BPW · THE QUALITY FACTOR

Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

- Hamulec tarczowy -
- Hamulec tarczowy -

Przeglàd

Osłona hamulca

Tarcza hamulcowa

Siłownik
hamulcowy

Klocek
hamulcowy

Zacisk
hamulcowy

(1346701 pl) 3
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Wst´p
Niniejsza broszura techniczna dotyczy hamulców tarczowych montowanych w pojazdach u˝ytkowych.

Jest adresowana do producentów pojazdów, spedytorów, w∏aÊcicieli warsztatów, stacji kontroli pojazdów,
kierowców i wszystkich innych zainteresowanych.

Ma byç pomocna w ocenie stopnia zu˝ycia i ewentualnych uszkodzeƒ hamulców, a tak˝e rozró˝nieniu mi´dzy
zu˝yciem a uszkodzeniem hamulców.

Zawiera zdj´cia prezentujàce typowe cechy zu˝ycia i uszkodzenia hamulców tarczowych i ich elementów.
Ka˝dy przedstawiony przypadek szczegó∏owo skomentowano pod kàtem diagnostyki, przyczyn powstania
uszkodzenia i jego nast´pstw. Uzupe∏nienie stanowià konkretne rady, jak post´powaç w danej sytuacji.

Zespó∏ autorski
M. Pehle
Dr B. Meurer
U. Dabringhausen
R. Eskes
J. Flick
K.-R. Lang
H. Paech
S. Pielen
M. Pilz
J. Schrödler
Dr J. F. Franke

4 (1346701 pl)
- Hamulec tarczowy -

Spis treÊci

Wprowadzenie 6

Zasada dzia∏ania / budowa 7

Porównanie hamulca tarczowego i b´bnowego 8

Przeglàdy i serwis

Ocena stopnia zu˝ycia 9

Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Przecià˝enie termiczne hamulca 10

Zanieczyszczenie hamulca w wyniku jazdy off-road 11
Kontakt kraw´dzi blachy klocka i tarczy hamulcowej 12
Nierównomierne zu˝ycie ok∏adzin w wyniku jazdy off-road 13
Nierównomierne zu˝ycie ok∏adzin po obu stronach tarczy w wyniku zablokowania zacisku hamulcowego 14

Silna korozja zacisku hamulcowego 15

Przegrzanie mieszków falistych 16

Wyszczerbienia kraw´dzi ok∏adzin 17

P´kni´cia powierzchni ok∏adzin hamulcowych 18
Ok∏adzina na granicy zu˝ycia 19
Przekroczenie wymiaru granicznego gruboÊci ok∏adzin hamulcowych 20

Przecià˝enie termiczne i p´kni´cie tarczy hamulcowej 21

Przecià˝enie termiczne tarczy hamulcowej w wyniku ca∏kowitego zu˝ycia ok∏adziny klocka hamulcowego 22
Odcisk konturu ok∏adziny na tarczy hamulcowej 23

Korozja si∏ownika hamulcowego 24

NieszczelnoÊç si∏ownika hamulcowego 25

Wykaz hase∏ 26

(1346701 pl) 5
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Wprowadzenie

W ostatnich latach hamulec tarczowy zrobi∏ zawrotnà karier´, jeÊli chodzi o zastosowanie w pojazdach
u˝ytkowych.

Rozpowszechnienie hamulca tarczowego zacz´∏o si´ od prezentacji wersji pneumatycznej na mi´dzynarodowych

targach samochodowych IAA 1996. Od tego momentu hamulec tarczowy opanowa∏ znacznà cz´Êç rynku
pojazdów u˝ytkowych w Europie Ârodkowej. Z technicznego punktu widzenia zapewnia on wi´ksze
bezpieczeƒstwo ni˝ hamulec b´bnowy, poniewa˝ hamulec tarczowy odznacza si´ du˝à odpornoÊcià na zjawisko
spadku si∏y hamowania zwiàzanego ze wzrostem temperatury (zwane „fadingiem”): nawet w bardzo wysokiej
temperaturze zachowuje niezmiennie wysokà sprawnoÊç.

Obecnie wszyscy europejscy producenci ciàgników wyposa˝ajà swoje pojazdy w ten rodzaj hamulca. W Europie
Ârodkowej hamulec tarczowy zawojowa∏ te˝ bran˝´ pojazdów ciàgnionych. Na poczàtku lat 90-tych firma BPW
rozpocz´∏a projektowanie osi z hamulcami tarczowymi dla przyczep i naczep, a w 1996 roku wprowadzi∏a je,
razem z producentami pojazdów, do produkcji seryjnej.

6 (1346701 pl)
- Hamulec tarczowy -

Zasada dzia∏ania / budowa

Poni˝szy rysunek poglàdowy przedstawia typowy pneumatyczny hamulec tarczowy, przeznaczony dla przyczep
i naczep.

1 Tłoczysko 2 Dêwignia 3 Rolka 4 Tłoczek

5 Tuleja gwintowana 6 Klocek hamulcowy 7 Tarcza hamulcowa 8 Zacisk

z dociskiem hamulcowy

Po naciÊni´ciu peda∏u hamulca t∏oczysko si∏ownika hamulcowego (1) naciska na dêwigni´ (2). Umieszczona
mimoÊrodowo w dêwigni rolka (3) przenosi si∏´ na t∏oczek (4), która oddzia∏uje przez tulej´ gwintowanà
z dociskiem (5) na wewn´trzny klocek hamulcowy (6), a ten wywiera nacisk na tarcz´ hamulcowà (7). Si∏a reakcji
powoduje przesuni´cie ca∏ego zacisku (8) w przeciwnym kierunku, a zatem dociÊni´cie zewn´trznego klocka
hamulcowego do tarczy z si∏à takà jak wewn´trznego. Po zwolnieniu hamulca t∏oczek (4) z tulejà gwintowanà
i dêwignià (2) powracajà do po∏o˝enia neutralnego.

(1346701 pl) 7
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Porównanie hamulców tarczowych i b´bnowych

Najwa˝niejszà zaletà hamulców tarczowych jest wysoki stopieƒ bezpieczeƒstwa. Budowa hamulca sprawia, ˝e
przy znacznym wzroÊnie temperatury w trakcie hamowania si∏a hamowania s∏abnie tylko nieznacznie (fading jest
praktycznie niezauwa˝alny). Powodem tego zjawiska jest to, ˝e powierzchnia styku mi´dzy tarczà hamulcowà
a ok∏adzinami hamulcowymi jest p∏aska i pod wp∏ywem dzia∏ania wysokiej temperatury zmienia swój kszta∏t
w niewielkim stopniu, a rozszerzanie cieplne tarczy hamulcowej i ok∏adzin hamulcowych redukuje koniecznoÊç
zwi´kszania si∏y docisku mi´dzy elementami ciernymi hamulca.

W podobnych warunkach eksploatacji podczas hamowania, hamulce tarczowe rozgrzewajà si´ znacznie bardziej
ni˝ hamulce b´bnowe. Elementy hamulca tarczowego ulegajà wi´c znacznie wi´kszym obcià˝eniom termicznym.
Dlatego jednym z kryteriów doboru materia∏ów do produkcji hamulców tarczowych jest ich odpornoÊç na
dzia∏anie skrajnie wysokich temperatur.

Konstrukcja hamulca tarczowego jest stale rozwijana przez BPW. Tarcze i ok∏adziny hamulcowe zosta∏y
udoskonalone pod kàtem odpornoÊci na zu˝ycie i p´kanie. Dlatego nowoczesne hamulce tarczowe mogà
pracowaç w relatywnie wy˝szych temperaturach zachowujàc niezmiennie wysokà skutecznoÊç dzia∏ania.

Na rynkach o wysokich wymaganiach pod wzgl´dem trwa∏oÊci hamulców nadal sà, i b´dà, stosowane przede
wszystkim hamulce b´bnowe. Dzi´ki zamkni´tej konstrukcji sà one znacznie lepiej zabezpieczone przed
wnikaniem wilgoci i zanieczyszczeƒ. Ale hamulce tarczowe zosta∏y udoskonalone równie˝ i w tym zakresie:
Disc Protector firmy BPW to os∏ona, chroniàca hamulec tarczowy przed wi´kszymi zanieczyszczeniami. Podobne
dzia∏anie ma os∏ona klocków hamulcowych. Im mniej brudu osadza si´ na tarczy, tym mniejsze i bardziej
równomierne jest zu˝ycie ok∏adzin hamulcowych.

Dzi´ki stycznie umieszczonym Êrubom mocowania zacisku hamulcowego u∏atwiono prace serwisowe.
Zredukowano iloÊç Êrub, umo˝liwiono obs∏ug´ kluczem pneumatycznym.

Mimo tych ulepszeƒ niew∏aÊciwa obs∏uga i problemy z uruchamianiem hamulca w przypadku z∏ego dopasowania
hamulców ciàgnika i przyczepy mogà doprowadziç do uszkodzenia elementów hamulca.

W dalszej cz´Êci broszury przedstawiono i omówiono przyk∏ady ró˝nych rodzajów i stopni zu˝ycia hamulców
tarczowych, ich przyczyny, skutki i zalecane Êrodki zaradcze.

Dalsze objaÊnienia i informacje sà zamieszczone w katalogu BPW dla pojazdów u˝ytkowych i w odpowiednich
ksià˝kach serwisowych.

Przeglàdy i serwis
Aby zapewniç bezpieczeƒstwo eksploatacji pojazdu producenci pojazdów i ich komponentów zalecajà
przeprowadzanie przeglàdów we wskazanych odst´pach czasu. Podczas tych przeglàdów szczególnà uwag´
nale˝y poÊwi´ciç w∏aÊnie kontroli stanu uk∏adu hamulcowego.

Produkty BPW nale˝y poddawaç przeglàdom zgodnie z zaleceniami zamieszczonymi w ksià˝ce serwisowej.

Prace serwisowe muszà byç przeprowadzane przez wyspecjalizowane serwisy samochodowe bàdê przez
odpowiednio wykwalifikowany personel techniczny w∏aÊciciela pojazdu w warsztacie dysponujàcym
odpowiednim wyposa˝eniem.

Zu˝yte i uszkodzone elementy nale˝y wymieniç na oryginalne cz´Êci BPW. BPW nie jest w stanie oceniç, czy
wyrób o nieznanym pochodzeniu mo˝e zostaç zastosowany bez ryzyka w zakresie bezpieczeƒstwa.

8 (1346701 pl)
- Hamulec tarczowy -

Ocena stopnia zu˝ycia

Ok∏adziny i tarcze hamulcowe sà cz´Êciami zu˝ywajàcymi si´, które nale˝y poddawaç ogl´dzinom w regularnych
odst´pach czasu. Cz´Êci, których wymiary przekroczy∏y wartoÊci graniczne, nale˝y wymieniç. Tylko wówczas
hamulce b´dà dysponowaç dostatecznà rezerwà na wypadek nag∏ego i awaryjnego hamowania.

WartoÊci graniczne zu˝ycia ok∏adzin hamulcowych:

45 mm Kraw´dê kontrolna
zu˝ycia ok∏adzin i tarcz hamulcowych dla hamulców
37 mm zu˝ycia
19,5” i 22,5” 30 mm 4 mm

2 mm

Stopieƒ zu˝ycia ok∏adzin hamulcowych: 3

3
10 10
GruboÊç ok∏adzin hamulcowych trzeba regularnie
sprawdzaç, na przyk∏ad w ramach kontroli ciÊnienia

10
w oponach, nie rzadziej jednak, ni˝ co trzy miesiàce.
10

Minimalna dopuszczalna gruboÊç ok∏adzin hamulco- 3

wych wynosi 2 mm (kontrola przy u˝yciu suwmiarki). 3
3

Niewielkie wyszczerbienia na kraw´dziach ok∏adziny sà

3
dopuszczalne. Je˝eli jednak przekraczajà one granice
3
przedstawione na rysunku obok bàdê stanowià wi´cej ni˝ 3
10% powierzchni ok∏adziny, ok∏adzin´ nale˝y wymieniç.

Hamulce tarczowe BPW mo˝na wyposa˝yç w system

monitorowania zu˝ycia ok∏adzin hamulcowych (Brake
Monitor), umieszczony w dobrze widocznym miejscu
pojazdu i sygnalizujàcy stopieƒ zu˝ycia ok∏adzin hamul-
cowych.

Stopieƒ zu˝ycia tarcz hamulcowych: max.

1,5 mm
Nale˝y regularnie sprawdzaç gruboÊç i stan
A B
powierzchni tarcz hamulcowych. Minimalna dopuszczal-
a

na gruboÊç tarcz hamulcowych w ˝adnym razie nie max. 0,75 x a

mo˝e byç mniejsza ni˝ wymiar graniczny. Siatkowate
p´kni´cia na skutek napr´˝eƒ cieplnych (A), promienio- max. 1,5 mm
we p´kni´cia o szerokoÊci i g∏´bokoÊci do 1,5 mm (B)
oraz nierównoÊci powierzchni hamowania nie prze-
kraczajàce 1,5 mm (C) sà dopuszczalne. P´kni´cia
D C
biegnàce przez ca∏à szerokoÊç powierzchni ciernej
tarczy (D) sà niedopuszczalne. Je˝eli gruboÊç tarczy
hamulcowej osiàgnie wymiar graniczny lub na jej
powierzchni widoczne sà niedopuszczalne uszkodzenia,
nale˝y jà wymieniç.

(1346701 pl) 9
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Element: hamulec tarczowy

Opis usterki: przecià˝enie termiczne hamulca

Diagnoza:
Zacisk hamulcowy jest, zw∏aszcza od strony zewn´trznego t∏oczka i we wn´trzu komory klocków hamulcowych,
pokryty czerwonym nalotem i warstwà korozji.
Mieszek gumowy os∏aniajàcy t∏oczek jest ju˝ ca∏kowicie zniszczony. Klocek hamulcowy jest starty do blachy na
ca∏ej powierzchni, a na kraw´dziach wyraênie zabarwiony na czerwono.
Tarcza hamulcowa jest pokryta czerwonym nalotem. Powierzchnia hamowania od strony ko∏nierza piasty jest
pokryta lotnà rdzà, jedynie na zewn´trznej kraw´dzi widoczne miejscami metaliczne pasma. Na tarczy widaç
p´kni´cie przez ca∏à szerokoÊç powierzchni tràcej. Pod warstwà lotnej rdzy znajduje si´ szereg mniejszych
p´kni´ç, spowodowanych napr´˝eniami cieplnymi.

Przyczyny:
Kiedy hamulec tarczowy jest nara˝ony na zbyt wysokà temperatur´, ok∏adziny hamulcowe zu˝ywajà si´ szybciej.
Je˝eli stan taki nie zostanie wykryty we w∏aÊciwym momencie podczas kontroli i czynnoÊci serwisowych,
ok∏adziny hamulcowe mogà ulec ca∏kowitemu starciu, a blacha klocka zacznie trzeç o tarcz´ hamulcowà. Tarcie
metalu o metal mo˝e miejscowo wytworzyç temperatur´ kucia, a nawet topienia metalu. Temperatura promieniuje
na praktycznie wszystkie elementy hamulca i ca∏à powierzchni´ tarczy. Tylko ko∏nierz piasty i zewn´trzna cz´Êç
zacisku nie sà nara˝one na dzia∏anie tak wysokich temperatur – tutaj widaç jeszcze resztki oryginalnej farby.
Je˝eli taki objaw obserwujemy w hamulcach wszystkich kó∏ pojazdu, przyczynà mo˝e byç zbyt agresywna jazda,
brak lub niew∏aÊciwe dopasowanie hamulców ciàgnika i przyczepy lub niedostateczna wielkoÊç hamulców dla
danego typu pojazdu.
Je˝eli uszkodzenie dotyczy hamulców tylko niektórych kó∏, przyczyna nieprawid∏owoÊci mo˝e tkwiç w nich
samych lub w defekcie instalacji pneumatycznej danego hamulca.

Nast´pstwa:
Przez zniszczonà os∏on´ gumowà t∏oczka zewn´trznego do wn´trza zacisku hamulcowego mo˝e przedostawaç si´
wilgoç i zanieczyszczenia, powodujàc jego korozj´. Ta z kolei powoduje uszkodzenie mechanizmu samoregulacji.
Zacisk hamulcowy i przegrzana oraz pop´kana tarcza hamulcowa nie nadajà si´ do dalszego u˝ytku.

Ârodki zaradcze:
Wymieniç wszystkie zu˝yte i zniszczone wskutek przecià˝enia termicznego elementy. Zalecane jest u˝ycie orygi-
nalnych cz´Êci zamiennych.
Je˝eli uszkodzenie dotyczy wszystkich hamulców pojazdu, nale˝y przeprowadziç dopasowanie hamulców ciàg-
nika i przyczepy.
P∏ynna i przewidywalna jazda mo˝e pomóc w unikni´ciu tego typu uszkodzeƒ hamulców.
Je˝eli uszkodzenie dotyczy tylko niektórych hamulców, nale˝y sprawdziç i w razie potrzeby naprawiç elementy
instalacji pneumatycznej danego hamulca.

Hamulce tarczowe BPW mo˝na wyposa˝yç w system monitorowania zu˝ycia ok∏adzin hamulcowych (Brake
Monitor), umieszczony w dobrze widocznym miejscu pojazdu i sygnalizujàcy stopieƒ zu˝ycia ok∏adzin hamul-
cowych.

W∏aÊciciel i kierowca pojazdu sà zobowiàzani do przeprowadzania przeglàdów i serwisowania zgodnie z zalece-

niami producenta pojazdu, a zw∏aszcza do regularnej kontroli uk∏adu hamulcowego pod kàtem bezpieczeƒstwa
eksploatacji.

10 (1346701 pl)
- Hamulec tarczowy -

Element: hamulec tarczowy

Opis usterki: zanieczyszczenie hamulca w wyniku jazdy off-road

Diagnoza:
Wspornik klocków zacisku hamulcowego i kana∏y wentylacyjne tarczy hamulcowej sà zanieczyszczone piaskiem
i b∏otem. Hamulec wykazuje Êlady silnej korozji, mocowania ok∏adzin hamulcowych sà zabarwione na bia∏o.
Przedstawione na powy˝szym zdj´ciu uszczelnienie jest podwini´te i przylega do blachy klocka hamulcowego.
Ok∏adziny sà zu˝yte równomiernie.

Przyczyny:
Przyczynà tak silnego zabrudzenia jest jazda po bardzo zanieczyszczonych i zab∏oconych drogach. Coraz wi´cej
brudu osadza si´ na elementach hamulca i wnika do jego wn´trza. Te trwa∏e osady w coraz wi´kszym stopniu
utrudniajà prac´ zacisku hamulcowego i doprowadzajà do uszkodzeƒ os∏on gumowych.

Nast´pstwa:
Hamulec w tym stanie mo˝e jeszcze hamowaç z dostatecznà si∏à. Jednak w najbli˝szym czasie ograniczenie
ruchu zacisku hamulcowego doprowadzi do awarii hamulca. Ruch zacisku hamulcowego na prowadnicach
b´dzie blokowany i zacisk przestanie prawid∏owo pracowaç. Wskutek tego ok∏adziny hamulcowe nie b´dà
przywieraç odpowiednio do tarczy hamulcowej, co doprowadzi do nierównomiernego ich zu˝ycia. Zatkanie
kana∏ów wentylacyjnych tarczy hamulcowej znacznie ograniczy jej ch∏odzenie op∏ywajàcym powietrzem, co
doprowadzi do przegrzania.

Ârodki zaradcze:
Oczyszczenie zabrudzonego w taki sposób hamulca. Silnie skorodowane i uszkodzone cz´Êci muszà byç
wymienione. Zalecane jest u˝ycie oryginalnych cz´Êci zamiennych.
Osie z hamulcami tarczowymi firmy BPW mogà byç wyposa˝one w system Disc Protektor. Jest to os∏ona
chroniàca hamulce przed wi´kszymi zanieczyszczeniami, zwi´kszajàc jego ˝ywotnoÊç.

Do jazdy w trudnym terenie bardziej odpowiednie sà hamulce b´bnowe. Dzi´ki zamkni´tej konstrukcji sà lepiej
zabezpieczone przed wnikaniem b∏ota i piasku.

(1346701 pl) 11
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Element: tarcza hamulcowa i ok∏adziny

Opis usterki: kontakt kraw´dzi blachy klocka i tarczy hamulcowej
37 mm

2 mm

Diagnoza:
Wymiary przedstawionej na ilustracji tarczy hamulcowej zbli˝ajà si´ do wartoÊci granicznych. Na obrze˝u
wewn´trznej i zewn´trznej powierzchni tràcej tarczy powsta∏ cienki ko∏nierz o wysokoÊci odpowiadajàcej nowej
tarczy. Powierzchnia hamowania jest równomiernie zu˝yta, bez odkszta∏ceƒ, Êladów przepaleƒ czy p´kni´ç na
skutek przecià˝eƒ cieplnych. Ok∏adziny hamulcowe sà równomiernie zu˝yte, wymiar graniczny zu˝ycia zosta∏
osiàgni´ty. Wyraênie widaç, ˝e blacha klocka hamulcowego tar∏a o zewn´trzny ko∏nierz powsta∏y na obwodzie
tarczy hamulcowej.

Przyczyny:
Ok∏adziny hamulcowe sà wprawdzie zu˝yte równomiernie, ale nie pokrywajà ca∏kowicie powierzchni tràcej tarczy
hamulcowej. W czasie pracy hamulca ok∏adziny Êciera∏y si´ równomiernie. Po zrównaniu si´ gruboÊci ok∏adziny
klocka hamulcowego z wysokoÊcià kraw´dzi powsta∏ej na obrze˝u tarczy hamulcowej. Od tego momentu blacha
klocka hamulcowego tar∏a podczas hamowania o ko∏nierz tarczy hamulcowej powsta∏y na jej obwodzie w wyniku
zu˝ycia.

Nast´pstwa:
Docisk by∏ wywierany nie tylko na ok∏adziny hamulcowe i powierzchnie hamowania tarczy, ale równie˝ na blachy
klocków hamulcowych i kraw´dzie na obrze˝ach tarczy powsta∏e w wyniku jej zu˝ycia. Hamulec tarczowy mimo
zu˝ytych ok∏adzin wykazuje nadal dostatecznà skutecznoÊç w teÊcie hamulców na rolkowym stanowisku
diagnostycznym. Jednak˝e mo˝e wydawaç niepo˝àdane odg∏osy i dzia∏aç nierównomiernie.

Ârodki zaradcze:
Nale˝y regularnie sprawdzaç stan tarcz i klocków hamulcowych. Tarcza hamulcowa i ok∏adzina wykonane sà
z odpowiednio dobranych materia∏ów, które wspó∏pracujà ze sobà w trakcie hamowania. Materia∏ bardziej
mi´kki, z którego wykonana jest ok∏adzina hamulcowa, ulega szybszemu zu˝yciu ni˝ materia∏ tarczy hamulcowej.
Przy wymianie klocków hamulcowych nale˝y oceni stan tarczy hamulcowej. Je˝eli gruboÊç tarczy hamulcowej
nie osiàgn´∏a jeszcze wartoÊci granicznej, to mo˝na jà przetoczyç celem wyrównania powierzchni i usuni´cia
powsta∏ego na jej obrze˝u ko∏nierza.

Zaleca si´ stosowanie atestowanych, wysokiej jakoÊci oryginalnych cz´Êci zamiennych.

12 (1346701 pl)
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Element: hamulec tarczowy

Opis usterki: nierównomierne zu˝ycie ok∏adzin hamulcowych w wyniku jazdy off-road

Diagnoza:
Rysunek przedstawia silnie nierównomierne zu˝ycie ok∏adziny hamulcowej. Na zaciskach hamulcowych
widoczne wyraêne wytarcia w obszarze styku z blachami klocków hamulcowych.

Przyczyny:
Hamulce tarczowe mogà wykazywaç tego typu uszkodzenia przy u˝ytkowaniu na wyboistych drogach. Cz´ste
i nag∏e hamowania w takich warunkach mogà spowodowaç przesuni´cie si´ klocka hamulcowego w obr´bie
zacisku hamulcowego i jego zaklinowanie.

Nast´pstwa:
Przekrzywienie si´ klocka mo˝e prowadziç do nierównomiernego (ukoÊnego) zu˝ycia ok∏adzin hamulcowych.
Po zwolnieniu hamulca mi´dzy elementami ciernymi utrzymuje si´ luz. Przekrzywienie si´ klocka hamulcowego
powoduje znaczne obcià˝enie i szybkie zu˝ycie prowadnic zacisków hamulcowych. Ponadto ok∏adziny
hamulcowe ulegajà bardzo szybkiemu nierównomiernemu zu˝yciu w ukoÊnym po∏o˝eniu. W przypadku
nie usuni´cia tej niesprawnoÊci, blachy klocka hamulcowego zaczynajà trzeç o tarcze hamulcowe powodujàc ich
uszkodzenie.

Ârodki zaradcze:
Wymiana uszkodzonych elementów. Zalecane u˝ycie oryginalnych cz´Êci zamiennych.

Do jazdy w trudnym terenie bardziej odpowiednie sà hamulce b´bnowe. Dzi´ki zamkni´tej konstrukcji sà lepiej
zabezpieczone przed wnikaniem b∏ota i piasku.

(1346701 pl) 13
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Element: tarcza hamulcowa

Opis usterki: nierównomierne zu˝ycie ok∏adzin po obu stronach tarczy w wyniku zablokowania
zacisku hamulcowego

Diagnoza:
Silne zu˝ycie ok∏adzin hamulcowych po jednej stronie tarczy w wyniku zablokowania zacisku.

Przyczyny:
Przez nieszczelnoÊci w obr´bie prowadnic do zacisku wnika wilgoç, prowadzàc do korozji, a nast´pnie do
zablokowania zacisku.

Nast´pstwa:
Po zwolnieniu hamulca zacisk nie powraca do po∏o˝enia neutralnego i zewn´trzny klocek hamulcowy jest
w ciàg∏ym kontakcie z tarczà, co prowadzi do zwi´kszonego zu˝ycia jego ok∏adziny.

Ârodki zaradcze:
W razie stwierdzenia uszkodzenia wymieniç tuleje prowadnic i prowadnice.

W∏aÊciciel i kierowca pojazdu sà zobowiàzani do przeprowadzania przeglàdów i serwisowania zgodnie

z zaleceniami producenta pojazdu, a zw∏aszcza do regularnej kontroli uk∏adu hamulcowego pod kàtem
bezpieczeƒstwa eksploatacji.

14 (1346701 pl)
- Hamulec tarczowy -

Element: zacisk hamulcowy

Opis usterki: silna korozja zacisku hamulcowego

Diagnoza:
Ilustracja przedstawia zacisk hamulcowy od strony mechanizmu regulacyjnego. Wszystkie elementy wewn´trzne
sà pokryte warstwà korozji, ogniwa ∏aƒcucha mechanizmu regulacji luzu sà skorodowane. Dêwignia, o którà
opiera si´ t∏oczysko si∏ownika hamulcowego równie˝ jest pokryta korozjà. Na ca∏ej zewn´trznej powierzchni
zacisku hamulcowego widoczny bia∏y nalot.

Przyczyny:
Bia∏e zabarwienie zewn´trznej powierzchni zacisku wskazuje, ˝e pojazd eksploatowano na nieutwardzonych
drogach. Py∏ wzbijany w trakcie jazdy w po∏àczeniu z wilgocià utworzy∏ b∏oto, które osadzi∏o si´ na elementach
podwozia pojazdu. Drobiny b∏ota mogà przedostaç si´ przez nieszczelnoÊci, powodujàc korozj´.
W przedstawionym tu przypadku najprawdopodobniej uszkodzenie mieszka falistego si∏ownika hamulcowego
umo˝liwi∏o wnikni´cie b∏ota i wilgoci do wn´trza zacisku hamulcowego. Skutkiem jest zanieczyszczenie i silna
korozja.

Nast´pstwa:
Rdza i resztki b∏ota szybko rozprzestrzeniajà si´ we wn´trzu zacisku hamulcowego. Blokujà ruch mechanizmów
i si∏a hamowania maleje.

Ârodki zaradcze:
NieszczelnoÊç os∏on gumowych si∏owników hamulcowych bardzo trudno jest rozpoznaç z zewnàtrz.
Z tego wzgl´du w przypadku u˝ytkowania pojazdu do jazdy off-road zaleca si´ przeprowadzanie cz´stszych
przeglàdów, aby odpowiednio wczeÊnie zdiagnozowaç tego typu uszkodzenia.

Do jazdy w trudnym terenie bardziej odpowiednie sà hamulce b´bnowe. Dzi´ki zamkni´tej konstrukcji sà lepiej
zabezpieczone przed wnikaniem b∏ota i piasku.

(1346701 pl) 15
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Element: zacisk hamulcowy

Opis usterki: przegrzanie mieszków falistych

Diagnoza:
Ilustracja przedstawia uszkodzenia w obr´bie t∏oczków dociskowych. Mieszki faliste sà uszkodzone wskutek
przegrzania.

Przyczyny:
Przecià˝enie termiczne hamulca prowadzi do przegrzania i uszkodzenia os∏on gumowych t∏oczków. Je˝eli
uszkodzenie dotyczy hamulców wszystkich kó∏, przyczynà mo˝e byç niew∏aÊciwe dopasowanie hamulców
ciàgnika i przyczepy, agresywna jazda bàdê nieodpowiednia wielkoÊç hamulców dla danego typu pojazdu.
Je˝eli uszkodzenie dotyczy hamulców tylko niektórych kó∏, przyczynà mo˝e byç defekt w pneumatycznej
instalacji hamulcowej.

Nast´pstwa:
Przez uszkodzony mieszek falisty (os∏on´ gumowà t∏oczka) do wn´trza hamulca dostaje si´ wilgoç, powodujàc
jego korozj´. Korozja bardzo szybko rozprzestrzenia si´ we wn´trzu zacisku. Blokujà ruch mechanizmów i si∏a
hamowania maleje. Je˝eli usterka nie zostanie usuni´ta we w∏aÊciwym czasie, to mo˝e doprowadziç do
zablokowania zacisku i ca∏kowitej utraty skutecznoÊci hamowania.

Ârodki zaradcze:
Sprawdziç instalacjà pneumatycznà i wszystkie elementy danego hamulca. Nale˝y wymieniç przegrzane
i uszkodzone elementy. Zaleca si´ stosowanie oryginalnych cz´Êci zamiennych. Ewentualnie sprawdziç
dopasowanie hamulców ciàgnika i przyczepy. P∏ynna i przewidywalna jazda pomaga uniknàç uszkodzeƒ tego
rodzaju.

16 (1346701 pl)
- Hamulec tarczowy -

Element: klocek hamulcowy

Opis usterki: wyszczerbienia kraw´dzi ok∏adzin

Diagnoza:
Ok∏adzina ma gruboÊç oko∏o po∏owy gruboÊci nowej. Po∏ówki ok∏adziny sà równomiernie zu˝yte. Na ich
powierzchni powsta∏a warstwa w´gla ciernego, co Êwiadczy o w∏aÊciwym dzia∏aniu hamulca. Widoczne sà
wyszczerbienia kraw´dzi ok∏adzin.

Przyczyny:
Przyczynà powstania takich ubytków materia∏u jest woda, która wnika w ok∏adzin´ hamulcowà, prowadzàc do jej
korozji. W miejscach dotkni´tych korozjà ok∏adzina zwi´ksza swojà obj´toÊç, co skutkuje rozwarstwianiem si´
i odrywaniem jej fragmentów podczas hamowania.

Nast´pstwa:
Nale˝y liczyç si´ z powi´kszaniem si´ wyszczerbieƒ. Powierzchnia hamowania zmniejsza si´, wskutek czego
spada skutecznoÊç hamowania.

Ârodki zaradcze:
Wyszczerbienia kraw´dzi i p´kni´cia w pewnych granicach (do ok. 10% powierzchni ok∏adziny) sà oznakà
normalnego zu˝ycia. Materia∏ ok∏adziny na gruboÊci 2 mm od blachy klocka nie mo˝e wykazywaç ˝adnych
ubytków ani p´kni´ç. Mocno wyszczerbione ok∏adziny nale˝y wymieniç. Zaleca si´ u˝ycie oryginalnych cz´Êci
zamiennych.

(1346701 pl) 17
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Element: klocek hamulcowy

Opis usterki: p´kni´cia powierzchni ok∏adzin hamulcowych

Diagnoza:
Ok∏adzina hamulcowa ma gruboÊç prawie takà jak nowa (fabryczne zukosowania kraw´dzi sà widoczne).
Zukosowanie prawej kraw´dzi jest obj´te korozjà. Na powierzchni ok∏adziny powsta∏y liczne p´kni´cia na skutek
obcià˝eƒ cieplnych. G∏´bokoÊç p´kni´ç w odniesieniu do wartoÊci granicznej gruboÊci ok∏adziny jest niewielka.
Kilka poprzecznych p´kni´ç rozciàga si´ na ca∏à szerokoÊç ok∏adziny. Na powierzchni ok∏adziny widoczna
jedynie cienka warstwa w´gla.

Przyczyny:
Ok∏adzina by∏a nara˝ana na krótkie i intensywne hamowania. Na powierzchni wyst´powa∏y wysokie temperatury,
które jednak wskutek krótkotrwa∏ego obcià˝enia nie si´ga∏y g∏´biej w materia∏ ok∏adziny. W wyniku
powierzchniowego rozgrzania odparowa∏ Êrodek wià˝àcy, co wywo∏a∏o p´kni´cia na powierzchni ok∏adziny.

Nast´pstwa:
Pop´kana powierzchnia szybciej Êciera si´ podczas jazdy, stàd nale˝y oczekiwaç zu˝ycia ok∏adziny w krótszym
czasie. P´kni´cie na skutek napr´˝eƒ cieplnych sà oznakà zwi´kszonego obcià˝enia termicznego, ale sà
nieszkodliwe.

Ârodki zaradcze:
Wymiana tej ok∏adziny nie jest konieczna, je˝eli p´kni´cia nie si´gajà w g∏àb ok∏adziny (do 2 mm od blachy
klocka) i nie biegnà wzd∏u˝ klocka hamulcowego.
P∏ynna i przewidywalna jazda mo˝e pomaga unikaç przecià˝eƒ cieplnych hamulców.

18 (1346701 pl)
- Hamulec tarczowy -

Element: klocek hamulcowy

Opis usterki: ok∏adzina na granicy zu˝ycia

Diagnoza:
GruboÊç ok∏adziny hamulcowej osiàgn´∏a wartoÊç granicznà – 2 mm. Na ilustracji widaç p´kni´cia na
powierzchni ok∏adziny na skutek obcià˝eƒ cieplnych. W niektórych miejscach z ok∏adziny ulotni∏ si´ ju˝ Êrodek
wià˝àcy i materia∏ cz´Êciowo si´ wyszczerbi∏. Miejsca te sà skorodowane.

Przyczyny:
Ilustracja przedstawia obraz typowego zu˝ycia ok∏adziny bez cech przecià˝enia cieplnego. GruboÊç ok∏adziny
osiàgn´∏a wartoÊç granicznà.

Nast´pstwa:
Ok∏adziny pozwalajà jeszcze na uzyskanie dostatecznej si∏y hamowania. Natomiast, je˝eli klocek hamulcowy
nie zostanie natychmiast wymieniony, to w czasie pe∏nego hamowaniu istnieje ryzyko, ˝e pozosta∏a warstwa
ok∏adziny oderwie si´ od blachy klocka. Wówczas hamulec przestanie dzia∏aç, a blacha klocka zniszczy tarcz´.

Ârodki zaradcze:
Nale˝y wymieniç ok∏adzin´, poniewa˝ jest ju˝ zu˝yta. Zaleca si´ u˝ycie oryginalnych cz´Êci zamiennych.
Hamulce tarczowe BPW mo˝na wyposa˝yç w system monitorowania zu˝ycia ok∏adzin hamulcowych (Brake
Monitor), umieszczony w dobrze widocznym miejscu pojazdu i sygnalizujàcy stopieƒ zu˝ycia ok∏adzin
hamulcowych.

(1346701 pl) 19
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Element: klocek hamulcowy

Opis usterki: przekroczenie wymiaru granicznego gruboÊci ok∏adzin hamulcowych

Diagnoza:
Starta ca∏a ok∏adzina klocka. Tarcza hamulcowa tar∏a o blach´ klocka hamulcowego. Blacha klocka starta
równomiernie, co oznacza równomiernà si∏´ docisku obu t∏oczków, a wi´c mechanizm regulacyjny nie zosta∏
uszkodzony.

Przyczyny:
Ilustracja przedstawia klocek hamulcowy, który by∏ nadal eksploatowany mimo, ˝e gruboÊç ok∏adziny
przekroczy∏a wymiar graniczny. W wyniku bezpoÊredniego tarcia mi´dzy tarczà hamulcowà a blachà klocka
miejscowo wyst´powa∏y temperatury kucia i topienia metalu.

Nast´pstwa:
Po przekroczeniu wymiaru granicznego gruboÊci ok∏adziny uszkodzeniu ulegajà równie˝ tarcze hamulcowe
(zob. str. 21). Ponadto mo˝e dojÊç do uszkodzenia zacisku hamulcowego i ca∏kowitej utraty hamowania.

Ârodki zaradcze:
Nale˝y wymieniç ok∏adziny, których gruboÊç osiàgn´∏a wartoÊç granicznà. Pozosta∏e elementy hamulca
sprawdziç pod kàtem zu˝ycia i uszkodzeƒ, ewentualnie wymieniç. Zaleca si´ u˝ycie oryginalnych cz´Êci
zamiennych.

Hamulce tarczowe BPW mo˝na wyposa˝yç w system monitorowania zu˝ycia ok∏adzin hamulcowych (Brake
Monitor), umieszczony w dobrze widocznym miejscu pojazdu i sygnalizujàcy stopieƒ zu˝ycia ok∏adzin
hamulcowych.
W∏aÊciciel i kierowca pojazdu sà zobowiàzani do przeprowadzania przeglàdów i serwisowania zgodnie
z zaleceniami producenta pojazdu, a zw∏aszcza do regularnej kontroli uk∏adu hamulcowego pod kàtem
bezpieczeƒstwa eksploatacji.

20 (1346701 pl)
- Hamulec tarczowy -

Element: tarcza hamulcowa

Opis usterki: przecià˝enie termiczne i p´kni´cie tarczy hamulcowej

Diagnoza:
Ilustracja przedstawia p´kni´cie wentylowanej tarczy hamulcowej, której zu˝ycie jest niewielkie. Tarcza
hamulcowa jest pop´kana na skutek nadmiernych obcià˝eƒ termicznych.

Przyczyny:
Przyczynà przecià˝enia termicznego mogà byç cz´ste, krótkie i intensywne hamowania. Dochodzi wówczas do
nadmiernych, zmiennych obcià˝eƒ termicznych, prowadzàcych do powstania napr´˝eƒ wewn´trznych tarczy
hamulcowej, wskutek których powstajà p´kni´cia. Innymi przyczynami mo˝e byç niew∏aÊciwe dopasowanie
hamulców ciàgnika i przyczepy oraz prze∏adowanie pojazdu.

Nast´pstwa:
P´kni´cia tarczy hamulcowej przez ca∏à szerokoÊç powierzchni tarcia tarczy hamulcowej zmniejszajà jej
stabilnoÊç. Tarcza mo˝e si´ z∏amaç, powodujàc ca∏kowità utrat´ mo˝liwoÊci hamowania.

Ârodki zaradcze:
Tarcz´ hamulcowà nale˝y wymieniç. Pozosta∏e elementy hamulca sprawdziç pod kàtem zu˝ycia i uszkodzeƒ,
ewentualnie wymieniç. Zaleca si´ u˝ycie oryginalnych cz´Êci zamiennych. Prawid∏owe dopasowanie hamulców
ciàgnika i przyczepy oraz p∏ynna i przewidywalna jazda zapobiega powstawaniu uszkodzeƒ tego rodzaju.

(1346701 pl) 21
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Element: tarcza hamulcowa

Opis usterki: przecià˝enie termiczne hamulca w wyniku ca∏kowitego zu˝ycia ok∏adzin hamulcowych

Diagnoza:
Ilustracja przedstawia tarcz´ hamulcowà, której powierzchnia jest pokryta stopionym metalem.

Przyczyny:
Przyczynà takiego uszkodzenia jest ca∏kowite zu˝ycie ok∏adziny hamulcowej. Kiedy ok∏adziny sà ca∏kowicie
zu˝yte, to podczas hamowania blachy klocka wchodzà w kontakt z tarczà. W wyniku tarcia metalu o metal, tràce
o siebie materia∏y osiàgajà temperatur´ topienia (zob. str. 19). Stopiony metal rozprowadzany jest po
powierzchni tarczy.

Nast´pstwa:
Tarcza hamulcowa zu˝ywa si´ nadmiernie i ma g∏´bokie rysy. Je˝eli b´dzie nadal pracowaç w takich warunkach,
to w wyniku przegrzania mo˝e dojÊç do dalszych uszkodzeƒ hamulca i w skrajnym przypadku doprowadzi do
ca∏kowitej utraty skutecznoÊci hamowania.

Ârodki zaradcze:
Termicznie przecià˝one tarcze hamulcowe nale˝y wymieniç (zob. Ocena stopnia zu˝ycia/strona 8). Zaleca si´
u˝ycie oryginalnych cz´Êci zamiennych.
Aby uniknàç takich uszkodzeƒ, nale˝y sprawdziç dopasowanie uk∏adów hamulcowych ciàgnika i pojazdu ciàg-
nionego, przestrzegaç wymogów dotyczàcych maksymalnej ∏adownoÊci, podczas eksploatacji przewidywaç
sytuacje drogowe i odpowiednio wczeÊnie na nie reagowaç.

22 (1346701 pl)
- Hamulec tarczowy -

Element: tarcza hamulcowa

Opis usterki: odcisk konturu ok∏adziny na tarczy hamulcowej

Diagnoza:
Ilustracja przedstawia tarcz´ hamulcowà, na powierzchni której widoczny jest odcisk konturu ok∏adziny,
sprawiajàcy wra˝enie p´kni´cia.

Przyczyny:
Elementy hamulca sà metalowe, a wi´c nara˝one na dzia∏anie korozji. Gdy hamulec postojowy jest uruchomiony,
ok∏adzina hamulcowa dociskana jest do tarczy. Wówczas kontur ok∏adziny odciska si´ na powierzchni tarczy,
zostawiajàc na niej swój rdzawy Êlad.

Nast´pstwa:
To zjawisko nie wp∏ywa niekorzystnie na dzia∏anie hamulców ani ich trwa∏oÊç.

Ârodki zaradcze:
Âlady od klocka hamulcowego powsta∏e na tarczy Êcierajà si´ po kilku hamowaniach.

(1346701 pl) 23
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Element: si∏ownik hamulcowy

Opis usterki: korozja si∏ownika hamulcowego

Diagnoza:
Na ilustracji widaç si∏ownik hamulca tarczowego. Widoczne nieosiowe ustawienie trzpienia t∏oczyska, który
wystaje z obudowy si∏ownika. Rozmontowany dla celów szkoleniowych si∏ownik hamulcowy wykazuje korozj´
spr´˝yny dociskowej, t∏oczyska i obudowy.

Przyczyny:
W przypadku tego si∏ownika hamulcowego zaÊlepiony by∏ otwór odwadniajàcy. Wilgoç, która wnikn´∏a do
si∏ownika z powietrzem z atmosfery, nie mog∏a z niego wyp∏ynàç i spowodowa∏a korozj´ elementów
wewn´trznych. Na ilustracji po lewej stronie trzpieƒ t∏oczyska jest wyraênie odchylony.

Nast´pstwa:
Niewielkie odchylenie trzpienia t∏oczyska nie jest istotne. Jednak w przypadku znacznego odchylenia trzpieƒ
t∏oczyska wciska si´ w przestrzeƒ mi´dzy dêwigni´ zacisku, a jego obudow´ i mo˝e si´ zaklinowaç – wówczas
hamulec b´dzie zablokowany, nie da si´ uruchomiç ani zwolniç.
Silnie skorodowana spr´˝yna dociskowa mo˝e p´knàç pod obcià˝eniem i uszkodziç membran´ si∏ownika oraz
mieszek falisty. Skutkiem b´dzie wnikanie wilgoci do wn´trza zacisku, powstanie korozja utrudniajàca prac´ jego
elementów ruchomych, co doprowadziç mo˝e do zablokowania ca∏ego hamulca i utraty mo˝liwoÊci hamowania.
Po∏amane cz´Êci mogà ponadto zablokowaç powrót t∏oczyska, uniemo˝liwiajàc zwolnienie hamulca.

Ârodki zaradcze:
Nale˝y pami´taç o otwarciu najni˝ej po∏o˝onego otworu odwadniajàcego si∏ownik hamulcowy. Pozosta∏e otwory
muszà pozostaç zamkni´te. Si∏owniki hamulcowe nale˝y serwisowaç wy∏àcznie w autoryzowanych warsztatach.
Ze wzgl´dów bezpieczeƒstwa nie wolno rozbieraç si∏ownika!

24 (1346701 pl)
- Hamulec tarczowy -

Element: si∏ownik hamulcowy

Opis usterki: nieszczelnoÊç si∏ownika hamulcowego

Diagnoza:
Z si∏ownika hamulcowego uchodzi powietrze.

Przyczyny:
Membrany si∏owników hamulcowych sà cz´Êciami ulegajàcymi zu˝yciu i procesom starzenia. Po kilku latach
u˝ytkowania mogà staç si´ nieszczelne, powodujàc up∏yw powietrza z pneumatycznego uk∏adu hamulcowego.

Nast´pstwa:
Nast´pstwa
W przypadku nieszczelnoÊci nie nale˝y spodziewaç si´ nag∏ej ca∏kowitej niesprawnoÊci si∏ownika, a co za tym
idzie ca∏ego hamulca. Powietrze uchodzi bardzo powoli. Spadek ciÊnienia jest na bie˝àco uzupe∏niany przez
uk∏ad pneumatyczny podczas jazdy. Je˝eli jednak pojazd jest nieu˝ywany na tyle d∏ugo, ˝e ciÊnienie w uk∏adzie
pneumatycznym obni˝y si´ nadmiernie, wówczas nale˝y je przed jazdà uzupe∏niç. Do czasu uzupe∏nienia
ciÊnienia hamulec postojowy pozostaje wcià˝ aktywny.
Je˝eli ciÊnienie robocze spada równie˝ w trakcie jazdy, kierowca jest informowany o tej niesprawnoÊci przez
wskaênik w kabinie. Nale˝y zwracaç uwag´ na te wskazania, poniewa˝ znaczàce obni˝enie ciÊnienia roboczego
wywo∏a automatyczne zahamowanie przyczepy. W takim wypadku nale˝y natychmiast przerwaç jazd´.

Ârodki zaradcze:
Nale˝y wymieniç uszkodzone si∏owniki hamulcowe. Zalecane jest u˝ycie oryginalnych cz´Êci zamiennych.

(1346701 pl) 25
Objawy zu˝ycia i uszkodzeƒ hamulców ciernych

Wykaz hase∏

Strona

Elementy · tarcza hamulcowa 14, 21, 22, 23

· zacisk hamulcowy 15, 16

· si∏ownik hamulcowy 24, 25

· klocek hamulcowy 17, 18, 19, 20

· hamulec kompletny 10, 11, 12, 13

Has∏a · korozja 14, 15, 24, 25

· p´kni´cia / zniszczenie 16, 18, 21

· przecià˝enie termiczne 10, 11, 15, 16

· zu˝ycie 10, 12, 13, 14, 17, 19, 20, 22, 25

Przyczyny · agresywna / ma∏o p∏ynna jazda 10, 15, 16, 18, 21

· uszkodzenia warunkowane rodzajem u˝ytkowania 11, 13, 21

· brak lub niew∏aÊciwie przeprowadzony przeglàd / 10, 14, 20, 22, 24

naprawa

· stosowanie tanich cz´Êci zamiennych pochodzàcych 12

z rynku wtórnego

· uszkodzenie pierwotne 15, 22

· dopasowanie hamulców ciàgnika i przyczepy 10, 16

26 (1346701 pl)
 1346701 pl
BPW-Verschleiß an Reibungsbremsen - SB

BPW Bergische Achsen Kommanditgesellschaft, Postfach 1280, D-51656 Wiehl, Telefon +49 2262 78-0, info@bpw.de, www.bpw.de
BPW Polska Sp. z o.o., 05-092 ¸omianki, ul. Warszawska 205/219, tel. (+48 22) 751 77 97, fax 751 77 98, bpw.polska@bpw.pl, www.bpw.pl