Ivpîyna K A Áatm Jel Iõivr Ivúy-Suci

ivpÎynA k A áATm jel iÕivr
ivúy-sUcI
áAtAvnA ......................................................i
ivpÎynA k A pircy.....................................viii
px 1 ············································1
jelA m ivpÎynA - ak aeithAisk pyQveöf............1
(üI rAmsh: BUtpUvQ gíh sicv, rAjTAn)
px 2 ············································6
ivpÎynA sADnA iÕivr, k ªIy k ArAgíh, jypur........6
(üI gfeÕ nArAyf ¯yAs)
SprADI SÈr ivpÎynA ....................................11
(üI BgvAn sh sAqQvAl)
jel, SprADI SÈr ivpÎynA..............................15
(üI hirÎcMª iv¬AlMk Ar)
px 3 ···········································23
iÕivrAiTQyA ke SnuBv....................................23
px 4 ···········································36
buÂvAfI sATQk huqQ........................................36
px 5 ···········································51
mMgl-mí¥yu ....................................................51
px 6 ···········································55
mMgl-DmQ .....................................................55
px 7 ···········································58
iÕivr ke ic©..............................................58
sMke t-sUcI
sMke t gRMT
S½ØAr0 S½ØArink Ay
qit0 qitvuØAk
Ku¡k 0 Ku¡k pAX
ciryA0 ciryAipxk
jAtk 0 jAtk pAiL
Ter0 TergATA
TerSp0 TerSpdAn
TerI0 TerIgATA
mVÀJm0 mVÀJmink Ay
ivsuiÂ0 ivsuiÂmg
sMyuØA0 sMyuØAink Ay
suØA0 suØAinpAt
[nox - ye sBI gRMT ivpÎynA ivÕoDn iv®yAs, muMbqQ «ArA áAk AiÕt hÓ¦]
áAtAvnA
itipxk ke sMyuØAink Ay m vfQn SAtA hÔ ik ak smy k oslnreÕ
áAsenijt ne bhut se nAgirk A k obMdI bnA ilyA TA¦ qnm se ik ®hk o
rVsyA se bAMD rKA TA, ik ®hk obeiìzyAM zlvA rKI T SÈr ik ®hk o
lohe k I jMjIrA se jk ìz rKA TA¦
k AlAMtr m iBöugf ne BgvAn buÂ k o qsk I jAnk ArI dete hua k hA -
BMte! k oslnreÕ áAsenijt ne bhut se nAgirk A k o bMdI bnA rKA hÔ¦
ik ®h k o rVsyA se bAMD rKA hÔ, ik ®h k o beiìzyAM zlvA rKI hÓ SÈr
ik ®h k o lohe k I jMjIrA se jk ìz rKA hÔ¦ qs pr BgvAn ne k hA ik
pMizt jn lohe, lk ìzI STvA GAs-PU s se bnI huqQ vtuSA k o díìZ bMDn
nh k hte¦ díìZ bMDn k hte hÓ SAsVEtyA k o, SÈr dUsrA se rKI jAne
vAlI SpeöASA k o¦ yhI hote hÓ ve bMDn jo le jAte hÓ SD:ptn k I
Sor, hote BI hÓ sUçm SÈr Kulte BI hÓ bìzI k iXnAqQ se!
§§§
qsI bAt k o k £yAfim© üI s¥ynArAyf goy®k AjI BI jelA m
lgne vAle ivpÎynA iÕivrA ke smy smJAte hÓ qs áAk Ar
sBI kÔ dI hÓ
vAtivk tA yh hÔ ik jel k I chAridvArI ke BItr rhne vAle hI
duiKyAre kÔ dInh hÓ¦ jel k IdIvArA ke bAhr rhne vAle BI duiKyAre kÔ dI
hI hÓ¦ Spne-Spne mnoivk ArA k I kÔ d m sb igrÊt hÓ SÈr du:KI hÓ¦
kÔ d k I SviD pUrI hone pr jel ke kÔ dI CUx jAte hÓ, prMtu jel ke BItr
SÈr bAhr rhne vAle qn k roìzA-SrbA bMidyA k oSpne-Spne ivk ArA k I
kÔ d se muEt ho sk nA S¥yMt k iXn hÔ¦ yh kÔ d n jAne ik tne j®mA se
sb k o bMdI bnAye hua hÔ SÈr n jAne ik tne j®mA tk bMdI bnAye
rKegI¦ qs kÔ dk IyM©fA SsIm hÔ, SgAD hÔ, Ss´ hÔ¦ mnoivk ArA ke
[i]
dUiút vBAv-iÕkM je se Cuxk ArA pAye ibnA qs kÔ d se Cuxk ArA pAnA
nAmumik n hÔ, qs yM©fA se Cuxk ArA pAnA SsMBv hÔ¦
bAhrI duinyA m k oqQ ¯yVEt SprAD k rtA huSA pk ìzA jAy STvA
inrprAD hone pr BI sMdeh m pk ìzA jAy to wse chAridvArI ke BItr
bMdI ke Áp m rhnA pìztA hÔ SÈr pirvAr ke ibCoh tTA Gr k I
suK-suivDA se vMict rhne k I yM©fA ak inVÎct SviD tk shnI
pìztI hÔ¦ prMtu BItr to áAitöf SprAD pnp rhA hÔ SÈr áAitöf
BItr-hI-BItr sjA BugtI jA rhI hÔ¦ Spne hI SôAn ke k ArfSMtmQn
m ak aesA vBAv bnA ilyA gyA hÔ jo ik rAg-«eú k IáAitikR yAk rtA
hI rhtA hÔ¦ qs vBAv-iÕkM je m sb-ke -sbke vljk ìze hua hI nh hÓ,
bV£k qse öf-áAitöf díìZ se díìZtr bnAye jA rhe hÓ¦ qs SA¥m-inimQt
igrÊtArI se kÔ se muEt hA? qs vjint du:K se kÔ se Cuxk ArA pAy?
ivpÎynA ke SitirEt S®y k oqQ sADn nh jo qn ghrAqyA tk
SAbÂ qs GAtk vBAv-iÕkM je k A BMjn k r ske ¦ cAhe jel m hA yA
jel ke bAhr, hr ¯yVEt k o qs SAMtirk kÔ d se muEt honA cAiha¦
St: qs vAtivk muVEt ke ivpÎynA-pT pr sjg rh k r
gMBIrtApUvQk clte rhnA cAiha¦ qsI m sb k AmMgl hÔ, qsI m sb k A
k £yAf hÔ¦
§§§
bRµdeÕ se BArtvúQ m k £yAfim© goy®k AjI k A SAgmn sn
1969 m huSA¦ ws smy qs deÕ m ivpÎynA sADnA ke bAre m hr
k oqQ SnjAn TA, EyAik yh ipCle lgBg 2,000 vúoÜ se logA k I
nAsmJI ke k Arf BArt se luðA ho cuk I TI¦
üI goy®k AjI ne qs sADnA k A áATm iÕivr muMbqQ m idnAMk
3.7.1969 k olgA k rqsk opunjIQivt ik yA¦qske wprAMt to qske
ivlöf áABAvA ke k Arf BArt ke iviBÚA áAdeÕA se qn iÕivrA k I mAMg
hone lgI SÈr iÕivrA k A tAMtA hI lg gyA¦ SMttog¥vA jel m BI
[ii]
iÕivr lgne k AáAsMg wpVTt huSA¦ yh iÕivr k ªIyk ArAgíh,jypur
m sn 1975 m lgA ijsm 114 bMidyA ne BAg ilyA¦ Snek áAArMiBk
k iXnAqyA ke bAvjUd yh iÕivr ak aeithAisk iÕivr isÂ huSA
ijsk A w£leK, vtut:, ivÎviv¼yAt ignIj buk SAP irk AzQs
(Guinness Book of Records) m honA cAiha TA¦ qs putk m
cun-cun k r wn GxnASA k o TAn idyA jAtA hÔ jo ivÎvBr m SnUXI
pAyI gyI hA¦ qs iÕivr k A SnUXApn qs bAt m TA ik idn-rAt
áAitÕoD k I SAg m jlne vAle ik tne hI h¥yAre jo SAjIvn k ArAvAs
Bugt rhe Te iÕivr pUrA hote-hote BItr se ak dm bdl gye¦ wnm se
ik tnA ke hI wÝAr qs putk ke px (3) m áAtut ik ye gye hÓ¦ q®h
pìZne se sMt k bIr k I yh vAfI mrf ho SAtI hÔ -
phle yh mn k Ag TA, k rtA jIvn GAt¦
Sb to mn hMsA ByA, motI cuin cuin KAt
yhI nh, sidyA purAne muhAvre SÈr lok oVEtyAM BI glt isÂ ho
gy¦ yTA -
lAtA ke BUt bAtA se nh mAnte¦
Once a knave, always a knave
(bdmAÕ hmeÕA bdmAÕ hI bnA rhegA¦)
Once a junkee, always a junkee
(nÕA k rne vAlA hmeÕA nÕqQ hI bnA rhegA¦)
Old habits die hard
(purAnI SAdt muVÎk l se CUx pAtI hÓ¦)
§§§
[iii]
qs putk m áAtut huqQ sAmgRI se bMdI sADk A k oik sI-n-ik sIÁp
m inýn áAk Ar k I SnuBUit honA lVöt hogA:-
● SihinQ£vQiynI®yAy:
jÔse k oqQ srIsíp SpnI k culI Coìzne ke pÎcAt wse SpnI nh
smJtA, vÔse hI ik ®h-ik ®hbMdI sADk A k olgne lgA ik wnk ASb
wnk I purAnI píÏXBUim se k oqQ vAtA nh rhA hÔ¦
● gomihÏyAid®yAy:
gAy BI dUD detI hÔ SÈr BÓs BI, prMtu donA ke dUD m jmIn-SAsmAn
k A SMtr hotA hÔ¦ aese hI ik ®h-ik ®h ke smJ m SA gyA ik
sAMáAdAiyk k mQk AMzA m SÈr ivÕuÂ DmQ m BI aesA-hI SMtr hotA hÔ¦
● k ArfnAÕek AyQnAÕ®yAy:
bMidyA k o áAAy:k r yh smJ m SA gyA ik k Arf k A nAÕ k r dene
se k AyQ k A nAÕ ho jAtA hÔ¦ yhI bAt Spne BItrI ivk ArA pr lAgU
hotI hÔ¦ áAitikR yAaM k rte rhne se ye SVt¥v m SAte hÓ SÈr aesA k rnA
bMd k r d to ye CUmMtr ho jAte hÓ¦
● devAsursMgRAm®yAy:
jb tk mn k A pUrI trh se pirÏk Ar nh ho jAtA hÔ, tb tk
smy-smy pr mn m clne vAlA SMt«Ü« devA SÈr SsurA ke sMgRAm jÔsA
lgtA hÔ¦ k BI qnk I jIt, to k BI wnk I¦
● ptvrA®yAy:
vyMvr m wØAm pit k ogRhf k rk ®yAdUsrA m áAIit nh rKtI hÔ¦
aese hI ivpÎynA k I XIk se smJ SA jAne pr sADk k A ik sI S®y
áAk Ar k I sADnA k rne k o mn nh k rtA hÔ¦
[iv]
● sopAnArohf®yAy:
jÔse mhl pr cìZne vAlA ¯yVEt ak sIìZI se dUsrI sIìZI pr cìZtA
huSA mhl ke Wpr phuÙc jAtA hÔ, vÔse hI bMdI sADk A k o lgtA hÔ ik
qs sADnA k o k rte rhne se wnk A inrMtr w¥TAn hotA jA rhA hÔ¦
● DmQvs®tAgm®yAy:
jÔse vsMt å tu ke SAne pr peìzA pr nyI-nyI k Apl, nye-nye pØAe,
nye-nye PU lSAne lgte hÓ SÈr sArA vAtAvrf suriBt ho wXtA hÔ, vÔse
hI jb ik sIke jIvn m ÕuÂ DmQ k AáAveÕ hotA hÔ tb wske jIvn m
BI SpUvQ w£lAs avM suK-ÕAMit k A sMcAr hone lgtA hÔ¦
§§§
putk k I yojnA
qs putk k A ÕIúQk hÔ -
ivpÎynA k A áATm jel iÕivr¦
qs ÕIúQk ke do Õd ivÕeú mhØv rKte hÓ - ivpÎynA SÈr
jel¦
Ble hI jel SMgRejI BAúA k A Õd hÔ, qse hr BArtIy smJtA hÔ¦
qsk A wÝm áAAcIn lÔixn BAúA se honA pAyA jAtA hÔ ijsk A STQ hotA
TA - pjrA (jo pjrenumA bÔrk A m bMd SBAge bMidyA ke sMdBQ m BI
XIk hI bÔXtA hÔ)¦
pAXk gf m se ij®hAne ivpÎynA sADnA k A SÄyAs k r rKA hÔ
w®h ivpÎynA ke bAre m sb ku C ptA hone se ve ÕIúQk ke mhØv k o
BlI áAk ArSAMk sk te hÓ¦ prMtu ij®hAne qsk ASÄyAs nh ik yAhÔ w®h
qsk A pircy áAAðA k rAnA S¥yMt SAvÎyk hÔ¦ qske SBAv m ve qs
putk m áAtut k I gyI sAmgRI k A shI áAk Ar se SAk ln nh k r
[v]
sk te¦ St: qs áAtAvnA ke turMt pÎcAt ivpÎynA k A pircy
ÕIúQk vAlA ak CoxA-sA inbMD sVýmilt k r idyA gyA hÔ¦
qske pÎcAt qs putk k I sAmgRI k A inýn áAk Ar se sðADA
ivBAjn ik yA gyA hÔ
px 1 - qsm áAsMg-áAAðA iÕivr ke SAyojn k I mu¼y BUimk A inBAne
vAle mAnnIy üI rAmsh, t¥k AlIn gíh sicv, rAjTAn srk Ar k A
áAerfAjnk leK hÔ¦ qsm w®hAne jelA m ivpÎynA k A ak aeithAisk
pyQveöf áAtut ik yA hÔ¦
px 2 - qsm iÕivr se sMbMiDt ivivD áAk Ar k I jAnk ArI dene vAle
tIn sArgiBQt leK áAtut ik ye gye hÓ¦ qs jAnk ArI ke SMtgQt qs
iÕivr ke bAre m ik ye gye ÕoDk AyoÜ pr BI áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦ bhut
phle ye leK ivpÎyI sADk A ke mAisk áAerfA p© ivpÎynA pi©k A m
áAk AiÕt BI ho cuke hÓ¦
px 3 - qsm iÕivr m BAg lene vAle bMidyA m se cÈbIs logA ke
SnuBv djQ hÓ¦ ye sBI h¥yAaM k rne ke SArop m SAjIvn k ArAvAs
Bugt rhe Te¦ qnke SnuBvA se ptA cltA hÔ ik smAj ke qs hsk vgQ
ke logA pr BI ivpÎynA k A kÔ sA ivlöf áABAv pìztA hÔ¦
px 4 - qsm iÕivrAiTQyA ke SnuBvA k I smIöA buÂvAfI ke sMdBQ
m k I gyI hÔ¦ ivpÎynA BgvAn buÂ k I den TI¦ St: yh wict
smJA gyA ik wnk I vAfI k I sATQk tA qn SnuBvA ke SADAr pr BI
SAMk IjAy¦ qsI bAt k oyAn m rKte hua qs px k AÕIúQk rKA gyA
hÔ - buÂvAfI sATQk huqQ¦
px 5 - qsm h¥yASA ke ak SAropI k omí¥yudMz idye jAne k Aw£leK
hÔ¦ ivpÎynA ke áABAv se vh áAsÚA muªA se kÔ se P AMsI ke t¼te pr cìZ
gyA - yh tÉy k £yAfim© üI s¥ynArAyf goy®k AjI ke wdÒboDn se
wjAgr hotA hÔ¦ wsk I mí¥yu k omMgl-mí¥yu k I sMôA dI gyI hÔ¦
[vi]
px 6 - qsm BgvAn buÂ «ArA SnudeiÕt SìztIs mMgl-DmoÜ k I
ccAQ k I gyI hÔ ijnke áAit sjg rh k r k oqQ BI ¯yVEt SyA¥m k I
WMcI-se-WMcI SvTA áAAðA k rsk tAhÔ¦ aese ¯yVEt se k oqQ bìzA duÏk mQ
ho jAy, qsk I sMBAvnA nh rhtI hÔ¦ jel ke sMdBQ m qsk A ivÕeú
mhØv hone se qn DmoÜ k A smAveÕ qs puVtk A m ik yA gyA hÔ¦
px 7 - qske SMtgQt iÕivrk Alke ic©A k owpyuEt ÕIúQk A siht
áAdiÕQt ik yA gyA hÔ¦
pAXk víMd k I ivpÎynA sADnA ke áAit áAerfA jgAne k I sdAÕytA
ke sAT yh lGu puVtk A áAtut k rte hua
indeiÕk A
ivpÎynA ivÕoDn iv®yAs
[vii]
ivpÎynA k A pircy
ivpÎynA k I yAn-iviD ak aesA srl avM k Argr wpAy hÔ ijsse
mn k o vAtivk ÕAMit áAAðA hotI hÔ SÈr ak suKáAd, wpyogI jIvn
ibtAnA sMBv ho pAtA hÔ¦ ivpÎynA se SiBáAAy hotA hÔ ik jo vtu
STvA VTit scmuc jÔsI ho, wse wsI Áp m jAn lenA¦ SA¥m-inrIöf
«ArA mn k o inmQl k rte-k rte aesA hone hI lgtA hÔ¦ hm Spne SnuBv se
jAnte hÓ ik hmArA mAns k BI ivcilt ho jAtA hÔ, k BI htAÕ, k BI
SsMtuilt¦ qs k ArfvÕ jb hm ¯yiTt ho wXte hÓ tb SpnI ¯yTA
Spne tk sIimt nh rKte, dUsrA k o bAMxne lgte hÓ¦ inÎcy hI qs
áAk Ar ke jIvn-yApn k o sATQk jIvn nh k h sk te¦ hm sb cAhte hÓ
ik hm vyM BI suK-ÕAMit k A jIvn ijy SÈr dUsrA k o BI suK-ÕAMit se
jIne d, pr aesA k r nh pAte¦ St: yhI áAÎn bAr-bAr mAns m k AÓDtA
rhtA hÔ ik SAiKr hm sATQk jIvn ijy to kÔ se?
ivpÎynA hm qs yoy bnAtI hÔ ik hm Spne BItr ÕAMit SÈr
sAmMjy k ASnuBv k rsk ¦yh icØA k I¯yAku ltASÈr qske k ArfA
k o dUr k r icØA k o inmQl bnAtI hÔ¦ yid k oqQ inyimt Áp se qsk A
SÄyAs k rtA clA jAy, to Spne mAns se ivk ArA k o pUrI trh
bihÏkí tk rke intAMt ivmuEt SvTA k AsAöA¥k ArBI k rsk tAhÔ¦
aeithAisk píÏXBUim
ivpÎynA BArt k I ak S¥yMt purAtn yAn-iviD hÔ¦ qse SAj se
lgBg 2,600 vúQ pUvQ BgvAn gÈtm buÂ ne pun: Koj ink AlA TA¦
w®hAne Spne ÕAsn ke pÓtAlIs vúoÜ m jo SÄyAs vyM ik yA SÈr logA
k o k rvAyA yh wsk A sAr hÔ¦ wnke smy m bìzI sM¼yA m wØArI BArt
ke log ivpÎynA ke SÄyAs se Spne-Spne du:KA se muEt hua SÈr jIvn
ke sBI öe©A m WMcI wplVDyAM k r pAye¦ smy ke sAT-sAT yh
yAn-iviD BArt ke pìzosI deÕA bRµdeÕ, üIlMk A, TAqQlÓz SAid m
[viii]
áAsirt huqQ SÈr vhAM pr BI qske aese hI k £yAfk ArI pirfAm sAmne
SAye¦ buÂ ke pirinvAQf ke lgBg pAMc sÈ vúQ pÎcAt ivpÎynA k I
k £yAfk ArI iviD BArt se luðA ho gyI¦ dUsre deÕA m BI qs iviD k I
ÕuÂtA nÏx ho gyI¦ ke vl bRµdeÕ m qs iviD ke áAit smipQt SAcAyoÜ
k I ak k ìzI ke k Arf yh Spne ÕuÂ Áp m k Aym rh pAyI¦ ipCle do
hjAr vúoÜ m vhAM ke inÏXAvAn SAcAyoÜ k I prMprA ne pIìZI-dr-pIìZI qs
yAn-iviD k o Spne Sivk l Áp m bnAye rKA¦ qsI prMprA ke áA¼yAt
SAcAyQ syAjI W bA iKn ne logA k o ivpÎynA isKlAne ke ila sn
1969 m üI s¥ynArAyf goy®k AjI k o SiDkí t ik yA¦
vtQmAn k Al m k £yAfim© üI goy®k AjI tTA wnke «ArA mnonIt
sÓk ìzA shAyk SAcAyoÜ ke áAy¥nA se ke vlBArt ke hI nh, bV£k smUce
ivÎv ke SiDk AMÕ deÕA ke logA k oBI iP rse ivpÎynA k AlAB imlne
lgA hÔ¦ sn 1971 m Spne áAAf Coìzne se pUvQ syAjI Spne vFn k o
sAk Ar hotA deK pAye¦ wnk I áAbl qCA TI ik ivpÎynA SpnI
mAtíBUim BArt m lÈxe SÈr logA k o SpnI Snek Anek smyASA k o
sulJAne m shAytA k re¦ w®h ivÎvAs TA ik yh BArt se ivÎv Br m
PÔ l jAygI SÈr jn-jn k A k £yAf k rne lgegI¦
üI goy®k A jI ne BArt m julAqQ 1969 se ivpÎynA iÕivr lgAne
SArMB ik ye¦ ds vúQ bAd w®hAne ivdeÕA m BI qsk A áAiÕöf denA
SArMB k r idyA¦ vtQmAn m ivÎvBr m ak sÈ se SiDk ivpÎynA
k ª TAipt ho cuke hÓ jhAM ivpÎynA k A áAiÕöf iviDvt idyA jAtA
hÔ¦ ivpÎynA k ASnmol r¥n, jo sidyA tk bRµdeÕ jÔse Coxe-se deÕ m
surVöt rhA, Sb wsk A sMsAr-Br m Snek TAnA pr lAB wXAyA jA
rhA hÔ¦ wn logA k I sM¼yA inrMtr bìZ rhI hÔ ij®h TAyI Áp se
suK-ÕAMit áAdAn k rne vAlI qs jIvn jIne k I k lA k o sIKne k A
Svsr imlA hÔ¦
[ix]
SÄyAs
ivpÎynA sIKne ke ila yh SAvÎyk hÔ ik ik sI yoytA-áAAðA
SAcAyQ ke sAVÚAy m ak ds-idvsIy SAvAsIy iÕivr m BAg ilyA
jAye¦ iÕivr ke dÈrAn sADk A k oiÕivr-Tl pr hI rhnA hotA hÔ SÈr
bAhr k I duinyA se sMpkQ toìznA hotA hÔ¦ w®h pìZAqQ-ilKAqQ se BI ivrt
rhnA hotA hÔ SÈr injI DAimQk SnuÏXAnA tTA ikR yAk lApAk o Tigt
rKnA hotA hÔ¦ w®h ak aesI idncyAQ m se gujrnA pìztA hÔ ijsm idn
m k qQ bAr, ku limlAk rlgBg ds GMxe tk ,bÔXe-bÔXe yAn k rnAhotA
hÔ¦ w®h SAyQ mÈn k ABI pAln k rnAhotA hÔ, ijsse tA¥pyQ hotA hÔ ik
ve S®y sADk A se bAtcIt nh k rge pr Spne SAcAyQ se sADnA-sMbMDI
áAÎnA SÈr ¯yvTApk A se SpnI BÈitk smyASA ke bAre m
SAvÎyk tAnusAr bAtcIt k r pAyge¦
áAiÕöf ke tIn sopAn hote hÓ
phlA sADk wn k AyoÜ se dUr rh ijnse wnk I hAin hotI ho¦
qske ila w®h pAMc ÕIl pAln k rne ke ila k hA jAtA hÔ, STAQt
jIv-hsA, corI, JUX bolnA, SbRµcyQ tTA nÕe-pte ke sevn se ivrt
rhnA¦ qn ÕIlA k ApAln k rne se mn qtnA ÕAMt ho jAtA hÔ ik SglA
k dm wXAnA SAsAn ho jAtA hÔ¦
dUsrA phle sAìZe-tIn idnA tk Spne sAMs pr yAn k iªt k r
SAnApAnsit nAm k I sADnA k A SÄyAs k rnA hotA hÔ¦ qsse
mkQ x-mn k o inyMi©t k rnA srl ho jAtA hÔ¦
tIsrA ÕuÂ jIvn jInA SÈr mn k o inyMi©t k rnA ye do
sopAn SAvÎyk hÓ SÈr S¥yMt lABk ArIBI¦ prMtu yid tIsrA sopAn n
ho to yh iÕöA SDUrI rh jAtI hÔ¦ tIsrA sopAn hÔ SMtmQn k I
ghrAqyA m dbe hua ivk ArA k o dUr k r mn k o intAMt inmQl bnA lenA¦
yh tIsrA sopAn iÕivr ke ipCle sAìZe C: idnA tk ivpÎynA ke
SÄyAs ke Áp m hotA hÔ¦ qske SMtgQt sADk SpnI áAôA (STAQt,
[x]
SpnA áA¥yö ôAn) jgA k rSpne smUce k Aiyk tTA cÔtisk kM DA k A
Bedn k r pAtA hÔ¦ idn m k Am k rte hua mn m wXne vAle SiDk AMÕ
sMÕyA k AsAyMk AlInáAvcnA ke dÈrAn KulAsA k ridyA jAtA hÔ ijsse
sADnAÄyAs m k h k oqQ k iXnAqQ nh SAtI hÔ¦ ik sI k o ho BI, to
SAcAyQ se iml k r smADAn k rvA sk tA hÔ¦
mMgl-mÔ©I phle nÈ idn pUfQ mÈn k A pAln k rnA hotA hÔ¦ dsv idn
mMgl-mÔ©I STvA pu»y-ivtrf k I ak nyI sADnA isKlAyI jAtI hÔ¦
qske «ArA ivpÎynA ke SÄyAs se inmQl hua icØA k o áAAifmA© ke áAit
mMglBAvA se Br k r w®h Spne SijQt pu»y k A BAgIdAr bnAyA jAtA hÔ¦
qske wprAMt sADk SpnA mÈn Kol dete hÓ SÈr SAps m bAtcIt k r
pAte hÓ¦ qs áAk Ar ve iP r bihmuQKI ho jAte hÓ¦
iÕivr yArhv idn áAAt:k Al smAðA ho jAtA hÔ¦ iÕivr k A smApn BI
mMgl-mÔ©I ke sAT ik yA jAtA hÔ SÈr yh BlI áAk Ar btlAyA jAtA hÔ ik
Spne-Spne Gr jAk r in¥yáAit sADnA k A SÄyAs kÔ se k rnA cAiha,
EyAik qs sADnA k A inyimt SÄyAs hI suP l áAdAn k rAtA hÔ¦
iÕivrA k A SAyojn
iviBÚA deÕA m ivpÎynA iÕivr inyimt Áp se TAyI ke ªA pr
STvA S®y TAnA pr BI lgAye jAte hÓ¦ sAmA®y ds-idvsIy iÕivrA
k ASAyojn to hotA hI rhtA hÔ, prMtu sADnA m SAge bìZe hua sADk A ke
ila smy-smy pr iviÕÏx iÕivr SÈr 20, 30, 45 STvA 60 idn
ke dIGQ iÕivr BI lgAye jAte hÓ¦
ivÎv Br m iÕivrA k A sMcAln vÔVCk dAn se hotA hÔ¦ ik sI se
k oqQ pÔsA nh ilyA jAtA¦ iÕivrA k A pUrA KcQ wn sADk A ke dAn se
cltA hÔ jo phle ik sI-n-ik sIiÕivr se lABAV®vt hok r dAn dek r
bAd m SAne vAle sADk A k o lABAV®vt k rnA cAhte hÓ¦ n to SAcAyQ
SÈr n hI wnke shAyk SAcAyQ k oqQ pAirüimk áAAðA k rte hÓ¦ ye tTA
iÕivrA m sevA dene vAle purAne sADk SpnA smy dene ke ila vt: SAge
[xi]
SAte hÓ¦ yh pirpAxI ws ÕuÂ prMprA se mel KAtI hÔ ijsm yh iÕöA
ibnA ik sI vAifVÀyk SADAr ke , muEt-ht se SÈr kí tôtA tTA dAn
k I BAvnA se SotáAot DnrAiÕ ke SADAr pr bAMxnI hotI hÔ¦
sAMáAdAiyk tA-ivhIn iviD
cAhe ivpÎynA bÈÂ prMprA m surVöt rhI hÔ, iP r BI qsm k oqQ
sAMáAdAiyk tØv nh hÔ SÈr ik sI BI píÏXBUim vAlA ¯yVEt qse SpnA
k r lABAV®vt ho sk tA hÔ¦ qs sADnA ke do SAlMbn hÓ -
SpnA nÔsigQk sAMs jo j®m lene se lek r áAAf Coìzne tk hr
smy hr ik sI ke pAs wplD rhtA hÔ¦
Spne ÕrIr pr hr smy áAk x hone vAlI ivivD áAk Ar k I
sMvednAaM¦ q®h sAöIBAv se deKne k A inyimt SÄyAs k rte
rhne se mn m sMict ivkí ityA se Cuxk ArA hone lgtA hÔ SÈr
SAge ke ila mn k o ivkí t n k rne k A rAtA iml jAtA hÔ¦ ye
donA hI SAlMbn aese hÓ ijn pr k Am k rne m ik sI k o leÕmA©
BI aetrAj nh ho sk tA¦ qs áAk Ar yh sADnAiviD svQTA
sAMáAdAiyk tA-ivhIn hÔ SÈr ÕuÂ DmQ k A áAitiniD¥v k rtI hÔ¦
ivpÎynA ke iÕivr aese ¯yVEt ke ila hmeÕA Kule rhte hÓ jo qQmAndArI
ke sAT qs iviD k o sIKnA cAhe¦ qsm ku l, jAit, DmQ STvA
rAÏxÃIytA SAìze nh SAtI¦ hdU, isEK, jÔn, bÈÂ, muVlm, qQsAqQ,
yhUdI tTA S®y sMáAdAy vAle SAj tk bìzI sP ltApUvQk ivpÎynA k A
SÄyAs k rte SAye hÓ¦ qnk oj£dI hI yh SABAs hone lgtA hÔ ik qs
sADnA ke SÄyAs se wnke ¯yVEt¥v m inKAr SAne lgA hÔ SÈr ve
behtr qMsAn bnte jA rhe hÓ¦
ivpÎynA tTA sAmAijk pirvtQn
ivpÎynA k IyAn-iviD ak aesA rAtA hÔ jo sBI du:KA se Cuxk ArA
idlAtA hÔ¦ qsse rAg, «eú SÈr moh dUr hote hÓ SÈr yhI hmAre du:KA k A
[xii]
k Arf hÓ¦ jo k oqQ qsk A SÄyAs k rte rhte hÓ, ve ToìzA-ToìzA k rke
Spne du:KA k A k Arf dUr k rte rhte hÓ SÈr bìzI díìZtA ke sAT Spne
mAnisk tnAvA k Ijk ìznse bAhr ink lk rsuKI, vT SÈr sATQk
jIvn jIne lgte hÓ¦ qs tÉy k I puVÏx SBI tk ik ye gye ik tne-hI
áAyogA se hotI hÔ¦
ye áAyog qs bAt k o wjAgr k rte hÓ ik smAj m pirvtQn lAne ke
ila phle ¯yVEt k o pk ìznA cAiha, yAne áA¥yek ¯yVEt k o suDrnA
cAiha¦ ke vlwpdeÕA se sAmAijk pirvtQn nh lAyA jA sk tA¦CA©A
m BI SnuÕAsn tTA sdAcAr ke vlik tAbIôAn SÈr ¯yA¼yAnA se nh
ZAlA jA sk tA¦ ke vl dMz ke By se SprADI SCe nAgirk nh bn
sk te SÈr n hI dMzA¥mk mAndMz SpnA k r sAMáAdAiyk PU x k o dUr
ik yA jA sk tA hÔ¦ aese áAy¥nA k I ivP ltA se qithAs BrA pìzA hÔ¦
vtut:, ¯yVEt hI vAtivk kuM jI hÔ¦ wske sAT vA¥s£y avM
k rfA k A btAQv ik yA jAnA cAiha¦ wse Spne SApk o suDArne ke ila
áAiÕVöt ik yA jAnA cAiha¦ ÕIl-sdAcAr ke inymA k A pAln k rvAne
ke ila wse wpdeÕ nh, bV£k wske BItr Spne SAp m pirvtQn lAne
k I scI llk jgAnI cAiha¦ wse isKlAnA cAiha ik SpnI
Koj-bIn kÔ se k IjAtI hÔ, tAik ak aesI áAikR yAhAT lg jAy ijsse
pirvtQn k A kR m ÕuÁ hok r icØA inmQl ho ske ¦ qs áAk Ar lAyA huSA
pirvtQn hI icrTAyI ho sk tA hÔ¦
ivpÎynA m logA ke mAns SÈr cir© k o bdlne k I SpUvQ ömtA
hÔ¦ jo k oqQ scmuc qske ila áAyAs k rnA cAhe, wske ila vifQm
Svsr sdA-sdA wpVTt hÔ¦
§§§
[xiii]
rAg «eú se moh se, jo mn mÔlA hoy¦
ivpÎynA ke nIr se, ivrj ivml iP r hoy
mn k I gAMXA m wlJ, ¯yAku l hÓ sb log¦
mn k I gAMX sulJt, ivpÎynA ke yog
bAhr bAhr Kojte, duiKyA rhA jhAn¦
SMtr m hI ZUMZ lI, suK k I KAn KdAn
[xiv]
px 1
jelA m ivpÎynA - ak aeithAisk pyQveöf
(üI rAmsh: BUtpUvQ gíhsicv, rAjTAn)
leKk k A pircy
rAjTAn srk Ar ke gíh sicv ke Áp m Spne iviBÚA mhØvpUfQ
wØArdAiy¥vA k o inBAte hua üI rAmsh ne ds idn k A Svk AÕ lek r sn
1975 m k £yAfim© üI s¥ynArAyf goy®k AjI ke sAVÚAy m lge ak
ivpÎynA iÕivr m BAg ilyA¦ qsse pUvQ ivpÎynA iÕivr se lABAV®vt
wnke ak im© m SAye pirvtQnA k o deK k r ve bhut áABAivt hua Te¦
üI rAmsh k o Spne SnuBv se t¥k Al SABAs huSA ik yh
yAn-iviD bhut áABAvÕAlI hÔ SÈr ¯yVEtyA tTA sMTASA m
sk ArA¥mk pirvtQn lAne k I qsm SpUvQ ömtA hÔ¦ w®hAne pAyA ik yh
iviD ÕIGR supirfAmdAyI, vÔôAink SÈr SsAMáAdAiyk hÔ SÈr yh BI
SnuBv ik yA ik áAÕAsn m pirvtQn v suDAr lAne ke ila ivpÎynA
ak ScUk wpAy hÔ¦ St: w®hAne gíh ivBAg ke ku C ak SiDk AiryA
k o ivpÎynA iÕivr m BAg lene ke ila áAeirt ik yA SÈr wnke shyog
se Spne ivBAg k ApungQXn ik yA¦w®hAne jypur ke k ªIyk ArAgíh tTA
rAjTAn puils Sk AdmI m iÕivr lgvAye, jo S¥yMt sP l rhe¦ vyM
SpnI sADnA k I inrMtrtA ke sAT-sAT Spne shyoigyA v im©A k o
BI ivpÎynA iÕivrA se lABAV®vt hone ke ila áAeirt k rte rhe¦
áAÕAsink sevA se invíVØA ke pÎcAt ve rAjTAn lok sevA SAyog
ke Syö ke Áp m inyuEt hua¦ SAyog k I sevA se invíVØA ke pÎcAt
w®h SAiTQk díVÏx se lABk ArI tTA ivtít wØArdAiy¥vA vAle k qQ S®y
srk ArI v gÔr-srk ArI áAtAv imle ij®h SvIk Ar k rte hua w®hAne
ivpÎynA ke mAym se logA k I DmQsevA k rne ke inimØA SpnA Õeú
jIvn smipQt k rne k A infQy ik yA¦
§§§
[1]
üI goy®k AjI k A áATm jel iÕivr sn 1975 m rAjTAn ke
k ªIy k ArAgíh m lgA¦ ws smy mÓ ws rAÀy k A gíh sicv TA SÈr
mÓne BI ivpÎynA k A ak iÕivr k r ilyA TA¦ qske P lvÁp muJe BI
Spne jIvn m SáA¥yAiÕt pirvtQn hone k A SABAs huSA¦ iÕivr ke
cÈTe idn muJe lgA ik ivpÎynA ak aesI iviD hÔ ijsse n ke vl
¯yVEtgt smyASA k AhI, bV£k sAmAijk smyASA k ABI, smADAn
ho sk tAhÔ SÈr yhI nh, srk ArItM© m BI suDAr lAyA jA sk tAhÔ¦
cÈTe idn sAyMk Al mÓ goy®k AjI se imlA SÈr w®h Spne mMt¯y se
Svgt k rAyA¦ mÓne wnse pUCA ik EyA yh iviD srk Ar k I
ÕAsn-áAfAlI m pirvtQn lAne m k Argr isÂ ho sk tI hÔ¦ w®hAne
SpnI shmit jtlAyI¦ qs pr mÓne wnse turMt pUC ilyA ik EyA hm
jel m iÕivr k A SAyojn k r sk te hÓ? ve bhut sk ArA¥mk Te SÈr
w®hAne k hA ik yid qsk A SAyojn ho sk tA ho to ve qske ila cle
SAyge¦ tb yh lgA ik yh ak bhut bìzI cunÈtI hÔ!
mÓne Spne qs áAtAv se sMbMiDt SiDk AiryA se bAtcIt k rne k A
islislA ÕuÁ ik yA¦ ye log Te rAÀy ke mu¼y mM©I, mu¼y sicv tTA
jel ke SiDk ArI¦ áAArMB m to hr ik sI k o ku C-n-ku CsMÕy rhA, pr
SMtt: yh áAyog k r zAlne k A infQy le hI ilyA gyA!
vAtivk k iXnAqQ tb SAyI jb üI goy®k AjI iÕivr lene ke ila
jypur SA phuÙce¦ muJe w®h btlAnA pìzA ik iÕivr ke dÈrAn w®h jel m
rKnA sMBv nh ho pAygA¦ qske TAn pr wnke ila jel ke bAhr ak
suMdr bMgle k A áAbMD ik yA jAygA¦ w®hAne ¯yEt ik yA ik w®h to
áAitidn cÈbIsA GMxe jel ke BItr hI rhnA hogA EyAik ivpÎynA ak
pÔnI Õ£yikR yA hÔ SÈr ve ak Õ£yicik ¥sk ke mAnd hÓ¦ pr qsm
bADA TI jel mÔ®yUSl¦ jel m ke vlvhI rh sk te Te ij®h sjA iml
cuk Iho, yA ijnke mAmle SBI ®yAyAly ke ivcArADIn hA, yA jo k oqQ
jel ke k mQcArIhA¦ mÓne goy®k AjIke sAmne yh smyA rKI¦ qs pr ve
bol wXe to muJe sjA de do! yh sun k r mÓ BAÓcEk A rh gyA SÈr
[2]
muJe bìzA SAGAt BI phuÙcA - mere SAcAyQ k o kÔ se dMizt ik yA jA sk tA
hÔ! ®yAiyk ivBAg se prAmÕQ ik yA gyA SÈr aese lgtA TA ik qs
smyA k A k oqQ smADAn nh hÔ¦ qs pr hmne áAÕAsk Iy SAdeÕ
áAsAirt k rke qs smyA k A intArf ik yA¦
goy®k AjI k o jel k I izpsrI m ak k AmclAW k mre m rhne k I
Snumit de dI gyI¦ S®y smyA tb SAyI jb iÕivr SArMB hone hI jA
rhA TA¦ wn idnA gMBIr SprAiDyA k o pAMvA m beiìzyAM SÈr hATA m
hTk iìzyAM zAlI jAtI T¦ lohe k I beiìzyA SÈr hTk iìzyA se jk ìze hua
cAr aese bMidyA k o yAnk ö m lAyA gyA¦ goy®k AjI pAs hI xhl rhe
Te¦ w®hAne jb yh deKA to w®h bìzA ScMBA huSA¦ w®hAne muJse pUCA ik
yh EyA hÔ? mÓne w®h btlAyA ik ye gMBIr SprADI hÓ¦ qs pr ve bole -
mere smö beiìzyA m jk ìze hua log kÔ se bÔXAye jA sk te hÓ? aesA nh
ho sk tA¦ beiìzyAM hxA do!
k ArAgíhA ke mhAinrIök ne k hA ik jel k I suröA k A wØArdAiy¥v
wnk AhÔ SÈr vh pAMvA k IbeiìzyAM tTA hTk iìzyAMnh hxA sk te¦ prMtu
goy®k AjI BI SpnI bAt pr díìZ Te¦ w®hAne k hA ik jb log wnke
sAmne beiìzyA m jk ìze hua bÔXe hA tb ve DmQ nh isKA sk te ve to
beiìzyA se muVEt idlAne ke ila SAye hÓ¦ mhAinrIök ne k hAik ve SMdr
k I beiìzyAM to hxA sk te hÓ pr bAhr k I nh¦ pr goy®k A jI qsI bAt
pr bl dete rhe ik yAn k rne vAlA k o beiìzyAM nh lgI honI cAihaM¦
yh ak bìzI duivDA TI, ak BArI smyA!
mhAinrIök ak S¥yMt SnuBvI SiDk ArI Te¦ w®hAne muJe k hA ik
wn bMidyA ke ila w®h suröA inymA m ZIl dene ke ila bAy n ik yA
jAy¦ wnk Ak hnATA ik q®h m se k oqQ hIro (Hero) bnne k IceÏxA
BI k r sk tA hÔ SÈr SAnn-P Ann m merA yA goy®k AjI k A glA GAx
k r hm mÈt ke GAx wtAr sk tA hÔ¦ hmne qs smyA ke bAre m
ivcAr-ivmÕQ ik yA SÈr SMtt: yh shmit rhI ik beiìzyA SÈr jMjIrA
k oink AlhI idyA jAy¦ ak hiTyArbMd sMtrI k oik sIaese mhØvpUfQ
[3]
TAn pr tÔnAt k r idyA jAy jo SAkR Amk rK se SAge bìZne vAle
ik sIBI SprADI pr turMt golI dAg ske ¦mÓne mhAinrIök k oprAmÕQ
idyA ik SpnI Sor se ve yh suinVÎct k rl ik k oqQ duGQxnA Gixt n
ho SÈr n hI SAtMk pr SADAirt ik sI áAk Ar k I golAbArI ho¦
tduprAMt bMidyA k IbeiìzyAM Kol dI gy¦ qsse goy®k AjIáAsÚA hua¦
iÕivr áAArMB huSA¦ mÓ pAs hI bÔX gyA¦ mhAinrIök yAnk ö ke bAhr
Xhr gye, pr ink x hI bne rhe¦ merI SAMK wn cArA pr ixk I huqQ T,
ãdy Dìzk rhA TA SÈr ghrI ctA sMjoye hua TA¦ pr hr bItne vAlA
öf rAht be-qMthA muhyA k rrhA TA¦ jÔse hI goy®k AjIne cAMxg ÕuÁ
k I,wnk ISpAr mÔ©I áAvAiht hone lgI¦ qs sArI KlblI ke k ArfBUt
SprAiDyA k I wØAeijt SAMKA ke tevr bdlne lge SÈr wnke cehre
dmk ne lge¦ wnk I gAlA pr SüuDArA bhne lgI¦ mere cehre pr BI SAMsU
Zulk ne lge¦ qtne tnAv ke pÎcAt áAsÚAtA se pirpUfQ yh ak dulQB öf
TA¦ qsse ivpÎynA k IömtA inivQvAd ho gyI¦ mere mAns m goy®k AjI
«ArA sunAqQ jAne vAlI SMgulImAl k I k TA k A víØAAMt k AÓD gyA¦
ak S®y GxnA BI Gixt huqQ jo intAMt mmQpÕIQ TI¦ do bMdI aese Te
jo mí¥yudMz k IbAx joh rhe Te¦ w®h iÕivr m ilyA jAnA sMBv nh TA¦
áAAt:k AlIn BRmf ke smy goy®k AjI wnk I k oXiryA ke pAs se gujre
SÈr w®hAne infQy ik yAik w®h yAnk öse lAwzpIk rke mAym se
SAnApAn SÈr ivpÎynA k AáAiÕöf de idyA jAy¦ hm BI qsse shmt
hua¦ w®hAne yAn k rnA SArMB ik yA, qsm KUb áAgit k I SÈr S¥yMt
áAsÚA hua¦ ve SpnI k oXiryA m áAvcn sunte jÔse S®y BI bhutere log
sunA k rte Te¦ hmne jel ke smUce pirsr m áAvcnA ke áAsArf k I
¯yvTA k r rKI TI¦
jb iÕivr pUrA huSA tb muJe ak mí¥yudMzáAAðA bMdI ne yh sMdeÕ
iBjvAyA ik wsne BArt ke rAÏxÃpit k o áAtut SpnI dyA-yAick A k o
vAips lene k AinfQy ilyA hÔ¦ vh mrne ke ila tÔyAr hÔ¦ Sb wske pAs
DmQ hÔ SÈr vh SpnI isr-pr-svAr mí¥yu ke áAit svQTA inBIQk hÔ! qsI
[4]
bIc m wsk I yAick A BI inrt ho gyI SÈr P AMsI ke t¼te pr lxk A
k rwse áAAfdMz dene k IitiT BI inVÎct k rdI gyI¦ yh du:Kd vAk yA
deKne ke ila muJe BI inmM©f idyA gyA¦ bMdI SpnI k oXrIse muk rAte
hua bAhr ink lA¦ ws smy wsk A mnobl KUb bulMdI pr TA¦ wsne
jel ke k mQcAiryA k o D®yvAd idyA SÈr P AMsI ke t¼te k I Sor aesI
áAPu £ltA ke sAT SAge bìZ gyA jÔsA phle k BI deKne m nh SAyA¦
[qsI GxnA ke bAre m k £yAfim© goy®k AjI k A wdÒboDn px (5)
pr deKA jA sk tA hÔ¦]
§§§
jypur ke k ªIy k ArAgíh m dUsrA iÕivr vúQ 1977 m lgA¦ yh
iÕivr BI S¥yMt sP l rhA¦ tb merA TAnAMtr ak S®y ivBAg m ho
gyA¦ mere wØArAiDk ArI ke mt m sADnA iÕivrA ke SAyojn se SprAD
k o rok ne k I dMz k I áABAvk AirtA pr SMku Õ lg jAtA hÔ, St: yh
k AyQkR mSAge nh cl pAyA¦ merI w¥k xSiBlAúA TI ik vhAM ivpÎynA
k I punrAvíVØA ho¦ mÓne goy®k AjI se qs bAre m pUCA to w®hAne k hA ik
ivpÎynA k A bIjAropf ho cuk A hÔ SÈr ik sI n ik sI idn yh iP r
PU xegA¦ mÓ áAitvúQ jAk r wnse invedn ik yA k rtA ik qs mU£yvAn
SnuBv k I punrAvíVØA nh ho pA rhI hÔ¦ pr ve yhI k hA k rte ik ctA
mt k ro, k BI-n-k BI qsk A smy SAygA hI¦
§§§
[SAiKr smy pk A¦ SMku r PU xA SÈr KUb SCI trh se P lIBUt
huSA¦ vúQ 1990 m jypur ke k ªIy k ArAgíh m iP r ivpÎynA iÕivr
lgA jo S¥yMt sP l rhA¦ qs iÕivr k A ivtít ivvrf huSA wjAlA
DmQ k A nAmk putk m áAk AiÕt BI huSA¦
qske pÎcAt BArt m hI nh, ivdeÕA m BI ivpÎynA iÕivr lgne
lge SÈr inrMtr lgte hI jA rhe hÓ¦ qs áAk Ar mere SAcAyQ k I
BivÏyvAfI SmoG isÂ huqQ hÔ¦]
[5]
px 2
l ivpÎynA sADnA iÕivr, k ªIy k ArAgíh, jypur (üI gfeÕ nArAyf ¯yAs)
l SprADI SÈr ivpÎynA (üI BgvAn sh sAqQvAl)
l jel, SprADI SÈr ivpÎynA (üI hirÎcMª iv¬AlMk Ar)
ivpÎynA sADnA iÕivr, k ªIy k ArAgíh, jypur

[üI gfeÕ nArAyf ¯yAs, t¥kAlIn wp ÕAsn sicv, gíh (jel) ivBAg, rAjTAn]
(üI ¯yAs rAjTAn srk Ar «ArA giXt iÕivr áAbMD simit ke
sdy-sicv Te¦ nIce SMik t áAitvedn wnke «ArA rAÀy srk Ar k o áAtut
ik yA gyA TA¦)
áAAy: SprAD k A SArMB mAnisk tnAv avM mn k I milntA hÔ¦ jel
ke SprAiDyA k o qs tnAv k o k m k rne k I k oqQ suivDA nh imltI SÈr
yh tnAv wnke mn k I inrMtr SÕAMit k A k Arf rhtA hÔ¦ k ArAgíh jIvn
k A mu¼y w¡eÎy bMidyA k o ak sMBRAMt ¯yVEt ke Áp m smAj k o vAips
denA hÔ¦ qs w¡eÎy k o díVÏx m rKk r k ªIy k ArAgíh, jypur m ivpÎynA
sADnA iÕivr k A SAyojn ik yA gyA ijske «ArA wsm BAg lene vAle
bMdI SpnI mn k I milntA k o dUr k rke mAnisk tnAv se Cuxk ArA pA
sk ¦ yh sADnA 2,500 vúQ pUvQ BgvAn buÂ k A SnuBv hÔ¦ w®hAne qs
iviD k o smt áAAifyA ke k £yAf avM mMgl ke ila smAj ke sýmuK
rKA TA ijse shj hI hr ¯yVEt SpnA k r ÕuÂ DmQ k A jIvn jI sk tA
hÔ¦ yh sADnA-iviD ¯yVEtpUjA STvA sAMáAdAiyk tA, SMD-BVEt SÈr
SMDivÎvAsA se dUr tTA ak yuVEtsMgt avM vÔôAink iviD hÔ¦ ivpÎynA
k A ÕAVdk STQ hÔ iviBÚA áAk Ar se yA ivÕeú Áp se deKnA¦ STAQt
v-sMvednA k A SnuBv k rnA hI ivpÎynA hÔ¦ yhAM cmQ-cöuSA se deKne k A
SiBáAAy nh hÔ¦ mn k I SAMKA se yTATQ SnuBv k rnA hÔ yAin jo vtu
yA VTit jÔsI hÔ, wse vÔsI hI deKnA SÈr SnuBv k rnA hÔ¦ yh sADnA
icØA k I smtA bnAye rKtI hÔ¦
[6]
qs iÕivr k A SAyojn idnAMk 27.9.75 se 7.10.75 tk
SAcAyQ üI s¥ynArAyf goy®k A ke netí¥v m huSA¦ üI goy®k A mUl Áp
se rAjTAn ke invAsI Te SÈr Sb bRµdeÕ ke nAgirk hÓ¦ w®hAne yh
sADnA-pÂit Spne gur üÂey W bA iKn se áAAðA k I TI¦
sADnA iÕivr ke mhØv k o deKte hua qnke ila bMidyA k A cyn
ik yA gyA¦ qsm iviBÚA SprADA se sMbMiDt iviBÚA SAyu ke cune hua
bMdI ilye gye ijnk I gRhf k rne k I ömtA ke bAre m jel SiDk AiryA
k o pUfQ sMtoú TA¦ qs bAt k A pUfQ yAn rKA gyA ik bMdI qs sADnA
iÕivr m veCA se BAg l SÈr wn pr ik sI áAk Ar k A dbAv n ho¦
iÕivr ke ila cyn se pUvQ wnk I BUimk A avM mnodÕA k I jAnk ArI ke
ila áAÎnAvlI «ArA áA¥yek bMdI k ASyyn ik yAgyA¦ qs k AyQ ke ila
rAjTAn ivÎviv¬Aly ke smAj ÕA© ivBAg ke Syö zA. yUinTAn
avM smAjsevI üImtI zA. vfQ ShUjA k A shyog BI áAAðA huSA¦ qske
SitirEt muMbqQ ivÎviv¬Aly ke k Aälej SAìP soÕl vkQ k I irscQ
k Alr ku mArI ku sum ÕAh k A BI shyog áAAðA huSA¦ qn bMidyA k I
vtQmAn mnodÕA tTA iÕivr ke pÎcAt wsm SAvÎyk pirvtQn ke
sMbMD m SnusMDAn k rne k I suivDA dI gyI¦
iÕivr m ku l114 bMidyA tTA 6 jel ivBAg ke k mQcAiryA ne BAg
ilyA¦ bMidyA k A ivÎleúf qs áAk Ar hÔ:-
(1) ÕÔöifk yoytA
S) pAMcvI k öA tk ................................51
b) 6 se 10 v tk ................................53
s) 10 v se Wpr ..................................10
yog 114
[7]
(2) SAyu vgQ
S) 21 vúQ tk .....................................14
b) 22 se 40 vúQ tk .............................73
s) 40 se Wpr ......................................27
yog 114
(3) SprAD vgQ
S) h¥yA ...............................................73
b) zek oyxI (zkÔ tI) ..................................8
s) S®y ...............................................33
yog 114
wEt sM¼yA m 10 mihlAaM BI T¦
iÕivr k ISviD m bMidyA k oSiDk -se-SiDk KulA vAtAvrf dene
k AáAyAs ik yAgyA SÈr qske ila w®h jel berk A se bAhr ink Alk r
ivÕeú Áp se suDAre hua k öA m rKA gyA ijnm sBI áAk Ar k I
SAvÎyk suivDAaM áAdAn k Igy¦ yh BI yAn rKA gyA ik sADnA k I
SviD m w®h qs áAk Ark AsAdA avM sAVØvk SAhAr idyA jAy ijsse
wnke mn k I VTit sADnA ke wpyuEt bn ske ¦ sADnA iÕivr m BAg
lene vAle bMidyA k o inýn áAk Ar se SAhAr idyA gyA:-
áAAt:k AlIn nAÎtA; dilyA avM dUD
dophr k A Bojn; gehUM k I cpAtI, dAl, sjI, cAvl avM slAd
sAyMk AlIn nAÎtA; ak k p cAy, BIge hua cne avM moX
rAi© Bojn; ak iglAs dUD avM P l¦
k AyQkR m:
áAAt: 4.00 bje jAgrf
áAAt: 4.30 se 6.30 tk Spne TAn pr sADnA
áAAt: 6.30 se 8.00 tk Spne dÔink k AyQ avM nAÎtA
áAAt: 8.00 se 9.00 tk sAmUihk sADnA
[8]
áAAt: 9.00 se 11.00 tk Spne TAn pr sADnA
áAAt: 11.00 se SprAø 1.00 tk Bojn avM ivüAm
SprAø 1.00 se 2.30 tk Spne TAn pr sADnA
SprAø 2.30 se 3.30 tk sAmUihk sADnA
SprAø 3.30 se 5.00 tk Spne TAn pr sADnA
sAyM 5.00 se 6.00 tk sAyMk AlIn cAy avM ivüAm
sAyM 6.00 se 9.00 tk sAmUihk sADnA avM áAvcn
rAi© 9.00 se 10.00 tk P lAhAr avM áAÎnoØAr
rAi© 10.00 bje Õyn (pUfQ ivüAm)
sADnA iÕivr k A bMidyA ke vAÉy avM mAnisk VTit m pirvtQn
k A Syyn k rne k I díVÏx se sBI bMidyA k A vjn avM rEtcAp BI
ilyA gyA tAik qnk I iÕivr ke bAd hone vAle pirvtQnA se tulnA k I
jA ske ¦
sADnA iÕivr k I SviD m iÕivr k A vAtAvrf S¥yMt áABAvÕAlI
rhA¦ bMidyA ne qsm S¥yMt ric avM lgn v üÂA se BAg ilyA SÈr
gMBIr áAvcnA k A BI S¥yMt gMBIrtApUvQk mnn ik yA¦ áAvcn ke dÈrAn
ku C SitiTyA k o BI áAvcn sunne k I Snumit áAdAn k I gyI SÈr
SAgMtuk sBI ¯yVEt ws SBUtpUvQ avM piv© vAtAvrf k A SnuBv
k rte Te jo ik sADnA k I SviD m jel m iv¬mAn TA¦
iÕivr idnAMk 7.10.75 k o áAAt:k Al smAðA huSA¦ t¥pÎcAt sBI
bMidyA se sMpkQ TAipt k rke wn pr sADnA ke áABAv k A Syyn
ik yA gyA¦ bMidyA pr qs áABAv ke mu¼y bdu inýniliKt hÓ:-
bMidyA ke vAÉy m ak ivÕeú pirvtQn deKA gyA¦ ijn bMidyA
ke rEtcAp SiDk hone k I iÕk Ayt TI, wnk A rEtcAp
sADArf VTit m SA gyA SÈr sBI bMdI pUfQÁp se vT rhe¦
[9]
sBI bMidyA ne yh SnuBv ik yA ik wnke mAnisk tnAv m
bhut k mI TI SÈr ve mn m pUvQ k I SpeöA SiDk sMtoú avM
ÕAMit SnuBv k r rhe Te¦
bMidyA ke ¯yvhAr m BI pirvtQn pÏx TA¦ jel SprADA m
ak dmk mISA gyI SÈr bMidyA k ApArpirk JgìzA tTA S®y
áAk Ar ke vÔmny lgBg smAðA ho gye¦
DUmRpAn k rne vAle SiDk AMÕ bMidyA ne DUmRpAn k rnACoìz idyA¦
ijn bMidyA ke isrddQ, pexddQ, ÎvAs, k j SAid sADArf
bImAiryAM T, w®hAne btAyA ik ve pUfQÁp se vT hÓ¦
bMidyA m pArpirk mnomAil®y k A SBAv deKA gyA¦
sADnA iÕivr ke bAd bMidyA k I k AyQömtA m víiÂ huqQ¦ wnke
«ArA ik ye jAne vAle k AyQ avM jel w¬og w¥pAdn m BI víiÂ huqQ¦
ku C bMidyA ne Spne SnuBv ilKk r BI idye ijnm mu¼y inýn
áAk Ar se hÓ:
k ) wnke mn k I «eú-BAvnA, ctA smAðA ho gyI hÔ¦ wnke mn k I
SÕAMit avM mn m wXne vAlI burI BAvnA k m ho gyI hÔ SÈr Sb w®h
du:vFn BI nh SAte¦ ve SnuBv k rte hÓ ik yid mn m qs áAk Ar k I
ÕAMit rhI to SprAD honA SsMBv hÔ¦
K) ku C bMidyA ne btAyA ik qs iÕivr ke pUvQ w®h Spne SprADA
ke ila inrMtr du:K avM áAitÕoD hotA TA, Sb mn m ÕAMit hÔ¦ ve
BivÏy m SpnA jIvn ÕAMit avM ÕuÂtApUvQk ¯ytIt k rne ke ila
kí tsMk £phÓ¦ wnk I Sric, sutI SAid k A w®h SABAs nh hotA¦
wnk A mn k Am m SiDk lgtA hÔ¦
g) bMidyA ne yh mAMg k Iik qs áAk Arke sADnA iÕivr m BAg lene
k A w®h brAbr Svsr imle¦ ijn bMidyA ne sADnA m BAg nh ilyA,
k tu w®h ke vláAvcn sunne k ISnumit dI gyI TI, w®hAne btAyA ik
áAvcnA k Awn pr áABAv pìzA hÔ SÈr ve cAhte hÓ ik aese Svsr w®h BI
áAdAn ik ye jAyM¦
§§§
[10]
SprADI SÈr ivpÎynA
[üI BgvAn sh sAqQvAl, t¥k AlIn inrIök wp-k ArAgíh,
mhAinrIök k ArAgAr k AyAQly, jypur]
áAAcIn BArt m rAjA áAsenijt k I áAjA bìzI hI ByBIt TI¦ rAjA se
nh, zAkU SAtMk se¦ hAM, wske rAÀy m ak bìzA hI KUMKAr, ByAnk SÈr
inmQm zAkU TA¦ bAt bhut hI purAnI hÔ, SAj se k oqQ pcIs sÈ vúQ phle
k I¦ k hte hÓ, vh zAkU SAdmI k I sUrt se GífA k rtA TA¦ dyABAv k A
wske pAs EyA k Am? SAdimyA k o deKte hI wn pr igÂ k I trh
JpxtA TA SÈr bAt k I bAt m w®h mAr-mAr k r wnk I SMguilyAM k Ax
k r SpnI mAlA m ipro ilyA k rtA TA¦ SMguilyA k I mAlA phn k r jMgl
m vCMd Áp se GUmne vAlA vh jAilm zAkU , wn idnA SMguilmAl ke nAm
se puk ArA jAtA TA¦ rAjA áAsenijt k I senA BI SMguilmAl se ByBIt TI
SÈr wse k AbU k rne m SsP l rhI¦ qithAs btAtA hÔ ik SMguilmAl ne
999 mnuÏyA k I h¥yA k I SÈr wske gle k I mAlA m 999 SMguilyAM
iproqQ huqQ T k tu jb vh hjArv SMgulI SpnI mAlA m iprone ke cEk r
m TA, tBI sAmne se SAte hua ak ¯yVEt pr vh JpxA prMtu qs pr
wsk A KzÒg nh wX sk A, wske k dm zgmgAne lge¦ vh ¯yVEt SAge
bìZtA TA to SMguilmAl ke hr pICe hxte hua k dm ke sAT-sAT wsk A
jMglIpn dUr hotA jA rhA TA¦ hAT se tlvAr CUxI, tIr-Dnuú P k idye¦
SMguilyA k I mAlA k o gle se ink Al P k A¦ zAkU SMguilmAl ws ÕAMt,
sÈýy avM k rfAmy ¯yVEt¥v ke sAmne VTr n rh sk A¦ SMguilmAl Juk
gyA¦ wske jMglIpn m ivvek k I trMg wXne lg¦ áAkí it k A inym
wsk I smJ m SAne lgA, å t k o phcAnA SÈr ÕuÂ DmQ k o jIvn m
DArf ik yA¦ SvÎy hI SMguilmAl ke jMglIpn k o ws mhAmAnv ne
ivpÎynA ke DmQ-jl se Dok r wse inmQl bnAyA hogA¦
qithAs k I scAqQ hÔ ik vh mhAmAnv BgvAn buÂ Te ij®hAne n ke vl
ivpÎynA sADnA se SpnI boiD k o jgAyA vrn SMguilmAl jÔse rAös SÈr
SAmRpAlI jÔsI veÎyA siht SsM¼y gumrAh nr-nAiryA k o ÕuÂ DmQ k I dIöA
[11]
dek r ivpÎynA sADnA ke mAym se w®h v k A sAöA¥k Ar k r jInA
isKAyA¦ n jAne ivpÎynA sADnA ke SÄyAs se wn idnA ik tne hI
SMguilmAl jÔse cor-zAkU SÈr h¥yArA ne Spne SMtr k I SAg buJAk r Õeú
jIvn suK-ÕAMit se ibtAyA hogA¦ qs tÉy k o to qithAs ke pÚAe hI wjAgr
k rge leik n mÓ qs jmAne k I bAt SAge k rtA hUM
iÕivr sM. 112 merA áATm iÕivr TA jo idnAMk 21.5.75 se
31.5.75 tk smuª ke ik nAre rmfIy vAtAvrf m nArgol (gujrAt)
m lgA TA¦ mÓ rAjTAn srk Ar k I Sor se ivpÎynA sADnA iÕivr m
BAg lene gyA TA¦ nArgol ke ila áATAn k rne se pUvQ mn m w¥kM XA
jAgI ik qs sADnA ke bAre m ku C to ptA cle SÈr qsila mÓne wn
mhAnuBAv se sMpkQ ik yA jo qs sADnA k A SÄyAs k rte SAye Te¦
w®hAne qs sADnA k IWprI ÁpreKA se muJe pirict k rAyASÈr btAyA
ik ivÕeú to iÕivr m BAg lene pr gurjI hI btAyge¦ wn mhAnuBAv se
vAtAQ ke dÈrAn jo áAerfA muJe imlI wsk A t¥k Al áABAv to yh pìzA ik
mÓ Spne sBI purAne lepA k ojypur re£ve xeÕn ke FlexP AmQpr hI wtAr
k rxÃen m bÔXA SÈr jb iÕivr m pUÀy gurjI ke áAvcn k AnA m pìze to
jypur m ws mhAnuBAv ke «ArA imlI áAerfA öf-öf puÏx hone lgI,
gurdev ke áAit üÂA bìZne lgI SÈr ivpÎynA sADnA m mn rmne
lgA¦
iÕivr-smAVðA ke bAd ak nyA jIvn lek rjypur lÈxA to ak Aak
SMguilmAl k A yAn SAyA SÈr wsI smy ¼yAl SAyA ik vÔse Snek
SMguilmAl to hmAre bAìzA m bMd hÓ¦ bìze du:KI hÓ becAre, jl rhe hÓ
rAg-«eú k IÀvAlA m BItr-hI-BItr¦ kÔ se qnk Adu:K dUr ho? mÓ k ªIy
k ArAgíh, jypur ke bMidyA k I bAt k r rhA hUM, jhAM SiDk tr bMdI
zkÔ tI,lUx-mAr, v h¥yASA ke SArop m SAj®m k ArAvAsk IsjA Bugt
rhe hÓ¦ rAjTAn srk Ar ke ÕAsn-tM© m qn bMidyA ke áAit k rfA SÈr
áAem jAgA SÈr lgBg 2,500 vúQ bAd iP r qs bAr ak -sAT bhut-se
[12]
SMguilmAlA pr ivpÎynA k A DmQ-jl iCìzk ne k I k £yAfk ArIyojnA
k o ¥virt git se ikR yA¥mk Áp idyA gyA¦
hmAre SMguilmAl Spne ÕrIr SÈr icØA-ÕoDn ke ila tÔyAr hua¦
rAjTAn ivÎv-iv¬Aly ke smAj-ÕA© ivúy ke SAcAyoÜ «ArA iÕivr
m bÔXne se pUvQ tTA pÎcAt áA¥yek sADk bMdI k A sAöA¥k Ar k rvAyA -
ÕoDk AyQ ke ila¦ tTA icik ¥sA SiDk ArI «ArA BI sBI sADk bMidyA
ke vAÉy k I prIöA k rAyI gyI¦ ÕoDk AyQ ke ila hI muMbqQ se ku mArI
ku sum ÕAh BI SAy jo k ArAgíh ke SMdr hI ds idnA tk SMguilmAlA ke
bIc rh¦ k ArAgíh ke ws BAg m, ijse iÕivr lgAne ke ila cunA gyA
TA, ku C idnA phle se vhAM pAvn trMg tÔrne lg¦ jb iÕivr SArMB
huSA tb ÕAm ke smy áAvcn m bAhr se SAne vAle sÀjn iÕivr-Tl
k o deKk r SAÎcyQ k rte Te SÈr w®h sMdeh hotA TA ik EyA ve scmuc
k ArAgíh m SAye hÓ¦ ak mhAn sMt ke SAgmn ke ila jÔsA vAtAvrf
bntA hÔ, XIk vÔsA hI vAtAvrf wpVTt TA jb idnAMk 27.9.75 se
k ªIy k ArAgíh, jypur m ds idn k A aeithAisk iÕivr lgA¦
ivpÎynA sADnA k A yh 117vAM iÕivr TA jo pUÀy gurdev üI
goy®k AjIke «ArA sMcAilt ik yAgyA TA¦ qsm 104 purú bMdI v 10
mihlA bMidyA ne BAg ilyA TA¦ mÓ lgAtAr qs iÕivr ke sMpkQ m rhA¦
qs iÕivr k ItÔyArI k ojhAM mÓne smIp se deKA TA, vhAM iÕivr smAVðA
ke bAd BI k ArAgíh ke vAtAvrf SÈr sADk bMidyA k I gitiviDyA k o
mÓ deKtA SAyA hUM¦ idnAMk 7.10.75 k oiÕivr smAðA huSA¦ sADk A ke
jo muJAQa hua cehre mÓne idnAMk 27.9.75 se phle deKe Te, ve Sb gol v
áAPu V£ltidKAqQ de rhe Te¦ qn ds idnA k IivpÎynA ne wnke SMdr ak
SMguilmAl k omAr k rw®h nyA j®m idyA TA¦ sBI kí tôSÈr SABArI
Te, ivpÎynA sADnA k I iviD gRhf k rke ,ijske «ArA w®h bMDn m
suK-ÕAMit Bogne k I k lA hAT lgI¦ k tu pUÀy gurdev ke áAit SABAr
SÈr kí tôtA áAk x k rne ke ila w®h ivpÎynA sADnA inyimt Áp se
[13]
áAAt: avM sAyM ak GMxA SÄyAs k rnA hI hogA¦ SÄyAs se hI ÕuÂ DmQ
k A dIp mAns m áAÀvilt hogA¦
wproEt iÕivr ke turMt bAd idnAMk 7.10.75 se 118vAM iÕivr
rAjTAn ivÎviv¬Aly, jypur ke k tUrbA CA©AvAs ke áAAMgf m lgA,
ijsm iP rmÓne BAg ilyA SÈr nArgol iÕivr ke bAd se merI sADnA ke
SÄyAs k o bl imlA¦ qs iÕivr m bMdI sADk sAyMk Al gurjI ke
áAvcn sunne ke ila roj cAr ik lomIxr dUr k ªIy k ArAgíh se SAyA
k rte Te¦ áAvcn m smAj ke SÈr Snek áAitVÏXt ¯yVEt SAte Te jo qn
sADk A ke sdÒ-¯yvhAr se bìze áABAivt Te¦
iÕivr sM. 118 k I smAVðA ke sAT mÓne EyA pAyA, EyA jAnA hÔ,
leKnI ke «ArA kÔ se btAWM? bs SBI to aesA lgtA hÔ jÔse phle se hI
ak duinyA SMdr bsI hÔ ijse jAnne ke ila piv©tA k I sIìZI lgAk r
DIre-DIre mÓ wtr rhA hUM¦ bhut ghrI duinyA hÔ ijsm sADnAÄyAs k I
inrMtrtA hI ghrAqyA m le jAygI¦ mn bdlA hÔ, h£k Apn BI SAyA hÔ,
rog BI jAtA njr SAyA hÔ, sMtuVÏx ke BAv bnne lge hÓ SÈr sbse bìzI
bAt to yh bnI hÔ ik mn k IáAsÚAtA SpnA öe© bhut ¯yApk bnAne m
lgI hÔ SÈr BItr k I njr pÔnI hone lgI hÔ¦ smtA k A jIvn jIne k I
SAdt pìz gqQ hÔ k tu qsk A yh mtlb nh hÔ ik mere jIvn m tnAv,
KcAv, ctAaM ÕArIirk du:K tTA mn m ivk Ar pÔdA hI nh hote hÓ¦
yh sb ku C hotA to hÔ leik n ivpÎynA sADnA ke SÄyAs se ye ixk
nh pAte¦ mn smyASA se plAyn m shyog nh detA hÔ vrn wnk A
k Arf tlAÕ k rke smADAn k r ÕuÂ icØAvíVØAyA k A síjn k rtA hÔ¦
wDr bMdI sADk A ke wÝAr SÈr SnuBv ivpÎynA sADnA ke sMbMD
m jo sAmne SAye hÓ, yh scmuc k IitQmAnhÓ, sb pr smAn áABAv pìzA
hÔ sADnA k A¦ merA ivÎvAs hÔ ye bMdI sADk jb BI muEt hAge,
WMcI-WMcI dIvArA ke bAhr SAyge to SMguilmAl k I BAMit ye BI SpnA
Õeú jIvn ivpÎynA k o jIvn k I ÕÔlI bnAk r s¥y, áAem SÈr k rfA
[14]
k I i©vefI bhAte hua smAj-sP AqQ ke k AyQ m w£leKnIy sP ltA áAAðA
k r sk ge¦ bMdI sADk A k I tTA S®y bMidyA k I mAMg hÓ ik ivpÎynA
sADnA ke iÕivr k ArAgíhA m vúQ m ak -do bAr lgte hI rhne cAihaM
tAik SiDk -se-SiDk bMdI lABAV®vt ho sk ¦
rAjA áAsenijt k I senA SMguilmAl k o cAhe k AbU n k r pAyI ho pr
hmAre SAj ke SMguilmAlA k o shI idÕA idKAne ke ila rAjTAn ke
SAröI ivBAg ke Snek SiDk ArISÈr TAneÎvrI (q®cAjQ puils xeÕn,
pUÀy gurjI ke ÕdA m) k o BI rAjTAn puils Sk AdmI, jypur m
idnAMk 27.1.76 se 6.2.76 tk ak iÕivr lgAk rivpÎynA sADnA
k A SÄyAs k rAyA gyA TA ijske pirfAm BI w¥sAhvDQk ink le hÓ¦
merA ivÎvAs hÔ, qsI áAk Ar BivÏy m srk ArI avM gÔr-srk ArI tr pr
ivpÎynA sADnA ke iÕivr rAjTAn m smy-smy pr iBÚA-iBÚA TAnA
pr tTA ivBAgA m lgte rhe to rAjTAn m k ArAgíhA ke bAhr BI
SprAD SÈr SprADI k I smyA k o hl k rne m w£leKnIy sP ltA
iml ske gI SÈr áAdeÕ k A hr SMguilmAl sÄy nAgirk bn ivÕuÂ DmQ
k A jIvn ibtAne lgegA¦
§§§
jel, SprADI SÈr ivpÎynA
[üI hirÎc®ª iv¬AlMk Ar]
smAjÕAV©yA, mnovÔôAink A tTA SprADivôAinyA k I icrk Al se yh
qCA rhI hÔ ik jel mA© dMzgíh n rh k r suDAr-gíh bn jAyM¦ qs idÕA m
trh-trh ke mnovÔôAink áAyog ik ye jAte rhe hÓ¦ k tu ye áAAy: wtne sP l
nh rhe ijtnA wnse SAÕA k I jAtI TI¦ pAÎcA¥y jgt k I jelA m kÔ idyA
k I SprADo®muK mnovíVØA k o suDArne ke ila yogAsnA SÈr áAAfAyAm k A
SÄyAs 10-15 vúQ se w£leKnIy pirfAm idKA rhA hÔ¦
prMtu gt vúQ istMbr-SExUbr m jypur k I sxÃl jel m, rAjTAn
srk Ar ke tØvAvDAn m, 114 SprAiDyA pr jo ivpÎynA nAmk
[15]
yAnyog k A prIöf ik yA gyA wsse SprAiDyA ke suDAr k I iviDyA
ke qithAs m nye SyAy k A sP l sU©pAt huSA hÔ¦
ivÎv m yh phlA áAyog TA ijsm kÔ idyA ke suDAr ke w¡eÎy se
yAnyog SAjmAyA gyA - SÈr vh BI srk ArI tÈr pr¦ yhAM qs
aeithAisk prIöf k I k hAnI tTA kÔ idyA ke mn SÈr ÕrIr pr pìzne
vAle ivpÎynA-yAn ke áABAvA k I vÔôAink irpoxQ BI áAtut hÔ¦
TAn : sxÃl jel, jypur
smy : istMbr 1975
pA© : (1) rAjTAn ke gíh-sicv üI rAmsh
(2) jel suprxzx
ivúy : yAnyog ivpÎynA ke iÕivr ke ds idnA m;
(1) sADk kÔ idyA ke ila Dule hua sAP k pìze,
(2) sAVØvk ÕuÂ SAhAr,
(3) w®h Kule bÔrk m rKnA ijs pr n tAlA ho, n phredArI ho,
(4) dÔink mehnt se, k Am se, sADnA ke ila Cu¢I, SÈr
(5) ds mihlA-kÔ dI BI qs iÕivr m BAg l¦
jel suprxzx k o qn sBI bAtA pr trh-trh k I SAÕMk AaM T¦
nMbr 1 se 4 tk suivDAaM dene ke bAre m wnk Ak hnATA ik jel m jo
S®y lgBg hjAr kÔ dI hÓ wnke mn m qn suivDASA se qQÏyAQ jAgegI
SÈr pirfAmvÁp jel m hMgAmA KìzA ho jAygA¦ SAge, jel ke inymA
ke SnusAr mihlA kÔ idyA k o purú kÔ idyA se sdA Slg rKA jAtA hÔ
tAik lMbI SviD k IsjA vAle purú kÔ idyA ke mn m mihlA kÔ idyA k o
deKk r yÈn-vAsnA jAgít hone ke duÏpirfAmA se bcA jA ske ¦ qsila
suprxzx k oiÕivr m mihlA kÔ idyA k oÕAiml k rne m iJJk TI¦
donA m k AP IvAtAQlAp ke bAd yh ty huSA ik qs yogsADnA k I
ÕtoÜ ke SnusAr ak iÕivr lgAk r áAyog to k r hI lenA cAiha¦
[16]
SÈr áAyog SArMB huSA
üI rAmshjI ne áAyog k o jrA ivtít Áp dene ke ila yh qCA
áAk x k I ik jel ke Õeú 1,000 kÔ dI BI gurjI ke - (üI s¥ynArAyf
jI goy®k A ke ) - sAyMk AlIn áAvcnA m hAijr hA¦ qs pr BI jel
suprxzx ne SAÕMk AáAk xk Iik áAvcn-hAl m qn 1,000 kÔ idyA k o
ibnA phre ke bÔXne k I Snumit denA KtrnAk ho sk tA hÔ ivÕeúk r
aesI hAlt m jb ik áAvcn sunne ke ila Snek srk ArI wcAiDk ArI
SÈr wnke pirvAr ke log BI wpVTt hAge¦ iP r, jel ke inymA ke
SnusAr k oqQ BI wcAiDk ArI jb jel m inrIöf ke ila SAye, wsk I
röA ke ila, wske sAT sÕ© phredArA k IingrAnI SAvÎyk hÔ¦ prMtu
iÕivr ke inym qske ivprIt Te¦ iÕivr m k oqQ sÕ© phredAr áAveÕ
nh k r sk tA TA¦ its pr, qn ak hjAr kÔ dI üotASA m lgBg
100 mihlA kÔ idyA ke ÕAiml hone se suprxzx sAhb k o SitirEt
SAÕMk A mAlUm ho rhI TI¦
gíh-sicv k I w¥suk tA k A rhy
prMtu gíh-sicv üI rAmshjI ne qn SAÕMk ASA ke bAvjUd ak
yogsADnA-iÕivr k A áAyog k rke deKnA hI cAhA¦ üI rAmshjI qs
áAyog ke ila qtne w¥suk qsila Te ik w®hAne vyM qs áAk Ar ke ak
iÕivr m ku C mAh pUvQ BAg ilyA TA SÈr wske lABA se ve bhut
áABAivt SÈr SAÎvt Te¦ w®h BrosA TA ik iÕivr ke dÈrAn jel m
k oqQ wpªv nh hogA¦ wnk I yh sMBAvnA s¥y isÂ huqQ¦
iÕivr smAðA hone pr jel suprxzx ne btAyA ik ijs jel m kÔ dI
rojAnA 15-20 wpªv k rte rhte Te, vhAM qs iÕivr ke dÈrAn n ke vl
1,000 kÔ idyA k I BIìz m, bV£k S®y dÔink k AyQkR mAke dÈrAn BI,
k oqQ wpªv nh huSA¦
[17]
qs iÕivr ke t¥k AlpÎcAt goy®k AjIk ASglA iÕivr rAjTAn
ivÎviv¬Aly m clA¦ qs dUsre iÕivr ke ds idn ke dÈrAn BI sxÃl
jel m k oqQ wpªv nh huSA, aesA P Aälo-Sp se deKne m SAyA¦
SAiKr rhy EyA hÔ?
áAÎn yh KìzA hotA hÔ ik ivpÎynA yAnyog ke idnA m jel m jo
aesA áAÕAMt vAtAvrf pÔdA huSA wsk A rhy EyA hÔ? gÔr-iv¬ATIQ
1,000 kÔ idyA ne iÕivrAiTQyA m hua pirvtQn deKe, ve wnse áABAivt
hua ibnA n rh ske ¦ SAiKr ivpÎynA m aesA EyA jAdU hÔ? SÈr yh
ivpÎynA sADnA hÔ EyA?
ivpÎynA sADnA
1. qs sAMáAdAiyk tAivhIn SÈr pUfQt: vÔôAink sADnA m sADk
Spne icØA k oak AgR k rne k ASÄyAs k rte hua Spne shj vABAivk
ÎvAsoCÒvAs ke áAit jAgÁk rhtA hÔ¦
2. ÎvAs k A n ke vl hmAre ÕrIr se, bV£k mn SÈr mn ke ivk ArA se
BI ghrA sMbMD hÔ¦ ÎvAs, ÕrIr k I ak áAikR yA hone ke nAte ÕrIr se to
sMbMiDt hÔ hI, prMtu jb-jb hmAre mn m kR oD, By, vAsnA SAid ivk Ar
jAgte hÓ, tb-tb sAMs k I git bdl jAtI hÔ¦ yh SAm SnuBv hÔ¦
3. ÎvAs ke SAvAgmn ke áAit sjg rhne k A SÄyAs k rtA huSA
sADk Spne ÕrIr m sUçm tr pr hone vAlI nAnA jIvn-áAikR yASA
(mexAboilk , STAQt wpApcyn-sMbMDI, iv¬t-cuMbk Iy avM
jIv-rAsAyink áAikR yASA) ke Gxne k o SnuBv k rne lgtA hÔ¦ ye
áAikR yAaM BI mA© ÕArIirk nh hÓ, bV£k qnk A BI mn ke sAT ghrA
sMbMD hÔ¦ jb-jb hmAre mn m k oqQ ivk Ar jAgtA hÔ, tb-tb ye
áAikR yAaM ivÕeúÁp m cAlU hone lgtI hÓ ijsse hm trh-trh k I
SnuBUityAM (gmIQ-sdIQ, ishrn, pulk n, SAkuM cn-ivk sn,SAid) hone
lgtI hÓ¦
[18]
4. sAmA®ytyA n hm Spne qn ivk ArA ke áAit sjg rhte hÓ SÈr n
hI qnse w¥pÚA iviBÚA sMvednASA ke k Arf mn m hone vAlI
psMdgI-nApsMdgI (STAQt, rAg-«eú) k I áAitikR yASA ke áAit¦
ivpÎynA-sADnA qn sb ke áAit hm sjg rh sk ne k I ömtA áAdAn
k rtI hÔ¦
5. EyAik hm Spne BItr clne vAlI ikR yASA-áAitikR yASAke áAit
jAgÁk nh hÓ, qsila jb k BI k oqQ iáAy yA SiáAy GxnA GxtI hÔ,
tb qn ivk ArA ke BAvAveÕ se hm SiBBUt ho jAte hÓ¦ kR oD SAye to
hm ptA hI nh lgtA ik k b vh SAyA SÈr hmAre isr pr svAr ho
gyA ijske pirfAmvÁp hm Sk TnIy k h dete hÓ SÈr Sk rfIy k r
lete hÓ¦
6. ivpÎynA k ASÄyAs ivk ArA ke wXte hI hm wnke áAit jAgÁk
honA isKAtA hÔ ijsse ve hm pr hAvI n ho jAy¦
7. n ke vl ivk ArA ke SMDBAvAveÕ ke smy hm Snuict áAitikR yA
k r bÔXte hÓ, bV£k wske bAd BI lMbe SseQ tk wnk A áABAv hmAre mn
pr bnA rhtA hÔ¦ ik sISiáAy bAt k oyAd k r-k rke hmArA mn ijtnI
der sulgtA rhtA hÔ, wtnI der becÔn SÈr SÕAMt hI rhtA hÔ¦
ivk ArA k A nAÕ
8. ivpÎynA «ArA Spne ÕrIr SÈr mn ke ivk ArA k o sAöIBAv se
deKne k A SÄyAs hm qn ivk ArA se SiBBUt hone se bcAtA hÔ¦
9. hmAre SMtmQn m jo ivk Ar-gRMiTyAM sMgRhIt huqQ rhtI hÓ w®h yh
sADnA-iviD wBAr k r cetn mn pr lAtI hÔ SÈr wnk A inrAk rf k r
detI hÔ¦ qs áAk Ar qs sADnA «ArA ivk ArA k A dmn nh, bV£k Õmn
hotA hÔ¦ nye ivk ArA k A sMvr hI nh hotA, bV£k purAnA k I injQrA BI
hotI hÔ¦ ivk ArA k I ÕVEt öIf hotI jAtI hÔ SÈr mn inmQl hotA jAtA
hÔ¦
[19]
10. mn jb inmQl hotA hÔ, tb vBAv se wsm mÔ©I, k rfA,
muidtA SÈr smtA ke sÝf ivk ist hone lgte hÓ¦ qsse jIvn-¯yvhAr
suDrtA hÔ¦ pArpirk sMbMD XIk hote hÓ¦ mn k A sMtuln bnA rhtA hÔ¦
qsI k Arf logA ke vBAv m pÏx pirvtQn idKAyI dete hÓ¦
11. hr SprAD ke pICe ik sI-n-ik sImAnisk ivk Ar k A SAveÕ
rhtA hÔ¦ ijs iv¬A «ArA hm qs SAveÕ se muEt ho sk te hÓ, vh hm
SprADA se muEt rKegI hI¦
ivôAn EyA k htA hÔ?
jypur sxÃl jel m 27.9.75 se 7.10.75 tk SAyoijt
ivpÎynA iÕivr k AvÔôAink Syyn tIn sMTASA «ArA ik yAgyA¦
rAjTAn srk Ar «ArA giXt áAbMDk simit «ArA (ijske sicv
üI gfeÕnArAyf ¯yAs Te), rAjTAn ivÎviv¬Aly ke
smAjÕA©-ivBAg ke Syö zAä. xI. ke . an. wÚAITAn SÈr wnke
sAiTyA «ArA tTA muMbqQ ivÎviv¬Aly se sMbÂ k Alej SAP soÕl
vkQ k I ak áAAyAipk A suüI ku sum ÕAh «ArA qn kÔ idyA pr ivpÎynA
ke áABAvA ke Slg-Slg phluSA k A Syyn ik yA gyA¦ nIce qnke
áAitvednA k A sMgRh sMöep m idyA jA rhA hÔ:-
¨ DUmRpAn k rne vAle bhut se bMidyA ne DUmRpAn Coìz idyA¦
¨ ijn bMidyA k o isrddQ, pexddQ, k j SAid sADArf bImAiryAM T,

wnm se bhutA ne btAyA ik ve bhut ku C yA pUfQÁpef vT hÓ¦
¨ bMidyA ke pArpirk mnomAil®y m k mIdeKI gyI¦ wnke mn m
pArpirk áAemBAv k I víiÂ huqQ¦
¨ sADnA-iÕivr ke bAd bMidyA k I k AyQömtA m víiÂ huqQ¦
¨ wnke «ArA ik ye jAne vAle k AyQ avM jel-w¬og w¥pAdn m BI
víiÂ huqQ¦
[20]
¨ bhut se bMidyA ne yh áAk x ik yA ik ve BivÏy m SpnA jIvn
ÕAMit avM ÕuÂtA se ¯ytIt k rge¦
¨ ijn bMidyA ne ke vláAvcn sune Te w®hAne yh btAyA ik áAvcnA
k A wn pr áABAv pìzA hÔ SÈr ve cAhte hÓ ik sADnA m ÕAiml
hone k A mÈk A w®h BI idyA jAy¦
¨ iÕivr m BAg lene vAle bhut se kÔ idyA ne yh qCA áAk xk Iik
aese iÕivr jelA m bAr-bAr lgAye jAyM k qyA ne k hAik sAl
m k m-se-k m tIn bAr¦
¨ SÈr w®hAne yh ivcAr BI áAk x ik yA ik sBI kÔ idyA k o qn
iÕivrA m BAg lene k A Svsr imlnA cAiha¦
ak romAMck wdAhrf qs ivúy k o áABAvÕAlI ZMg se pÏx k r
degA
P AMsI k A sjAyAÊtAgurjMxsh
sxÃl jel m tIn aese P AMsI k A dMz-áAAðA kÔ dI Te jo ak AMt k oXrI m
kÔ d rhk r P AMsI k I itiT k A qMtjAr k r rhe Te¦ qnm ak TA srdAr
gurjMxsh ijsne lAwzpIk r «ArA SpnI tnhAqQ k I k oXrI m hI
sAyMk AlIn áAvcn sune Te¦ wsne iÕivr smApn ke idn iÕivr-sMcAlk
mhA¥mA ke dÕQn k rne SÈr wnse DmQlAB áAAðA k rne k I qCA áAk x k I¦
jelA ke qithAs m yh phlA mÈk ATA ik P AMsIke ik sIáA¥yAÕI k o
yAn k IDmQdIöA dI gyI SÈr wsI k oXrIm ds idn SÄyAs k rne ke
bAd wse S®y sADk kÔ idyA ke sAT sAmUihk áAvcn SÈr sADnA m
ÕAiml ik yAgyA¦ ds idnA ke BItr hI gurjMxsh ke mn k I¯yAku ltA
ijs k dr dUr huqQ, wse deKk r sBI sADk gÝd ho gye¦ iÕivr m
SiDk AMÕ kÔ dI BI to KUn SÈr zkÔ tI ke hI SprADI Te¦ wn pr BI to
ivpÎynA k AghrA áABAv huSA hI, prMtu gurjMxsh k IbAt SnUXI hI TI
ijsne ik Spne jIvn m Snek KUn ik ye Te¦
[21]
rAjTAn srk Ar ne qs iÕivr ke lABA tTA SiDkí t irpoxoÜ pr
sAvDAnI se ivcAr ik yA hÔ¦ wsne kÔ idyA m hua SBUtpUvQ suDArA k o
deKk r ivpÎynA sADnA k o SprAiDyA ke suDAr ke mAym ke Áp m
SiDkí t tÈr pr vIk Ar k r ilyA hÔ¦ ivÎv m yh phlA áAyog TA
ijsm kÔ idyA ke suDAr ke ila (srk ArI tÈr pr) yAnyog k Am m
lAyA gyA¦
[22]
px 3
iÕivrAiTQyA ke SnuBv
1 idnAMk 27.9.75 se 7.10.75 tk ak iÕivr yhAM k ArAgíh m
lgAyA gyA¦ qs iÕivr m muJe BI BAg lene k A sÈBAy áAAðA huSA¦ ÕuÁ m
SAcAyQ jI ne pAMc ÕIl idlAye¦ iP r SAnApAn k I sADnA ÕuÁ huqQ¦ tIn
roj tk SAnApAn k I ikR yA k rAte rhe¦ bìzA SAÎcyQ huSA¦ socne lgA qs
sAMs lene k I ikR yA se EyA hogA? SÈr kÔ se jIvn jIne k A mAgQ imlegA?
yh to ve hI purAnI bAt hÓ jo sb jAnte hÓ¦ cÈTe idn ivpÎynA k I iviD
isKAyI gyI¦ yh ak inrAlA hI trIk A TA¦ Spne SApk o deKo, Spne
mn k A mÔl DoSo¦ SÈr Spne hI ÕrIr m EyA ho rhA hÔ, qsk o jAnte
rho¦ qsk o jAnte-jAnte qs infQy pr phuÙcA ik yh trIk A bhut SAsAn
hÔ¦ leik n iP r merA mn Bxk jAtA to SAcAyQjI ke btAye SnusAr Spne
sAMs k o deKne lg jAtA¦ aesA SÄyAs k rte-k rte DIre-DIre sb qMiªyA
SÈr mn pr k AbU SAne lgA¦..... Sb qsI inÏk úQ pr phuÙcA hUM ik Sgr
mnuÏy lgAtAr yh sADnA k rtA rhe to dAve ke sAT muVEt áAAðA k r sk tA
hÔ¦ Spne mn ke mÔl Do sk tA hÔ, Spne SApk o inmQl bnA sk tA hÔ SÈr
scA jIvn jI sk tA hÔ¦
mere jIvn m bhut bìzA pirvtQn huSA¦ qn ds idnA m mÓ mn pr rAj
k rne lgA SÈr FyAr qtnA SAne lgA ik pUCo mt! mn se bdle k I BAvnA
dUr huqQ SÈr FyAr k I BAvnA tIvRtr hotI gyI¦ ijs ¯yVEt se merA JgìzA
huSA TA, wsI pr FyAr SAne lgA¦ yh qs iÕivr k I hI den hÔ¦
mÓne jo pMcÕIl DArf ik ye hÓ wnk A jIvnBr pAln k rtA rhUMgA¦
merI qCA hÔ ik aese hI SÈr iÕivr lgne cAihaM ijsse SÈr logA k oBI
P AydA imle¦ (SprAiDyA ke ila) SÈr iÕivr lgge to SprADI
SprAD k rnA Coìz dge SÈr sArA ivÎv suKI ho jAygA¦
sbk A BlA ho¦ sArA sMsAr suKI ho¦
üvf sh
[SprAD - h¥yA; sjA - SAjIvn]
[23]
2 .......subh se hI mn lgne lgA SÈr nAisk A m bìzI hI mohk
KuÕbU SAne lgI¦ mÓne smJA ik ik sIne sx lgA rKA hÔ¦ KuÕbU k AP I
smy tk SAtI rhI, mÓ SÄyAs k rtArhA¦ ÕAm k ojb bÔXA to SAMKA
m roÕnI k ASnuBv huSA, SÈr k AnA m DUM-DUM k ISAvAj SAne lgI¦
subh ye SnuBUityAM gurjI k o btAy¦ w®hAne k hA ik yh SEsr
hotA hI hÔ jb mn ak AgR honA ÕuÁ hotA hÔ¦ qsm SAsEt mt ho
jAnA¦ yh to ijs rAte pr cl rhe ho, ws rAte pr mIl ke p¥Tr hÓ,
mAgQ k I DmQÕAlAaM hÓ¦ to muJe bhut hI KuÕI huqQ ik XIk rAte pr cl
pìzA hUM SÈr SÄyAs k IinrMtrtA jArI rKI¦ DIre-DIre mn lgne lgA¦
isr se pAMv tk sAre ÕrIr m sMvednASA k o deKtA rhA, iP r k BI
GMixyA k I sI SAvAj SAne lgI¦ mn ÕAMt hone lgA SÈr SAnMd SAne
lgA¦ sMvednA vgÔrh rojAnA hone lgI¦....gusA BI DIre-DIre ku C k m
pìzne lgA¦ jIvn k IcAl m ku CP kQ pìzne lgA¦ mÓ hr SAdeÕ k obìzI
k XortA se pAln k rne lgA¦ k oqQ KAnA-pInA, wXnA-bÔXnA inym ke
ivrÂ nh k rrhA TA¦ vBAv m BI SMtr SAnA ÕuÁ ho gyA¦ iP rmn
m yh SAne lgA ik jb k BI CUx k r mÓ Gr jAWMgA to mere mAtA-iptA
k o yh sADnA jÁr idlAWMgA¦ mÓne SAiKr inÎcy k r ilyA ik mÓ mere
sAre pirvAr k o SÈr dotA k o yh sADnA jÁr-jÁr k rvAWMgA¦
mÓ sce ãdy se üImAn hom-sekRe xrI sAhb k A bhut hI SABArI hUM
EyAik qs nrk BUim m BgvAn imlAyA, shI mAgQdÕQk imlAyA¦ qnk A
mÓ ik n ÕdA m ÕuikR yA SdA k ÁM? jb BI mÓ gurjI k I id¯y muk An
deKtA TA, mn bìzA áAPu V£lt hotA TA¦ sAöAt ôAn ke BMzAr gurjI ne
kí tATQ hone k A mAgQ dÕAQyA¦ mÓ wnk A jIvnpyÜt SABArI rhUMgA¦
áAtApsh
3 qs sADnA se ds idnA m muJe sbse bìzA P AydAyh huSA ik mere
mn m phle se k AP IÕAMit rhne lg gyI¦.......gurjI k IvAfI bhut hI
áABAvÕAlI TI v smJAne k A trIk A BI SnUXA TA¦ ak wdAhrf m
[24]
btAyA ik SAdmI ik s trh suKI rh k r dUsrA k o BI suK v ÕAMit de
sk tA hÔ¦ jo Kud du:KI hÔ, ijske pAs du:K ke isvAy ku C hÔ hI nh,
vh ik sIke jIvn m suK kÔ se ibKer sk tAhÔ¦ so mÓ gurjI ke BAúfA
se jInA kÔ se cAiha, qs bAt se bhut áABAivt huSA hUM¦.......k oqQ
SAdmI yh nh deK sk tAik wske SMdr burAqyAM hÓ¦ so hr SAdmI k o
SpnI burAqQ Spne SAp m idKegI to vh wsk o ik sI hAlt m BI nh
rKegA¦ mÓ Kud BI ijSo SÈr jIne do k InIit pr clne vAlA TA¦ pr
SAdmI yh nh jAntA ik ik n bure sMk ArA ke k Arf ik n ivpdASA m
pìz jAtA hÔ! so mÓ gurjI ke ivcArA se bhut ÀyAdA áABAivt huSA hUM¦
leik n qn sb bAtA k o yid hm ke vl pìZne ke bjAy ak -ak k rke
jIvn m wtAr to hmArA jIvn bhut hI suKI ho sk tAhÔ¦ vÔse mÓ ik sI
jAit ke DmQ m phle se hI ivÎvAs nh k rtA TA¦ gur nAnk jI k I
vAfI jÁr pìZtA TA leik n phle se hI aesA ivcAr TA ik pìZne ke
bjAy jo pìZA jAy ws pr Sml ik yA jAy, EyAik sBI DmQ
k rIb-k rIbak hÓ¦ ke vl smJne m P kQ hÔ¦ sBI DmoÜ m pMcÕIl k A
pAln k rnA hÔ¦ sBI m JUX n bolnA, ÕrAb n pInA, corI n k rnA,
¯yiBcAr n k rnAisKAyA gyA hÔ¦ leik nsosAqxI glt hone se SAdmI
Bxk jAtA hÔ¦ so ivpÎynA se SAdmI Sgr SpnI BlAqQ-burAqQ deK
ske to qsse bìZ k rk £yAfk ArIrAtA qs duinyA m nh ho sk tA¦
hrPU lsh
[SprAD - h¥yA; sjA - bIs vúQ]
4 qs ivpÎynA ke k rne se sMpUfQ ÕrIr m k BI KujlI, k BI
sursurAhx, k BI BArIpn, k BI h£k Apn, k BI ÕItltA, k BI trMg
SAid ke Áp m SMdr ke pAp wKìz k rbAhr SAye SÈr mn ke SMdr jme
hua rAg-«eú, k Am-kR oDSAid Õ©u BI¦ SMtmuQKI hok r JAMk ne se wnk I
jìz wKAìzne k A rAtA BI mAlUm huSA¦ icØA k I cetn ÕVEt bìZI SÈr
yh cetn ÕVEt gItA m btAyI huqQ smAiD m jAgít SvTA hI hÔ¦ yh
SvTA sADArf jAgít SvTA nh, suúuðA SvTA BI nh, vFn
[25]
SvTA to ho hI kÔ se sk tIhÔ? EyAik vFn SvTA to k V£pthotI hÔ
SÈr yh áA¥yö hÔ¦ yh to smAiD m jAgít SvTA hÔ¦ qs SvTA m
ijs smy ôAn áAAðA huSA, ws smy gItA jI ke Îlok k Imíit huqQ -
yA inÕA svQBUtAnAM, tyAM jAgitQ sMymI¦
yyAM jAgRit BUtAin, sA inÕA pÎyto mune:
qs SvTA k A to SCI trh SnuBv huSA hÔ¦ SÈr BI bhut sI
bAt ÕrIr ke SMdr hÓ, wnk A BI ôAn huSA¦ qnm k oqQ BI k V£pt
SnuBv nh SÈr BUt STvA BivÏy ÕAiml nh¦ yhI s¥y hÔ¦ qs
ivpÎynA k rne se bhut se lAB hua¦ ÕAMit SAtI hÔ, mn k IsmtA bìZtI
hÔ¦ ÕrIr m sBI jgh mn k I cetnA bìZtI hÔ¦ vAtv m mn m smtA
SAid sBI guf áAk x hote hÓ¦ scA suK vAtv m qsI m hÔ¦
jo-jo BI Õd gurmuK se ink lte Te ve bhut hI mhØvpUfQ Te¦
wnk A hmAre mn pr bhut hI áABAv pìzA tTA hmArA mn STvA ãdy
bhut hI inmQl huSA¦ bhut áAemBrI trMg wXtI hÓ¦ hmk o bhut hI suK
k A rAtA iml gyA¦ hm socte hÓ - BivÏy m hmse k oqQ BI bìzI g£tI
nh hogI¦
JunJunrAm
5 rAjTAn srk Ar «ArA jel suDAr k AyQkR mke SMtgQt jo ds
idvs k A ivpÎynA iÕivr k ªIy k ArAgíh, jypur m hm bMidyA ke ila
lgAyA gyA vh hmAre ila ak sunhrA Svsr TA¦ yh BArtIy sMkí it
k o punjIQivt k rne m shAyk ho sk tA hÔ¦
mÓne pAyA
¨ ivpÎynA mAnisk ivk ArA k o hmeÕA-hmeÕA ke ila jìz se K¥m
k rne k I ScUk SÈúiD hÔ¦ yh áAitöf mAnv k o vyM ke áAit

jAgÁk rhne ke ila SgRsr k rtI rhtI hÔ¦
[26]
¨ ivpÎynA SMt:k rf k I sUçm-se-sUçm bAtA k o jAn lene k A
aEsre hÔ¦ yh mn pr SpnA SiDk Ar jmA k r hr bAt k A
shI inÏk úQ ink Alte hua Spne du:KA, mAnisk pIìzASA,
rAg-«eú, durAcAr SAid k o dUr k rne k A ak SnUXA wpAy hÔ¦
¨ ivpÎynA k o áA¥yek sMáAdAy k A ¯yVEt shúQ k r sk tA hÔ¦
¨ SAcAyQ üI goy®k AjIk IiÕöA m ÕuÂ DmQ k AinvAs hÔ¦ qsm
k oqQ cm¥k Ar, dAÕQink , mngZMt bAt nh hÔ¦
¨ ivpÎynA ak srl, suboD, prm s¥y vAlI pÂit hÔ jo ds
idvs ke áAy¥nA se jAnI jA sk tI hÔ¦
¨ ivpÎynA k rne ke pÎcAt mÓ Spne SAp m ak nyI roÕnI deKne
lgA hUM jo mere Spne tTA sMsAr ke hr áAAfI ke ila ihtk r ho
sk tI hÔ¦
mAMgIlAl
[SprAD - h¥yA; sjA - 20 vúQ]
6 muJe pMcÕIl bhut hI SCe lge¦ hr sADk k o qnk A pAln
k rnA cAiha¦ qMsAn k o jIvnmuVEt áAAðA k rne ke ila yh sADnA
k rvAyI jAtI hÔ STAQt, qMsAn du:KA se Cuxk ArA áAAðA k r ske ijsse
wske hr du:K k I jgh ÕAMit áAAðA ho ske ¦ gurjI ne hm btAyA ik
qMsAn kÔ sABI ho, jb tk wsm boiDôAn yA DmQ nh hÔ, tb tk vh
jIvn ke du:KA se Cuxk ArAnh pA sk tASÈr wsk AjIvn du:K se BrA
rhtA hÔ¦
muJe qtnI ÕAMit áAAðA huqQ hÔ ik mÓ hr iÕivr m ÕAiml honA cAhtA
hUM ijsse ik Kud sP l hok r jnsevA k r skUM ¦ gurjI ne jnsevA ke
ila SÈr SpnI muVEt ke ila jo rAtA idKAyA vh bìzA FyArA hÔ¦ hr
mnuÏy se, áAAfI se FyAr k rnA, Spne SMdr rAg-«eú k o n SAne denA,
Spne mn k o Spne ÕrIr m hI rKnA, k h bAhrI JMJxA m n wlJe
yh w®hAne hm isKAyA¦ yh muJe bhut hI SCA lgA SÈr Spne mn k o
[27]
ÕAMit áAAðA huqQ¦ dUsrA k I sevA k rnA, yAne jnsevA k rnA, BI muVEt k A
sADn hÔ¦ SpnA jIvn jnsevA m lgAy SÈr Kud BI muEt ho jAyM, yh
BAvnA hmm jAgít k I SÈr logA ke ila FyAr k I BAvnA hmm Br dI¦
SÈr btAyA ik hr qMsAn se FyAr k r¦....muJe to qtnI lgn ho gqQ ik
hmeÕA hI qs jIvn k o hI muEt rKUMgA SÈr mAnv-sevA k ÁMgA¦ hmAre
mn m wmMg SÈr jntA ke FyAr k I trMg wXne lgI hÓ¦
k fQsh
7 hm mMgl-k AmnA k rte hÓ ik sBI deÕA m mAnv ivk As
SMt:k rf k o jAnne ke sbl áAyAs ivpÎynA «ArA k AyAQV®vt hote rh
tAik áA¥yek rAÏxÃ ke BAvI nAgirk SAdÕQ mAnv k A cir© peÕ k r sk
SÈr k oqQ BI qMsAn jhAlt k I jdgI ¯ytIt n k re¦ áA¥yek nAgirk
SrAjk tAvAd, SÕuÂtA, áAitikR yAvAd, áAitpDAQ k I BAvnA, h¥yAaM,
ju£m, Õoúf, lUx, BRÏxAcAr, S®yAy, DoKADìzI, blA¥k Ar, jmAKorI,
munAP AKorI,irÎvtKorI sBI bure k moÜ se Cuxk ArApA ske ¦qMsAn qMsAn
se áAem k re¦ yh tb hI ho sk tA hÔ jb áA¥yek mnuÏy ivpÎynA áAArMB
k re¦ qsI se mAnv k A wÂAr ho sk tA hÔ¦
mÓ to yh hI k hUMgA ik Wpr SMik t mjoÜ k I sbse ScUk SÈúiD
Sgr hÔ, to isPQ ivpÎynA¦ mhAmihm SAcAyQjI se merA SnuroD hÔ ik
SAp áA¥yek deÕ m ivpÎynA iÕivr lgAaM, deÕ ke áA¥yek k ArAgíh m avM
SAm jntA ke bIc BI¦ qsI m hÔ sbk A BlA, sbk A mMgl, sbk A
k £yAf¦ ivpÎynA ke bìZte hua ivk As k I áAbl qCASA ke sAT -
mAMgIlAl
8 mAnv k oak nyA jIvn dene STvA Spne SApk osce ôAn m
wtArne k o hI ivpÎynA k hte hÓ¦ qMsAn Spne SApk o BlIBAMit KUb
ghrAqyA m deK sk tA hÔ - qsse mn ÕAMt tTA ak AgR hotA hÔ¦ mAnv
Spne SMdr-hI-SMdr yA©A k re, Spne SApk oshI Áp m deKe¦ mÓne Spne
[28]
mn k o sAre ÕrIr m KUb GumAyA¦ pUre ÕrIr tTA ÕrIr ke SMgA m hr
jgh cetnA huqQ¦ hr SMg m hlcl pÔdA huqQ tTA wse BlIBAMit jAnA
SÈr mn k o ÀyAdA ghrAqyA m le gye¦ mere idl m k qQ áAk Ar k I burI
BAvnASA - vÔr, moh, lAlc k I bhut-sI prt jmI huqQ T jo ik
ivpÎynA k rte-k rteSpne SAp Kul k r sAP ho gy SÈr vAtv m
merA mn bìzA inmQl ho gyA¦ muJe jInA SA gyA¦ mÓ vAtv m bìzA ÕAMt
ho gyA¦ muJe ds roj ke ivpÎynA iÕivr m jIvn jIne k I iviD hAT
SAyI hÔ, qse jdgIBr nh BUlUMgA SÈr jhAM BI muJe iÕivr m ÕAiml
hone k AmÈk AimlegA mÓ wsm jÁr ÕAiml hoWMgA¦ aesA suKmy jIvn
sbk o imle¦
sbke du:K dUr ho jAyM¦ aese sBI log ÕAMt ho jAyM¦
icrMjIlAl
9 gurdev ne pAMc ÕIl idlAye¦ wnk A mÓne shI ZMg se pAln ik yA¦
wske bAd SAnApAn k IikR yAtIn idn tk cltI rhI¦ bìzA SjIb-sA
lgA¦ prMtu jÔse-jÔse smy SAge bìZtA gyA, ivpÎynA k I ikR yA btAyI
gyI¦ Spn ne to bAhr-hI-bAhr deKA TA¦ Sb Spne SMdr deKA to nAnA
áAk Ar k I SnuBUityAM huqÜ¦ wse deKte-deKte ak dm bdl gyA SÈr aesI
ÕAMit imlI ik idl ke sBI «eú ink lte hua mhsUs hua¦ jIvn jIne k A
shI rAtA áAAðA ho gyA¦ rAtA srl SÈr sIDA hÔ¦ ToìzA mn ak AgR
k rke SMdr deKA jAy to mAlUm ho jAtA hÔ ik qMsAn SAp hI SpnI
burAqQ k rtA hÔ, dUsrA nh¦ ivpÎynA se sBI rAg-«eú K¥m ho jAte hÓ¦
sce DmQ pr clne k AyhI rAtA hÔ¦ muJe merI jdgI m nyI jdgI iml
cuk I hÔ¦ qsI m SÈrA k A BI mMgl, SpnA BI mMgl¦ SÈrA k A BI BlA,
SpnA BI BlA¦ SÈrA k A BI k £yAf, SpnA BI k £yAf¦ merA aesI
DmQgMgA m gotA lgA hÔ ik mere pUvQj®m ke Snek sMk ArK¥m ho cuke hÓ
SÈr jb tk jdA rhUMgA tb tk Õeú K¥m ho jAyge¦ mÓ Spne pirvAr
se, dotA se, pìzoisyA se, sBI se yhI rAtA jIne k ok hUMgA¦yhI rAtA
[29]
hÔ ijsse nyA jIvn iml jAtA hÔ¦ qs k ArAgíh m SAne se muJe yh nyA
jIvn áAAðA huSA hÔ¦
gulAbsh
10 ivpÎynA k Asbse bìzA SAk úQf muJe yhI lgA ik shI jIne k A
rAtA iml gyA hÔ¦ yh ds idn k A k AyQkR mbhut hI mMglk ArI rhA,
KAsk r mere jIvn ke ila¦ EyAik Sb tk rAg-«eú k I jo ibmArI TI
vh Sb K¥m huqQ tTA ik sIBI k AyQ k ojo Sb tk BAvAveÕ m k rtA
rhA, Sb socne k I k lA SA gyI hÔ jo k oqQ sunI yA pìZI huqQ nh hÔ¦
yh sb mÓne SpnI SnuBUityA se jAnA hÔ¦ Sb tk phle BI k AP I
iÕöAáAd bAt sunI T leik nvh sb sunI-sunAqQ T¦ Sb SyA¥m Spne
SAp se jAn ilyA hÔ¦.....yh ivpÎynA aesI nh ijse lek r k oqQ
sAMáAdAiyk bAt hov¦ yh sbse SCI iviD mAnv ke ivcArA k obdlne
ke ila hÔ¦ qsm sce DmQ k A hI vfQn SAtA hÔ jo hr jAit SÈr hr
smAj pr lAgU hotA hÔ¦
qsse vAÉy m BI k AP IlAB huSA hÔ¦ jo mere mAnisk ivk Ar Te,
wnse pUfQtyA Svk AÕ iml gyA hÔ¦ Sb k oqQ ctA hI nh
stAtI¦.....yhI idl m SAtA hÔ ik sce DmQ k o hr mAnv sIKe SÈr
áAyog m lAye - yhI merI hAidQk mMgl k AmnA hÔ¦
áAemÕMk r
11 ivpÎynA sIKnA mAnv k oak nyA jIvn denA hÔ¦ mAnv Spne
SMdr k I ghrAqyA k o Coxe-Coxe xuk ìzA m deK sk tA hÔ¦ mAnv k A DmQ,
yAne ku drtk AscA k AnUn,hI ivpÎynA hÔ¦ wse shI Áp se deKnA hÔ¦
Spne icØA k o ak AgR k rnA SÈr iP r Spne ÕrIr k I SMdÁnI yA©A
k rnI, jo BI ÕrIr m STvA ÕrIr ke ihsA m hlcl ho wske áAit
ak dm scet honA, wsk o ghrAqQ se deKnA¦ qsI trh deKte gye, clte
gye, pUre ÕrIr k IyA©A k rte gye¦ Spne idl m jo burAqQ TI, lAlc TI,
[30]
moh TA SÈr burI BAvnASA k I ijtnI prt idl m jmI huqQ T, Spne
SAp sb Coìz gy SÈr mÓ to Spne SnuBv se k htAhUM ik muJe bhut hI
ÕAMit áAAðA huqQ hÔ¦ qs sADnA ne mn k oÕAMt ik yAhÔ tTA mn ne burAqyA
k o tj idyA hÔ¦ ivpÎynA m bÔXne se phle pAMc ÕIl ke vRt DArf
ik ye¦ qsse mn díìZ huSA v Spne SApk o BlI-BAMit ghrAqyA se BI
deKA¦ mn k ISAMK Kol d¦ mn ak dmsAP ho gyA¦ scmuc ak nyA
jIvn iml gyA¦ mÓ yh vAydA k rtAhUM ik muJe yh jo ivpÎynA ke bAre
m iÕöA imlI hÔ, qse jdgI-Br k rtArhUMgA¦ aesA mMgl sbk Aho, aesA
jIvn sbk A ho jAy¦.......mÓ SpnI mAtAjI k o, p¥nI k o v bcA k o
BI yh ivpÎynA isKAWMgA¦
P tehsh
12 qs ds roj k IsADnA se merI mnovíVØA m k AP IpirvtQn huSA¦
Kud k oyh mhsUs hotA hÔ ik k oqQ BI SAdmI yid Spne mn ke mÔl k o
sAP k rde to ik sIáAk Ark IbADA m pìze hI nh¦ ivpÎynA sADnA se
mere mn m phle se jo ¯yAku ltArhtI TI vh Sb nh hÔ¦ dUsrA ke áAit
«eú-rAg ink lne lgA hÔ¦ mn k o ak AgR k rne k I iviD áAAðA ho gqQ jo
Spne ik sIsmy ke pu»y k AP lhÔ¦ idn-pr-idn ku C-n-ku CsuDAr mn
ke SMdr ho hI rhA hÔ¦ mn k o ak AgR k rne se ÕrIr ke BItr k A ptA
cltA hÔ¦ jo BI áAitöf ÕrIr m sMvednA hotI hÔ wsse yh BI ptA
cltA hÔ ik yh öf-BMgur hÔ¦ k BI-n-k BIsbk ohI nÏx honA hÔ - EyA
ik sI ke áAit «eú rKUM? moh rKUM? jIvn jIne k A rAtA imlA hÔ¦ k BI
qs sADnA k o nh BUl skUM gA¦
muÚAAsh
13 yh sADnA SMt:k rf ke SMDk Ar k o Jk Jor k r ak áAk Ar k I
SnoKI SnuBUit pÔdA k rdetI hÔ¦ SAMtirk ivk ArA k odUr k rmAnvmA©
m FyAr, k rfAv üÂA k IBAvnA, jo wske mn m Cupe Áp se iv¬mAn
rhtI hÔ, wBArk rsAmne lA detI hÔ¦ qs sADnA se mnuÏy ke mn m CAyI
[31]
huqQ gMdgI wske ShMk Ar ke k Arf BItr-hI-BItr wse jk ìze rhtI hÔ
wsse Cuxk ArAidlAne m bhut bìzI shAytA áAdAn k rtIhÔ¦.....ivpÎynA
k A w¡eÎy Spne k o BlIBAMit smJnA hÔ¦ áA¥yek SvTA m inrAsEt
rhte hua smBAv bnAye rKnA SÈr ShinQÕ ivpÎynA k o jIvn m
wtArnA hI jIvn k I scI sATQk tA hÔ¦ yh ivpÎynA Spne SAp m
SáAmey hÔ¦ ijtnI ghrAqQ se zubk I lgAyI jAygI, wsk A pirfAm BI
wtne pÏx Áp se sAmne SAygA¦
ivjybhAdursh
14 ivpÎynA se Spne ÕrIr ke SMdr k IsBI sMvednASA k odeKA to
jAnA ik hm Spne ÕrIr m nye-nye sMk Ar bnAte rhte hÓ SÈr wnk I
puVÏx k rte rhte hÓ¦ jb ye sMk Ar hmAre ÕrIr m SpnA Gr k r lete hÓ
tb hm becÔn bnAte hÓ¦ tb hm dUsrA k odoú dete hÓ¦ Sb qs ivpÎynA
se yh SnuBv ho gyA hÔ ik Spne k o du:K dene v jlAne k A k Am hm
vyM k rte hÓ¦ ivpÎynA se hm yh mAlUm huSA ik SpnI s¥ytA k o
SMdr hI deK¦ ik sI k o doú n d¦ ivpÎynA bhut hI lABdAyk hÔ¦ yh
iÕivr hm bhut hI SCA lgA¦ iÕivr m bÔXe hua muJe aesA mhsUs hotA
TA ik mÓ vgQ m bÔXA hUM¦ ivpÎynA pUrI hone ke bAd ÕrIr m se
mMgl-mÔ©I k I trMg ink lne lg¦ wnm FyAr-hI-FyAr TA¦ mÓ cAhtA hUM
ik sdA iÕivr m rhUM SÈr scA DmIQ bnk r logA k I sevA k ÁM¦
tejsh
15 muJe qs ivpÎynA sADnA se bhut-bhut lAB hua hÓ¦ sAre ÕrIr
k A SnuBv huSA¦ Dìzk n mAlUm huqÜ¦ SMdr ke ôAn k A SnuBv huSA¦
idl k A mÔl DulA¦ mn k I gAMX Kul, sArA ÕrIr h£k A huSA¦ PU l k I
trh h£k Apn mhsUs hone lgA¦ sArA yAn qs sADnA m lgA¦ qs
sADnA se idl k o SAnMd imlA¦ ak SÞt áAerfA imlI¦ dUsrA ke áAit
áAem bìZA¦ áAem k I áAerfA jAgI SÈr GífA k A nAÕ huSA¦ áAem k A wdy
huSA¦ ÕrIr k IgMdI SAdtA k AyA ivk ArA k ASMt huSA¦ ÕrIr k ASMdr
[32]
k A bMDn xUxA¦ sce DmQ k A ôAn huSA¦ SCA jIvn bnAne k I áAerfA
imlI¦ SpnA k £yAf imlA, dUsrA k A k £yAf imlA¦ sMk xA k A rAtA
xl gyA¦ suK k A rAtA sAmne SAyA¦ jIvn k A SMDk Ar dUr huSA SÈr
jIvn k A áAk AÕ imlA¦
dÈltrAm
16 gurjI k I iÕöA SArMB se hI buiÂ m SAne lgI¦ wsk A w¡eÎy
mn k o ak AgR k rke du:KA se Cuxk ArA pAne k I jIvn jIne k I k lA
isKAnA TA¦........inrMtr jAgÁk rhne ke SÄyAs se dUsre-tIsre idn
ÕAMit imlne lgI¦ sBI SMgA ke ivk ArsMvednA ke Áp m bAhr SAne lge,
tTA idn-rAt ke SÄyAs se purAne ivk ArA se Cuxk ArApAk rsuK SnuBv
k rne lgA¦ roj k A k AyQkR msvQTA mAnvtA m pirvtQn lAne vAlA
rhA¦......vAtv m ivpÎynA k AyQkR m ak dm hI mAnv jIvn k o
pirvitQt k rne vAlA hÔ¦ ÕrIr ke sAre doú Do k r inmQl k r detA hÔ¦
nyA-sA jIvn iml gyA¦ BivÏy ke ila scA jIvn jInA sIK ilyA¦
mAnv ke Õ©uSA se Cuxk ArA pAne k I k lA sIK lI¦
blbIrsh yAdv
17 qs iÕivr m SMt:k rf k o ÕuÂ bnAne k A snAtn SÄyAs
punjIQivt k r Spne SMdr k I smtA k I VTit k o áAAðA k rnA, mn ke
ivk ArA k o ak AgRicØA hok r ZUMZnA tTA ivpÎynA ke mAym se ink Alk r
bAhr P k nA, yh qs iÕivr ke mAym se sMpÚA huSA SnUXA áAyAs hÔ¦
ds roj m qs iÕivr se hm SMdr k IVTit k osmJne k AsunhrA
Svsr imlA¦ qs iÕivr k A w¡eÎy SMtmQn ke ivk ArA k o bAhr
ink AlnA SÈr Spne mn k o inrMtr vC bnAye rKne k A ak suMdr
áAyAs hÔ¦ hm qs kÓ pk IáA¥yek scAqQ k oSÈr SAge bìZte deKnA cAhte
hÓ ijsse ik bMdI-smAj k A w¥TAn hotA rhe¦
iCtrlAl
[33]
18 kÓ p lgAne ke bAre m sunA tb se hI muJe bhut KuÕI hone lgI¦
qtnI KuÕI ik mAno k oqQ r¥n imlne vAlA ho¦.........smAVðA ke ak roj
phle mMgl-mÔ©I isKAyI gyI¦ wsse bhut KuÕI huqQ¦ qs kÓ p se merA
idl bhut hI KuÕ huSA¦ SAj tk muJe yh mAlUm nh TA ik qs duinyA
m Spne pirvAr vAlA se, dotA se SÈr duÎmnA se ik s trh ke ¯yvhAr
se peÕ SAnA cAiha? jIvn ik strh se jInA cAiha? so mÓne qs kÓ p
m jInA sIKA hÔ¦ merA idl k rtA hÔ ik mÓ yh DmQ mere pUre pirvAr k o
hAisl k rvAWM v sBI pìzoisyA k orAy dUM ik SAp qs jdgI m jInA
sIKne ke ila ak bAr aese kÓ p m SvÎy jAyM¦
Ápsh
19 jÔse smuª m pAnI k I lhr wXtI, cltI SÈr bìZtI-GxtI hÓ,
wsI áAk Ar isr se lek r pAMv k I SMguilyA tk cltI huqQ njr SAy¦
ivÎvAs hotA hÔ ik aesA SÄyAs k rne se j®m-j®m k I pAp-puMj k I
gAMX Kulk r dUr ho sk tI hÓ¦.....hmArI srk Ar ne ivpÎynA k A iÕivr
lgAk r hmAre Wpr Sit kí pA k I hÔ¦ qske ila bArMbAr D®yvAd hÔ¦
SAÕA k rte hÓ aese ivpÎynA sADnA iÕivr SÈr lgvAye jAyM ijnm hm
BAg lene k oimle, ijsse hmAre pApA k AinvArf ho¦.....srk ArcAhe to
qMsAn k o hÔvAn bnA sk tI hÔ SÈr kÔ sA BI mUKQ EyA n ho wsk o aesA
ôAnvAn ctur qMsAn BI bnA sk tI hÔ¦
sMpt
20 hmAre mn m duÎmnA k onÏx k rne ke ila jo ivcAr w¥pÚA hua Te
vh gurjI ke áAvcnA se hmAre mn se jAte rhe¦ SÈr Sb hmAre mn m
wnke áAit mMglBAv hÓ¦ duÎmnA k A BI BlA ho, mMgl ho¦.....yh hmAre
pUvQj®m ke pu»y hAge jo SAj hm yh ÕuB Svsr - DmQ ke áAit
jAgÁk tA k A SABAs - imlA hÔ¦.....qsI trh hmAre BAqQ jo dUsrI
jgh jelA m yAtnA pA rhe hÓ wnk A BI ivpÎynA «ArA k £yAf ho¦
ivÏfudØA ÕmAQ
[34]
21 gurjI ne hmk o sADnA isKAyI¦ w®hAne hmk o sMáAdAyivhIn DmQ
ke bAre m btAyA SÈr SpnI muVEt tTA du:KA se Cuxk ArA pAne k I iviD
isKAyI¦ hm Spne mn m ÕAMit w¥pÚA k rne lge¦ jhAM «eúBAv pÔdA hotA
TA, vh Sb k BI BI pÔdA nh ho sk tA¦ hr SAdmI ke áAit FyAr k I
BAvnA hmAre idl m Br dI¦ hm pAMc ÕIl idyA¦ hm ÕAMit imlI¦
BvAnIsh
22 mÓne k ArAgíh m lge ds idnA ke iÕivr m BAg ilyA¦ ÕIl k A
pAln avM mAnv-Õ©uSA se Cuxk ArA pAnA sIKA¦ icØA k I ak AgRtA sIK
k r ÕrIr k I sMvednASA «ArA ivk ArA k o ink Al sk A¦ Sb qsk A KUb
SÄyAs k ÁMgA¦ sce DmQ k A mAynA jAnA tTA pUfQ ôAn imlA¦ jIvn m
sP ltA imlI¦ sb k o scA suK imle¦ sb jIvn jIne k I k lA sIK¦
Smrsh
23 sADnA-iÕivr m BAg lene se mAnisk ÕAMit áAAðA huqQ¦ ctASA se
muVEt imlI¦ ÕArIirk ivk As k A BI yh ak Snupm sADn hÔ¦
cir©-inmAQf ke ila yh bhut wpyogI hÔ¦ qsse ivcAr BI ÕuÂ hote hÓ¦
mukuM d ibhArI
24 aesA kÓ p phlI bAr imlA¦ qsse merI SA¥mA k o bhut ÀyAdA ôAn
imlA¦ hm SCe ivcAr k rne k I iviD áAAðA huqQ SÈr muVEt k A rAtA imlA¦
DmQvIr sh
[35]
px 4
buÂvAfI sATQk huqQ
ipCle px ke SMtgQt iÕivr m BAg lene vAle bMdI sADk A ke SnuBv
SMik t ik ye gye Te¦ qs px m yh idKlAne k A áAyAs ik yA gyA hÔ ik
sADk A ke SnuBvA se buÂvAfI ik sk drsATQk hone lgtI hÔ¦ vtut:
jo k oqQ nÔsigQk sAMs SÈr ÕrIr pr áAit pl hone vAlI sMvednASA ke
SADAr pr ivpÎynA k rne lgtA hÔ wske mn m qs vAfI ke SnuÁp
ivcArDArA vt: hI pnpne lgtI hÔ¦ Ble hI sADk pìZA ilKA ho yA
SnpìZ, DArfAaM ak -srIKIhI bntI hÓ¦ yh ivpÎynA k IivÕeútA hÔ¦
ye bMdI sADk BI áAAy:k rbhut k myoytA rKte Te, pr jo ku Cw®hAne
k hA hÔ wsse buÂvAfI k o áAüy imlnA hI pAyA jAtA hÔ¦
§§§
1 buÂ vcn
yo qmm Dýmivnye, SFpmØAo ivhsit¦
phAy jAitsMsArM, duEKs®tM k irsit
(sMyuØA0 - 1.1.185)
[jo qs DmQ-ivny m SáAmØA hok r ivhregA vh j®m-mrf ke
sMsrf k o Coìz k r du:K k A SMt k r legA¦]
bMdI sADk : bMdI üvfsh ne yh inÏk úQ ink AlA hÔ ik yid
k oqQ mnuÏy lgAtAr yh sADnA k rtA rhe to vh dAve ke sAT muVEt
áAAðA k rsk tAhÔ¦ BgvAn k IBI yh gArMxI hÔ ik jo SáAmØA hok ryh
k Am k regA vh inÎcy hI Spne du:KA k A BMjn k r legA¦ D®y hÔ yh
bMdI sADk ijsk I smJ m qtnI bìzI bAt ds idnA m hI SA gyI¦
wske wÝAr buÂvAfI k o sATQk bnAne vAle hÓ¦
[36]
2 buÂ vcn
sADu suivihtAn dsnM, k ±A iCÀjit buiÂ v¾it¦
bAlM ip k roV®t pV»ztM, tmA sADu stM smAgmo
(Ter0 - 75)
[s¥purúA k AdÕQn BlA hotA hÔ¦ (qsse) ÕMk AaM dUr hotI hÓ¦ buiÂ
bìZtI hÔ¦ ve mUKQ k o BI smJdAr bnA dete hÓ¦ St: s¥purúA k I sMgt
SCI hotI hÔ¦]
bMdI sADk : bMdI áAtApsh k ogurjI k Iid¯y muk An yAd SA
rhI hÔ¦ qsse wsk Amn áAPu V£ltho wXtA TA¦ wse lgtA hÔ ik ve ôAn
ke sAöAt BMzAr hÓ¦ buÂvAfI BI k htI hÔ ik sÀjnA k A dÕQn
k £yAfk ArIhotA hÔ¦ qsse mn ke sMÕy dUr hote hÓ SÈr smJ m
bìZotrI hotI hÔ¦ qsse mUKQ BI pMizt bn jAtA hÔ¦ St: sÀjnA se
smAgm honA wØAm hotA hÔ¦ D®y hÔ yh sADk ijsne Spne SAcAyQ ke
áAit aesI DArfA bnAyI hÔ jo buÂvAfI k o BI sATQk k rtI hÔ¦
3 buÂ vcn
yTAip ricrM puFPM , v»fv®tM Sg®DkM ¦
avM suBAistA vAcA, SP lA hoit Sku bto
yTAip ricrM puFPM , v»fv®tM sg®DkM ¦
avM suBAistA vAcA, sP lA hoit ku bto
(Dýmpd - 51, 52)
[jÔse k oqQ puÏp suMdr SÈr vfQyuEt hone pr BI gMDriht ho, vÔse
hI SCI k hI huqQ (buÂ-)vAfI hotI hÔ P lriht, yid k oqQ tdnusAr
(SAcrf) n k re¦
jÔse k oqQ puÏp suMdr SÈr vfQyuEt ho SÈr (su-)gMD vAlA ho, vÔse
hI SCI k hI huqQ (buÂ-)vAfI hotI hÔ P lsiht, yid k oqQ tdnusAr
(SAcrf) k rne vAlA ho¦]
[37]
bMdI sADk : bMdI hrPU lsh k A k Tn hÔ ik yid hm gurvcnA k o
ke vl pìZne k I bjAy jIvn m wtAr to hmArA jIvn bhut hI suKI ho
sk tA hÔ¦ yh k Tn buÂvAfI ke SnuÁp hI hÔ¦ Wpr btAyA gyA hÔ ik
yid SCI k hI huqQ vAfI (suBAiút) ke SnusAr SAcrf n ik yA jAy to
wsse k oqQ P l áAAðA nh hotA, prMtu yid tdnusAr SAcrf ik yA jAy to
wsk A suP l áAAðA hotA hI hÔ¦ gurjn SCI, ihtáAd bAt hI btlAte hÓ
ij®h suBAiút k h sk te hÓ¦ meDAvI hÔ yh sADk ijsne gurvAfI k o
jIvn m wtArne ke mhØv k o smJ k r buÂvAfI k o BI sATQk bnAyA hÔ¦
4 buÂ vcn
sbe s±ArA SincAit, ydA p²YAy psit¦
ST inVb®dit duEKe, as mgo ivsuiÂyA
(Ter0 - 676)
[sAre sMk Ar Sin¥y hÓ - qs (scAqQ) k o jb k oqQ áAôApUvQk
deKtA hÔ, tb du:KA k A inveQdn k r letA hÔ¦ yh ivÕuiÂ (ivmuVEt) k A
mAgQ hÔ¦]
bMdI sADk : bMdI JunJunrAm k I SiB¯yVEt hÔ ik SMtmuQKI
hok r JAMk ne se wnk I (STAQt, pAp k I) jìz wKAìzne k A rAtA mAlUm
huSA¦ wsk Ayh k TninrI buÂvAfI hÔ¦ pApA k AsMcy sMk ArA ke Áp
m hI hotA hÔ¦ q®h áAôApUvQk , STAQt sMvednASA ke Áp m sAöIBAv se,
deKne se qnk I wdIrfA hok r qnk I injQrA hone lgtI hÔ¦ qn pApA se
muVEt pAne k A yhI mAgQ hÔ¦ qs áAk Ar bMdI sADk k A wproEt k Tn
buÂvAfI k o puÏx k rne vAlA hÔ¦
5 buÂ vcn
yTodke SAivle SFpsÚAe, n psit isVFpk sýbukM c¦
sEKrM vAlukM mCguýbM, avM SAivlVýh icØAe¦
n psit SØAd¥TM pr¥TM
[38]
yTodke SCe ivFpsÚAe, so psit isVFpk sýbukM c¦
sEKrM vAlukM mCguýbM, avM SnAivlVýh icØAe¦
so psit SØAd¥TM pr¥TM
(jAtk 0 - 1.2.69-70)
[jÔse k oqQ ¯yVEt (srovr k A) jl gdlA, SvC hone pr qsm
sIpI, ÕMK, kM k ìz,bAlU tTA mCilyA k AsmUh nh deK pAtA hÔ, vÔse hI
icØA mÔlA hone pr vh n to SpnA BlA deK pAtA hÔ, n dUsrA k A¦]
[jÔse k oqQ ¯yVEt (srovr k A) jl inmQl, vC hone pr qsm
sIpI, ÕMK, kM k ìz,bAlU tTA mCilyA k A smUh deK pAtA hÔ, vÔse hI
icØA vC hone pr vh SpnA BlA BI deK pAtA hÔ, dUsrA k A BI¦]
bMdI sADk : bMdI mAMgIlAl qs sADnA k o SMt:k rf k I
sUçm-se-sUçm bAtA k o jAn lene k A aEs-re btlAtA hÔ¦ wsk A k Tn
wict hI hÔ EyAik k oqQ BI ¯yVEt qske mAym se Spne tn-SÈr-mn
k A ghrAqyA se Syyn k r BItrI ivk ArA ke wÝm, VTit SÈr
Stgmn k IjAnk ArIk rsk tAhÔ¦ jÔse-jÔse icØA pr jmI huqQ mÔl k I
prt dUr hotI jAtI hÓ, vÔse-vÔse BItr k A áA¥yveöf SiDk ghrAqQ se
hone lgtA hÔ¦ áA¥yveöf k I pÔnI ÕVEt ivpÎynA se wpjtI hÔ¦ pAnI
gdlA hone pr srovr ke pÓde k I vtuSA k I Jlk tk pA sk nA duÁh
hotA hÔ pr pAnI vC hone pr qsm hr vtu sAP -sAP idKlAyI dene
lgtI hÔ¦ qs áAk ArbMdI sADk k Actn buÂvAfI ke SnuÁp hI hÔ¦
6 buÂ vcn
yo pAfmitpAteit, musAvAd²c BAsit¦
loke SidÚAmAidyit, prdAr²c gCit
surAmerypAn²c, yo nro Snuyu²jit¦
qDevmeso lok m, mUlM Kfit SØAno
(Dýmpd - 246, 247)
[39]
[jo sMsAr m hsA k rtA hÔ, JUX boltA hÔ, corI k rtA hÔ,
pr©Igmn k rtA hÔ, m¬pAn (surA avM mery k A pAn) k rtA hÔ, vh
¯yVEt yh - qsI lok m - SpnI jìz KodtA hÔ (STAQt, SpnA
svQnAÕ k r letA hÔ)¦]
sgArohfsopAnM S²YM sIlsmM ku to¦
«ArM vA pn inbAnngrs pvesne
(ivsuiÂ0 - 1.9)
[ÕIl ke smAn vgAQrohf hetu sIìZI SÈr k Èn-sIhogI? SÈr aese
hI invAQf-ngr m áAveÕ k rne k A «Ar BI!]
bMdI sADk : bMdI k fQsh k A k Tn hÔ ik muJe pMcÕIl bhut hI
SCe lge¦ hr sADk k o qnk A pAln k rnA cAiha¦ buÂ k I iÕöA m
ÕIlpAln k A bìzA mhØv hÔ¦ wnke SnusAr ÕIlBMg k rnA SpnA
svQnAÕ k rne ke smAn hÔ¦ buÂvAfI ke ¯yA¼yAk Ar buÂGoú ne BI ÕIl
k I BUir-BUir áAÕMsA k rte hua k hA hÔ ik vgAQrohf ke ila ÕIl ke
qlAvA SÈr sIìZI k Èn-sI hogI? SÈr yhI hÔ invAQf-ÁpI ngr m Gusne
ke ila áAveÕ-«Ar¦ qs bAre m bMdI sADk ne jo inÏk úQ ink AlA hÔ vh
buÂvAfI k o sATQk bnAne vAlA hÔ¦
7 buÂ vcn
qD pnAhM, B®te, iBEKU psAim smge sýmodmAne SivvdmAne
KIrodk IBUte S²Ym²YM ipycEKUih sýps®te ivhr®te¦
(mVÀJm0 - 2.4.368)
[BMte! mÓ yhAM pr deKtA hUM ivhAr k rte hua iBöuSA (sADk A) k o
ak jux, áAmuidt, ibnA ivvAd k rte hua, pAnI SÈr dUD ke imüf ke
smAn SÈr ak -dUsre k o FyArBrI díVÏx se inhArte hua¦]
bMdI sADk : bMdI mAMgIlAl k A k hnA hÔ ik qMsAn qMsAn se áAem
k re (SÈr) yh tb hI ho sk tA hÔ jb áA¥yek mnuÏy ivpÎynA áAArMB
k re¦ buÂvAfI pr SADAirt Wpr áAtut ik ye gye wdAhrf se pÏx
[40]
hogA ik pUvQk Al se hI ivpÎynA ik ye hua sADk ak -dUsre se ihl-iml
k r ak -dUsre k o FyArBrI díVÏx se inhArte hua rhte SAye hÓ¦
8 buÂ vcn
vAymsu c ik cesu, nAlso iv®dte suKM¦
(jAtk 0 - 2.17.12)
[kí ¥yA m w¬og k re; SAlsI ¯yVEt k osuK áAAðA nh hotA hÔ¦]
bMdI sADk : bMdI icrMjIlAl k htA hÔ ik ivpÎynA iÕivr m
muJe jIvn jIne k IiviD hAT lgI hÔ¦ mÓ qse jdgIBr nh BUlUMgA¦ muJe
jhAM BI iÕivr m bÔXne k A mÈk A imlegA mÓ wsm jÁr ÕAiml hoWMgA¦
aesA suKmy jIvn sb k o imle¦ qsse aesA SABAs hotA hÔ ik yh
sADk bìzA w¬mI hÔ¦ vh SAls k rne m ivÎvAs nh k rtA SÈr
smJtA hÔ ik yid scA suK áAAðA k rnA hÔ to SAls k o ¥yAgnA hI
hogA¦ buÂvAfI BI qsI scAqQ k owjAgr k rtIhÔ ik SAlsI ¯yVEt
k o suK áAAðA nh hotA hÔ¦ D®y hÔ yh bMdI sADk ijsne buÂvAfI k o
SA¥msAt k r qse sATQk Goiút ik yA hÔ!
9 buÂ vcn
sgM sugitno yV®t, pirinbV®t SnAsvA¦
(Dýmpd - 126)
[SCI git vAle vgQ-lAB k rte hÓ SÈr SAsRv-riht ho jAne
vAle pirinvAQf-lAB¦]
bMdI sADk : bMdI gulAbsh k A k Tn hÔ ik DmQgMgA m gotA
lgne se mere pUvQj®m ke Snek sMk ArK¥m ho gye hÓ SÈr jb tk jdA
rhUMgA tb tk Õeú K¥m ho jAyge¦ BgvAn buÂ ne áAôðA ik yA TA ik
SCI git hone se vgQ-lAB SÈr sAre SAsRv nÏx ho jAne pr
pirinvAQf-lAB hotA hÔ¦ yid yh sADk BI inyimt Áp se sADnA
k rtAclA jAygA to in:sMdeh der-sver prm pd (invAQf) k AsAöA¥k Ar
k r hI legA¦ jb tk qs VTit pr nh phuÙcegA tb tk SCe-SCe
[41]
lok A m wsk I sÝit hotI rhegI¦ qs áAk Ar ke sADk pUvQk Al m yh
GoúfA k rte pAye gye hÓ ik
duve Bve sMsrAim, devØAe ST mAnuse¦
(TerSp0 - 2.55)
(STAQt, mÓ devlok STvA mnuÏylok m sMsrf k rtA hUM
SpAy gityA m nh¦)
qs áAk ArSpne sMk ArA ke bAre m qs sADk k AwdÒGoú buÂvAfI
k o sATQk XhrAtA hÔ¦
10 buÂ vcn
CeØvA rAg²c dos²c, tto inbAnmeihis¦
(Dýmpd - 369)
[rAg SÈr «eú (ÁpI bMDnA) k A Cedn k r, iP r tum invAQf k o
áAAðA k r loge¦]
bMdI sADk : bMdI áAemÕMk r k A k hnA hÔ ik Sb tk rAg-«eú k I jo
bImArI TI vh K¥m huqQ¦ BgvAn BI k hte hÓ ik rAg SÈr «eú hI bMDn hÓ;
qnk A Cedn ho jAy to invAQf-lAB ho jAy¦ yid yh sADk BI inyimt
Áp se ivpÎynA k A SÄyAs k rtA clA jAygA to in:sMdeh der-sver Smít
P l k A SAvAdn k r hI legA - aesI SAÕA k I jA sk tI hÔ¦
11 buÂ vcn
mMscEKu idbcEKu, p²YAcEKu SnuØArM¦
atAin tIif cEKUin, SEKAis puirsuØAmo
(qit0 - 61)
[mAMsl cöu, id¯ycöu SÈr Si«tIy áAôAcöu - qn tIn cöuSA
k A purúoØAm (BgvAn buÂ) ne SA¼yAn ik yA hÔ¦]
bMdI sADk : bMdI P tehsh k A k hnA hÔ ik qs sADnA ne wsk I
mn k ISAMK Kol dI hÓ¦ wsk Ak hnAshI hI hÔ EyAik ivpÎynA k A
SÄyAs k rte hua vh áAôA k A hI k Am k r rhA TA¦ áAôA k o
[42]
inbeDgAimnI (bDne vAlI) k hA gyA hÔ¦ áAôA k A k Am k rne se hI
áAôAcöu Kulte hÓ¦ áAôAcöu hI mn k I SAMK hÓ¦ qn SAMKA se hr k Am
smJdArI se injI SnuBv ke SADAr pr ik yA jAtA hÔ¦ D®y hÔ bMdI
sADk ijsne k £yAfk AirfI áAôA k o Spne pr GxA k r qsk I Ssilyt
k o smJ k r qse Spne ÕdA m áABAvI ZMg se áA¼yAipt ik yA hÔ¦
12 buÂ vcn
yto c iBEKu SAtApI, sýpj²YM n ir²cit¦
tto so vednA sbA, pirjAnAit pV»zto
(sMyuØA0 - 2.4.251)
[jb k oqQ tpvI sADk sMáAôAn (áAôA pr SADAirt ÕrIr vA
icØA-sMbMDI sMpUfQ jAnk ArI) k o k BI nh CoìztA hÔ, tb vh ôAnI
(¯yVEt) sBI áAk Ar k I sMvednASA k o BlI áAk Ar jAn letA hÔ¦]
bMdI sADk : jb bMdI muÚAAsh yh qjhAr k rtA hÔ ik mÓ k BI
BI qs sADnA k oBUl nh skUM gA, wsse yh tA¥pyQ BI ilyA jA sk tA
hÔ ik vh sdA sMáAôAn jgAye rKne k ASAdI ho gyA hÔ¦ hm sADnA k o
BUlte tBI hÓ jb hm wse k rnA Coìz dete hÓ¦ yid hm sMvednASA k o
ShinQÕ jAnne m lge rhte hÓ to w®h BUl jAne k A áAÎn hI k hAM pÔdA
hotA hÔ? SÈr yh sADnA sMáAôAn jgAye rKne, STAQt lMbe smy tk
Sin¥yboD ke sAT sMvednASA k IjAnk ArIbnAye rKne, k IhÔ¦ D®y hÔ
bMdI sADk jo Spne BItr sMáAôAn jgAye rK k r buÂvAfI k o sATQk
bnA rhA hÔ¦
13 buÂ vcn
Sl¥TM yiddM sADu, nAl¥TM ku slM qit¦
wByenev so tAdI, rEKMv wpinvØAit
(suØA0 - 717)
[43]
[yid ku Ciml jAy to wØAm hÔ, SÈr n imle to BI XIk hÔ¦ ak
TAn pr SvVTt víö ke smAn vh donA hI SvTASA m smAn rhtA
hÔ¦]
bMdI sADk : bMdI ivjybhAdursh ne áA¥yek SvTA m inrAsEt
rhte hua smBAv bnAye rKne k I bAt k hI hÔ¦ wsk A yh k Tn Wpr
wÂít buÂvAfI se pUrI trh mel KAtA hÔ¦
14 buÂ vcn
ye ke ic pAfBUtV¥T, tsA vA TAvrA vnvsesA¦
dIGA vA yev mh®tA, mVÀJmA rsk A Sfuk TUlA
id§A vA yev Sid§A, ye v dUre vsV®t SivdUre¦
BUtA v sýBvesI v, sbsØAA Bv®tu suiKtØAA
(Ku¡k 0 - meØAsuØA 4,5)
[qs lok m ijtne BI áAAfI hÓ, iP r Ble hI ve cl hA yA Scl,
lMbe hA yA bìze, mym yA óv, TUl yA sUçm, idKAyI dene vAle yA n
idKAyI dene vAle, dUr yA smIp rhne vAle, jo yhAM w¥pÚA ho cuke hÓ yA
hone vAle hÓ aese sBI áAAfI svQTA suKI hA¦]
mAtA yTA inyM puØAmAyusA ak puØAmnurEKe¦
avM ip sbBUtesu, mAnsM BAvye SpirmAfM
(Ku¡k 0 - meØAsuØA 7)
[jÔse mAtA Spne qk lÈte pu© k I,SpnI SAyu dek rBI röA k rtI
hÔ; vÔse hI sADk k osBI áAAifyA ke áAit yhI pu©vt BAvnA Spirimt
Áp se k rnI cAiha¦]
bMdI sADk : bMdI tejsh k Ak hnAhÔ ik ivpÎynA pUrI hone ke
bAd ÕrIr m se mMgl-mÔ©I k I trMg ink lne lg ijnm FyAr-hI-FyAr
TA¦ ¯yvhAr m pAyA gyA hÔ ik vifQt SvTA m ÕrIr scmuc ak dm
h£k A ho jAtA hÔ SÈr áAAifmA© ke ila mAns m FyAr-hI-FyAr wmìzne
lgtA hÔ¦ jÔsA ik BgvAn ne btlAyA hÔ yh mÔ©I Spirimt hotI hÔ,
[44]
qsk Ak oqQ Sor-Cor nh hotA hÔ¦ jb ibnA áAyAs ik ye vt: hI mn m
mMgl-mÔ©I jAgne lge, vh SÈr BI SiDk áABAvÕAlI hotI hÔ¦ D®y hÔ
yh bMdI sADk jo Spne k ArAvAs ke k Al m qs áAk Ar k I ivlöf
SnuBUit m se gujr sk A¦
15 buÂ vcn
cØAArome, iBEKve, puglA s®to sMivÀjmAnA lok m¦k tme cØAAro?

tmo tmprAyfo, tmo joitprAyfo, joit tmprAyfo, joit joitprAyfo¦
(S½ØAr0 - 1.4.85)
[iBöuSo (sADk o)!sMsAr m ye cAr áAk Arke log hote hÓ¦ k Ènse
cAr? (1) SMDk Ar se SMDk Ar k I Sor jAne vAle, (2) SMDk Ar se
áAk AÕ k I Sor jAne vAle, (3) áAk AÕ se SMDk Ar k I Sor jAne vAle,
SÈr (4) áAk AÕ se áAk AÕ k I Sor jAne vAle¦]
bMdI sADk : bMdI dÈltrAm k A k Tn hÔ ik jIvn k A SMDk Ar
dUr huSA SÈr jIvn k AáAk AÕimlA¦ jIvn k ASMDk Ar qs mAyne m
ik Spne pUvQ-j®m ke sMk ArA ke k Arf k ArAvAs m SAk r k Ïxmy
jIvn BugtnA pìz rhA hÔ SÈr jIvn k A áAk AÕ qs mAyne m ik Sb
ivpÎynA sADnA sIK lene se duÏk mQ k rne k IáAvíVØA smAðA hotI jA rhI
hÔ ijsse BivÏy wÀÀvl hÔ¦ qs áAk ArbMdI sADk buÂvAfI ke SnusAr
SMDk Ar se áAk AÕ k I Sor jAne vAle logA k I üefI m SAtA hÔ jo ak
mhAn wplVD hÔ¦ iÕivrA ke dÈrAn k £yAfim© goy®k AjI qs áAk rf
k o bìze ivtAr se smJAte hÓ¦
16 buÂ vcn
vAEKAto BgvtA Dýmo¦ (mVÀJm0 - 2.4.367)
[BgvAn k A DmQ su-SA¼yAt (STAQt, SCI áAk Ar smJAyA
huSA) hÔ¦]
bMdI sADk : bMdI blbIrsh yAdv k A k Tn hÔ ik wse SArMB
se hI gurjI k I iÕöA buiÂ m SAne lgI TI¦ iÕöA k A w¡eÎy TA mn
[45]
k o ak AgR k r du:KA se Cuxk ArA pAne k I jIvn jIne k I k lA isKAnA¦
sADk ne SpnI bAt sc hI k hI hÔ EyAik BgvAn k I vAfI ke bAre m
yh suáAisÂ hÔ ik wnke «ArA deÕnA ik yA gyA DmQ su-SA¼yAt,
STAQt SCI trh smJAyA huSA, hotA hÔ jo hr ik sI k o ãdyMgm ho
jAtA hÔ¦ k £yAfim© üI goy®k A jI BI wsI ÕÔlI se DmQ smJAte hÓ¦
St: wnk I iÕöA ke bAre m bMdI sADk k I ixFpfI svQTA sATQk hÔ¦
SMttog¥vA wske k Tn se buÂvAfI k I sATQk tA hI sAmne SAtI hÔ¦
17 buÂ vcn
suKduEKe tulABUto, ysesu Sysesu c¦
sb¥T smk o hoim, asA me wpeEKApArmI
(ciryA0 - 3.122)
[mÓ suK-du:K SÈr yÕ-SpyÕ qn sBI (SvTASA) m trAjU k I
trh smBAv rKtA hUM¦ yh merI wpeöA pArmI hÔ¦]
bMdI sADk : bMdI iCtrlAl ne qs iÕivr m SMt:k rf k o ÕuÂ
bnAne k A SÄyAs k rte hua SMdr k I smtA k I VTit áAAðA k rne k A
w£leK ik yA hÔ¦ BItr k I smtA ÕrIr pr áAk x hone vAlI sMvednASA k o
wpeöABAv se deKne se áAAðA hotI hÔ¦ jb k oqQ ¯yVEt qs k AyQ m pirpuÏxtA
áAAðA k r letA hÔ tb yh BItrI smtA bA´ jIvn m BI pirlVöt hone
lgtI hÔ¦ buÂvAfI se BI ptA cltA hÔ ik suK-du:K, yÕ-SpyÕ SÈr
mAn-SpmAn, jo icØA k o w«eilt ik yA k rte hÓ, wpeöABAv ke puÏx hone
pr vÔsA nh k r pAte hÓ¦ tb trAjU pr rKI vtuSA ke smAn suK SÈr
du:K, yÕ SÈr SpyÕ SÈr qsI áAk Ar mAn SÈr SpmAn BI ak -srIKe
lgne lgte hÓ¦ yh ak bhut bìzI wplVD hÔ¦ D®y hÔ yh bMdI sADk jo
ivpÎynA ke áA¥yö lAB k o bKUbI smJ gyA hÔ¦
18 buÂ vcn
sIlM smAiD p²YA c, ivmuVØA c SnuØArA¦
tesu YAfM wFpAde¥vA, ivhrAim suKM ShM
(TerSp0 - 1.40.186)
[46]
[ÕIl, smAiD, áAôA SÈr Snupm ivmuVEt - qnke áAit ôAn jgA
k r mÓ suKpUvQk ivhrtA hUM¦]
bMdI sADk : bMdI Ápsh k o DmQ k A ¯yAvhAirk pö ividt
nh TA¦ wske k TnAnusAr vh nh jAntA TA ik duinyA m Spne
pirvAr vAlA, dotA SÈr duÎmnA se ik s trh ke ¯yvhAr se peÕ SAnA
cAiha¦ Sb wse ptA cl gyA hÔ ik ÕIl, smAiD SÈr áAôA k A stt
SÄyAs hI DmQ k A ¯yAvhAirk vÁp hÔ¦ ds-idvsIy iÕivr m wsne
q®h k A SÄyAs ik yA hÔ¦
19 buÂ vcn
wÂM pAdtlA Sým, SDo ve ke sm¥Tk A¦
pcveEKsumM k AyM, Ssuc pUitgV®DkM
avM ivhrmAnAy, sbo rAgo smUhto¦
pirLAho smuVCÚAo, sIitBUtAVýh inbutA
(TerI0 - 33-34)
[he mAt:! pAMv ke tlve se Wpr k ISor, SÈr ke ÕtTA mtk se
nIce k ISor, qs Spiv©, dugÜD dene vAlI k AyAk AáA¥yveöf k r¦qs
áAk Ar cEk r lgAne se merI sArI SAsVEt jìz se wKìz gyI¦ mAnisk
tAp imx gyA¦ Sb mÓ invAQf áAAðA k r ÕItl ho gyI hUM¦]
bMdI sADk : bMdI sMpt BI isr se pAMv tk ÕrIr k A cEk r
lgAne k I bAt k htA hÔ¦ wse lgtA hÔ ik qsse j®m-j®m k I pAp k I
gAMX KultI hÓ¦ wsk Ayh ctn shI hÔ jÔse ik lgBg 2,600 vúQ pUvQ
k I ak TivrI ke Wpr wÂít wÝAr se BI yhI bAt sAmne SAtI hÔ ik
ÕrIr k A cEk r lgAte rhne se SAsVEt jìz se wKìz jAtI hÔ¦ vtut:
SAsVEt hI pAp k I jìz hÔ¦ qsse bMdI sADk ke mn m BI qs
sADnAiviD k IsATQk tAke áAit üÂA k ABAv jAgnA vABAivk hI hÔ¦
[47]
20 buÂ vcn
pube c k tpu²YtA ..... atM m½lmuØAmM¦
(Ku¡k 0 - m½lsuØA 4)
[pUvQ ke sMict pu»y ..... yh wØAm m½l hÔ¦]
bMdI sADk : bMdI ivÏfudØA ÕmAQ k I DArfA hÔ ik yh jo ÕuB
Svsr wske jIvn m SAyA hÔ yh wske pUvQj®m k A pu»y hÔ¦
BgvAn ne pUvQj®m ke pu»y k om½l DmQ k IsMôA dI hÔ¦ pÏx Jlk tA
hÔ ik qs smy bMdI sADk k A mAMgilk DmQ jAgA hÔ ijsne wsk A
icØAivÕoDnI ivpÎynA sADnA se mel k rAyA hÔ¦
21 buÂ vcn
suk rM sADunA sADu, sADu pApen duEk rM¦
pApM pApen suk rM, pApmiryeih duEk rM
(wdAn - 48)
[sÀjn «ArA s¥k mQ k rnA bhut srl hotA hÔ, prMtu duÏx (pApI)
jn «ArA s¥k mQ k rnA srl nh hotA¦ qsI áAk Ar pApI purú «ArA
pApk mQ k rnA srl hotA hÔ, prMtu SAyQjnA ke ila k oqQ pApk mQ k rnA
bhut hI k iXn hotA hÔ¦]
bMdI sADk : bMdI BvAnIsh k o yh ivÎvAs ho gyA hÔ ik Sb
wske mn m ik sIke áAit «eúBAv pÔdA nh ho sk tA¦ aesA tBI sMBv
hotA hÔ jb mn k AaesA vBAv bn jAy¦ jÔse pApI ke ila s¥k mQ k r
pAnA k iXn,vÔse hI sÀjn ke ila duÏk mQ k rpAnA k iXn EyAik yh
wnk A vBAv bn gyA hotA hÔ¦ qs áAk Ar bMdI sADk k A wdÒGoú BI
wske jIvn m SAye SAmUlcUl pirvtQn k ApircAyk SÈr buÂvAfI k o
pirpuÏx k rne vAlA hÔ¦
[48]
22 buÂ vcn
«emAin, iBEKve, suKAin¦ k tmAin «e? sAimsM c suKM inrAimsM c
suKM¦ qmAin Ko, iBEKve, «e suKAin¦ atdgM, iBEKve, qmesM i«ÚAM suKAnM
yiddM inrAimsM suKM¦ (S½ØAr0 - 1.2.69)
[iBöuSo (sADk o)! ye do (áAk Ar ke ) suK hote hÓ¦ k Èn se do?
sAimú suK SÈr inrAimú suK¦ iBöuSo! ye do (áAk Ar ke ) suK hote hÓ¦
qn do (áAk Ar ke ) suKA m, iBöuSo!, yh jo inrAimú suK hÔ yhI qnm
SgR (üeÏX) hotA hÔ¦]
SiDgCey suKM inrAimsM¦ (Ter0 - 85)
[inrAimú suK k o áAAðA k re!]
bMdI sADk : bMdI Smrsh k I mnok AmnA hÔ ik sbk o scA
suK imle¦ buÂvcn BI inrAimú suK k I bAt k rte hÓ¦ sAimú
(BÈitk ) SÈr inrAimú (SBÈitk ) suKA m se inrAimú suK k o hI
shejnA cAiha - yh ak Tivr k Avcn hÔ¦ qsI m SpnA shI k £yAf
hÔ¦ bMdI sADk k A BI sce suK ke bAre m ctn srAhnIy hÔ jo
buÂvAfI ke svQTA SnuÁp hÔ¦
23 buÂ vcn
1. pAfAitpAtA vermfI isEKApdM smAidyAim¦

2. SidÚAAdAnA vermfI isEKApdM smAidyAim¦
3. k Amesu-imCAcArA vermfI isEKApdM smAidyAim¦
4. musAvAdA vermfI isEKApdM smAidyAim¦
5. surA-mery-mÀj-pmAd§AnA vermfI isEKApdM smAidyAim¦
[1. mÓ áAAfIhsA se ivrt rhne k I iÕöA gRhf k rtA hUM¦ 2. mÓ
corI se ivrt rhne k I iÕöA gRhf k rtA hUM¦ 3. mÓ ¯yiBcAr se ivrt
rhne k IiÕöA gRhf k rtAhUM¦ 4. mÓ imÉyA-vcn se ivrt rhne k IiÕöA
[49]
gRhf k rtAhUM¦ 5. mÓ ÕrAb, midrA SAid nÕe tTA áAmAdk ArIvtuSA ke
sevn se ivrt rhne k I iÕöA gRhf k rtA hUM¦]
bMdI sADk : bMdI mukuM d ibhArI k A k hnA hÔ ik cir©-inmAQf ke
ila yh bhut wpyogI hÔ¦ ivpÎynA iÕivrA m hr sADk k osADnA k A
SÄyAs ÕuÁ k rne se phle iÕivr ke dÈrAn Wpr SMik t pAMc ÕIlA k A
díìZtA se pAln k rne ke ila k hA jAtA hÔ¦ qsse jIvn m scir©tA
k I nv pìztI hÔ¦ yid k oqQ ¯yVEt jIvnBr qnk A pAln k rtA rhe to
vAtv m bìzA cir©vAn ¯yVEt bn jAtA hÔ¦ wsse k oqQ bìzA glt k Am
ho ske qsk IsMBAvnA nh rhtI hÔ¦ St: bMdI sADk k Actn ak dm
shI avM srAhnIy hÔ¦
24 buÂ vcn
k Ayen sMvro sADu, sADu vAcAy sMvro¦
mnsA sMvro sADu, sADu sb¥T sMvro¦
sb¥T sMvuto iBEKu, sbduEKA pmucit
(Dýmpd - 361)
[k Ay(ÕrIr) k AsMvr SCA hÔ, SCA hÔ vAfI k AsMvr¦ mn k A
sMvr SCA hÔ, SCA hÔ svQ© (qMiªyA) k A sMvr¦ svQ© sMvr-áAAðA iBöu
(sADk ) sAre du:KA se muEt ho jAtA hÔ¦]
bMdI sADk : bMdI DmQvIr sh k A k Tn hÔ ik hm muVEt k A
rAtA imlA hÔ¦ muVEt se tA¥pyQ hÔ du:KA se muVEt¦ BgvAn ne
btlAyA hÔ ik k Ay, vAfI SÈr mn - qn sBI k A sMvr k r lene se sAre
du:KA se Cuxk ArAho jAtA hÔ¦ ivpÎynA ke iÕivrA m yhI isKAyA jAtA
hÔ ik kÔ se k Ay,vAfI SÈr mn k AsMvr k rke Spne BItr rAg n jgne
d, «eú n jgne d, moh n jgne d¦ qs k AyQ m jo-jo ijtnA-ijtnA
puÏx hotA jAtA hÔ wtnA-wtnA du:KA se dUr hotA jAtA hÔ¦ St: bMdI
sADk k A yh k Tn sArgiBQt hÔ ik wse muVEt (STAQt, du:KA se
muVEt) k A rAtA imlA hÔ¦
[50]
px 5
mMgl-mí¥yu
[k £yAfim© k A wdÒboDn]
mMgl-mí¥yu : [k £yAfim© ke wdÒboDn k A SMÕ]
(k £yAfim© üI goy®k AjI ne vúQ 1996 m mhArAÏxÃ rAÀy m
nAiÕk jel ke bMidyA avM vhAM ke SiDk AiryA k o sMboiDt ik yA TA¦
qsm jypur jel m SAyoijt hua áATm iÕivr k I ak GxnAivÕeú k A
BI w£leK hÔ¦ St: áAAsMigk hone ke k Arf wsk A vh SMÕ yhAM wÂít
ik yA gyA hÔ¦)
§§§
muJe yAd hÔ jypur jel m phlA iÕivr lgA TA¦ iÕivr lgAne vAle
ws smy ke hom sekRe xrI üI rAmsh jI yh bÔXe hÓ¦ iÕivr m ku C
log aese Te ijnk o mí¥yudMz idyA gyA TA¦ ve ak ak isEyUirxI sel
(Security cell) m bMd Te¦ ws smy jo áAvcn hote Te w®h bRAzk Ax
(broadcast) ik yA jAtA TA¦ bhut bìzI jel hÔ jypur k I¦ sb jgh
SAvAj jAtI TI¦ ye mí¥yudMz-áAAðA log iÕivr m to SA nh sk te Te¦
wnm se ak srdAr TA¦ wsne k hlvAyA ik hmk o yhAM SAk r ku C
isKA d¦
ik tnA sIK pAygA!
leik n ws becAre k o mí¥yu-dMz imlA hÔ¦ ku C idnA ke bAd to wse
P AMsI hone vAlI hÔ¦ to mÓ gyA SÈr wse isKA SAyA¦
ijs ¯yVEt k omí¥yu-dMz imlA ho, jrA soc k rdeKo wske mn k I
EyA SvTA hogI? ik tnA ¯yAku l hogA! ik tnA ¯yAku l!! KÔr, wse
SAnApAn de dI¦ SÈr aesA huSA ik tIn idn ke bAd tÔyAr ho gyA SÈr
ivpÎynA BI de dI¦ btlAte hÓ ik ijs idn wse P AMsI pr lxk Ane ke
[51]
ila le gye ws smy vh muku rAtA huSA jAtA hÔ¦ k htA hÔ - Sre!
hmArA prlok suDr jAygA¦ hm mrne se zrne vAle nh¦
ik tnA bìzA pirvtQn SAyA!
k BIqs deÕ m (DmQsmRAx SÕok ke rAÀy m) aesA hotA TA ik jo
bMdI Coìzne lAyk ho wse suDAr k r CoìzA jAtA TA¦ jo Coìzne lAyk n
ho wse dMz denA hI ho to vh ijtnA suDr ske wtnA suDAr k riP r
mí¥yu-dMz idyA jAtA TA¦ wnm ik tnA bìzA pirvtQn SA jAtA TA!
pirvtQn to SAtA hI hÔ¦ yh iv¬A hI aesI hÔ¦
§§§
smIöA
mí¥yu se BlI áAk Ar inpxne ke ila buÂvAfI m mrfAnumíit k A
ivDAn hÔ¦ qske SMtgQt ivpÎyI sADk ik sI BI smy áAAðA hone vAlI
mí¥yu ke bAre m shI áAk Ar se ctn-mnn k rtA hÔ¦ yid yh ctn-mnn
XIk áAk Ar se n ik yA jAy to mí¥yu bìzI k ÏxáAd SÈr SpAygit k I
Sor le jAne vAlI BI ho sk tIhÔ¦ prMtu qse XIk áAk Arse ik yAjAy to
qsI j®m m invAQf-lAB BI ho sk tA hÔ SÈr aesA n hone pr sugit to
suinVÎct ho hI jAtI hÔ¦
mrfAnumíit SAX áAk Ark IhotI hÔ¦ yhAM áAsMgvÕ áATm áAk Ark I
Snumíit k A hI vfQn ik yA jA rhA hÔ¦ yh Snumíit k hlAtI
hÔ vDk pcuFp§An (STAQt, viDk áA¥yupTAn) (=mAno viDk pAs
KìzA ho)¦ jÔse qsk A isr k AxUMgA aesA soc k r KzÒg lek r qse
gdQn pr clAtA huSA viDk pAs hI wpVTt ho, vÔse hI mí¥yu BI pAs
hI wpVTt hÔ aesA Snumrf k rnA cAiha¦ EyA? EyAik ¯yVEt k I
mí¥yu to j®m ke sAT hI clI SAtI hÔ (STAQt, qsI ke sAT suinVÎct ho
jAtI hÔ) SÈr k AlAMtr m to ke vl jIvn k A hrfmA© hI hotA hÔ¦
[52]
mrfAnumíit k A SÄyAs k rne vAle ivpÎyI sADk ke mn m
ydA-k dA inýn áAk Ar ke ivcAr k AÓDte rhte hÓ
n cV¥T sØAo Smro pTyA¦ (jAtk - 1.16.268)
[píÉvI pr k oqQ áAAfI Smr to nh hotA¦]
sbe sØAA mirsV®t, mrf®tM ih jIivtM¦ (sMyuØA0 - 1.1.133)
[sAre áAAfI mí¥yu k o áAAðA hAge, EyAik jIvn k I qitüI mí¥yu m hotI hÔ¦]
n ih so wpEk mo SV¥T, yen jAtA n imyre¦
(suØA0 - 580)
[aesA k oqQ wpkR m nh hÔ ijsse j®me huSA k A mrf n ho¦]
dhrA c mh®tA c, ye bAlA ye c pV»ztA¦
sbe mcuvsM yV®t, sbe mcuprAyfA
(suØA0 - 583)
[trf, bìze, mUKQ SÈr buiÂmAn sBI mí¥yu ke vÕ m cle jAte hÓ¦
sBI mí¥yu k o áAAðA hone vAle hÓ¦]
ScyV®t ShorØAA, jIivtM wprÀJit¦
SAyu KIyit mcAnM, ku ÚAdInM v SodkM
(sMyuØA0 - 1.1.146)
[idn-rAt bIt rhe hÓ, jIvn inrÂ ho rhA hÔ¦ öuª nidyA ke jl ke
smAn m¥yoÜ k I SAyu k A öy ho rhA hÔ¦]
mrfe me ByM nV¥T, ink V®t nV¥T jIivte¦
s®dehM inVEKipsAim, sýpjAno pixsto
(Ter0 - 20)
[n muJe mrne k A By hÔ, n jIne k I k AmnA¦ (jb smy SAygA) mÓ
qs deh k omíit SÈr sýáAôAn (jAgÁk tASÈr txTtA) ke sAT ¥yAg
dUMgA¦]
[53]
wpi§tsit hoim, tAso m´M n ivÀjit¦
(TerSp0 - 1.40.129)
[merI sjgtA bnI rhtI hÔ, muJe k oqQ ©As nh hÔ¦]
jb k oqQ ¯yVEt bìze mnoyog se ivpÎynA k ASÄyAs k rne lgtA hÔ
tb wsk I Spne jIvn ke áAit ghrI SAsVEt xUxne lgtI hÔ¦ yid vh
mrfAnumíit k ABI XIk se SÄyAs k rne lge, tb to yh áAikR yASÈr
BI tej ho jAtI hÔ¦ qs Snumíit ke ghn SÄyAs m lge hua sADk k I
tInA sMôAaM (Sin¥y, du:K avM SnA¥m) S¥yMt áAbl ho jAtI hÓ
SÈr mí¥yu ke öf k o ak iKlvAìz-sA bnA detI hÓ¦ qsk A ak áA¥yö
wdAhrf to bMdIBAqQ (srdAr gurjMxsh) hI hÔ jo hÙste-hÙste sUlI pr
cìZ gyA TA¦
[54]
px 6
mMgl-DmQ
[ak smy BgvAn buÂ ne gíhTA ke ila SìztIs áAk Ar ke mMgl DmoÜ
k A SA¼yAn ik yA TA¦ qn mMgl DmoÜ k o SpnAne vAlA k oqQ BI gíhT
SyA¥m k I WMcI-se-WMcI SvTA áAAðA k r sk tA hÔ¦ q®h bMdI jn ke ila
BI ivÕeú Áp se wpyogI smJte hua qnk A smAveÕ yhAM ik yA gyA hÔ¦]
SsevnA c bAlAnM, pV»ztAn²c sevnA¦
pUjA c pUjneyAnM, atM m½lmuØAmM
[mUKoÜ k I sMgit n k rnA, pMiztA (ôAinyA) k I sMgit k rnA SÈr
pUjnIy k I pUjA k rnA yh wØAm mMgl hÔ¦]
pitÁpdesvAso c, pube c k tpu²YtA¦
SØAsýmApifiD c, atM m½lmuØAmM
[wpyuEt TAn m invAs k rnA, pUvQ j®mA k A sMict-pu»y vAlA honA
SÈr Spne SAp k o sýyk Áp se smAiht rKnA yh wØAm mMgl hÔ]
bAhusc²c isFp²c, ivnyo c suisVEKto¦
suBAistA c yA vAcA, atM m½lmuØAmM
[Snek iv¬ASA k o SijQt k rnA, iÕ£p-k lASA k o sIKnA, ivnIt
honA, suiÕVöt honA SÈr (vAtAQlAp m) suBAúI honA yh wØAm mMgl hÔ¦]
mAtA-iptu wp§AnM, puØAdArs s½ho¦
SnAku lA c k ým®tA, atM m½lmuØAmM
[mAtA-iptA k I sevA k rnA, pu©-©I (pirvAr) k A pAln-poúf k rnA SÈr
SAku l-wi«n n k rne vAlA (inÏpAp) ¯yvsAy k rnA yh wØAm mMgl hÔ¦]
dAn²c DýmciryA c, YAtk An²c s½ho¦
SnvÀjAin k ýmAin, atM m½lmuØAmM
[dAn denA, DmQ k A SAcrf k rnA, bMDu-bAMDvA k I shAytA k rnA
SÈr SnvijQt k mQ hI k rnA yh wØAm mMgl hÔ¦]
[55]
SArtI ivrtI pApA, mÀjpAnA c sMymo¦
SFpmAdo c Dýmesu, atM m½lmuØAmM
[tn-mn se pApA k A ¥yAg k rnA, midrA-sevn se dUr rhnA SÈr
ku Õl DmoÜ ke pAln m sdA scet rhnA yh wØAm mMgl hÔ¦]
gArvo c invAto c, s®tui§ c k t²YutA¦
k Alen DýmsvfM, atM m½lmuØAmM
[(pUjnIy ¯yVEtyA k o)gÈrv denA, sdA ivnIt rhnA, sMtuÏx rhnA,
dUsrA «ArA ik a gye wpk Ar k o vIk Ar k rnA SÈr wict smy pr
DmQ-üvf k rnA yh wØAm mMgl hÔ¦]
KMtI c sovcstA, smfAn²c dsnM¦
k Alen DýmsAk CA, atM m½lmuØAmM
[ömAÕIl honA, SAôAk ArIhonA, ümfA k AdÕQn k rnASÈr wict
smy pr DmQ-ccAQ k rnA yh wØAm mMgl hÔ¦]
tpo c bRµciry²c, SiryscAn dsnM¦
inbAnsVCik iryA c, atM m½lmuØAmM
[tp, bRµcyQ k A pAln k rnA, SAyQ-s¥yA k A dÕQn k rnA SÈr
invAQf k A sAöA¥k Ar k rnA yh wØAm mMgl hÔ¦]
Pu §s lok Dýmeih, icØAM ys n k ýpit¦
SsokM ivrjM KemM, atM m½lmuØAmM
[(lAB-hAin, yÕ-SpyÕ, ndA-áAÕMsA SÈr suK-duK qn) lok -DmoÜ
ke pÕQ se ijsk A icØA kM ipt nh hotA, in:Õok , inmQl SÈr inBQy
rhtA hÔ yh wØAm mMgl hÔ¦]
atAidsAin k ¥vAn, sb¥TmprAijtA¦
sb¥T so¥T gCV®t, tM tesM m½lmuØAmM
[qs áAk Ar ke k AyQ k rke (ye log) svQ© SprAijt ho, svQ©
k £yAf-lABI hote hÓ¦ wn mMgl k rne vAlA ke yhI wØAm mMgl hÓ¦]
§§§
[56]
[q®h mMgl-DmoÜ k A k £yAfim© goy®k AjI «ArA rAjTAnI m
ik yA gyA p¬A¥mk SnuvAd nIce áAtut hÔ¦]
wØAm mMgl
[k £yAfim© üI goy®k AjI k I leKnI se] (rAjTAnI m)
mUrK rI sMgt CuxfI, yAnI rI sMgt k rfI¦
pUjfÔ jog ro pUjf, S S wØAm mMgl hÔ
sAvL desAM mhÙ bsfo, ipClA puÚA sATÔ hofA¦
mn SpfÔ bs mhÙ rKfo, S S wØAm mMgl hÔ
sIKfI is£p Sr ib¬A, sIKfo ibny ro brtf¦
bolfAM bcn sAvL hI, S S wØAm mMgl hÔ
sevA mAM rI bApU rI, pAlf ptnI putrAM ro¦
bcfo Koxe k rmAM sUM, S S wØAm mMgl hÔ
dAnI Sr DrmI bnfo, inj ku l ro pAln k rfo¦
brÀyoìzA k Am n k rfA, S S wØAm mMgl hÔ
pApAM mÙh rt nA rhfo, midrA sevn sUM bcfo¦
cetÔ sUM Drm inBAfo, S S wØAm mMgl hÔ
gÈrv k rfo Sr nmfo, bnfo ik rtg sMtosI¦
wpdes Drm rA sunfA, S S wØAm mMgl hÔ
bf DIr r SAyAk ArI, s®tAM rA drsf k rfA¦
bArtA Drm rI k rfI, S S wØAm mMgl hÔ
tp bRµcyQ ro pAlf, cAr SAyQs¥y rA drsf¦
inrbAf Drm rI sACI, S S wØAm mMgl hÔ
suK-duK bsMt ptJìz sUM, ict jrA n ivcilt k rfo¦
By sok mÔl sUM bcfo, S S wØAm mMgl hÔ
qf DrmAM rÔ pAlf sUM, srvØAr ibjyI bf k r¦
jo suK sUM jIvÔ wf rA, S hI wØAm mMgl hÔ
[57]
px 7
iÕivr ke ic©
jel SiDk AiryA ke bIc
k £yAfim© goy®k AjI tTA üI rAmshjI

§§§
iÕivr k I ÁpreKA k A ctn k rte
k £yAfim© goy®k AjI tTA üI rAmshjI
[58]
DmQdeÕnA-rt
k £yAfim© goy®k AjI tTA mAtAjI

§§§
rAjTAn ke mu¼ymM©I üI hirdev joÕI
ij®hAne jel m iÕivr lgAne k I Snumit áAdAn k I

[59]
iP r se jAg wXI muk An
StItM nAnusocV®t, nFpjFpV®t nAgtM¦

pcuFpÚAen yApeV®t, ten v»fo psIdit
(sMyuØA0 - 1.1.10)
[jo bIte hua k I soc nh k rte, BivÏy k I wDeìzbun m nh rhte,
pirVTit SnusAr jIvn ibtAte hÓ qsse cehrA iKlA rhtA hÔ¦]
§§§
(iÕivroprAMt)
k £yAfim© ke sAVÚAy m bMdI sADk
[60]
(iÕivroprAMt)
k £yAfim© ke sAVÚAy m bMdI sAiDk AaM

§§§
DmQ k re k £yAf!
sbe sØAA suKI ho®tu,
sbe ho®tu c Keimno¦
sbe BªAif ps®tu,
mA ik V²c duEKmAgmA
sAre áAAfI suKI hA,
ku Õlöem se yuEt hA¦
sb mMgldÕIQ hA,
k oqQ du:KgRt n ho
§§§
[61]

Ivpîyna K A Áatm Jel Iõivr Ivúy-Suci

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ivpîyna K A Áatm Jel Iõivr Ivúy-Suci

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ivpÎynA k A áATm jel iÕivr

l jel, SprADI SÈr ivpÎynA (üI hirÎcMª iv¬AlMk Ar)

ivpÎynA sADnA iÕivr, k ªIy k ArAgíh, jypur

¨ ijn bMidyA k o isrddQ, pexddQ, k j SAid sADArf bImAiryAM T,

k rne k I ScUk SÈúiD hÔ¦ yh áAitöf mAnv k o vyM ke áAit

cØAArome, iBEKve, puglA s®to sMivÀjmAnA lok m¦k tme cØAAro?

1. pAfAitpAtA vermfI isEKApdM smAidyAim¦

k £yAfim© goy®k AjI tTA üI rAmshjI

k £yAfim© goy®k AjI tTA üI rAmshjI

k £yAfim© goy®k AjI tTA mAtAjI

ij®hAne jel m iÕivr lgAne k I Snumit áAdAn k I

StItM nAnusocV®t, nFpjFpV®t nAgtM¦

k £yAfim© ke sAVÚAy m bMdI sADk

k £yAfim© ke sAVÚAy m bMdI sAiDk AaM

You might also like

Ivpîyna K A Áatm Jel Iõivr Ivúy-Suci

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ivpîyna K A Áatm Jel Iõivr Ivúy-Suci

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ivpÎynA k A áATm jel iÕivr

l jel, SprADI SÈr ivpÎynA (üI hirÎcMª iv¬AlMk Ar)

ivpÎynA sADnA iÕivr, k ªIy k ArAgíh, jypur

¨ ijn bMidyA k o isrddQ, pexddQ, k j SAid sADArf bImAiryAM T,

k rne k I ScUk SÈúiD hÔ¦ yh áAitöf mAnv k o vyM ke áAit

cØAArome, iBEKve, puglA s®to sMivÀjmAnA lok m¦k tme cØAAro?

1. pAfAitpAtA vermfI isEKApdM smAidyAim¦

k £yAfim© goy®k AjI tTA üI rAmshjI

k £yAfim© goy®k AjI tTA üI rAmshjI

k £yAfim© goy®k AjI tTA mAtAjI

ij®hAne jel m iÕivr lgAne k I Snumit áAdAn k I

StItM nAnusocV®t, nFpjFpV®t nAgtM¦

k £yAfim© ke sAVÚAy m bMdI sADk

k £yAfim© ke sAVÚAy m bMdI sAiDk AaM

You might also like

l jel, SprADI SÈr ivpÎynA (üI hirÎcMª iv¬AlMk Ar)

ivpÎynA sADnA iÕivr, k ªIy k ArAgíh, jypur

¨ ijn bMidyA k o isrddQ, pexddQ, k j SAid sADArf bImAiryAM T,

k rne k I ScUk SÈúiD hÔ¦ yh áAitöf mAnv k o vyM ke áAit

cØAArome, iBEKve, puglA s®to sMivÀjmAnA lok m¦k tme cØAAro?

k £yAfim© goy®k AjI tTA üI rAmshjI

k £yAfim© goy®k AjI tTA üI rAmshjI

ij®hAne jel m iÕivr lgAne k I Snumit áAdAn k I

k £yAfim© ke sAVÚAy m bMdI sADk

k £yAfim© ke sAVÚAy m bMdI sAiDk AaM