshte e veshtire dhe varet nga dy
falctore: nga numri i finnave dhe nga ndryshimi ne konditat e kostos. S a me i
madh te jete•numri i firmave aq me e veshfire eshte edhe marreveshja per
kuotat e prodhimit, etj. Konsensusi kern arrihet me veshtiresi. Nga ana tjeter,
ne qofte se te gjitha firmat do te kishin kosto te njejta, prodhimi dhe fitimi do
te shperndaheshin lehtesisht midis firmave. Por, kur kostoja ndryshon nga nje
firme te tjetra dhe kur ndryshimet jane te medha, nderlikimet shtohen. Ndodh
Iceshtu, sepse ka nje kontradikte midis qellimit per te maksimizuar fitimin, si
kartel, dhe ndarjes se pranueshme te tij midis firmave pjesemarrese.
Konkretisht, maksimizimi i fitimit kerkon qe firmat me kosto
mesatare individuale me te ulet te marrin pjesen me te madhe te prodhimit.
Por nje ndarje e tine e fitimit nuk do te ishte e pranueshme nga firmat me
kosto me te larte. Perkundrazi, qd te siguronin nje ndarje te pranueshme te
fitimit, keto te fundit do te kerkonin kuota me te larta prodhimi per te
kompesuar koston e larte per njesi, gje qe do te zvogelonte fitimin total te
kartelit.
Ne praktike, percaktimi i kuotave te prodhimit arrihet pergjithesisht
me and te negociatave midis firmave. Firmat me fuqi me te larte negociuese
marrin pjesen me te madhe. Megjithate, ndonjehere ndikojne edhe kritere
historike, gjeografike, etj.

C. Modeli i firmes sunduese

Supozojme qe nje dege e caktuar perbehet nga nje firme e madhe qe
sundon ne treg dhe nga nje uumer i madh firmash te vogla. Firma sunduese
percakton cmimin dhe firmat e tjera e pranojne ate, pra veprojne si cmirn-
pranuese. Le t'i referohemi Figures 10.8.
Ne grafikun 10.8a, DD perfaqeson kurben e kerkeses se tregut,
ndersa SS kurben e ofertes se firmave te vogla qe jane pjese e deges. Kjo
kurbe oferte, sic e dime, eshte shuma e kurbave te kostove marxhinale te
firmave te vogla.
NE pjesen tjeter te grafilcut (10.8b), eshte paraqitur kurba e kerkeses
qe ndesh firma sunduese ne treg. Duke filluar nga niveli Po i cmimit, i cili
perfaqeson crnimin e elcuilibrit per firma' e vogla, per cdo nivel cmimi poshte
tij kemi nje teprice kerkese qe nuk arrin te plotesohet nga firmat e vogla.
Pikerisht kurba e kerkeses qe perftohet nga kombinimi i niveleve te ndryshme
te cmimit me nivelet perkatese te kerkeses se tepert, perben kurben e kerkeses
qe ndesh firma sunduse ne treg. Sipas rregullit tashme te njohur, firma
 KONKURRENCA JO E PLOTE 193
sunduese maksimizon fitimin ne nivelin e cmimit dhe to prodhimit qe i
pergjigjet kushtit MC=MR. Sipas Figures, maksimizimi i fitimit arrihet ne
nivelin Qi to prodhimit dhe P1 to cmimit. Firmat e vogla, duke gene cmim-
pranuese, e shesin pikerisht me kete cmim sasind perkatese, Q2. Sasia e
prodhimit per degen eshte Q* (sasia e kerkuar ne nivelin Pl to cmimit). Vini re
cie Q* Q1 ± Q2

Figura10.8: Modeli i firmes sunduese

(
a)

Si perfundim, themi qe per tregje to vecanta qe perbehen nga nje

firms sunduese dhe nga shumd firma to vogla, pra per tregjet cid kane tipare td
konkurrences se plots per nje pjese to tyre dhe tipare to monopolit per pjesen
tjerdr, cmimi percaktohet nga firmat sunduese. Firmat e tjera vetem sa e
pasojne firmen sunduese lidhur me cmimin Ky lloj tregu, qe eshte nje forms e
konkurrences jo to plote, pra nje forme oligopoli, njihet si model i firmes
sunduese. Ky model jep nje shpjegim to mjaftueshdm per situata afatshkurtra,
ndersa per situata afatgjata, ku ekziston mundesia e futjes se firmave td reja,
firma sunduese mund to humbase pozicionin e saj.

Pyetje per diskutim

1. Shpjegoni ndryshimet midis konkurrences se plotd, monopolit,

konkurrences monopolistike dhe oligopolit, lidhur me:
194 HYRTE NE EKONOMI

- a) Numrin e firmave ge perbejne deget.

b) Pjerresine dhe elasticitetin e kurbes se kerkesds ge ndesh nje firme.
c) Reagimin e firmave te tjera te degds ndaj nje ndryshimi te cmimit
nga nje firme e vetme.
d) Kushtet e maksimizimit te fitimit ne periudha afatshkurtra.
e) Ekzistencen ose jo to fitimit ekononrik ne periudha afatgjata.
f) Hyrjen dhe daljen e firmave nga dega.
g) Ekzistencen e zevendesuesve per produktet e firmes.
2. A eshte e mundur qe ne periudha afatgjata kerkesa e nje fiirme ne
konkurrence monopolistike te jete me pjerresi zbritese, madje edhe pas hyrjes
te firmave te reja?
3. Si ndryshon kurba e kerkeses me kend ne qofte se shkalla e diferencimit te
produktit brenda oligopolit rritet? cfare mund te thuhet per shkallen e
ngurtesimit te cmimit para dhe mbas rritjes se shkalles se diferencimit? •
4. Pse faktet e meposhtme perbejne per disa anetare te OPEK-ut .burim nxitje
per te mashtruar te tjeret, duke iu shmangur marreveshjes?
a) Disa vende te kartelit jane te pazhvilluara.
b) Disa vende jane to vogla.
c) Borxhi nderkombetar ne disa vende rritet.