KREU V

FIRMA T

Per te kuptuar menyren e funksionimit te ekonomike se tregut, eshte

• domosdoshme qe te njohim llojet, organizimin e funksionimin e firmave,
si dhe objktivat e tyre. Ne kete kre paraqiten- llojet kryesore te firmave,
rruget kryesore te rritjes dhe te zhvillimit te tyre, si dhe dokumentet baze te
kontabilitetit te firmes, bilanci dhe pasqyra e rezultatit financiar.

I. Firma dhe objektivat e saj

ceshte firma? Firma eshte nje njesi baze qe organizon dhe

koordinon faktoret e prodhimit, punen, token, kapitalin dhe aftesite
sipermarrese, ne procesin e prodhimit. Firma i kombinon te gjitha keta
burime per te prodhuar mallra ose sherbime.te ndryshme.
Pavaresisht nga vecorite, firmat kane nje varg anesh te perbashketa.
Ato te gjitha ndeshen me probleme te tilla, si:
• cfare malli apo sherbimi te prodhojne dhe ne cfare sasie;
• cfare teknologjie prodhimi te perdorin;
• c'sasi faktoresh prodhimi te perdorin;
• 'cfare strukture organizimi dhe drejtimi te zgjedhin, etj.
Gjithashtu, te gjitha firmat jane te detyruara te llOgarisin tregues te
title ekonomike, si te ardhurat totale, kostua totale, fitimi, etj.
Te ardhurat totale quhen te gjitha t6 ardhurat qe firma siguron nga
shitja e mallrave dhe sherbimeve qe ajo prodhon. Kurse shpenzimet totale
qe behen nga firma per te prodhuat dhe shitur keto mallra 'dhe sherbime,
quhen kosto totale. Diferenca midis te ardhurave totale te firmes dhe kostos
86 HYRJE NE EKONOMI

totale perben fitimin e firmes, i cili mund te jete pozitiv (kur te ardhurat
tejkalojne koston) ose negativ (kur kostua tejkalon te ardhurat). Permasat e
treguesve te mesiperm te firmes varen nga menyra se si firma i zgjidh
problemet e shtruara me siper.
Ne gjithe veprimtarine e saj, firma udhehiciet nga objektiva te
caktuara, njohja dhe mbajtja parasysh e te cilave eshte e nevojshme per te
kuptuar dhe pershkruar sjelljen e firmes ne treg. Pergjithesisht, si objektiv
kryesor i nje firme konsiderohet maksimizimi ifitimit.
Theksimi i objektivit te maksimizimit te fitimit nuk do te thote se
nje firme nuk mund te kete objektiva te tjera. Firmat mund te synojne
gjithashtu ne rritjen e shkalles se pjesemarrjes ne treg ose te pakten ne
ruajtjen e pjeses qe zoterojne. Ato mund te synojne te krijojne nje imazh te
mire ne fushen e punesimit, te fitojne me shume prestigj ne treg, te ruajne
mjedisin nga mbetjet teknologjike, te maksimizojne te ardhurat, etj. Firmat
qe si synim kryesor nuk kane fitimin, quhen organizata jofitimprurese.
Ekonomistet interesohen ne vecanti per maksimizimin e fitimit te
firmes, sepse nje gje e tille jep mundesi modelimi per sjelljen e firmave ne
treg.

Firmat dhe tregjet

Duke organizuar prodhimin, firma koordinon aktivitetet ekonomike
te shumta te individeve. Por firma nuk eshte i vetmi institucion qe koordinon •
aktivitetet ekonomike. Koordinimi mund te arrihet edhe nepermjet tregut.
Tregu sherben si mekanizem per te koordinuar planet e shitjes dhe te blerjes
se individeve te ndryshem. Duke blere inpute dhe sherbime ne shume tregje
individuale, kushdo mund te organizoje prodhimin e te mirave dhe
.sherbimeve qe konsumon.
Le te supozojme, per shembull, se makina e nje personi eshte
prishur. Ka dy rruge nepermjet te cilave ajo mund te riparohet: ose duke e
Guar ne nje firme qe kryen sherbimin e riparimit te makinave, ose duke
koordinuar te gjitha veprimet vete individi ne tregjet e ndryshme. Rruga e
pare quhet koordinimi i firmes, kurse rruga e dyte quhet koordinimi i tregut.
Koordinimi i firmes konsiston ne faktin qe pronari i makines e con
ate ne firmen qe riparon makina. Pronari i kesaj firme koordinon te gjitha
aktivitetet e nevojshme per te riparuar makinen. Pasi rregullohet makina,
pronari i saj paguan parate vetem nje here per te gjitha sherbimet e kryera
prej saj.
Koordinimi i tregut konsiston ne faktin se, per te rregulluar
makinen, pronari i saj duhet fillimisht te pajtoje nje mekanik, i cili duhet te
 FIRMAT 87

shikoje difektin dhe te beje listen e pjeseve te nderrimit si dhe te

instrumenteve qe duhen per t'i vendosur ato. Pastaj, ai duhet te bleje pjeset e
nderrimit ne nje dyqan dhe te mane hua instrumentet nga nje firme qe i jep
ato me qira. Me pas, duhet te gjeje nje mekanik tjeter per te vendosur pjeset
e nderrimit. Nepermjet Icesaj nuge, pronari i makines kryen shume
transaksione
cfare e percakton auger' qe do te zgjedhe pronari i makines?
Pergjigjja eshte: kostoja. Pronari i makines do te ndjeke ate rruge qe eshte
me kosto me te ulet, pra metoden ekonomikisht me eficente. Por koston me te
ulet te ketij sherbimi e realizon firma. Ka tre arsye kryesore pse firmat jane
me eficiente se sa tregjet si koordinatore te aktivitetit ekonomik: ulja e
kostove te transaksioneve, ekonomizimet e shkalles, ekonomizimet e
skudrave te prodhimit.
Kostot e transaksioneve. Sa here qe shitet e blihet nje mall ose
sherbim i caktuar, kemi te bejme me nje transaksion. Kostot e
transaksioneve jane ato kosto qe lidhen me gjetjen e firmave apo individeve,
te gatshem qe te ofrojne mallin apo sherbimin per te cilin ju jeni te
interesuar, me anitjen e marreveshjes perkatese, etj.
Po te veprohet sipas rruges se pare, do te kemi vetem nje transaksion
midis firmes dhe pronarit te makines.Ky i fundit hyn ne marreveshje vetem
me kete firme dhe paguan vetem nje here. Po te ndiqet nuga e dyte, do te
kemi me shume transaksione individuale, sepse pronari i makines do te hyje
ne marreveshje me shume firma, derisa te realizoje negullimin e makines.
Eshte e qarte se ne rastin e pare kostot e transaksionit do te jene me te ulta.
Ekonomizime te shkalles. Ekonomizime te shkalles elczistojne kur
kostua e prodhimit te nje njesie te produktit ulet, ne qofte sP sasia e
prodhimit nitet. Shume firma apo dege kane ekonomizime te shkalles, per
shembull firmat qe prodhojne automobile dhe televizore. Ekonomizimet e
shkalles lidhen me faktore te ndryshem, teknologjike, financiare,
organizative, etj. Nder arsyet organizative mund te permendim ndarjen e
punes dhe specializimin, te misheruara ne skuadrat e prodhimit.
Skuadra e prodhimit eshte nje organizim i tille i prodhimit, ne te
cilin nje grup individesh specializohen ne detyra te caktuara per prodhimin e
nje produkti ose sherbimi. Prodhimi i te mirave dhe i sherbimeve jep shume
shembuj te efektivitetit te ketyre skuadrave, per shembull, linjat e prodhimit
te televizoreve ose te automobilave punojne me me eficense kur individet
punojne ne skuadra, ku secili specializohet ne kryerjen e nje detyre te
caktuar.
88 HYRJE NE EKONOMI

legenese firmat mund te ulin kostot e transaksioneve, te arrijne

ekonomizime te shkalles dhe te organizojne skuadrat e prodhimit ne menyre
eficente, atehere jane ato qe koordinojne ne menyre me eficente shume nga
aktivitetet tona ne krahasim me tregun.
Por ka edhe kufizime ne eficencen ekonomike te firmes. Ne qofte se
firmat behen shume te medha dhe rrisin shkallen e diversitetit te produkteve
qe prodhojne, atehere mund te rriten kostot e pergjithshme per njesi
prodhimi.

II. Llojet e firmave

•Firmat mund te klasifikohen ne menyra te ndryshme, duke mane per

haze kritere te ndryshme. Nje menyre eshte t'i gruposh ato sipas natyres se
produktit qe prodhojne. Firmat qe prodhojne te, njejtin produkt ose produkte
te ngjashme, krijojne nje dege te caktuar. Nje menyre tjeter per t'i
klasifikuar firmat eshte duke u nisur nga kriteri ligjor i organizimit te tyre.
Nisur nga ky kriter kemi tre lloje kryesore firmash: firmat individuale,
firmat me ortake dhe korporatat (shoqerite aksionare).
-Forma e organizimit qe zgjedh nje firme pergjithesisht percaktohet
nga forma e pronesise, struktura e drejtimit te saj, menyra e pageses per
faktoret e prodhimit, etj. Ajo influencohet edhe nga fakti se sa taksa do te
paguaje firma dhe pronaret e saj si dhe kush e men fitimin e firmes dhe kush •
eshte pergjegjes per detyrimet e saj ne qofte se ajo del jashte biznesit. Ne
kuadrin e numrit total te firmave, vendin e pare e zene firmat individuale,
por po te nisemi nga vlera mesatare e shitjeve ne vit, nga fuqia ekonomike
dhe politike, nga numri i te punesuarve ne vendet e zhvilluara ekonomikisht,
nje numer relativisht i yogi korporatash zene nje pozite strategjike
dominuese.

Firmat individuale
Kemi te bejme me nje firme individuale atehere kur ajo eshte prone
e nje pronari te vetem dhe drejtohet vetem prej tij. Kjo eshte forma me e
thjeshte dhe me e pergjithshme e organizimit te firmave. Pronari i firmes
eshte pergjegjes per mbarevajtjen e firmes dhe per detyrimet qe ka ndaj te
tjereve. Si shembull te firmave individuale mund te permendim fermat ne
bujqesi, restorantet, sherbimet individuale, dyqanet e shitjes, firma
peshkimi, ndertimi, etj. Ka() firma jane te vogla, pajtojne ne pune nje numer
te kufizuar punetoresh, pronari merr pjese ne biznes duke kontribuar jo
 FIRMAT 89

vetem me kapitalin por edhe me punen e tij. Krahasuar me llojet e tjera te

firmave, firmat individuale kane nje varg avantazhesh dhe disavantazhesh:

Avantazhet e firmes individuale:

Struktura drejtuese e firmes individuale eshte e thjeshte.
Pronari i firmes i merr vete te gjitha vendimet lidhur me llojin dhe
sasine e produktit, teknologjine qe do te perdore, veprimet e financimit, sa
pajisje kapitale do te bleje dhe sa punetore do te pajtoje ne pune, sa para te
tij do te fuse ne firme dhe sa para te tjera do te marre borxh nga to tjeret, etj.
Pronari e men vete te gjithe fitimin e firmes dhe e perdor ate si te
deshiroje. Kjo e drejte mbi fitimin perben nxitjen me te fuqishme qe ai to
investoje parate e tij ne firme.
Kjo forme biznesi organizohet relativisht lehte. Ka shume pak
kerkesa ligjore lidhur me ngritjen e firmes, rrjedhimisht kostot e organizimit
jane te vogla ose te paperfillshme.
Avantazh tjeter i kesaj forme te biznesit eshte edhe fakti qe ajo jep
nje shkalle te land kenaqesie personale ne drejtimin e firmes dhe marrjen e
vendimeve.
Lehtesia per t'u futur dhe per te dale nga biznesi ben to mundur qe
nje firme e tine te futet lehte dhe shpejt ne nje lloj tjeter biznesi, ne qofte se
nuk ka sukses ne veprimtarine qe ka zgjedhur.
Marrja e vendimeve brenda nje kohe te shkurter ben te mundur qe
keto lloj firmash te jene me fleksibilitet te larte, duke iu pershtatur lehtesisht
kerkesave ne ndryshim te vazhdueshem te konsumatoreve, den ne sherbime
individuale ndaj tyre.
Qarkullimi i kapitalit realizohet ne nje kohe te shkurter dhe fitimi
taksohet vetem nje here, ne forrnen e takses mbi te ardhurat personale.

Disavantazhet:
Pervec avantazheve, nje firme individuale ka edhe disavantazhet e
saj, nder te cilet me kryesori eshte pergjegjesia e pakufizuar financiare.
Pergjegjesia e pakufizuar eshte pergjegjesia ligjore per to gjitha detyrimet e
firmes, den ne maser' e plote te to gjithe pasurise se pronarit to firmes. Ne
qofte se firma nuk ka sukses ne biznesin qe ka zgjedhur dhe per kete arsye
mund te falimentoje, pronari i firmes individuale duhet te shlyeje to gjitha
detyrimet financiare qe ka ndaj firmave te tjera ose bankes. Ne qofte se nuk i
•shlyen te gjitha detyrimet, atij mund t'i sekuestrohet e gjithe pasuria qd
zoteron.
90 HYRJE NE EKONOMI

Nje disavantazh tjeter i firmes individuale eshte se burimet e

financimit te investimeve, te nevojshme per zgjerimin e prodhimit, jane te
kufizuara nga mundesite financiare te pronarit, perfshire edhe mundesite per
te mane hua.
Shpesh konsiderohet si disavantazh i firmes individuale edhe
kufizimi fizik i jetegjatesise se saj nga vete jetegjatesia ose vullneti i pronarit
te saj.
Nder firmat individuale, nje pjese detyrohen te dalin nga biznesi, nje
pjese tjeter vetem sa arrijne te mbijetojne, ndersa nje pjese e trete, ku
perfshihen firmat me te suksesshme, zgjerohen dhe mund te kalojne ne
forma me -te larta te organizimit. Ne kete forme te organizimit te biznesit
shfaqet nje kontradikte midis deshires per t'u rritur dhe zhvilluar dhe
kufizimeve financiare te pronarit.

Firmat me ortake"
Firmat me ortake jane lloji i dyte i zakonshem i organizimit te
biznesit. Firma me ortake mund te krijohet me dy ose me shurne pronare.
Secili prej tyre bie dakord qe te kontribuoje me nje pjese te punes dhe te
kapitalit -te tij ne firme, te mane nje pjese te fitimit te- saj dhe te kete
pergjegjesine e vet ne humbjet apo detyrimet e firmes. Si rregull, ne kete
forme organizimi numri i ortakeve nuk mund te jete mbi nje limit te caktuar.
Nje firme me ortake ka nje strukture organizimi me te komplikuar se
sa nje firme individuale. Ortaket duhet te bien dakort per strukturen e
drejtimit, per &I-10(a qe lidhet me prodhimin dhe shperndarjen e produktit,
per ndarjen e fitimit, etj.
Ashtu si ne firmen individuale, fitimet e firmes me ortake taksohen
si te ardhura personale te pronareve. cdo ortak eshte ligjerisht pergjegjes
per te gjitha detyrimet e firmes, pra ortaket kane pergjegjesi te pakufizuar,
madje nje ortak mund te mbaje pergjegjesi edhe per gabimet qe mund te
bejne ortaket e tjere.
Firmat me ortake zakonisht krijohen ne profesione te tilla, si
arkitekt, kontabilist dhe jurist. Por ato, ashtu si dhe firmat individuale, zene
nje vend te rendesishem edhe ne bujqesi, peshkim, ndertim, tregti me pakice,
furnizimet me ushqime, etj.

Avantazhet
Edhe firma me ortake mund te krijohet dhe te organizohet lehtesisht
ashtu si edhe firmat individuale.
 FIRMAT 91

Kjo forme organizimi e biznesit eshte e afte te terheqe me shume

kapitale se sa firmat individuale, ne kete menyre shtohen burimet financiare
te nevojshme per rritjen dhe zhvillimin e firmes.
Nje avantazh i rendesishem per firmer' me ortake perben edhe fakti
qe ajo ka mundesi te rrise madhesine e kapitalit te mane hua, sepse pasuria
personale e te gjithe ortakeve eshte e pershtatshme per te garantuar
detyrimet e firmes, rrjedhimisht nje firme me ortake ka nje pozite me te mire
kreditore se sa firma individuale.
Firmat me ortake kane aftesi drej tuese dhe organizuese me te larte,
perderisa ekziston mundesia e specializimit te ortakeve ne funksione te
caktuara drej tuese.

Disavantazhet
Disavantazhi kryesor edhe per firmen me ortake eshte pergjegjesia e
pakufizuar financiare. Ne rastin e nje firme me ortake pergjegjesia ndaj
detyrimeve te firmes ndahet ne menyre individuale midis ortakeve, por ka
nje vecori ne krahasim me firmat e tjera individuale: nje ortak mban
pergjegjesi edhe per gabimet ose papergjegjesine e ortakeve te tjere.
Ne firmat me ortake, kerkohet pelqimi i te gjithe ortakeve per cdo
vendim qe lidhet me aktivitetin e firmes. Kur ky pelqim nuk- arrihet, kjo
mund te belie shkak per shperndarjen e firmes.
Marreveshjet per te krijuar nje firme me ortake permbajne veprime
ligjore te nderlikuara per te blere apo shitur pjesen perkatese ne firme.
Rrjedhimisht, firma me ortake mund te shperbehet sapo ndonje ortak
deshiron te dale prej saj.
cdo ndryshim ne perberjen e ortakeve automatikisht con ne
shperberjen e firmes, rrjedhimisht firmat me ortake kane nje jete te kufizuar
ne biznes. Sa here qe nje ortak terhiqet nga firma ose vdes, pushon se
vepruari marreveshja e bere me pare. Edhe futja e nje ortaku te ri sjell si
pasoje hartimin e nje marreveshje te re.
Megjithese ne krahasim me firmat individuate firma me ortake ka
avantazh sepse i shtohen burimet financiare ne dispozicion, megjithate,
kufizueshmeria e numrit te ortakeve ben, qe mundesite financiare te saj te
jene te kufizuara.

Korporatat
Korporatat jane nje forme e njohur e organizimit te biznesit,
megjithese ato nuk jane te shumta si numer ne krahasim me dy format e
92 HYRIE NE EKONOMI

analizuara me siper. Kapitali i nje korporate formohet nepermjet shitjes se

aksioneve, prandaj ato shpesh quhen shocieri aksionare.
Aksioni eshte nje titull prondsie ndaj nje pjese te pasurise se
shoqdrise, nje leter me vlerd qo vdrteton se nje individ ka investuar ne shoqeri
vleren nominale te aksionit dhe se ka to drejten te marre pjese ne fitimin e
shocierise, ne perputhje me kete vlerd nominale. Aksionistet rnarrin nje pjese to
fitimit te shocierise aksionare ne formen e dividentit.
Mbajtesit e aksioneve jane bashkepronare to shoqdise aksionare, por
ndryshe nga firmat me ortake, ata kane pergjegjesi te kufizuar, dornethend
kane pergjegjesi ligjore vetem per vleren e investimit fillestar qe kane futur ne
shoqdri. Pra, no qofte se shoqeria falimenton, ajo cka mund to humbas8
mbajtesi i aksioneve eshte vlera e investimit fillestar qe ai ka bere ne shoqdri
dhe nuk preket pasuria e tij personale per to shlyer detyrimet e firmes.
Mbajtesi i nje- aksioni round ta shese ate ne qofte se ddshiron. Ne
shoqdritd aksionare pa oferte publike aksionet mbahen privatisht dhe mund te
shiten e te blihen vetem me marreveshje td te gjithe aksionisteve. Ne shoqdrite
aksionare me oferte publike, aksionet blihen dhe shiten ne tregun e letrave me
vlere, ne burse.
Struktura drejtuese e shoqerive aksionare nuk eshte e njejte. Disa
kompani nuk jane me te medha se sa nje firme individuale dhe kane nje pronar
kryesor, i dill merr td gjitha vendimet. Te tilla shoqdri drejtohen ne to njejten
menyrd si firmat
Shogeritd e medha aksionere kane nje strulcture me td komplikuar.
Organi me i larte i nje shogerie te tulle eshte mbledhja e pergjithshme e
aksionisteve, e cila vendos per ceshtjet kryesore td aktivitetit te saj. Nga kjo
mbledhje zgjidhet, me shumice votash, bordi i drejtoreve. cdo aksion i blerd
eshte i vlefshem per nje vote. Per shembull, ne qofte se nje individ ka blere
100 aksioneve, ai ka to drejten e 100 votave. Bordi i drejtoreve zgjedh
presidentin. Nen bordin e drejtoreve jane dejtoret ekzekutive, to cilet jane
pergjegjes dhe drejtojne sektore te tille si prodhirni, marketingu, fmanca,
kerkim-zhvillimi, ku punojne specialistd te ndryshem.
Fitimi i nje pronari te nje firme individuale apo td nje firme me ortake
taksohet si e ardhur personale e tij. Ne rastin e nje shoqdrie aksionere, procesi
i taksimit mbi te ardhurat eshte me i komplikuar dhe, nga pikpamja e
mbajtesve te aksioneve, perben nje disavantazh krahasuar me format e tjera te
biznesit. Le ta ilustrojme kete me nje shembull.
Nje shocieri me 1 milion aksione realizon nje fitim para vendosjes se
takses prej 10 milione leke, ose 10 leke per aksion. Nga qeveria vendoset nje
 FIRMAT 93

takse mbi te ardhurat e shoqdrisd aksionere ne masen 3 rniliond leke, ose 3

leke per aksion. Mbetdn 7 milione leke pas pageses se takses mbi td ardhurat,
ose 7 lekd per aksion. Nga kjo shume, shoqdria vendos qe 5 milione leke
rifute ne biznes per rritjen e prodhimit dhe 2 milionet e mbetur t'ua paguaje
aksionisteve, ne formen e dividendeve.
Aksioneret e perfshijne dividendin prej 2 milione lekdsh ne td ardhurat
e tyre personale, te cilat gjithashtu taksohen. Ne kete menyre, te ardhurat e
mbajtesit te aksionit taksohen dy here. Se pari, ato taksohen duke gene si .
pjese e fitimit total td shoqdrise dhe, se dyti, si pjese e td ardhurave personale
te aksionereve.
Megjithate, nje korporatd mund to shnderroje kete disavantazh ne
avantazh, ne qofte se vepron ndryshe me fitimin e saj. Le te supozojme se
fitimi nuk u shpemdahet ne forme dividendi aksionistdve, por riinvestohet ne
biznes. Ateherd, td ardhurat e shoqdrisd aksionere taksohen vetem nje here, ne
masen 30% te fitimit te saj. Per nje mbajtes aksionesh, pagesa prej 30% e
takses mbi fitimin e mbajtur ne korporate eshte me e vogel se sa ajo qe ai do
td paguante si taksd mbi to ardhurat e shogerise dhe mbi te ardhurat
personale, te marra se bashku.
Nje korporate e vogel nxitet nepermjet takses qe te jete e interesuar
per te rifutur fitimin ne biznes. Tatimet mbi fitimet e riinvestuara vendosen to
diferencuara: ato jane zakonisht me td ulta per korporata te vogla dhe rriten
me rritjen e permasave te korporates. Duke i mbajtur divedenddt td ulet dhe
duke mbajtur me shumd fitim ne korporate, totali i takses qe paguhet eshte i
Wet. Kjo ben qe korporata td rritet me shpejt, nderkohe qe shmanget ose
zbutet taksimi i dyfishte.
Krahas avantazhit to pergjegjesise se kufizuar qe kand aksionistet,
forma e organizimit td biznesit me korporata ka edhe nje avantazh tjeter,
vazhdimesine e biznesit. Aksionistet nuk mund te terheqin kapitalin qd kane
investuar ne shoqdri, por ata mund te shesin aksionet qe kane blere ne bursd.
Kjo shitje bdhet me cmimet e tregut dhe jo ne haze td vleres nominale te
aksionit.
Mbajtesi i aksionit mund te siguroje te ardhura shtesd, ne qoftd se e
shet aksionin me cmim me td lartd se vlera nominale e tij, por dhe mund te
humbase ne qoftd se e shet me cmim me te uldt. Bleresit e rinj td aksioneve -
behen bashkepronare to shoqdrise aksionare dhe korporata vazhdon to
mbijetoje ne biznes.
94 HYRTE NE EKONOMI

III. Rruget e rritjes se kapitalit nga firmat

Firmat individuale dhe firmat me ortake mund te shtojne kapitalin e

tyre duke mane hua nga miqte ose nga banka. Kufizueshmeria e ketyre
burimeve kufizon edhe mundesitd e filmes per t'u zgjeruar.
Korporata paraqet nje avantazh te theksuar ne kete drejtim. Burimet
financiare kryesore qe mund to siguroje korporata ndahen ne burime
financiare te jashtme dhe burime financiare te brendshme. Per to siguruar
burime financiare te jashtme, korporata perdor kdto rruge kryesore: shitja e
obligacioneve; emetimi i aksioneve; marrja e kredive bankare.

Shitja e obligacioneve
Obligacioni eshte nje let& me vlere qe i sjell mbajtesit te tij to ardhura
to pervitshme, ne bazd te perqindjeve fikse to caktuara me pare. Nje
obligacion perben nje detyrim afatgjate, 10-15 vjecar, per korporaten
.Korporata eshte e detyruar te paguajd vleren e obligacionit ne kohen e
caktuar, pavaresisht ne se eshte me fitim apo jo. Bleresi i obligacionit i
paguan korporatds, ne momentin e blerjes, nje shume parash te barabarte me
vleren nominale to obligacionit, te supozojme 150 mije lekd. Korporata kryen
dy lloj pagesash ndaj mbajtesit te obligacionit: a) Pagesen e interesit, e cila
beet periodikisht cdo vit, gjate gjithe jetes se obligacionit. Ne qofte se norma
e interesit eshte, p'r shembull 10% ne vit, atehere pagesa e interesit per nje
obligacion me vlere nominale prej 150 mije lekesh do te ishte 15 mije leke ne
vit. b) Pagesen e 150 mije lekeve, ose to vleres nominale to obligacionit, ne
&ten e maturimit te borxhit, pra kur plotesohet afati i detyrimit. Kuptimi
ekonomik i emetimit te obligacioneve nga ana e korporates qdndron ne
diferencdn midis te ardhurave nga perdorimi i kdtij kapitali te huajtur dhe
interesave te paguara.
Krahas obligacioneve te zakonshme, elczistojne edhe obligacione te
konvertueshme. Ato dallohen nga obligacionet e zakonshme sepse, para nje
date td caktuar, mund te kembehen me aksione sipas nje norme te caktuar,
p.sh. nje obligacion me 10 aksione. Ne qofte se prespelctiva e korporatds eshte
e favorshme, mbajtesi i obligacionit to kOnvertueshem mund to kembeje at
me aksione dhe te behet bashkepronar ne korporate. Ne te kundert, ne qofte se
korporata nuk ka perspektive te mire, mbajtesi i obligacionit to konvertueshdm
mund te prese maturimin e tij dhe te mane interesin dhe pagesen fillestare.
Meqdnese mbajtesi i ketij lloj obligacioni ka mundesine e konvertueshmerise,
norma e interesit eshte me e ulet se ajo e obligacioneve te zakonshme.
 FIRMAT 95

Emetimi i aksioneve
Ekzistojne tre lloje kryesore aksionesh: aksione te zakonshme, aksione
to preferuara dhe aksione te konvertueshme.
Perkufizimin e aksionit te zakonshem tashme e njohim. Aksioni i
zakonshem i jep te drejte mbajtesit te tij te jete bashkepronar i korporates, te
votoje ne mbledhjen e pergjithshme dhe te mane pjese ne zgjedhjen e
drejtoreve. Pronari i aksioneve te zakonshme shpreson td marre to ardhura ne
formen e dividendit cdo vit dhe pret qe kjo e ardhur te rritet nga viti ne vit.
Madhesia e dividendit qe ai merr varet nga suksesi i korporatds. Ne vite te
veshtira ai mund te mos mane fare dividend.
Aksionet e preferuara jane te ngjashme me shume me obligacionet se
sa me aksionet e zakonshme Mbajtesit e tyre zakonisht kane te drejte te
perfitojne nje norme interesi fikse dhe nuk mund te kerkojne rritjen e saj ne
qofte se korporata ecen mire. Ne radhen e, pageses se interesit, mbajtesit e
aksioneve to preferuara gendrojne perpara mbajtesve te aksioneve te
zakonshme, por pas mbajtesve te obligacioneve.
Aksionet e konvertueshme jane te ngjashme me obligacionet dhe
aksionet e preferuara persa i perket menyres se pageses se interesit. Edhe per
keto lloje aksionesh nonna e interesit eshte fikse. Por, mbajtesit e aksioneve
te konvertueshme, ne dallim nga mbajtesit e aksioneve te dy llojeve te tjera,
kane te drejte per fi konvertuar ato ne aksione to zakonshme ne nje date te
specifikuar.

Marrja e kredive bankare

Nje rruge tjeter per te rritur kapitalin e vet per korporaten eshte
marrja e huase (kredise) nga banka. Ndryshe nga aksionet dhe obligacionet,
kredia bankare nuk shitet ne tregjet financiare. Ajo eshte nje hua qe sigurohet
me marreveshje midis korporates dhe bankes. Kredia bankare dallohet nga
obligacioni sepse, se pan, ajo jepet, si rrregull, per periudha me
afatshkurtera, maturohet per disa muaj deri disa vjet. Se dyti, norma e
interesit bankar eshte e luhateshme, ajo leviz sipas kerkeses dhe ofertes.
Emetimi i aksioneve, shitja e obligacioneve, marrja e kredive bankare,
jane burime financiare qe vijne nga jashte korporates dhe luajne nje rol te
madh ne rritjen dhe zhvillimin e saj. Por, ajo ka edhe burime te brendshme te
rritjes.. Nje burim i tulle eshte pjesa e fitimit cie nuk shperndahet, por rifutet ne
biznes. Nje burim tjeter eshte fondi i amortizimit i destinuar per zevendesimin
e makinave, pajisjeve, etj. per sa kohe qe ato nuk jane konsumuar plotesisht.
96 HYRJE NE EKONOMI

Krahas burimeve financiare to brendshme dhe to jashtme, nje rruge

tjetdr e rritjes eshte shkrirja e firmave. Shkrirja mund td realizohet nepdrmjet
gllaberimit ose ndpermjet marreveshjes midis dy apo me shume firmave per
t'u bashkuar dhe per td krijuar nje firme td re. Motivet mund to jene te
ndryshme, por motivi kryesor eshte synimi per to patur nje fitim me to madh.
Format kryesore me anen e to cilave realizohen gllaberimet ose
bashkimet e firmave jand:
Bashkimi vertikal, qe ndodh kur bashkohen dy ose me shume firma td
nje dege, qe realizojne stade te ndryshme to procesit te prodhimit. P.sh. ne
industrine e naftes mund to bashkohen nje firme e kdrkimit td naftes me ate te
perpunirnit td saj, ose kjo e fundit mund te bashkohet me nje firme qd e
shperndan naften dhe nenproduktet e saj.
Bashkimi horizontal, qd ndodh kur bashkohen dy ose me shume firma
qe prodhojne to njejtin produkt ose shdrbim, ose qd realizojne stade te
ngjashme td procesit td prodhimit.
Bashkimi i firmave, aktivitetet e te cilave nuk lidhen drejtperdrejt me
njeri-tjetrin, duke formuar konglomerate. Ky lloj bashkimi dallon per
diversitetin e prodhirneve ose sherbimeve qe realizohen ne te. Konglomeratet
kart sot nje shtrirje te gjere, den ne permasa nderkombdtare.

IV. Kontabiliteti i firmes. Bilanci dhe pasqyra e rezultatit

financiar

Kontabiliteti i firmes eshtd i nevojshem si burim informacioni per

blerdsit e mundshdm te aksioneve dhe obligacioneve td saj dhe si instrument i
rendesishem per to ndihmuar drejtuesit e firmes per marrjen e vendimeve dhe
per njohjen e ecurise se biznesit dhe vleres se tij. Firmave u duhet td mbajne
kontabilitetin edhe per shkak to detyrimit per to paguar taksat.
Dokumentet me te rendEsishme to kontabilitetit jane bilanci dhe
pasqyra e rezultatit fmanciar. Bilanci i firmes paraqet gjendjen financiare td
saj ne nje moment kohe to dhend, per shembull, bilanci i nje firme per vitin
1999 paraqet gjendjen fmanciare td saj me 31 dhjetor 1999. Pasqyra e
rezultatit financiar pdrmbledh transaksionet e firmes gjate nje periudhe kohe
te dhene, pdr shembull gjate nje viti. NE ketd pasqyrd regjistrohet rrjedha e to
ardhurave, kostove dhe diferenca midis tyre (fitimi ose humbja) per periudhen
perkatese.
 FTRMAT 97

Bilanci i fumes ka dy and, Aktivin, i cili paraqet mjetet qe jane ne

perdorim te firmes dhe Pasivin, i cili paraqet burimet e ketyre mjeteve, pra
detyrimet qe ka firma ndaj te treteve si dhe burimet e veta te firmes.
Diferenca midis aktivit dhe burimeve jo te veta te firmes (detyrimeve
te saj ndaj te treteve) perben vleren neto te saj, e cila, per nje korporate, merr
formen e aksioneve. Parim themelor i bilancit te firmes eshte barazia e aktivit,
qe shenohet ne anen e majte te bilancit (Tabela 5.1), me pasivin, qe shenohet
ne anen e djathte.

Tabela 5.1: Bilanci i nje firme qe prodhon kepuce

(31 Dhjetor 1999 ne mije leke)
AKTIVI PASIVI
Mjete qarkulluese Detyrime korrente
Para 20.000 Pagesa per t'u kryer 20.000
Inventare 80.000 Detyrime rrjedhese 30.000
Mjetet te fiksuara Detyrime afatgjata
Pajisje 150.000 Obligacione 100.000
Ndertesa 100.000
Kapitali (vlera neto e firmes) 200.000
TOTALI 350.000 TOTALI 350.000

Theksojme se, megjithese te dy an& e bilancit duhet te barazohen

ekzaktesisht, kjo nuk do te thote se gdo element apo ze i aktivit eshte i
barabarte me gdo element te pasivit. Rendesi te vegante ka menyra e
llogaritjes se zerave te vecante te bilancit dhe e paraqitjes se tyre ne te, per te
siguruar qe kontabiliteti te jete unik, i qarte dhe i kuptueshem nga te gjithe. Te
gjitha keto studiohen me hollesi ne lenden e Kontabilitetit.
Pasqyra e rezultatit fiananciar tregon se cfare ndodh gjate nje
periudhe kohe p.sh. gjate nje viti, me te ardhurat dhe shpenzimet e firmes. Nje
paraqitje e thjeshte e kesaj pasqyre jepet ne Tabelen 5.2. Duke komentuar
pasqyren e rezultatit financiar te dhend ne kete tabele, veme re se gjate vitit
(janar-dhjetor '99) firma ka pasur 2.185 mije leke te ardhura totale nga shitjet,
nga dhenia me qira e ambienteve te saj si dhe nga sherbimet qe u ka here te
treteve. Duke zbritur koston totale prej 1.924 mije leke nga keto te ardhura,
llogarisim fitimin para taksave, qe eshte i barabarte me 261 mije 'eke. Taksa
mbi te ardhurat e firmes ishte 51 mije leke. Atehere, fitimi neto rezulton te
jete 261-51=210 mije leke. Prej ketij fitimi, 15 mije leke u paguhen si
dividend mbajtesve te aksioneve, ndersa 195 mije leke riinvestohen.
98 HYRTE NE EKONOMI

Tubela 5.2: Pasqyra e rezultatit financiar te firrnYs qe prodhon kompjutera

(Janar-Dh etor 1997, ne mije leke)
I. Te ardhurat 2.185
a) nga shitjet 1.693
b) nga qirate dhe sherbimet 492
2. Minus kostot 1.924
a) kostot, perjashtuar zerat e meposhtem 977
b) amortizimi 140
c) kostot e shitjes dhe ato administrative 619
d) shpenzimet per kerkim zhillim 161
c) interesi neto 27
3. Fitimi para takses(1-2) 261
4. Minus taksen mbi te ardhurat 51
5. Fitimi neto (3-4) 210
a) dividendi 15
b) fitimi i pashperndare 195

Rezultati financiar i fumes pasqyrohet edhe ne bilancin e saj, pra keto

dy dokumente kryesore td firmes jane te lidhur me njeri tjetrin.

Pyetje per diskutim

1. c'eshte firma? Cilat jane objektivat e saj? Pse nje firme nuk mund te
mbijetoje ne nje ambjent konkurues ne qofte se nuk ben perpjekje per te
maksimizuar fitimet?
2. Nje individ zoteron nje sasi te caktuar kapitali para dhe deshiron te futet ne
nje bisnes. Per kete qellim, ai deshiron te krijoje nje firme me ortake. A eshte
kjo rruga e vetme per t'u futur ne bisnes? A do te ishte me mire te krijonte nje
firme individuale apo ta investonte kapitalin e tij ne nje shoqdri aksionere?
Cilat do te ishin avantazhet dhe disavantazhet e seciles forme te organizimit te
firmes?
3. Nje individ ndodhet perpara alternativave: ta ndertoje vete nje vile duke i
realizuar to gjitha transaksionet nepermjet tregut apo te lidhe kontrate me nje
firme ndertuese. Cilen alternative duhet te zgjedhe ai dhe pse? Cilat jane
kostot e transaksionit ne qofte se ai do ta ndertoje vete vilen? A mund ta
pergjithesoni kete shembull.konkret nepermjet koncepteve koordinim i firmes
dhe koordinim i tregut? Shpjegoni avantazhet dhe disavantazhet e tyre.