Professional Documents
Culture Documents
Report Check
Report Check
म्प
क्त
त्त्व
वि
र्श
शा पर रायां वा
म :
1
उपो तः 3
तौ वाक् 8
वा म्: 8
अ म्: 9
क का : 10
आगमेषु वाक् 12
परा का वरणम्: 14
मौनवाक् द णामू 15
2
त्रिं
व्या
व्या
श्रु
न्य
र्म
क्सू
द्घा
त्र
शि
क्त
ति
ण्डे
क्षि
वि
स्त्र
स्त्रे
न्त्र
र्तिः
र्वि
त्त
ज्ञा
व्य
क्रि
प्र
त्त्व
त्प्र
ति
स्प
स्मि
क्त
क्त
त्व
सि
ष्ट
द्घा
त्त्व
ञ्च
वि
स्व
न्त
सि
द्य
द्धा
स्य
द्या
रू
द्धि
सि
न्ते
हि
स्य
वि
वि
द्धा
प्र
व्य
दे
त्त्वा
वि
वि
ति
रि
त
प्र
त्रे
सु
अ
न्त
वा
क्त
वि
श्र
ग्र
मौन
व्या
वाचः
ञ्च
प्र
त प
दि
ज्ञा
क्ष
पा
हे
वि
ग्र
स्य
ञ्चा
त्ति
तं तथा
न्थाः
एतदन रं
याशील
तया
च्य
त्वा
त
र्थ
त्त्वं
उपो तः
पप
स्त्रे
दि
न् शोधप
ल्लि
वि
भ्यः
चि
शि
वि
न्त
प
स्ति
क्रि
क्त
खि
अनुशासना
त्र्यं
यं
दि
अनुशासनोप शकाः
रि
ष्य
म्। यतः प
त्त्व
स्त्रे
ति
सि
नि
दृ
न्ते
ष्ये
प्रा
र्व
प्र
श्य
वे
ह तुं भू
द्धा
प्र
भ्यः
पा तं मह
ग्र
ञ्चा
न्त
चय
धवृ वाने
न्था
ब्र
त्व
न्यं
ञ्च
षु मीमांसाषु च वै
क्त
तः
ह्म
वि
सारम
र्त
सि
वा
र्थे
त्त्वै
क्ष
त्प्रा
म्, यथा "अना
प मालोचयाम
वि
त्त्व
षये आलोचनान रं
द्धिः
चि
ष्प
प्नु
ब्द
वि
मनु
ष्ट्या
श्रु
स्था
न्त्रं
ति
त्त्व
तात्
न्त
॥
र्शः
त्त्वं
। प
त्य
स्ति
धनं
मि
वाचः स मय
या धा
धागमेषु शा षु (यथा प
करणा षु शा षु वा
स्य
दे
स्त्र
दे
ध्य
हि
वि
क्ष
प्र
वेचयामः। अतः
ञ्च
शि
ति
ति
चि
सृ
म्प
रु
स्त्र
प मुप
मेकं व ते। त
ष्ठा
ष्टा
क्य
क्त
म
श त
न्न्त
इ
सू तम
त्या
प्र
नि
त्त्व
ति
न्त्रं
प्रा
क्रि
दं
स्था
धानुशासन
चि
प्तः
श्रु
प्र
स्त्रा
दीनां प
। वा
त्र्या
व्य
र्मः
वा
णि
श्रु
ते त के तु न। त व वा
ष्ट
स्त्री
ति
दृ
अ यना
कृ
र्व
ग्वि
क्त
प्र
ग्र
प्रा
शा पर रायां
तेषां
न्थो
दैः
स्य
प्नु
पयामः। एषामुप
टि
त्वं
र्शः
। यथा पु द मुखात् " चीनां वै
व्या
म्प
शा
न्त्र
न्नि
प्र
क्र
क्त
ति
नां कृ
त्र
म्। अ
हि
मः त व शा म्। यतः शा
र्थ
पदीयम् इ
त्त्व
दृ
वा
ष्व
त्या
त्त्व
श्य
द्य
र्तृ
पि
यद रम्" इ । ता तभे
स्य
र्श
दि
रं वाचः स मय
पने आदौ
म
त्वा
रि
त्त्वं
याणां सारं स
र्वे
प्रा
वा
काशं य
र्त
प्तं
ति
मः। ते
पा
यपर रा तः
तो भू
मेव
ते
)
आलोचयामः।
प मे भ ह णा
स षु
जुकु लनानापथजुषां" इ
व ते।
3
व्या
दे
प्र
नि
प्र
स्प
वि
श्लो
प्र
स्व
प्रा
ति
स्य
त्य
त्य
सि
द्वा
त्यं
ब्दे
रु
त्स्ये
ष्ट
ष्ठा
र्त
क्त
क्श्रु
क्ष
क्ष
दि
न्त्रि
द्ध
भ्यः
गि
प्रा
वि
त्त्वा
नि
स्ति
ञ्च
व्य
धि
प्नु
स्मि
ति
र्थ
ति
वि
प्र
ति
क्षा
श्रे
वि
क्त
वि
ष्ठ
म्या
धि
र्थं
ब्र
स्त्र
स्य
खि
प्र
त
य
न्या
त्वं
क्ता
स
श
ह्म
ति
मा
क्त
ति
स्व्त
स्मा
प्र
अनु
पि
पि
च्य
त
प्र
वे ’
व्य
प्र
स्त्र
प्र
दे
स्त्र
क्रि
सि
र्त
ज्ञा
न्त्रि
म
क्त
ब्द
र्व
केऽ
दि
र्म
स्व
१. वच् इ
२. भाष् इ
द्ध
क्ष्य
नर
यो क
र्था
प्र
अनुशासन
नि
त्वं
र्श
व्य
रू
ब्दः
त्त्वं
वि
चि
ग
अतः अ
वि
न्
स्ति
शा
ब्र
मि
तया अ
तः चैत
व
सकलानां
त्" इ
प्र
ह्मा
तया संयु
वगणेषु थमः
ति
स्ति
। एत
ति
र
ब्दे
ग्र
मः। उ
ति
खि
ति
स्य
हे
सि
व्या
क्ष
भाषणे
धशा
स्य
श्य
र्त्तृ
प्त्वा
ष्व
द्ध्य
क्तुं
स्ति
चि
क्तुं
नि
त् ल
णि
पि
रि
र्था
र्थ
र्म
त वश
शि
यां वा
न्ति
तामहः
वि
म
लध मूल
न्त्र
प्र
क्षा
ष्ट्यं
क्नु
प्र
त म
क्नु
दे
स द नसं
चि
वि
ष्यैः
र्थं
। अतः यदा वयं "वेदोऽ
इ
सि
पेण
च कृता । वेद
वि
षय
तेऽ त् का
प्र
द्ध
त
इ ।
। ते
।
स्मा
व
व न योजनं ना
करणशा मूलं वाक्
त षयाणां
प्र
त्वं
ति
ति
येन
व
गि
र्ज्ञा
वाचा काशं भव । पा
ध्य
त् यदा वयं भ ह
ड्वे
वै
व्या
ति
क्य
स्व
क्ता
भ्य
प्र
दि
अ र
भ्यः
क्रि
श
अना
करणं
श
प्रा
मनु
श्च
ष्ये
सि
न्ये
श्र
प्नु
श्च
। यतः त
भ्यः
भ्यः
र्हि
द्ध
र्थं
पा तेन श न सह वाचरभेद
ब्दा
स्त्र
गि
लध मूलम्" इ
ज्ञा
धनं
स्या
प्र
प्रा
प्र
स्त्र
ति
प्रा
द्व
मः। "
स्ति
ब्दः
र तं ’वा
यु
प्र
प्र
व तेऽ भावेन
र्त
त्
क्य
दि
स्य
प्नु
। अ त् न तु केवले
ते त व वा
लि
नीयधातुपाठात्
श्रे
ञ्च
रे
श्रो
प्र
भ्यः
तः
ष्ठ
ते मनोगतभावः। पुन
प्र
य ण धे नं मनु
म्। न चा
स्यो
त्रे
त्व
गि
स्य
ख्या
श्रि
न्द्रि
नोपल ते। त
द्वे
साङ्गोपाङ्गवेदं यदा
त षयानां काशा
नां श
पा त-शा
श त
ति
क्त
स्ति
जानीमः त
त्य
द्भ
स्मा
पदीयम्’
ब्दे
मः
करणशा
पि
प्र
। पुन
"श
क्र
स्य
त्त्व
वि
नि
त्य
भ्यः
र्थ
स्ति
नां
स्व
ब्दा
प्र
त्य
वि
याशील प
वणगोच
सि
नि
क्षा
ह्या
वा
ब्दा
वि
र्व
लोके
र्तृ
द्ध
त्य
र्शः
ज्जी
र्थं
म्य
। वा
ब्द
मः। ष दाङ्गानां व नं वेद
च्चा
कृ
वि
स्य
मः वा
रि
योजनम
यद रम्।
स्व
। अधुना य
क्त
या जगतो यतः॥
त्य
व्या
स्ता
श
च्च
ति
म
प्र
रि
व्या
तवान्, त दः
प्र
रू
स्य
वं
यं वागा तम
च्य
ति
णायामवत् श
ञ्चं
प्रा
श्च
कि
अ र
काशं वाचा
क्त
क्षा
ये
ब्दा
प्त
त् श
स्कृ
न्तु
वि
तम्। इ
म
। न चे
स
वि
नां
त्त्वं
र्थ
च तेषु सङ्केतेषु उ
दि
र्श
क्श
ग्र
स्मा
ति
सी
, यथा
हि
भ्यः
भाग
क्तेः
व
चने ’उ
पि
त् प
तः भव ।
म्। पुन
वा
पर
तश
या सं
केवलं
पदीयोप मे भ ह णा
श मयः आसी
करणं
रतः वा
य षयः" इ मरः। एत
नां
ते
म्
सहजातः
एतद
त्
म्,
हवान्
मानवानां
वेचनात्
तेऽसौ अनया
करणद नेन सह
पादनपरतायाः
4
वृ नां बहवः पा स च तद मानवानां मनोगतभाव काशं सरलं ना । एतद धानतः
ता कृ करणशा म वाचः धा कु । त था -
१. मु योजना :
१.१ र : वेदम षु यु नां व नां लोपः आगमः व कारः इ तेषां स ग् नं वेदा यना
१.२ उह:: वेदो नां म णां ङ्ग भ दीनां य पयु योग । यथा "ते चाव पु षेण
१.४ लघुः: साम तया सकलानां श नां न । यथा, " णेनाव श या इ " इ
महाभा ।
षणेनालम्, यथा,
तेऽसुरा,
श ,
यदधीतम्
य युं
अ सः
भ कु
यो वा इमाम्
5
क्तिं
चि
वि
क्षा
ज्ञ
श्ले
न्य
त्त
र्थं
ख्य
धि
त्ती
ष्य
ष्ये
वि
प्र
प्र
दुष्टः
स्तु
त्वा
स्या
वि
प्र
रि
त्य
मि
द्वां
क्षा
रि
प्र
व्या
ध्ये
ब्दः
न्दे
व्या
क्ते
नि
नि
क्तेः
वि
वि
र्व
न्ति
क्ता
क्षे
ज्ञे
न्त्रे
न्य
रि
र्थ
भ्य
दि
ज्ञा
म्य
श्चे
णि
स्य
स्त्र
प्र
क्प
ति
ति
यि
न्त्रा
ध्ये
क्ता
रि
न्त्रैः
रि
न्ति
क्तं
स्त्र
व्याः
ध्य
ति
स्य
लि
दि
र्णा
र्ण
र्षि
प्रा
ष्ट
र्थं
ति
ध्य
र्थं
वि
ब्दा
वि
वि
व्या
ष्ये
न्यं
ञ्ज
र्था
क्त्या
प्र
ज्ञो
ज्ञा
लि
श्य
ति
ष्ये
हि
ष्ठां
मि
हि
म्य
स्त्र
द्वा
त्वं
ति
ज्ज्ञा
म्य
दि
वि
र्मः
ज्ञो
र्ण
स्ता
नि
ठे
वि
र्थ
भ्यः
स्य
मि
द्य
क्तं
ब्रा
त्य
प्र
प्र
प्र
ह्म
रि
र्थः
स्व
त्ये
स्था
त्रे
रू
मि
यि
पि
ति
श्यं
नि
ष्य
न्त्रा
म्य
ब्दा
दि
ति
स्ति
र्थ
र्षि
ष्टा
ज्ञा
ज्ञे
नि
ति
रि
ञ्ज
ति
र्थं
लिः
ति
श्यं
त्र
ध्य
प्र
ष्ये
ति
रु
स्य
र्थं
र्थे
प्र
वि
व्या
प्र
श्रु
प्र
व्य
त्ये
र्त
र्तृ
ति
ति
क्तं
दि
र्त
रि
क्रा
व्या
ष्टं
भ्यः
दृ
स्य
वि
ष्ट्या
क्य
क्रि
त्प्रा
क्तु
दे
ण्ड
र्मः
श्य
ध्य
प्र
म्यां
ति
त्वः
स्व
क्रि
र्या
लि
मि
प्नु
न्ती
न्याः
हि
ब्द
उप
स्त्रे
द्वै
सि
क्र
त्र
यथा
स्त्र
भ ह
षट्च
श्च
स्य
भ्यः
इ ते
ष्यैः
स्य
द्ध
काश
यथा, "
ञ्च
त्ती
र्तृ
प्रा
भातं
व ते। कु
रु
वा
प्रा
मुखा
ति
स
प
पि
स्प
म्प
उत
रि
द्भू
दश
करो
णां
वि
क्ष्म
च्चा
न्य
र्वि
वि
प्र
ष्ट
वि
चारं कु ।
यथा,
मि
स्य
ब्दा
म्ना
स्य
ति
स्मि
क्ष
श्ले
परा: श
रि
करणशा
प्र
सु वो अ
श्रा
व
पु
स्ति
या
योजने
सार तीम्
व नमभवत्। मनु
क्रि
प्र
याशील
क्य
ण्म्
सि
वि
भि
त खरी
शि
क्य
ष्ट्यु
प य मम
वैखरी: वाचकः
मः भ ह
द्धा
सू
व्य
स्त्रे
उ
क्षे
पदीये परया
म मा: शु चैत
वचोवृ नां
ष्टा
त्र
ब्दा
त्त
र्तृ
त्रं
शेषर ता चेतना
क्ति
वि
: परो तश
ना
।अ
नि
व णइ
अ
व्य
व्य
रि
म
च्य
र्दि
गि
क्त
णि
ण्ठ
प्रा
ज्य
रि
ष्ट
ऐ
श्य
नां
ष
स्त्रा
क्रि
श्र
तमः अ
ना अव
रि
णीते वा
सृ
व्या
त्य
गि
न्त्या
मि
न् शा
या
श्रि
ति
तानां श
स्मि
क्र
ख्या
ति
णवायुसंयोगे परा
श्य
व या यदा अ
दे
क्षे
दु
म्य
स्ति
भाषायाः
म वा
क्तेः
ज्ञा
।क
म
न्ती
त्रे
ग्र
क्त
चतु धवचोवृ यः:
क्य
प्र
नां प
स्ति
न्थे
वि
आगमशा
ति
ति
करणशा पर रा धानतः वाचः अप
णायामयोगः भ ह णा
नि
पदीयम् इ
र्श
प्र
शृ
वि
ष्ठि
त्य
नां वैखरी
त्ती
ते" इ
न्त्र
यो के
श्रि
क्ष
च्चा
षय शेषा यं प
द्ध
वि
वाचः स
ण्ड
पुरच म
तश
सं
न्
वि
र्वि
श्ले
वाचकभे न
द्भू
ञ्च
क्रो
व्या
वा
लि
श्ब्दा
दम्। एतेन सह
यायै वैखरी
ब्द
र्थं
द्भू
रू
न्य
ति
ब्र
व्या
गि
या उ
ष्ये
स्ति
त्र
तेषां
ष्ये
ह्म
ताः। यथा,
त्ती
पयो नी जग पादानभूता कु
भिः
क्रे
पदीये।
न्य
दीनां वचोवृ नां
तं योगद ना त
शु च
प्रा
क्ता
त्व
रै
। परो त
श्रु
क्य
णि
स्य
ति
क्ष
ति
तया श
ङ्खलारोधा
ल्ले
द्भ
णि
ते
वि
स्त्रा
पि
रणोपयो
म्यैः
द्भ
षणम
द्वि
शृ
तम्। अनाहतच
प्र
ध्य
वि
नी पेण
ध्व
ति
त्र
व
ह्य
ण
त्र
क्ष
नि
स्य
अ
रे
क्र
।ल
ञ्च
दि
भिः
म ते।
दि
म्। परादीनां येषां चतु धवचोवृ नाम् उ
करणशा
म
रि
ष्ट
ग
ञ्च
चेतसु
स्य
खं
य ण धीन् सङ्कलय , तथा
यम
। मनु षु वाचः उ वे त
नां मूलाधा
यन
काशमुप
व या
। अधुना वयं मनु षु वागु व ङ्खलोप
करणमूल म् एत परीत म
पा तं
त
म्।
6
बि
क्रा
र्या
ण्या
न्या
वि
र्थ
श्रि
प्र
ध्य
त्य
र्य्य
शि
च
सार
पि
स्त्र
श्च
ट ल
अधुना
य्या
र्त
श्य
न्त्या
दि
ग्र
श्चै
चा म
का तम्
दि
त्ती
द्भू
व ते य
ति
पि
द्भ
प्र
त्य
वैख
र्थं
क्षं
क्रि
मानवचेतसुजा दा भेदानाम
क्ष
अनेकती भेदाया
म माया
त्व
क्रि
पि
प
प्र
सि
द्धं
ग्नाः
वचोवृ नाम् उ वा मूलाधारादीनां
या म म
ति
न्ति
तद तम्।
त्र
वाचं परं पदम्॥ इ ।
याः संल
नि
स
भव । तद
, ता
7
दृ
चि
श्रु
ष्ट
प्रा
स्मा
क्सू
क्सू
गि
त्का
न्ति
त्म
त्म
दि
क्सू
मि
व्य
व्ये
मि
त्य
र्थ्य
ष्टं
त्त्वा
त्वि
क्त
क्ते
लि
खि
ति
त्त्व
त्त्व
न्द्रा
र्थः
क्त
दि
ञ्च
मि
न्या
चि
नि
रे
स्य
त्यु
ग्नी
क्त
र्न
त्ते
द्र
च्चा
चि
रु
क्त
क्यं
द्वि
वि
र्म
द्रा
त्त्वं
स्य
न्त्रा
सु
अ
वा
वा
वा
ता
न्त
श्रु
उप
वा
रि
दि
घोष
त्या
ति
"अह
व्य
न्त्र
वि
त्त्वं
याथा
त
वि
म्य
भिः
श्रि
त्वं
"वेदोऽ
त्वं
आ त
स्य
प्र
प्रा
ति
वि
द्य
पाठकेषु
दे
अहं दधा
म्भृ
क
क्स्फु
न्व
दृ
ब्दा
ति
त्य
पि
चरा " इ
प्नु
रि
ष्म
र्य्य
ष्टॄ
वा
चि
न्य
।
कम् उ
क्ते
श्रि
हि
प्र
कमै
र्षेः
त्त
दि
त्ने
क्सू
वेदानां
आ त व न
वै कम
तौ वाक्
क्रि
प्त
म्:
श्र
स्य
द्रुद्रैः
चि
र्मः
स्य
चि
"इ
दैः
प्र
षु म
वा त
क्तो
षयानां स
र्था
त्ते
वाचमा
अभेद
भिः
एत षये
व्या
त्ते
स्य
क
क्रि
भि
णं ह
रि
णां
रु
तश
क्त
प्र
त्प्र
द्वि
ञ्च
रु
द्रे
त्त्व
क्त
दृ
ति
द्वै
भिः
ति
ष्ट
यजमानाय सु ते
त्म
स्फु
वि
त्त्वा
म् अथवा अ ण
दि
त्त्व
तेषां
के "अहं त व य
त्वा
वा वा
न्त्रे
ते
रु
वि
ध्य
ष्ट
चा म्।
न्त्रैः
स्ति
स्य
द्रा
त्ये
त
दि
वे
क्य
ज्ञा
व्या
ति
म्
णां ता
प्र
लध मूलम्" वागेव वेद
भि
स्फु
या
मः “अहं
र्वे
ति
स्य
प्र
क्यं
दृ
श्च
त
सय न धृत
न्त्रैः
त्य
त
वा
प्र
ष्ठि
म्। साम तः काश
क्ष
क्षो
क्रि
पा ता नां त
प
वि
ति
तेषां वणगोचर
प्र
ख्य
मि
वेचनं कु , यथा, "
र्त
रणात् त षय
क्त
र्वे
त्त
म
मूलम
नि
या कै
श्चा
त्वं
भातं
म षु
ग्वि
शि
दृ
स्मा
त्त्व
नां
क्ष्य
वसु
त्।
ष्ट
ति
त्रो
त्त्वा
स्मि
श्च
ऐ
क्तो
स्मा
पा तम
भिः
ति
र्थ्यं
नि
त्रं
त्त्वा
तेषां स षां
नि
पि
स्था
च तम्" इ ता शं
क्त
मु
प्र
स्ति
र्था
नि
प्र
र्हि
श्चा
कृतवा
ति
क्सू
ता
पि
क्त
त्य
र्त
णां शङ्कर
रु
च्चि
ष्ठि
रणं पृथ
रं
न्त्रे
, यथा पू ऽ
द्रा
तः भेदं नोपल
त्य
क्ष
प्र
क्त
त्त्व
र्त
त्र
षि
न्ति
त
रणं न भव । पुन
त्य
स्य
व ते। सु
नं जायते। त
पारः भव । अथ वाक् इ
श्री
यासाम
भि
वि
क्ष
त
स्मा
किं
तथा
षयम प
रु
दृ
वि
वि
वि
वि
न्य
षयम
ष्ट
त्य
क्ता
द्भ
ते। त
पा
द्व
द्य
ज्ञा
स्य
मा वा
त्य
म्। ल णीयम् "अहमेव
वा
क्तुं
पि
त् त
श्चा
पि
त्त्वे
नि
रा " इ । अ त्
स्य
श्रे
त्त
द्गी
अ
ऋ
वि
ष्ठ
त्पू
र्ण
स्मि
त्त्व
।त
म षु
स्था
क्नु
प्रा
तम्।
वि
र्वं
नि
का ता । अतः एत
चि
सह अङ्गाङ्गीभावमेकं व ते।
ब्ध
र्य्य
प्नु
मनो
म् इ
व ते, यथा,
रु
प्रा
स्वा
दे
वि
म्। य
र्व
त्या
तया य
दयः" इ
न्त्रा
द्राः
त्त्वा
न्ति
स्था
…. वसूनां पावक
दे
प्र
धैः
त्म
दि
ल्यं
ण्या
त्य
दि
ति
वत
र्था
नि
वेचना
क्ष
ष्य
नतः
रु
त्य
श
तम्। अधुना ता
द्रे
चि
न्य
त्य
स्य
भिः
तया "अहमेव
त न सह
म गव तायां
व नं कु
स्य
त्ते
वे
"इ
म
केषु त्
नामधेयया क या उपल त
मः य
चा म्।
त षयानां बोध व
म्? त व
ने “अहं
षयैः सह
मः मनु
”इ
।
आसन्। अ त्
नेषु
चैत
धृ
भू योगे
तया
तेन सह
षु
8
ब्रा
प्र
ब्रा
वि
न्द्रा
ति
न्म
त्र
क्सू
क्या
ह्मी
ह्म्यै
न्य
दि
दि
ष्ठि
रु
दि
त्वा
रि
ष्यै
व्य
त्र
क्ता
द्रा
वि
वि
म्श
क्य
मि
न्त्रे
रि
रु
श्ले
श्ले
श्रे
हि
स्य
क्त
र्वृ
स्ति
क्य
न्न
हि
ति
ष्ठे
ति
त्त
र्थ
र्थः
प्र
प्र
इ
रि
ष्वै
ञ्च
दे
ति
त्ति
वा
वा
अ
रे
र्श
आ
क्तं
परा
अहं
क्य
ष्ठा
लि
ल्लि
र्थं
२. च
नि
१. गौ
य नु
प्र
न्ति
श्रु
सि
म
मि
प्र
न्त्रे
षु
खि
षयानां
वि
द्वि
र्थः
भ्य
दृ
ग्वे
नि
चतु
उपजी म
द्ध
वरवा
दि
ष्ट्या
म्:
प्रा
द
मि
स्मि
दे
त्या
श्य
ष्टं
कि
स्स्था
ति
ति
बोध
नि
मया सो अ म
हि
स्था
ति
वाक्
सरला :
तम्। दा
दि
ति
हु
म्।
न्तु
युगे युगे" इ । उ
त्र
प्रा
त्र
त्री
षणम्:
यः स
क्त
ध्यं
य धनुरातनो
प्नु
यो
षि
नि
स्था
"एकं स
अ "तुरीय" प न चतु
क
म्ब
त्त्व
क्यां
ऋ
माय स ला
प्रा
दृ
मुप
न्ति
ष्ट
स्य
षणम्: म ऽ
इ
णि
न तु तेः।
प
प्र
सरला : वाचः चतु
न्ति
इ
। या
स्य
क्यां
वि
ति
नि
प्र
नि
काश कारभेदं
क्त
ष्टं
भवती ।
र्मा
ति
।
त्य
वा
वि
हि
।
बो
ने
त्त्व
न् ऋ
ना
ज्ञ
प्रा
यः
वा
र्या
दृ
स्मा
ब्रा
प्नु
वि
ब धा वद
ष्ट्या
व्य
त "गुहां
वि
स्था
ह्म
स
वि
द्व
क्त
तानां याणां वा
क्यां
नि
श
चि
“ णी गुहा
क्तुं
क्षा
ने वा
रि
रि
स्य
।
"इ
ष्या
क्सू
त्त
र्था
ब्र
ज्ञा
क्नु
म्य
ण
मः। अतः एत
वाचः
क्तो
ह्म
श्री
ति
शानां
णववद
रि
श्य
चेतसः तुरीयाव
क्ष
श्री
र्णि
त्वं
क्त
उपसंहा "तावती म ना स भूव" इ नेन वा
ता" ता
न्ती
दे
व
क्ष
व्य
वद ल ते, यथा, "तदा तदावती हं क
दृ
न्त्रै
ष्ट्या
नि
क्त
वा
न्त्रैः
णै दं
त्री
श
नि
त्र
ध्य
शेन
त्त्वं
स्मि
परमं पुराणम्" इ
न्ति
मालो तं यथा
परा, प
त्म्य
दि
क्त
व्या
धवृ यः व
यारभेद
क्सू
र्वृ
न्म
णः
स्य
त्त्यु
प्रा
त्त्व
प्ता
र्म
न्त्रा
क्त
न्त्रो
प्त
ता
स्य
क्सू
म
श्री
नि
स्था
तम्। तेषु
दे
स्य
स्य
क्त
क्तो
मः म केऽ
न्त
र्श
स
द्भ
ब्रा
वीमाहा
ब्र
न्ति
कठोप ष
वा
वा
न्त
प्दि
ह्म
त्वा
मः। अ त् यदा वाचः चतु
ह्म्यै
तु न। ल णीयम एत
स्य
र्था
वि
त्वे
णी गु
द्गी
ष्टा
रि
त्वं
प्र
।म
क्य
द्या
न् वा
न्द्रं
सं यम्॥”, ”ध सं
त्म
ञ्च
त्य
मि
म्भ
नि
श्च
स्य
स
र्थः
त्र
स्य
च
करणद न
मि
उपजीव
दन रम् "इ
प शान रं प
, म मा च तुरीयवाक् वैखरी
नां
पदा
म गव ताया
क
कं तुरीयं
पना य स वा
तेन सह
म्"
बोधमेव
9
क का :
१. उदा :
सू :उ दा ॥ (पा.अ. १.२.२९)
आ दा ॥ (पा.अ. ३.१.३)
२. अनुदा :
३. तः:
10
वि
र्ध्व
र्थ
नि
षि
स्व
द्वि
र्वि
भि
क्षा
रि
त्तः
र्दृ
स्व
त्त
र्थं
न्त्रे
नि
त्रा
त्रा
ष्टा
त्त
वि
त्त
ष्प
र्म
णि
णि
प्र
ज्ञा
वि
स्व
न्नः
द्य
ञ्च
त्त
वि
व्या
प्र
च्चै
ण्डे
क्य
सि
द्यु
प्र
ज्ञो
त्रा
ति
रु
द्ध
णि
स्य
लि
त्त
त्ता
त्तौ
त्त
र्थ
ङि
त्तः
दि
श्च
स्ति
त्तः
दे
प्रा
स्य
त्त
टे
ञ्च
ङ्क्ष्व
ति
म्य
प्नु
प्लु
प्पि
त्त
ज्ञा
शि
नि
च्चा
च्चै
ध्य
डु
रु
क्षा
त्म
ज्ञो
क्त
त्तः
रु
नि
ति
त्तः
मि
स्था
ष्प
स्य
त्र
ति
ति
न्नः
भ्य
त्तः
प्रा
वि
व्य
क्ता
शि
ति
र्या
न्यं
ञ्ज
ष्टे
प्तं
त्तः
र्त
शि
नि
न्त्रा
स्व
ष्प
हि
ठ्य
रि
न्नो
स्व
त्त
र्थं
म्य
रू
प्र
स्व
वि
त्त
ज्ञो
त्तः
दि
च्चा
क्षा
श्च
ज्ञा
र्थं
ति
ति
न्त्रा
च्चा
वि
ति
न्द
र्षि
र्हि
श्च
शि
शि
णि
ठे
न्नि
क्षा
नि
च्च
वि
रु
वि
स्था
ष्टा
त्ता
ज्ञे
शि
रु
नि
दि
भ्य
ष्टे
ष्टा
न्ते
भ्य
न्त्रा
ध्या
न्ति
र्था
य्या
स्य
सू : समाहारः तः॥ (पा.अ. १.२.३१)
उदा नुदा योः संयोग अजा षु यु तः। यथा, "उदा नुदा समाहारो योऽच् स
४. चयः: ….
योजनीय ।त त कृ कृ भे ध पाठमुप ।
11
स्व
प्र
प्र
दि
दि
र्त
सि
स्त्रं
भ्रा
रि
प्र
न्ते
द्धा
न्त
स्व
नि
न्त्रा
त्र
ज्ञो
त्रा
र्गे
त्त्वं
ज्ञ
त्ता
मि
णि
प्र
वि
प्र
न्त्रो
न्त्र
त्य
न्य
क्त
ति
क्त
र्थः
स्व
ति
ति
त्त
ख्यं
त्त्व
प्र
च्चा
र्व
त्स्व
ति
रि
स्य
दि
स्तो
ति
ठे
ष्ठि
र्हि
रि
ञि
त्रं
ख्य
न्त्र
स्व
वि
स्व
शि
त्र
र्म
शि
रि
स्ति
त्वं
नि
प्र
ष्ट्या
न्त्र
र्म
र्त्र
ष्प
स्य
वि
ण्डे
भि
न्त्र
वि
ति
न्नः
नि
प्र
धि
प्रा
दि
प्र
वि
रि
वि
भिः
ज्य
ति
क्रि
ति
स्वी
स्ति
ग्र
न्त्रो
श्च
दि
श्च
दैः
क्त
वि
प्र
वि
वि
ञ्च
वि
स्ति
ति
क्तः
ग्र
न्य
श्च
क्य
वि
न्ति
स्व
धि
धि
रि
प्र
वि
भिः
म्य
वि
शि
ति
नि
ष्टा
र्णी
ठे
नि
दि
ब्ध्य
न्त्र
वि
स्तो
स्प
दि
र्थं
न्ति
त्र
न्त्रो
ष्ट
ष्ट
हि
न्त्रा
मि
वि
त्ता
स्त्र
दि
भ्य
ति
हि
प्र
ष्ट
स्मा
वि
त्त
वि
धि
र्म
क्र
त्र
दि
ण्ड
स्य
द्य
प्र
वि
क्र
वि
र्म
स्मा
प्र
ख्यं
भिः
ण्डे
नि
व्या
वि
च्चा
त्या
द्म
द्य
प्त
क्नु
ब्द
क्त
श्च
पि
स्थि
न्दु
न्नि
ब्र
क्र
रि
दि
त्त्व
ह्मे
प्र
ति
शि
वि
ष्टे
वि
ति
ति
न्था
प्रा
सि
ष्टा
ज्ञा
वि
र्य
दे
र्व
प्नु
स्त्रं
र्शः
द्धा
स्य
ष्टि
नि
नि
क्त्रे
उ
इ
प्रा
य
श
स्य
वा
त्त्वा
न्त
वि
र्णी
वि
अव
र्वे
हुः
भ्यः
र्ण
चस
स्य
जडव
वि
ष्वा
ख्य
श्ले
न्ति
म्यं
र्द
न्त्र
त्त
वि
द्य
न्त्रं
स्मा
प्र
म
टीकायाः
त्वं
पि
र्वा
त्वं
दे
वैयाकरण
क्रा
ब्द
दि
ञ्च
करणशा
श्च
ब्र
र्हि
म
हे
क्र
तपाठ
स मातृकावे
ब्र
न्ता
ह्म
ति
र्णा
श्व
द्वा
धानतः
स्त्रे
हि
वि
नादकलात
ह्म
गि
र्मः
मः, यतः स
भि
यथा, सृ रादौ व
ष्टि
दि
त्या
र्म
आगमेषु वाक्
मु
स
रि
भ्य
काल मे स जनग
न्त्री
रू
च्य
त्य
व्य
तरासीत्। य
त्रे
प्र
मः जड
भ्यः
भि
क्रि
क्त
ष्टि
न्त्र
,
ण्ड
त्रि
श
प्रा
र्म
त् प
व्य
स्य
तः। त
चतु शमा
म्प
प्र
स्फो
शारदा लकत म्:
न्त्र
क्रा
र्न
प्र
व
क्तिः
स्यै
शेषरा
वि
ण्ड
मि
ण्ड
न्ता
र्ति
सृ
त्य
त्र
क्यं
क्र
त्या
ध वानां मा
क्तः
तं भैरवच माधृ
षणं कु ।
रसू
वि
व्या
दि
दि
श्च
णः अ
गमशा षु सृ
नोपल ते
ष्वा
प्र
त्य
श
पि
स्त्र
हि
मत
नाद पः व
ह्या
स्व
णा सह त
ञ्च
त् अख
आगतः
शि
ष्टि
श्मी
म्पू
गमसं । वेदो रकाले वै कक का
द्व
पर रा
ब्दो
माधृ
या य
र्ण
र्णा
न्त्रा
शैवः, शा
टः
ति
त्र
च्छ
न्त्र
प्र
ति
र्णि
ञ्चा
रि
ह्यु
म
वव
करणं प
त्य
त्वा
द
तं
ब्दः
यः सकले
म्प
माधृ
त्या
स्य
वासु व
स्य
कदा
भि
स्त्रा
व तं तथा
ब्द
दि
, पा
त्प्रा
र्णा
ज्ञा
द्व
सु चतुःष
टीकायाः का
षु स
त्र
श
दे
ब्र
नि
र्ण
पकश
त्य
त
वि
न्य
ण्ड
भि
ञ्चा
न्त
प्नु
ह्म
स्प
म्प
शा मूले
त
प्र
रा
शेषा र तः य
वि
गत
व्य
र्ग
नि
र
ष्ट
रतया व
गमेषु प
र्णि
ब्द
न्द्रि
नादः का तं भू
क्त
र्ति
द्व
णाचारः रह
गम
त्य
ब्र
कि
र्ण
त शा
र्णि
र्श
स्फो
वा श
ह्म
शारदा लका
न भव । व
श
नि
नि
न्त्व
तं त
प्रा
दागम उ
मालामाधृ
स्था
का
त्रिं
क्त
गमपर रा प
धॄतं यथा,
म्प
स्य
ब्रा
द्य
शि
मूला
न्ति
न्यं
व्या
ह्म्या
चैत के
त्त्वा
त्त्व
पि
च्य
व
द्म
त वश
र्ग
स गम शारदाः।
ते॥
प्र
श्च
वि
मः।
ब्र
दृ
जामुखे।
प्र
रि
माधृ
नि
स्त्र
णा व
दा
ष्ट
ह्मा
वि
दि
त्य
र्ति
मालायाः
व ता
प्र
स्यो
र्शः
शि
ताव
र्थः
त्त
तात् परा
ब्द
आगमपर राजायत।
तया वा
ति
न्त्रे
र्य
लि
प्रा
तम्। य
टः
स
श्चा
धा
णि
क्र
वि
कत
च्च
पदवा
प्नु
वाममा
यां
क्तुं
हृ
त्र
त्य
शा
न्त्रे
म
नि
वेदव
-
पकश
मालयाः व ते
, तेषां
।
। यथा पा
का वरणा
व
दीनां सं
प मे
च तौ।
म्। अधुना
मः।
वेचना
धागमपर राः का तारभवन्।
12
र्णा
त्प्रा
श्य
द्र्या
ब्द
क्तिं
म्ना
हि
वि
न्यं
प्र
र्य्या
ग्न
त्म
ब्र
न्ती
प्य
र्भा
र्धे
दि
प्र
ह्मे
ति
क्रि
र्स
सि
र्व
ति
र्व
म्यो
र्थ
न्दुस्त
च्चा
क्र
क्ती
ध्य
ण्ड
स्य
द्धा
न्त
बि
बि
ध्व
ण्ड
वि
स्य
रि
ब्दा
द्धं
द्धं
रौ
नि
र्तृ
र्भ
ना
लि
आ
म्पा
वि
सि
क्रि
वैख
संल
रू
स्त
त्र
वि
र्थं
रि
र्था
ति
प्रा
त्वा
त्वा
द्धिः
द्य
चि
च तयो
स्मा
दृ
ब्द
न्दुस्त
प्नु
च्छ
प्रा
ष्ट्या
ति
परमसाम
न्दु
क्ष
ब्द
वि
उ
ब्र
मूलाधारच
नि
ध्व
श
द्य
ब्द
स्मा
न्ना
द्य
णि
ह्मे
क्ते
तमोगुणेनानु
रजोगुणेनानु
च्या
र्भा
त्कु
नि
न्या
ब्र
स्य
त्वं
ति
द्या
द्य
त्वा
त्य
धि
ह्म
र्नि
ण्ड
स्त
याः स
शृ
श्रि
गात्
दि
क्य
र्व
दे
शारदा लके वयं
त्त्व
पू तः भ ह
स्मा
च्छ
भू
त्य
भू
रे
ब्द
दु
त्प
ति
मि
वान रम त
तं भव
र्थः
क्त्या
तिः
ध्य
न्नि
वि
नाम् आ
प्रा
ब्द
त्वा
न्म
वा
वि
। अ त् त
पि
प्नु
(मूलकारण
या म
मः,
धि
न्मु
र्णि
च्या
प्र
न्दुरि
रि
वा
र्थ्यं
च। त
र्म
य
र्य्या
इ
श
स्यो
शि
प
चनं
त
व्य
न
ण्डे
प्र
ग प मयी भू
ति
व
भव ।
श
ल्ले
न्य
त्र
क्त
चैत
ततोऽ
व ङ्खला व
शि
रो का श वा
स्था
ब्र
ततो
त्ती
ति
लीभूतं साम
दि
ह्म
कु
ञ्च
वैख
रे
सा सूते कु
मः य
हि
क्य
न्या
नाऽऽ
प णत
तो
दमेव क का
श
द्भ
तेषां तयोः
दे
ति
द्ध्व
त्म
क्तेः
दि
म मा वा
व
प्रा
) उ खीकरणाव
ली पं
स भूतानां श
निः
चैत मय
श
नी श
ज्ञा
त्त्व
खं वा
दि
द
न्या
मातृका
त्ति
न्त
क्ष
जड
भिः
ग प
दि
न्ये
तेन वाचा का तं भव । एत
श
क्तिः
क्र
त व
ति
प्रे
भिः
क्रा
रि
त्पा
मयी
मेऽम
वि
प्र
बि
क्रि
श्च
सं
णा
ति
त्त्व
सेन षोढा
प्र
त्य
द्धं
त्वा
क्रि
ति
न्दु
भेदतः॥
॥
प जगुः॥
णः बोधं जीवचैत
भुः।
भयोर ।
नां हम गम्।
दासी रा ततः।
च्छ
वैखरी श ज भूः॥
दि
ता। अ तेषाम् अवतारणयालम्।
त्वा
प्र
पदीये "कालश
रो का॥
दे
दं मूलाधारा षु परा वचोवृ नाम
णि
पदीये परादीनां वचोवृ नामु वे मूलाधारा च
स्मा
क्ति
व्या
उ
मि
का तं भव । एतदन रं मूले
सेन च
भ्यः
भिः
ति
ख्या
भव । पुन व आ ना स गुणेनैवानु
अ रः। पुन
रे
र्धे
ण्ड
चि
णां
ति
दि
तं भू
दय
दृ
न्दु
च्छ
ष्टा
त
भू
च्या
ति
क्तिः
" इ नेन
म
या
ञ्च
पा त
त्र
नादबीजे
अ
त व कु
भव । स गुन धाना
॥
याशीलं भव ,
पुरा षु
वा
ली
तं, यथा,
13
परा का वरणम्:
"परा का" इ त मद नवगु पादकृतटीका "परा का वरणम्" इ ना ।
२. सा पराश प वाचा अ ।
३. सा क तः अ ।
७. वैख म मा प णीता भव ।
उ तश जडतां याता ।
भवती ॥
14
त्रिं
त्रिं
त्रिं
त्रिं
ग्र
स्व
श्री
च्चा
न्था
श्मी
ज्ञा
वि
वि
न्त्रि
त्प
ञ्च
रि
ति
त्ति
भि
शि
म्भे
नि
शि
क्षि
क्षि
र्य्यां
स्य
शि
प्र
वि
र्वि
स्फु
त्य
त्य
स्मि
ब्दा
क्त्यै
नि
वि
क्तिः
भि
प्त
र्वि
ल्प
ध्य
नि
न्त
ज्ञा
वि
वि
वि
प्र
त्ये
श्य
दे
ल्प
रे
दे
लि
नि
क्त
म्प
स्य
ति
न्त्या
रि
प्र
भि
वि
र्दि
त्य
त्त्वं
न्ना
स्ता
श्री
ष्ट
लि
भि
श्व
त्य
प्र
म्प
न्तः
रि
ज्ञा
ति
नि
स्य
च्छि
भि
म्पु
भि
लि
ति
र्ण
दि
न्यः
न्ना
म्प
व्य
स्य
क्ता
प्त
क्त्या
स्था
स्थि
त्त
नि
प्र
न्त्रि
र्व
ति
त्य
त्र
व्या
त्रो
च्य
दे
प्र
क्र
नि
स्ति
ख्या
स्था
दि
दि
त्य
स्य
ति
पि
वि
स्य
त्रा
क्त
स्व
क्तः
र्श
नि
त्र
न्त्रा
नि
त्रः
शि
त्त
क्रि
क्ति
म्ना
वि
ध्य
वि
त्त्व
त्प
वि
ति
नि
दि
नि
म्प
श्य
र्व
ष्ट
न्ती
प्र
श्न
ति
स्य
त्त
र्थ
व्या
द्भै
म्ना
त्रैः
म्ना
ख्या
प्र
स्यै
सि
त्वं
क्यं
ज्ञा
द्धा
प्र
ति
स्प
न्य
ञ्च
ष्ठि
ष्ट
र्षि
भ्यः
हे
श्व
मह
क्षि
स्य
क्षि
म
र्तिः
मौनवाक् द
र
र्ति
स्व
रू
द
णामू
णामू
ग्र
प्र
सि
द्ध
स्ति
पेण अनु हगाथा
म
।
15