მეტაფიზიკური განაზრებანი

იმ საგანთა შესახებ, რომლებიც შეიძლება ეჭვის ქვეშ იყვნენ დაყანებულნი

აქამდე რაც ვიცოდი, ყველაფერი საეჭვოა და თუ მინდა, რომ მეცნიერებაში ავაშენო რამე მტკიცე
და მყარი, ამისთვის აუცილებელია ახალი ფურცლიდან დავიწყო. ამიტომ უნდა გავანადგურო
ჩემი შეხედულებები, მაგრამ ამას ძალიან დიდი დრო დასჭირდება, ამიტომ მთავარია
გავანადგურო პრინციპი, რომელზეც დამყარებულია ყველა შეხედულება, რადგან თუ შენობას
საფუძველს დაუნგრევ, დაინგრევა მთლიანი შენობაც.

ყველაფერი, რაც აქამდე ჭეშმარიტად და სანდოდ მიმაჩნდა, გრძნობების საშუალებით შევიცანი.

ზოგჯერ გამომიცდია, რომ გრძნობები გვატყუებენ, ამიტომ ურიგო არ იქნება, თუ გრძნობებს
აღარ ვენდობით.

მართლია, შესაძლებელია, რომ გრძნობები გვატყუებენ იმ საგნების შეცნობაში, რომელიც

მეტისმეტად დაშორებულები არიან ჩვენგან, მაგრამ არის რაღაცები, რაზეც შეგვიძლია, ვთქვათ,
რომ გრძნობები არ გვატყუებენ, მაგალითად, ის რომ ახლა მე ვარ აი აქ, ვზივარ ცეცხლთან,
მაცვია საშინაო ტანსაცმელი, ხელში მიჭირავს აი ეს ქაღალდი. ან როგორ შევძლებდი იმის
უარყოფას, რომ ჩემი სხეული მე მეკუთვნის? მაშინ იმ შეშლილებს დავემსგავსები, რომლებიც
გაიძახიან, რომ მეფეები არიან, როდესაც სიღარიბეში ცხოვრობენ, ანდაც პორფირის ტანისამოსი
გვაცვიაო, როდესაც ტიტვლები არიან.

თუმცა ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ვარ ადამიანი და მაქვს სიზმრები. სიზმარში

ყველაფერი ცხადი მგონია. მაგალითად, სიზმარში მქონია შემთხვევა, როდესაც ამ ადგილას
ვიმყოფებოდი, ჩაცმული ვიჯექი ცეცხლთან, თუმცა სინამდვილეში გახდილი ვიწექი ლოგინში.
მიუხედავად ამისა, ახლაც მეჩვენება, რომ ამ ქაღალდს ვუცქერი თვალგახელილი და არა მძინარე
და ბევრად გარკვევით და ცხადად ვხედავ ახლა ყველაფერს, ვიდრე სიზმარში, მაგრამ ვიხსენებ
და სიზმარში ძალიან ბევჯერ მოტყუებული ვყოფილვარ მსგავსი მოჩვენებებით. შესაბამისად, არ
არსებობს სანდო ნიშანი, რომლითაც ზუსტად გავარჩევთ ერთმანეთისგან რეალობასა და
სიზმარს და ამის გამო გაოცებული ვრჩები და ეს გაოცება ისეთი ძლიერია, რომ შეუძლია
დამარწმუნოს, რომ ახლაც სიზმარში ვარ.

წარმოვიდგინოთ, რომ ახლაც სიზმარში ვართ და როგორი ხელებიც გვაქვს ან ტანი, ყველაფერი
მხოლოდ ყალბი მოჩვენებაა და შესაძლოა, საერთოდ არ გვაქვს ასეთი სხეული სინამდვილეში.
მაგრამ ის ხომ მაინც უნდა ვაღიაროთ, რომ თუნდაც სხვანაირი სხეული გვქონდეს, მაინც
მიმსგავსებული იქნება ჭეშმარიტებასთან. მაგალითად, როგორც აკეთებენ მხატვრები. მხატვარმა
შესაძლოა ძალიან უცნაური ნახატი დახატოს, მაგალითად, ადამიანი, რომელსაც აქვს თხის
ფეხები. ეს ფორმა მთლიანობაში კი უცნაურია, მაგრამ თხის ფეხები და ადამიანის ტანი არის
ნამდვილი. თუნდაც ახალი ფორმა გამოიყვანოს მხატვარმა და მოიგონოს ისეთი რამ, რაც არავის
არასდროს უნახავს, ამ შემთხვევაშიც კი ფერები მაინც ნამდვილი იქნება. ამიტომ სიზმარშიც კი
რაც არ უნდა დაგესიზმროს, იქნება ჭეშმარიტ საგნებთან მიმსგავსებით.

ამ მოსაზრების ძალით, თუნდაც თვალი, ტანი, ყური არ იყვნენ ნამდვილები, რაღაც სხვა უფრო
მარტივი საგანი მაინც იქინება უნივერსალური, ჭეშმარიტი და არსებული და რომლის
საშუალებითაც იქმნება ყველაფერი: რეალობაშიც და ჩვენს წარმოსახვაში არსებული
არარეალური საგნებიც.

თუ ვიტყვით, რომ ფიზიკა, ასტრონომია, მედიცინა და ყველა სხვა მეცნიერება, რომლებიც

დამოკიდებულნი არიან რთულ საგანთა განხილვისაგან, ძალიან საეჭვო და არასანდო არიან.
ხოლო არითმეტიკა, გეომეტრია და ამავე ბუნების სხვა მეცნიერებები, რომლებიც მხოლოდ
ძალიან მარტივ და ზოგად საგნებზე მსჯელობენ და ამავდოულად თავს არ იტკიებენ იმაზე
ფიქრით, არსებობენ თუ არა ეს საგნები ბუნებაში, რასაც იკვლევენ, აუცილებლად შეიცავენ
რაღაც სანდოსა და უეჭვოს. მაგალითად, გინდ მეძინოს და გინდ მეღვიძოს 2+3=5-ს და კვადრატს
არასდროს არ ექნება ოთხზე მეტი გვერდი.

მაგრამ დიდი ხანია, რაც ჩემს გონებაში მაქვს ერთი შეხედულება, რომ არსებობს ღმერთი,
რომელმაც მე შემქმნა ისეთად, როგორიც ვარ. მაშ, რა ვიცი, რომ ღმერთს არ გაეკეთებინოს ისე,
რომ არ არსებობდეს არავითარი მიწა, არავითარი ცა, არავითარი ვრცეული სხეული, არავითარი
ადგილი და მიუხედავად ამისა, მე მაინც მქონდეს ამ საგნების განცდა და სწორედ იმნაირად
არსებულნი მეჩვენებოდნენ, რანაირებსაც მე მათ ვხედავ. კიდევ მეტი: მე ვხედავ, რომ ვიღაცები
ცდებიან ისეთ საგნებში, რომლებიც მათივე ფიქრით მათ ძალიან კარგად იციან. რა ვიცი, რომ
ღმერთს არ გაეკეთებინოს ისე, რომ როდესაც 2-ს ვუმატებ 3-ს და ვიღებ 5-ს მეც ვცდებოდე?
მაგრამ შესაძლოა, რომ ღმერთს არ ჰქონოდა სურვილი, რომ ასე მოტყუებული ვყოფილიყავი,
რადგან იგი უაღრესად კეთილია. დავუშვათ, რომ კეთილი არაა, მაშნ მისივე ნებით ვარ
მოტყუებული ყველაფერში, ან საერთოდ რომ არ დავუშვათ ღმერთის არსებობა, მაშინაც
ყველაფერში ვარ მოტყუებული. შეცდომაში ვინც შედის, ის უსრულია, ხოლო რაც უფრო სუსტი
იქნება შემოქმედი, მით უფრო უსრულ არსებას შექმნიდა, ამიტომ თუ დავუშვებთ, რომ ღმერთი
არ არის სრულყოფილი და მისივე ნებით ვტყუვდებით ჩვენ, მაშინ ყველაფერში შეიძლება ეჭვის
შეტანა, რაც ამავდროულად უაზრობაა და არასერიოზულობა. ამიტომ მე არანაკლები
სიფრთხილით უნდა ვიყო იმის დაჯერებისას, რაც თითქოს ცხადია, ვიდრე იმის დაჯერებისას,
რაც აშკარად ყალბია, რა თქმა უნდა, თუ მინდა, რომ მივაკვლიო რამე უეჭვოს.

მე იქამდე შევიტან ჩემს ძველ წარმოდგენებში ეჭვებს, რომ არ გადაძალონ ახლანდელი

წარმოდგენები, რომლებიც მიმიყვანს ჭეშმარიტებამდე.

ღმერთი არის სრულყოფილი, კეთილი არსება, ამიტომ თუ ვინმეს შეცდომაში შევყავარ და

მაჯერებს, რომ ეს სხეული ჩემია... რასაც გრძნობებით აღვიქვამ, ვითომ რეალობაა, ეს მხოლოდ
ბოროტი ძალაა, რომელსაც დავუპირისპირდები. მე მჯერა, რომ ყველაფერი მოჩვენებითია და
ყველაფერი საეჭვოა, ამიტომ არ მივცემ ამ ბოროტ ძალას უფლებას, რომ რამე დამაჯეროს
(რადგან ყველაფერი მოჩვენებითია).
 II

ადამიანის გონების ბუნებისათვის და იმის შესახებ, რომ მისი შეცნობა უფრო ადვილია, ვიდრე
სხეულისა

მე დავუშვი, რომ ყველაფერი, რასაც ვხედავ, ყალბია. მაშ, რაღა არის ნამდვილი? მხოლოდ ის,
რომ ცხადი არაფერია?

ნუთუ არ არსებობს ღმერთი ან სხვა რამ, რომელიც აჩენს ჩემს გონებაში ასეთ აზრებს (აზრს იმის
შესახებ, რომ ყველაფერი არანამდვილია)? თუმცა არ არის აუცილებელი სხვა ძალის არსებობა,
რადგან შესაძლებელია, რომ მაქვს უნარი თვითონ შევიქმნა ასეთი აზრები. უკიდურეს
შემთხვევაში, თვითონ მე აღარ ვარ რამე საგანი? მე ხომ უარვყავი, რომ მქონოდა რამე სხეული ან
გრძნობა. მე ისე ვარ დამოკიდებული სხეულსა და გრძნობებზე, რომ არ შემიძლია მათ გარეშე
ყოფნა? მე ხომ დავარწმუნე ჩემი თავი, რომ არც ცა არსებობს, არც ადგილი... ანუ მეც არ
ვარსებობ? არა! მე ვარსებობდი უეჭველად, თუკი დავწრმუნდი ან მქონდა აზრი რაღაცის
შესახებ. ხომ არის რაღაც ძალა, რომელიც მე მატყუებს ყოველთვის? მაინც შეუძლებელია ეჭვი
იმის შესახებ, რომ ვარსებობ, რაკი ის მე მატყუებს. რამდენიც უნდა მატყუოს, რადგან
ვერასდროს მოახერხებს, რომ არარაობა ვიყო, თუ კი მე მაქვს იმის აზრი, რომ რაღაც ვარ. ამიტომ
ურყევად შემიძლია ვთქვა, რომ „მე ვარ, მე ვარსებობ“ აუცილებლად ჭეშმარიტია ყოველთვის,
როდესაც მე მას წარმოვთქვამ ან გავიაზრებ ჩემს გონებაში.

მაგრამ მე ჯერ ნათლად არ ვიცი, როგორი ვარ მე, რომელიც დარწმუნებული ვარ იმაში, რომ
ვარსებობ. ამიტომ ძალიან ფრთხილად უნდა ვიყო, რადგან არ ჩავთვალო რომელიმე საგანი მედ
და ასეთ მყარ ცოდნაში შეცდომა არ გავურიო. // ძნელი არ არის იმის ცოდნა, რომ მე ვფიქრობდი,
რომ ვარ კაცი. თუმცა რა არის კაცი? თუ ვიტყვი რომ გონიერი ცხოველია, მაშინ რა არის
ცხოველი და რა არის გონიერება? ერთმა საკითხმა გააჩინა უფრო ბევრი საკითხი, მე კი არ მინდა
ჩემი დრო ამ რთული საკითხების გარკვევას დავახარჯო, ამიტომ შევჩერდები იმ აზრების
განხილვაზე, რომლებიც თავისთავად ჩნდებოდნენ ჩემს გონებაში და რომლებიც ჩემი საკუთარი
ბუნებით იყვნენ შთაგონებულნი, როდესაც ვაკვირდებოდი ჩემს არსებას. უპირველეს ყოვლისა,
მე ვფიქრობ, რომ მე ვარ ისეთი რამ, რასაც აქვს სახე, ხელები, ტანი, ფეხები, მთელი ის საგანი,
რომელიც შედგება ხორცისა და ძვლებისგან (რომელიც ცხედარში მოჩანს), ანუ ის, რასაც
ვუწოდებთ სხეულს. ასევე მე ვამჩნევდი, რომ მე ვიკვებებოდი, დავდიოდი, ვგრძნობდი და
ვაზროვნებდი, ოღონდ ამ თვისებებს მივაწედი სულს. სული არის რაღაც უკიდურესად თხელი,
როგორც ცეცხლი ან ჰაერი ან ჰაერზე კიდევ უფრო თხელი რამ, რომელიც შესულია და
გავრცელებულია უფრო ტლანქ ჩემს ნაწილებში (სხეულში). სხეული მე მესმის, როგორც საგანი,
რომელიც შეიძლება იქნეს განსაზღვრული რომელიმე ფიგურით, რომელიც შეიძლება
მოთავსებული იქნეს რომელიმე ადგილში და ისე ავსებდეს სივრცის იმ ნაწილს, რომ ყოველი
სხვა სხეული იქიდან გამოდევნილი იყოს; რომელიც შეიძლება შეგრძნობადი იყოს და რომელიც
შეიძლება მოძრაობაში იყოს - მართალია არა საკუთარი თავის მეოხებით, არამედ გარე ბიძგით.
თავისი მოძრაობის, გრძნობისა და აზროვნების უნარი სრულიად არ ეკუთვნის სხეულის
ბუნებას.

მაგრამ ვინ ვარ მე? რაკი დაშვებული მაქვს, რომ არსებობს რაღაც ძალა, რომელიც
მოხერხებულად მატყუებს, მაშინ როგორ შემიძლია ვთქვა, რომ სხეულის თვისებები მართლა
მახასიათებს? ამის თქმა არ შემიძლია. ახლა გადავიდეთ სულის თვისებებზე: პირველია
საზრდოობა და სიარული. თუ სხეული არ მაქვს, მაშინ ეს ორი თვისება როგორღა მექნება? სხვა
თვისებაა გრძნობა: უსხეულოდ ესეც შეუძლებელია. გარდა ამისა, მე ძილის დროს მომჩვენებია,
რომ ვგრძნობდი ბევრ საგანს, მერე კი აღმომიჩენია, რომ სინამდვილეში არ მიგვრძნია ეს საგნები.
სხვა არის აზროვნება და ვამჩნევ, რომ აზროვნება არის ატრიბუტი, რომელიც მე მეკუთვნის:
მხოლოდ აზროვნება არ შეიძლება იქნეს ჩემგან მოცილებული. მე ვარ, მე ვარსებობ - ეს ცხადია,
მაგრამ რამდენი ხნის განმავლობაში? - სანამ ვაზროვნებ. მე სრულიად შევწყვეტ არსებობას
მაშინ, როდესაც სრულიად შევწყვეტ აზროვნებას. მე არ ვიღებ ამჟამად არაფერს, რაც არ არის
ჭეშმარიტი (ის ძალა, რომელიც მოხერხებულად მატყუებს, მხოლოდ აზროვნებით შემიძლია
შევეწინააღმდეგო, ანუ არ დავიჯერო ის, რაც არ არის ჭეშმარიტი). მაშასადამე, მე ვარ მხოლოდ
მოაზროვნე საგანი. გონება, გაგება, განსჯა: ესენი ის ტერმინებია, რომელიც ჩემთვის უცნობი
იყო. მაშ, მე ვარ ნამდვილი და ჭეშმარიტი საგანი, რომელიც აზროვნებს. მე ავამოძრავებ ჩემს
წარმოსახვას, რათა დავინახო თუ ამის იქით კიდე რა ვარ. მე არ ვარ ასოების ის გროვა,
რომელსაც ადამიანი სხეულს უწოდებს და არც ის გათხელებული ჰაერი, რომელსაც სულს
ვუწოდებთ, ვინაიდან მე დაშვებული მაქვს, რომ არაფერი არსებობს და ამის მიუხედავად, მაინც
მჯერა, რომ მე ვარ რაღაც საგანი.

შესაძლოა მართალი იყოს ყველაფერი, რაც მე არარსებულად ჩავთვალე, რადგან შეუცნობელი

იყო ჩემთვის. ამიტომ ამის შესახებ მე არაფერი ვიცი. მე ვმკამათობ მხოლოდ იმაზე, რაც
ცნობილია ჩემთვის: მე ვიკვლევ, როგორი ვარ მე, რომელიც არსებობს. ჩემი არსებობა არ არის
დამოკიდებული იმ საგნების არსებობაზე, რომლების არსებობაც არ არის ჩემთვის ცნობილი,
შესაბამისად, ეს ცოდნა (ჩემი არსებობის შესახებ) არ არის დამოკიდებული იმ საგნებზე, რომლის
წარმოსახვაც, გამოგონებაც შემიძლია. ამიტომ როდესაც ვამბობდი: მე ავამოძრავებ ჩემს
წარმოსახვას, რათა დავინახო, თუ ამის (არსებობის) იქით (გარდა) კიდე რა ვარ“ უსაფუძვლო
იქნებოდა, რადგან ყველა წარმოსახვაში შესაძლოა ეჭვის შეტანა. რასაც მე შემიძლია მივწვდე
წარმოსახვის საშუალებით, არ ეკუთვნის იმ ცოდნას (არ არის მყარი ცოდნა), რომელიც მე მაქვს
ჩემი თავის შესახებ, ამიტომ ჩემი გონება უნდა გადავაჩვიო შემეცნების ასეთ წესს (წარმოსახვის
საშუალებით შემეცნებას), რათა მან შეძლოს, თვითონ შეიმეცნოს თავისი ბუნება ძალიან
გარკვეულად (ისეთი მყარი იყოს ცოდნა, როგორიც მაქვს ჩემს არსებობაზე).

მაშ, რა ვარ მე? საგანი, რომელიც აზროვნებს. რა არის საგანი, რომელიც აზროვნებს? ეს არის
საგანი, რომელიც ეჭვობს, განსჯის, გაიგებს, ხვდება, ადასტურებს, სურს, არ სურს, გრძნობს...
ცხადია, ეს ცოტა არ არის, თუ ეს ყველაფერი ეკუთვნის ჩემს ბუნებას, მაგრამ რატომ არ უნდა
ეკუთვნოდეს? განა მე არ ვარ ის, ვინ ახლა ეჭვობს ყველაფერში და აქვს უნდარი ზოგიერთი
საგნის მიხვედრისა? ვინც ადასტურებს, რომ ესაა ჭეშმარიტი და უარყოფს ყველა დანარჩენს.
ვინც წარმოიდგენს ბევრ საგანს (ზოგჯერ თავისი თავის სამწუხაროდ) და გრძნობს თითქოს
თავისსავე სხეულით? განა არის ამ ყველაფერში ისეთი რამ, რაც ნაკლებად ჭეშმარიტი იქნება
იმაზე, რომ მე ვარსებობ? განა არის რომელიმე, რომელიც განსხვავდება ჩემი აზროვნებისგან და
განცალკევებული იყოს ჩემგან? შესაძლოა, მითხრათ, რომ ყველაფერს, რასაც წარმოვიდგენ,
რაშიც ვეჭვობ, რასაც ვადასტურებ, რასაც ვგრძნობ სხეულის საშუალებით ყველაფერი
არარეალურია, არ არის ჭეშმარიტი, და მე მძინავს, მაგრამ მათი არსებობა ან არ არსებობა არ
წყვეტს ჩემში ამ თვისებების არსებობას. მაგალითად, რასაც წარმოვიდგენ, შესაძლოა, იყოს
არარეალური, არ იყოს ჭეშმარიტი, მაგრამ მე ხომ წარმოვიდგენ. ის თუ არ არის სანდო, რომ
რასაც ვგრძნობ, ვადასტურებ, წარმოვიდგენ ჭეშმარიტია, ის ხომ არის სანდრო, რომ მე ვგრძნობ,
მე ვადასტურებ და მე წარმოვიდგენ, თუნდაც სულ არ იყოს გრძნობის, დასტურის და
წარმოსახვის ობიექტი ჭეშმარიტი. ეს არ შეიძლება იყოს შეცდომა. ეს კი სხვა არაფერია, თუ არა
აზროვნება. ახლა უკვე უფრო მეტი სინათლითა და გარკვეულობით, ვიდრე წეღან, ვიწყებ
საკუთარი თავის შემეცნებას, თუ როგორი ვარ.

მე მეჩვენება კიდევ, რომ ნივთიერი საგნები, რომელთა სახეები აზროვნების მიერ იქმნებიან,
რომლებიც გრძნობების საშუალებით შეიცნობა და რომლებსაც გრძნობები სინჯავენ, ბევრად
უფრო გარკვეულად არიან შეცნობილნი, ვიდრე ჩემი ის ნაწილი, რომელიც წარმოსახვას არ
ექვემდებარება. გასაკვირია, მაგრამ ის საგნები, რომლებიც არ მეკუთვნიან, რომელთა არსებობა
საეჭვოდ მეჩვენება, რომლებიც ჩემთვის უცნობნი არიან, ვიცი და მესმის უფრო გარკვეულად,
ვიდრე ისინი, რომელთა ჭეშმარიტებაში მე დარწმუნებული ვარ და რომელიც ეკუთვნიან ჩემს
საკუთარ ბუნებას. ერთი სიტყვით, უფრო გარკვეულად ვიცი, ვიდრე ჩემი საკუთარი თავი. - ჩემი
გონება მოხეტიალეა, მოსწონს უგზო-უკვლოდ ხეტიალი და არ არის შეჩვეული ჭეშმარიტების
საზღვრებში მოქცევას. კიდევ მივუშვათ გონება თავის ნებაზე, რათა უცქიროს იმ საგნებს,
რომლებიც მის გარეთაა, ხოლო შემდეგ უფრო ადვილი იქნება, დავაკისროთ ჩემს გონებას
იკვლიოს საკუთარი არსება და ის თვისებები, რომლებიც მასშია. ამის შემდეგ ხელმძღვანელობა
იქნება უფრო მარტივი.

განვიხილოთ ის საგნები, რომლებიც მიგვაჩნია, რომ ყველაზე უფრო გარკვეულადაა

შეცნობილი. ეს საგნებია სხეულები, რომლებსაც ჩვენ ვეხებით და ვხედავთ. განვიხილოთ არა
სხეულები ზოგადად, რადგან ეს უფრო ბუნდოვანია, არამედ რომელიმე კონკრეტული,
მაგალითად, ეს სანთელი. ეს სანთელი ახლახან იქნა ამოღებული სკის ბუკიდან და ჯერ კიდევ
არ დაუკარგავს თაფლის სიტკბო, და ყვავილების სუნი (მის დამზადებაში მონაწილეობს
ყვავილი). მისი ფერი, ფორმა, სიდიდე, ცხადად ჩანს. ცივია, პლასტიკურია და თუ დავარტყამთ
მას ზემოდან, მაშინ გამოსცემს ბგერას. აი, ახლა კი, ჩემი ლაპარაკის დროს, ეს სანთელი
მიუახლოვეს ცეცხლს, ამიტომ აღარც თაფლის გემო, აღარც ყვავილის სუნი, ფორმაც იცვალა,
შეიცვალა ფერი, გაცხელდა და იქცა სითხედ და ახლა თუ დავაარტყამთ ზემოდან, აღარ
გამოსცემს ბგერას. ამ ცვლილებების შემდეგაც იგივე სანთელი დარჩა? უნდა ვაღიაროთ, რომ
დარჩა და არავის აქვს ამის ეჭვი. რა არის ის, რისი საშუალებითაც მე ვხვდები, რომ იგივე
სანთელია? ეს არ არის გრძნობა, რადგან სანთელმა სუნიც შეიცვალა, გემოც, ფორმაც, სიდიდეც,
ტემპერატურაც... (შესაბამისად, თუ გრძნობებს დავეყრდნობით, მაშინ ეს სანთელი არა იგივე,
არამედ სხვა სანთელი იქნება, ანუ თუ გრძნობებს დავეყრდნობით, მოვტყუვდებით). რაც
შეეხება წარმოსახვას. ეს სანთელი რომ იგივეა, წარმოსახვის საშუალებით შევიცნობ? არა, რადგან
ამ სანთელმა შეიძლება ყველანაირად იცვალოს ფორმა, მაგალითად, რაც უფრო გავაცხელებთ,
მით უფრო შეიცვლის ფორმას. შესაძლოა, გახდეს ოთხკუთხედიც, სამკუთხედიც. ერთი
სიტყვით, სანთელმა შესაძლოა უამრავი ფორმა მიიღოს, რასაც, რა თქმა უნდა, ჩემი წარმოსახვა
ვერ გაწვდება. მაშ, მე ვერ გავიგებდი ნათლად და ჭეშმარიტად, რა არის სანთელი, თუ არ
ვიფიქრებდი, რომ თვით ამ სანთელს, რომელსაც ჩვენ განვიხილავთ, აქვს უნარი თავის
ვრცეულობის (განფენილობის) იმდენი ცვლილება მიიღოს, რამდენიც მე მის შესახებ არასდროს
წარმომიდგენია. ასე რომ, წარმოსახვით, წარმოდგენის უნარით, ვერასდროს მივწვდებოდი
(გავიგებდი), თუ რა არის ეს სანთელი, და მხოლოდ ჩემი გაგების უნარი წვდება ამას. ახლა
ვსაუბრობ კონკრეტულად ამ საგანზე, რადგან ეს მსჯელობა უფრო ცხადია, თუ ზოგადად
სანთელს განვიხილავთ. მაგრამ როგორია ეს სანთელი, რომელიც მხოლოდ გონებისა და გაგების
საშუალებითაა საწვდომი? ცხადია, რომ ეს ის სანთელია, რომელსაც ვხედავ, ვეხები, ვგრძნობ და
წარმოვიდგენ და ეს ის სანთელია, რომლის შესახებაც ვფიქრობდი და რომელიც იყო დასაწყისში
(ანუ გონებით ვხვდები, რომ დასაწყისში რა სანთელიც იყო, ეგ არის ბოლოშიც და ამ
ცვალებადობის პრინციპსაც). უნდა აღინიშნოს, რომ ჩემი ხედვა არც წარმოსახვაა, არც შეგრძნება,
არამედ მხოლოდ გონებით ხედვა, რომელიც უსასრულო და ბუნდოვანი იყო დასაწყისში, და
ნათელი და გარკვეული ახლა (როდესაც უკვე გავარკვიეთ სანთლის ამბავი).

ამასობაში მე ძალიან გაკვირვებული ვარ, რა სუსტია ჩემი გონება და რა ადვილად შედის

შეცდომაში. როდესაც ჩვენ წინაშე არის სანთელი, ვამბობთ, რომ იგივე სანთელია, ნაცვლად
იმისა, რომ ვთქვათ, რადგანაც სანთელს იგივე ფერი და ფიგურა აქვს, მაგიტომაა იგივე, ამიტომ
მე შემიძლია დასკვნა გამოვიტანო, რომ სანთელს შეიცნობენ თვალების ხედვით და არა გონების
ხილვით. (ჩვენ ამ ორ საგანს, რომელსაც ვუწოდებთ სანთელს, იმიტომ ვაიგივებთ, რომ ერთი
შეხედვით სანთელია და არა იმიტომ, რომ ორივე საგანს (სანთელს) აქვს ერთი და იგივე ფორმა
და ფერი). ახლაც რომ გადავიხედო ფანჯრიდან და დავინახო ადამიანები, მე ყოველთვის
ვამბობ, რომ ვხედავ ადამიანებს, თუმცა შესაძლოა ისინი ტანსაცმელგადაცმული მანქანები
იყვნენ. ამრიგად, მე ჩემს გონებაში მოთავსებული მსჯელობის უნარით ვწვდები იმას, რის
შესახებაც ვფიქრობდი, რომ მე ვხედავ მას ჩემი თვალებით.

როდის ვწვდებოდი სანთლის არსს, თავდაპირველად თუ ახლა? მაშინ, როდესაც გრძნობებით

შევიცნობდი და წარმოსახვით, თუ ახლა, როდესაც გონების ძალით შევიცანი ეს სანთელი? რა
თქმა უნდა, ახლა უფრო ჩავწვდი სანთლის არსს. გრძნობებით აღქმა, რომელ ცხოველს არ
შეუძლია? გონებით მე გავაშიშვლე სანთელი (უარვყავი ყველა ის თვისება, რომელსაც
გრძნობებით აღვიქვამ, მაგალითად, ფორმა, სუნი, გემო, მდგომარეობა... და შევიცანი პრინციპი,
მისი სუბსტანცია, ჩავწვდი სანთლისს არსს გონებით, სანთლის გარეგნული ფორმების
უგულებელყოფით) (აზროვნებით ჩავწვდით სანთლის სუბსტანციას და, ამავდროულად, ეს
მითუმეტეს ამტკიცებს, რომ მე ვარსებობ, რადგან ეს ყველაფერიც აზროვნების ხარჯზე
მოვახერხე).

ამრიგად, როდესაც შემიძლია, დავამტკიცო სანთლის არსებობა, რადგან გავიაზრე ის გონების

ძალით და არ ვეყრდნობი გრძნობებსა და წარმოდგენებს, მაშინ ლოგიკური არ არის, რომ ჩემი
არსებობაც გამომდინარეობს აქედან? თუ შემიძლია, რომ სანთლის არსებობის ჭეშმარიტება
დავამტკიცო, მაშინ ჩემი არსებობა ხომ უფრო უეჭველია? მე დავუშვი, რომ სხვა არაფერი ჩემში,
გარდა გონებისა, ამიტომ თუ ჩემი გონების ძალით ვასაბუთებ სხვა საგნის არსებობას, ჩემი
გონების არსებობა ბევრად უეჭვოა, ხოლო ჩემი გონებით უფრო უკეთ შემიძლია ჩემი თავის
შეცნობა, ვიდრე სხვა საგნების. ამიტომ როდესაც ვასაბუთებ სხვა საგნის არსებობას, ეს იმაზე
მეტყველებს, რომ ჯერ მე ვარსებობ.
 III

ღმერთის შესახებ, რომ იგი არსებობს

ახლა დავხუჭავ თვალებს, დავიცობ ყურებს, შევაკავებ ყველა გრძნობას, თუმცა ეს ძალიან
რთულია, ამიტომ მივიჩნევ ამ გრძნობებს, როგორც ყალბს, ამაოს. ამიტომ მე მექნება საქმე
მხოლოდ ჩემს თავთან და გამოვიკვლევ ჩემს შინაგან რაობას, ვაქცევ ჩემს თავს უფრო
გარკვეულს ჩემთვის. მე ვარ ისეთი საგანი, რომელიც აზროვნებს - ე.ი. რომელიც ეჭვობს,
რომელიც განსჯის, რომელიც უარყოფს, რომელმაც იცის ცოტა და არ იცის ბევრი, რომელსაც
უყვარს, რომელიც წარმოისახავს, რომელიც გრძნობს; როგორც უკვე ვახსენე, მიუხედავად იმისა,
რომ საგნები, რომლებსაც ვგრძნობ ან წარმოვიდგენ, შესაძლოა არ არსებობდნენ, თუმცა
წარმოსახვის უნარი და გრძნობები უეჭველად იმყოფებიან ჩემში და ისინი აზროვნების ფორმები
არიან. მე გამოვთქვი ის, რაც ნამდვილად ვიცი, რომ ვიცი (რომ ვაზროვნებ, მსურს, წარმოვიდგენ,
ვგრძნობ...), ახლა კი შევეცდები წინ წავიწიო. მე დარწმუნებული ვარ, რომ ვარ მოაზროვნე
არსება და ეს იმიტომ ვიცი, რომ ნათელი და გარკვეულია (ნათლად და გარკვევით აღვიქვამ იმას,
რომ ვარსებობ. იმ დონეზე შევიმეცნე, რომ ნათელი და გარკვეულია). ამის საფუძველზე კი
შემიძლია, დავასკვნა, რომ ყოველი საგანი, რომელსაც ჩვენ შევიცნობთ ძალიან ნათლად და
ძალიან გარკვევით, ჭეშმარიტია.
მე ძალიან სანდოდ მქონდა ბევრი საგანი მოაზრებული, რომელშიც შემდეგ ეჭვი შევიტანე.
მაგალითად, ცა, მიწა, ვარსკვლავები და ყველაფერი, რასაც გრძნობებით აღვიქვამდი. თუმცა,
ცხადია, რომ ამ საგნებიდან არცერთი იყო ცხადად შეცნობილი, გარდა იმისა, რომ ამ საგნების
იდეები ან აზრები წარმოდგენილნი იყვნენ ჩემს გონებაში (შესაძლოა, ცა საერთოდ არ არსებობს,
მაგრამ როდესაც მეგონა, რომ თვალით აღვიქვამდი ცას, ამ დროს ცხადი მხოლოდ ის იყო, რომ
მეგონა, რომ აღვიქვამდი, ანუ შესაძლოა, ცა საერთოდ არ იყო, მაგრამ ჩემს გონებაში მაინც იყო,
წარმოვიდგენდი). მე არ უარვყოფ, რომ ეს იდეები იყვნენ ჩემს გონებაში; მე ვტყუვდებოდი
იმაში, რომ მეგონა ეს საგნები, რომლებისგანაც წარმოიშობიან ეს იდეები და რომლებსაც
ემსგავსებიან ეს იდეები, ჩემგან დამოუკიდებლად არსებობდნენ. (შევხედავდი ცას, ჩემს
გონებაში გაჩნდებოდა ცის იდეა, რომელიც ვიზუალურად მსგავსი იყო ცის და მეგონა, რომ ცა
მართლა არსებობდა ჩემი გონების მიღმა). შესაძლოა, ჭეშმარიტად ვმსჯელობდი (მართლა
არსებობდა ცა, რომელსაც ვხედავდი), მაგრამ ამ მსჯელობის ჭეშმარიტების დასამტკიცებლად არ
მქონდა ცოდნა, ამ მსჯელობის მიზეზი არ იყო ცოდნა.

მე განვიხილავდი ისეთ მარტივ რაღაცას, როგორიცაა 2+3=5-ს. ეს ხომ უცხადესია და როგორ

შეიძლება ვცდებოდე? მე დავუშვი, რომ თუ ღმერთი მატყუებს, მხოლოდ მაგ შემთხვევაში არის
შესაძლებელი, ასეთ ცხად რამეშიც კი შევიტანოთ ეჭვი. ღმერთი არის სრულყოფილი, ყველაზე
ძლიერი, შესაბამისად, მას რომ მოუნდეს, შეუძლია გააკეთოს ისე, რომ ყველაფერში ვიყო
მოტყუებული, ისეთ საგნებშიც კი, რომლებსაც ძალიან ნათლად შევიცნობ. მაგრამ მე თამამად
შემიძლია, ვთქვა, რომ ვერავინ მომატყუებს, ვერავინ დამაეჭვებს ჩემს არსებობაში, როდესაც მე
ვფიქრობ, რომ რაღაც ვარ, ანდაც ისე გააკეთოს, თითქოს არასდროს მიარსებია, რადგან ახლა ვარ.
შესაძლოა 2+5 გახადოს 7-ის ტოლი, მაგრამ ამაში მე ვხედავ წინააღმდეგობას.

გასარკვევია, არის თუ არა ღმერთი და შემდეგ შესაძლოა თუ არა იყოს იგი მატყუარა. ამ ორი
ჭეშმარიტების ცოდნის გარეშე შეუძლებელია, დარწმუნებული ვიყო რომელიმე საგანში.
საჭიროა, ჩემი აზრები გავანაწილო ჯგუფებად და განვიხილო, თუ რომელ ჯგუფშია
ჭეშმარიტება თუ შეცდომა.

ჩემს აზრებში ზოგიერთები თითქოს საგანთა ხატებია (სახეები) და ამათ შეეფერებათ

(შეესაბამებათ) იდეის სახელწოდება, მაგალითად, როდესაც მე წარმოვიდგენ ან კაცს, ან ქიმერას,
ან ღმერთს (ჩემი აზრებიდან ზოგიერთი არის ცნებები. რაღაცებს აღვიქვამ ცნებებად). სხვა
აზრებს აქვთ რაღაც სხვა ფორმა, მაგალითად, როდესაც მსურს, მეშინია, უარვყოფ, ვეთანხმები,
ამ დროს მე კარგად ვწვდები, შევიცნობ საგანს, როგორც ჩემი გონების (შესაცნობ) ობიექტს;
მაგრამ ამ მოქმედებით მე იმ იდეას, რომელიც მე მაქვს ამ საგნიდან, ვამატებ კიდევ რაღაც სხვას,
ანუ უფრო მეტია, ვიდრე ის იდეა, რომელიც ამ საგნიდან მაქვს. აზრთა ან ჯგუფიდან ზოგს
ეწოდება ვნება ან ნებელობა, ზოგს - მსჯელობა.

ახლა რაც შეეხება იდეებს, ისინი არ შეიძლება მცდარნი იყვნენ, თუ მათ ავიღებთ თავისთავად
და არა სხვა იდეებთან შედარებაში. როდესაც წარმოვიდგენ თხას ან ქიმერას, ორივე ერთნაირად
ჭეშმარიტია, რადგან ორივეს წარმოვიდგენ. არც ის არის საშიშარი, რომ შეცდომას წავაწყდებით
ვნებასა ან ნებელობაში, რადგან მე შეიძლება მსურდეს ცუდი საგნები, ან ისეთები, რომლებიც
არც არსებულან, მაგრამ ამითი არაფერი აკლდება იმ ჭეშმარიტებას, რომ მე მსურს ისინი (არ აქვს
მნიშვნელობა კარგი საგანი მსურს, თუ ცუდი. ორივე შემთხვევაში სურვილის ქონა ჭეშმარიტია
ერთნაირად). რჩება მხოლოდ მსჯელობა, რომელშიც შეიძლება შევცდე, ამიტომ ფრთხილად
უნდა ვიყო. მაგრამ მთავარი და ყველაზე ჩვეულებრივი შეცდომა არის ის, რომ ჩემში არსებული
იდეები ემსგავსებიან ან შეეფერებიან ჩემ გარეშე არსებულ საგნებს (ჩემს გონებაში არსებული ცა
ჰგავს მაღლა მყოფ ცას). ცხადია, შეცდომაში არ შევიდოდი, თუ იდეებს შევხედავდი, როგორც
ჩემი აზრის ფორმას და არ მივამსგავსებდი რომელიმე გარეგან საგანს.

მე ის მეჩვენება, რომ იდეათა შორის ზოგიერთი დებულება ჩემთან ერთად დაიბადა, ზოგი
უცხოა და გარედან მომდის, ზოგიც კი ჩემ მიერ არის შექმნილი და გამოგონილი.

1. მე მაქვს ნიჭი, რომ მივხვდე, თუ რას ეწოდება საზოგადოდ: საგანი, ჭეშმარიტება, აზრი -
ეს არის ჩემთან ერთად დაბადებული იდეები. მე მაქვს მიღებული ეს ცნებები ჩემი
ბუნებიდან გამომდინარე.
2. როდესაც ვხედავ მზეს, მესმის ხმაური, ვგრძნობ სიცხეს - ეს გრძნობები წარმოიშობა ჩემ
გარეთ არსებული საგნებიდან.
3. როდესაც წარმოვიდგენ კენტავრს, ან ჰიპოგრიფს - ესენი ჩემი გონების ფიქციები და
გამოგონებანი არიან.

ცხადია, შემიძლია, ვთქვა, რომ რა ვიცი სინამდვილეში, ვთქვათ ხმაური, მართლა გარედან
მოდის და არ არის ჩემში არსებული? მე ჯერ არ გამირკვევია მათი ნამდვილი წარმოშობა. ახლა
უმთავრესად უნდა შევეხო გარეშე საგნებიდან მომდინარე ვარიანტს და განვიხილო, რა საბუთის
გამო უნდა მჯეროდეს, რომ ისინი ემსგავსებიან ამ საგნებს (თუ ვხედავ მზეს, რა ვიცი, რომ რასაც
ვხედავ, მართლა ჰგავს მზეს).

ამ საბუთებს შორის პირველია ის, რომ თვითონ ბუნებამ მასწავლა (მზე რომ დავინახე, ან ცა, ან
ვარსკვლავები, შემდეგ მივხვდი, რომ არსებობს მათი იდეა, რომელიც არც ჩემთან ერთად
დაბადებულა და არც მე გამოვიგონე), ხოლო მეორეა ის, რომ ჩემს საკუთარ თავში განვიცდი,
რომ ეს იდეები არაა დამოკიდებული ჩემს ნებაზე, მაგალითად, ახლა მცხელა, მიუხედავად
იმისა, მინდა თუ არა, რადგან ვზივარ ცეცხლთან, შესაბამისად, ჩემ გარეშე წარმოიშობა. ახლა
შემიძლია დავასკვნა, რომ ჩემ გარეთ არსებული საგანი (ცეცხლი) გზავნის ჩემში თავის მსგავს
(ვხედავ მისს ანარეკლს) და არა ნებისმიერ სხვა რამეს. თუმცა ეს არ არის მყარი არგუმენტი,
ამიტომ ამაზე ვიმსჯელებ ახლა. ‘

როდესაც ვამბობ, ეს ბუნებისმიერი შთაგონებაა - ვგულისხმობ იმას, რომ რაღაც თვითნებური

იმპულსით მე განწყობილი ვარ ამის დასაჯერებლად (ვაშლს რომ შევხედავ და აირეკლავს მის
ვიზუალს ჩემი გონება, ეგრევე ვიჯერებ, რომ მართლაც ასეთია ვაშლი) და არ ვგულისხმობ იმას,
რასაც ბუნებრივი სინათლე მიჩვენებს. ბუნებრივმა სინათლემ რაც წარმომიდგინა, მაგალითად,
ის რომ მე ვეჭვობ, მაშასადამე მე ვარსებობ, ვერავითარ შემთხვევაში იქნება საერთო. (რასაც
ბუნებრივი სინათლე მიჩვენებს, უეჭვოა, ხოლო თუ ბუნებრივ იმპულსებს მივენდობი, მაშინ
შესაძლოა, შევცდე და არასწორი ნაბიჯისკენ მიბიძგოს.

რაც შეეხება იმას, რომ რადგანაც იდეები ჩემს ნებაზე არ არის დამოკიდებული, ეს იმას არ
ნიშნავს, რომ აუცილებლად ჩემ გარეთ არსებული საგნებიდან მომდინარეობენ. როგორც
გაირკვა, ბუნებრივი იმპულსიც, რომელიც ჩემშია, ჩანს, ჩემს ნებას არ შეესაბამება მთლიანად.
შესაძლოა, ჩემში იყოს გაუცნობიერებელი უნარი, რომელიც წარმოშობს ამ იდეებს, ისე როგორც
აქამდე მეჩვენებოდა, რომ სიზმარში ეს იდეები ჩემში წარმოიქმნებიან თავისთავად, გარეგანი
საგნების მონაწილეობის გარეშე.
დაბოლოს, თუნდაც იდეები მომდინარეობენ გარედან, ეს იმას არ გულისხმობს, რომ ისინი მათი
მსგავსია (თუ ვუყურებ მთვარეს, რომელიც ჩემს გარეთაა, არ გულისხმობს, რომ როგორსაც
ვხედავ, მასეთია ის მთვარე სინამდვილეში). ხშირად შემინიშნავს სხვაობა საგანსა და მის იდეას
შორის. მაგალითად, მე ჩემშვი ვპოულობ ორ განსხვავებულ იდეას მზის შესახებ: 1) ერთი
მომდინარეობს გრძნობებიდან და უნდა მივაკუთვნოთ შეძენილ იდეათა რიცხვს; ამ იდეის
მიხედვით მზე ძალიან პატარაა (იმხელაა, რამხელასაც ვხედავთ). 2) მეორე მომდინარეობს
ასტრონომიული დასაბუთებიდან, რომელიც შექმნილია იმ ცნებების საფუძველზე, რომელიც
ჩემში თანდაყოლილია, ანდაც შექმნილია ჩემ მიერ სხვა რაღაც ფორმით; ამ იდეის თანახმად მზე
მეჩვენება დედამიწაზე რამდენჯერმე უფრო დიდად. ცხადია, შეუძლებელია, ეს ორი იდეა
მსგავსი იყოს იმ მზისა, რომელიც ჩემ გარეთ არსებობს. გონება კი მეუბნება, ის იდეა, რომელიც
მომდინარეობს უშუალოდ მზის გარეგნული ფორმიდან (რომლის გამოც ძალიან პატარა
მეჩვენება მზე) ყველაზე უფრო განსხვავდება მზისგან, როგორც საგნისგან.

ეს კი ნათელს ხდის, რომ აქამდე არა უტყუარი მსჯელობის საფუძველზე, არამედ ბრმა
იმპულსების გამო მეგონა, რომ ნებისმიერი საგანები, რომლებიც ჩემ გარეთ არსებობს,
გზავნიდნენ თავიანთ იდეებს თუ ხატებს და მათ აღვიქვამდი ჩემი გრძნობების საშუალებით.

არსებობს თუ არა ჩემი იდეებიდან ისეთები, რომლებიც გარეთ არსებობენ? თუკი ეს იდეები ჩემი
აზროვნების გარკვეული მოდუსების, ფორმებია, მაშინ არ არის განსხვავება ამ იდეებსა და ჩემში
დაბადებულ იდეებს შორის. თუ ეს იდეები განიხილება როგორც სახეები და ერთი წარმოადგენს
ერთ საგანს, ხოლო მეორე - მეორეს, მაშინ განსხვავდებიან. ის იდეები, რომლებიც
წარმომიდგენენ მე სუბსტანციებს, მეტი არიან თავისთავად, მეტ ობიექტურ რეალობას შეიცავენ,
ვიდრე ის იდეები, რომლებიც უბრალოდ ჩემი აზროვნების მოდუსებს წარმოადგენენ. რის
იდეაც, რომლის მიხედვითაც ვწვდები ღმერთის იდეას, ანუ სრულყოფილის, ყველაფრის
შემოქმედის, უსასრულს, უცვლელს, შეიცავს უფრო მეტ ობიექტურ რეალობას, ვიდრე ის
იდეები, რომლებითაც მეძლევა სასრული სუბსტანციები.

ბუნებრივი სინათლის წყალობით ცხადია, რომ მთელ მოქმედ მიზეზში უნდა იყოს იმდენი
სინამდვილე, რეალობა მაინც, რამდენიც შედეგშია, რადგან საიდან მოიტანდა შედეგი თავის
სინამდვილეს, თუ არა მიზეზისგან? როგორ შეძლებდა მიზეზს გადაეცა სინამდვილე, რეალობა
შედეგისთვის, თუ თვითონ არ ექნებოდა? აქედან გამომდინარე, შეუძლებელია რამე
მომდინარეობდეს არარასგან. ასევე შეუძლებელია, რომ სრულყოფილი საგანი შესაძლოა
მომდინარეობდეს ნაკლებად სრულყოფილისგან. ეს ჭეშმარიტება ნათელია არა მხოლოდ
შედეგების მიმართ, რომელთა რეალობაც აქტუალური ანუ ფორმალურია, არამედ იმ იდეების
მიმართაც, რომლებშიც განიხილება მხოლოდ ობიექტური რეალობა. მაგალითად, ქვა, რომელიც
არ არსებობდა, ახლა ვერ გაჩნდება, თუ იგი არ წარმოიშვა იმ რაღაცებისგან, რაც ქვის
შემადგენლობაში შედის. ამას გარდა, შეუძლებელია, ქვისა და სითბოს იდეა იყოს ჩემში, თუ იგი
ჩემში არ გაჩნდა რაღაც მიზეზით, რომელშიც, ყოველ შემთხვევაში, იმდენივე რეალობაა,
რამდენიც მე წარმომიდგენია სითბოსა თუ ქვაში. თუმცა ამ მიზეზს თავისი აქტუალური
რეალობიდან არაფერი გადააქვს ჩემს ჩემს იდეაში, მაინც არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს მიზეზი
ნაკლებად რეალურია. რამდენადაც ყოველი იდეა არის გონების ნაყოფი, მისი ბუნება ისეთია,
რომ იგი მოითხოვს თავისით რაღაც სხვა ფორმალურ რეალობას, გარდა იმ რეალობისა,
რომელსაც იგი იღებს და სესხულობს ჩემი აზროვნებისგან, რომლის ერთადერთი მოდუსიც
(ფორმა) თავად არის. იმისთვის რომ ასეთი იდეა შეიცავდეს ობიექტურ რეალობას, ეს უნდა
ჰქონდეს იმ მიზეზის საშუალებით, რომელიც იმდენივე ფორმალურ რეალობას უნდა
შეიცავდეს, რამდენ ობიექტურ რეალობასაც შეიცავს იდეა. თუ ამას უარვყოფთ, მაშინ იდეაში
თუ იქნება რამე, რაც არ მოიპოვება მიზეზში, მაშინ ის არარასგან მიუღია. რაც არ უნდა უსრულო
იყოს რამე, მაინც არ უნდა ითქვას, რომ არარაა, ან არარადან წარმოშობილი. (დავუშვათ, მაქვს
იდეა წიგნზე. იდეა წიგნზე, რომელიც ჩემი აზრია, რომელიც ჩემშია აზრად, ეს არის ობიექტური
რეალობა, ხოლო ამ იდეის შესატყვისი საგანი მეგულება სამყაროში, ანუ წიგნი - ეს არის
ფორმალური რეალობა). რეალობას, რომელსაც მე ვამჩნევ ჩემს იდეებში, აქვს თავისი მიზეზი,
თუმცა არ არის აუცილებელი ეს მიზეზი იყოს ფორმალური, რადგან შესაძლოა ობიექტური
რეალობაც იყოს. საწყისი მიზეზი რომ ვეძებოთ, აუცილებლად ბოლოს უნდა მივიდეთ პირველ
იდეამდე, რომლის რეალობაც იქნება ფორმალური, რაც იდეაში მხოლოდ ობიექტურია. (ჩვენ
მიზეზის მიზეზის მიზეზის... რომ ვიკვლიოთ, ბოლოს აუცილებლად ჩავალთ ფორმალურამდე,
რადგან საწყისი აუცილებლად უნდა იყოს ფორმალურ რელობაში, ანუ ამ იდეის სრულყოფილი
განსხეულება უნდა იყოს, მაგრამ ჩვენ ხომ ვერ დავალთ პირველ მიზეზამდე რეალურად, ამიტომ
ესეც ჩვენი მსჯელობაა, აზროვნებაა, შესაბამისად, ობიექტური რეალობა). ბუნებრივი სინათლე
მეუბნება: ყველა შედეგი შეიცავს ან იმავე რაოდენობით რეალობას, რამდენსაც მიზეზი, ან უფრო
ნაკლებს.

თუ რომელიმე ჩემი იდეის ობიექტური რეალობა იმდენად დიდია, რომ დარწმუნებული ვარ,
იგი ჩემში არ არის, შესაბამისად, მე ვერ ვიქნებოდი ამ იდეის მიზეზი, გამოდის, რომ ჩემ გარდა
არსებობს რაღაც სხვა, რომელიც არის ამ იდეის მიზეზი.

ჩემში არსებული იდეები, გარდა იმისა, რომ ჩემს თავს წარმომიდგენს (აქ შეუძლებელია
სირთულე წარმოიშვას), არის კიდევ იდეები, რომლებიც წარმომიდგენენ: ღმერთს, ცხოველებს,
ანგელოზებს და ჩემ მსგავს ადამიანებსაც. ეს იდეები, რომლებიც მაქვს ცხოველებზე,
ანგელოზებზე, ადამიანებზე, შესაძლოა წარმოიქმნენ სხეულისა და ღმერთის იდეის შერწყმით
და ეს შესაძლებელია იმ შემთხვევაშიც, საერთოდ რომ არ არსებობდნენ ცხოველებიც და
ანგელოზებიც (კენტავრი არ არსებობს, მაგრამ გამოვიყვანეთ). სხეულის მქონე საგნების იდეებში
ვერ ვხედავ ვერაფერს დიადს, რის გამოც არ შეიძლებოდა ისინი ჩემგან მომდინარედ ჩამეთვალა.
ამ იდეებს შევისწავლი უფრო საფუძვლიანად, თუ განვიხილივარ ისე, როგორც განვიხილე
სანთლის კერძო შემთხვევა, და დავინახავ, რომ ძალიან ცოტაა გარკვევით აღსაქმელი:
განფენილობა სიგრძეში, სიგანეში და სიღრმეში, ფორმა, რომელიც მიიღება ამ
განფენილობისთვის საზღვრის დადებით, მდებარეობა სხვადასხვა ფორმის ერთმანეთის მიმართ
და მოძრაობა, ანუ მდებარეობის შეცვლა, ამას შეიძლება დავუმატოთ: სუბსტანცია,
ხანგრძლივობა და რიცხვი. რაც შეეხება სინათლეს, სუნს, ბგერას, ფერებს, გემოს, სითბოს,
სიცივეს... რომლებიც შეხებით შეიცნობიან, ესენი ჩემთვის ძალიან ბუნდოვანნი არიან, ამიტომ
არ ვიცი, ეს იდეები რეალურ საგანთა იდეებია, თუ ქიმერული ქმნილებები (ანუ სხვადასხვა
იდეებისგან შემდგარი იდეა, რომელიც ობიექტური იდეაა - კენტავრი), რომლებიც არ შეიძლება
არსებობდნენ (ფორმალურად). მცდარობის პირდაპირი მნიშვნელობა - ფორმალური მცდარობა
(რეალობაში არარსებულობა) შეიძლება შეგვხვდეს მხოლოდ მსჯელობაში, როგორც ეს ზემოთ
აღვნიშნე. იდეებშიც არის რაღაც მცდარობა, მატერიალური მცდარობა, როდესაც ისინი
ნივთებად წარმომიდგენენ იმას, რაც არ არის ნივთი. მაგალითად, სითბოსა და სიცივის არსებობა
იმდენად ბუნდოვანია, არ შემიძლია გავიგო - სიცივეა სითბოს არარსებობა, სითბოა - სიცივესი,
ორივე არსებულია, თუ ორივე თავისთავად არარსებულია. თუ სიცივე მხოლოდ სითბოს
ნაკლებობაა, მაშინ იდეა, რომელიც მე სიცივეს წარმომიჩენს, მცდარია. ცხადია, არ არის
აუცილებელი ამ იდეის არსებობა მივაწეროთ სხვას და არა საკუთარ თავს. თუ ასე აღმოჩნდა,
რომ ისინი (ეს იდეები) საერთოდ არ წარმოგვიჩენენ საგნებს (როგორც სიცივეზე ვთქვით),
ბუნებრივი სინათლე მიმახვედრებს, რომ ისინი წარმოიქმნენ არარასგან ე.ი. არ არსებობს სხვა
მიზეზი მათი ჩემში არსებობისა, გარდა ჩემი არასრულყოფილი ბუნებისა. თუნდაც ეს იდეები
ჭეშმარიტი იყოს, მე მაინც არ მესმის, რატომ არ მომდინარეობენ ჩემგან, რადგან ეს იდეები
ძალიან მცირე რეალობაზე მიმითითებენ და შესაძლოა არარასგან მომდინარეობდნენ ამიტომ.

რაც შეეხება სხეულის მქონე საგნებზე ნათელ და გარკვეულ იდეებს, შესაძლოა, გაჩნდნენ იმ
იდეისგან, რაც ჩემს თავზე მაქვს. მაგალითად, ესენია ის იდეები, რომელიც მაქვს სხეულის
გრძეობაზე, სუბსტანციაზე, რიცხვზე. ამიტომ როდესაც ვფიქრობ, რომ ქვა არის სუბსტანცია, ანუ
საგანი, რომელიც არსებობს თავისთავად და მე ვარ მოაზროვნე საგანი, რომელიც არსებობს
თავისთავად, ჩვენ გვაერთიანებს სუბსტანცია, მაგრამ განვსხვავდებით იმით, რომ მე ვაზროვნებ
და ქვას განფენილობა აქვს. როდესაც მე ვფიქრობ, რომ მე ვარ ამჟამად და სხვა დროსაც
ვყოფილვარ და მაქვს სხვადასხვანაირი აზრები, რომელიც ვიცი - მაშინ მე ვიძენ გრძეობისა და
რიცხვის იდეებს, რომელიც შემდეგ შემიძლია მოვარგო სხვა საგნებს, ხოლო ისეთი იდეები,
როგორიცაა ფერი, განფენილობა (სხეულის მქონე საგანთა იდეები), ესენი არ არის ჩემში,
ვინაიდან მხოლოდ მოაზროვნე საგანი ვარ, მაგრამ რადგანაც ესენიც სუბსტანციის ესა თუ ის
სახეცვლილებაა და მეც სუბსტანცია ვარ, მაშინ შეუძლიათ (ამ იდეებს) ჩემში ემინენტურად
არსებობა.

რჩება მხოლოდ ღმერთის იდეა, ანუ იდეა, რომელიც არ უნდა მომდინარეობდეს ჩემგან, რადგან
ღმერთი არის ყოვლისმცდონზე, უსაზღვრო, ყოვლისშემძლე, უცვლელი, მარადიული... რომლის
მიერაც გაჩენილი ვარ მე და სხვა საგნები (თუ ჭეშმარიტია, რომ ამ საგნებს შორის არიან ისეთები,
რომლებიც არსებობენ). რაც უფრო დიდხანს ვფიქრობ ღმერთის იდეაზე, მით უფრო გარკვეული
ხდება, რომ ჩემგან არ უნდა მომდინარეობდეს, შესაბამისად, არსებობდეს. ვინაიდან
სუბსტანციის იდეა არის ჩემში, რადგან მე ვარ სუბსტანცია, მე მაინც არ მაქვს უსაზღვრო
სუბსტანცია (რადგან მე ვარ განსაზღვრული არსება), რაც ღმერთს გააჩნია.

მე არ უნდა ვფიქრობდე, რომ უსაზღვროს მივწვდები ჭეშმარიტი იდეის საშუალებით, არამედ მე

მას უნდა მივწვდე განსაზღვრულის უარყოფით. უსაზღვრო სუბსტანციაში მეტია რეალობა,
ვიდრე განსაზღვრულში და მე რაღაცნაირად მაქვს ჯერ უსაზღვროს ცნება და მერე
განსაზღვრულის ე.ი. ჯერ ღმერთის ცნება მაქვს და მერე თავად ჩემი თავის. მაგალითად, საიდან
მეცოდინებოდა, რომ ვეჭვობ? საიდან ვიცი, რომ რაღაც მაკლია და არ ვარ სრული? გამოდის, რომ
მე თავდაპირვალადვე მაქვს ცოდნა სრულყოფილებისა, მასე თუ არ არის, მაშინ ვერ
მივხვდებოდი, რომ რამე ნაკლულია. თუ ვხვდები, რომ ესა თუ ის საგანი არ არის
სრულყოფილი, იმიტომ ვხვდები, რომ მე თავიდანვე მაქვს ცოდნა სრულყოფილის შესახებ და
მაგას ვადარებ.

სრულყოფილების იდეაზე ცოდნა არ წარმოიშვება არასრულყოფილზე არსებული ცოდნით,

მაგალითად, როგორც სიბნელის მაგალითზე იყო, რომელიც სინათლის იდეით გამოვიყვანეთ
(სინათლის არარსებობაა სიბნელე), რადგან სრულყოფილი ბევრად მეტ ობიექტურ რეალობას
შეიცავს თავის თავში, ვიდრე არასრულყოფილი.

ეს იდეა უაღრესად სრული და უსაზღვრო არსისაა. მე შეიძლება ვიფიქრო, რომ ეს არსი

საერთოდ არ არსებობს სრულიად, მაგრამ შეუძლებელია, ვიფიქრო, რომ ეს იდეა არ
წარმოადგენს არაფერს რეალურს. ასევე ეს არის ნათელი და გარკვეული, რადგან ყველაფერი
რეალური და ჭეშმარიტი, რასაც ჩემი გონება წვდება და რაც თავის თავში შეიცავს თავის
სისრულეს, ყველაფერი ეს იმყოფება ამ (ღემრთის) იდეაში, ანუ ყველაფერი მაინც აქედან
გამომდინარეობს. არ ირღვევა ჭეშმარიტება იმის გამო, რომ მე ვერ ვიტევ უსაზღვროს. ღმერთში
უსაზღვროდ მრავალი რამ არის, რისი წვდომაც არ შემიძლია. მთავარია, ვიცოდე, რომ ყველა
საგანი, რომელსაც ვწვდები ნათლად, რომელსაც აქვს სისრულე, ასევე შესაძლოა ჰქონდეს ისეთი
სისრულეები, რომელსაც მე ვერ წვდები, - იმყოფება ღმერთში ან ფორმალურად ან ემინენტურად
და ამას თუ ვაანალიზებ, მაშინ ნათლად მესმის ღმერთის იდეაც.

შესაძლებელია მე ვიყო იმაზე მეტი, ვიდრე მე ვფიქრობ ჩემს თავზე და ყოველი სისრულე,
რომელსაც ღმერთის ბუნებას მივაწერ, იყოს ჩემში პოტენციურად, ანუ შესაძლოა ახლა მე
სასრული ვარ, მაგრამ ნელ-ნელა გავხდე სრული. ჩემი ცოდნა იზრდება და შესაძლოა
გაიზარდოს უსრულობამდე, ამაში არაფერია შეუძლებელი და ბოლოს იქამდე მივიდეს ცოდნა,
რომ გახდეს ღვთაებრივი, ანუ სრულყოფილი, შესაბამისად, შესაძლებელია ჩემში დაიბადოს
ღმერთის იდეა (თვითონ გავხდე სრულყოფილი)? არა!!! რადგან ეს არის პოტენციაში; ნელ-ნელა
მიახლოება სრულყოფილებასთან არ არის სრულყოფილება და ვერც მიუახლოვდება ეს იდეა
ღმერთის იდეას, რადგან ღმერთი სრულყოფილია აქტუალობაში და არა პოტენციაში.
მიუხედავად იმისა, რომ ჩემი ცოდნა სულ იზრდება, ის მაინც ვერ მიაღწევს ისეთ სიმაღლეს,
რომლის იქითაც ვერ გაიზრდება, ხოლო ღმერთი უსაზღვროა აქტუალობაში. დაბოლოს, მე
მესმის, რომ იდეის ობიექტური არსებობა შეუძლებელია წარმოშვას პოტენციურმა არსებობამ,
რომელიც, კაცმა რომ თქვას, არარაობაა - იდეის წარმოქმნა შეუძლია მხოლოდ აქტუალურ ანუ
რეალურ არსებობას.

კვლევას გავაგრძელებ, რათა დავრწმუნდე - შეიძლებოდა თუ არა, ჩემი, ამ იდეის მატარებლის

არსებობა იმ შემთხვევაში, თუ არ იქნებოდა ღმერთი.

ვისგან მივიღებდი ჩემს არსებობას? ან ჩემგან, ან მშობლებისგან, ან ნებისმიერი ვინმე სხვისგან,

შესაბამისად, ნაკლებად სრულყოფილისგან, ვიდრე ღმერთია.

თუ ჩემგან მივიღებდი, მაშინ ეჭვები, სურვილები არ მექნებოდა და არაფერი დააკლდებოდა ჩემს

არსებობას. საკუთარ თავს თვითონვე მივანიჭებდი სრულყოფილებას და ვიქნებოდი ღმერთი.

არ უნდა ვიფიქრო, რომ ის საგნები, რომლებიც ჩემს გარეთაა უფრო ძნელი შესაცნობია, ვიდრე
ისინი, რომლებიც ჩემშია. ბევრად უფრო ძნელია იმის დაჯერება, რომ არარაობისგან
წარმოვიშვი, ვიდრე ცოდნის შეძენა იმ საგნებზე, რომელიც არ ვიცი და რომლებიც მხოლოდ
შემთხვევით, არაარსებითი გამოვლინებებია სუბსტანციის. ცხადია, რომ შემეძლოს საკუთარი
თავისთვის უფრო მეტის მიცემა, მივცემდი ყველა ცოდნას, რაც იოლადაა მოსაპოვებელი
(ნებისმიერი ცოდნა, რაც ადამიანს შეუძლია რომ ჰქონდეს), ასევე მივანიჭებდი იმ თვისებებს,
რომელსაც ვჭვრეტ ღმერთის იდეაში, რადგან მათ შორის არცერთი მეგულება, როგორც ძნელად
მიღწევადი. მაგრამ მათში თუ აღმოჩნდებოდა უფრო ძნელად მიღწევადი რამ, ის უფრო
რთულად მომეჩვენებოდა, თუკი დანარჩენი ყველაფერი მე მივეცი ჩემს თავს, ამიტომ
დავინახავდი ჩემი თავის განსაზღვრულობას, რადგან თუ რაღაც რთულად მომეჩვენა, არ
ვყოფილვარ მთლად სრულყოფილი.

თუ დავუშვებ, რომ ყოველთვის ისეთი ვიყავი, როგორიც ახლა ვარ, მაშინ მართლაც რომ
ერთადერთი, ვინც არსებობა მომანიჭა, არის ღმერთი. იქიდან რომ მე ვარსებობდი ცოტა ხნის
წინ, არ გამომდინარეობს ის, რომ მე ვარსებობ ახლაც, ცხადია, თუ რამე არ მინარჩუნებს
არსებობას, ან თავიდან არ მქმნის ამ მომენტში. ამიტომ სუბსტანცია იმდენ ძალასა და ისეთსავე
ქმედებას საჭიროებს თავისი თავის შესანარჩუნებლად, თავისი არსებობის გასაგრძელებლად,
რამხელა ძალაც საჭიროა არარსებული ძალის ხელახლა წარმოსაქმნელად. ამიტომ
შენარჩუნებასა და შექმნას შორის განსხვავება მხოლოდ გონებისეულია (მხოლოდ გონებით
განირჩევა ეს ორი) და არა სინამდვილეში (რეალურად იგივეა, ორივე არსებობაა).

ახლა ჩემს თავს უნდა ვკითხო: მაქვს თუ არა ძალა იმისა, რომ ახლა არსებული, ცოტა ხნის მერეც
ვარსებობდე. თუ ასეთი ძალა იქნებოდა ჩემში, მაშინ მე აუცილებლად უნდა მეგრძნო და
რადგანაც ვერ ვგრძნობ, გამოდის, დამოკიდებული ვარ რაღაც ჩემგან განსხვავებულ არსებაზე
(არ იცის, არ არის დარწმუნებული, იარსებებს თუ არა თუნდაც 3 წუთის შემდეგ).

შესაძლებელია ჩემი შემქმნელი იყოს მშობლები ან ნებისმიერი ვინმე, ანუ ღმერთზე უსრული
არსება? როგორც უკვე ვთქვით, მიზეზი სულ მცირე იმდენ რეალობას უნდა შეიცავდეს,
რამდენსაც შედეგი, შესაბამისად, ვინც შემქმნა უნდა არსებობდეს (როგორც მე) და უნდა
შეიცავდეს თავის თავში იმ სრულყოფილებას, რასაც მე ღმერთს მივაწერ (ჩემი ცოდნა ხომ
შესაძლებელია ძალიან შორს წავიდეს, ყველა ადამიანის ცოდნაზე შორს, შესაბამისად, ჩემი
შემქმნელი ყველა იმ ცოდნას, რაც მე მაქვს პოტენციაში, უკვე უნდა ფლობდეს აქტუალობაში).
ახლა ვიკითხოთ: ეს მიზეზიც (შემქმნელი) საკუთარი თავისგან იღებს არსებობას, თუ სხვა
სუბსტანციისგან? თუ თავისი თავიდან იღებს არსებობას, მაშინ ღმერთია, რადგან მასშია ყველა
სრულყოფილება, ხოლო თუ სხვა რამემ შემქმნა, მაშინ ის რამ შექმნა? ისიც რაღაცამ და ასე რომ
გავყვეთ, ბოლოს მაინც ღმერთის იდეამდე მივალთ. ცხადია, შეუძლებელია, ეს დაუსრულებლად
გაგრძელდეს, თუ საქმე არ ეხება იმას, რამაც ოდესღაც წარმომშვა, არამედ იმას, რაც ახლა ჩემს
შენარჩუნებას ახერხებს.

შეუძლებელია, რომ ჩემს წარმოშობაში მონაწილეობდა მრავალი ცალკეული მიზეზი,

რომელთაგანაც ერთმა შექმნა იდეა ერთ სრულყოფილებაზე, მეორემ - მეორე, მესამემ - მესამე...
ამ სრულყოფილებებს კი მე ღმერთს მივაწერ. გამოდის, რომ იარსებებდა ბევრი სრულყოფილება
სამყაროში და არა რამე ერთში, რომელსაც ღმერთს ვუწოდებთ, მაგრამ სწორედ უმთავრესი
სრულყოფილება არის მთლიანობა ამ სრულყოფილებების. ბუნებრივია, რომ ამ
სრულყიფილებათა ერთიანობის იდეას ჩემში ვერ დაამკვიდრებდა რამე სხვა ისეთი მიზეზი,
რომელიც უძლური იქნებოდა ჩემთვის შთაეგონებინა ყველა სხვა სრულყოფილებათა იდეა. ამას
ვერ იზამდა, რადგან მე ვერ მოვიაზრებდი ყველა სრულყოფილებას გაერთიანებულს ერთში და
არ მეცოდინებოდა რანი არიან დანარჩენი სრულყოფილებანი (იმ შემთხვევაში, თუ მე გამაჩენდა
ისეთი რამ, რაც მხოლოდ ერთ სრულყოფილებას წარმოადგენს).

რაც შეეხება მშობლებს, თუ დავუშვებთ, რომ მართალია ყველაფერი, რასაც მე ადრე ვფიქრობდი
მათ შესახებ (ანუ მათ გამაჩინეს), მაინც უდავოა ის, რომ ისინი ვერ ახერხებენ ჩემი არსებობის
შენარჩუნებას და არ არიან ჩემი წარმოშობის ნამდვილი მიზეზი, რადგან მე ვარ მოაზროვნე
არსება. მშობლებმა უბრალოდ ხელი შეუწყვეს ჩემ დაბადებას და ერთგვარი განწყობილებები
შეიტანეს იმ მატერიაში, რომელშიაც მე აქამდე მეგონა, რომ ჩემი მე ე.ი. ჩემი გონება იყო
გამოკეტილი. მხოლოდ იმიტომ რომ მე ვარსებობ და ჩემში არსებობს იდეები სრულყოფილების
შესახებ, მხოლოდ ამიტომ არსებობს ღმერთი.
ისღა დამრჩა განსახილველი, თუ როგორ შევიძინე ღმერთის იდეა. იგი არ გამჩენია
გრძნობებიდან და წარმოდგენის სახით, როგორც ჩვეულებრივ ხდება ხოლმე გრძნობადი
იდეების შემთხვევაში (ანუ გარედან არ მიმიღია). არც ჩემგან შექმნილა, რადგან მე არ შემიძლია
ამ იდეას რამე მივუმატო ან მოვაკლო (ანუ ჩემზე არაა დამოკიდებული), მაშასადამე, რჩება ის,
რომ ეს იდეა თანდაყოლილია, ისევე როგორც თანდაყოლილია იდეა საკუთარ თავზე.

არ არის გასაკვირი, რომ ღმერთმა შექმნისას ჩემში ჩადო იდეა, როგორც ხელოსანი ამოტვიფრავს
ხოლმე თავის ხელწერას შექმნილზე. არაა აუცილებელი, რომ ეს იყოს განმასხვავებელი ნიშანი.
მაგრამ იქიდან გამომდინარე, რომ ღმერთმა შემქმნა თავის ხატად და მსგავსად, მე ვწვდები ამ
მსგავსება, რომელიც მოცემულია ღმერთის იდეაში და ვწვდები იმავე უნარით, რომლითაც
შევიცნობ საკუთარ თავს (აზროვნებით). ე.ი. როდესაც ვაზროვნებ, მე არა მხოლოდ ვხვდები,
რომ არასრულყოფილი ვარ და ვინმეზე დამოკიდებული, არამედ ვხვდები იმასაც, რომ ვისზეც
ვარ დამოკიდებული, ის თავის თავში ატარებს ყველაფერს ჩემთვის საცნებოს
(ყოვლისმცოდნეობა, ყოვლისშემძლეობა (რასთან მიახლოებაც პოტენციურად შემიძლია))
ოღონდ არა პოტენციურად, არამედ აქტუალურად. მთელი ძალა ამ არგუმენტის არის ის, რომ
შეუძლებელია მე ვიყო ისეთივე ბუნებისა, როგორიც არის ღმერთი, ე.ი. შეუძლებელია ჩემში
იყოს ღმერთის იდეა, ღმერთი რომ არ არსებობდეს.

ამიტომ ღმერთი შეუძლებელია იყოს მატყუარა, რადგან ყოველგვარი თაღლითობა და სიცრუე

ნაკლზე მიუთითებს, ის კი უნაკლოა. ამას მეუბნება ბუნებრივი სინათლე.