See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/329584363

Một số vấn đề nhận thức luận, phương pháp luận và đóng góp của nghiên cứu
định tính. (Some epistemological, methodological problems, and
contributions of qualitative research)

Article · December 2018

CITATIONS READS

0 1,011

1 author:

Nguyen Xuan Nghia

Ho Chi Minh City Open University
68 PUBLICATIONS   41 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Environmental Education View project

Sociology and technology View project

All content following this page was uploaded by Nguyen Xuan Nghia on 12 December 2018.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC XAÕ HOÄI SOÁ 3(139)-2010
KINH TEÁ HOÏC- XAÕ HOÄI HOÏC
MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN, PHÖÔNG PHAÙP LUAÄN
VAØ ÑOÙNG GOÙP CUÛA NGHIEÂN CÖÙU ÑÒNH TÍNH
TÓM TẮT
Bài viết, sau khi nêu vài nét về lịch sử của
nghiên cứu định tính, đã đưa ra phân loại
các nhóm tiếp cận lý thuyết đã ảnh hưởng
nghiên cứu định tính, đồng thời cũng đưa
ra những giả định nhận thức luận và
phương pháp luận của các lối tiếp cận này.
Nghiên cứu định tính đã đem lại một cái
nhìn mới mẻ về các vấn đề xã hội, về cơ
chế và các biện pháp can thiệp. Nhưng
đồng thời những hạn chế về nhận thức
luận, phương pháp luận và thực tiễn cũng
được đặt ra một cách nghiêm túc.
1. VÀI NÉT LỊCH SỬ CỦA NGHIÊN CỨU
ĐỊNH TÍNH
Trong những thập niên gần đây, nghiên
cứu định tính phát triển và được ứng dụng
rông rãi ở các ngành xã hội học, tâm lý
học, nhân học, lịch sử và cả những ngành
mang tính ứng dụng nhiều như công tác
xã hội, khoa học sức khoẻ... Thuật ngữ
nghiên cứu định tính xuất hiện trong xã hội
học Mỹ vào thập niên 1960, và ở Đức
những năm 1970, trong cuộc tranh luận
Nguyễn Xuân Nghĩa. Tiến sĩ. Đại học Mở
Thành phố Hồ Chí Minh.
23
NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA
mà người ta thường đối lập nghiên cứu
định lượng với nghiên cứu định tính.
Nghiên cứu định lượng dễ xác định vì nó
liên quan trực tiếp đến các biến định
lượng, các đo lường toán học, trong khi
nghiên cứu định tính bao gồm một không
gian rộng hơn và khó xác định.
Thật ra sự tranh luận giữa nghiên cứu định
lượng và định tính bắt nguồn từ lâu, đặc
biệt ở Đức, trong cuộc tranh cãi triết học về
nhận thức luận, giữa hai quan điểm về
khoa học xã hội và nhân văn: một quan
điểm cho rằng khoa học xã hội nhân văn
phải đi theo các nguyên tắc và khuôn mẫu
của khoa học tự nhiên và quan điểm kia,
ngược lại, nhấn mạnh tính đặc thù của sự
kiện xã hội và không giản lược vào mô hình
thực chứng: W. Dilthey đã nhấn mạnh tính
lịch sử và M. Weber đặt vấn đề “ý nghĩa”,
thông hiểu (verstehen) các sự kiện xã hội
(Bùi Thế Cường, 2006).
Do truyền thống xã hội học chịu ảnh
hưởng của É. Durkheim, nghiên cứu định
tính ở Pháp phát triển chậm, so với Đức
và Mỹ. Dựa trên nghiên cứu của Flick
(2002) và Denzin và Lincoln (1994), có thể
tóm tắt các giai đoạn phát triển của nghiên
cứu định tính ở Đức và Mỹ như trong
Bảng 1.
24 NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN…

Bảng 1. Các giai đoạn phát triển của nghiên giới sống (Lebenswelt, Lifeworld, Monde
cứu định tính, ở Đức và Mỹ Vécu). Đây là một khái niệm cơ bản được
Đức Mỹ phát triển bởi A. Schutz trên nền tảng tư
Những nghiên cứu Giai đoạn truyền thống tưởng của Husserl và được du nhập trở lại
đầu tiên (cuối thế kỷ (1900-1945): châu Âu, từ Mỹ, bởi Thomas Luckmann.
XIX, đầu thế kỷ XX). Malinowski, Trường Hiện tượng học dựa trên những nguyên tắc
phái Chicago. cơ bản sau: a) chống lại chủ trương giản
Giai đoạn nhập khẩu Giai đoạn duy hiện hóa (réduction, giản lược hiện tượng vào
(từ Mỹ) (đầu thập đại: chính thức hóa
khái niệm), b) trở lại tình trạng nguyên thủy,
niên 1970). nghiên cứu định tính
(1945-đến 1970). trở về với chính sự vật, truy nguyên hiện
Khởi đầu những Các lý thuyết đa dạng tượng, c) chống lại lối nhìn chân lý là đơn
tranh luận cơ bản (đến thập niên 1980). nhất, duy nhất vì chân lý xuất hiện trong
(cuối thập niên 1970). tương quan. Cái thế giới sống bao gồm tất
Phát triển các Giai đoạn khủng cả nhận thức, kinh nghiệm, thái độ trong
phương pháp cơ bản hoảng biểu trưng (từ cuộc sống, những chờ đợi, những kiến
(thập niên 1970, giữa những năm
thức được truyền lại, chuẩn mực, giá trị,
1980). 1980).
Củng cố (thập niên Từ thập niên 1990:
nhận thức về mình và người khác của các
1980, 1990): về tính kết thúc các đại tự cá nhân cụ thể trong những thời gian, không
giá trị, ứng dụng điện thuật (Grand gian nhất định (Paillé, 2003, tr. 69-77).
toán, sách giáo Narratives). Tính cởi
Thuyết tương tác biểu tượng với các tác
khoa... mở và phản tư của
nghiên cứu định tính. giả W. James, J. Dewey, C.H. Cooley, H.
Blumer, G.H. Mead dựa trên những giả
2. NHỮNG GIẢ ĐỊNH LÝ THUYẾT, NHẬN định căn bản sau: a) con người tác động
THỨC LUẬN CỦA NGHIÊN CỨU ĐỊNH đến sự vật trên cơ sở ý nghĩa sự vật có đối
TÍNH với con người, b) ý nghĩa của sự vật xuất
hiện trong quá trình tương tác xã hội, c) ý
Thuật ngữ “nghiên cứu định tính” bao gồm
nghĩa thay đổi thông qua quá trình thông
nhiều lối tiếp cận khác nhau. Khác nhau do
hiểu giữa những cá nhân tự phản tư, d)
những tiền đề lý thuyết, do đối tượng chính con người tạo ra những thế giới kinh
nghiên cứu và do những dị biệt phương nghiệm và sống trong đó, e) ý nghĩa các
pháp luận. Tuy nhiên, một cách tổng quát thế giới này là do tương tác liên cá nhân, f)
có thể gom vào ba nhóm chính. chính những tương tác tạo nên đời sống xã
2.1. Nhóm các lối tiếp cận chịu ảnh hưởng hội của xã hội con người... Từ những giả
hiện tượng luận và thuyết tương tác biểu định căn bản này, có thể rút ra những tiền
tượng, có xu hướng đi tìm hiểu ý nghĩa đề nhận thức luận sau: a) Các nhà theo lý
mang tính chủ quan và việc gán ý nghĩa thuyết tương tác xã hội từ chối các lý
của cá nhân. Xã hội học hiện tượng luận thuyết lớn (Grand Theories) giải thích về xã
(Sociologie Phénoménologique) chủ trương hội. Họ quan tâm đến những mô tả ở cơ
để có tri thức chắc chắn làm nền tảng cho sở; b) Họ không thích các lý thuyết khách
khoa học, phải tập trung nghiên cứu thế quan hóa, định lượng hóa kinh nghiệm của
NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN…
con người. Họ thích viết ra các văn bản
gần gũi những kinh nghiệm có thực của
con người; c) Họ không thích các lý thuyết
không biết đến lịch sử, nhưng họ không
phải là những người theo quyết định luận
lịch sử; d) Họ không tin vào câu hỏi “Tại
sao?”, mà thường đặt câu hỏi “Như thế
nào?”... (N. K. Denzin, trong Flick và tác giả
khác, 2002, tr. 82-83).
2.2. Nhóm các lối tiếp cận chịu ảnh hưởng
của kiến tạo luận xã hội (Constructivisme
Social) và phương pháp luận dân dã
(Ethnométhodologie). Nhóm này quan tâm
đến việc kiến tạo thực tại xã hội và những
hoạt động, sinh hoạt hàng ngày, đời
thường.
Một điểm chung của các tác giả kiến tạo
luận xã hội - từ J. Piaget, đến A. Schutz, E.
Glaserfeld, P. Berger - là xem xét mối quan
hệ với thực tại bằng cách nghiên cứu các
quá trình kiến tạo trong việc tiếp cận thực
tại. Về mặt nhận thức luận, các tác giả này
không phủ nhận thực tại bên ngoài, họ chỉ
đặt vấn đề: thực tại bên ngoài đó có thể
tiếp cận một cách trực tiếp không, độc lập
với các nhận thức và khái niệm mà chúng
ta xây dựng và sử dụng? Và từ đó những
tiền đề nhận thức luận căn bản của lý
thuyết này: a) nhận thức không phải là một
quá trình tiếp nhận thụ động mà là chủ
động và kiến tạo; b) không thể kiểm tra
biểu trưng ta có về thực tại có đúng với
“nguyên mẫu” thực tại không, bởi lẽ cái
nguyên mẫu đó chỉ có thể nhận thức qua
các biểu trưng, kiến tạo khác nhau; c) như
vậy tri thức và các kiến tạo tri thức là các
phương tiện thích hợp để tiếp cận với
khách thể mà ta quan tâm. Như vậy, việc
kiến tạo tri thức đi qua một quá trình ba
bước: 1) Ta tiếp cận với thế giới kinh
25
nghiệm (môi trường tự nhiên và xã hội), 2)
Từ đó hình thành các khái niệm được kiến
tạo bởi chủ thể nhận thức và từ đó hình
thành tri thức, 3) Những khái niệm, tri thức
này được sử dụng để thông hiểu kinh
nghiệm và gán ý nghĩa cho chúng.
Phương pháp luận dân dã (Ethnomethodology)
gắn liền với tên tuổi của H. Garfinkel, A.
Cicourel. Là học trò của T. Parsons, nhưng
Garfinkel phê phán mô hình lý thuyết cơ
cấu-chức năng đang thống trị thời bấy giờ
ở Mỹ. Garfinkel quan niệm các thành viên
trong một xã hội không phải là những chủ
thể bị động trong quá trình xã hội hóa hệ
thống nhu cầu mà xã hội đề ra, trong việc
nội tâm hóa các chuẩn mực, giá trị xã hội
mà, trong thực tế, họ luôn liên tục sản xuất
và tích cực phát triển thực tại xã hội thông
qua tương tác với người khác. Về mặt
nhận thức luận, trong cuốn sách nổi tiếng
và căn bản của ông “Những nghiên cứu
trong phương pháp luận dân dã” (1967),
ông phê bình cái thực tại xã hội khách
quan, có sẵn theo quan điểm của
Durkheim. Ông không chối bỏ sự kiện xã
hội được kinh nghiệm như một thực tại
được xác định một cách khách quan,
nhưng ông dứt khoát phản bác ý tưởng
xem cái kinh nghiệm chắc chắn về đời
sống hàng ngày đó là cơ sở của khoa học
về hiện tượng xã hội. Thay vào đó ông đề
nghị xem cái thực tại khách quan của đời
sống hàng ngày như là quá trình hình
thành đang diễn ra. Như vậy, phương pháp
luận đưa ra một mô hình về thực tại
như sau: a) các sự kiện xã hội có sẵn chỉ
được tạo ra trong hoạt động đời sống hàng
ngày của các tác nhân; chỉ qua tương tác
xã hội mà tính khách quan của sự kiện mới
được nhận thức cách khách quan; b) quá
26 NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN…
trình tạo ra thực tại không kết thúc vào một
thời điểm nhất định mà liên tục được hình
thành; c) trong quá trình tạo ra thực tại liên
tục đó, tri thức hàng ngày, thói quen hàng
ngày và sự giải thích - qua việc phát ngôn,
chỉ ra ý nghĩa của các tác nhân - đóng vai
trò rất quan trọng; d) những hành động
hằng ngày được xem như “là hiển nhiên
của trật tự xã hội”, thường không được
quan tâm, nhưng đối với phương pháp luân
dân dã, cái mà ta, trong đời sống hằng
ngay, xem là hiển nhiên có tầm rất quan
trọng, mới là vấn đề.
2.3. Và nhóm các lối tiếp cận cấu trúc luận
- khác với quan niệm của P. Bourdieu - đặt
cơ sở trên tiền đề về những cơ chế cấu
trúc tâm lý tiềm ẩn chi phối hành động của
con người. Flick và các tác giả khác (2002)
đặt vào nhóm này các tác giả - như Paul
Marin, Frit Morgenthaler, Goddy Parin -
Matthey - là những người được xem như
sáng lập viên của thuyết phân tâm học tộc
người (Ethno-Psychoanalysis). Lối tiếp cận
này muốn nối kết phân tâm học và dân tộc
học bằng cách áp dụng các phương pháp
và kỹ thuật phân tâm học của Freud vào
điều tra dân tộc học tiến hành với các
nhóm người vẫn giữ những nét văn hóa
truyền thống. Chúng tôi không đi sâu vào
những tiền đề lý thuyết của nhóm các lối
tiếp cận này, bởi lẽ ít phổ biến ở Việt Nam
và cũng chưa được đề cập nhiều bởi giới
chuyên môn.
Tóm lại, ba nhóm các lối tiếp cận trên cũng
khác nhau về mục đích nghiên cứu,
phương pháp ứng dụng. Lối tiếp cận đầu
tiên đi tìm cái nhìn, quan điểm của chủ thể.
Nhóm lối tiếp cận thứ hai mô tả các quá
trình trong việc kiến tạo các tình huống
đang tồn tại, các môi trường hay trật tự xã
hội. Tái xây dựng hành động và đi tìm
những cấu trúc bề sâu tạo ra ý nghĩa là đặc
điểm quan điểm của nhóm tiếp cận thứ ba.
Phương pháp thâu thập dữ kiện cũng khác
nhau. Phỏng vấn có hướng dẫn, tự truyện
và các quá trình có liên quan đến mã hoá,
phân tích nội dung là điểm nổi bật của
nhóm thứ nhất. Ở nhóm tiếp cận thứ hai,
thông tin thường được thâu thập bằng
phỏng vấn nhóm tiêu điểm, bằng quan sát
tham gia, các phương pháp dân tộc học,
thông qua các kỹ thuật ghi nhận các tương
tác để sau đó có thể xử lý, đánh giá bằng
phân tích ngôn từ (Discourse Analysis),
phân tích đàm thoại (Conversation
Analysis)... và phân tích tư liệu. Các tác giả
của lối tiếp cận thứ ba thường thâu thập
thông tin qua việc ghi lại các mối tương tác,
sử dụng hình ảnh, phim và thường được
xử lý bằng phân tích thông diễn học (Flick
và tgk, 2002, tr. 6) (Xem Bảng 2).
3. MỘT SỐ GIẢ ĐỊNH CĂN BẢN CHUNG
VÀ NHỮNG HỆ LUẬN PHƯƠNG PHÁP
LUẬN CỦA NGHIÊN CỨU ĐỊNH TÍNH
Mặc dù có những nét đặc thù riêng, có thể
khái quát hóa một số giả định chung của
các lối tiếp cận định tính trên đây.
1. Thực tại xã hội có thể được hiểu như là
kết quả các ý nghĩa và bối cảnh được tạo
ra do tương tác xã hội. Ý nghĩa và bối
cảnh được giải thích trong những tình
huống cụ thể của những người tham gia
và như vậy tạo nên cơ sở cho những ý
nghĩa được chia sẻ mà những người cùng
tham gia gán cho các đối tượng, con
người, tình huống và các sự kiện. Theo E.
Goffman, những ý nghĩa này thường
xuyên thay đổi và đóng khung tuỳ theo bối
cảnh các phản ứng đối với ý nghĩa của các
NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN… 27

Bảng 2. Những quan điểm trong nghiên cứu định tính

Quan điểm nghiên cứu

Các hình thái tiếp cận các Mô tả các quá trình hình Phân tích thông diễn học về
quan điểm chủ quan thành các định chế xã hội các cấu trúc tâm lý ẩn tàng
Lập Tương tác biểu tượng. Phương pháp luận dân dã. Cấu trúc luận phát sinh.
trường lý Hiện tượng luận. Kiến tạo luận. Phân tâm học.
thuyết
Phương Phỏng vấn bán cơ cấu. Thảo luận nhóm tiêu điểm. Kỹ thuật ghi nhận tương tác.
pháp thâu Phỏng vấn tự thuật. Quan sát tham gia. Chụp ảnh.
thập dữ Ghi nhận các mối tương tác. Quay phim.
kiện
Thâu thập dữ kiện văn bản. Mô tả dân tộc học.
Phương Mã hóa. Phân tích đối thoai. Thông diễn học khách quan.
pháp lý Phân tích nội dung định tính. Phân tích ngôn từ. Thông diễn học cấu trúc bề
giải Phân tích tự thuật. Phân tích tư liệu. sâu.
Các thủ tục thông diễn học. Xã hội học thông diễn luận về
tri thức.
Lãnh vực Nghiên cứu tiểu sử. Phân tích thế giới sống và tổ Nghiên cứu tiểu sử.
ứng dụng Phân tích tri thức hàng chức. Nghiên cứu gia đình.
ngày. Nghiên cứu lượng giá. Nghiên cứu thế hệ.
Nghiên cứu văn hoá học. Nghiên cứu giới.

người khác. Trong ý nghĩa này, theo
Berger và Luckmann, thực tại xã hội là kết
quả của những quá trình liên tục phát triển
của kiến tạo xã hội.
Hệ luận đầu tiên của giả định này trên bình
diện phương pháp luận là cần quan tâm
hơn đến những hình thức và nội dung của
các quá trình kiến tạo hàng ngày trong đời
thường và tái tạo lại quan điểm chủ quan
hay các mô hình ý nghĩa của các tác nhân
xã hội.
2. Từ giả định trên, thực tại xã hội mang
tính chất là một quá trình và quá trình này
có tính phản tư (Reflexivity). Hệ luận
phương pháp luận là cần phân tích các hậu
quả truyền thông và tương tác bằng quan
sát và phân tích các văn bản ghi nhận các
quan sát.
3. Con người sống trong những tình huống
sống đa dạng có thể biểu hiện bằng những
đặc điểm khách quan qua các chỉ báo về
thu nhập, trình độ học vấn, nghề nghiệp,
tuổi tác, nơi cư trú... Các chỉ báo này cho
thấy một cách ý nghĩa các tình huống khi
được trình bày một cách toàn diện, tổng
hợp và trong bối cảnh. Và chỉ như vậy các
chỉ báo này mới có ý nghĩa giải thích, có
tác dụng. Khái niệm “thế giới sống” (Life-
World) có thể dùng để mô tả các lập luận
của các đối tượng khảo sát trong trường
hợp này. Hệ luận về mặt phương pháp
luận: cần giải thích thông diễn luận về ý
nghĩa có ý hướng chủ quan, nó chỉ có thể
hiểu được trong khung khổ của sự thông
hiểu mang tính trực giác. Điều này có thể
giải thích các ứng xử và hành động cá
nhân và tập thể.
4. Thực tại được tạo ra trong tương tác và
mang ý nghĩa chủ quan và điều này được
chuyển tải và có tác động do những thẩm
quyền gán ý nghĩa của tập thể và cá nhân.
28 NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN…
Do đó trong nghiên cứu định tính, truyền
thông có vai trò rất quan trọng. Dưới góc
độ phương pháp luận, điều này có nghĩa
các chiến thuật thâu thập thông tin có đặc
điểm truyền thông. Vì lý do này, việc hình
thành các lý thuyết, khái niệm và loại hình
trong nghiên cứu định tính được xem như
là kết quả của việc tái tạo, việc kiến tạo xã
hội về thực tại.
Về mặt phương pháp luận của nghiên cứu
định tính, có thể phân biết hai quan điểm
tái kiến tạo đặc biệt khác nhau.
- Một quan điểm cố gắng mô tả những cơ
chế tổng quát cơ bản mà các tác nhân sử
dụng trong đời sống hàng ngày để tạo ra
thực tại xã hội, như khuynh hướng phương
pháp luận dân dã đã sử dụng.
- Một quan điểm “mô tả đậm đặc” về các
kiến tạo chủ quan khác nhau về thực tại.
Những nghiên cứu theo quan điểm đầu
cung cấp các thông tin về phương pháp
các tác nhân sử dụng trong đời sống hàng
ngày khi trao đổi, đàm thoại hay vượt qua
các tình huống, hình thành tiểu sử của
chính mình.
Những nghiên cứu của quan điểm thứ hai
cung cấp các tri thức về những mối quan
hệ mang ý nghĩa chủ quan giữa kinh
nghiệm và hành động, về các lối nhìn có
liên quan đến những chủ đề về sức khoẻ,
giáo dục, chính trị, quan hệ xã hội hay về
những dự định cuộc sống, những cảm
nhận, kinh nghiệm bên trong (Flick và tác
giả khác, 2002, tr. 6-7).
4. ĐÓNG GÓP CỦA NGHIÊN CỨU ĐỊNH
TÍNH
Trên bình diện thực tế, nghiên cứu định
tính đã đem lại một cái nhìn mới mẻ về các
vấn đề xã hội, về các cơ chế tổ chức và
nghề nghiệp trong vấn đề quản lý.
4.1. Cái nhìn mới về các vấn đề xã hội
Nghiên cứu định tính thường được xem là
một đoạn tuyệt hay đối lập với nghiên cứu
định lượng. Nghiên cứu định lượng bị đặt
thành vấn đề vì nó có một lối nhìn đồng
nhất về các nhu cầu và có nhận thức
mang tính quan liêu về các vấn đề xã hội:
nó thường xếp loại các đối tượng nghiên
cứu vào các phân loại mang tính hành
chính và thống kê, cùng vào một “số phận
xã hội”. Lối nhìn đa dạng về các quan
điểm, tác nhân xã hội của nghiên cứu định
tính đặt lại vấn đề sự đồng nhất giả tạo
của các phân loại hành chính, thống kê và
cho thấy sự đa dạng của các tình huống,
các tác nhân, nguồn lực được vận động.
Nhiều nhà nghiên cứu thuộc thuyết
tương tác biểu tượng, thuyết kiến tạo
(Constructivisme) đã phê bình việc sử
dụng nghiên cứu thống kê trong nghiên
cứu định lượng. Việc sử dụng thống kê
được xem như tương đồng với một lối
nhìn quan liêu, bởi lẽ chỉ nắm bắt các sự
kiện nào có thể phân loại, “thao tác hoá”
và quản lý được. Trong khi, nghiên cứu
định tính quan tâm đến tính đa dạng của ý
nghĩa, đòi hỏi phải có một lối nhìn toàn
diện hơn về các vấn đề xã hội và đòi hỏi
phải đặt đối tượng nghiên cứu trong một
khuôn khổ “xã hội- nhân học”, để có thể
nắm bắt được bối cảnh văn hóa-xã hội của
tình huống để thông hiểu tính độc đáo và
đa dạng của quá trình xã hội đang xảy ra.
Người ta đã phê bình tính giá trị (Validité)
và tính đại diện của các dữ kiện thống kê
trong các nghiên cứu định lượng. Theo
Cicourel, những thống kê về tâm thần,
NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN…
phạm pháp, tự tử, không thích ứng xã hội
chỉ là “những hành động thực hiện bởi
những tác nhân đã xác định, phân loại và
ghi nhận một số ứng xử nào đó là lệch
lạc”. Trong thực tế, để xác định hành vi
nào mang tính lệch lạc đòi hỏi tìm hiểu lâu
dài các mối tương tác, các tình huống mà
chỉ có lối tiếp cận định tính mới thích hợp.
Người ta nghi ngờ các nhận thức, xác định
và giải thích những vấn đề xã hội của
nghiên cứu định lượng vì dựa trên những
định nghĩa tuy khách quan nhưng đơn điệu
về các hiện tượng xã hội. Các xử lý thống
kê thường nhằm nêu lên quy mô của vấn
đề, biện minh cho các cải cách đang thực
hiện hoặc phân loại các đối tượng theo
những chương trình, dịch vụ xã hội đang
tồn tại. Ngược lại, nghiên cứu định tính,
thay vì đi tìm những yếu tố chi phối, lại tìm
sự thông hiểu các ý nghĩa. Nó chuyển
hướng nghiên cứu từ tổ chức sang cộng
đồng, từ người chuyên nghiệp sang người
sử dụng, thụ hưởng dịch vụ. Như vậy, nó
đặt lại vấn đề nhận thức và phân tích của
tổ chức, của người chuyên nghiệp và thay
vào đó là những quan niệm, phân tích liên
quan đến những mạng lưới xã hội, các
chiến lược, các biểu trưng, trải nghiệm của
các tác nhân xã hội. Có nghĩa là nhắm đến
sự đa dạng của đời sống xã hội mà các
đối tượng chỉ là một bộ phận. Đặt quan
tâm vào những đặc thù văn hóa xã hội của
khách hàng, người sử dụng, nghiên cứu
định tính buộc phải suy tư lại các nhu cầu
không theo những chỉ báo được đo lường
mà theo những đặc thù văn hóa xã hội của
môi trường sống.
Nghiên cứu định tính không chỉ đưa lại một
quan điểm mới mà còn đề nghị một cách
thức can thiệp, quản lý mới. Nó nhắm đến
29
giải quyết vấn đề “bằng cách khác”, bằng
cách chú trọng đến cơ sở, đến cộng đồng,
đến phi tập trung những vấn đề và dịch vụ
xã hội. Từ quan điểm định tính, các chủ
thể xã hội lý giải tình huống của mình, hình
dung các sách lược và vận động tài
nguyên. Như Goffman nghiên cứu các
sách lược thích nghi của các bệnh nhân
trong các bệnh viện tâm thần. Nghiên cứu
định tính cố gắng khám phá sự đa dạng
trong xác định tình huống, làm rõ những
điểm thương lượng, tranh chấp, đặt lại các
tiền đề đã định hướng một số chương
trình và biện pháp can thiệp. Nghiên cứu
định tính như vậy đã chỉ ra những quá
trình mà nghiên cứu định lượng không xác
định được hay bỏ qua.
Nhiều nghiên cứu định tính đã nói lên vấn
đề quyền lực trong nghiên cứu những vấn
đề xã hội bằng cách nghiên cứu việc thiết
kế các biểu trưng xã hội về những vấn đề
hay những quá trình mà người ta đã áp
đặt, xem như là hợp pháp. Nhiều nghiên
cứu định tính có quan điểm và đứng về
phía những người bị loại trừ (Exclus) ra
khỏi các cuộc tranh luận. Như Goffman
đứng trên quan điểm của bệnh nhân, hay
như Glaser và Strauss đã ghi nhận trong
một bệnh viện: “Bệnh nhân càng có vai vế
về địa vị xã hội, càng nhận được những
dịch vụ chất lượng cao từ các chuyên
viên”.
Một thí dụ, nghiên cứu về nghèo đói.
Nghiên cứu về nghèo đói ở Việt Nam chỉ
mới bắt đầu những năm 90 của thế kỷ
trước. Ở Tây phương, loại nghiên cứu này
bắt đầu từ cuối thế kỷ XIX, như nghiên cứu
của Booth (Booth C. (1892-1897). Life and
labour of the people of London. London,
Macmillan, 9 tập), hay các nghiên cứu của
30 NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN…
Thống kê Canada. Đây là những nghiên
cứu định lượng, phân loại cá nhân theo
các tầng lớp với các tiêu chí kinh tế, các
ngưỡng thu nhập. Phải đợi đến những
năm 1980 xu hướng nghiên cứu định tính
về nghèo đói mới bắt đầu và đặt lại vấn đề
về những định nghĩa hành chính về nghèo
đói. Nhưng trước đó, ta đã biết đến nghiên
cứu nổi tiếng của Lewis về văn hóa nghèo
đói ở Mêhicô với lối tiếp cận nhân học.
Điều trớ trêu là nghiên cứu định tính này
đã bị phi bối cảnh hóa và được giới chức
hành chính sử dụng để lên án cái “văn
hoá” của tầng lớp cư dân bị xem là nghèo.
Ở Mỹ, các nghiên cứu định tính của Katz
(1989), của Williams và Korblum (1985)...
cho thấy một bức tranh về nghèo đói khác
với các báo cáo hành chính và thống kê.
Trên cơ sở quan điểm chủ thể là người
nghèo, các nghiên cứu này quan tâm đến
sự đa dạng của các lối đi, trải nghiệm,
những cách thức thích ứng khác nhau của
cái thế giới nghèo đói thường bị xem là
đồng nhất. Ở Pháp, báo cáo của Ủy ban
liên bộ về nghiên cứu (1992) để đánh giá
chương trình hỗ trợ “Thu nhập tối thiểu để
hội nhập” (RMI = Revenu Minimum
D’insertion) trong cuộc chiến chống nghèo
đói, đã không thỏa mãn với các dữ kiện
thống kê và đưa ra nhận định rằng những
dữ kiện thống kê chỉ quan tâm đến những
phân tổ lớn của tổng thể nghiên cứu này
và chỉ quan tâm đến những vấn đề đồng
đại và cho thấy cần bổ sung bằng nghiên
cứu định tính để tìm ra các động thái xã
hội bên trong chương trình hỗ trợ này.
Nghiên cứu định tính cũng cho thấy sự đa
dạng của các tình huống, các ngưỡng
nghèo đói, các cơ chế, các quá trình đa
dạng của quá trình nghèo hóa, các chiến
lược để sống còn và khoảng cách giữa
những tuyên bố của các đại diện hành
chính và những điều kiện của những
người thụ hưởng.
Tóm lại, nghiên cứu định tính tinh tế hơn,
sâu hơn, nó nhằm khám phá đằng sau
những phân loại hành chính và thống kê,
những tác nhân, những chủ thể có tài
nguyên riêng, có sáng kiến, dự phóng và
chiến lược riêng. Cái nhìn mới này buộc
phải đặt lại vấn đề nghèo đói. Ưu tiên
không phải là xác định ai nghèo, yếu tố
nào ảnh hưởng nghèo mà đúng hơn là tìm
hiểu các quá trình hơn là nguyên nhân của
nghèo đói, tìm hiểu các chiến lược hơn là
các biến số, tìm hiểu các biểu tượng hơn
là các yếu tố chi phối, tìm hiểu vai trò của
các cơ chế tổ chức và nghề nghiệp trong
sự biến đổi của hiện tượng nghèo đói này
(Groulx, 1997, tr. 57-63).
4.2. Cái nhìn mới về các cơ chế tổ chức và
nghề nghiệp
Nhiều nghiên cứu định tính đánh giá lại
các quan niệm về khách hàng trong các
chính sách xã hội, nghiên cứu những ảnh
hưởng không mong muốn, gián tiếp, tiêu
cực của các chính sách trên với chất
lượng đời sống của khách hàng và chúng
cho thấy khoảng cách giữa những mục
tiêu do các nhà hoạch định, nhà quyết định
chính sách và cái kinh nghiệm sống của
những người chịu tác động do thay đổi của
các chính sách.
Ở Mỹ, có khuynh hướng các nghiên cứu
định tính nghiên cứu quá trình định chế
hóa hay giải định chế hóa những cơ sở
nhằm giúp đỡ những người già, những
bệnh nhân các bệnh mãn tính, tâm thần.
Và các nghiên cứu này cho thấy người ta
NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN…
chưa quan tâm đủ đến những giải thích
chủ quan của các đối tượng mà các cơ sở
này nhắm tới. Điều quyết định không phải
là mạng lưới hỗ trợ mà là nhận thức của
các đối tượng về các mạng lưới đó và các
bối cảnh đặc thù trong việc sử dụng
chúng. Cái ý nghĩa mà người ta gán cho
các yếu tố tác động quan trọng hơn việc
xác định các yếu tố này.
Nghiên cứu định tính cho thấy thích hợp
trong việc tìm hiểu những vấn đề liên quan
đến việc sử dụng các dịch vụ công. Để
dịch vụ công có thể tiếp cận đối tượng cần
nghiên cứu văn hóa của các đối tượng,
đánh giá của các đối tượng về những hệ
thống hỗ trợ chính thức và phi chính thức,
bởi lẽ việc sử dụng các dịch vụ công
không phải là vấn đề người ta có biết đến
các dịch vụ đó hay không mà là nhận thức,
thái độ đối với những dịch vụ đó.
Các phương pháp của nghiên cứu định
tính như quan sát tham gia, phỏng vấn sâu
cho thấy thích hợp trong các môi trường tổ
chức như các cơ sở y tế, giáo dục, dịch vụ
xã hội. Việc quan sát sâu các tương tác
trong các cơ sở cho phép vạch lên các sơ
đồ, các mạng lưới truyền thông, tương tác
giữa những người thụ hưởng, giới chuyên
viên, những người quản lý. Cái nhìn bên
trong này cho phép đo lường những
khoảng cách giữa những thông điệp chính
thức của tổ chức và nhận thức và kinh
nghiệm sống của “khách hàng”. Và nhiều
nghiên cứu cho thấy nhiều thực hành nghề
nghiệp bị chi phối bởi những thủ tục hành
chánh, tổ chức hơn là những đòi hỏi phục
vụ các đối tượng. Mặt khác, một nghiên
cứu của Gubrium năm 1989 trong một cơ
sở dành cho người già cho thấy cùng một
hành vi được nhân viên làm việc ban ngày
31
giải thích là biện pháp chữa trị, nhưng
nhân viên làm việc ban đêm lại xem đó là
một vấn đề quản lý. Điều này có nghĩa, ý
nghĩa của một sự kiện thay đổi tùy thuộc
các phân lớp văn hóa (Sous-Cultures).
Sách lược của nghiên cứu định tính nhằm
vượt qua những thông điệp chính thức của
tổ chức và nhằm tìm hiểu và phân tích các
cơ chế đang diễn ra trong các tổ chức.
Nghiên cứu của Dingwall năm 1983 về các
trường hợp lạm dụng tình dục cho thấy
việc quản lý các trường hợp này đôi lúc là
một thỏa hiệp giữa những qui tắc đạo đức
xem ra mâu thuẫn: giữa việc bảo vệ quyền
của trẻ em và quyền về tính riêng tư của
đời sống. Cũng tác giả này cho thấy các
hình thức chăm sóc trẻ bị đánh đập tuỳ
thuộc bối cảnh làm việc của nhân viên xã
hội và hệ thống các chuẩn mực đạo đức chi
phối lối giải thích của các nhân viên này về
các vấn đề và biện pháp can thiệp của họ.
Các nghiên cứu định tính thường cho thấy
có những văn hóa kép trong các tổ chức:
văn hóa của khách hàng, của người sử
dụng và văn hóa của giới nghề nghiệp,
của giới hành chánh. Những nghiên cứu
định tính - như của Goffman (1961) đối với
các nhà chữa trị tâm lý, Manseau (1990)
về các nhân viên xã hội làm việc với các
trường hợp lạm dụng tình dục - xem ra đặt
lại sự đánh giá của giới chuyên nghiệp,
ngược lại tin tưởng vào các suy nghĩ thông
thường (sens commun) của các đối tượng
của các dịch vụ xã hội.
Nghiên cứu định lượng thông thường
nhằm giúp những người quản trị, những
người ra quyết định sử dụng ngay kết quả
nghiên cứu phục vụ việc quản lý. Ngược
lại, nghiên cứu định tính quan niệm rằng
việc áp dụng trực tiếp các cuộc nghiên cứu
32 NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN…
như vậy có thể làm “méo mó”, uốn nắn kết
quả theo những đòi hỏi của quá trình ra
quyết định. Các sự phân loại không theo
logic nhận thức mà theo logic hành chính.
Nghiên cứu định tính vì quan tâm đến ý
nghĩa hành động, tính đa dạng của các
quan điểm, của các kiến tạo xã hội, nên nó
đặt lại lối lập luận hình thức đặt định một
quan niệm đơn giản duy nhất cho thực tại
xã hội. Chính vì vậy có người gán cho
nghiên cứu định tính vai trò “soi sáng”,
“giác ngộ” (Enlightenment) trong ý nghĩa
nó đóng góp cho việc thảo luận dân chủ
khi chấp nhận sự đa dạng của các quan
điểm. Trong khi nghiên cứu định lượng với
các số liệu thống kê xem ra thích hợp với
các cơ cấu tập quyền muốn đưa ra những
dịch vụ đồng nhất, thì những dữ kiện định
tính phù hợp với các cơ cấu phi tập trung
vì nó quan tâm đến bối cảnh và tính đặc
thù của các tình huống. Nghiên cứu định
tính có thể là cơ sở để hình thành những
cơ cấu mới quan tâm đến khả năng của
các chủ thể trong việc vận động những tài
nguyên hỗ trợ đa dạng, đồng thời nó ủng
hộ một lối hoạch định và quản trị mới, phi
tập trung, gần gũi cơ sở, cộng đồng.
Như vậy các loại hình nghiên cứu có thể
bổ sung nhau: nghiên cứu định lượng phù
hợp với logic tập trung, hành chính, thống
kê, ngược lại nghiên cứu định tính gắn liền
với logic phi tập trung, cởi mở và dân chủ.
Tuy nhiên nhận định này không được sự
đồng tình của tất cả các nhà nghiên cứu
(Groulx, 1997, tr. 63-70).
5. GIỚI HẠN CỦA NGHIÊN CỨU ĐỊNH
TÍNH
H.S. Becker chủ trương nhà nghiên cứu
phải đứng về phía những kẻ yếu đuối,
những kẻ bị loại trừ. Nhưng những nhà xã
hội học khác như Gouldner, Silverman lại
không đồng tình với chủ trương này. Theo
Gouldner, những người không có quyền
lực cũng không có những “đức tính” nào
để được đề cao. Cũng theo ông, giọng
điệu mỉa mai phê bình tổ chức của các
nghiên cứu định tính chỉ phản ảnh sự tranh
quyền lực giữa nhóm ưu tú cũ và mới
trong việc kiểm soát các dịch vụ xã hội.
Hơn nữa, quan tâm của nghiên cứu định
tính với các nhóm, các cộng đồng bên lề
xã hội, việc nhấn mạnh đến lối sống, tính
chủ quan của các đối tượng xã hội cũng là
một dạng “hiếu kỳ xã hội”. Khi quá nhấn
mạnh đến những người bị loại trừ, những
người lệch lạc, những người thất nghiệp,
các phụ nữ đơn thân, những người trong
hoàn cảnh khó khăn trong xã hội, nghiên
cứu định tính ít đề cập đến từng lớp ưu tú,
những tầng lớp trên, tầng lớp thống trị.
Tập trung phê bình những viên chức hành
chính ở cơ sở, nghiên cứu định tính bỏ
qua những cơ chế vĩ mô của sự thống trị.
Silverman cho rằng khi đứng trên lập
trường của những kẻ bị loại trừ, nghiên
cứu định tính biến thành một loại công cụ
và với chủ trương thâu thập thông tin, mô
tả kinh nghiệm của những người yếu thế,
nghiên cứu định tính cũng là một loại chủ
nghĩa lãng mạn, dân túy.
Thái độ đứng về phía những người yếu
thế cũng bị xem là thái độ ưu tuyển, nhà
nghiên cứu tự cho mình sứ mạng là người
phát ngôn của các tầng lớp bị thống trị và
rút ra từ đó lợi ích biểu trưng. Mặt khác khi
muốn bảo vệ và đặt định một lối nghiên
cứu, những nhà nghiên cứu định tính
không thấy giới hạn của loại nghiên cứu
này. Theo Hammersley, người ta đã quá
đề cao tính giá trị của các dữ kiện dân tộc
NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN…
học so với các loại dữ kiện khác. Theo ông,
phải thấy giới hạn của nghiên cứu định tính
trong việc khái quát hóa các kết quả, trong
việc làm bật lên các mối liên hệ nhân quả
và phải thấy “tính giá trị không chắc chắn”
của loại nghiên cứu này, bởi lẽ việc nhấn
mạnh kinh nghiệm của chủ thể, sự đồng
cảm, sự dấn thân của người nghiên cứu
không thể thay thế việc thao tác các khái
niệm, giải thích các dữ kiện. Nét đặc trưng
của một phương pháp không phải là đối
tượng của nó, mà là các bước thực hiện
phải được công khai hóa và được cộng
đồng khoa học thẩm định, bởi lẽ việc tiếp
cận kinh nghiệm sống của chủ thể, tính chủ
quan, tính trung thực của các chủ thể có
thể che dấu những vấn đề phương pháp
luận. Do đó nghiên cứu định tính không thể
tự cho mình ở cấp độ nhận thức luận cao
hơn các loại hình nghiên cứu khác.
Nhấn mạnh quan điểm của đối tượng
nghiên cứu cũng có hạn chế của nó, bởi lẽ
nhà nghiên cứu muốn thiết lập quan hệ tin
cẩn, lâu dài với các đối tượng, điều này có
thể dẫn đến những định kiến, thiên lệch
trong việc thâu thập và giải thích thông tin.
Nhà nghiên cứu định tính có khuynh
hướng bảo vệ, biện hộ những đối tượng
nghiên cứu. Trong các nghiên cứu về
phong trào xã hội, khó phân biệt đâu là
ranh giới giữa nghiên cứu và tinh thần
chiến đấu (Militance). Và như vậy, tính giá
trị của nghiên cứu bị đặt thành vấn đề.
Xa hơn, người ta đặt lại tính thích hợp
(Pertinence) của nghiên cứu định tính trên
bình diện xã hội. Đối với một số nhà xã hội
học, có thể có bổ sung giữa nghiên cứu
định tính và định lượng, nhưng một số nhà
xã hội học khác như Hammersley, Silverman,
đặt lại vấn đề đóng góp của nghiên cứu
33
định tính trên bình diện thực tiễn. Theo
họ, nghiên cứu định tính thường lâu dài
và không chắc chắn, do đó không đáp
ứng những đòi hỏi khẩn trương, tức thời
của những người ra quyết định. Nghiên
cứu định tính tự cho mình vai trò soi
sáng (Enlightenment), điều này có nghĩa
là những người làm việc thực tiễn
(Praticiens) là sai lầm, mò mẫm. Theo các
tác giả này công tác thực tiễn có cái logic
của riêng nó và ít dựa vào nghiên cứu mà
là kinh nghiệm. Nghiên cứu không thể thay
thế kinh nghiệm. Nói cách khác, nghiên
cứu và công tác thực tiễn tuân theo nhịp
độ và những qui luật khác nhau. Hơn thế
nữa, những kết quả của nghiên cứu định
tính thường không rõ ràng, phức tạp và
không có tác dụng với lãnh vực hành động
và quản lý là những lãnh vực cần những
thông tin rõ ràng, chính xác để có thể sử
dụng trực tiếp. Tính chất thông diễn học
(Herméneutique) của nghiên cứu định tính
luôn muốn đẩy lùi mọi ý định hành động.
Như vậy nghiên cứu định tính càng phức
tạp hóa tình huống xã hội và làm khó khăn
các chọn lựa hành động. Silverman chống
lại việc lấy các vấn đề xã hội làm đối
tượng nghiên cứu, vì như vậy nhà nghiên
cứu phải thỏa hiệp với cách đặt vấn đề,
với những nhận thức về vấn đề được đưa
ra. Nói cách khác, đi vào lãnh vực nghiên
cứu những vấn đề xã hội, nghiên cứu định
tính bị buộc phải từ bỏ những đòi hỏi
phương pháp luận của mình (ví dụ tính
phê phán triệt để) để tuân theo các mục
tiêu của nghiên cứu xã hội nói chung là
tìm ra những giải đáp cho những vấn đề
xã hội. Thật ra, đặt vấn đề như vậy,
Silverman không chỉ phê phán nghiên cứu
định tính mà nghiên cứu xã hội nói chung.
 34 NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NHAÄN THÖÙC LUAÄN…
Đối với một số nhà xã hội học khác như
Bourdieu, Mauger, việc đề cao phương
pháp định tính ở một số tác giả và việc phê
bình sử dụng thống kê trong nghiên cứu
xã hội là nhằm che dấu “một số khiếm
khuyết trong đào tạo” của các tác giả này
và họ muốn thay thế cái “vốn liếng trường
ốc” đó bằng cái vốn văn hóa. Theo Mauger,
việc chủ trương trở về với cơ sở, cái
thường ngày, chống lại duy lý công cụ,
chống lại hệ thống quan liêu, chống định
chế, khám phá lại tính chủ thể và sự độc
lập cá nhân biểu hiện ý thức xã hội của
những nhóm, tầng lớp xã hội nào đó. Hay
nói cách khác, nghiên cứu định tính có
tương quan với mô hình văn hóa của tầng
lớp tiểu tư sản mới hay các tầng lớp trung
lưu có xu hướng giản lược các cơ cấu xã
hội vào các quan hệ liên cá nhân trong đó
mỗi người làm chủ chính đời sống của
mình trong một xã hội đa nguyên, luôn
thay đổi mà qui tắc chủ đạo vẫn là chiến
lược thích ứng với các tình huống (Bourdieu,
1989, tr. 10; Mauger, 1989, tr. 91-93).
Tóm lại, nghiên cứu định tính đã chính
thức có mặt và phát triển gần nửa thế kỷ.
Nó đã đạt một số thành tựu, đóng góp nhất
định, nhưng cũng biểu lộ những hạn chế.
Một suy nghĩ căn bản được nêu lên: làm
thế nào nghiên cứu định tính - với những
đặc tính “mở”, “thoáng” vốn có của nó - có
thể đóng góp một cách nghiêm túc vào quy
trình khắt khe của nghiên cứu khoa học
mà không đánh mất chính mình? 
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bourdieu, P. 1989. La Noblesse d’État.
Paris: Minuit.
2. Bùi Thế Cường. 2006. Các lý thuyết về hành
View publication stats
động xã hội. Tạp chí Khoa học Xã hội. Số
06/2006.
3. Corcuff P. 2007. Les Nouvelles Sociologies.
Paris: Armand Colin.
4. Demeullenaere P. 2006. Méthodes Qualitatives.
Trong: Sylvie Mesure et Patrick Savidan.
Dictionnaire des Sciences Humaines. Paris:
Quadrige/PUF.
5. Denzin N., Lincoln Y.S (cb). 1994. Handbook
of Qualitative Research. London: Sage.
6. Flick, U. 1999. An Introduction to Qualitative
Research. Sage Publications.
7. Flick U., Kardorff E, Steinke I. 2002. A
Companion to Qualitative Research. Sage
Publications.
8. Groulx L. Contribution de la Recherche
Qualitative à la Recherche Sociale. Trong:
Poupart, Deslauriers, Groulx et al. 1997. La
Recherche Qualitative: Enjeux Épistémologiques
et Méthodologiques. Montréal - Paris: Gaetan
Morin Éd.
9. Hammersley, M. 1992. What’s Wrong with
Ethnography ? London: Routledge.
10. Jacquemain M., Frère B. 2008. Épistémologie
de la Sociologie. Paradigmes Pour le XXIe
siècle. Bruxelles : De Boeck.
11. Mauger, G. 1989. L’approche Biographique
en Sociologie. Les Cahiers de l’Institut
D’histoire du Temps Présent, No 11, Avril.
12. Mucchielli A. 1991. Les Méthodes Qualitatives.
Paris: PUF, 1991.
13. Nguyễn Xuân Nghĩa. 2006. Vài suy nghĩ và
khuynh hướng trong các loại hình nghiên cứu
xã hội. Tạp chí Khoa học Xã hội. Số 10/2006.
14. Paillé P., Mucchielli A. 2003. L’analyse
Qualitative en Sciences Humaines et Sociales.
Paris: Armand Colin.
15. Poupart, Deslauriers, Groulx et al. 1997. La
Recherche Qualitative: Enjeux Épistémologiques
et Méthodologiques. Montréal - Paris : Gaetan
Morin Éd.
16. Silverman, D. 1993. Interpreting Qualitative
Data. London: Sage.