Апсолутни екстреми

Апсолутни екстреми

• Да го разгледаме графикот на функцијата f како планински релјеф.

• Тогаш локалните максимуми и минимуми се всушност висините на
врвовите на ридовите и длабочината на подножјата на долините, т.е.
највисоките и најниските точки во нивната непосредна околина.
• Во овој дел, ќе ги определиме највисоките, т.е. најниските точки на
целиот планински релјеф.
• Во математички термини, тоа се најмалата и најголема вредност на
функцијата на целиот интервал.
 Апсолутни екстреми

Дефиниција 1. Нека интервалот I  Df и нека x0  I.

i) За функцијата f велиме дека има апсолутен (глобален) максимум
на I во точката x0, ако f(x0)  f(x), за секој x  I.
ii) За функцијата f велиме дека има апсолутен (глобален) минимум
на I во точката x0, ако f(x0)  f(x), за секој x  I.
iii) Апсолутните минимуми и апсолутните максимуми во x0 со едно
име се нарекуваат апсолутни екстреми во таа точка.
 Апсолутни екстреми

f има апсолутен минимум, f нема апсолутни f има апсолутен

но не и апсолутен екстреми на (, +) минимум и апсолутен
максимум на (, +) максимум на (, +)

f има апсолутен
f нема апсолутни минимум и апсолутен
екстреми на (a, b) максимум на [a, b]
 Теорема за екстремни вредности
• Првите четири графика од претходниот слајд покажуваат дека
непрекината функција може, но не мора, да има апсолутен екстрем на
бесконечен или конечен и отворен интервал.
• Но, следната теорема покажува дека непрекината функција мора да ги
има и двата апсолутни екстрема на секој конечен и затворен интервал.

Теорема 1 (теорема за екстремни вредности). Ако f е непрекината

функција на затворен и конечен интервал [a,b], тогаш f има и
апсолутен максимум и апсолутен минимум на [a,b].
 Теорема за екстремни вредности
Условите во Теоремата за екстремни
вредности се неопходни, т.е. ако Пример 1. f(x) има
интервалот не е затворен или е прекин на [1,1] во
бесконечен или f не е непрекината на точката x = 0 и f нема
тој интервал, тогаш f не мора да има апсолутни екстреми на
апсолутни екстреми на тој интервал. [1,1].

Пример 2. Пример 3. Пример 4.

Нека f(x) = 2x+1, x  [0,3]. Нека f(x) = 2x+1, x  (0,3]. Нека f(x)=x2, x  [0,+∞).
f има апсолутен максимум 7 f има апсолутен максимум 7 f има апсолутен минимум 0
во x=3, f има апсолутен во x=3, f нема апсолутен во x=0, f нема апсолутен
минимум 1 во x=0. минимум. максимум.
 Теорема за екстремни вредности
• Теоремата за екстремни вредности е пример за теорема која
математичарите ја нарекуваат егзистенцијална теорема. Таквите
теореми даваат одредени услови при кои некои објекти постојат. Во
случајот, тоа се апсолутните екстреми.
• Но, знаењето дека објектот постои и неговото наоѓање се две
различни работи. Затоа, сега ќе воведеме методи кои ќе определуваат
во кои точки се јавуваат апсолутните екстреми при услови од
Теоремата за екстремни вредности.
• Ако f e непрекината на затворен и конечен интервал [a, b], тогаш
апсолутните екстреми на f се појавуваат или во крајните точки на
интервалот или внатре во отворениот интервал (a, b). Ако апсолутните
екстреми се јавуваат внатре во отворениот интервал, тогаш следната
теорема покажува дека тие се јавуваат во критичните точки.
Теорема 2. Ако f има апсолутен екстрем на отворен интервал (a,b),
тогаш тој мора да се појави во критична точка.

Теорема 2 важи исто така за

бесконечен отворен интервал, т.е.
интервал од облик (, + ), (а, + )
или (, b).
 Теорема за екстремни вредности
Теорема 2. Ако f има апсолутен екстрем на отворен интервал (a,b),
тогаш тој мора да се појави во критична точка.

Доказ. Ако f има апсолутен максимум на (a, b) во x0, тогаш f(x0) е исто
така и локален максимум на f. Имено, ако f(x0) е најголемата вредност
на f на (a, b), тогаш сигурно дека f(x0) е најголемата вредност на f во
непосредна околина на x0. Оттука, x0 е критична точка на f.
Слично се покажува и за апсолутен минимум.

Апсолутниот максимум
Апсолутниот максимум Апсолутниот максимум
на f се јавува во една од
на f се јавува во критична на f се јавува во критична
крајните точки на
точка од (a,b), која е точка од (a,b), каде f не е
интервалот [a,b]
стационарна (a,b) диференцијабилна
 Алгоритам за наоѓање на апсолутни екстреми на
непрекината функција f на затворен и конечен интервал [a, b]

Алгоритам за наоѓање на апсолутни екстреми на непрекината

функција f на затворен и конечен интервал [a, b]

Чекор 1. Се определуваат критичните точки на f на отворениот

интервал (a,b).

Чекор 2. Се пресметуваат вредностите на f во критичните точки и во

крајните точки a и b.

Чекор 3. Најголемата од вредностите пресметани во Чекор 2 е

апсолутен максимум на f на [a,b], а најмалата вредност е апсолутен
минимум.
Пример 1. Да се најдат апсолутниот максимум и апсолутниот минимум на
функцијата
f(x) = 2x3  15x2 + 36x
на интервалот [1,5] и да се определи во кои точки се јавуваат.
Решение. Бидејќи f е непрекината и диференцијабилна насекаде, апсолутните
екстреми ќе се појават или во крајните точки на интервалот [1,5] или во
стационарните точки од (1,5), т.е. точките во кои f ′(x) = 0.
f ′(x) = 6x2  30x + 36.
Равенката f ′(x) = 0 може да се запише како
6x2  30x + 36 = 6(x2  5x + 6) = 6(x  2)(x  3) = 0.
Оттука, стационарни точки се x = 2 и x = 3.
Ако ги пресметаме вредностите на f во крајните точки на интервалот и во x = 2 и
x = 3, се добива:
f(1) = 2(1)3  15(1)2 + 36(1) = 23
f(2) = 2(2)3  15(2)2 + 36(2) = 28
f(3) = 2(3)3  15(3)2 + 36(3) = 27
f(5) = 2(5)3  15(5)2 + 36(5) = 55

Од претходното заклучуваме дека апсолутен минимум на f на [1,5] е 23 и

тој се појавува во x = 1, а апсолутен максимум на f на [1,5] е 55 и тој се
појавува во x = 5. Тоа може да се заклучи и од графикот.
Пример 2. Да се најдат апсолутниот максимум и апсолутниот минимум
на функцијата
f(x) = 6x4/3 − 3x1/3
на интервалот [−1,1] и да се определи во кои точки се јавуваат.

Решение. Да воочиме дека f е непрекината насекаде, па затоа условите

од теоремата за екстремни вредности гарантираат дека f има апсолутен
максимум и апсолутен минимум на [−1,1]. Со диференцирање на f се
добива:
8x 1
f ( x)  8 x1/ 3  x 2 / 3  x 2 / 3 (8 x  1)  2 / 3 .
x

Оттука, f ′(x) = 0 за x = 1/8 и f ′(x) не е дефинирано за x = 0. Во табелата

се дадени вредностите на f во критичните точки и во крајните точки на
интервалот. Заклучуваме дека апсолутен минимум на f е −9/8 и се
појавува во точката x = 1/8, а апсолутениот максимум е 9 и се појавува во
x = −1.
Апсолутни екстреми на бесконечни интервали
Како што воочивме претходно, непрекината функција може, но не мора да
има апсолутни екстреми на бесконечен интервал. Меѓутоа, одредени
заклучоци околу постоење на апсолутни екстреми на непрекината
функција f на (, +) може да се изведат од однесувањето на функцијата
f(x), кога x  и x +.

lim f ( x)   lim f ( x)   lim f ( x)   lim f ( x)  

x  x  x  x 

Лимеси lim f ( x)   lim f ( x)   lim f ( x)   lim f ( x)  

x  x  x  x 

f има апсолутен f има апсолутен

Заклучоци минимум, но максимум, но f нема f нема
ако f е нема апсолутен нема апсолутен апсолутни апсолутни
непрекината максимум на минимум на екстреми на екстреми на
насекаде (, +) (, +) (, +) (, +)

График
Пример 3. Да се определи дали
p(x) = 3x4 + 4x3
има апсолутни екстреми? Ако има, да се определи во кои точки се јавуваат.

Решение. Бидејќи p(x) има парен степен и водечкиот коефициент е позитивен

p(x)  +, кога x  . Според претходното, функцијата има апсолутен
минимум, но нема апсолутен максимум.
Според Теорема 2 (пременета на интервал (–, + )), апсолутниот екстрем мора
да се јави во критична точка.
Бидејќи p e полиномна функција, таа е диференцијабилна насекаде, па сите
критични точки се добиваат како решенија на равенката p ′(x) = 0.
Таа равенка е
12x3 +12x2 = 12x2 (x + 1) = 0
и нејзините решенија се x = 0 и x = –1.
Ја пресметуваме вредноста на p во критичните точки:
p(0) = 0 и p(–1) = –1.
Заклучуваме дека p има апсолутен минимум –1 во x = –1.
Апсолутни екстреми на конечни отворени интервали
Како што воочивме претходно, непрекината функција може, но не мора да
има апсолутни екстреми на отворен интервал. Меѓутоа, одредени
заклучоци околу постоење на апсолутни екстреми на непрекината
функција f на конечен отворен интервал (а, b) може да се изведат од
однесувањето на функцијата f(x), кога x a+ и x b.

lim f ( x)   lim f ( x)   lim f ( x)   lim f ( x)  

xa xa xa xa
Лимеси lim f ( x)   lim f ( x)   lim f ( x)   lim f ( x)  
x b  x b  x b  x b 

f има апсолутен f има апсолутен

Заклучоци минимум, но максимум, но f нема f нема
ако f е нема апсолутен нема апсолутен апсолутни апсолутни
непрекината максимум на минимум на екстреми на екстреми на
на (a, b) (a, b) (a, b) (a, b) (a, b)

График
Пример 4. Да се определи дали
1
f ( x) 
x2  x
има апсолутни екстреми на интервалот (0,1)? Ако има, да се определи во кои
точки се јавуваат.

Решение. Бидејќи f e непрекината на (0,1) и

1 1
lim f ( x)  lim 2  lim  
x 0 x 0 x  x x  0 x ( x  1)

1 1
lim f ( x)  lim  lim  
x 1 x  x x 1 x ( x  1)
2
x 1

функцијата има апсолутен максимум, но нема апсолутен минимум на интервалот

(0,1). Според Теорема 2, апсолутниот максимум мора да се случи во критична
точка на f на интервалот (0,1). Имаме
2x 1
f ( x)   2 ,
( x  x) 2

па равенката f ′(x) = 0 има само едно решение x = 1/2. Од друга страна, f не е

диференцијабилна во x = 0 и x = 1, но тие две точки не се ниту во доменот на
функцијата, ниту во интервалот (0,1). Така, f има апсолутен максимум во x = 1/2
и тој изнесува
1 1
f    4.
 2  (1/ 2)  1/ 2
2
 Апсолутни екстреми на функции со еден
локален екстрем
• Ако една непрекината функција има само еден локален екстрем на конечен
или бесконечен интервал, тогаш локалниот екстрем мора да биде и
апсолутен екстрем.
• За да разбереме зошто се случува тоа, да претпоставиме дека f има локален
максимум во точката x0 на даден интервал I.
• Ако f(x0) не е апсолутен максимум на f на I, тогаш графикот на f мора од
опаѓање да помине во растење за да ја надмине вредноста f(x0).

• Меѓутоа, во точката каде ќе

помине од опаѓање во растење
ќе се појави уште еден локален
екстрем, а тоа е спротивно со
претпоставката дека f има само
еден локален екстрем на I.
• Оттука, f(x0) мора да биде
апсолутен максимум на f на I.
 Апсолутни екстреми на функции со еден
локален екстрем
Претходната идеја е содржана во следната теорема која ќе ја дадеме без
доказ.

Теорема 3. Нека f е непрекината функција и има точно еден локален

екстрем на интервал I во точката x0.
i) Ако f има локален максимум во x0, тогаш f(x0) е апсолутен максимум
на f на I.
ii) Ако f има локален минимум во x0, тогаш f(x0) е апсолутен минимум
на f на I.
Пример 5. Да се најдат апсолутните екстреми (ако постојат) на
функцијата
f ( x )  e ( x 3 x )
3 2

на интервалот (0,+).

Решение. Имаме
lim ( x3 3 x 2 ) lim x3
( x3  3 x 2 )
lim f ( x)  lim e e x
e x
 .
x  x 
па функцијата нема апсолутен максимум на интервалот (0,+). Но,
непрекинатоста на f и фактот дека лимесот
( x3  3 x 2 )
lim f ( x)  lim e 1
x  0 x 0
е конечен, дава можност за постоење на апсолутен минимум на f на
(0,+). Ако постои, тој се јавува во критична точка. Првиот извод на f е
f ( x)  e( x 3 x 2 )
(3x  6 x)  3x( x  2)e ( x3 3 x 2 )
3
2
.
Оттука, f ′(x) = 0, ако x = 0 и x = 2. Овие точки се единствени критични
точки на f.
Пример 5: продолжение.
Од критичните точки само x = 2 е во интервалот (0,+). Треба да се
провери дали во оваа точка, f има локален минимум. Ако има, тоа е
точката во која (според Теорема 3 ii)) се појавува апсолутниот минимум.

За таа цел, го наоѓаме вториот извод на f:

f ( x)  e( x 3 x 2 )
(3 x 2  6 x) 2  e( x 3 x 2 )
(6 x  6)  e( x 3 x 2 )
[(3 x 2  6 x) 2  6 x  6].
3 3 3

Сега,
f (2)  e 4 [0  6]  0,

па f има локален минимум во x = 2.

Значи, f има апсолутен минимум во x = 2 и тој е f(2) =e4  0.0183.
 Теорема на Рол. Теорема за средна вредност
Во овој дел, ќе ја разгледаме теоремата за средна вредност која има многу
значајна практична примена. Најпрво, ќе започнеме со специјалниот случај
на теоремата за средна вредност, познат како Теорема на Рол, во чест на
математичарот Michel Roll.

Теорема 1 (Рол). Нека f e непрекината на затворениот интервал [a, b] и

диференцијабилна на отворениот интервал (a, b). Ако
f(a) = f(b)
тогаш постои барем една точка c во интервалот (a, b) така што f ′(c) = 0.
 Доказ на Теорема на Рол
Доказ. Ќе го поделиме доказот во три дела: случај кога f(x) = f(a) (= f(b))
за сите x  (a, b), случај кога f(x) > f(a) (= f(b)) во некоја точка од (a, b) и
случај кога f(x) < f(a) (= f(b)) во некоја точка од (a, b).
• Случај 1. Ако f(x) е константна функција на (a, b), т.е. f(x) = f(a) (=
f(b)) за сите x  (a, b) тогаш f ′(c) = 0 за секоја точка c  (a, b).
• Случај 2. Нека f(x) > f(a) (= f(b)) во некоја точка од (a, b).
– Бидејќи f е непрекината на [a, b], од Теоремата за екстремни вредности
следува дека f има апсолутен максимум на [a, b].
– Апсолутниот максимум не може да се случи во крајните точки на [a, b]
бидејќи претпоставивме дека f(a) = f(b) и дека f(x) > f(a) во некоја точка од
(a, b).
– Така, апсолутниот максимум се појавува во некоја точка c  (a, b).
– Од Теорема 2 од претходниот дел, следува дека c е критична точка на f , а
бидејќи f е диференцијабилна на (a, b), таа критична точка мора да биде
стационарна точка, т.е. f ′(c) = 0.
• Случај 3 Нека f(x) < f(a) (= f(b)) во некоја точка од (a, b). Доказот е
многу сличен како тој во Случај 2, па затоа тука ќе го изоставиме.
 Интерпретација на Теорема на Рол
• Теоремата на Рол повлекува дека во некоја точка (c, f(c)) од графикот
на f, наклонот на тангентата l1 е 0, т.е. таа е хоризонтална права
(сликата подолу).
• Но, секантата l низ точките (a, f(a)) и (b, f(b)) е исто така
хоризонтална, затоа што f(a) = f(b).
• Така, правите l и l1 се паралелни.
 Дали тврдењето важи ако f(a)  f(b)?
• Теоремата на Рол важи во случај кога f(a) = f(b).
• Се поставува прашање дали и при кои услови ако f(a)  f(b), ќе постои
точка c  (a, b), така што тангентата l1 на графикот на f во (c, f(c)) ќе
биде паралелна со секантата l низ точките (a, f(a)) и (b, f(b)).
• Коефициентот на правец на тангентата l1 на графикот на f во (c, f(c)) е
f ′(c), а коефициентот на правец на секантата l низ точките (a, f(a)) и
(b, f(b)) е
f (b)  f (a )
.
ba
• Правите l и l1 ќе бидат паралелни акко нивните коефициенти на
правец се еднакви, т.е.
f (b)  f (a )
f (c)  .
ba
 Теорема за средна вредност
Теорема 2 (Tеорема за средна вредност). Нека f e непрекината на
затворениот интервал [a, b] и диференцијабилна на отворениот
интервал (a, b). Тогаш постои барем една точка c во интервалот (a, b)
така што
f (b)  f (a )
f (c)  . (1)
ba

Мотивација за доказ на теоремата.

Сликата сугерира дека (1) ќе важи
(тангентата ќе биде паралелна со
секантата) во онаа точка c, во која
вертикалното растојание помеѓу кривата и
секантата е максимално. Затоа во доказот
на Теоремата за средна вредност е логично
да се почне од формулата за вертикалното
растојание v(x) помеѓу кривата y = f(x) и
секантата низ (a, f(a)) и (b, f(b)).
 Доказ на Теоремата за средна вредност
Доказ. Секантата низ (a, f(a)) и (b, f(b)) има равенка

f (b)  f (a )
y  f (a )  ( x  a ),
ba
или еквивалентно,
f (b)  f (a )
y  f (a )  ( x  a ).
ba
Вертикалното растојание v(x) помеѓу кривата y = f(x) и секантата ќе биде
определено со:
 f (b)  f (a ) 
v( x)  f ( x)   f (a)  ( x  a)  . (2)
 ba 
Функцијата v(x) се добива со линеарна комбинација на f(x) и на x – a и
некои константи. Од условите на теоремата, f e непрекината на
затворениот интервал [a, b] и диференцијабилна на отворениот интервал
(a, b), а x – a е непрекината и диференцијабилна насекаде. Затоа, и v е
непрекината на затворениот интервал [a, b] и диференцијабилна на
отворениот интервал (a, b) и притоа,
v(a) = 0 и v(b) = 0.
 Доказ на Теоремата за средна вредност
Доказ (продолжение). Според претходното v(x) ги исполнува условите
од Теорема на Рол, па според тоа постои c  (a, b) така што v′(c) = 0.
Со диференцирање на равенството (2) се добива:
f (b)  f (a )
v( x)  f ( x)  ,
ba
па
f (b)  f (a )
v(c)  f (c)  .
ba

Бидејќи v′(c) = 0, добиваме дека

f (b)  f (a )
f (c)  .
ba
Пример 1. Да се покаже дека функцијата f(x) = (1/4)x3 + 1 ги задоволува
условите од Теорема за средна вредност над интервалот [0, 2] и да се
најдат вредностите c  (0, 2), во кои тангентата на графикот на f е
паралелна со секантата низ точките (0, f(0)) и (2, f(2)).

Решение. Функцијата f е полиномна функција, па таа е непрекината и

диференцијабилна насекаде. Оттука, таа ќе биде непрекината на [0, 2] и
диференцијабилна на (0, 2), па условите од Теорема за средна вредност
се задоволени за a = 0 и b = 2. Сега,
f(a) = f(0) = 1 f(b) = f(2) = 3
3x 2 3c 2
f ( x)  f (c) 
4 4
па равенството (1) добива облик
3c 2 3  1
 или 3c 2  4.
4 20
2
Решенија на оваа равенка се c = ± ≈ ±1.15 . Меѓутоа, само
3
позитивното решение припаѓа во интервалот (0, 2), и тоа е бараната
вредност за c.
 Последици од Теорема за средна вредност

Теоремата за средна вредност е почетна точка за многу значајни

резултати во калкулус. Тука ќе ја искористиме за да ја покажеме
Теорема 1 од делот за интервали на растење и опаѓање.

Теорема 3. Нека f е непрекината функција на затворениот интервал

[a,b] и диференцијабилна на отворениот интервал (a,b).
i) Ако f ′(x) > 0 за сите x  (a,b), тогаш f е растечка на [a,b];
ii) Ако f ′(x) < 0 за сите x  (a,b), тогаш f е опаѓачка на [a,b];
iii) Ако f ′(x) = 0 за сите x  (a,b), тогаш f е константна на [a,b].
 Доказ на Теорема 3
Доказ. Нека x1, x2  [a,b], такви што x1 < x2, т.е. x2 – x1 > 0. Условите од
теоремата за средна вредност се исполнети за целиот интервал [a,b], па
оттука и за [x1,x2], бидејќи [x1,x2]  [a,b]. Оттука, ќе постои точка c 
(x1,x2), така што
f ( x2 )  f ( x1 )
f (c)  ,
x2  x1
или еквивалентно,
f ( x2 )  f ( x1 )  f (c)( x2  x1 ).

i) Ако f ′(x) > 0 за сите x  (a,b), тогаш од c  (x1,x2)  (a,b), следува дека
и f ′(c) > 0. Значи, десната страна на равенството е позитивна, па мора
позитивна да биде и левата страна. Оттука,
f(x2) – f(x1) > 0, т.е. f(x1) < f(x2).
Тоа значи дека f е растечка на [a,b].
 Доказ на Теорема 3
Доказ (продолжение).
ii) Ако f ′(x) < 0 за сите x  (a,b), тогаш од c  (x1,x2)  (a,b), следува дека
и f ′(c) < 0. Значи, десната страна на равенството е негативна, па мора
негативна да биде и левата страна. Оттука,
f(x2) – f(x1) < 0, т.е. f(x1) > f(x2).
Тоа значи дека f е опаѓачка на [a,b].

iii) Ако f ′(x) = 0 за сите x  (a,b), тогаш од c  (x1,x2)  (a,b), следува дека
и f ′(c) = 0. Значи, десната страна на равенството е нула, па мора нула да
биде и левата страна. Оттука,
f(x2) – f(x1) = 0, т.е. f(x1) = f(x2).
Тоа значи дека f е константна на [a,b].
 Последици од Теорема за средна вредност
Теорема 4. Нека f и g се диференцијабилни на интервал I и нека
f ′(x) = g′(x) за секој x  I. Тогаш функциите f и g се разликуваат за
константа, т.е. постои константа k, така што
f(x) = g(x) + k,
за секој x  I.

Доказ. Нека h(x) = f(x) – g(x), за x  I. Функцијата h е диференцијабилна

на I како разлика на две диференцијабилни функции, но исто така и
непрекината на I (секоја диференцијабилна функција е непрекината).
Притоа,
h′(x) = f ′(x) – g′(x) = 0, x  I.
Според, Теорема 3 iii), h е константна функција на I, т.е. постои константа
k така што h(x) = k, за x  I. Оттука,
f(x) – g(x) = k, за x  I,
т.е.
f(x) = g(x) + k, за x  I.
 Толкување на Теорема 4

Геометриското толкување на Теорема 4 е следното: Ако изводите на f и на

g се еднакви на даден интервал I, тогаш на тој интервал нивните графици
може да се добијат еден од друг со вертикална транслација.