Олимписка школа Александар

Блажевски-Цане

Конечни полиња и полиноми над конечни полиња

Подготовки за БМО 2023
Анастасиjа Траjанова
28. и 29. април 2023

1 Прв ден

1.1 Дефиниции, примери и основни особини на полиња

Пред да jа воведеме дефинициjата за Поле потребно е да знаеме што е Група.

Дефинициjа. Група е алгебарска структура (G, ·), сочинета од непразно множесто G, на кое му
се придружува бинарна операциjа · коjа ги задоволува следните особини:

□ Множеството G е затворено во однос на операциjата · т.е. за сите x, y ∈ G важи x · y ∈ G.

□ Операциjата е асоциjативна т.е. за сите x, y, z ∈ G важи x · (y · z) = (x · y) · z.

□ G содржи неутрален елемент т.е. постои e ∈ G таков што за сите x ∈ G важи x · e = e · x = x.

□ Секоj елемент во G има своj инвезр во однос на операциjата т.е. за секое x ∈ G постои
x−1 ∈ G така што важи x · x−1 = x−1 · x = e.

Забелешка. Групата (G, ·) jа нарекуваме Абелова група доколку операциjата · е комутативна.

Дефинициjа. Поле е алгебарска структура (F, +, ·, 0, 1) коjа ги задоволува следните особини:

□ (F, +, 1) е Абелова група.

□ (F \{0}, ·, 1) е Абелова група.

 □ 0 ̸= 1.

□ Операциjата · е дистрибутивна во однос на + т.е. за сите x, y, z ∈ F важи a·(b+c) = a·b+a·c.

Уверете се дека множеството на рационални броеви Q, како и множеството на реални и комплек-

сни броеви, R и C, се навистина полиња со вообичаените операции.
Забелешка 1. Доколку се исклучи потребата oд постоење на мултипликативен инверз за секоj
ненула елемент од F , како и комутативноста на мултипликативната операциjа и постоењето на не-
утрален елемент за мултипликативната операциjа, структурата опишана погоре се нарекува Прстен
и се обележува со (R, +, ·), на англ. Ring, додека ознаката F доаѓа од англ. термин за поле Field.

Забелешка 2. Доколку само се исклучи потребата oд постоење на мултипликативен инверз за секоj

ненула елемент од F , структурата опишана погоре се нарекува комутативен прстен со единица и
се обележува со (R, +, ·, 1).

Пример. Нека p е прост броj и Fp = {0, 1, 2, . . . p − 1} e множеството на сите остатоци по модул

p, каде +p и ·p се операции дефинирани на следниот начин: За секои x, y ∈ Fp ,

x+y
x +p y = x + y − ⌊ ⌋·p
p
x·y
x ·p y = x · y − ⌊ ⌋·p
p
Лесно се проверува дека (Fp , +p , ·p , 0, 1) е поле. За разлика од полето на рационални броеви на
пример, ова поле е конечно и има точно p елементи.

Дефинициjа. Нека (R, +, ·) е комутативен прстен. За ненула елементот x велиме дека e делител
на 0 ако постои ненула елемент y така што важи x · y = 0.

Дефинициjа. Интегрален домен е секоj комутативен прстен со единица, (R, +, ·, 1) коj нема де-
лители на 0.
Секое поле е интегрален домен! Нека F е поле и нека x, y ∈ F \{0} такви што x · y = 0. Тогаш
x−1 · x · y = 0 =⇒ y = 0, што не е можно! Па F нема делители на 0 па е интегрален домен.
Но на пример Z е интегрален домен коj не е поле! Увери се дека Z4 е комутативен прстен со
единица коj не е интегрален домен.

Дефинициjа. Нека (R, +, ·) е интегрален домен. На R × R\{0} jа дефинираме релациjата ∼ на

следниот начин
(a, b) ∼ (x, y) ако и само ако ay = bx

Лесно се проверува дека ∼ е рефлексивна, симетрична и транзитивна релациjа па претставува

релациjа на еквиваленциjа на множеството R × R\{0}. Класата на еквиваленциjа под ∼ коjа го
содржи елементот (a, b) jа обележуваме со [a, b] и е дефинирана како [a, b] := {(x, y) ∈ R × R\{0} :
(x, y) ∼ (a, b)}. Jасно дека на овоj начин се добиваат дисjунктни класи кои сочинуваат партициjа
на множеството R × R\{0}.

2
 ≈ ≈
Нека R = {[a, b] : (a, b) ∈ R × R\{0}} и нека +∼ и ·∼ се операции над R дефинирани со

[a, b] +∼ [c, d] = [ad + bc, bd] и [a, b] ·∼ [c, d] = [ac, bd].

≈
Лесно се проверува дека (R, +∼ , ·∼ , [0, 1], [1, 1]) е поле кое ќе го нарекуваме Количничко поле
од доменот R.

Забелешка. На [a, b] можеме да размислуваме како на дропката ab .

≈
Пример. Q = (Z, +∼ , ·∼ , [0, 1], [1, 1]) е всушност количничко поле од интегралниот домен Z.

Пример. Нека K е поле а K[X] е прстен од сите полиноми над K. Тогаш количничко поле над
K[X] е полето на рационални функции над K кое го означуваме со K(X).

Дефинициjа. Нека (K, +, ·, 0, 1) е поле и ∅ ̸= F ⊆ K. Тогаш за F велиме дека е подполе од K

ако важи:

□ 0, 1 ∈ F

□ За сите x, y ∈ F важи x + y, −x ∈ F

□ За сите x, y ∈ F важи x · y, x−1 ∈ F

Во тоj случаj (F, +|F , ·|F , 0, 1) е поле што е подполе од K и пишуваме F ≤ K или K ≥ F .

Многу често за K размислуваме како на проширување од полето F и го означуваме со K/F ,

читаме K над F .
Забелешка. За K/F можеме да размислуваме како векторски простот над F , со што се овозмо-
жува применување на техники од линеарна алгебра во теориjа на полиња.

Дефинициjа. Нека K/F е проширување на полето F . Степенот на раширување [K : F ] е димен-

зиjата на векторскиот простор K над полето F , односно

[K : F ] = dimF K

Забелешка. Секоj конечно димензионален векторски простор над Q е преброиво множество!

Пример. Бидеjќи R не е преброиво множество имаме дека R/Q е бесконечно проширување на
полето Q, т.е. не постои конечна база коjа го генерира R.

3
Пример. C/R е конечно проширување на полето R. Да забележиме дека секоj комплексен броj
може да се напише како линеарна комбинациjа од 1 и i со коефициенти од R т.е. за секоj z ∈ C
постоjат x, y ∈ R такви што z = x · 1 + y · i. Па {1, i} е база за C над R. Затоа,

[C : R] = 2 < ∞.

Пример. Нека K е произволно поле и K(X) е полето на рационални функции над K. Тогаш
K(X)/K е бесконечно проширување на полето K затоа што K(X) содржи бесконечно линеарно
независно множество {1, X, X 2 , X 3 , . . . }. Затоа,

[K(X) : K] = ∞.

Тврдење. Нека L/K и K/F се конечни проширувања на полиња. Тогаш и L/F е конечно раши-
руваер и важи
[L : F ] = [L : F ] · [K : F ]

Дефинициjа. Нека (F, +, ·, 0, 1) е поле. Jа разгледуваме низата

1, 1 + 1, 1 + 1 + 1, 1 + 1 + 1 + 1, ...

Ако 0 не е член на низата велиме дека char(F ) = 0. Во спротивно, постои наjмал природен броj
n така што важи 1| + 1 + 1{z+ · · · + 1} = 0. Тогаш велиме дека char(F ) = n.
n пати

Пример. char(Q) = char(R) = char(C) = 0, додека пак char(Fp ) = p. Забележуваме дека доколку
полето има карактеристика 0 тогаш има бесконечна кардиналност, но, не важи и обратно! Постоjат
бесконечни полиња кои имаат конечна карактеристика. На пример, полето од сите полиноми над
Fp , во ознака Fp [X] има конечна карактеристика, т.е.

char(Fp [X]) = p.

Тврдење. Ако F е поле и char(F ) > 0 тогаш char(F ) е прост броj.

Доказ. Да претпоставиме спротивно, нека char(F ) = n > 0 и нека n е сложен броj, т.е. постоjат
1 < a, b < n, такви што n = a · b. Знаеме дека 1| + 1 + 1{z+ · · · + 1} = 0 па
n пати

0 = |1 + 1 + 1{z+ · · · + 1} = (1
| + 1 + 1{z+ · · · + 1}) · (1| + 1 + 1{z+ · · · + 1})
n пати a пати b пати
Па бидеjќи F не содржи делители на 0 мора да важи

1| + 1 + 1{z+ · · · + 1} = 0 или 1
| + 1 + 1{z+ · · · + 1} = 0, што е во контрадикциjа со минималноста на
a пати b пати
n. Затоа, n е прост броj!

Последица. Нека F е конечно поле. Jасно char(F ) = p < ∞ за некоj прост броj p. Тогаш,
{0, 1, 1+1, 1+1+1, . . . , 1| + 1 + 1{z+ · · · + 1}} е поле изоморфно со Fp и е подполе од F.
p − 1 пати

4
Па добиваме дека F/Fp е конечно проширување на поле и важи [F : Fp ] = n за некоj природен
броj n, што значи дека секоj елемент од F може да се напише како линеарна комбинациjа од
n-те елементи на базата, со коефициенти од Fp . Такви различни комбинации ги има pn со што
заклучуваме дека |F | = pn .

Прашање. Дали постои конечно поле со 6 елементи? НЕ! Бидеjќи секое конечно поле има карди-
налност pn за некоj прос броj p и природен броj n.

1.2 Мултипликативна група на поле

Дефинициjа. Мултипликативна група на полето F = (F, +, ·, 0, 1) e структурата (F \{0}, ·, 1), коjа

чини група и понатаму ќе jа обележуваме со F × . Оваа структура исто така чини група и во случаj
кога F е интегрален домен!

Тврдење. Нека f (x) е полином над полето F (F [x] е интегрален домен) и нека deg(f ) = n. Ако
f (x) има повеќе од n нули во F тогаш f (x) е нула полином.

Доказ. Тврдењето ќе го покажеме со помош на математичка индукциjа. Кога n = 0 тврдењето е

тривиjално и сочинува база за индукциjата.
Индуктивна Хипотеза: Претпоставуваме дека тврдењето важи за секоj природен броj заклучно со
n.
Индуктивен Чекор: Ќе покажеме дека тврдењето важи за секоj полином со степен n + 1 коj има
барем n + 2 различни нули.
Нека f (x) ∈ F [x] е полином таков што deg(f ) = n + 1 и нека α1 , α2 , . . . , αn+2 се различни нули
од овоj поплином. Тогаш f (x) може да се напише како

f (x) = (x − αn+2 ) · g(x), каде g(x) ∈ F [x] за коj важи deg(g) ≤ n.

Да забележиме дека 0 = f (αi ) = (αi − αn+2 ) · g(αi ) за 1 ≤ i ≤ n + 1 па како е αi − αn+2 ̸= 0 за

1 ≤ i ≤ n + 1, мора да важи g(αi ) = 0 за 1 ≤ i ≤ n + 1 (F [x] е интегрален домен па нема делители
на нула).
Заради ова гледаме дека α1 , α2 , . . . , αn+1 се различни нили за полиномит g(x) коj е од n-ти степен,
па од индуктивната хипотеза мора да важи g(x) = 0 поради што мора и f (x) = 0.

Пример. Претходното тврдење не важи ако F [x] не е интегрален домен. На пример, Z12 [x] не е
интегрален домен. Тогаш, f (x) = x2 + 8 има степен 2 и повеќе од 2 корени: 2, 4, 8, 10. Но, f не е
нула полином!

1.3 Хомоморфизми и аутоморфизми на полиња

Дефинициjа. Нека K и F се полиња. Пресликувањето φ : K → F се нарекува хомоморфизам

ако важи:

□ φ(0K ) = 0F и φ(1K ) = 1F

□ φ(x +K y) = φ(x) +F φ(y) за секои x, y ∈ K

5
 □ φ(x ·K y) = φ(x) ·F φ(y) за секои x, y ∈ K

Терминологиjа.

• Инjективен хомоморфизам се нарекува мономорфизам.

• Сурjективен хомоморфизам се нарекува ендоморфизам.
• Биjективен хомоморфизам се нарекува изоморфизам.
• Биjективен хомоморфизам φ : K → K се нарекува аутоморфизам.

Тврдење. Нека φ : K → F е хомоморфизам. Тогаш φ е инjективевен хомоморфизам - мономор-

физам.
Доказ. Нека x, y ∈ K такви што x ̸= y. Да претпоставиме спротивно дека φ(x) = φ(y). Ако на
двете страни додадеме −φ(y) добиваме φ(x) − φ(y) = 0. Па од особините на φ следи φ(x − y) = 0.
Тогаш
1 = φ((x − y) · (x − y)−1 ) = φ(x − y) · φ((x − y)−1 ) = 0. Контрадикциjа.

Ознака. Ако φ : K → F е изоморфизам, означуваме K ∼ = F . Додатно, множеството на сите

аутоморфизми над полето K го означуваме со Aut(K). Лесно се проверува дека структурата
(Aut(K), ◦) чини група, каде ◦ е композициjа.

Тврдење. Нека F е поле и char(F ) = 0. Тогаш постои мономорфизам f : Q → F .

За Q можеме да размислуваме како на подполе од F т.е. Q ≤ F .

Доказ. Доволно е да покажеме дека постои хомоморфизам f : Q → F бидеjќи на основа на прет-

ходната теорема ако таков постои тоj е инjективен.
Постепено ќе го дефинираме пресликувањето f така да тоа биде хомоморфизам. Прво секако мора
да важи f (0) = 0F и f (1) = 1f . Понатаму, ако n е природен броj, f (n) = 1F + 1F + 1F + · · · + 1F .
| {z }
n пати
За n негативен цел броj дефинираме f (n) = −f (−n) а во случаjот кога m n е рационален броj
ставаме f ( m
n ) = f (m) · f (n −1 ). Вака дефинираното пресликување е навистина бараниот хомомор-

физам.

Тврдење. Нека K и F се две полиња со карактеристика 0 и f : K → F хомоморфизам. Тогаш

f |Q е идентичко пресликување на Q при што Q ≤ K и Q ≤ F .
Доказ. (За вежба!) Доказот е во голема мера сличен на доказот од претходното тврдење.

Последица. Нека K e проширување на полето Q, K/Q и нека f ∈ Aut(K). Тогаш f |Q = idQ .

Специjално, Aut(Q) = {idQ }.

1.4 Алгебарски и трансцедентни елементи - I. дел

Дефинициjа. Нека K/F е проширување на полето F . Елементот α ∈ K e алгебарски над F ако

постои f (x) ∈ F [x] таков што α го анулира f т.е. f (α) = 0.

6
Во спротивно, ако за елементот α ∈ K не постои полином над F коjшто α го анулира, велиме
дека α е трансцедентен над F .
√
Пример. Да забележиме дека 2 ∈ R е алгебарски над Q бидеjќи го анулира полиномот f (x) =
x2 − 2. Слично, i ∈ C е алгебарски над R бидеjќи го анулира полиномот f (x) = x2 + 1, но
истовремено е и алгебарски над Q бидеjќи
√ f (x)√= x2 + 1 е полином со рационални коефициенти.
Со малку пресметки се проверува деак 2 + 3 3 ∈ R е алгебарски над Q бидеjќи го анулира
3

полиномит f (x) = x9 − 15x6 − 87x3 − 125.

Наjпознати примери за трансцедентни броеви над Q се Оjлеровата константа e и броjот π.

Заклучок. Ако е α алгебарски броj над полето F . Тогаш множеството на сите полиноми од F [x]
кои α ги анулира е непразно, па се поставува прашањето коj од сите тие полиноми е наjмал во
одредена смисла. Тоа се обjаснува со следното тврдење.

Тврдење. Нека K/F и α ∈ K така што α е алгебарски над F . Тогаш постои единствен полином
µα,F ∈ F [x] таков да важи

□ µα,F (x) ̸= 0
□ µα,F (a) = 0
□ µα,F (x) е моничен и несводлив над F

Полиномит µα,F се нарекува минимален полином за α над F .

Доказ. Знамеме дека множеството на сите полиноми во F [x] кои α ги анулира е непразно, па
содржи единствен моничен полином со наjмал степен, нека е тоа полиномот µα,F . Ќе покажеме
уште дека µα,F е несводлив над F .
Да претпоставиме спротивно, нека µα,F е сводлив т.е. постоjат полиноми f (x), g(x) ∈ F [x] такви
што
µα,F (x) = f (x) · g(x) при што 1 ≤ deg(f ), deg(g) < deg(µα,F )
Па бидеjќи µα,F е моничен, такви се и f (x) и g(x). Па заради ова добиваме
0 = µα,F (α) = f (α) · g(α) заради што мора да важи f (α) = 0 или g(α) = 0.
Последното не е можно бидеjќи е во контрадикциjа со минималноста на полиномот µα,F . Со ова
заклучуваме дека µα,F е несводлив во F [x].

Поимите алгебарски и трансцедентен елемент имаат значаjна улога при конструкциjа на проши-
рувања на полиња. Нивната улога е обjаснета со следната дефинициjа.

Дефинициjа. Нека K/F е проширување на полето F , и нека a ∈ K. Дефинираме


F [a] = f (a) : f (x) ∈ F [x]
n f (a) o
F (a) = : f (x), g(x) ∈ F [x], g(x) ̸= 0
g(a)

Лесно се проверува дека F (a) е поле и всушност претставува наjмало поле кое го содржи полето F
и елементот a ∈ F . Па на овоj начин конструираме проширување на полето F , F < F (a)/F ≤ K,

7
при што не се исклучува можноста да F (a) = K.
Меѓутоа, F [a] е секако интегрален домен но не мора да биде поле, па се поставува прашањето под
кои услови е F [a] поле. Одговор на ова прашање е даден во наредните две тврдења.

За доказот на наредното тврдење ни е потребна следната дефинициjа.

Дефинициjа. Евклидов домен D е секоj интегрален домен во коj може да се дели со остаток т.е.
ѕа секои a, b ∈ D или

− a = b · q за некое q ∈ D, или

− a = b · q + r за некои q, r ∈ D за кои deg(r) < deg(b) каде r се нарекува остаток.

Забелешка. Функциjата deg во претходната дефинициjа е дефинирана со

deg : D\{0} → R+ ∪ {0}

се нарекува степенска функциjа ако ги задоволува следните особини

(а) deg(a · b) = deg(a) + deg(b)

(б) deg(a) = 0 ако и само ако a има мултипликативен инверз.

Тврдење. Нека K/F е проширување на полето F и нека a ∈ K е алгебарски елемент над F .

Тогаш F [a] е поле.

Доказ. Jасно е дека F [a] е интегрален домен, па се што треба да покажеме е дека секоj ненула
елемент 0 ̸= z ∈ F [a] има мултипликативен инверз. Нека f (x) ∈ F [x] е полином за коj z = f (a),
и нека µa,F (x) е минималниот полином за a над F . Па бидеjќи F [x] е Евклидов домен, постои
наjголем заеднички делител d(x) ∈ F [x] за полиномите f (x) µa,F (x). Од Евклидовиот алгоритам,
постоjат полиноми p(x), q(x) ∈ F [x] такви што

p(x)f (x) + q(x)µa,F (x) = d(x).

Доволно е да покажеме дека d(x) е константен полином т.е. d = d(x) ∈ F \{0} со што ќе важи

p(a)f (a) + q(a)µa,F (a) = d ⇔ p(a)f (a) + 0 = d

Оттука добиваме f (a)−1 = 1

d · p(a) ∈ F [a], со што се покажува дека z ∈ F [a] има мултипликативен
инверз.

Ќе покажеме дека deg(d) = 0. Да претпоставиме спротивно, нека deg(d) ̸= 0. Па бидеjќи d(x)|µa,F (x)
мора да важи deg(d) = deg(µa,F ) па постои ненула константа c ∈ F за коjа важи µa,F (x) = c · d(x).
Па мора да важи 0 = c · f (a), што повлекува z = f (a) = 0, што е контрадикциjа. Со ова доказот
е завршен.

Тврдење. Нека K\F е проширување на поле и нека a ∈ K е трансцедентен елемент над F . Тогаш
F [a] не е поле.

Доказ. Да претпоставиме спротивно, нека F [a] е поле. Тогаш за елементот a ∈ F [a] постои мул-
типликативен инверз, a−1 = f (a) каде f (x) ∈ F [x]. Па имаме, 1 = af (a), односно af (a) − 1 = 0

8
со што се добива дека a го анулира полиномот f (x) − 1 ∈ F [a], што е контрадикциjа со фактот
дека a е трансцедентен над F .

Забелешка. Земаjќи ги во предвид претходните две тврдење, понатаму алгебарските елементи ќе
бидат од наш главен интерес.

Дефинициjа. Нека K/F е проширување на поле. Ќе го нарекуваме алгебарско проширување на поле
ако секоj елемент од K е алгебарски над F .

Забелешка. Секое конечно проширување од полето на рационални броеви Q ќе го нарекуваме

алгебарско броjно поле или само броjно поле. Ваквите полиња претставуваат централни обjекти
во алгебарската теориjа на броеви.

Наредното тврдење е многу корисна карактеризациjа за проширувањето F [a]/F кога a е алгебарски

елемент над F и ќе jа користиме често понатаму.

Тврдење. Нека K/F е проширување на полеи нека a ∈ K е алгебарски елемент над F чиj
минимален полином има степен n ∈ N. Тогаш 1, a, a , a , . . . , a
2 3 n−1 е една база за F [a]/F , што

значи дека F [a]/F е проширување од степен n.

Доказ. Прво ќе покажеме дека множеството 1, a, a2 , a3 , . . . , an−1 е линеарно независно над F , а


потоа ќе покажеме дека е генераторно множество за F [a] над F .

Нека ci inF, 0 ≤ i ≤ n − 1 се произволни коефициенти за кои важи

n−1
X
ci ai = 0
i=0

Сакаме да покажеме дека c0 = c1 , · · · = cn−1 = 0. Да претпоставиме спротивно, нека за некое

i ∈ {0, 1, . . . , n − 1} , ci ̸= 0. Тогаш полиномот
n−1
X
f (x) = ci xi ∈ F [x] e ненула полином со степен наjмногу n − 1 за коj важи f (a) = 0
i=0

Последното е во контрадикциjа со претпоставката дека минималниот полином за a над F е од

степен n.

Сега уште да покажеме дека 1, a, a2 , a3 , . . . , an−1 е генераторно множество за F [a] над F . Нека


z ∈ F [a] е произволен елемент. Тогаш постои p(x) ∈ F [x] таков што z = p(a). Нека µ(x) ∈ F [x] е
минималниот полином за a над F . Па тогаш постоjат q(x), r(x) ∈ F [x] за кои важи

p(x) = q(x)µ(x) + r(x), deg(r) < deg(µ) = n.

Па ако замениме a за x добиваме

z = p(a) = q(a)µ(a) + r(a) = r(a) бидеjќи µ(a) = 0.

Со ова добиваме
P дека r(x) ∈ F [x] е полином со степен наjмногу
Pn−1n − 1, па можеме да го запишеме
како r(x) = n−1 i каде α ∈ F . Затоа, z = r(a) = i па 1, a, a2 , a3 , . . . , an−1 е

α
i=0 i x i α
i=0 i a
генераторно множество за F [a] над F .

9
Тврдење. Секое конечно проширување K/F на поле е алгебарско.

Доказ. Бидеjќи K/F е конечно, [K : F ] = n ∈ N. Нека a ∈ K е произволен елемент. Ќе покажеме

дека a е алгебарски над F т.е. постои f ∈ F [x] така што f (a) = 0.

Ќе претпоставиме дека a ∈ K е ненула елемент, бидеjќи нулата е секако алгебарска над F . Додатно,
ако ak = 1 за некое k ∈ N тогаш a го анулира полиномот xk − 1 ∈ F [x]  па е алгебарски над
F . Заради тоа може да претпоставиме дека елементите на множеството 1, a, a2 , a3 , . . . , an се
различни. Па бидеjќи ги има точно n + 1, а димензиjата на просторот K над F е n, значи дека
постоjат константи αi , 0 ≤ u ≤ n такви што
n
X
αi ai = 0.
i=0
Pn
На тоj начин добиваме полином f (x) = i=0 αi x
i ∈ F [x] таков што f (a) = 0 што и требаше да
се покаже.

Забелешка. Со примена на контрапозициjа на претходнот тврдење се добива дека секое трансце-

дентно проширување на поле е бесконечно. Оттука, останува уште да се одговори на прашањето:
Дали секое алгебарско проширување на поле мора да биде конечно? Во наредното поглавjе ќе
наведеме пример каде ова не важи.

2 Втор ден

2.1 Алгебарски и трансцедентни елементи - II. дел

Потсетник. Нека K/F е проширување на полето F и нека a ∈ K е алгебарски елемент над F .

Тогаш K[a] = f (a) :f ∈ F [x] е поле! Додатно, ако µa,F (x) ∈ F [x] е минимален полином за a и

deg(µa,F ) = n тогаш 1, a, a , a , . . . , a
2 3 n−1 е една база за K[a]/F што значи дека [K[a] : F ] = n,

па како е K[a]/F конечно, тоа е и алгебарско!

Пример. Нека Q е полето од сите алгебарски броеви над Q т.е. сите комплексни броеви кои анули-
раат барем еден полином со рационални коефициенти. Тогаш директно следи дека проширувањето
Q/Q е алгебарско! Ќе покашеме дека е бесконечно.
√
Да забележиме дека за сите n ∈ N, n 2 е алгебарски броj над Q при што µ √ n
n
2,Q (x) = x −
2 е соодветниот минимален полином (моничен е и несводлив над Q[x] заради Аjзенштаjновиот
критериум - ќе биде споменат во понатамошниот текст). Па бидеjќи deg(µ √
n
2,Q ) = n заклучуваме
√ √
дека Q[ 2]/Q е конечно раширување на поле и [Q[ 2 : Q]] = n. Оттука,
n n

√ √
за секое n ∈ N важи [Q[ 2] : Q] = n и додатно Q[ 2] ≤ Q ≤ Q.
n n

√
Заради последното тврдење, Q[ n 2] е подполе од Q заради што добиваме дека Q содржи подполе
од произволно голем степен, па Q е бесконечно!

Забелешка. Нека е K/F е проширување на поле и нека a ∈ K. На ист начин како што се дефинира
K[a] може да дефинираме K[a1 , a2 ] = K[a1 ][a2 ] каде K[a1 , a2 ] ќе биде поле ако и само ако a1 , a2 ∈

10
K се алгебарски над F .
Индуктивно, K[a1 , a2 , . . . , an ] е поле над F ако и само ако a1 , a2 , . . . , an се алгебарски над F и
ваквото поле ќе биде од наш наjголем интерес понатаму.

Дефинициjа. Нека F е поле. Коренско поле за полиномот f (x) ∈ F [x] е проширување K/F од
полето F така да важи:

1. f (x) има линеарна факторизациjа над K т.е. постоjат α1 , α2 , . . . , αn ∈ K и

f (x) = (x − α1 )(x − α2 ) . . . (x − αn )

2. K = F [α1 , α2 , . . . , αn ]

Забелешка. Jасно дека a1 , a2 , . . . , an ∈ K се корени за полиномот f (x) ∈ F [x] па се алгебарски

над F . Затоа F [α1 , α2 , . . . , αn ] е поле!

Забелешка. Следното тврдење гарантира постоење на коренско поле за полиномот f (x) ∈ F [x]
кога f (x) е несводлив во F [x].

Теорема. (Кронекер) Нека F е поле и f (x) ∈ F [x] е несводлив над F . Тогаш постои проширување
K/F на полето F во кое полиномот f (x) има корен.

Забелешка. За полето K добиено во претходната теорема се вели дека настанало од поле-

то F со додавање на корените на несводливиот полином f (x) ∈ F [x] над F . Всушност, K =
F [α1 , α2 , . . . , αn ] ќе биде коренско поле за f (x) ∈ F [x] каде α1 , α2 , . . . , αn се сите корени на f (x).

Пример. f (x) = x2 + 1 ∈ R[x] и f (x) = (x − i)(x + i). Тогаш K = R[i, −i] = R[i] = C е коренско
поле за f (x) = x2 +1 па како е K конечно проширување на полето R важи [R[i] : R] = deg(µi,R ) = 2
каде µi,R е минималниот полином за i над R што е всушност полиномот f (x) = x2 + 1.

2.2 Критериум за несводливост каj полиномските прстени

Дефинициjа Нека D е интегрален домен. Елементот p се нарекува прост ако p ̸= 0, p нема

мултипликативен инверз и, ако p го дели ab за некои a и b во R, тогаш p го дели a или p го дели
b.

Тврдење. (Гаусова лема) Нека R е домен со еднозначна факторизациjа (интегрален домен во коj
секоj ненула елемент може да се напише како призвод на инвертибилни и прости елементи) чие
количничко поле е F . Тогаш f (x) ∈ R[x] е сводлив во R[x] ако и само ако f (x) е сводлив во F [x].

Последица. Полиномот f (x) ∈ Z[x] е сводлив во Z[x] акко е сводлив во Q[x].

Тврдење. (Аjзенштаjнов критериум) Нека R е домен со еднозначна факторизациjа чие колич-

ничко поле е F . Ако за полиномот f (x) = an xn + an−1 xn−1 + · · · + a1 x + a0 ∈ R[x] постои прост
елемент π ∈ R таков што

1. π ∤ an

11
 2. π 2 ∤ a0

3. π | ai за 0 ≤ i < n

тогаш f е несводлив во F [x].

Последица. Ако за полиномот f (x) = an xn + an−1 xn−1 + · · · + a1 x + a0 ∈ Z[x] од степен n постои

прост броj p за коj важи

1. p ∤ an

2. p2 ∤ a0

3. p | ai за 0 ≤ i < n

тогаш тоj полином е несводлив во Q[x].

Задача. Нека F е конечно поле со карактеристика p > 0. Да се докаже дека пресликувањето Φ :

F → F дадено со Φ(x) = xp е еден аутоморфизам на полето F , познат како Фробениусов аутоморфизам.

Решение. Доволно е да покажеме дека Φ е хомоморфизам.

Jасно е дека Φ(0) = 0 и Φ(1) = 1. Да забележиме дека за секои x, y ∈ F важи

Φ(xy) = (xy)p = xp y p = Φ(x)Φ(y).

Потоа од биномната формула имаме (x+y)p = xp + p1 xp−1 y+ p2 xp−2 y 2 +· · ·+ p−1 p

+y при



p−1 p
xy
што биномните коефициенти имаат иста дефинициjа како и во Z после воведување на ознаката
1| + 1 + 1{z+ · · · + 1} = n ∈ F . Па бидеjќи char(F ) = p при ваквата ознака имаме дека n = 0 за сите
n пати
n деливи со p. Исто така,
 
p p!
= е деливо со p за 1 ≤ i < p.
i i!(p − i)!

Оттука следува дека

Φ(x + y) = (x + y)p = xp + y p = Φ(x) + Φ(y)
со што се комплетира доказот дека Φ е хомоморфизам. Па бидеjќи секоj хомоморфизам е инjек-
тивен и |F | < ∞ заклучуваме дека Φ е аутоморфизам.

2.3 Несводливи полиноми во Fp [x]

Во ова поглавjе ќе се занимаваме со несводливи полиноми над конечни полиња Fp при што p е
прост броj. Главна цел ќе биде да се даде формула за броjот на монични несводливи полиноми од
степен d во Fp и овоj броj ќе го означуваме со Np (d).

12
Пример. Броjот на монични несводливи полиноми над Fp од степен 1, во ознака N2 (1) = 2 бидеjќи
единствени такви полиноми се x и x + 1.

Лема. Нека f (x) ∈ Fp [x] е произволен полином и нека r е природен броj. Тогаш
r r
f (x)p = f (xp ).

Доказ. Ако го запишеме полиномот како f (x) = an xn +an−1 xn−1 +· · ·+a1 x+a0 ∈ Fp [x]. Користеjќи
го резултатот од претходната задача имаме
f (x)p = (an xn + an−1 xn−1 + · · · + a1 x + a0 )p
= apn xnp + apn−1 x(n−1)p + · · · + ap1 xp + ap0
= an xnp + an−1 x(n−1)p + · · · + a1 xp + a0 бидеjќи αp = α за α ∈ Fp (Мала Фермаова Теорема)
= f (xp ).
r r
Ако добиениот резултат го примениме r пати ќе го добиеме бараното f (x)p = f (xp ).

Тврдење. Нека π(x) ∈ Fp [x] е несводлив и нека deg(π(x)) = d. Тогаш важи

d
1. π(x) | xp − x
n
2. За n ≥ 0 важи π(x) | xp − x ако и само ако d | n.

Тврдење. Нека n е природен броj. Во Fp [x] важи

n
Y Y
xp − x = π(x),
d|n degπ=d

при што полиномите π(x) во внатрешниот производ од десната страна се монични и несводливи.
n
Забелешка. Претходното тврдење вели дека xp − x е всушност производ на сите монични нес-
водливи полиноми со степен d каде d | n односно, секоj моничен несводлив полином со степен d
n
каде d | n се поjавува точно еднаш во факторизациjата на xp − x.
n
Доказ. Доволно е да покажеме дека секоj моничен несводлив фактор на xp − x не се поjавува
повеќе од еднаш во неговата факторизациjа. Нека π(x) е моничен несводлив полином над Fp коj
n n n
е фактор на xp − x т.е. π(x) | xp − x. Сакаме да покажеме дека xp − x има степен d каде d | n,
n
и дека π(x)2 ∤ xp − x. Првото следува директно на основа на претходната теорема. Сега нека
n
xp − x = π(x) · h(x) за некоj полином h(x) ∈ Fp [x]. На основа на Кронекеровата Теорема знаеме
дека постои проширување на полето Fp во кое π(x) има корен. Нека тоа проширување на поле е
K/Fp и нека α е корен за π(x) т.е. π(α) = 0. Па имаме
n
αp − α = π(α) · h(α) = 0.
Во полиномскиот прстен F [x] тогаш добиваме
n n n n
xp − x = xp − x − 0 = xp − x − (αp − α)
n
= xp − αpn − (x − α)
n
= (x − α)p − (x − α)
n −1
= (x − α)((x − α)p − 1).

13
 n n
Па бидеjќи x − α ∤ (x − α)p −1 − 1 тогаш (x − α)2 ∤ xp − x (⋆).
n
Знаеме дека π(α) = 0 pa x − α | π(x). Оттука, (x − α)2 | π(x)2 . Па ако и π(x)2 | xp − x би важело
n
(x − α)2 | xp − x што е спротивно со (⋆). Па така се добива бараното тврдење.

Пример. Да го разгледаме полиномот x4 − x ∈ Z2 [x]. Да забележиме дека тоj е од облик опишан

во последното тврдење за n = 2, p = 2. Додатно x4 − x = x(x − 1)(x2 + x + 1) па гледаме дека
N2 (1) = 2 и N2 (2) = 1. Навистина ако ги изедначиме степените на полиномите од двете страни
добиваме дека 4 = 1 · N2 (1) + 2 · N2 (2).

Забелешка. Ако ги изедначиме степените на двете страни во

n
Y Y
xp − x = π(x)
d|n degπ=d

добиваме X
pn = dNp (d). (◦)
d|n

Од последната формула се изведува вредноста за Np (d) со примена на наредното тврдење. Целта

е да покажеме дека
1 X n d
Np (n) = · µ( )p .
n d
d|n

Тврдење. (Мебиусова инверзиjа) Нека f : N → N и F : N → N се аритметички функции за кои

важи X
F (n) = f (d).
d|n

Тогаш X n
f (n) = µ( ) · F (d)
d
d|n
каде (
(−1)k ако n = p1 p2 . . . pk е бесквадратен,
µ(n) =
0 инаку.
Забелешка. Ако се примени Мебиусната инверзиjа на (◦) при што F (n) = pn и f (d) = d · Nd (d)
добиваме X n
nNp (n) = µ( )pd
d
d|n
односно
1 X n d
Np (n) = · µ( )p .
n d
d|n

Забелешка. Од предходната теорема можеме да ѕаклучиме дека постои моничен несводлив по-
лином од било коj степен n во Fp [x].

Теорема. За секоj прост броj p и секоj природен броj n постои конечно поле Fpn со pn елементи.

14
2.4 Задачи

Задача 1. Да се покаже дека полиномот f (x) = x4 − 10x2 + 1 е несводлив во Z[x] но е сводлив

во секое Zp [x] каде p е прост.

Решение. Да забележиме дека по модул 2 дадениот полином се факторизира како (x + 1)4 , а по

модул 3 се факторизира како (x2 + 1)2 . Заради ова ќе разгледуваме прости поголеми од 3.
p √ √ √
Да забележиме дека корените на f (x) = x4 − 10x2 + 1 над C се ± 5 ± 2 6 = ±( 3 ± 2). Да
ги разгледаме следните три квадратни фактори на f (x) = x4 − 10x2 + 1 над C
√ √ √ √ √
(x − ( 2 + 3))(x + ( 2 + 3)) = x2 − 5 − 2 6
√ √ √ √ √
(x − ( 2 − 3))(x − ( 2 + 3)) = x2 − 2 2x − 1
√ √ √ √ √
(x − ( 3 − 2))(x − ( 2 + 3)) = x2 − 2 3x + 1

Па бидеjќи барем еден од 2, 3 и 2 · 3 = 6 е квадратен остаток по модул p > 3, добиваме дека барем
еден од квадратните полиноми погоре припаѓа во Zp [x]. Оттука, x4 − 10x2 + 1 е сводлив во Zp [x]
за секоj прост броj p > 3, што и требаше да се покаже.

Задача 2. Нека a ∈ Z+ и нека p е прост делител на a3 − 3a + 1, каде p ̸= 3. Да се докаже дека p

има облик 9k + 1 или 9k − 1.

Решение. Да го разгледаме полиномот f (x) = x2 − ax + 1 ∈ Fp [x] (⋆). Нека t е корен од f (x).

Тогаш или t ∈ Fp [x] или е t алгебарски над Fp . Ако е t алгебарски над Fp важи [Fp [t] : F ] =
2 па Fp [t] = Fp2 . Па гледаме дека и во двата случаjа t ∈ Fp2 .

Понатаму работиме над Fp2 . Тогаш од (⋆) имаме 0 = f (t) = t2 − at + 1 па a = t + 1t . Оттука,

0 = a3 − 3a + 1
1 1
= (t + )3 − 3(t + ) + 1
t 3
3 1
=t + 3 +1
t
Па од последниот резултат имаме дека t6 + t3 + 1 = 0 што повлекува t9 − 1 = 0 т.е. t9 = 1. Па
бидеjќи ord(t) | 9 добиваме ord(t) = 1, 3, 9. Но ако ord(t) = 1 или 3 тогаш t3 + t13 + 1 = 3 = 0
што повлекува p = 3 што не е можно. Затоа мора да важи ord(t) = 9. Па како t ∈ (Fp2 )× и
|Fp2 | = p2 − 1 добиваме ord(t) | p2 − 1 (Лагранжова теорема за групи) т.е. 9 | p2 − 1 што и требаше
да се покаже.

Задача
√ 3. Да се покаже
√ √ дека не постои полином P со целоброjни коефициенти за коj важи
3 3 5
P ( 5 + 25) = 5 + 5.

√ Да претпоставиме спротивно, нека таков полином P постои. Воведуваме смена a =

Решение.
√3
5+ 3 25. Со R(x) ќе го означуваме минималниот полином за a над Z. После кратко манипулирање
и пресметување се добива дека минималниот полином за a над Z е токму R(x) = x3 − 15x + 30
за коj важи R(a) = 0. Тогаш постоjат полиноми A(x), Q(x) ∈ Z[x] такви што
P (x) = R(x) · A(x) + Q(x) каде deg(Q) < deg(R) = 3

15
Оттука,
√
3
5+ 5 = P (a) = R(a) · A(a) + Q(a)
= 0 · A(a) + Q(a)
= Q(a)
√
Па бидеjќи deg(Q(x)) < 3 имаме дека Q(x) = c1 x2 + c2 x + c3 . Понатаму, 5 + 3
5 = c1 a2 + c2 a + c3
каде c1 , c2 , c3 ∈ Z (◦) .
√ a2 −a
Исто така, 5 + 3
5= 4 + 52 . Па ако ова го замениме ова во (◦) добиваме
1 1 5
c1 a2 + c2 a + c3 = a2 − a +
4 4 2
што може да се презапише како
1 1 5
a2 (c1 − ) + a(c2 + ) + (c3 − ) = 0
4 4 2
Но како е R(x) минимален за a имаме дека множеството {1, a, a2 } е линеарно независно. Па од
последното равенство мора да важи
1 1 5
c1 = , c2 = − , c3 = што не е можно бидеjќи c1 , c2 , c3 ∈ Z.
4 4 2

Задача 4. Нека p е прост броj. За позитивниот цел броj n велиме дека е интересен ако

xn − 1 = (xp − x + 1) · f (x) + p · g(x) (⋆)

за некои полиноми f, g ∈ Z[x].

− Докажи дека pp − 1 е интересен.

− Да се наjде p за коj pp − 1 е минималниот интересен броj.

Решение. Да забележиме дека xp − x + 1 е несводлив полином над K = Fp (Од Мала Фермаова

Теорема). Нека α е еден корен од xp − x + 1. Па постои прошируваер на K така што [K[α] : K] = p
каде {1, α, α2 , . . . , αp−1 } е генераторно множество за K[α]/K. Па како е K конечно множесто
имаме |K[α]| = pp . Од Лагранжова Торема за α ∈ (K[α])× имаме ord(α) | |(K[α])× | = pp − 1
p p
односно αp −1 = 1. Оттука следува дека α е корен на xp −1 − 1. Па за n = pp − 1 се добива дека
секоj корен на десната страна е корен и на левата страна од (⋆), од каде се покажува првиот дел.

Ако p = 2 лесно се проверува дека 3 е минималниот интересен броj. Па да претпоставиме дека p

е непарен прост броj и нека pp − 1 е минималниот позитивен броj n за коj xn = 1. Ќе покажеме
дека p = 3.

Нека α е исто како и од првиот дел. Тогаш αp −α+1 = 0 т.е. αp = α−1. Тогаш, (αp )p = (α−1)p =
k
αp − 1 = α − 1 − 1 = α − 2. Индуктивно се покажува дека αp = α − k. Па добиваме дека α − k е
исто така корен за xp − x + 1. Оттука,
2 p−1
x · xp · xp · · · · · xp = (x − 0)(x − 1)(x − 2) . . . (x − (p − 1))

16
 pp −1
Нека m = 1 + p + p2 + · · · + pp−1 = p−1 . Тогаш

xm = (x − 0)(x − 1)(x − 2) . . . (x − (p − 1))

Последното ни кажува дека секоj елемент на Zp е корен на xp − x. Тогаш (x − 0)(x − 1)(x −

2) . . . (x − (p − 1)) = xp − x = −1. Па, xm = −1. Оттука x2m = (−1)2 = 1. Исто така знаеме дека
2m ≤ (p − 1)m = pp − 1. Затоа мора да важи p − 1 = 2 односно p = 3.

3 Литература

[1] Abstract algebra (3rd edition), D. Dummit, R. Foote, New York, 2003.

[2] Algebra III, P. Stevenhagen, http://websites.math.leidenuniv.nl/algebra/

[3] K. Conrad’s expository papers: https://kconrad.math.uconn.edu/blurbs/

[4] Number Fields, D.A. Marcus, 2018.

17