MALAY 24.

1 (2011): 29-40

Pilosopiyang Pang-ekonomiya nina Recto, Tañada,

at Diokno: Isang Paghahabi /
The Economic Philosophy of Recto, Tañada,
and Diokno: A Synthesis
Bernardo N. Sepeda, Ed.D.
Pamantasang De La Salle-Dasmariñas
aidosepeda@gmail.com

Ang pag-aaral na ito ay isang pagtatangka na maghain ng mga prinsipyong pang-ekonomiya na

maaaring pagsandigan ng kaunlarang pang-ekonomiya para sa mga Filipino. Hinabi natin ang mga
kaisipan sa ekonomiya at kaunlarang pang-ekonomiya nina Claro M. Recto, Lorenzo M. Tañada, at
Jose W. Diokno, tatlo sa mga kinikilalang kontemporaring makabayang Filipino. Ipakikita natin na
kahit isinulat nila ang kanilang mga diwa noong ikalawang bahagi ng nakaraang siglo, maaaninag
pa rin ang kadalisayan at pagiging kontemporari ng kanilang mga pilosopiya. Datapwat maaari pa
ring pagsandigan ang mga nasabing diwa ng mga patakarang pang-ekonomiya sa kasalukuyang
panahon.

Ito ay isang ideolohikal na kasaysayan ng mga pang-ekonomiyang diwa nina Recto, Tañada at
Diokno na gumamit ng teorya ng mga pagsubok at pagtugon ni Arnold Toynbee. Ipakikita natin na
ang mga diwang ilalarawan ay ang mga naging pagtugon ng mga nasabing makabayan sa mga pang-
ekonomiyang pagsubok na hinarap ng sambayanang Filipino noong panahon nila. Ang pangunahing
salik ng datos ay ang kanilang mga isinulat na sanaysay at talumpati.

Nahahati sa tatlong bahagi ang paglalahad. Ang una ay tungkol sa konsepto ng ekonomiya,
ang mga katangian nito gayundin ang mga magpapatakbo nito o mga ekonomista. Ang ikalawa ay
tungkol sa konsepto ng kaunlarang pang-ekonomiya, mga patakaran nito gayundin ang papel dito
ng mga banyagang mamumuhunan. Ang panghuli ay paghahain ng ilang mga hamon at mungkahi
batay sa mga prinsipyong pang-ekonomiyang ilalarawan.

Mga Susing Salita: Claro M. Recto, Lorenzo M. Tañada, Jose W. Diokno, Arnold Toynbee,
pilosopiyang pang-ekonomiya, ekonomiya, ekonomista, banyagang mamumuhunan, pang-
ekonomiyang pagkamakabayan.

Karapatang-ari © 2011 Pamantasang De La Salle, Filipinas

30 MALAY TOMO XXIV BLG. 1

This study is an attempt to present some economic principles that may serve as foundation for
economic development for Filipinos. We weave together the thoughts on economy and economic
development of Claro M. Recto, Lorenzo M. Tañada, and Jose W. Diokno, three of the great
contemporary Filipino nationalists. We will show that even though they wrote their ideas during
the second half of the last century, their philosophies are still relevant today hence can still be used
as foundation for our present economic policies.

This is an ideological history of the economic thoughts of Recto, Tañada and Diokno that used
the theory of challenges and responses of Arnold Toynbee. We will show that their philosophies were
their responses to the economic challenges Filipinos faced during their time. The main source of
data were the essays and speeches that they wrote.

The presentation is divided into three parts. The first part is about their concept of economy,
its characteristics as well as the qualities of economists. The second part discusses their concept
of economic development, its policies as well as the role of foreign investors. The last part presents
some challenges that flow from the economic principles described.

Keywords: Claro M. Recto, Lorenzo M. Tañada, Jose W. Diokno, Arnold Toynbee, economic
philosophy, economy, economist, foreign investors, economic nationalism.

PANIMULA Nagluwas tayo ng pagkain sa kabila ng

Hindi kaila sa atin na ang patuloy na krisis
pampinansyal na maaaring magbunga ng
pagbagsak ng ekonomiya ng maraming bansa ay
isang malaking banta sa estado ng pandaigdigang
ekonomiya lalong higit sa ekonomiya ng mga
mahihirap na bansa tulad ng ating bansang
Filipinas. Tila nakaangkla ang ating sariling
kabuhayan bilang isang bayan, kagustuhan man
natin o hindi, sa ekonomiya ng mga bansang nasa
Unang Daigdig. Balikan natin ang ilang pahina
ng ating kasaysayan upang maunawaan natin
ang ating kasalukuyang kalagayan. Pagkatapos
ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig (DP II),
sa pamamagitan ng International Monetary
Fund (IMF) at World Bank (WB), iginiit ng
Estados Unidos (EU) ang mga mala-kolonyal
na patakarang nagpapatuloy ng pagiging palaasa
natin sa banyagang ekonomiya. Tinagurian ito
ni Recto na “Our Mendicant Foreign Policy.”
Halimbawa, dahil sa oryentasyong magluwas
ang estratehiya na ipinatupad ng IMF/WB sa
simula’t simula pa, napabayaan nang husto ang
mga pangunahing pangangailangan ng mga
mamamayan (Diokno, Anti-Americanism 18).
katotohanan na laganap ang kagutuman sa mga
Filipino. Bukod pa rito, dahil wala tayong mga
pangunahing industriya tulad ng industriya ng
bakal na maaaring pagmulan ng mga sekondaryang
industriya tulad ng maliliit na makinang ginagamit
sa pagpoproseso ng mga hilaw na materyales,
kailangan nating umangkat ng mga makinang
kakailanganin sa produksiyon. At dahil sa higit
na mataas ang presyo ng mga inaangkat nating
makina kaysa iniluluwas nating produkto,
kailangan nating magluwas ng mas maraming
produkto upang sumapat na pambayad sa ating
mga inaangkat. Isang palatandaan na dehado ang
mga Filipino sa hindi patas na pang-ekonomiyang
kalakaran na pinaiiral noon.
Dahil dito, lalong naging palaasa ang ating
bansa sa pandaigdigang pamilihan sapagkat ito
ang nagdidikta kung anong pangangailangan ang
tutugunan ng mga maliliit na bansang tulad ng
Filipinas. Samakatuwid, ang ekonomiya ay hindi
malaya at patuloy na nakasandig sa ekonomiya
ng ibang bansa. Kaya naman, pati ang ating likas
na paggawa ay ginamit at pinaunlad para lang
tugunan ang pangangailangan ng mga banyaga
(Diokno, Economic Relations 105-106). Isa itong
PILOSOPIYANG PANG-EKONOMIYA NINA RECTO, TAÑADA, AT DIOKNO
tanda ng ating pagiging neo-kolonyal na bansa.
Sinasakop pa rin tayo ng isang makapangyarihang
bansa (Estados Unidos) sa realidad kahit sa batas
ay mayroon tayong tinatawag na kasarinlan. Ito
ang naging postura ng Estados Unidos sa ating
bansa mula 1946 pagkatapos ng DP II, hanggang
sa kasalukuyan (Diokno, Anti-Americanism 23). Ang
naging tugon nina Recto, Tanada, at Diokno sa
mga pagsubok na ito ay ang pang-ekonomiyang
pagkamakabayan.
Ani Recto,
Para sa ating bansa…industriyalisasyon at
pagkamakabayan ang kambal na tunguhin.
Sa katunayan, sila ay dalawang mukha ng
iisang bansa. Ang pagkamakabayan ay hindi
mapangyayari at mapayayabong kung walang
malawakang industriyalisasyon ng ating
ekonomiya ng mga Pilipino mismo. At hindi
magkakaroon ng isang industriyalisadong
ekonomiyang Pilipino na kontrolado at
pinamamahalaan ng mga Pilipino kung walang
matinding pwersa ng isang malalim at matibay
na diwa ng pagkamakabayan (Nationalism and
Industrialization 31).
Dagdag naman ni Tañada,
Tanging pang-ekonomiyang pagkamakabayan,
na pinatatag ng isang matibay na anyo ng
pangangasiwa ng ating mga mamumuhunan
sa mga pangunahing industriya at pasilidad
sa buong kapuluan, ang magseseguro sa
pagkakamit ng isang pangmatagalang solusyon
sa problema ng kahirapan, mataas na halaga
ng pamumuhay at sa mataas na bilang ng mga
walang trabaho (Economic Nationalism 13).
Ayon naman kay Diokno,
[K]ailangan natin ang isang ekonomiya
na pinatatakbo at pinananatili nating mga
Pilipino na ipinamamahagi ang mga benepisyo
upang matugunan, sa simula ang mga
pangunahing materyal na pangangailangan
ng lahat, pagkatapos ay makapaglaan ng isang
bumubuting antas ng pamumuhay para sa lahat
(Concept of Justice 30).
BERNARDO N. SEPEDA 31
Batay sa pundasyong pilosopiya ng pang-
ekonomiyang pagkamakabayan nina Recto,
Tanada, at Diokno, nais kong ilahad ang isang
ideolohikal na paghahabi ng kanilang mga isinulat
tungkol sa paksa. Hinati ko sa tatlong bahagi
ang paglalahad. Ang una ay tungkol sa kanilang
konsepto ng ekonomiya, ang ikalawa ay tungkol
sa konsepto ng kaunlarang pang-ekonomiya at
ang huli ay isang paghahabi ng kanilang diwa
kung saan maghahain ng ilang mga hamon para
sa sambayanan.
KONSEPTO NG EKONOMIYA
Ano-ano nga ba ang dapat na maging katangian
ng isang ekonomiya? Una, ito ay isang malayang
ekonomiya.
Ang sentro ng pagsususmikap na ito upang
makamit ang kalayaang pang-ekonomiya ay
ang pagnanais ng mga makabayang pinuno
na mabawi para sa kanilang sambayanan ang
patunguhan at pangangasiwa ng mga tradisyonal
na pasilidad para sa paglikom ng puhunan na
kinakailangan sa pang-ekonomiyang pagbabago
at sa paglalaan ng nasabing puhunan tungo
sa mga higit na kapakipakinabang na mga
layuning pang-ekonomiya (Tañada, Foreign
Banks 41)
Ito ay isang ekonomiya na hindi nakasandig
sa ekonomiya ng ibang bansa upang umunlad.
Inulit ni Diokno ang sinabi ni Mabini na “ang
isang bayang ang ekonomiya ay nakaasa sa iba
ay hindi maituturing na tunay na malaya (Anti-
Americanism 18)” Dagdag naman ni Recto:
Ang bansang dinodomina ng mga dayuhan ay
nagpapayaman sa mga dayuhan, sa ilang mga
mamamayan, subalit madalang sa kanyang
mga manggagawa. Kaya mahirap ang ating
bansa...dahil tayo ay mayroong ekonomiya at
buhay politika na dinomina ng mga dayuhan sa
loob ng mahigit apat na siglo...kung ang mga
Pilipino ay naging malaya sa pananakop ng mga
dayuhan sa apat na siglong yaon, gamit ang
katakot-takot na likas yaman ng kanyang lupain,
malamang ay nakahanap sila ng higit na maayos
32 MALAY
na paraan upang mapaunlad ang kanilang
pang-ekonomiyang kakayahan nang makamit
ang isang mataas na antas ng pamumuhay at
kasaganaan para sa lahat (Role of Labor 37).
Ikalawa, dahil malaya, ang ating ekonomiya
ay nagsasarili. Ibig sabihin ang ekonomiya ay
nasa kamay ng mga Filipino. Sa pananalita ni
Tañada:
Dapat tayo ang mga boss...dapat tayong
humiram ng pondong pangkaunlaran mula sa
ibang bansa, kung kinakailangan, at gumamit
ng mga dayuhang teknikal na kakayahan, kung
kinakailangan, subalit tayo ang dapat na tunay
at hindi “huwad” na mga boss sa pagbuo ng
patakarang pang-ekonomiya, lalo na sa mga
patakaran ng industriyalisasyon, at sa paghahati
ng kita o yaman (Our Suicidal Attitude 28).
Ganito rin ang tinuran ni Recto, kailangan
nating kontrolin ang ating mga likas yaman para
matugunan unang-una ang kapakanan ng mga
Filipino (Nationalism 33).
Kailangan nating umasa sa ating mga sariling
kakayahan, sa ating sariling katalinuhan, sa
ating sariling pagpapasya na, tama man o mali,
kahit papaano ay ginagabayan ng konsiderasyon
na pangunahin ang pambansang kapakanan at
ang pambansang ari-ariang mana ay laging
ipagtatanggol at babantayan ng may buong
pagmamalasakit, kamalayan, dedikasyon at
pag-iingat na para rito ay ipinapangako ng
bawat Pilipino ang kanyang dangal mula sa
sinapupunan hanggang sa libingan (Recto, Our
Raw Material 36).
Tayo ang magdedesisyon kung ano ang tadhanang
babagtasin at kung papaano ito babagtasin.
Tayo ang may kapangyarihan na pamahalaan
ang kaniyang mga panloob at panlabas na
gawain (Diokno, Philippine Nationalism 92).
Samakatuwid, ayon kay Diokno, tayo ang sarili
nating amo at hindi alipin ng sinuman (Anti-
Americanism 21).
Ang ikatlong katangian ng isang ekonomiya
ay dapat may pagkakaugnay-ugnay ang apat na
TOMO XXIV BLG. 1
sektor na bumubuo rito: ang likas na kayamanan
at kakayahan ng paggawa; ang laki at bisa ng
mga kagamitan; ang pamamaraan o teknolohiya
ng pagsasama-sama ng paggawa; pagpapaunlad
ng likas na yaman, paggawa at puhunan (Diokno,
Economic Relations 106).
Ani Recto:
Aking isinusulong ang isang tunay na
programang pang-industriyalisasyon, hindi
isa na kung saan ang industriya ay umookupa
ng maliit na lugar sa isang ekonomiya na
nakatuon sa produksyon ng hilaw na materyales
para iluwas, hindi isang plano kung saan ang
industriya ay nakatuon lamang sa pagbubuo ng
mga bahagi o sa pagbobotelya o pag-eempake
ng mga inangkat na produkto. Aking isinusulong
ang industriyalisasyon na kinapapalooban ng
mabigat na industriya at mula rito ay dadaloy
ang pag-unlad sa lahat ng dako kasama na
ang agrikultural na sektor ng ating bansa
(Nationalism 51).
Ibig sabihin, ang pangunahing sektor - ang
mga hilaw na materyales mula sa ating mga
kabukiran, minahan, kagubatan, at karagatan
– ay dapat mapunta at gamitin ng ating mga
industriya (sekondaryang sektor) upang linangin
dito sa ating bansa nang sa gayon ay hindi na tayo
kailangan pang umangkat mula sa ibang bansa.
Kung magkagayon, ang ating yamang tao, ang
mga serbisyo sa paggawa (tersaryong sektor) ay
hindi na kailangang pumunta pa sa ibang bansa
sapagkat mayroon tayong maibibigay na trabaho
dahil yayabong ang agrikultural at industriyal
na sektor ng ekonomiya. At ang lahat ng ito ay
nakapaloob sa isang patakarang magsusulong
ng pagkakaugnay ng mga sektor ng ekonomiya
tungo sa kabuuan (Diokno, Economic and Social
Consciousness 120). Upang mangyari ito, malaki
ang papel ng mga Filipinong mamumuhunan,
ayon kay Tañada.
Ang mga Pilipinong mangangalakal gamit
ang dolyar mula sa pagluluwas ng hilaw na
materyales… ang maaaring magpatakbo ng mga
nasabing pangunahing industriya at maglaan ng
mga pangunahing pasilidad. Ang pananaig ng
PILOSOPIYANG PANG-EKONOMIYA NINA RECTO, TAÑADA, AT DIOKNO
mga Pilipinong mangangalakal sa ilalim ng mga
mapagkalinga at mapagtanggol na patakaran
ng pamahalaan… ang marubdob na tutugon
sa maraming oportunidad sa mga pangunahin
at sekondaryang industriya, gayundin sa
tersyaryong industriya, nang sa gayon ay
makapagsulong ng malawakang pamamahagi
ng kapangyarihang bumili na siyang tunay
na simula ng isang tunay at nagsasariling
pambansang kaunlaran (Economic Nationalism
11-12).
Ang ikaapat na katangian ay ang pagiging
maka-Filipino ng ating ekonomiya. Bakit
kailangan ang ganitong uri ng ekonomiya? Sabi
ni Recto:
Kung hindi ganito, imposibleng maabot-kaya ng
nakararaming mga Pilipino ang mga pakinabang
mula sa mga nasabing industriya. Dapat nating
alalahanin na kung ang mga industriyang
ganoon karami at kalawak ay tunay, ang mga
ito ay lilikha ng napakaraming yaman taun-taon.
Kung ang mga yamang nalikha ay mananatili
sa Pilipinas at ipamumuhunan ng paulit-ulit sa
iba pang matubong negosyo na lilikha ng mga
bagong yaman, kayang tustusan ng lahat ng
yamang yaon ang papalaki at papataas na antas
ng pamumuhay (Industrialization 34-35).
Ang layunin nito, ayon kay Diokno, ay upang
matugunan ang pangangailangan ng sambayanang
Filipino lalo na ng mga mahihirap nang sa gayon ay
unti-unting maiangat ang kanilang estado sa buhay
at lumiit ang pagitan sa antas ng pamumuhay ng
mga mayayaman at mga mahihirap. Ibig sabihin,
lilinangin at pauunlarin ang kabuhayan ng mga
Filipino gamit ang likas na yaman at talino ng
mga Filipino, na makasasapat upang magkamit
sila ng isang mas mainam na buhay na akma sa
kanilang dangal bilang tao. Sa madaling salita, ito
ay isang ekonomiya ng mga Pilipino at para sa
mga Filipino (Economic Relations 106). Dagdag
naman ni Tañada:
Kung hindi natin ipaggigiitan ang ating
lakas, hindi pakikilusin ang sambayanan,
hindi titipunin ang buong kakayahan at
BERNARDO N. SEPEDA 33
kapangyarihang moral ng bayan, upang
ipagtanggol at walang sawang kumilos para
sa ganap na pagkakamit ng kalayaang pag-
ekonomiya, huwag na tayong magsumikap pa
na maipapatupad pa ang iba pang makabayang
patakaran, ibig sabihin, ang ating ekonomiya
ay patuloy na mapapasailalim sa pagdomina ng
mga dayuhan (American Neocolonialism 38).
Samakatuwid ang ganitong uri ng ekonomiya
ay nangangailangan ng mga makabayang
mamununo, mga makabayang ekonomista. Ayon
kay Diokno, ang kailangan natin ay hindi mga
teknokrat kundi mga ekonomista na hindi lamang
basta ekonomista kundi:
1. mga ekonomista na may kamalayang
panlipunan at kamulatang pampulitika;
2. mga ekonomista na kayang pagbukudin
ang mga suliraning istruktural sa mga
suliraning personal, na humahanap
ng solusyon sa kahirapan hindi sa
pagkakawang-gawa at sa pagbibigay ng
limos kundi sa pagbabagong istruktural,
dahil nakikita nila na ang kahirapan ay
sanhi, hindi ng kakulangan sa kakayahan
o pagsasanay ng mga mahihirap, kundi ng
kawalang katarungan sa ating sistemang
panlipunan;
3. mga ekonomistang ang mga sukatan ay
hindi lamang kahusayan sa paggawa at
pangangatwiran, kundi may kasamang
katarungan at pagkakapantay-pantay,
dahil para sa kanila ang mga suliraning
pang-ekonomiya ay suliranin ng tao, hindi
lamang teknikal na problema (Economics
and Social Conscoiusness 123).
Bilang paglalagom sa bahaging ito, mula sa
makabayang pilosopiya nina Recto, Tañada at
Diokno, kakailanganin natin ang isang ekonomiya
na makabayan, nagsasarili, magkakaugnay-
ugnay, at maka-Filipino, isang ekonomiya na
ang tunguhin ay isang tunay na kaunlarang pang-
ekonomiya para sa buong sambayanang Filipino.
Dumako tayo ngayon sa kanilang konsepto ng
kaunlarang pang-ekonomiya.
34 MALAY
KONSEPTO NG KAUNLARANG
PANG-EKONOMIYA
Mula sa batayang karapatan ng sambayanan
na umunlad bilang isang sambayanan, dumadaloy
ang iba pang mga karapatan tulad ng “malayang
pagpili ng mga layunin at paraan ng pag-
unlad, sa pang-industriya ng ekonomiya, sa
pagpapatupad ng mga repormang panlipunan
at pang-ekonomiya na nagtitiyak ng malaya at
malawakang pakikibahagi ng buong sambayanan
sa proseso at biyaya ng kaunlaran” (Diokno,
Human Rights 5). Kaya naman kung kaunlarang
pang-ekonomiya ang ating pag-uusapan, ayon
kay Diokno “ang ating pag-uusapan o dapat
pag-usapan ay ang pagpapahusay ng antas ng
pamumuhay ng lahat ng taong bayan, hindi lang
ang pagpapayaman ng mga namumuno” (Human
Rights 3). Ang kaunlaran ay hindi sinusukat
sa yaman o sa dami ng kotseng tumatakbo
sa magagarang expressway at flyover. Hindi
rin sukatan ang nagtataasang mga gusali at
naglalawakang golf courses. Hindi rin ang dami
ng pabrika lalo na kung ang mga ito ay pawang
tagapakete lamang ng mga “spare parts” na
ginawa sa ibang bansa, nag-stop-over sa atin at
ibabalik din sa kanila bilang mga buong produkto.
Ang kaunlarang tinutukoy dito, wika ni Diokno,
ay isang anyo ng pag-unlad na humuhubog ng
isang mas mainam na buhay para sa sambayanan
– “sambayanang may konsensiya, sambayanang
may puso, sambayanang may lakas ng loob na
panindigan at ipagtanggol ang kanilang karapatan”
(Our Cultural Minorities 50).
Datapwa’t makatao ang kaunlaran na
isinusulong ni Ka Pepe dahil “sa likod ng bawat
numero at bawat estadistika ay isang buhay na
pusong pumipintig, isang utak na nag-iisip,
isang kaluluwang dumarama, at isang taong
nagmamahal” (Our Cultural Minorities 51).
Samakatuwid, kung nakatuon lamang tayo sa
pagtaas ng ating gross national product o GNP,
sa kung gaano kalaki ang pambansang kita per
capita at sa kung gaano kalaki ang hatian sa tubo
ng ekonomiya at kinalimutan ang mga tao sa likod
ng mga ito, hindi na tayo maituturing na Filipino,
TOMO XXIV BLG. 1
“sa katotohanan, kinakalimutan natin ang ating
mismong pagkatao” (Our Cultural Minorities 51).
Kaya para kay Diokno, ang pang-ekonomiyang
paglago (economic growth) at hindi katumbas ng
tunay na kaunlaran sapagkat ang pagtaas ng GNP
at ng pambasang kita ay hindi nangangahulugan
ng mas mainam na buhay para sa sambayanan.
Aniya, ang marami ay hindi nangangahulugan
ng mas mainam dahil kahit marami o malaki
ang produksiyon, mahalaga ring isaalang-alang
kung ano ang mga produkto at kung sino ang
makikinabang sa mga ito (Militarization 216).
Ngayon, bilang isang mahirap na bansa,
kailangan nating igiit na tayo, at wala nang iba,
ang dapat pumanday ng ating sariling patakaran
sa pag-unlad dahil kung patuloy itong itatakda ng
mga banyagang gobyerno gaya ng Estados Unidos
at ng mga institusyong pinansyal tulad ng IMF at
WB, na ang tanging layon ay panatilihin tayong
isang neo-kolonya na mapagkukunan ng hilaw na
materyales at mapagtatambakan ng mga sobrang
konsumo ng kanilang domestikong pamilihan,
patuloy ring babalewalain ang pangangailangan
ng sambayanan lalo na ang mga mahihirap. Sa
ganitong kalakaran, lalong yumayaman ang mga
bansang mayayaman at lalong humihirap ang
mga mahihirap na bansa bukod pa sa patuloy
na lumalalim ang pagkasandig ng huli sa una
(Diokno, Anti-Americanism 3).
Ito ang dahilan kung bakit iginigiit ni Diokno
na kung hindi natin ilalagay sa ating mga kamay
ang pagkontrol sa ating mga patakaran tungo sa
kaunlaran, hindi natin kailanman mapapaunlad
ang ating sarili at ang ating sambayanan.
Samakatuwid, isinusulong din niya ang isang
makabayang kaunlaran. Aniya, “kung walang
pagkamakabayan, hindi magkakaroon ng tunay na
pang-ekonomiyang kaunlaran” (Anti-Americanism
3). Dahil sa ito ay makabayan, tahasan din itong
maka-Filipino. Ibig sabihin, ang makikinabang
dapat sa kaunlaran ay ang lahat ng mga Filipino
hindi ang iilan lamang. Samakatuwid, nilalayon
nitong iwaksi ang pinakamatinding kalagayan
ng karukhaan upang matugunan kahit papaano
ang ating mga pangangailangan sa pamamagitan
ng ating kaparaanan. Ito’y mangangailangan ng
PILOSOPIYANG PANG-EKONOMIYA NINA RECTO, TAÑADA, AT DIOKNO
aktibong pakikisangkot ng mga mamamayan.
Hindi lang sila tagatanggap ng mga pakinabang,
katulong din sila sa pagpanday ng isang mainam
na buhay para sa lahat. Datapwat, kailangang
pukawin sa kamalayan ng mga mamamayan
lalo na sa mga mahihirap na mayroon din
silang angking kakayahan at kapangyarihan na
makaambag sa kanilang kaunlaran (Diokno,
Foreign Military Bases 226). Ito ay bahagi ng
kanilang ganap na pag-unlad bilang tao. Ani
Diokno, “ang ipagkait sa kanila [sambayanan]
ang pakikibahagi sa pagpapasya kahit sa anyo at
patunguhan ng kanilang buhay pang-ekonomiya
[ay] pagkakait na rin sa kanila ng pagkakataong
makamit ang ganap na makataong pag-unlad”
(Political Life 299).
Sapagkat ang layon ng pag-unlad, sa
pamamagitan ng aktibong pakikibahagi ng lahat
sa tunguhing ito, ay mapayabong ang likas na
talino ng bawat Filipino upang makamit ang isang
mas mainam na buhay na nangangailangan ng
pagsandig sa sariling kakayahan at pagpapasya,
hinihingi nito na tayo’y magsarili at umasa sa
sarili. Datapwat, ito ang hamon ni Recto sa
sambayanang Filipino, na gaya ng pagtatanggol sa
ating mga karapatan, “hindi natin [ito] puwedeng
ipaubaya sa iba. Tayo ang dapat gumawa nito”
(Namfrel Symposium 124).
Mga Estrahehiya ng Pang-ekonomiyang
Kaunlaran
Ano-ano ang mga tukoy na estratehiya na
dapat gawin upang mangyari ang kaunlarang
inilarawan sa itaas? Naghain si Diokno ng mga
mungkahi kung ano ang mga nakapaloob sa isang
estratehiya upang makamit ang uri ng kaunlaran
na inilarawan sa itaas. Ilan sa mga ito ay ang mga
sumusunod:
1. pagpaplano hindi lamang para sa paglago ng
produksyon, kundi para rin sa pagkonsumo
at pamamahagi na nangangailangan
na tukuyin ang minimum na antas ng
pamumuhay na dapat tamasahin ng mga
Pilipino; alamin ang mga pangunahing
BERNARDO N. SEPEDA 35
sangkap nito, tukuyin ang mga lokal na
likas yaman na pwedeng gamitin sa mga
sangkap na iyon, at igiya ang produksyon
upang tugunan ang mga pangangailangang
nabanggit;
2. pagtatatag ng industriya ng asero at bakal
bilang unang priyoridad gamit ang ating
malawak na minahan ng bakal at uling
[na] magiging industriya ng kagamitang
pangmakina at industriya ng capital goods
na gagawa ng mga makinang gagawa ng
makina;
3. sentralisasyon ng mga mabibigat ng
industriya na capital intensive gaya ng
industriya ng bakal at asero at pagpapakalat
ng mga industriya ng pangkonsumong
produkto na dapat ay pag-aari ng mga
kooperatiba o maliliit na pamilya;
4. pagtataas ng sapat na sahod ng mga
manggagawa;
5. sosyalisahin ang sistema ng pananalapi
upang kung ano man ang nakalaan na
salaping kapital ay magamit upang
maisulong ang plano ng kaunlaran;
6. magsagawa ng malawakang reporma sa
lupa;
7. solusyonan ang mga suliranin sa ekonomiya
gaya ng pag-aaksaya, katiwalian, sobrang
pagtataas sa presyo ng inaangkat, mga
maluhong konsumo, “dollar salting”,
pamumuslit at kawalang trabaho;
8. pagbibigay-diin sa kolektibong
pagkonsumo sa pamamagitan ng pagtatayo
ng mga maliliit na pangkalahatang hospital
na pampubliko sa buong bansa; ng mga
medium at mababang presyong pabahay,
ng mga kalye sa baryo, ng mga hostels na
pinatatakbo ng pamilya, at bawasan ang
pagkonsumo ng pampublikong “goods”
sa pamamagitan ng pagbibigay ng libreng
tulong medikal, libreng edukasyong
pampubliko at iba pa sa mga sektor na
may mababang sahod sa lipunan;
9. pagtatatag ng mga bagong anyo ng
pagkonsumo ng enerhiya gaya ng paggamit
ng organiko kaysa “fossil fuel” na pataba;
36 MALAY
ng mga bus at mass transit kaysa mga
pribadong kotse; ng kahoy at uling sa
pagpapainit kaysa mga produktong petrolyo
(Economic Relations 114-115).
Sa isa pang sulatin, idinagdag ni Diokno ang mga
sumusunod:
1. kailangan nating humanap ng mga lokal
na pamalit sa mga inaangkat natin upang
makatipid tayo ng sapat na dolyar para
ipambayad sa utang natin;
2. siguruhin na ang lahat na uutangin sa
hinaharap ay gagamitin ng kapaki-
pakinabang at magpapasok ng sapat na
dolyar para pambayad sa mga utang na
yaon, sa pamamagitan, halimbawa, ng
pagdadagdag ng iluluwas o pagbabawas
ng aangkatin;
3. kailangang palakihin ang ating domestikong
pamilihan sa pamamagitan ng pagtataas ng
produktibidad at ng tunay na kita ng mga
magsasaka at manggagawa;
4. kailangang pagtuunan natin ang paggamit
ng ating sariling hilaw na materyales
upang gumawa ng kung ano ang kailangan
ng ating mga mamamayan;
5. siguraduhin na ang mga bagong negosyo
na tutugon sa mga patakarang nabanggit
sa itaas ay pag-aari at pamamahalaan ng
mga Pilipino (Anti-Americanism 5-6).
Sa mga tukoy na hakbanging nabanggit sa
itaas na iminungkahi ni Diokno, ninanais niya na
tayo ay maging isang industriyalisadong bansa
sa abot ng ating makakaya. Ito, ayon sa kaniya,
ay abot-kamay lang natin, kaya lamang kulang
sa determinasyon ang mga taong humahawak sa
kapangyarihan at atubili sila na magsakripisyo
para makamit ito. Dagdag pa, kaya nating
maging industriyalisadong bansa sapagkat ang
mga kakailanganin ay nasa ating bansa; likas
na yaman, yamang tao, puhunan at maging ang
teknolohiya ay puwede nating gawin mismo o
kaya’y bilhin natin (Diokno, Economic Relations
107).
TOMO XXIV BLG. 1
Papel ng Banyagang Pamumuhunan
Sa ganitong patakarang pang-ekonomiya, ano
ang magiging papel ng mga banyaga at banyagang
mamumuhunan? Sa Joint House Resolution No.
2 na inakda ni Diokno noon sa Senado, nakasaad
ang mga sumusunod na patakaran:
1. Ang patakarang panlabas ay isang
pundamental na instrumento ng kaunlarang
panlipunan;
2. Ang rehiyonal na kooperasyon na
nakabagay sa pambansang interes ay dapat
isulong upang masiguro ang pakikipag-
unawaan at pakikipagkolaborasyon sa
ating mga kalapit bansa;
3. Ang pang-ekonomiyang patakarang
panlabas ay dapat magsikhay tungo sa
pag-iiba-iba ng mga pinanggagalingan ng
ating inaangkat at ng pamilihan para sa
mga produktong ating iniluluwas;
4. Gawin dapat ang lahat ng makakaya
upang magkaroon ng mga ugnayang
pangangalakal sa pinakamaraming bansa
kung maaari at magpanatili ng balanseng
pangangalakal sa kanila;
5. Ang banyagang pamumuhunan ay
maluwag na tinanggap upang tumulong
sa pang-ekonomiyang kaunlaran ng bayan.
Subalit, hindi ito dapat hayaang dominahin
ang ekonomiya o ang alinman sa mga
estratehikong larangan nito (Talumpati sa
PCA).
Ilan lamang ito sa mga batayang patakaran na
dapat ipatupad ng pamahalaan tungkol sa papel
ng mga banyaga sa ating ekonomiya. Mahihinuha
na hindi laban sa mga banyaga ang isinusulong
na pang-ekonomiyang kaunlaran ni Diokno. Sa
kanya nga lang, hindi dapat maging sagabal ang
mga banyaga upang makamit natin ang pangarap
na maging isang maunlad at modernisadong bansa.
Aniya, “inaasahan naming [mga Filipino] ang mga
banyagang mamumuhunan at ang kanilang mga
negosyo ay kikilos bilang mabuting kapitbahay,
iginagalang ang aming mga tradisyon at ang aming
PILOSOPIYANG PANG-EKONOMIYA NINA RECTO, TAÑADA, AT DIOKNO
kultura at higit sa lahat ang pagkakapantay-pantay
ng lahat dahil sa dangal ng tao” (Diokno, Foreign
Investors 132). Samakatuwid, ang mga banyagang
mamumuhunan ay dapat tratuhing kapantay
natin kaya hindi dapat mas paboran kaysa mga
Filipinong mamumuhunan. Sa madaling salita,
ang mga banyaga, ani Diokno, ay “maluwag
nating tanggapin bilang mga katuwang, hindi
bilang katunggali; bilang mga panauhin, hindi
bilang mga amo” (Guest or Masters). Subalit, bago
tanggapin ang mga banyagang mamumuhunan,
kailangan muna silang lumampas sa apat na
sukatan:
Una, kakailanganin ba ng ating ekonomiya
ang produkto o serbisyo na dadalhin [ng
mga ito]?;
Ikalawa, kung kailangan, hindi ba natin
kayang gumawa ng katulad na produkto
sa ganang sarili, gamit ang mga lokal
na hilaw na materyales at katutubong
puhunan (native capital)?;
Ikatlo, kung hindi natin kaya, meron pa
bang ibang paraan upang makuha ang
produktong iyon - pagpapalisensya
(licensing) halimbawa (Diokno, Economic
Relations 116-117)?
At panghuli, kung hindi natin kaya, kailangan
nating alamin kung ano ang magiging
mga epekto ng produkto o sebisyong
iyon sa ating kalikasan (environment)?
Sa pag-empleyo? Sa palitang panlabas
(foreign exchange)? Gaano kalaki ang
lokal na pautang ang kanilang kailangang
kunin? Pwede bang mas maiging gamitin
ang pautang na iyon sa ibang proyekto?”
(Diokno, Anti-Americanism, 25)
Kitang-kita ang paninindigan ni Diokno sa
pagsasarili ng ating ekonomiya. Hanggat maaari
ay subukan muna nating gawin ang lahat ng
paraan upang umasa sa ating sariling likas na
yaman at paggawa, upang pandayin ang kaunlaran
ng ating ekonomiya. Malinaw na kung susundin
ang mga pamantayang nabanggit, protektado ang
ating ekonomiya gayundin ang ating mga lokal
BERNARDO N. SEPEDA 37
na mamumuhunan mula sa pagdodomina ng mga
banyaga. Ang ganitong postura ni Diokno ay hindi
kataka-taka dahil tugon niya ito sa pagsubok ng
tila paurong na pag-unlad ng ating ekonomiya
noong panahon niya. Isang pag-unlad na nakaasa
sa banyagang pautang, at maging ang sistema
at pamamalakad ng ekonomiya ay banyaga rin
na kasabwat ang mga lokal na elitista at mga
teknokrat ng pamahalaan. Kaya naman hindi
maiwasan na walang humpay ang pagsasamantala
ng mga banyaga sa ating likas na yaman at yamang
tao lalo na noong panahon ng batas militar.
Dahil sa kondisyon ng IMF-WB na magpalit
ng pang-ekonomiyang oryentasyon ng bansa
mula pag-aangkat tungo sa pagluluwas, naging
palabigasan tayo ng mga mayayamang bansa sa
pangunguna ng Estados Unidos at Japan para sa
mga hilaw na materyales na kinakailangan nila.
Ito ay ginawa ng pamahalaan ni Marcos upang
makakuha ng mga pautang at “tulong” pinansyal
na ginamit niya para mapanatili ang “kaayusan” sa
ilalim ng batas militar (Diokno, Military Bases 189).
Pabor naman ito sa mga banyagang mamumuhunan
dahil naging bukas na pamilihan ng kanilang mga
produkto ang Filipinas kahit mga luho at hindi
lubhang makatutugon sa pangangailangan ng
nakararaming Filipino ang mga produktong iyon.
Kaya naman, ipinaliwanag ni Diokno na “ang
kaunlaran ay hindi lang pagbibigay sa mga tao
ng sapat na pagkain, damit at tirahan; ginagawa
rin ito ng maraming bilangguan. Kaunlaran din
kung ang tao ang nagpapasya kung anong pagkain,
damit o tirahan ang makakasapat, at kung papaano
ang mga ito ilalaan” (Diokno, Martial Law 42).
Kung gayon, ano ang puwedeng gawin ng
mga banyagang pamahalaan at mamumuhunan
upang matulungan tayong maging isang maunlad
at modernong bansa ayon sa pamantayan ng mga
makabayang Filipino tulad nina Recto, Tañada, at
Diokno? Isang magandang halimbawa ang sinabi
ni Diokno sa mga Hapones kung papaano sila
makakatulong:
Una, sa pamamagitan ng pagpapautang
na walang anumang kondisyon, upang
matustusan ang pagtatayo ng mga
38 MALAY
mabibigat na industriya tulad ng industriya
ng bakal at asero;
Ikalawa, [sa paghikayat] na kailangang
gumawa ang pamahalaan ng Japan ng lahat
ng hakbang upang mapigilan ang pagdami
ng mga kapantay na pamumuhunan ng
mga korporasyong Hapones sa ating
bansa;
Ikatlo, kung gagawin ng Japan ang lahat ng
paraan upang hikayatin ang IMF at WB na
hayaan ang Pilipinas na tahakin ang isang
makabayang estratehiya ng kaunlaran,
ang ibig sabihin, pagpapatupad ng isang
ekonomiya na may saradong pamilihan
(closed market economy) katulad ng
ginawa at patuloy na ginagawa ng Japan
(Proper Role for Japan).
Ang hiling niya sa Japan ay maaari at nararapat
ding hilingin sa lahat ng mga banyagang
pamahalaan tulad ng Estados Unidos lalo na kung
tungkol sa utang panlabas at sa mala-neo-kolonyal
na patakaran ng IMF-WB ang pag-uusapan.
Sapagkat ang mga ito ay bahagi ng tanikala
na gumagapos sa pamahalaan at sambayanang
Filipino. Kaya naman hindi makahulagpos ang
Filipinas sa pagdidikta ng Estados Unidos kung
anong klaseng patakarang pang-ekonomiya ang
tatahakin ng sambayanan. Datapwat, dapat nang
wakasan ang ganitong mga patakaran.
Samakatuwid, ang mga banyagang
mamumuhunan ay dapat maging katuwang at hindi
sagabal sa pangarap ng mga makabayang Filipino
na marating natin ang isang industriyalisadong
ekonomiya na umaasa sa ating sariling likas na
yaman at kakayahan. Ang hinihiling lamang
nila sa mga banyaga ay “kaunting pang-unawa at
kung nararamdaman [nilang] kapaki-pakinabang,
tulong upang mapadali ang proseso, at ng hindi
gaanong mahirap; pero kung hindi naman nila
maramdamang kapaki-pakinabang, ay pabayaan
kaming mag-isa” (Diokno, Philippine Nationalism
102).
TOMO XXIV BLG. 1
PAGHAHABI NG MGA DIWA
Inilahad sa itaas ang mga kaisipan nina Recto,
Tañada at Diokno tungkol sa ekonomiya, sa
kaunlarang pang-ekonomiya, sa mga patakarang
pang-ekonomiya at sa papel ng mga banyagang
mamumuhunan sa ating ekonomiya. Sa mga
ipinaliwanag sa itaas, kitang-kita na nakasalig
sa marubdob na pagkamakabayan ang kanilang
pang-ekonomiyang pilosopiya. Ipinakita rin nila
na ang kanilang mataas na pagturing at pananalig
sa kakayahan ng mga Filipino na pandayin ang
sariling buhay at kaunlaran, may ayuda man o
wala mula sa mga banyaga, ay hindi kailanman
magbago. Sa katunayan ito’y lalong tumindi.
Bukod pa rito, mahalaga ring salik ang kasaysayan
sa kanilang mga kaisipan. Sa pangunguna nina
Mabini at Rizal noong panahon pa lang ng
pagsilang nito, ang pagkamakabayang Filipino,
ayon kay Diokno, ay may pang-ekonomiya nang
sangkap (Philippine Nationalism 102). Dahil noon
pa man ay wala na sa ating mga kamay ang
pagpanday ng ating tadhana at kabuhayan kundi
nasa mga banyaga -- mga Kastila at Intsik noong
panahon ni Rizal, mga Kastila at Amerikano noong
panahon ni Mabini. Kaya ang tugon nina Recto,
Tañada, at Diokno ay hindi iba sa naging tugon
nina Rizal at Mabini -- kalayaan, kasarinlan at mas
mainam na buhay para sa mga Filipino sapagkat
ang bansa ay patuloy pa ring isang neo-kolonya
ng banyagang puwersa ng Estados Unidos.
Unang sinalo ni Recto ang sulo ng krusada
ng pagkamakabayan. Bunsod din ng hungkag
na pag-unlad ng lipunan dulot ng “mapanlimos
na patakarang panlabas” ng pamahalaan noong
panahon niya, sinimulan ni Recto ang isang
makabayang krusada upang alisin ang kontrol
ng mga dayuhan sa lahat ng aspekto ng lipunan
noon. Ayon kay Recto, ang pang-ekonomiyang
pagkamakabayan ay:
Adhikain, kagustuhan, at pagnanais ng isang
bayan na paunlarin ang kanyang materyal
at kultural na kalagayan sa pamamagitan ng
kanyang sariling mga talento, kakayahan, at
walang humpay na paggawa, para sa kapakanan
ng buong mamamayan. Ang pangunahing batis
PILOSOPIYANG PANG-EKONOMIYA NINA RECTO, TAÑADA, AT DIOKNO
nito ay ang isang matinding pakakabuklud-
buklod ng sambayanan tungo sa isang pagnanais
na umunlad, na umangat ang antas ng kanilang
kabuhayan, na magkamit ng mga bagay
na kapaki-pakinabang at marangal, upang
patayugin pa ang magandang pangalan, pati na
ang karangalan, ng pambansang pamayanan, ng
bansa na siyang lupang tahanan, ng bandila na
sumisimbulo sa bansa, sa bayan at sa adhika at
kasaysayan ng bayan (Industrialization 34).
Isa pa sa mga tumanggap ng sulo ng
pagkamakabayan na muling sumilang sa mga
Filipinong tulad ni Recto ay si Tañada. Kaya
naman halos ganito rin ang kanyang naging
paninindigan. Ani Tañada:
Tanging ang pagkamakabayan na gumagamit
ng lakas at alab ng damdamin ng buong
sambayanan. . . ang makapag-aangat ng
motibong kapangyarihan para sa pambansang
kadakilaan at kaganapan. Kaya naman ang
tunay na layunin ng pagkamakabayang Pilipino
ay ang pagtataguyod sa kapakanan ng buong
sambayanan, at hindi lamang ng iilan [at]
ang pagpapaliit ng malawak na pagitan na
naghihiwalay sa kakaunting mayaman at sa
napakaraming naghihirap (Future of Filipino
Nationalism 143).
Hindi kataka-taka ang pagkakahawig ng
kanilang kaisipan sapagkat halos magkasabay
nilang isinulong ang krusada ng pang-ekonomiyang
pagkamakabayan noong ikalawang bahagi ng
nagdaang siglo. Subalit ayon kay Diokno, si Recto
ang unang nagpatuloy ng pakikibaka upang ang
pagkamakabayan ay maging kagalang-galang at
sa banding huli ay katanggap-tanggap sa kabila
ng kakaunti ang naniniwala rito noong panahon
niya (Claro M. Recto 148). Magkakapareho sila
sa paninindigan na ang patunguhan ng pang-
ekonomiyang pagkamakabayan ay ang pag-aangat
ng antas ng pamumuhay ng buong sambayanan.
Naniniwala rin sila na dapat kasama ang buong
sambayanan sa pagpanday ng kaunlaran. Para kina
Recto, Tañada, at Diokno, industriyalisasyon sa
ilalim ng pamamalakad ng mga Filipino ang dapat
tunguhin ng ating ekonomiya. Dagdag ni Tañada,
BERNARDO N. SEPEDA 39
ang sagot sa lumalalang suliraning panlipunan at
pang-ekonomiya noon ay ang “mas pinag-aralan
at mas malayong–tanaw na patakarang pang-
ekonomiya at ang tamang pananaw sa problema
ng kaunlarang pang-ekonomiya, i.e., tunay na
industriyalisasyon” (Economic Nationalism 120).
Ipinapakita rito na silang lahat ay may
hangarin na magpanday ng isang maunlad at
industriyalisadong ekonomiya para sa mga
Filipino na kontrolado at pinamamahalaan ng
mga Pilipino at may layuning mabigyan ng mas
mainam na buhay ang nakararaming mamamayan
na mahihirap. Subalit sa kanilang tatlo, tila si
Diokno lamang ang may iminungkahing mga
detalyadong patakarang pang-ekonomiya tungkol
sa mga dayuhang mamumuhunan at mga utang
panlabas na nakaangkla sa kaniyang mga
pagninilay sa batayang karapatan ng sambayanan
na umunlad bilang isang sambayanan. Bagamat
nanindigan silang tatlo, gaya ng mga bayaning
Filipino tulad nina Rizal at Mabini, na mahalaga
ang pagkakabuklud-buklod ng sambayanan dahil
nasa kanila ang kapangyarihang pamahalaan ang
tadhana ng kanilang buhay at kinabukasan.
Kaya naman ayon kay Diokno, kung “nais
nating baguhin ang takbo ng ating ekonomiya…
kailangang makamit muli ng sambayanan ang
kanilang kalayaan at ang kanilang soberenya
[kapangyarihan]” (Economic Relations 117)
“… dahil ang mga ito [kalayaan at soberanya]
ang mga dinamikong pwersang nagpapakilos
upang masiguro ang katuparan ng mga layuning
pang-ekonomiya (Recto, Nationalism 33). Isang
soberanya na hindi lamang tumutukoy sa “isang
estado na malaya sa diwa at sa batas kundi isa
ring bansa na ang kapangyarihan ay nanahan
sa pamayanan ng mga mamamayan” (Tañada,
Filipino Nationalism 143). Ang paggamit sa
kapangyarihang ito ng mamamayan ay isang
mahalagang bahagi ng pakikibaka para sa isang
ekonomiyang makatutulong sa ating mga Filipino.
Kaya, kaugnay sa pang-ekonomiyang kaunlaran
ang pampolitikang pagbabago sapagkat ang
“ekonomiya ay hindi lamang kinapapalooban
ng pagpapalitan ng mga produkto kundi nang
pagganap din sa kapangyarihan ng sambayanan”
PILOSOPIYANG PANG-EKONOMIYA NINA RECTO, TAÑADA, AT DIOKNO
(Diokno, Economic Relations 117). Ito marahil ang
pinakamalaking hamon na ating kinakaharap
bilang isang bayan, isang hamon na panibaguhin
ang ating sistemang politikal upang lubos na
maisulong ang isang ganap na kaunlarang
pang-ekonomiya na magbibigay ng isang higit
na kaaya-ayang antas ng pamumuhay sa mga
Filipino. Isang hamon na sinuong nina Recto,
Tañada, at Diokno noong sila ay nabubuhay pa.
Isang hamon na ating minana bilang isang bayan
at patuloy nating babakahin nang sama-sama
bilang isang sambayanan.
TALAGASUNGGUNIAN
Constantino, Renato, ed. The Essential Tañada.
Quezon City: Karnel, 1989. Print.
---, Renato, ed. Recto Reader: Excerpts from the
Speeches of Claro M. Recto, Manila: Recto
Memorial Foundation, 1965. Print.
Diokno, Jose W. Anti-Americanism: Twenty-
four Questions About Filipino Nationalism.
KAAKBAY Primer Series No. 2. 12 Pebrero
1984. n.p.
---. “Claro M. Recto.” Manalang 147-154. Print.
---. “Economics and Social Consciousness.”
Manalang 118-123. Print.
---. “A Filipino Concept of Justice.” Manalang
16-31. Print.
---. “Foreign Military Bases and the Third World.”
Manalang 181-191. Print.
---. “Foreign Policy and Philippine-American
Relations: Past and Present.” Manalang 239-
257.
---. “As Guests or Masters.” University of the
Philippines, 7 March 1963. n.p. Talumpati.
---. “Human Rights Make Man Human.”
Manalang 1-15. Print.
---. “Martial Law in the Philippines.” Manalang
32-45. Print.
---. “The Militarization of Asian Politics.”
Manalang 201-226. Print.
---. “Our Cultural Minorities and Development
Projects.” Manalang 46-52. Print.
BERNARDO N. SEPEDA 29
---. “Philippine American Economic Relations.”
Manalang 103-117. Print.
---. “Philippine Nationalism.” Manalang 90-102.
Print.
---. “Political Life: It’s Place in Full Human
Development.” Manalang 227-238. Print.
---. “A Proper Role for Japan in the Philippines.”
Isang Talumpati. n.p. n.d.
---. “Talumpati sa Harap ng Philippine Columbian
Association.” Philippine Columbian
Association, 30 July 1969. n.p. Talumpati.
---. “What the Philippines Expect of Foreign
Investors.” Manalang 124-133. Print.
Manalang, Priscila S., ed. .A Nation for Our
Children: Selected Writings of Jose W. Diokno.
Quezon City: Jose W. Diokno Foundation and
Claretian, 1987. Print.
Recto, Claro M. “Address at the Namfrel
Symposium.” Recto Reader. Ed. Constantino
122-123. Print.
---. “Industrialization and Economic Nationalism,”
Recto Reader. Ed. Constantino 34-35. Print.
---. “Nationalism and Industrialization.” Recto
Reader. Ed. Constantino 31, 33, 51. Print.
---. “Our Raw-Material-Export Economy.” Recto
Reader. Ed. Constantino 36. Print.
---. “The Role of Labor in Our Economic
Emancipation.” Recto Reader. Ed. Constantino
37. Print.
Tañada, Lorenzo M. “American Neocolonialism
and Retail Trade Nationalization.” Essential
Tañada. Ed. Constantino 36-40. Print.
---. “Economic nationalism,” Essential Tañada.
Ed. Constantino 9-13. Print.
---. “Foreign Banks and Economic Independence,”
Essential Tañada. Ed. Constantino 41-46.
---. “The Future of Filipino Nationalism.”
Nationalism: A Summons to Greatness. Ed.
Ileana Maramag. Quezon City: Phoenix, 1965.
137-143. Print.
---. “Our Suicidal Attitude Towards Foreign
Investment,” Essential Tañada. Ed. Constantino
18-28. Print.