ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Κράτος, θεσμοί και δημόσιες πολιτικές

Ο Ιστορικός Θεσμισμός

Γιώργος Ανδρέου
gioandreou@polsci.auth.gr

Θεσσαλονίκη, 30 Μαρτίου 2020

Οι καταβολές και οι ιδιαιτερότητες του Ιστορικού
Θεσμισμού (1)
• Ιστορικός Θεσμισμός (ΙΘ) : η πρώτη εκδοχή της νεοθεσμικής
προσέγγισης που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της πολιτικής επιστήμης.

• Aπό τις βασικές αντιλήψεις του παραδοσιακού θεσμισμού ήταν ότι:

α) οι πολιτικοί θεσμοί διαμορφώνονται κι εξελίσσονται σε βάθος
χρόνου και β) η κατανόησή τους προϋποθέτει τη μελέτη της ιστορικής
τους τροχιάς.
• Κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, το ενδιαφέρον της
πολιτικής επιστήμης στράφηκε μακριά από τη μελέτη των ιστορικών
φαινομένων.
• Ωστόσο, τη δεκαετία του 1970, ορισμένοι πολιτικοί επιστήμονες
στράφηκαν ξανά προς τη μελέτη της ιστορίας των πολιτικών θεσμών
μέσω της επαγωγικής μεθόδου.
• Στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν το τί πραγματικά συμβαίνει
στην πολιτική σφαίρα, οι εν λόγω επιστήμονες εστιάστηκαν στη
συγκριτική, εμπειρική μελέτη των εκροών των πολιτικών
συστημάτων.
2
Οι καταβολές και οι ιδιαιτερότητες του Ιστορικού
Θεσμισμού (2)

Οι μελέτες αυτές επανέφεραν στο προσκήνιο το κράτος, όχι ως

ουδέτερο διαμεσολαβητή ανάμεσα σε συγκρουόμενα συμφέροντα,
αλλά ως ένα πολύπλοκο θεσμικό σύνολο ικανό να δομεί τον χαρακτήρα
και τα αποτελέσματα της σύγκρουσης μεταξύ ομάδων.

Παράδειγμα: η ανάλυση του Peter Hall's (1986) για την εξέλιξη της
οικονομικής πολιτικής στη Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο.
Το βασικό επιχείρημα του Hall ήταν ότι, προκειμένου να κατανοήσουμε
της επιλογές οικονομικής πολιτικής σε οποιδήποτε χώρα, οφείλουμε να
μελετέσουμε σε βάθος τόσο τις πολιτικές παραδόσεις όσο και τις
παραδόσεις πολιτικής.

3
 Βασικά χαρακτηριστικά του Ιστορικού Θεσμισμού
1. Ο εκλεκτικισμός. Αφενός, ο ΙΘ συνδυάζει στοιχεία παλαιότερων
προσεγγίσεων, όπως η παραδοσιακή θεσμική ανάλυση, και νεότερων
θεωριών, όπως η θεωρία των ομάδων στην πολιτική επιστήμη και ο
δομολειτουργισμός. Αφετέρου, συνδυάζει στοιχεία του ορθολογικού και
του κοινωνιολογικού θεσμισμού.
2. Η θεσμική εξέλιξη εκλαμβάνεται ως μια διαδικασία που εξαρτάται από το
ιστορικό μονοπάτι (path dependence), αλλά και τις απρόβλεπτες
συνέπειες (unintended consequences) παλαιότερων θεσμικών επιλογών.
3. Ο ΙΘ αποδίδει έμφαση στις ασυμμετρίες ισχύος που συνδέονται με τη
λειτουργία και την εξέλιξη των θεσμών. Οι θεσμοί παρέχουν σε ορισμένες
ομάδες δυσανάλογη δύναμη στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και,
εντέλει, συμβάλλουν στη διαμόρφωση και τη διαιώνιση των πολιτικών και
κοινωνικών ανισοτήτων.
4. Ο ΙΘ ενσωματώνει το ρόλο των ιδεών στην ανάλυση των θεσμών.
4
Διαφορές μεταξύ θεσμισμού της ορθολογικής επιλογής
και Ιστορικού Θεσμισμού (1)
- Θεσμισμός ορθολογικής επιλογής: μελετά τη διάδραση ανάμεσα σε
ωφελιμιστικά άτομα με δεδομένες προτιμήσεις στο πλαίσιο (σταθερών)
θεσμικών περιορισμών. Εστιάζεται στο μικρο-επίπεδο, ενδιαφέρεται για το
κάθε μεμονωμένο αφαιρετικό παίγνιο, και το μελετά με τη βοήθεια
οικονομικών και μαθηματικών εννοιών και εργαλείων.
- Ιστορικός θεσμισμός: μελετά τη μακροχρόνια εξέλιξη και (προβλεφθείσες ή
απρόβλεπτες) αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στην ατομική και τη συλλογική
δράση.
- Θεσμσμός ορθολογικής επιλογής: αφετηρία οι προτιμήσεις των ατόμων.
- ΙΘ: αφετηρία οι ιδέες. Αποτελούν το συνεκτικό ιστό που βοηθά τους
συλλογικούς δρώντες να διατηρούν τη συνοχή τους κατά την άσκηση του
έργου τους, να αποσπούν και να διατηρούν την στήριξη των πολιτών και να
αξιολογούν τις επιδόσεις των θεσμών.
5
Διαφορές μεταξύ θεσμισμού της ορθολογικής επιλογής
και Ιστορικού Θεσμισμού (2)

- Θεσμισμός ορθολογικής επιλογής: διέπεται από αφαίρεση, απλοποίηση,

και αναλυτική αυστηρότητα
- Ιστορικός Θεσμισμός: βασίζεται στην εμπειρική περιγραφή και στην
επαγωγική λογική.

- Θεσμισμός ορθολογικής επιλογής: εμπνέεται από τα μαθηματικά και τα

οικονομικά.
- Ιστορικός Θεσμισμός: εμπνέεται από την ιστορία και τη φιλοσοφία.

Συμπερασματικά, ο ΙΘ ενδιαφέρεται για το α) πώς οι ιδέες, τα συμφέροντα

και οι πολιτικές θέσεις διαμορφώνουν τις προτιμήσεις και β) πώς (και γιατί)
οι ιδέες, τα συμφέροντα και οι πολιτικές θέσεις εξελίσσονται στο χρόνο

6
Η έννοια της ‘εξάρτησης από το μονοπάτι’
«Path dependence»
• Aπό τη στιγμή που παγιωθούν, οι θεσμοί ωθούν την ιστορική εξέλιξη σε
συγκεκριμένα ‘μονοπάτια’. Η επίδραση που ασκεί το θεσμικό περιβάλλον
αναπτύσσεται καθώς, με την πάροδο του χρόνου, οι ορθολογικοί δρώντες
ενσωματώνονται σε αυτό, με αποτέλεσμα οι στρατηγικές τους επιλογές να
περιορίζονται όλο και περισσότερο και να οριοθετούνται όλο και
σαφέστερα από συστημικούς παράγοντες.
• Oι αρχικοί κανόνες και δομές παράγουν συχνά νέους κανόνες και δομές
προκειμένου οι τελευταίοι να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που οι
πρώτοι δημιούργησαν.
• Η εξάρτηση από το ιστορικό μονοπάτι άρα είναι μια δυναμική διαδικασία
συνεχούς προσαρμογής των θεσμών στις μεταβαλλόμενες συνθήκες, η
οποία περιλαμβάνει μεταβολές και αλλαγές. Ωστόσο, καθ’ όλη τη
διάρκεια, το φάσμα των επιλογών που έχουν στη διάθεσή τους οι δρώντες
περιορίζεται από το πλαίσιο που είχε διαμορφωθεί στην αρχική φάση της
θεσμικής δημιουργίας. 7
Οι θεσμοί σύμφωνα με τον Ιστορικό Θεσμισμό
• Hall και Taylor (1996): «οι θεσμοί αποτελούν τυπικές και άτυπες
διαδικασίες, ρουτίνες, νόρμες και συμβάσεις, που είναι εμπεδωμένες στην
οργανωτική δομή της πολιτείας ή της πολιτικής οικονομίας».
• Ο ΙΘ ενδιαφέρεται πρωτίστως για τους ‘ενδιάμεσους’ θεσμούς, δηλαδή
εκείνους που τοποθετούνται ανάμεσα στη γενική έννοια του ‘κράτους’ και
στα μεμονωμένα άτομα.
Οι θεσμοί επηρεάζουν την πολιτική με δύο τρόπους:
- Πρώτον, επιδρούν στην κατανομή πόρων και επομένως ισχύος στο
πολιτικό σύστημα με τέτοιον τρόπο ώστε να δίνουν σε ορισμένα πρόσωπα
και φορείς περισσότερη ισχύ από ό,τι σε άλλους.
- Δεύτερον, επηρεάζοντας τον τρόπο με τον οποίο οι δρώντες
αντιλαμβάνονται τις εκβάσεις της πολιτικής με όρους εφικτού και κοινωνικά
αποδεκτού, καθορίζουν και τον τρόπο με τον οποίο οι δρώντες
αντιλαμβάνονται τα συμφέροντά τους. Η λειτουργία αυτή των θεσμών
είναι αλληλένδετη με εκείνη των ιδεών.
8
Οι ιδέες σύμφωνα με τον Ιστορικό Θεσμισμό
Οι ιδέες επιτελούν δύο κρίσιμες λειτουργίες:
1. Νοηματοδοτούν τους θεσμούς, οριοθετώντας τα συμφέροντα των
δρώντων, περιορίζοντας τις ‘αποδεκτές’ επιλογές τους και
προσφέροντας ‘έτοιμες’ λύσεις σε προβλήματα πολιτικής.
2. Λειτουργούν ως φορείς καινοτομίας: έχουν τη δυνατότητα να
εξισορροπήσουν και να υπερκεράσουν τη συντηρητική λειτουργία των
θεσμών.
Ωστόσο, ο ρόλος των ιδεών θα πρέπει πάντοτε να συνεκτιμάται με αυτό των
συμφερόντων. Από την πλευρά τους, τα συμφέροντα κινούν ή φρενάρουν
την εξέλιξη των ιδεών, «νομιμοποιούν» τις ιδέες με την ισχύ τους και
αντλούν νομιμοποίηση από αυτές, τις ανάγουν σε κυρίαρχες ή τις
ενταφιάζουν στο περιθώριο.
Εν πολλοίς, η δημιουργία και η εξέλιξη των θεσμών είναι προϊόν της
σύζευξης ανάμεσα στα συμφέροντα και τις ιδέες.
9
Η δημιουργία και η εξέλιξη των θεσμών σύμφωνα με
τον Ιστορικό Θεσμισμό

• Οι θεσμοί δημιουργούνται αρχικά από τους δρώντες, αλλά στη συνέχεια,

όπως το τέρας του Φρανκεστάιν, αποκτούν τη δική τους ζωή.
• Κατά τη διαμόρφωσή τους, οι θεσμοί εξυπηρετούν τις ανάγκες των
δημιουργών τους.
• Ωστόσο, από τη στιγμή της δημιουργίας τους, οι θεσμοί ‘κλειδώνουν’
(lock-in) και, ακολούθως, εξελίσσονται εντός των μονοπατιών εξάρτησής
τους.
• Η θεσμική αλλαγή μπορεί να πραγματοποιηθεί εντός ενός συγκεκριμένου
πλαισίου, το εύρος και τα χαρακτηριστικά του οποίου επηρεάζονται από
πολιτικές και θεσμικές επιλογές του παρελθόντος.
• Οι συμπληρωματικές σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των θεσμών και
οι αύξουσες αποδόσεις εμποδίζουν την εκτροπή ενός θεσμού από το
μονοπάτι εντός του οποίου εξελίσσεται.
10
Η μεταβολή των θεσμών σύμφωνα με τον Ιστορικό
Θεσμισμό (1)
Οι πρώτες αναλύσεις του ΙΘ αντιμετώπισαν ανέπτυξαν το υπόδειγμα της
‘διάστικτης ισορροπίας’ (punctuated equilibrium).
• Για τη μεγαλύτερη διάρκεια της ύπαρξής τους οι θεσμοί βρίσκονται σε μία
κατάσταση ισορροπίας, λειτουργώντας (κατά βάσει) σύμφωνα με τις
αποφάσεις που είχαν ληφθεί τη στιγμή της δημιουργίας τους – ή
σύμφωνα με τις αποφάσεις που είχαν ληφθεί κατά το τελευταίο σημείο
‘στίξης’ (punctuation).
• Ωστόσο, οι μακρές περίοδοι εξάρτησης από την ιστορική τροχιά τέμνονται
από κρίσιμες καμπές (critical junctures), οι οποίες παρέχουν ευκαιρίες για
θεσμική αλλαγή.
• Οι κρίσιμες καμπές ορίζονται ως σχετικά σύντομες χρονικές περίοδοι, κατά
τις οποίες υπάρχουν σημαντικά αυξημένες πιθανότητες οι επιλογές των
δρώντων να επηρεάσουν την εξέλιξη ενός θεσμού.

11
Η μεταβολή των θεσμών σύμφωνα με τον Ιστορικό
Θεσμισμό (2)
Κριτήρια και οι προϋποθέσεις θεσμικής αλλαγής:
• οι πιέσεις του εξωτερικού περιβάλλοντος
• ο ρόλος των ιδεών
• η ικανότητα μάθησης και προσαρμογής των ίδιων των θεσμών
• ο ρόλος των πολιτικών αντιπαραθέσεων

• Οι Streeck και Thelen (2005) εισηγήθηκαν τη διπλή διάκριση ανάμεσα

- α) στη διαδικασία της θεσμικής αλλαγής, η οποία είναι δυνατόν να είναι
είτε προσαυξητική (incremental) είτε απότομη, και
- β) στο αποτέλεσμα της θεσμικής αλλαγής, το οποίο είναι δυνατόν
επιφέρει είτε συνέχεια είτε ασυνέχεια.
Επιπλέον, διέγνωσαν πέντε διαφορετικούς τύπους προσαυξητικής αλλαγής:
τον εκτοπισμό, τη στρωματοποίηση, την ολίσθηση, την μετατροπή και την
εξάντληση.
12
Πέντε τύποι προσαυξητικής αλλαγής (Streeck και
Thelen)
1. Εκτοπισμός: η σταδιακή μεταβολή του περιεχομένου των κανονιστικών
δομών που συγκροτούν τον θεσμό.

2. Στρωματοποίηση: νέοι κανόνες ή/ και οργανώσεις προστίθενται δίπλα

σε – ή πάνω από – τους προϋπάρχοντες.

3. Ολίσθηση: ανεπαρκής προσαρμογή του θεσμού στις αλλαγές του

εξωτερικού περιβάλλοντος.

4. Μετατροπή: οι δρώντες χρησιμοποιούν τους υφιστάμενους θεσμούς με

διαφορετικούς τρόπους. Αυτού του είδους η αλλαγή αφορά συχνότερα
οργανώσεις και σπανιότερα κανόνες.

5. Εξάντληση: ο θεσμός απαξιώνεται και να καταρρέει σταδιακά. 13

Η αλληλεπίδραση των δρώντων με τους θεσμούς στον
Ιστορικό Θεσμισμό
Οι θεσμοί αλληλεπιδρούν με τους δρώντες μέσω δύο διαφορετικών
προσεγγίσεων: της υπολογιστικής και της πολιτισμικής.
• Υπολογιστική προσέγγιση (calculus approach): Οι δρώντες, οι οποίοι
επιδιώκουν την επίτευξη των στόχων τους, συμπεριφέρονται στρατηγικά.
Οι θεσμοί επηρεάζουν τη συμπεριφορά των δρώντων, προσδιορίζοντας το
πλαίσιο εντός του οποίου αυτοί μπορούν να συμπεριφερθούν (μέσω
κανόνων, συμφωνιών και κυρώσεων).
• Πολιτισμική προσέγγιση (cultural approach): Η συμπεριφορά των δρώντων
επηρεάζεται από την κοσμοθεωρία και τις κοσμοαντιλήψεις τους. Οι
δρώντες λειτουργούν εντός ενός πλαισίου θεσμών, που αποτελούν τα
φίλτρα ερμηνείας των καταστάσεων. Υπό την έννοια αυτή οι θεσμοί
προσφέρουν ηθικά και γνωστικά πρότυπα ερμηνείας των καταστάσεων,
επηρεάζοντας τις προτιμήσεις των δρώντων και τη συμπεριφορά τους.
14
Πώς (επανα)σχεδιάζονται οι πολιτικοί θεσμοί (1);

Το ζήτημα του σχεδιασμού των θεσμών δεν βρίσκεται στο επίκεντρο του
ενδιαφέροντος του Ιστορικού Θεσμισμού.
Από την άλλη πλευρά, ο ΙΘ επικεντρώνεται στη διερεύνηση των συνθηκών
υπό τις οποίες:
• οι πολιτικοί δρώντες κάνουν εκείνες τις (‘αρχικές’) επιλογές οι οποίες και
καθορίζουν το ιστορικό μονοπάτι που οριοθετεί τις μεταγενέστερες
θεσμικές επιλογές
• μεγιστοποιούνται οι πιθανότητες οι επιλογές των δρώντων να
επηρεάσουν την εξέλιξη ενός υφιστάμενου θεσμού (‘κρίσιμες καμπές’)

Τους παράγοντες οι καθορίζουν ή επηρεάζουν τις επιλογές των δρώντων

κατά αυτές τις κρίσιμες περιόδους τους μελετά η προσέγγιση των
πολλαπλών ρευμάτων (multiple streams).
15
Πώς (επανα)σχεδιάζονται οι πολιτικοί θεσμοί (2);

Προσέγγιση των πολλαπλών ρευμάτων (Kingdon 1984)

Κάθε απόφαση των δρώντων αποτελεί την συνισταμένη τριών

διαφορετικών «ρευμάτων» (streams): 1) του εντοπισμού του προβλήματος,
2) της επιλογής ανάμεσα σε διαφορετικές πολιτικές και 3) της πολιτικής
διαδικασίας.
Ενώ τα τρία αυτά ρεύματα κινούνται με βάση διαφορετικές λογικές, σε
ορισμένα χρονικά σημεία (κρίσιμες καμπές) οι διαδρομές τους
συναντιούνται, γεγονός που ισοδυναμεί με την εμφάνιση ενός ‘παραθύρου
ευκαιρίας’ (window of opportunity) για τους εισηγητές μιας νέας πολιτικής.
Οι πιθανότητες υιοθέτησης μιας νέας πολιτικής πρότασης αυξάνονται
σημαντικά εάν: α) το θέμα προς συζήτηση στο οποίο εντάσσεται
εκλαμβάνεται ως πρόβλημα, β) οι λύσεις που προτείνονται είναι εφικτές και
εφαρμόσιμες και γ) οι γενικότερες πολιτικές συνθήκες είναι ευνοϊκές.
16
Πώς επιτυγχάνουν τους στόχους τους οι πολιτικοί θεσμοί;

Σε αντίθεση με τον θεσμισμό της ορθολογικής επιλογής και τον

κοινωνιολογικό θεσμισμό, ο Ιστορικός Θεσμισμός δεν υπακούει σε
συγκεκριμένες δεοντολογικές αρχές και άρα δε θέτει κάποια a priori
κριτήρια αποτελεσματικότητας των θεσμών.

Οι θεσμοί ‘είναι αυτό που είναι’ και δεν αξιολογούνται με βάση αξιωματικά
κριτήρια, ενώ οι ιδέες, παρότι σημαντικές για τη διαμόρφωση και την
εξέλιξη των θεσμών, δεν αξιολογούνται ως προς το περιεχόμενό τους.

Ωστόσο, ο ΙΘ τείνει να εκλαμβάνει ως επιτυχημένους εκείνους τους θεσμούς

που εμφανίζουν υψηλή ικανότητα προσαρμογής με την πάροδο του χρόνου,
αποκτώντας έτσι αυξημένες πιθανότητες επιβίωσης.

17
Τα όρια του Ιστορικού Θεσμισμού (1)

Ο ΙΘ είναι η πιο δημοφιλής παραλλαγή του νεοθεσμισμού στην πολιτική

επιστήμη.
• Τόσο οι βασικοί προσανατολισμοί του ΙΘ όσο και το πεδίο δράσης του
ανταποκρίνονται με μεγαλύτερη ακρίβεια στις θεωρητικές ανησυχίες και
τα ερευνητικά ενδιαφέροντα της πολιτικής επιστήμης.
• Ο εκλεκτικισμός του ΙΘ του επιτρέπει όχι μόνο να διαχειρίζεται το
πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στους θεσμούς και τους δρώντες με
μεγαλύτερη ευελιξία απ’ ότι οι άλλοι δύο πυλώνες του νεοθεσμισμού,
αλλά και να και να αξιοποιεί κατά περίπτωση εργαλεία που δανείζεται από
αυτούς.
• Ο ΙΘ ενσωματώνει στην ανάλυσή τη διάσταση του χρόνου (και της
χρονικής αλληλουχίας) και τη διάσταση της εξουσίας. Αυτές οι
παράμετροι δε λαμβάνονται υπόψη επαρκώς από τον ορθολογικό και τον
κοινωνιολογικό θεσμισμό.
18
Τα όρια του Ιστορικού Θεσμισμού (2)

Ωστόσο, ο εμπειρισμός, ο επαγωγισμός και ο εκλεκτικισμός έχουν το κόστος

τους.
• Ό,τι κερδίζει σε πληρότητα ο ΙΘ το χάνει σε ακρίβεια. Αποτέλεσμα ο
περιορισμός τη δυνατότητας ερμηνείας και πρόβλεψης των πολιτικών
φαινομένων.
• Ο ΙΘ διαθέτει χαμηλό βαθμό συνοχής, καθώς διαφορετικοί εκφραστές του,
ελκυόμενοι είτε από την ορθολογική είτε από την κοινωνιολογική
προσέγγιση, αντιλαμβάνονται με διαφορετικό τρόπο τη σχέση ατόμων και
θεσμών και την ιστορική εξέλιξη των θεσμών. Το γεγονός αυτό ωθεί
ορισμένους να αμφισβητήσουν την ίδια την αυτοτέλεια του ΙΘ.
• Ο ΙΘ αντιμετωπίζει σοβαρές δυσκολίες όταν έρχεται αντιμέτωπος με το
ζήτημα της θεσμικής αλλαγής. Τα εννοιολογικά εργαλεία που
χρησιμοποιεί γι’αυτό το σκοπό είναι μάλλον περιγραφικά και δεν
προωθούν την κατανόηση του πότε, πώς και γιατί αλλάζουν οι θεσμοί.
19
Γιώργος Ανδρέου, 2018-2020
Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Επιστημών, ΑΠΘ

Απαγορεύεται ρητά η αναπαραγωγή και αναδημοσίευση

Το παρόν υλικό διατίθεται προς αποκλειστική χρήση ως

συμπληρωματικό υλικό στους φοιτητές του μαθήματος
«Κράτος, Θεσμοί και Δημόσιες Πολιτικές»
Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, ΑΠΘ

20