See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/315830985

‫ﺗﻌﺰﯾﺮات ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن ﻣﯿﮟ ﺳﺰا ﻣﻮت ﺳ ﻣﺘﻌﻠﻘ دﻓﻌﺎت ﮐﺎ ﺷﺮﻋﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺳ‬

‫ﺗﻘﺎﺑﻠﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌ‬

Article · June 2016

CITATIONS READS

0 177

1 author:

Abzahir Khan
Abdul Wali Khan University Mardan
11 PUBLICATIONS   0 CITATIONS   

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Abzahir Khan on 09 April 2017.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 ‫ہلجم علو ِم اسالہیم ودینیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن ‪۰:۰ ،۶۱۰۲‬‬

‫زعتی ِ‬
‫راتپااتسکنںیمزساےئومتےسہقلعتمداعفتاکرشیعوقانینےساقتیلباجیرہ‬
‫*‬
‫ڈارٹکااظبہراخن‬
‫** ارتساجاخن‬

‫‪Abstract‬‬

‫‪Law plays a pivotal role in the establishment of any peaceful society.islam,‬‬

‫‪being proactive, devised important rules about 1400 years back for the safety of‬‬
‫‪Deen, life, wealth, wisdom and Generation.‬‬

‫‪Qatal (murder) is a crime of taking soul of a humanbeing, about which Islam‬‬

‫‪has announced Qisas i.e to do with assissinater what he has done it to killed‬‬
‫‪human being.‬‬

‫‪In the same manner Pakistan penal Code has gathered rules about crimes steped‬‬
‫‪out in Pakistan. So Pakistan penal code, under several sections has the same‬‬
‫‪punishment.‬‬

‫‪This artcle throws light on Pakistan penal code sections about death Senctance‬‬
‫‪in perspective of Islamic imperium, order and explanation.‬‬

‫‪Keywords: Qisas, Capital Punishment, Death Sentance‬‬

‫اعترف‬
‫تکلمم یااتسکن ایک اسالیم وہمجرہی ےہ ۔اس ےئل آنیئ یک رو اہین قرآن وسنت ےک خالف وقانین یسک وصرت ںیہن انبیئ‬
‫اجیتکس ۔نکیل دبیتمسق ےس آرادی ےک دعب برطاونی خکومت یک ایتر رکدہ ضعب وقانین وک وجن ےک وتن یاذف رےنہ دیا ایگ۔ نج ںیم‬
‫اتق رتامیمت یک یئگ‬
‫اتق وف ً‬ ‫ایک زعتریات دنہ یھب ےہ سج وک دعب ںیم زعتریات یااتسکن اہک اجےن اگل ۔ارگہچ زعتریا ِ‬
‫ت یااتسکن ںیم و ً‬
‫ںیہ نکیل رھپ یھب اس ںیم اےسی داعفت وموجد ںیہ وج رشتعیِ اسالیم ےس اصتمدم ںیہ ۔‬
‫انساین اجن اک اعمملہ وچہکن ااہتنیئ اتیمہ اک احلم ےہ اس ےئل ہی رضورت وسحمس یک یئگ ہک زعتریا ِ‬
‫ت یااتسکن ںیم وموجد اےسی‬
‫داعفت وج زساےئ ومت ےس قلعتم ےہ ان اک رشتعی یک روینش ںیم اجبرہ ایل اجےئ یاہک دعالت ےک درےعی ریغ رشیع وطر رپ یسک‬
‫انساین اجن وک اصقنن اچنہپےن یک رطف اریات اایتخر یک وتہج ذبمول رکایئ اجےئ اور اس ےک ساھت اںیہن دنتسم رشیع داللئ ےک‬
‫ساھت ابتمدل اقونن یھب ایہم ایک اجےئ۔‬

‫ہبعش علوم االسالہیم ‪ ،‬اجہعم دبعاولیل اخن رمدان‬

‫* اٹنٹسس رپورسیف‪ٔ ،‬‬
‫ہبعش علوم االسالہیم ‪ ،‬اجہعم دبعاولیل اخن رمدان‬
‫** امی لف اکسرل‪ٔ ،‬‬
‫‪16‬‬
 ‫ت یااتسکن ںیم زساےئ ومت ےس ہقلعتم داعفت اک رشیع وقانین ےس اقتیلب اجبرہ‬
‫زعتریا ِ‬
‫ت یااتسکن یک ذموکرہ یاال داعفت اک اوصل رشتعی یک روینش ںیم اجبرہ‬
‫ایس رضورت ےک تحت ر ِری رظن آرلکیٹ ںیم زعتریا ِ‬
‫شیپ ایل ایگ ےہ۔‬
‫یااتسکین اور اسالیم وقانین ںیم زساےئ ومت اکاقتیلب اجبرہ‪:‬‬
‫دلی ےک وطسر ںیم زساےئ ومت ےس ہقلعتم داعفت یک دہعف وار واضحت اور رشیع وقانین ےک ساھت اس اک اقتیل شیپ ایک‬
‫اجےئ اگ۔نکیل ہقلعتم دہعف وپرا لقن رکےن یک اجبےئ رصف وصقمدی ہص لقن ایک اجےئ اگ۔‬
‫‪۰‬۔لتقِ دمع‬
‫ت یااتسکن یک دہعف ‪ ۲۱۶‬ںیم لتقِ دمع یک زسا ومت رقمر یک یئگ ےہ ۔نج رجامئ رپ ہی زسا رقمر ےہ اس اک یذرکہ دہعف‬
‫زعتریا ِ‬
‫‪ ۲۱۱‬اور ‪ ۲۱۰‬ںیم ایک ایگ ےہ وج درج دلی ںیہ‪:‬‬
‫دہعف ‪ ۲۱۱‬لتق دمع ‪:‬وج وکیئ یسک صخش وک ہالک رکےن یا امسجین رضر اچنہپےن یک تین ےس وکیئ ااسی لعف رکےسج ےس اعم‬
‫احالت ںیم ومت واعق وہ یتکس وہیا امگن اغلت وہ ہک ومت واعق وہاجےئ یگ‪،‬لتق دمع کہالےئ اگ۔‬
‫دہعف ‪ :۲۱۰‬ااسی لعف رسرد وہ ہک سج ےس ومت اک ااکمن وہ نکیل اےسی صخش وک ہالک رکے ہک سج ےک لتق اک ارادہ ہن ایک‬
‫وہوت رجمم یک رطف ےس اےسی لعف اک اراکتت لتق دمع اک وتسمحت وہاگ۔‬
‫دہعف ‪:۲۱۶‬وج وکیئ لتق دمع اک اراکتت رکے اگاس وک اصقص ےک وطر رپ زساےئ ومت یا زعتریا ًزساےئ ومت یا رمع دیق یک زسا‬
‫دی اجےئ یگ۔‬
‫واضحت‬
‫ٍدہعف ‪ ۲۱۱‬ںیم لتق دمع یک وج رعتفی ایبن یک یئگ ےہ اس ںیم ہی رشط اگلیئ یئگ ےہ ہک ااسی لعف وہ سج ےس ہالک وہےن اک‬
‫نیقی یا اغلت امگن وہ ۔اس دہعف ےک نمض ںیم ایسی وکیئ واضحت ںیہن یک یئگ ہک سک مسق ےک ایھتہر ےک دصقا ً اامعتسل رکےن وک‬
‫لتق دمع اہک اجےئ اگ ۔نکیل زعتریات یااتسکن دہعف ‪ ۲۰۳‬ںیم لتق ہبش دمع یک رعتفی ںیم ہی یات درج یک یئگ ےہ ہک دصقا ًایسی زیچ اک‬
‫وار رکیا وج اعم وطر رپ ہالتک اک سنت ہن ےنب ےسیج رھتپ یا الیھٹ وریغہ وت اس وصرت ںیم لتق ہبش دمع وہاگ ۔ لہٰذا دہعف ‪ ۲۱۱‬وک ‪ ۲۰۳‬یک‬
‫روینش ںیم ڑپاھ اجےئ وت ہی یات ولعمم وہےہ ےہ ہک لتق دمع اس وصرت ںیم وہاگ حت دصقا ً اےسی ھد داھر آ اک اامعتسل وہوج‬
‫اعضاء وک اکےنٹ وریچےن یک صالحیت رکھیا وہ۔‬
‫اقتیل‬
‫‪1‬‬
‫بتک ہقف ںیم لتق دمع ےک قلعتم اامم اوبہفینحؒ اک ہی وقل لقن ایک ایگ ےہ ہک وہ لتق وجدصقا ً ھد داھر آ ےسایک اجےئ اور‬
‫‪ 3‬ح‬
‫یعف اور اص ینن ےک بردیک اھبری رھتپ یا بری الیھٹ ےس ایک‬
‫‪2‬‬
‫رھتپ ‪،‬الیھٹ وریغہ ےس ایک اجےن وال لتق ہبش دمع وہاگ ۔اہتبل اامم سا ؒ‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫اجےن واال لتق یھب لتق دمع وہاگ ۔ننس ایب داؤد یک ایک دحبت ےس اامم اوب ہفینح ؒ ےک وقل یک یادیئ وہےہ ےہ ۔لہٰذا دہعف زعتریا ِ‬
‫ت‬
‫یااتسکن دہعف ‪ ۲۱۱‬اور ‪ ۲۱۰‬اور رشتعی اسالیم ںیم وموجد لتق دمع یک رعتفی لمکم ایک یسیج ںیہ۔‬
‫دہعف ‪ ۲۱۶‬ںیم لتق دمع یک زسا ومت قرار دی یئگ ےہ۔رشتعی اسالیم ںیم لتق دمع رپ زساےئ ومت اک درک یئک اقمامت رپ‬
‫وموجد ےہ اسیج ہک وسرہ ارقبلہ یک آبت‪:‬‬

‫‪16‬‬
 ‫ہلجم علو ِم اسالہیم ودینیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن ‪۰:۰ ،۶۱۰۲‬‬
‫‪6‬‬
‫اْلِّر َوالْ َعْبد بِالْ َعْب ِد َو ْاْلنْثَى بِ ْاْلنْثَى‬
‫اْلُّر بِ ْ‬
‫صاص ِِف الْ َقْت لَى ْ‬ ‫ِ‬
‫ب َعلَْيكم الْق َ‬
‫ِ‬
‫ين َآمنوا كت َ‬
‫َّ ِ‬
‫يَا أَيُّ َها الذ َ‬
‫(ومونم! مت وک وتقمولن ےک یارےںیم اصقص (ینعی وخن ےک دب وخن) اک مکح دیا اجیا ےہ (اس رطج رپ ہک)آ راد ےک‬
‫دب آ راد (امرا اجےئ) اور عالم ےک دب عالم اور رورت ےک دب رورت) ںیم لتق یک وصرت ںیم اصقاصً ومت یک زسا اک مکح‬
‫دیا ایگ ےہ ۔‬
‫ایس رطج ایک روابت ںیم روسل اہللﷺ ےن املسمن ےک وخن ےک اجبر وہےن یک ووجاہت ایبن فرامیئ ںیہ ‪:‬‬
‫ال حيل دم امرئ مسلم يشهد أن ال إله إال اهلل وأين رسول اهلل إال بإحدى ثالث النفس بالنفس‬
‫‪7‬‬
‫والثيب الزاين واملارق من الدين التارك للجامعة‬

‫(یسک املسمن ‪،‬وج اہلل یک وبعمد وہےن اور ریمی رسالت اک اقرار رکیا وہ‪ ،‬اک وخن اجبر ںیہن رگم نیت ووجاہت ےس ‪:‬سفن ےک‬
‫دب سفن ‪،‬سادی دشہ راین اور اور دنی وھچررک امجعت ےس اگل وہےن واال)۔دحبت ذموکرہ ےک اطمقب وج ااعفل املسمن ےک‬
‫وخن وک اجبر انبےہ ںیہ ‪،‬ان ںیم ست ےس ےلہپ انسان وک لتق رکیاسالم ےہ۔‬
‫‪۶‬۔وتنیہِرسالت‬
‫ت یااتسکن یک دہعف ‪۶۹۳‬۔یس ‪:‬وج صخش یسک یھب رطےقی ےس یاولاسطہ یا یال واسطہ روسل اہلل ﷺ یک سان ںیم‬ ‫زعتریا ِ‬
‫وتنیہ رکےوت اےس ومت یا رمع دیق یک زسا دی اجےئ یگ اور وہ رجامےن اک یھب وتسمحت وہاگ ۔‬
‫واضحت‬
‫دہعف ‪۰۹۳‬۔یس ںیم وتنیہ رسالت رکےن وا صخش ےک ذمہت یک نیعت ںیہن یک یئگ ہکلب یااتسکن ےک ادنر وج یھب صخش‬
‫اتسگیخ اک رمبکت وہاگ‪،‬دعالت ںیم یابت وہےن رپ اس یک زسا ومت وہیگ۔ایس رطج اتسگیخ وقل یک وصرت ںیم وہ یا لعف اور‬
‫اسارہ یک وصرت ںیم اس وک وتنیہ وصتر ایک اجےئ اگ۔‬
‫اقتیل‬
‫تعی اسالیم ںیم وتنیہ رسالت یک زسا ومت وہےن رپ یئک داللئ وموجد ںیہ اسیج ہک وسرہ االزحات یک آبت‪:‬‬
‫وصل رش ِ‬
‫ا ِ‬
‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ َّ ِ‬
‫َع َّد َ ْم َع َذاباا م ِهيناا یک ریسفت ںیم دیسیا انب ابعسؓ‬
‫ين ي ْؤذو َن اللَّ َه َوَرسولَه لَ َعنَ هم اللَّه ِِف الدُّنْيَا َو ْالِخَرِ َوأ َ‬
‫إ َّن الذ َ‬
‫‪10‬‬
‫فرامےت ںیہ ہک داین ںیم تنعل ےس لتق رماد ےہ ۔‬
‫ایس رطج سامت روسل ﷺ ےک ےئل ومت یک زسا یئک ااحدبت ابمرہک ےس یھب یابت ےہ اسیج ہک ننس ایب داؤد ںیم دیسیا‬
‫‪11‬‬
‫یلعؓ ےس روابت ےہ ہک ایک رورت روسل اہللﷺ یک وجہ ایک رکےہ ۔ ایک صخش ےن وجہ رکےن رپ اس اک گال وھگاٹن ‪،‬وت روسل اہلل‬

‫۔ یئک وماعق رپ وخدروسل اہلل ﷺےن سامت وک لتق رکےن ےک ےئل احصہب ؓ‬
‫‪12‬‬
‫ﷺ ےن فرامیا‪ :‬اََل اِ ْش َهد ْوا ا ََّن َد َم َها َه َدرٌ‬
‫‪13‬‬
‫وک مکح دیا ۔‬
‫‪14‬‬
‫املسمن سامت روسل ﷺ ےک لتق ےک قلعتم وت یسک ےن یھب احیالف ںیہن ایک اور اقیض ایعصؒ ےناافشلء ںیم سامتِ‬
‫‪15‬‬
‫روسل ﷺ ےک ےئل ومت یک زسا رپ امت اک اامجع لقن فرامیا ےہ ۔ارگ دیم ےن روسل اہللﷺ یک سان ںیم اتسگیخ یک وت‬
‫‪16‬‬
 ‫ت یااتسکن ںیم زساےئ ومت ےس ہقلعتم داعفت اک رشیع وقانین ےس اقتیلب اجبرہ‬
‫زعتریا ِ‬
‫وہمجر رھپ یھب زساےئ ومت ےک اقلئ ںیہ۔اہتبل اانحف ےک بردیک حت یک دیم اعالہین اتسگیخ ہن رکے اس وک زساےئ ومت ںیہن‬
‫‪16‬‬
‫دی اجےئ یگ ۔‬
‫ت یااتسکن دہعف ‪۶۹۳‬۔یس ںیم املسمن اور اکفر یک صیصخت ےک ریغب سامت روسل ﷺ ےک ےئل‬ ‫لہٰذا داھکی اجےئ وت زعتریا ِ‬
‫زساےئ ومت رقمر رکیا اور اتسگیخ ےک یسک اخص مسق یک نیعت ےئک ریغب یسک یھب رطےقی ےس وتنیہ وک ومت یک زسا اک ومحت قرار‬
‫دانی رشتعی ےک اوصولن ےک نی اطمقب ےہ۔‬
‫‪۲‬۔دیتیک‬
‫دہعف ‪ : ۲۹۲‬دیتیک لتق دمع ےک ساھت یاچن یا ریادہ ااخشص وج دیتیک رک رےہ وہ اور دورا ِن دیتیک ان ںیم ایک لتق دمع اک‬
‫رمبکت وہ وت ان ںیم ےس ہر ایک صخش وک ومت ‪،‬رمع دیق یا رجامےن یک زسا دی اجےئ یگ۔‬
‫واضحت‬
‫ت یااتسکن دہعف ‪ ۲۹۲‬ںیم دیتیک ںیم مک ار مک یاچن افراد اک وہیا رشط رک دیا ایگ ےہ ۔اس دہعف ےک اافلط ںیم ومعم ےہ اس‬
‫زعتریا ِ‬
‫ےئل دیتیک رکےن واال اچےہ ملسم وہ یادیم اس وک ذموکرہ زسا دی اجےئ یگ۔‬
‫اقتیل‬
‫دیتیک ےک ےئل رعیب ںیم رحاہب اک ظفل اامعتسل وہیا ےہ سج یک رعتفی ان اافلط ےک ساھت یک اجےہ ےہہک ہر وہ صخش وج رہرین‬
‫‪17‬‬
‫رکے ‪ ،‬ولوگن وک دراےئ اور ریغب یسک دینمش ےک ولوگن رپ اہحلس اکن وت وہ احمرت ےہ ۔ لہٰذا دہعف ‪۲۹۲‬ںیم رحاہب ےک ےئل مک ار‬
‫مک یاچن افراد یک وموجدیگ رشط رکیا رشتعی اسالیم ےس یابت ںیہن ہکلب ایک یھب فرد اس رجم اک رمبکت وہ وت اس رپ ذموکرہ زسا اجری‬
‫یک اجےئ یگ۔‬
‫‪18‬‬
‫اہقفء ےک بردیک رحاہب دحود اہلل ںیم سالم ےہ اور اس ےک ےئل رشتعی ںیم فلتخم زساؤن اک درک ےہ اسیج ہک وسرہ‬
‫ااملدئہ یک آبت ‪:‬‬
‫ون اهللَّا او ار ُسو ال ُه او اي ْس اع ْو ان ِِف ْاْلا ْر ِ‬ ‫حي ِ‬ ‫ِ‬
‫ض اف اسا ًدا اأ ْن ُي اق َّت ُلوا اأ ْو ُي اص َّل ُبوا اأ ْو ُت اق َّط اع‬ ‫ار ُب ا‬ ‫إِن اَّام اجزا ا ُء ا َّلذي ان ُ ا‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ف اأو ينْ افوا ِمن ْاْلار ِ ِ‬ ‫ِ ِ ٍ‬ ‫ِ‬
‫اب‬ ‫ض اذل اك اَل ُ ْم خزْ ٌي ِِف الدُّ ْن ايا او اَل ُ ْم ِِف ْاْلخ ارة اع اذ ٌ‬ ‫اأ ْيدهيِ ْم او اأ ْر ُج ُل ُه ْم م ْن خ اال ْ ُ ْ ا ْ‬
‫ِ ‪19‬‬
‫يم‬
‫اعظ ٌ‬
‫ت رکہمی ےک قلعتم انب رجح علاالین ؒ ‪20‬فرامےت ںیہ ہک وہمجر اہقفء رکام ےک بردیک ہی‬
‫ںیم اس وک ایبن ایک ایگ ےہ۔اس آب ِ‬
‫پ‬
‫ان ولوگ ےک یارے ںیم یارل وہیئ‪،‬وج املسمن وہےن ےک یاووجد رنیم ںیم اسفد ھیالےن یک وکشش رکےت ںیہ اور رہرین ےک‬
‫رمبکت وہےت ںیہ‪21‬۔‬
‫چ‬
‫اامم اوب ہفینح ؒ ےک بردیک ارگ احمرت دیتیک ےک دوران امل ھنیے ریغب لتق رکے وت اس وک لتق ایک اجےئ اگ اور ارگ رصف امل‬
‫چ‬ ‫چ‬
‫ھنیے اور لتق ہن رکے وت اہھت اور ریھپ اکےٹ اجںیئ ےگ۔ارگ احمرت دیتیک ںیم امل یھب ھنیے اور لتق یھب رکے وت لتق رکےک وسیل‬
‫‪22‬‬
‫رپ ڑچاھیا اجےئ اگ ۔اہتبل اس وصرت ںیم زساےئ ومت ےس ےلہپ اہھت وریپ اکےنٹ یا ہن اکےنٹ ںیم اامم وک اایتخر احلص ےہ ۔‬
‫لہٰذا رحاہب وک مک ارمک یاچن افراد ےس رشموط رکےن ےک عالوہ دہعف ‪ ۲۹۲‬رشتعی ےک نی اطمقب ےہ۔اہتبل ارگ رجمم رصف امل‬
‫‪16‬‬
 ‫ہلجم علو ِم اسالہیم ودینیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن ‪۰:۰ ،۶۱۰۲‬‬
‫چ‬
‫ھینیے اک رمبکت وہا ےہ وت رھپ اس وک زساےئ ومت ںیہن دی اج یتکس۔‬
‫‪۴‬۔اغبوت‬
‫دہعف‪:۰۶۰‬وکیئ خکومت یااتسکن ےک خالف حیگ رکے یا ایسی حیگ رکےن اک ادقام رکے یا ایسی حیگ رکےن ںیم ااعبت‬
‫رکےوت اےس ومت یا رمع دیق یک زسا دی اجےئ یگ اور وہ رجامےن اک یھب وتسمحت وہاگ۔‬
‫واضحت‬
‫اس دہعف ںیم اےسیفرد یا افراد اک درک ایک ایگ ےہ وج خکومت یااتسکن ےک خالف حیگ رکے یا حیگ ںیم دمداگر وہ ۔ہی حیگ‬
‫کلم ےک ادنر وہ یا یاہر ےس وہ ینعی کلم ےک ادنر خکومت یک یافرامین رپ ُیل اجےئ یا ریبوین دنمش یک رطج اقمہلب رکے ۔ یاافلط درگی‬
‫طاقت و دشتد ےک ساھت خکومت ےس اغبوت یک اجےئ۔اےسی افراد ےک ےئل ومت یک زسا رقمر یک یئگ ےہ۔‬
‫ل‬ ‫اقتیل‬
‫سل‬ ‫م‬
‫یایغ یک رعتفی بتک ہقف ںیم ہی یک یئگ ےہ ہک وکیئ رگوہ اامم ا منن یک اطاعت اک ااکنر رکےک اس ےک خالف اہحلس‬
‫‪23‬‬
‫ااھٹےئ ۔‬
‫‪24‬‬
‫ت إِ ْح َداُهَا َعلَى ْاْل ِْخَرى فَ َقاتِلوا الَِِّت تَْبغِي َح ََّّت تَِفيءَ إِ ََل أ َْم ِر اللَّ ِه یک ریسفت‬ ‫وسرہ ارجحلات یک آب ِ‬
‫ت رکہمی ‪:‬فَِإ ْن بَغَ ْ‬
‫من‬ ‫لمسل‬ ‫‪25‬‬
‫ںیم عالہم قریبط فرامےت ںیہ ہک ارگ اامم ا ن ےک اقمہلب رپ وکیئ رگوہ ایھتہر ااھٹےئ وت احمک رپ الرم ےہ ہک ےلہپ ان وک دروت‬
‫دے اور ان ےک اجبر اطمابلت وپرے رکے ۔ ارگ وہ حلص رکےن رپ آامدہ وہ وت اتقل رکیا اجبر ںیہن اور ارگ ااکنر رکدے وت احمک ان ےس‬
‫‪26‬‬
‫اتقل رکے ۔‬
‫اتفوی ٰاعریگملی ںیم یایغ ےک زسا وک ایبن رکےت وقت دوااسقم ںیم میسقت ایک ایگ ےہ ۔ارگ رگاتفری ےک دعب احمک وقت ہی‬
‫وسحمس رکے ہک ہی واسپ یاویغن ےک ساھت ںیہن ےلم اگ وت رھپ اس وک لتق ںیہن ایک اجےئ اگاور ارگ اس ےک قلعتم ہی ہبش وہ ہک راہ‬
‫‪27‬‬
‫وہےن ےک دعب ہی واسپ یاویغن ےک ساھت اج ےلم اگ وت اس وک زساےئ ومت دی اجےئ یگ ۔‬
‫پ‬
‫احظف انب رجح ےن وسرہ ااملدئہ یک آبت ‪ ۲۲‬ےک قلعتم فرامیا ےہ ہک ہی رنیم رپ اسفد ھیالےن واولن ےک قلعتم یارل ایک ایگ‬
‫ےہ۔ اس رطج خکومت ےک خالف حیگ حرابةےک وہفمم ںیم دالخ ےہ اور اس رپ درگی زساؤن ےک ساھت زساےئ ومت اک درک آبت‬
‫ںیم ایک ایگ ےہ۔‬
‫لہٰذا خکومت وقت ےک خالف حیگ رپ زساےئ ومت رشتعی ےک نی اطمقب ےہ نکیل اس رشط ےک ساھت ہک رگاتفری ےک‬
‫دعب احمک اس یک احلت اجبرہ رک اس یک زسا اک ہلصیف رکے اگ ۔نکیل ارگ اس حیگ ںیم لتق اک رمبکت وہا ےہ وت رھپ ینیقی وطر اےس‬
‫زساےئ دی اجےئ یگ۔‬
‫‪۳‬۔دغر ںیم وااعبت‬
‫دہعف‪ :۰۲۶‬وج وکیئ صخش دغر ےک اراکتت ںیم ااعبت رکے اگ اور وہ دغر یااتسکن یک بری ‪،‬رحبی ‪،‬وہایئ وفج ےک یسک ارسف ‪،‬‬
‫اپسیہ‪،‬مالج یا وہا یار یک اجبت ےس وہ اور اس ااعبت یک وہج ےس دغر اک اراکتت وہ اجےئ وت اےس زساےئ ومت ‪ ،‬دیق اور رجامےن یک‬
‫زسا دی اجےئ یگ۔‬

‫‪16‬‬
 ‫ت یااتسکن ںیم زساےئ ومت ےس ہقلعتم داعفت اک رشیع وقانین ےس اقتیلب اجبرہ‬
‫زعتریا ِ‬
‫واضحت‬
‫اوفاج یااتسکن ںیم یسک یھب وفج اک وکیئ دہعیذاریااتسکن ےک خالف دغر اک اراکتت رکے اور وکیئ اس ےک ساھت اعموبت‬
‫رکےک اس دغر وک اپب رکے وت اس صخش وک اس دہعف ےک تحت زسا دی اجےئ یگ۔نکیل اس زسا ےس اغبوت رکےن وا وفیج دہعیذار‬
‫م‬
‫وک دہعف ‪ ۰۲۹‬ےک تحت سنننی ٰقرار دیا ایگ ےہ ویکہکن ان رپ وفیج وقانین اک اطالق وہیا ےہ۔‬
‫اقتیل‬
‫کلم ےک خالف اغبوت وخد ےس یک اجےئ یا اس ںیم اوفاج یک ااعبت یک اجےئ ہی دوونن برابر ےک رجم ےہ اور اس ےک ےئل‬
‫زساےئ ومت اک وہیا دہعف ‪ ۰۶۰‬ےک نمض ںیم ذموکرہ داللئ ےس یابت اور رشتعی ےک اطمقب ےہ۔‬
‫‪۲‬۔وھج یٹ وگایہ‬
‫دہعف ‪:۰۹۴‬ارگ وکیئ صخش وھج یٹ وگایہ ےک سنت ےس زسا یاہتف وہرک اھپیسن یا اجےئ وت اس صخش وک سج ےن ایسی وگایہ دی‬
‫زساےئ ومت ‪،‬دیق یا رجامےن یک زسا دی اجےئ یگ۔‬
‫واضحت‬
‫ارگ لتق دمع ےک دقمےم ںیم وکیئ وگاہ وھج یٹ وگایہ دے رک یسک وک اقیل یابت رکے اور اس ےک وگایہ ےک ےجیتن ںیم اس‬
‫زساےئ ومت وہ اجےئ وت اس وھجےٹ وگاہ وک ومت یک زسا دی اجےئ یگ۔‬
‫اقتیل‬
‫‪28‬‬
‫اص لتق ںیہن ایک اجےئاگ ۔حت ہک وشاعف‪،‬انحہلب‬‫وھج یٹ وگایہ یک وصرت ںیم اانحف ےک بردیک وگایہ دےنی وا وک اصق ً‬
‫اور ضعب املکیہ ےک بردیک ارگ وہ وگاہ اس یات اک اقرارا رک ہک ںیم ےن دصقا ًوھج یٹ وگایہ دی یھت یاہک اس وک زساےئ ومت دال‬
‫‪29‬‬
‫وکسن وتاس وک اصقاصً زساےئ ومت دی اجےئ یگ ۔اس رپ دلیل ہی روابت ےہ ہک دیسیا ؓ‬
‫یلع ےک ساےنم وچری اک ایک دقمہم شیپ‬
‫وہا اور دو وگاوہن ےن یطلغ ےس ےب گیاہ صخش ےک قلعتم وگایہ دی ہک اس ےن وچری یک ےہ اور دعب ںیم ا ین یطلغ میلس رکیل وت‬
‫‪30‬‬
‫دیسیا یلعؓ ےن ان ےس اہک ہک ارگ مت ےن دصقا ًااسی ایک وہیا وت اہمترے اہھت اکت داتی ۔‬
‫لہٰذا سج وھج یٹ وگایہ ےک ےجیتن ںیم یسک وک زساےئ ومت وہاجےئ اس ںیم وھجےٹ وگاہ وک زساےئ ومت دانی وہمجر اک وقل‬
‫اور رشتعی ےک اطمقب ےہ۔‬
‫‪۷‬۔ اوغاء‬
‫دہعف‪۲۲۴‬۔اے‪:‬وج صخش ‪ ۰۴‬سال ےس مک رمع ےچب وک اوغاء رکے اس دصقم ےک ےئل ہک وہ لتق ایک اجےئ ‪،‬اےس رضت دشیذ‬
‫اچنہپیئ اجےئ‪،‬عالم انبیا اجےئ یا یسک صخش یک وہشت راین ےک ےئل اامعتسل ایک اجےئ یا اوغاء رکےن ےس وہ ذموکرہ ااعفل ےک حطرے‬
‫ںیم ڑپ اجےئوت اےس زساےئ ومت یا رمع دیق یک زسا دی اجےئ یگ۔‬
‫دہعف ‪۲۲۳‬۔اے‪:‬وج صخش یسک وک اوغاء رکے امل ےک ےئل وخاہ وقنمہل وہ یا ریغ وقنمہل یا یسک اور دصقم ےک ےئل وت اس وک‬
‫زساےئ ومت یا رمع دیق اور اجدیئاد ےک یطبض یک زسا دی اجےئ یگ۔‬
‫دہعف ‪۲۲۷‬۔اے‪:‬وک صخش یسک وک اوغاء رک اس دصقم ےک ےئل ہک اےس یسک یک ریغ یرطی وخاہسات اک فدف انبیا اج ےک‬
‫یا وغمی اس رطج ےک حطرے ںیم ڑپ اجےئ وت اےس زساےئ ومت یا دیق اور رجامہن یک زسا وہیگ۔‬

‫‪11‬‬
 ‫ہلجم علو ِم اسالہیم ودینیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن ‪۰:۰ ،۶۱۰۲‬‬
‫واضحت‬
‫ذموکرہ یاال ینیون داعفت اوغاء ےس قلعتم ےہ ۔دہعف ‪۰۲۴‬۔اے ںیم ‪ ۰۴‬سال ےس مک رمع وچبن وک فلتخم اقمدص ےک ےئل‬
‫اوغاء رکےن رپ ومت یک زسا اک درک ےہ۔ایس رطج دہعف ‪۲۲۳‬۔اے ںیم وغاء براےئ یاوان اور دہعف ‪۲۲۷‬۔اے ںیم ریغ یرطی‬
‫وخاہسات یک رغص ےس اوغاء رپ ومت یک زسا اک ایبن ےہ۔‬
‫اقتیل‬
‫اس دہعف ںیم ذموکرہ رجامئ وک دیس ااسلقب ےن ہقف اۃنسل ںیم حرابۃ ےک وہفمم ںیم دالخ قرار دیا ےہاور حرابۃ ےک اراکتت رپ‬
‫‪31‬‬
‫زساےئ ومت وسرہ ااملدئہ یک آبت ‪ ۲۲‬ےس یابت ےہ ۔سج اک یذرکہ دیتیک ےک ثحب ںیم لیصفت ےس رکدیا ایگ ےہ۔‬
‫لہٰذا ان ینیون داعفت ںیم زساےئ ومت رشتعی ےک اطمقب ےہ۔‬
‫‪۸‬۔اہجر اک اوغاء (اہیئ گنکیج)‬
‫دہعف‪۴۱۶‬۔یب‪:‬وج صخش اہجر ےک اوغاء اک رمبکت وہاگ یا ایسی سارس رکے اگ یا اس رجم ںیم ااعبت رکے اگ‪،‬اس وک زساےئ‬
‫ومت یا رمع دیقیا اجدیئاد یک یطبض اور رجامےن یک زسا دی اجےئ یگ۔‬
‫دہعف ‪۴۱۶‬۔یس‪:‬وج وکیئ اےسی صخش وک انپہ دے اگ سج ےک قلعتم اےس ولعمم وہ ہک اس ےن اہجر اوغاء ایک ےہ یا اوغاء رکےن‬
‫واال ےہ یا اس رجم ںیم ااعبت یک ےہ وت اےسی صخش وک زساےئ ومت یا رمع دیق اور رجامہن یک زسا دی اجےئ یگ۔‬
‫واضحت‬
‫ان دوونن داعفت ںیم اہجر ےک اوغاء ‪،‬اس رجم ںیم ااعبت اور اس رجامئ ںیم ولمت افراد وک یاوجد ولعمم وہےن ےک انپہ‬
‫دےنی رپ زساےئ ومت اک درک ےہ۔‬
‫اقتیل‬
‫اہجر ےک اوغاء ےس ہقلعتم داعفت رپ ومت یک زسا یک ریظن براہ راست وتاوصل رشتعی یا بتک ہقف ںیم ںیہن یلم ۔نکیل ان‬
‫اس رجم یک ونتیع وک دےتھکی وہےئ ‪،‬ان ںیم دو رطوقین ےس زساےئ ومت اک وہیا رشموع ولعمم وہیا ےہ۔‬
‫ایک وت ہی ہک اہقفء ےن حرابة یک رعتفی ںیم اےسی امتم رجامئ وک سالم ایک ےہ وج اجن و امل بلس رکےن اور تزت وک اصقنن‬
‫اچنہپےن ےس قلعتم وہ ۔اہجر اوغاء رکےن ںیم تکلمم ےس دغاری‪،‬ولوگن یک اجونن وک حطرے ںیم داےنل اور ریایتس اومال وک‬
‫فلت رکےن ےسیج رجامئ سالم ںیہ۔لہٰذا ہیحرابة یک رعتفی ےک تحت دالخ ےہ۔‬
‫ایس رطج ضعب رجامئ ںیم اہقفء ےک بردیک احمک وک انم و اامن اور رجامئ یک روک اھتم ےک ےئل رجمم وک ِ‬
‫وطبر زعتری زساےئ‬
‫ومت دےنی اک قح احلص ےہ‪ ،‬ےسیج اانحف لسلسم وچریان رکےن اور دح اجری وہےن ےک دعب یھب وچری ےس یار ہن آےن یک وصرت‬
‫ںیم س یاسۃ لتق رکےن ےک اقلئ ںیہ ایس رطج وشاعف یھب ولاتط ںیم افلع و وعفمل دوونن وکس یاسۃ زساےئ ومت دےنی ےک‬
‫اقلئ ںیہ‪33 32‬۔‬
‫لہٰذا اہجر ےک اوغاء یک وصرت ںیم زساےئ ومت اک رشموع وہیا ذموکرہ یاال دوونن ےس یابت وہیا ےہ۔‬
‫‪۹‬۔رورت رپ رجمامہن ہلمح‬
‫دہعف ‪ ۲۳۴‬۔اے‪ :‬وج صخش یسک رورت رپ رجمامہن ہلمح رکےیا رجمامہن اک اراکتت رکے اور اس اک ابلس ایار رک اگنن رکدے‬

‫‪16‬‬
 ‫ت یااتسکن ںیم زساےئ ومت ےس ہقلعتم داعفت اک رشیع وقانین ےس اقتیلب اجبرہ‬
‫زعتریا ِ‬
‫اور اس احلت ںیم اےس ولوگن یک رظنون ےک ساےنمطاہر رکےاےس زساےئ ومت ‪،‬دیق یا رجامےن یک زسا دی اجےئ یگ۔‬
‫واضحت‬
‫یسک رورت رپ رجمامہن ہلمح رکےک اس ےک امتم ڑپکے اھپر رک اےس کلبپ ےک ساےنم لمکم اگنن رکےن وا وک ومت یک زسا دی‬
‫اجےئ یگ۔‬
‫اقتیل‬
‫دہعف ‪۰۳۴‬۔اے ںیم رورت وک ولوگن ےک ساےنم بر ہن رکےن رپ زساےئ ومت ان دوونن ووجاہت ےس یابت وہےہ ےہ ‪،‬‬
‫نج اک یذرکہ اہجر ےک اوغاء ےک نمض ںیم وہاینعی ہی رجم حرابة ےک تحت یھب آیا ےہ اور احمک وک اس ںیم زعتریا ًیھب زساےئ ومت اک‬
‫اایتخر احلص ےہ۔‬
‫اتنجئ‪:‬‬
‫زعتریات یااتسکن ںیم زساےئ ومت ےس ہقلعتم داعفت ںیم ےس اکثر براہ راست اوصل رشتعی ےس یابت ےہ ۔لتق دمع‬
‫یک وصرت ںیم اصقص ‪،‬وتنیہ رسالت رپ زساےئ ومت اور دیتیک اےسی رجامئ ںیہ نج وک اہمئ ےن دحود اہلل ںیم امشر ایک ےہ۔ہکبج‬
‫اغبوت اور دغر یک زسا یھب قرآن رکمی یک آیات یک روینش ںیم اہقفء ےن واط وطر رپ ایبن یک ےہ ۔ایس رطج اوغاء براےئ یاوان‬
‫‪،‬اہجر اک اوغاء یا رورت وک کلبپ ںیم بر ہن رکےک ےب تزت رکےن وک واط وطر رپ اہقفء ےن ایبن ےن فرامیا نکیل اہقفء یک اوقال یک‬
‫روینش ںیم ان اک اجبرہ ایل اجےئ وت ہی یھب رشتعی ےک نی اطمقب ےہ۔‬
‫اہتبل ضعب رجامئ ںیم ایسی رشاطئ وموجد ںیہ وج رشتعی ےس یابت ںیہن اور ضعب وماعق رپ رجامئ اک درک اےسی رشاطئ ےک ریغب ایک‬
‫ایگ ےہ نج اک درک رکیا رشتعی یک رظن ںیم رضوری ےہ۔‬

‫______________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________________________________‬

‫اصمدر و رماعج(‪)Refrences‬‬
‫‪ 1‬اوب ہفینح امعنن نب یابت رویط (‪۸۱‬ھ‪۰۳۱ -‬ھ) وکہف ںیم دیپا وہےئ۔ چماد نب ایب امیلسن ےک ہقلح درس ںیم ‪ ۰۸‬سال زگار رک ایک‬
‫یاومرہیقف ےنب۔ہقف ںیم آت اک اانپ ایکلقتسم کلسم ےہ۔ ےسج رصم‪ ،‬سام‪ ،‬یااتسکن‪ ،‬اور ویطس اایشی ےک مماکل ںیم یذریایئ احلص ےہ۔‬
‫(یارخی دغباد‪)۲۶۲ :۰۲،،‬‬
‫ل‬
‫‪ 2‬دباعئ الصیاعئ‪،‬اوبرکب نب وعسمد ااکلساین‪،۲۲۲ : ۷،‬دار ابتکل ا علمیۃ ‪ ،‬ریبوت‪۰۴۱۲،‬ھ‪۰۹۸۲/‬ء‬
‫‪ 3‬دمحم نب ادرسی نب ابعس ااشلیعف رعش‪،‬تغل‪،‬ایام رعت‪،‬ہقف اور دحبت ےک برے اعمل ےھت۔اہنبت دنیہ‪،‬نیطف اور احرض وجات‬
‫ےھت۔ان یک وہشمر اصتفین ںیم ا ٔالم‪،‬ااکحمارقلآن اور ارلسالۃسالم ںیہ۔(ریس اعالم النیالء‪،‬دمحم نب ادمح ابہی‪،۳ : ۰۱،‬ومٔسسۃ ارلسالۃ‪،‬‬
‫ریبوت‪۰۴۱۳،‬ھ‪۰۹۸۳/‬ء)‬
‫‪4‬‬
‫ااضیً‬
‫ننس ایب داؤد‪،‬اتکت ادلیات‪،‬یات یف دیۃ الخطاء ہبش العمذ‪،‬دحبت ربمن ‪۴۳۴۷:‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪6‬‬
‫ارقبلہ‪۰۷۸: ۶،‬‬

‫‪16‬‬
 ‫ہلجم علو ِم اسالہیم ودینیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن ‪۰:۰ ،۶۱۰۲‬‬
‫____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________________________________‬

‫حیحص ااخبلری‪،‬اتکت ادلیات‪،‬یات وقل اہللاعتیلٰ ان اسفنل یاسفنل‪،‬دحبت ربمن‪۲۸۷۸:‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪8‬‬
‫االزحات ‪۳۷ : ۲۲ ،‬‬
‫‪ 9‬دیسیا دبع اہلل نب ابعس ؓ نب دبع المطلت روسل اہللﷺ ےک اچچ راد اھبیئ ےھت ۔ آت ؓ وک رتامجن ارقلآن اور حثر االمۃ اہک اجیا ےہ ۔آت ےس‬
‫ل‬
‫‪ ۰۲۲۱‬روایا ت وقنمل ںیہ ۔(االاعیتست یفرعمفۃ االاحصت‪ ،‬انب دبع اربلویفس نب دبعاہلل ‪ ،۹۲۲ :۲،‬دارا خیل‪ ،‬ریبوت‪۰۴۰۶ ،‬ھ‪۰۹۹۶ /‬ء)‬
‫ریسفت انب ابعس‪،‬ینلت ایل دبع اہلل نب ابعس ہعمج دجمد ادلنی دمحم نب وقعیت ریفور آیادی‪ ،۲۳۷ : ۰،‬دار ابتکل العلمیۃ ‪ ،‬ریبوت ‪ ،‬س ن‬ ‫‪10‬‬

‫یلع نب ایب طالت دبع المطلت ااہلیمش ‪،‬اریم المونینم‪ ،‬وضحر ﷺ ےک یقیقح اچچ راد ‪ ،‬داامدےھت۔ قرآ ن یاک ےس ااہتجد اور اسملئ ےک‬ ‫‪11‬‬

‫اابنتسط ںیم آ ت وک اہمرت احلص یھت۔ ٓا ت ےس لک ‪ ۳۸۲‬دحںیثی رموی ںیہ۔ ( االاعیتست‪)۰۹۷۹ : ۲ ،‬‬
‫‪ 12‬ننس ایب داؤد‪،‬اتکت ادحلود‪،‬یات امکحل یف نم ست ایبنل ﷺ‪،‬دحبت‪۴۲۲۶ :‬‬
‫‪ 13‬ننس ایب داؤد‪،‬اتکت ااہجلد‪،‬یات لتق االریس والنعرص هيلع االسالم‪،‬دحبت‪۶۲۸۳ :‬‬
‫‪14‬ایعص نب ومٰیس نب ایعص(‪۴۷۲‬ھ‪۳۴۴-‬ھ) سنیہ ںیم دیپا وہےئ۔ سنیہ ےک اقیض رےہ۔آت اےنپ وقت ںیم دحبت ‪ ،‬وحن اورتغل‬
‫ےک اامم ےھت۔ آت یک افینصتت ںیم اافشلء‪،‬االامکل اوراشمرق االونار سالم ںیہ۔(وایفت ا ٔالایعن‪،‬انب اکلخن ادمح نب دمحم‪ ،۴۸۲ :۲ ،‬دار‬
‫اصدر‪،‬ریبوت‪۰۲۹۰،‬ھ‪۰۹۷۰/‬ء)‬
‫فن‬ ‫ل‬
‫‪ 15‬اافشلء بیعرفی وقحق ایفطصملٰ‪،‬اقیض ومٰیس نب ایعص‪،۴۷۲ : ۶،‬دار ا حاء ‪،‬امعن ‪۰۴۱۷ ،‬ھ‪۰۹۸۷/‬ء‬
‫‪ 16‬دباعئ الصیاعئ‪،‬اوبرکب نب وعسمد ااکلساین‪،۰۰۲ : ۷،‬دار ابتکل العلمیۃ ‪ ،‬ریبوت‪۰۴۱۲،‬ھ‪۰۹۸۲/‬ء‬
‫ااتلج وااللیلک رصتخمل الیلخل‪،‬دمحم نب ویفس ااملیکل‪،۴۶۷: ۸،‬دار ابتکل العلمیۃ‪ ،‬ریبوت‪۰۴۰۲،‬ھ‬ ‫‪17‬‬

‫االاکحم السلطابیۃ‪ ،‬اوب انسحل یلع نب دمحم ااملوردی‪،۲۶۷ :۰،‬دار ادحلبت ‪،‬ااقلہرہ‬ ‫‪18‬‬

‫‪19‬‬
‫ااملدئہ‪۲۲: ۳،‬‬
‫‪ 20‬ادمح نب یلع نب دمحم اانکلین العلاالین(وافت‪۷۷۲:‬ھ) اقہرہ ںیم دیپا وہےئ۔اات ےن ریثک دعتاد ںیم افینصتت فرامیئ ۔دحبت ‪ ،‬راجل‬
‫اور یارخی ںیم ےب میال ےھت۔(االعالم للرریلک‪)۰۷۸ :۰،‬‬
‫‪21‬‬
‫حتف اابلری‪ ،‬ادمح نب یلع نب رجح‪ ،۰۶:۰۰۱،‬دار ارعملفۃ ‪ ،‬ریبوت ‪۰۲۷۹،‬ھ‪۰۹۳۹/‬ء‬
‫ااجلعم الاکحم ارقلآن=ریسفت ارقلیبط ‪،‬دمحم نب ادمح نب ایب رکب ارقلیبط‪،۰۳۰: ۲،‬دار ابتکل المصریۃ ‪ ،‬ااقلہرہ‪۰۲۸۴،‬ھ‬ ‫‪22‬‬

‫اوملوسعۃ الفقهیۃ اوکلینیۃ‪،‬ورارہ االواقف واوشلٔن االسالمیۃ‪،۰۲۱: ۸،‬دار الساللس ‪ ،‬وکبت‪۰۴۱۴،‬ھ‬ ‫‪23‬‬

‫‪24‬‬
‫ارجحلات‪۹: ۴۹،‬‬
‫‪ 25‬دمحم نب ادمح نب ایب رکب نب فرج ارقلیبط(‪۲۱۱‬ھ۔‪۲۷۰‬ھ) قرطیہ ںیم دیپا وہےئ اور رھپ رصم رجہت فرامیئ۔آت رافد اور رحبتم اعمل اور‬
‫ل‬
‫اےنپ رامےن ےک اامم ےھت۔آت یک اصتفین ںیم ریسفت اجعم ارقلآن وہشمرےہ۔(اقبطتا مفسرنی‪،‬ادمح نب دمحم االدپهوی‪ ،۶۴۲ :۰،‬ۃبتکم‬
‫اولعلم وامکحل‪،‬اللعودیۃ‪۰۴۰۷،‬ھ‪۰۹۹۷/‬ء)‬
‫‪26‬‬
‫ریسفت ارقلیبط‪۲۶۱: ۰۲،‬‬
‫لی خل‬
‫ااتفلوی ٰادنهلیۃ‪،‬ةنجل املعءبریاسۃ اظنم ادلنی ا ی‪،‬دار ارکفل‪ ،‬ریبوت‪۰۲۰۱،‬ھ‬ ‫‪27‬‬

‫دباعئ الصیاعئ‪۶۸۳ : ۲،‬‬ ‫‪28‬‬

‫اوملوسعۃ الفقهیۃ اوکلینیۃ ‪۶۴۲: ۶۲،‬‬ ‫‪29‬‬

‫‪16‬‬
 ‫ت یااتسکن ںیم زساےئ ومت ےس ہقلعتم داعفت اک رشیع وقانین ےس اقتیلب اجبرہ‬
‫زعتریا ِ‬
‫المہذت یف ہقف االامم ااشلیعف‪،‬ابرامیہ نب یلع نب ویفس السثراری‪،۴۲۴: ۲،‬دار ابتکل العلمیۃ‪ ،‬ریبوت‪،‬س ن‬
‫____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________________________________‬

‫‪30‬‬

‫‪31‬‬
‫ہقف اۃنسل‪ ،‬ادیسلساقب‪،۴۲۴ : ۶،‬دار ااتکلت ارعلیب‪ ،‬ریبوت‪۰۲۹۷،‬ھ‪۰۹۷۷/‬ء‬
‫‪32‬‬
‫حتف ادقلری‪،‬انب امہم دمحم نب دبع اولادح ‪،۲۹۷ : ۳ ،‬دار ارکفل ‪ ،‬ریبوت۔‬
‫ل‬
‫رد ا مخیار‪،‬انب اعدبنی دمحم نب رمع‪ ،۴:۲۲،‬دار ارکفل ‪ ،‬ریبوت‪۰۴۰۶ ،‬ھ‪ ۰۹۹۶ /‬ء‬ ‫‪33‬‬

‫‪67‬‬

‫‪View publication stats‬‬