ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

† ΑΜΒΡΟΣΙΟΥ Γ.
ΛΕΝΗ
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ πρ. ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ ΚΑΙ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΣ
ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ
ΚΑΙ
ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
Γ΄ ΕΚΔΟΣΙΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΗΣ ΒΟΣΤΙΤΣΑΣ»

ΟΙΚΟΣ ΣΧΟΛΑΖΟΝΤΩΝ ΑΡΧΙΕΡΕΩΝ
ΤΗΣ Ι. ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ ΚΑΙ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΣ
ΑΙΓΙΟΝ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2021
† ΑΜΒΡΟΣΙΟΥ Γ. ΛΕΝΗ
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ πρ. ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ ΚΑΙ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΣ
ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ
ΚΑΙ
ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
Γ΄ ΕΚΔΟΣΙΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΗΣ ΒΟΣΤΙΤΣΑΣ»

ΟΙΚΟΣ ΣΧΟΛΑΖΟΝΤΩΝ ΑΡΧΙΕΡΕΩΝ
ΤΗΣ Ι. ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ ΚΑΙ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΣ
ΑΙΓΙΟΝ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2021
ΑΦΙΕΡΩΝΕΤΑΙ
ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΜΟΥ
ΓΕΩΡΓΙΟΥ († 22.09.1985) του Τσαγκάρη,

και
ΝΙΚΟΛΙΤΣΑΣ († 25.02.2006) της Μοδίστρας
ΕΚΔΙΔΕΤΑΙ
ΕΠΙ Τῌ 200ῇ ΕΠΕΤΕΙῼ
ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΜΑΣ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑΣ
(25 Μαρτίου 1821 - 25 Μαρτίου 2021)
Ἔκδοσις Α΄ 1972
Ἔκδοσις Β΄ 1989
Ἔκδοσις Γ΄ 2021
ISBN: 978-618-84844-2-9
ΚΑΙ ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ
ΤΟΥ ΑΕΙΜΝΗΣΤΟΥ ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΜΟΥ

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ
κυροῦ ΚΑΛΛΙΝΙΚΙΟΥ
(† 29.02.2020)
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ἡ
θεία Χάρις μέ ἀξιώνει νά εὑρίσκωμαι ἀκόμη ἐν ζωῇ
καθώς κατά τό τρέχον ἔτος ἑορτάζεται ἡ ἐθνική
Ἐπέτειος ἐπί τῇ συμπληρώσει διακοσίων (200)
ἐτῶν ἀπό τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821, διά τῆς ὁποίας
ἐγεννήθη καί πάλιν ἠ Ἑλλάδα μας!
Ὡς νεαρός τότε κληρικός, ἡλικίας 33 ἐτῶν, κατά τό ἔτος
1971, εἶχον τήν εὐκαιρίαν νά συμμετέχω εἰς τάς ἑορταστι-
κάς ἐκδηλώσεις ἐπί τῆ συμπληρώσει τῶν ἑκατόν πεντή-
κοντα (150) ἐτῶν ἀπό τῆς Ἐθνικῆς μας Παλιγγενεσίας.
Τότε, κατά τήν εὐδοκίαν τοῦ Πανοικτίρμονος Κυρίου μας,
ἠξιώθην νά συγγράψω μίαν πτωχήν μελέτην μέ τίτλον
«ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ», ἡ ὁποία
μάλιστα ἐξεδόθη ἀπό τόν ἐπίσημον ἐκδοτικόν Ὀργανι-
σμόν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐλλάδος, δηλ. τήν Ἀποστολικήν
Διακονίαν, γεγονός, τό ὁποῖον δηλοῖ, ὅτι ἡ πτωχή ἐκείνη
μελέτη μου ἔτυχε τῆς ἐγκρίσεως τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς
Ἐκκλησίας μας!
Δοξάζω, λοιπόν, τό Ὄνομα τοῦ Παναγάθου Θεοῦ, διότι
μέ κατηξίωσε νά εὑρίσκωμαι ἐν ζωῇ καί τώρα, εἰς τήν ἡλι-
κίαν τῶν 83 ἐτῶν, ὅτε ἑορτάζεται ἡ ἐπέτειος τῶν διακο
σίων (200) ἐτῶν τῆς ἱστορικῆς ταύτης Ἐπετείου.
Ἐπειδή, λοιπόν, ἡ ἐπίσημος Ὀργανωτική Ἐπιτροπή, διά
τῶν ὅσων ἔχει ἐξαγγείλει ἤδη, δέν φαίνεται νά διαπνέεται
ἀπό βαθύτερα ἐθνικά βιώματα, ἡ δέ Πρόεδρος τῆς Δη-
μοκρατίας Κυρία Κατερίνα Σακελλαροπούλου ἀπεμάκρυ-
5
Μητροπολίτου πρ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας Ἀμβροσίου
νεν ἤδη ἐκ τοῦ Γραφείου Της ὅπλα τῶν Ἀγωνιστῶν τοῦ

1821, ἐθεώρησα χρέος μου ὡς ἔκφρασιν διαμαρτυρίας
πρός τήν ἐπιχειρουμένην ἀλλοίωσιν τῆς Ἱστορίας μας
νά ἐπανεκδώσω τήν ἱστορικήν ἐκείνην μελέτην μου καί
νά τήν διανείμω δωρεάν εἰς τήν μνήμην τῶν ἀειμνήστων
Γονέων μου, Γεωργίου καί Νικολίτσας, καί εἰς μνήμην τοῦ
Γέροντός μου, Καλλινίκου, εἰς τρίτην Ἔκδοσιν ἄνευ τινός
προσθήκης.
Ἐπειδή κατά τήν πρόοδον τῶν ἑορταστικῶν ἐκδηλώ-
σεων οἱ ἀντίχριστοι Τέκτονες ἀσφαλῶς θά ἐπιχειρήσουν
καί πάλιν νά ἀλλοιώσουν τήν ἱστορίαν τῆς Ἑλλάδος, καί
νά ἐπαναλάβουν τόν ψευδέστατον ἰσχυρισμόν των, ὅτι ἡ
Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν ἔργον τῆς Τεκτονικῆς Στοᾶς,
δηλ. τῆς Μασσωνίας!!!, προβαίνομεν εἰς τήν ἐπανέκδο-
σιν τῆς ταπεινῆς ταύτης μελέτης μας.
Φυλλομετρῶντες, λοιπόν, τίς σελίδες τῆς παρού-
σης μελέτης θά συναντήσετε καί τά ἑξῆς ΑΔΙΑΣΕΙΣΤΑ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ:
Α) Κατά τήν ὁμολογίαν ἡ ὁποία περιέχεται εἰς τήν Κα-

τήχησιν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἡ Ἐθνική αὐτή Ἐταιρεία
ἐμφανίζεται ὡς ΕΧΘΡΟΣ ΤΟΥ ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΥ!
Τό 1ον μέρος τῆς Κατηχήσεως περιλαμβάνει τά ἑξῆς:
«Ἀφοῦ γνωρίσῃς ἕνα Γραικόν, ὅτι εἶναι βέβαιος καὶ
θερμὸς ἐραστὴς τῆς πατρίδος καὶ καλὸς ἄνθρωπος· ὅτι δὲν
εἶναι μέλος εἰς καμμίαν ἄλλην ἑταιρείαν μυστικήν, ὁποία
καὶ ἄν εἶναι· ὅτι ἐπιθυμεῖ νὰ κατηχηθῇ εἰς τὴν Ἑταιρείαν
μας ὄχι ἀπὸ ἁπλῆν περιέργειαν, ἀλλ᾽ ἀπὸ καθαρὸν πατριω-
τισμόν, τότε τοῦ δίδεις τὴν ὑπόσχεσιν, ὅτι θέλεις τὸν δεχθῇ
εἰς τὴν Ἑταιρείαν».
Τό 4ον μέρος τῆς Κατηχήσεως περιλαμβάνει τά ἑξῆς:
«Τέλος πάντων νὰ στοχασθῇ ὅτι οἱ ἄλλοι δεσμοὶ καὶ
6
Τεκτονισμός καί Φιλική Ἑταιρεία
ὑποχρεώσεις, ὁποὺ ἔχει εἰς τὸν κόσμον εἶναι πλέον οὐδὲν

ἔμπροσθεν τοῦ δεσμοῦ τῆς Ἑταιρείας· καὶ ἄν ἴσως δὲν
αἰσθάνεται ἀρκετὴν δύναμιν καὶ ἀπόφασιν εἰς τὸν ἑαυτόν
του, νὰ παραιτηθῇ ἀπὸ τοῦ νὰ γένῃ μέλος τῆς Ἑταιρείας».
Β΄) Τήν καταδίκην τῆς Μασσωνίας ὑπό τοῦ Ἁγίου Ἰγνα-

τίου Μητροπολίτου Οὐγγροβλαχίας, ὁ Ὁποῖος χαρακτη
ρίζει τόν Τεκτονισμόν ὡς «αἵρεσιν ἀθέων καί μάγων»!!!!
«Εἰς τὴν Ἑλλάδα ἐξ ὅλων τῶν αἱρέσεων, αἱ ὁποῖαι εὑρί-
σκονται ἐν Εὐρώπῃ, ἡ τῶν Ἐλευθεροτεκτόνων εἶναι ἡ
μόνη, ἥτις εἶναι γνωστὴ καὶ διὰ τὴν ὁποίαν πιστεύεται, ὅτι
ἀποτελεῖται ἐ ξ ἀ θ έ ω ν κ α ὶ μ ά γ ω ν , ο ἵ τ ι ν ε ς
εὑρίσκονται εἰς σχέσιν μετὰ τοῦ Δια-
βόλου καὶ οἵτινες εἶναι ἐχθροὶ ὅλων
τ ῶ ν Χ ρ ι σ τ ι α ν ῶ ν ».
Μέ τήν Χάριν τοῦ Κυρίου μας, ἀγαπητέ μου ἀναγνῶστα,

σᾶς παραθέτω μερικά ἀδιάσειστα στοιχεῖα, διά τῶν ὁποί-
ων ἀποδεικνύεται, ὅτι ἡ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ οὐδεμίαν
σχέσιν εἶχε με τήν δαιμονικήν ὀργάνωσιν τοῦ Τεκτονι-
σμοῦ, δηλ. τῆς Μασσωνίας. Τοῦ Τεκτονισμοῦ, ὁ ὁποῖος
εἶναι ἐφεύρεσις καί κατασκεύασμα τῶν Ἑβραίων, οἱ ὁποῖοι
ἐσταύρωσαν τόν Ἰησοῦν Χριστόν καί... ἐξακολουθοῦν νά
ἀναμένουν τόν Μεσσίαν!
† Ο Μητροπολίτης πρ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας
ΑΜΒΡΟΣΙΟΣ
Αἴγιον, 25 Μαρτίου 2021
7
ΠΗΓΑΙ ΚΑΙ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
1. Βοβολίνη Κωνστ.: Ἡ Ἐκκλησία εἰς τόν ἀγῶνα τῆς

ἐλευθερίας, Ἀθῆναι 1954.
2. Γατοπούλου Δ.: Ἰωάννης Καποδίστριας, ὁ πρῶτος
Κυβερνήτης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1932.
3. Γεδεών Μ.: Πατριαρχικοί Πίνακες, Κων/λις 1890.
4. Δασκαλάκη Β. Ἀπ.: Ἐμμανουήλ Ξάνθος. Βιογραφικόν
Σημείωμα ὡς Εἰσαγωγή εἰς τήν ἔκδοσιν τῶν Ἀπο-
μνημονευμάτων του ὑπό τῆς Ἑταιρείας «Πάπυρος-
Πρέςς», Ἀθῆναι 1971.
5. Τοῦ Αὐτοῦ: Ὁ καθαρῶς ἐθνικός ἑλληνικός χαρακτήρ
τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Ἐφημερίς «Ἐλεύθερος Κό-
σμος» Ἀθηνῶν, φ. 12ης καί 13ης Νοεμβρίου 1971.
6. Τοῦ Αὐτοῦ: Τά αἴτια καί οἱ παράγοντες τῆς Ἑλλη-
νικῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821, ἐν Παρισίοις 1927.
7. Τοῦ Αὐτοῦ: Κείμενα – Πηγαί τῆς ἱστορίας τῆς Ἑλλη-
νικῆς Ἐπαναστάσεως, τόμ. Α΄, Ἀθῆναι 1966.
8*. Δέπου Ν.: Τεκτονισμός καί Πατρίς, Ἀθῆναι 1917.
9*. Ἐφημερίς «Ὁ Ἀγών τῆς Δωδεκανήσου» 1931, 1932.
10*. Καλογεροπούλου Π. Δ.: Συμβολή εἰς τήν ἱστορίαν
τῆς ἀνά τάς ἑλληνικάς χώρας ἐλευθέρας τεκτονικῆς,
Τεῦχος Α΄ 1740-1872, Ἀθῆναι 1932.
11*. Τοῦ Αὐτοῦ: Αἱ προκηρύξεις τοῦ Ἀλεξάνδρου Ὑψη
λάντου καί ἡ γνησιότης τῆς ὑπογραφῆς του. Ἀνατύ-
πωσις ἐκ τῶν Ἑλληνικῶν, Ἀθῆναι 1932.
________________
ΣΗΜ. Τά δι’ἀστερίσκου σημειούμενα, ἐκφράζοντα τάς ἐπί τοῦ θέ-
ματος τεκτονικάς ἀπόψεις, ἀποτελοῦν τεκτονικήν βιβλιογραφίαν.
9
12*. Τοῦ Αὐτοῦ: Λόγος ἐπί τῇ ἐαρινῇ ἰσημερίᾳ καί τῇ ἐπε-

τείῳ τῆς τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους Ἀναστάσεως, Ἀθῆ
ναι 1928.
13*. Τοῦ Αὐτοῦ: Ἡ Ἑπτάνησος καί ὁ Ἀγών τοῦ 1821,
Ἀθῆναι 1946.
14*. Τοῦ Αὐτοῦ: Πῶς παρεσκευάσθη ἡ Ἑλληνική Ἐπα-
νάστασις. Ὁ Τεκτονισμός καί ἡ δρᾶσις τῆς Φιλικῆς
Ἑταιρείας καί τῶν πρό αὐτῆς μυστικῶν Ἑταιρειῶν,
15*. Τοῦ Αὐτοῦ: Ἡ ἐν Ἑλλάδι καί Τουρκίᾳ Ἐλευθέρα Τε-
κτονική, Ἀθῆναι 1926.
16. Κανδηλώρου Χ. Τάκη: Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, 1814-1821,
17. Κηπιάδου Ἰ. Γ.: Ἀπομνημονεύματα τῶν κατά τό 1821
ἐν τῇ νήσῳ Κύπρῳ τραγικῶν σκηνῶν, Ἀλεξάνδρεια
1888.
18. Κοκκίνου Δ.: Ἡ Ἑλληνική Ἐπανάστασις, τόμ. Α΄, Γ΄
Ἔκδοσις, Ἀθῆναι 1956.
19*. Κρητικοῦ Γ. Π.: Ὁ Ἰωάννης Καποδίστριας τέκτων
κανονικός. Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ Περιοδικοῦ «Ὁ Ἐρανι-
στής», Ἀθῆναι 1965, Τεῦχος 15)16. Σελ. 126-144.
20*. Τοῦ Αὐτοῦ: Φιλική Ἑταιρεία καί Τεκτονισμός, Συμ
βολή των εἰς τόν Ἀπελευθερωτικόν Ἀγῶνα τοῦ
Ἔθνους. «Παρνασσός» 7 (1965) σελ. 101 κ. ἑ. καί «Τε-
κτονικόν Δελτίον» 6 (1965) σελ. 36-58 καί 127 κ.ἑ.
21*. Τοῦ Αὐτοῦ: Ἑλληνικαί Τεκτονικαί Στοαί πρό καί κα-
τά τήν Ἑλληνικήν Ἐπανάστασιν τοῦ 1821. «Τεκτονι-
κόν Δελτίον» 4 (1963) σελ. 58-68 καί 113-125 καί 5
(1964) σελ. 154-176 καί 227-254.
22. Κωνσταντίνου Οἰκονόμου τοῦ ἐξ Οἰκονόμων: Λόγοι
Ἐκκλησιαστικοί, Προτρεπτικός πρός Ἕλληνας, Βε-
ρολῖνον 1833.
10
23*. Μακρυμιχάλου Ἰ. Στεφ.: Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὡς Τε-

κτονική ὀργάνωσις. «Πυθαγόρας» 5 (1927) σελ. 97-
107.
24. Μέξα Β.: Οἱ Φιλικοί, Ἀθῆναι 1937.
25. Νικολοπούλου Ἰ. : Οἱ ἀδελφοί Ἀλέξανδρος καί Νι-
κόλαος Ὑψηλάντης καί ὁ Τεκτονισμός. «Τεκτονικόν
Δελτίον» 5 (1964) σελ. 35-41.
26. Ξάνθου Ἐμμ.: Ἀπομνημονεύματα περί τῆς Φιλικῆς
Ἑταιρείας, Ἔκδοσις Β΄, Ἀθῆναι 1939.
27. Ξοδίλου Ἀθ.: Ἡ Ἑταιρεία τῶν Φιλικῶν καί τά πρῶτα
συμβάντα τοῦ 1821. Ἀνέκδοτα ἀπομνημονεύματα,
Προκηρύξεις, Γράμματα κ.ἄ. κείμενα. Ἐκδ. Λ. Ι. Βρα-
νούσης καί Ν. Κουμαριανός, Ἀθῆναι 1964.
28*. Παναγιωτοπούλου Π. Β.: Οἱ τέκτονες καί ἡ Φιλική
Ἑταιρεία, Ἐμμ. Ξάνθος καί Παν. Καραγιάννης, Ἀθήνα
1964.
29. Παπαδοπούλου Γ. – Ἀγγελοπούλου Π. Γ.: Τά κατά
τόν ἀοίδιμον πρωταθλητήν τοῦ ἱεροῦ τῶν Ἑλλή-
νων ἀγῶνος, τόν Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως
ΓΡΗΓΟΡΙΟΝ τόν Ε΄. Τόμοι 2. Ἀθῆναι 1865-1866.
30. Παπαδοπούλου Χρυσοστόμου (Ἀρχιεπισκόπου Ἀθη
νῶν): Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Α΄, Ἀθῆ
ναι 1926.
31. Τοῦ Αὐτοῦ: Ἡ Ἐκκλησία τῆς Κύπρου ἐπί Τουρκοκρα-
τίας, Ἀθῆναι 1928.
32. Τοῦ Αὐτοῦ: Ἡ Ἐκκλησία Κων/πόλεως καί ἡ μεγάλη
Ἐπανάστασις τοῦ 1821, Ἀθῆναι 1950.
33*. Παπανδρέου Α. Ἀ.: Ἀπολογία Ἐμμ. Ξάνθου. Ἐδη
μοσιεύθη εἰς τήν ἐφημερίδα « Ὁ Ἀγών τῆς Δωδεκα
νήσου» 1931-1932.
34. Παπαρρηγοπούλου Κωνστ.: Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ
Ἔθνους, Ἔκδοσις Σεφερλῆ, Ἀθῆναι 1955.
11
35. Τοῦ Αὐτοῦ: Τά διδακτικώτερα πορίσματα τῆς ἱστο

ρίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, Ἀθῆναι 1930.
36. Περιοδικόν «Ἑβδομάς», τόμ. 8 (1863-1866).
37. Περιοδικόν «Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά», Τόμος
Β΄ 1958.
38*. Περιοδικόν «Ἐπίκαιρα», ἀρ. τεύχους 101/1970.
39*. Περιοδικόν «Πυθαγόρας».
40. Περιοδικόν «Φῶς», τόμος 1911.
41*. Πολλάτου Μαρίνου: Διακόσια χρόνια Ἑλληνικοῦ Τε-
κτονισμοῦ(1740-1940).
42. Πρωτοψάλτη Γ. Ἐμμ.: Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, Ἀναμνη
στικόν τεῦχος ἐπί τῇ 150ετηρίδι, Ἔκδοσις Ἀκαδημίας
Ἀθηνῶν, Ἀθῆναι 1964.
43. Τοῦ Αὐτοῦ: Διάλεξις περί τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ἐν
τῷ Δικηγορικῷ Συλλόγῳ Ἀθηνῶν τῆς 5ης 2.1971.
44. Τοῦ Αὐτοῦ: Ἰγνάτιος Μητροπολίτης Οὑγγροβλαχί-
ας (1766-1828), Τόμοι 2, Ἀθῆναι 1959-1961. ( Ἔκδο-
σις Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν εἰς τήν σειράν: Μνημεῖα τῆς
ἑλληνικῆς ἱστορίας).
45. Τοῦ Αὐτοῦ: Ἰγνάτιος Μητροπολίτης Οὑγγρο βλα
χίας, Ἐπίτομος Ἔκδοσις τοῦ Συλλόγου πρός διάδο-
σιν ὠφελίμων βιβλίων, Ἀθῆναι 1961.
46. Τοῦ Αὐτοῦ: Ὑπομνήματα συναφῆ Ἰγνατίου καί Καπο-
διστρίου, Ἀθῆναι τόμος Ζ (1956).
47. Τοῦ Αὐτοῦ: Πολιτική καί διπλωματική ἐπισκόπησις
τοῦ ἐθνικοῦ ἀγῶνος τοῦ 1821, Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ Πε-
ριοδικοῦ «Ἑλληνική Λαϊκή Τέχνη», Ἀθῆναι 1972.
48. Σακελλαρίου Σ.: Φιλική Ἑταιρεία, Ὀδησσός 1909.
49. Σκοπετέα Στ.: Μυστικές Ἑταιρεῖες κατά τήν Ἑλληνι-
κήν Ἐπανάστασιν. «Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά»
2 (1958).
12
50. TAXIL LEO: Τά Μυστήρια τῶν Μασόνων. Ἀπο

καλύψεις τῶν ἀποκρύφων τῆς Μασονίας, Ἀθῆναι
1971.
51*. Τεκτονικοῦ Ἱδρύματος τῆς Ἑλλάδος: Ὑπόμνημα πρός
τήν Ἱεράν Σύνοδον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (27-
7-70).
52*. Τοῦ Αὐτοῦ: Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος καί ὁ Τεκτονι-
σμός, Ἀθῆναι 1964.
53. Τρεμπέλα Ν. Παν. : Μασσωνισμός, Ἔκδοσις Γ΄,
54. Τρικούπη Σπ.: Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανα στά
σεως, τόμοι 4, Ἀθῆναι 1888.
55. Φιλήμονος Ἰω.: Φιλική Ἑταιρεία, Δοκίμιον Ἱστορι-
κόν, Ναύπλιον, 1834.
56. Τοῦ Αὐτοῦ: Δοκίμιον περί τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστά
σεως, τόμοι 4, Ἀθῆναι 1859.
57. Πυρσοῦ, Μεγάλη Ἑλληνική Ἐγκυκλοπαιδεία.
58. Μαρτίνου Ἀ., Χριστιανική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαι
δεία.
59. Ἕτερά τινα ἀναγράφονται εἰς τάς ὑποσημειώσεις τοῦ
κειμένου.
13
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
Τ
ό πρόβλημα τῶν σχέσεων τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας
πρός τήν Τεκτονικήν Στοάν εἶναι καί ἐπίκαιρον καί
σοβαρόν. Ἐπίκαιρον μέν, διότι ὁ ἑορτασμός ἐπί τῇ
συμπληρώσει 150 χρόνων ἀπό τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ
1821 παρέχει τήν εὐκαιρίαν ἀναδιφήσεως τῶν ἀρχείων καί
μελέτης τῶν σχετικῶν πρός αὐτήν ζητημάτων, σοβαρόν
δέ, διότι μετά πλείστης ὅσης βεβαιότητος, οὐ μήν ἀλλά
καί κομπορρημοσύνης, οἱ ἐν Ἑλλάδι Τέκτονες ἐπαναλαμ-
βάνουν εὐκαίρως-ἀκαίρως τόν αὐθαίρετον ἰσχυρισμόν
των, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν προέκτασις τῆς Μασ-
σωνικῆς Στοᾶς, οἱ δέ Ἱδρυταί αὐτῆς καί ἕτερα εἰσέτι μέλη
τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας διετέλεσαν τέκτονες.
Εἴδομεν ἐσχάτως τούς ἰσχυρισμούς τούτους νά προ-
βάλλωνται ἀπό τῶν στηλῶν ἑβδομαδιαίου περιοδικοῦ
τῶν Ἀθηνῶν, μετ᾽ ὀλίγον δέ νά ἐπαναλαμβάνωνται καί
εἰς τό πρός τήν Ἱεράν Σύνοδον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλά-
δος ὑποβληθέν Ὑπόμνημα τοῦ Τεκτονικοῦ Ἱδρύματος τῆς
χώρας μας.
Ἐπιβάλλεται διά τόν λόγον αὐτόν μία σοβαρά ἀντιμε-
τώπισις τοῦ θέματος. Πρέπει εἰς τήν ἐν Ἑλλάδι Μασσω-
νίαν νά δοθῇ μία ἀπάντησις. Καί τήν ἀπάντησιν ταύτην
ἀποτολμᾷ μετά δισταγμοῦ ἡ παροῦσα μικρά μελέτη.
Τό ὑπό ἐξέτασιν πρόβλημα τίθεται ἐνώπιόν μας ὑπό
διπλῆν μορφήν:
15
α) Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν ὄντως προέκτασις τῆς

Τεκτονικῆς Στοᾶς; καί β) Οἱ Φιλικοί, δηλ. τά μέλη τῆς Φι-
λικῆς ᾿Εταιρείας, ὑπῆρξαν συγχρόνως καί μέλη τῆς Στοᾶς;
Οἱ Φιλικοί ἦσαν Τέκτονες; Ὀφείλομεν δηλ. νά διαστείλω-
μεν τάς ἐννοίας Φιλική Ἑταιρεία καί Φιλικοί, διότι ἄλλην
σοβαρότητα ἐμφανίζει τό θέμα, ἐάν ἀποδειχθῇ ὅτι ἡ Φιλι-
κή Ἑταιρεία ἦτο θυγάτηρ τῆς Στοᾶς, καί ἑτέραν, ἐάν ἡ μέν
Ἑταιρεία ἦτο ἄσχετος ὡς πρός τήν Στοάν, ἐνῷ μέλη τινά
αὐτῆς ὑπῆρξαν πιθανῶς Τέκτονες.
Προέχει συνεπῶς νά ἐξετάσωμεν τήν πραγματικήν
σχέσιν τῆς Ἑταιρείας τῶν Φιλικῶν πρός τόν Τεκτονισμόν.
Ἄς ὑποθέσωμεν κατ᾽ ἀρχήν, ὅτι ἀποδεικνύεται τελικῶς
ἀληθής ἡ τεκτονική ἄποψις, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἦτο
πράγματι θυγάτηρ τῆς Τεκτονικῆς Στοᾶς. Εἰς τήν περί-
πτωσιν ταύτην δέν δυνάμεθα νά ἐρευνήσωμεν τήν σχέσιν
τῶν Φιλικῶν πρός τόν Τεκτονισμόν, ἀλλ᾽ ὀφείλομεν νά
δεχθῶμεν de facto ὅτι πᾶς Φιλικός ὑπῆρξεν ἐκ παραλλή-
λου καί τέκτων, ὡς διατελέσας μέλος μιᾶς τεκτονικῆς πα-
ραφυάδος. Αὐτή βεβαίως εἶναι ἡ ἁπλουστέρα ὑπόθεσις,
ἀλλ᾽ ὄχι ἡ μοναδική.
Ἄς ἔλθωμεν ὅμως καί εἰς μίαν δευτέραν ἐκδοχήν. Ὑπο-
θέσωμεν, ὅτι ἀποδεικνύεται τό ἀντίθετον ἀκριβῶς τῶν
τεκτονικῶν ἰσχυρισμῶν. Εἶναι ἐνδεχομένως δυνατόν νά
πεισθῶμεν ἐξ ἀδιασείστων ἱστορικῶν ἀποδείξεων, ὅτι ἡ
Φιλική Ἑταιρεία οὐδεμίαν ἔσχεν ποτέ σχέσιν πρός τόν
Ἐλευθεροτεκτονισμόν. Ἀλλ᾽ εἰς μίαν τοιαύτην περίπτω-
σιν, οὐχί ἁπλῶς καί μόνον δέν θά εἴμεθα ὑποχρεωμένοι νά
δεχθῶμεν de facto τήν τεκτονικήν ἰδιότητα τῶν Φιλικῶν,
ἀλλ᾽ ἔτι μᾶλλον θά ἠδυνάμεθα καί νά ἀποδείξωμεν λίαν
εὐχερῶς, ὅτι καί οἱ Φιλικοί οὐδόλως ὑπῆρξαν Τέκτονες.
Ὑπάρχει, τέλος, καί μία τρίτη ἐκδοχή. Θά τήν ἀναζη-
τήσωμεν εἰς ἕνα ἀντίστροφον συλλογισμόν. Ὑποθέσωμεν
16
ὅτι, ἀγνοοῦντες τόν χαρακτῆρα τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας,

πειθόμεθα ἐν τούτοις ἐξ ἀδιασείστων ἱστορικῶν τεκμηρί-
ων, ὅτι μέλη τινά αὐτῆς –οἱ ἱδρυταί καί πᾶς τις ἕτερος–
ὑπῆρξαν ὄντως τέκτονες. Τό γεγονός τοῦτο καί μόνον θά
ἤρκει ἄραγε διά νά ἀποδείξῃ ὅτι καί ἡ Μυστική Ἑταιρεία
τῶν Φιλικῶν ὑπῆρξεν ὁπωσδήποτε τεκτονικός κλάδος ἤ
τεκτονική παραφυάς; Θά ἦτο ἀφελέστατος εἷς τοιοῦτος
ἰσχυρισμός. Διά τόν ἁπλούστατον λόγον, ὅτι οἱ τέκτο-
νες-μέλη τῆς Φ. Ἑ. παραλλήλως πρός τόν Τεκτονισμόν
θά ἠδύναντο νά μετέχουν ἁπλῶς ἤ καί νά ἱδρύουν εἰσέτι
ἕτερα Σωματεῖα ἤ Ἑταιρείας ἤ Ὀργανισμούς. Τοῦτο οὐδείς
δύναται νά τό ἀμφισβητήσῃ, καθ᾽ ὅσον εἶναι τοῖς πᾶσι
γνωστόν, ὅτι ὁ Τεκτονισμός εἶναι Θρησκεία ἀνοχῆς, ὅπερ
σημαίνει ὅτι ἐπιτρέπει εἰς τούς Τέκτονας νά μετέχουν καί
ἄλλων Σωματείων ἤ Ἑταιρειῶν.
Ἐκτιμῶντες δεόντως τά δεδομένα ταῦτα ὀφείλομεν νά
στρέψωμεν πρωτίστως τήν προσοχήν μας πρός τήν Φι-
λικήν Ἑταιρείαν καί ἀφοῦ ἐρευνήσωμεν καλῶς τά κατ᾽
αὐτήν, τότε πλέον νά στραφῶμεν πρός τούς Φιλικούς καί
νά κρίνωμεν τούς πρός τήν Στοάν ὑφισταμένους δεσμούς
των.
Συνεπῶς ἡ βαρύτης τοῦ προβλήματος ἔγκειται κατ᾽
ἀρχήν εἰς τό νά ἐρευνήσωμεν ὁποίαν καί μέχρι τίνος βαθ-
μοῦ τοιαύτην σχέσιν εἶχεν ἡ Φιλική Ἑταιρεία πρός τήν
Μασσωνικήν Στοάν. Είς τήν διερεύνησιν τῆς σχέσεως
ταύτης ρίπτεται τό βάρος τῆς παρούσης μελέτης. Ἔχομεν
δέ δι᾿ ἐλπίδος, ὅτι διά τῶν ἐκτεθησομένων ἀπόψεων θά
ἀποδειχθῇ πανηγυρικῶς, ὅτι οὐδεμία σχέσις ὑπῆρξε μετα-
ξύ τῶν δύο Ἑταιρειῶν καί ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν
ἀκραιφνής καί γνησία Ἑλληνική Ὀργάνωσις, σκοπόν
ἔχουσα τήν νεκρανάστασιν τοῦ Ἔθνους. Πρός τούτοις δέ
θά καταδειχθῇ καί τό ἀσυμβίβαστον μεταξύ τῆς ἰδιότητος
17
τοῦ Φιλικοῦ καί ἐκείνης τοῦ Τέκτονος, ὥστε νά παύσουν

κάποτε διαδιδόμενα τά ἀνυπόστατα καί βλάσφημα τεκτο-
νικά ψεύδη.
Ἡ ἀγάπη πρός τήν Ἁγίαν ᾿Εκκλησίαν μας, τήν Μητέ-
ρα ταύτην καί Τροφόν τοῦ Ἔθνους, ὁ σεβασμός πρός τήν
ἱστορικήν ἀλήθειαν, ὁ πόθος ἀποκαταστάσεως τῆς μνή-
μης τῶν Φιλικῶν Σωτήρων τοῦ Ἔθνους καί ἡ ἀγάπή πρός
τήν Ὀρθόδοξον Χριστιανικήν Ἑλλάδα μας, ἰδού ἐν ὀλίγοις
ὅ,τι ἔδωκεν ὤθησιν πρός σύνταξιν τῆς παρούσης ἐργασί-
ας. Ἔχομεν πρό ὀφθαλμῶν τήν σοβαρότητα τοῦ ἐγχειρή-
ματος. Ἀλλ᾽ ἐάν ἡ μελέτη αὕτη δώσῃ ἔστω καί ἀφορμήν
εἰς ἄλλους σοφωτέρους νά διεξέλθουν ἀποτελεσματικώ-
τερον τό ἐξεταζόμενον πρόβλημα, τότε θά θεωρήσωμεν
ἐπαρκῆ τήν ἀποστολήν καί τήν ἐπιτυχίαν της.
Ἀρχιμ. ΑΜΒΡΟΣΙΟΣ Γ. ΛΕΝΗΣ
Ἐν Ἀθήναις, 25 Μαρτίου 1971
18
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΝ
Η ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΠΡΩΤΟΝ
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ
ΠΡΟΪΟΝ ΕΘΝΙΚΟΥ ΠΟΘΟΥ
Ἡ
ἵδρυσις τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ὑπῆρξεν ὑλοποίη-
σις καί ἐνσάρκωσις τῶν ἐθνικῶν πόθων τοῦ ὑπο-
δούλου Γένους. Ἡ ἰδέα διά τήν ἵδρυσιν μιᾶς μυ-
στικῆς ἀπελευθερωτικῆς ἐπαναστατικῆς ὀργανώσεως δέν
ὑπεβλήθη ἔξωθεν εἰς τήν σκέψιν τῶν ἱδρυτῶν τῆς Φιλικῆς
Ἑταιρείας. Ἐξεπήγασεν ἀπό τά βάθη τῆς ἑλληνικῆς ψυχῆς,
οἱ δέ πρωτεργάται τῆς Ἑταιρείας τῶν Φιλικῶν ὑπῆρξαν
ἁπλῶς «τό ἐκτελεστικόν ὄργανον τῆς ἠθικῆς δυνάμεως
τοῦ Ἔθνους των»1.
Δέν εἶχον ἀνάγκην τῆς Στοᾶς, διά νά διδαχθοῦν πα-
τριωτισμόν. Ἡ ἑλληνική ψυχή ὑπῆρξεν ἀδούλωτος καί
παρέμεινεν ἐλευθέρα καθ᾽ ὅλον τό διάστημα τῆς πικρᾶς
καί τυραννικῆς δουλείας τῶν 400 χρόνων. Μηδαμῶς ὑπο-
ταγεῖσα ὑπό τόν ξενικόν ζυγόν, ἀνέμενεν ἐναγωνίως μέν,
ἀλλά καί καρτερικώτατα, τήν στιγμήν ἀποτινάξεως τοῦ
ζυγοῦ ἐκείνου.
Ζυγοῦ τυραννικοῦ, τόν ὁποῖον ὁ ἐθνικός μας Ποιητής
παρέστησε μέ τά γνωστά ἐκεῖνα λόγια: «κι ἦταν ὅλα σιω
1. Φιλήμονος, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. η΄.

21
πηλά, γιατί τἄσκιαζ᾽ ἡ φοβέρα καί τά πλάκων᾽ ἡ σκλα-

βιά». Τήν οἰκτροτάτην ἐκείνην κατάστασιν διεκτραγωδῶν
ὁ Κωνσταντῖνος Οἰκονόμος ἔλεγεν: «Οἱ Ἕλληνες φο-
νεύονται εἰς τήν ἀγοράν, διότι ζητοῦσι τοῦ πωλουμένου
πράγματος τήν τιμήν, φονεύονται εἰς τάς οἰκίας, διότι ὑπε-
ρασπίζονται τῆς τιμῆς τῆς γυναικός καί τῶν τέκνων των·
φονεύονται εἰς τάς ρύμας, διότι κατ᾽ ἀπροσεξίαν δέν πα-
ρεχώρησαν τήν ὁδόν εἰς τόν ἀπαντῶντα Τοῦρκον, κατα-
βάντες ἀπό τοῦ λιθοστρώτου εἰς τό παρακείμενον πλῆρες
πάσης ἀκαθαρσίας αὐλάκιον. Φόνοι καθημερινοί, φόνοι
νυκτερινοί εἶναι τά συνηθέστατα ἀκούσματα καί θεάματα
εἰς τάς πόλεις. Καί αὐτοί οἱ νυκτερικοί φύλακες, σβήνο-
ντες τῶν ὁδιτῶν τά φανάρια τούς γυμνώνουσι καί πολ-
λάκις τούς ἀφήνουσι νεκρούς εἰς τάς πλατείας»2. Αὐτόν
τόν τραχύν ζυγόν ἐβάσταζεν ὁ ἀδούλωτος Ἕλλην. Ἡ ζωή
του ἦτο μία ἀδιάλειπτος ἐναλλαγή ταπεινώσεων καί ἐξευ-
τελισμῶν. Ἰώβειον ὑπομονήν ἐκαλεῖτο νά ἐπιδεικνύῃ κα-
θημερινῶς. Διότι «καί ὁ ἔσχατος τῶν Τούρκων, ὁ ἀχθο-
φόρος ἔτι, ἠδύνατο ἀνυποστόλως νά δείρῃ καί νά ὑβρίσῃ
τόν Χριστιανόν Ἕλληνα, νά λακτίσῃ αὐτόν, ἄν συνήντα
αὐτόν ἐν τῷ πεζοδρομίῳ, νά πυροβολήσῃ κατ᾽ αὐτοῦ, ἄν
ἔβλεπεν αὐτόν εἰς τό παράθυρον οἰκίας, νά ἀγγαρεύσῃ
αὐτόν εἰς καθαρισμόν τῆς ὁδοῦ, δι᾽ ἧς διήρχετο, νά σύρῃ
αὐτόν βιαίως εἰς ἐργασίαν, ἄν ἦτο τεχνίτης»3. Ἡ καταπίε-
σις ἔφθανε μέχρι καί τῆς τελευταίας λεπτομερείας τῆς κα-
θημερινῆς ζωῆς τοῦ Ἕλληνος: «Τό ἔνδυμα, τό ὑπόδημα,
τό ἐπίβλημα τῆς κεφαλῆς τοῦ Χριστιανοῦ Ἕλληνος δέν
2. Κων/νου Οἰκονόμου, Λόγοι Ἐκκλησιαστικοί, Προτρεπτικός πρός

Ἕλληνας, ἐν Βερολίνῳ 1833, σελ. 247-310. Πρβλ. καί Χρυσοστόμου Πα-
παδοπούλου. Ἡ Ἐκκλησία Κων/πόλεως….. σελ. 4.
3. Χρυσ. Παπαδοπούλου, ἔνθ. ἀνωτ. σελ. 5.
22
ἦτο ἐπιτετραμμένον νά ὁμοιάζωσι πρός τά τοῦ Τούρκου.

Τό ἔξωθεν χρῶμα τῆς ἑλληνικῆς οἰκίας ἔπρεπε νά εἶναι
μέλαν. Ἐφονεύοντο οἱ τυχόν φέροντες πολύτιμον τῆς κε-
φαλῆς κάλυμμα ἤ μεγαλύτερον τοῦ ὑπό τοῦ Σουλτάνου
καθωρισμένου»4.
Αἱ καταπιέσεις αὗται καί αἱ προσβολαί ἐτίτρωσκον
τοῦ Ἕλληνος τήν φιλοτιμίαν. «Ὑπό τοιούτους ὅρους δια
βιοῦντες οἱ Ἕλληνες, εὑρέθησαν πρό τοῦ θλιβεροῦ διλήμ-
ματος, ἤ νά ἐγκαταλείψουν τήν Πατρίδα των, ἤ νά λάβουν
τά ὅπλα εἰς πρώτην εὐκαιρίαν, διά νά κλονίσουν τόν κα-
ταθλιπτικόν ζυγόν καί νά ἀπομακρύνουν τά καταπιέζο-
ντα αὐτούς κακά». Οὕτω πῶς ἐξεπήγασεν ἡ Ἐπανάστασις.
Τοῦτο διετύπωσεν ἤδη ἀπό τοῦ ἕτους 1822 ὁ Μητροπο-
λίτης Οὑγγροβλαχίας Ἰγνάτιος εἰς τό 1ον Ὑπόμνημά του
πρός τόν Ὑπουργόν τῶν ᾿Εξωτερικῶν τῆς Ρωσίας Κόμη-
τα Nesseldore. «Ἐκ πάντων τούτων, προσθέτει ὁ Ἰγνά-
τιος, δύναταί τις νά ἴδῃ σαφῶς, ὅτι ἡ Ἑλληνική Ἐπανά-
στασις ἐξεκίνησεν ἀπό τήν Τουρκικήν κακοδιοίκησιν καί
ἀπό τάς ἀτιμωρήτους καταχρήσιες, τάς ὁποίας οἱ Τοῦρκοι
διοικηταί διέπραττον εἰς βάρος τῶν λαῶν, τούς ὁποίους
ἐκυβέρνων»5. Πλανᾶται, συνεπῶς, πλάνην μεγάλην πᾶς
4. Αὐτόθι. Μετά φρίκης οἱ ξένοι παρατηρηταί ἐθεώρουν τήν οἰκτράν

ἐκείνην κατάστασιν τῆς Ἑλλάδος. «Ἀπό τῆς Κων/πόλεως μέχρι τῆς ἀπω-
τάτης τοῦ Εὐξείνου ἄκρας, ἀπό τοῦ Βοσπόρου μέχρι τῆς Ἀδριατικῆς, αἱ
πόλεις τοῦ Ὀθωμανικοῦ Κράτους προὐκάλουν τήν βδελυγμίαν, ἕνεκα
τῆς ἀκαθαρσίας αὑτῶν, τά δέ χωρία αὐτοῦ ἦσαν φωλεαί ἐρημώσεως. Πα-
ντοῖαι ἐπιδημίαι καί συμφοραί ἐμάστιζον αὐτό, ἡ πανώλης, ἡ πυρκαϊά, ὁ
λιμός. Παρά τάς πύλας τῶν πόλεων ἵσταντο ἀγχόναι καί πύργοι κρανί-
ων. Τάς αὐλάς τῶν σατραπῶν ἐκόσμουν κεφαλαί αἱμόφυρτοι, σκόλοπες,
καί βασανιστήρια. Εἰς τάς ὁδούς ρακένδυτοι μόνον περιεφέροντο... Ἕκα-
στος ἔζη εὐτελῶς ὅπως λάθῃ βιώσας». Ἔνθ᾽ ἀνωτ. σελ. 3.
5. Ἐμμ. Γ. Πρωτοψάλτη, Ἰγνάτιος Οὑγγροβλαχίας, τόμ. Α΄ σελ. 197.
Ἀρκούντως ἐκφραστικόν ἐν προκειμένῳ εἶναι τό ἀτυχές περιστατικόν,
23
ὅστις φρονεῖ, ὅτι ὁ Ἕλλην εἶχεν ἀνάγκην νά διδαχθῇ παρ᾽

ἄλλου τινός τήν ἐλευθερίαν καί τόν πατριωτισμόν. Δέν
ἐχρειάζοντο ποσῶς οὔτε ἡ Γαλλική Ἐπανάστασις, οὔτε οἱ
Καρβονάροι τῆς Ἰταλίας, οὔτε καί ἡ Τεκτονική Στοά διά
νά κινήσουν τόν ἀδούλωτον Ἕλληνα εἰς τόν ὑπέρ τῆς
ἐλευθερίας του ἀγῶνα. Ἡ καταπίεσις τοῦ δυνάστου ἦτο
ἀρκετή. «Αἱ ἀνυπόφοροι θλίψεις τῶν ὑποδούλων καί ἡ με-
γάλη ἰδέα.... ὑπῆρξαν αἱ κ ι ν η τ ή ρ ι ο ι δ υ ν ά μ ε ι ς,
αἱ ὁποῖαι ὤθησαν κατά καιρούς ὀνειροπόλους Ἕλληνας
νά συμπήξουν μυστικάς ἑταιρείας μέ σκοπόν τήν συντή-
ρησιν τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως καί τῆς ὀρθοδόξου πίστε-
ως τοῦ λαοῦ καί τήν προπαρασκευήν τοῦ ἔθνους πρός γε-
νικήν ἐξέγερσιν κατά τοῦ δυνάστου»6.
Εἰς τούς ἱδρυτάς τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ἀνήκει ἡ τιμή,

ὅτι κατώρθωσαν νά κατευθύνουν ἐπιτυχῶς καί εἰς τήν κα-
τάλληλον στιγμήν τήν κινητήριον δύναμιν, τόν ἐθνικόν
παλμόν, τοῦ ἀδουλώτου Ἕλληνος. Ὑπῆρξαν, ὡς προελέ-
χθη, «τό ἐκτελεστικόν ὄργανον» τῶν ἐθνικῶν παλμῶν.
«Τοιούτους εὑρίσκομεν τούς δημιουργούς τῆς Φιλικῆς
τό ὁποῖον ὑπέστη καθ’ ὁδόν ἱερεύς τις ὀνόματι Ἀνδρέας καί ἡ ἐνστικτώ-
δης ἀντίδρασίς του, εἰς ἥν οὐδέ ἡ ἀπώλεια τῆς χάριτος τῆς ἱερωσύνης
δέν τόν διεκώλυσεν. «Ὁ Παπανδρέας ἐπιστρέφων ποτέ ἐξ Ἀθηνῶν εἰς
τήν πατρίδα αὑτοῦ Κουκουβίτσαν τῆς Ἐπαρχίας Σαλώνων, ὑπέστη ἐπί-
θεσιν μιαρῶν Τούρκων, οἵτινες ἀπήγαγον τό ἑξαετές θυγάτριον αὑτοῦ. Ὁ
ἀτυχής ἱερεύς ὡ ρ κ ί σ θ η ἐ κ δ ί κ η σ ι ν ο ὐ μ ό ν ο ν κ α τ ά
τῶν ἁρπάγων καί βιαστῶν τοῦ τέκνου του,
ἀ λ λ ά κ α ί κ α τ ά π ά ν τ ω ν τ ῶ ν Τ ο ύ ρ κ ω ν. Φονεύσας
δέ Τοῦρκον κατέφυγεν εἰς τά ὄρη καί ἐγένετο « κ λ έ φ τ η ς » κατά
τήν εὐγενῆ ἔννοιαν τῆς λέξεως τοῦ προμάχου τῆς ἐλευθερίας τῶν χρι-
στιανῶν κατά τῶν τυράννων». Πρβλ. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, Ἡ
Ἐκκλησία Κων/πόλεως... σελ. 21.
6. Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 15.
24
Ἑταιρείας, λέγει ὁ Φιλήμων, τήν δέ ἐπανάστασιν τῆς

Ἑλλάδος δυνάμει ὑπάρχουσαν μεταξύ αὐτῆς καί τοῦ δυ-
ναστευομένου Ἔθνους. Ἡ κυρία ἄρα ἀρχή της δέν προέρ-
χεται ἀπό τούς ὀργανισμούς τοῦ 1814, μήτε ἀπό τήν ἀκό-
λουθον προσπάθειαν ὀλίγων Ὑποκειμένων»7.
Ὁ Σκουφᾶς, ὁ Τσακάλωφ καί ὁ Ξάνθος ἐπέτυχον εἰς
τό ἔργον των, διότι εἶχον τήν δύναμιν καί τήν ἱκανότητα
νά ἐκμεταλλευθοῦν τήν πεῖραν ὅλων ἐκείνων τῶν κινη-
μάτων, τῶν προηγηθέντων τῆς ἰδικῆς των Ἑταιρείας, καί
ἀποτυχόντων. Δέκα περίπου ἐπαναστάσεις εἶχον ἐκραγῆ
μέχρι τῆς ἐποχῆς των, καί ἅπασαι εἶχον ἀποτύχει. Σχέδια
ἐπί σχεδίων εἶχον καταστρωθῆ, ἀλλά καί ταῦτα δέν εἶχον
τελεσφορήσει. Ἐπί παραδείγματι: «Ἀξιόπιστοι ἱστορικαί
ἐνδείξεις ἐπισημαίνουν τήν ὕπαρξιν πατριωτικῆς Ἑται
ρείας εἰς τήν Ἑλλάδα πρό τῶν ἀρχῶν τοῦ 18ου αἰῶνος.
Ὁ ἐκ Μυτιλήνης κληρικός Σεραφείμ Λαγωνᾶτος, συλ-
ληφθείς εἰς τήν Ρωσίαν τό 1732, κατέθεσεν εἰς τό δικα-
στήριον, ὅτι πρό τοῦ 1700 ἀκόμη εἶχε συσταθῆ εἰς τήν
Ἑλλάδα μυστική ἑταιρεία ἐπιδιώκουσα τήν ἀπελευθέρω-
σιν τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους εἰς ἁρμόδιον καιρόν»8. Σχέδιον
περί ἐπαναστάσεως τῆς Ἑλλάδος συζητεῖται ἐπίσης κατά
τό 1797 μεταξύ Γρηγορίου τοῦ Ε΄, τοῦ Κ. Ὑψηλάντου καί
τοῦ Ἀλ. Μουρούζη9. Εἰς τήν Βιέννην ἐξ ἄλλου ἱδρύεται
ἡ Φιλόμουσος Ἑταιρεία, εἰς τό Παρίσι ἡ Ἑλληνική Ἑται-
ρεία, καθώς καί τό Ἑλληνόγλωσσον Ξενοδοχεῖον, καί εἰς
διαφόρους Εὐρωπαϊκάς πόλεις ἕτεραι παρεμφερεῖς ὀργα-
νώσεις, ὅπως τό «Ρόπαλον τοῦ Ἡρακλέους», ἡ «Ἑταιρεία
7. Φιλήμονος, αὐτόθι. Ἄς σημειωθῇ ὅτι ὁ ἱστορικός Φιλήμων ἦτο

ὀπαδός τῆς Στοᾶς.
8. Πρωτοψάλτη, αὐτόθι.
9. Πρβλ. Φιλήμονος, μν. ἔργ., σελ. 101.
25
τῶν καλῶν ἐξαδέλφων», ἡ «Ἑταιρεία τῶν καλῶν Φίλων»,

ἡ «Ἑταιρεία τῶν πέντε», ἡ «Σιωπή τῶν Ἑλλήνων» κ.ἄ.10.
Ὁ ἐθνικός παλμός ἀναζητεῖ τρόπον ἐκδηλώσεως. Εὑρί-
σκεται εἰς διαρκῆ ἀναζήτησιν. Δέν ἡσυχάζει. Μέχρι τῆς
στιγμῆς ἐκείνης, καθ᾽ ἥν τρεῖς ἄνδρες, ἁπλοϊκοί κατά τό
φαινόμενον, σοφοί εἰς τήν πραγματικότητα, ἀναλαμβά-
νουν τό τεράστιον τοῦτο ἔργον, τῆς ἐπιτυχοῦς δηλονότι
καθοδηγήσεως τοῦ ἐθνικοῦ παλμοῦ. Διά τοῦτο ἀκριβῶς
ἔχει γίνει παραδεκτόν, ὅτι αἱ ρίζαι τῆς Φιλικῆς Ἑταιρεί-
ας εὑρίσκονται εἰς τάς πρό αὐτῆς μεγάλας ἤ μικράς ἑται-
ριστικάς ὀργανώσεις τῶν Ἑλλήνων. «Μεταξύ αὐτῆς καί
ἐκείνων ὑπάρχει συνέχεια καί ἀλληλουχία, ἐφ᾽ ὅσον τάς
ὀργανώσεις ταύτας διεῖπε τό αὐτό πνεῦμα τῆς μεγάλης
ἰδέας τοῦ Ἑλληνισμοῦ καί ἐφ᾽ ὅσον, ἐξ ἀρχῆς, εἷς ἦτο καί
παρέμεινεν ἀναλλοίωτος ὁ ἀντικειμενικός αὐτῶν σκοπός:
ἡ ἐθνική ἀπελευθέρωσις τῶν Ἑλλήνων»11.
Σφάλλονται λοιπόν ὅσοι πιστεύουν, ὅτι ἡ ἰδέα τῆς Φι-
λικῆς Ἑταιρείας ἐνεπνεύσθη ὑπό τῆς Τεκτονικῆς Στοᾶς.
Ὅπως ἀκριβῶς πλανῶνται καί ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ὑποστη-
ρίζουν, ὅτι ἡ ἔμπνευσις τῶν Φιλικῶν προῆλθεν ἀπό τάς
μυστικάς ἑνώσεις τῶν Καρβονάρων τῆς Ἰταλίας. Ὅσον
καί ἐάν εἶναι πικρόν διά τούς ἐν Ἑλλάδι Τέκτονας, ὀφεί-
λομεν νά ἐπαναλάβωμεν τούς λόγους τοῦ Καθηγητοῦ
Ἐμμανουήλ Πρωτοψάλτη: «Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξε καί
ὡς ἔ μ π ν ε υ σ ι ς κ α ί ὡ ς ἔ ρ γ ο ν μία προσπάθεια
Ἑλληνική: μόνον Ἑλληνική»12. Δέν δεχόμεθα μαθήματα
φιλοπατρίας ἐκ μέρους τῶν Τεκτόνων, δι’ οὕς λόγους θέ-
λομεν ἐκθέσει εἰς τήν οἰκείαν θέσιν τῆς παρούσης μελέ-
10. Βλέπε Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 17-18.

12. Διάλεξις εἰς Δ.Σ.Α. τῆς 5)2)1971.
26
της. Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν ἀπότοκος τῶν Ἐθνικῶν

παλμῶν τῆς Ἑλληνικῆς ψυχῆς.
Καί ἡ ὀνομασία ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΙΚΩΝ ἐδόθη, κα-
τά τόν Φιλήμονα, διά τοῦτον ἀκριβῶς τόν λόγον, διά νά
ὑπενθυμίζῃ δηλ. εἰς τούς Ἕλληνας τήν ἀνάγκην «τοῦ νά
συνδεθῶσιν... διά τῆς ἀγάπης, κατά τό παράδειγμα τοῦ
θεμελιωτοῦ τῆς Θρησκείας των»13, ὥστε νά ἴδωσι συντό-
μως τήν δικαίωσιν τοῦ ἐθνικοῦ των πόθου.
Συνεπῶς οἱ Σκουφᾶς, Τσακάλωφ καί Ξάνθος, ἱδρύο-
ντες τήν Ἑταιρείαν των, ὑπῆρξαν γνήσιοι Ἕλληνες, ἐνε-
πνέοντο ἀπό τό πρός τήν ἐλευθερίαν ἔμφυτον πάθος τῆς
Ἑλληνικῆς ψυχῆς καί ἐδημιούργουν γνήσιον Ἑλληνικόν
ὄργανον πρός ἀποτίναξιν τοῦ τυραννικοῦ ζυγοῦ, τήν Φι-
λικήν Ἑταιρείαν. Πᾶν ὅ,τι ἐδημιούργησαν ὑπῆρξεν γνήσι-
ον Ἑλληνικόν ἐπίτευγμα.
13. Φιλήμονος, μν. ἔργ., σελ. 134.

27
ΑΦΕΥΚΤΟΣ Η ΜΥΣΤΙΚΟΤΗΣ
Μ
εταξύ τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καί τῆς Τεκτονικῆς
Στοᾶς ὑπάρχει κοινόν γνώρισμα, ὅτι ἀμφότεραι
ὑπῆρξαν μυστικαί ὀργανώσεις. Δύναται ὅμως
τοῦτο νά ἀποτελέσῃ ἀπόδειξιν, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία
ὑπῆρξεν προέκτασις ἤ κλάδος τῆς Τεκτονικῆς Ὀργανώ-
σεως, ὑπό τήν ἔννοιαν τῆς Στοᾶς;
Θά ἦτο ἀφελέστατος εἷς τοιοῦτος ἰσχυρισμός. Ἡ Ἑται-
ρεία τῶν Φιλικῶν ὑπῆρξε μυστική Ἑταιρεία διά πολλούς
καί σοβαρούς λόγους.
Ὑπῆρξε κατ᾽ ἀρχήν μία συνωμοτική ὀργάνωσις. Ὡς
τοιαύτη ἐπεβάλλετο ἐκ τῆς φύσεώς της νά εἶναι μυστική.
Δέν ἦτο δυνατόν νά νοηθῇ ἀλλέως πως μία ὀργάνωσις, ἡ
ὁποία γεννᾶται κάτω ἀπό τήν μύτην τυραννικοῦ δεσπό-
του καί ἀποβλέπει εἰς τήν ἀπόσεισιν τῆς τυραννίας. Ἡ μυ-
στικότης εἰς τήν διοργάνωσιν καί τάς κινήσεις τῶν μελῶν
ὑπῆρξεν διά τοῦτο ὅρος ἀναγκαῖος.
Ἀλλά, ἐκ δευτέρου, καί τό διεθνές κλῖμα ἐπέβαλλε
πλήρη μυστικότητα εἰς τάς κινήσεις τῆς Φιλικῆς Ἑταιρεί-
ας. Τόσον ἡ Ρωσία, ὅσον καί τά Χριστιανικά Κράτη τῆς
Δύσεως, συνδεόμενα διά τῶν συνθηκῶν τῆς Ἱερᾶς Συμ-
μαχίας καί τῆς Πενταρχίας, ἦσαν κεκηρυγμένα ὑπέρ τῆς
ἐδαφικῆς ἀκεραιότητος τῆς Τουρκίας. Οὐδείς θά ἔβλεπε
τότε εὐμενῶς μίαν προετοιμασίαν διά μελλοντικήν ἐπα-
νάστασιν. Οὐδεμία τῶν μεγάλων Δυνάμεων ηὐνόει μίαν
28
ἐπαναστατικήν δραστηριότητα. Ἡ Φιλική Ἑταιρεία συ-

νεπῶς δέν ἐφοβεῖτο μόνον τήν Τουρκικήν μανίαν. Ὤφει-
λε νά προσέχῃ καί νά προφυλάττῃ ἑαυτήν καί ἀπό τάς
ξένας Δυνάμεις τῆς Χριστιανικῆς Δύσεως. «Ὡς ὀργάνω-
σις ἀντιτουρκική, ἐφοβεῖτο τήν γνῶσιν τῶν Εὐρωπαίων,
κεκηρυγμένων ἐν ὁλότητι σχεδόν ὑπέρ τῆς ἀκεραιότη-
τος τῆς Τουρκίας, καί διά τοῦτο ἀπέκλεισαν εἰς πάντα μή
ἀκραιφνῆ Ἕλληνα τήν μύησιν»14. Ἡ φύσις λοιπόν τῆς συ-
σταθησομένης Ἑταιρείας ἀπεφασίσθη νά εἶναι «μυστική
ἐξ ἀνάγκης»15.
Εἷς ἀκόμη λόγος, τρίτος κατά σειράν, διά τόν ὁποῖον
ἐπεβάλλετο ἡ μυστικότης, ἦτο τό πνεῦμα τῆς ἐποχῆς.
Εὑρισκόμεθα εἰς τήν ἐποχήν τῶν μυστικῶν ἑταιρειῶν.
Ἐάν εἴχομεν τήν ὑπομονήν νά ἐρευνήσωμεν ἀκριβέστε-
ρον τάς ρίζας τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας θά ἀνεκαλύπτομεν
ὡς πλησιεστέρους προδρόμους αὐτῆς τήν ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ
ΕΤΑΙΡΕΙΑΝ ΤΩΝ ΠΑΡΙΣΙΩΝ, ἱδρυθεῖσαν τό 1809, καί
τό ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΟΝ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟΝ της. Ἀλλ᾽
ἡ Ἑταιρεία τῶν Παρισίων ὑπῆρξε μία ἀκραιφνής μυστι-
κή ὀργάνωσις. Διέθετε μυστικόν ὅρκον, μυστικά σύμβο-
λα, συνθηματικόν τρόπον ἐπικοινωνίας, ἔμβλημα κ.ἄ. Ὁ
Τσακάλωφ, μυηθείς εἰς τήν ὀργάνωσιν ταύτην, εἶχεν ἤδη
σαφῆ γνῶσιν τοῦ μηχανισμοῦ λειτουργίας τῶν μυστικῶν
ὀργανώσεων. Τάς γνώσεις του ταύτας ἐφήρμοσεν εἰς τήν
Φιλικήν Ἑταιρείαν. Μεταξύ μάλιστα τῆς Ἑταιρείας τῶν
Παρισίων καί τῆς τῶν Φιλικῶν ὑπάρχουν τόσα πολλά
κοινά χαρακτηριστά (εἰς τάς προσωνυμίας, τά σύμβολα,
τούς ὅρκους, τήν διαδικασίαν τῆς κατηχήσεως), ὥστε «ἡ
ἐν Ὀδησσῷ ἱδρυθεῖσα Ἑταιρεία ἐθεωρήθη ὑπό τινων ὡς
14. Κανδηλώρου, σελ. 108.

29
ἁπλῆ ἀναμόρφωσις τῆς Ἑταιρείας τῶν Παρισίων»16. Ὁ Τε-

κτονισμός συνεπῶς δέν δύναται νά μονοπωλῇ τήν μυστι-
κότητα. Παραλλήλως πρός αὐτόν ὑπῆρχον καί ἄλλαι μυ-
στικαί ἑταιρεῖαι, εἰς τάς ὁποίας προσετέθη βεβαίως καί ἡ
τῶν Φιλικῶν. Τό γεγονός τοῦτο παραδέχεται ἄλλωστε καί
ὁ συγγραφεύς πολλῶν τεκτονικῶν μελετῶν Δ. Π. Καλο-
γερόπουλος, ὅστις γράφει: «Ἡ Ὀδησσός τότε ἦτο κέντρον
πολλῶν μυστικῶν ἑταιρειῶν σ υ ν δ ε ο μ έ ν ω ν κ α ί
μ ή μ έ τ ό ν τ ε κ τ ο ν ι σ μ ό ν »17.
Ἀλλ’ ἡ συσκότισις τῶν κινήσεων καί ἡ μυστικότης ἐπε-
βάλλετο, τέταρτον, καί ἐκ λόγων ἐσωτερικῶν. Ἤτοι, διά
νά καλύπτεται ἡ ἀρχική γυμνότης εἰς τόν ἀριθμόν τῶν
μεμυημένων μελῶν καί ἡ πενιχρότης τῶν μέσων. Τρεῖς
ἄνθρωποι ξενικοῦν δι᾽ ἕνα μεγάλο ἐγχείρημα. Ἐξ ἀρχῆς
τό παρουσιάζουν πολύ μεγαλύτερον, ἀπ᾽ ἐκεῖνο πού εἰς
τήν πραγματικότητα εἶναι. Ἐπιμελῶς καί ἐπί μακρόν χρο-
νικόν διάστημα ἀποκρύπτουν τήν Ἀρχήν, τήν ἡγεσίαν τῆς
Ἑταιρείας. Προκαλοῦν ἐντύπωσιν, ἐνθουσιάζουν τούς κα-
τηχουμένους, ἀλλ᾽ εἰς τήν φαντασίαν αὐτῶν ἐπαφίεται
νά συμπληρώσῃ ὅ,τι ἐπιμελῶς τούς ἀποκρύπτεται. Ἐάν
δέν ἠκολουθεῖτο αὐτή ἡ μέθοδος –ἡ μυστικότης– ἡ Ἑται-
ρεία δέν θά εἶχε τήν δύναμιν νά σημειώσῃ οὐδέ ἕν βῆμα
πρός τά ἐμπρός. Ποῖος θά ἐνεπιστεύετο τήν ὑπόθεσιν τῆς
ἐθνικῆς νεκραναστάσεως εἰς μερικούς ἐμπόρους;
Ἡ σοφία τῶν ἀρχιτεκτόνων τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας εἰς
τοῦτο κυρίως καταδεικνύεται. Κατώρθωσαν νά παρου-
σιάσουν ὡς μέγα τι, ἐκεῖνο εἰς τό ὁποῖον οὐδείς θά ἔδι-
δε προσοχήν καί σημασίαν, ἐάν ἀπεκαλύπτετο πλήρως.
«Ἦτον ἄρα ἄφευκτος συνέπεια ἡ μυστηριότης, σημειώνει

17. Συμβολή εἰς τήν Ἱστορίαν…, σελ. 9.
30
ὁ Φιλήμων, καθώς καί ἡ τέχνη τῆς ὑποκρισίας, ὡς ἀνα-

γκαία νά διευθύνῃ εἰς τόν μέγαν σκοπόν τήν συνείδησιν
καί τά πάθη τῶν ἀνθρώπων»18.
Ὑπῆρξε λοιπόν ἀδίρητος ἡ ἀνάγκη νά ἱδρυθῇ ἡ Φιλική
Ἑταιρεία ὡς μυστική Ἑταιρεία. Τό πρόβλημα ὅπερ ἐτίθετο
ἐνώπιον τῶν ἱδρυτῶν αὐτῆς ἦτο κατά ποῖον τρόπον θά
ἐξησφάλιζον οὗτοι τελειότερον τόν μυστικόν χαρακτῆρα
τῆς Ἑταιρείας των. Εἰς τό σημεῖον αὐτό ὑπῆρξεν ὠφέλιμος
ἡ πεῖρα τοῦ Ξάνθου ἐκ τῆς γνωριμίας του μέ τήν Στοάν.
Εἶναι τό μόνον σημεῖον, εἰς τό ὁποῖον δεχόμεθα ἐπίδρα-
σιν τοῦ Τεκτονισμοῦ ἐπί τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Ἐπίδρασιν
χρήσιμον, πλήν ὅμως βοηθητικήν. Μᾶλλον δέ καί δευτε-
ρεύουσαν, ἐάν λάβωμεν ὑπ᾽ ὄψιν ὅτι τόν ὀργανισμόν τῆς
Φιλικῆς Ἑταιρείας ἐπεξειργάσθησαν ἀρχικῶς καί διετύ-
πωσαν πρῶτοι ὁ Σκουφᾶς καί ὁ Τσακάλωφ, ἄνευ τῆς συμ-
μετοχῆς ἀκόμη τοῦ Ξάνθου. Ὁ Τσακάλωφ εἶχεν ἄλλωστε
τήν σχετικήν ἐμπειρίαν ἐκ τῆς ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙ-
ΑΣ τῶν Παρισίων. Ἐν πάσῃ περιπτώσει τό ἀρχικόν σχέδι-
ον ἔτυχε νεωτέρας ἐπεξεργασίας καί τότε ἕκαστος (καί ὁ
Ξάνθος τώρα) συνεισέφερεν ὅ,τι ἠδύνατο. «Ὁ Τσακάλωφ
τήν πεῖραν του ἐκ τῆς ὀργανώσεως τοῦ «ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣ-
ΣΟΥ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟΥ» τῶν Παρισίων, ὁ Ξάνθος τάς
γνώσεις του περί τῆς λειτουργίας τῶν τεκτονικῶν στοῶν
καί ὁ Σκουφᾶς τόν ὀργανωτικόν νοῦν καί τήν ἀκοίμητον
δραστηριότητα»19. Ὁ Τάκης Χ. Κανδηλῶρος δίδει ἰδιαιτέ-
ραν μάλιστα ἔμφασιν εἰς τήν διάνοιαν τοῦ Σκουφᾶ «τόν
φύσει τετράγωνον καί ὀργανωτικόν νοῦν... εἰς ὅν ἐχωνεύ-
ετο πᾶσα σκέψις»20. Συνεπῶς ὁ ὀργανισμός τῆς Φιλικῆς

20. «…συνεισέφερε δέ ὁ μέν Ξάνθος τάς γνώσεις του περί τῆς κα-
31
Ἑταιρείας προῆλθεν μέν ἐκ τῆς ἀφομοιώσεως ὅλων τῶν

σχετικῶν στοιχείων, ἅτινα εἶχον ὑπ’ ὄψει των οἱ ἱδρυταί,
ἀλλ’ὡς νέον τι δημιούργημα, διατηροῦν στοιχεῖα ἄλλων
μυστικῶν ὀργανώσεων, ἐμπεπλουτισμένον ὅμως μέ τά
ὅλως ἰδιαίτερα ἰδικά του χαρακτηριστικά, τά ὁποῖα τοῦ
προσέθεσαν οἱ δημιουργοί του, καί τά ὁποῖα θά ἴδωμεν
ἀναλυτικώτερον ἐν τῇ περαιτέρω ἀναπτύξει τοῦ θέματος.
τηχήσεως καί τῶν βαθμῶν τῶν τεκτόνων, ὁ Τσακάλωφ τόν ὀργανισμόν

τοῦ ἐν Παρισίοις “ Ἑλληνογλώσσου Ξενοδοχείου” μέ τούς δακτυλίους
καί τά συμβολικά γράμματα καί ὁ Σκουφᾶς τόν φύσει τετράγωνον καί
ὀργανωτικόν νοῦν του, εἰς ὅν ἐχωνεύετο πᾶσα σκέψις» (σελ. 28).
32
ΤΟ ΣΥΝΘΗΜΑ
Ἐ
άν λάβωμεν ὑπ’ὄψιν, ὅτι ὁ Τεκτονισμός οὔτε διά
τήν Χριστιανικήν θρησκείαν ἐνδιαφέρεται, ἀλλ᾽
οὔτε καί τήν ἔννοιαν τῆς Πατρίδος ἀναγνωρίζει21,
τότε καί τό γενικόν Σύνθημα τοῦ ἀγῶνος εἶναι μία ἐπί
πλέον ἀπόδειξις, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἦτο τελείως δι-
άφορος τῆς Μασσωνικῆς Στοᾶς. Διότι οὐδέποτε καί ἐν
οὐδεμιᾷ περιπτώσει ἦτο ποτέ δυνατόν ἐκ τῆς Στοᾶς νά
ἐκπορευθῇ σύνθημα ἑνός ἀγῶνος, ὁ ὁποῖος θά ἦτο ἀγών
ὑπέρ Πίστεως καί ὑπέρ Πατρίδος. Ὑπό τήν ἔννοιαν ταύ-
την ἡ Φιλική Ἑταιρεία, ὄχι μόνον δέν ὑπῆρξε προέκτασις
τῆς Μασσωνικῆς Στοᾶς, ἀλλ᾽ ὅλως ἀντιθέτως εἰργάζετο
διά σκοπούς εὑρισκομένους εἰς πλήρη ἀντίθεσιν πρός τάς
ἐπιδιώξεις τοῦ Τεκτονισμοῦ.
21. Ὁ Τεκτονισμός ἀποτελεῖ θρησκείαν καί μάλιστα ἀντιχριστιανι-

κήν. Συνεπῶς, ὄχι μόνον δέν εἶναι δυνατόν νά ἐνδιαφέρεται διά τήν χρι-
στιανικήν θρησκείαν, ἀλλά καί τήν ἐπιβουλεύεται. Ἀποτελεῖ ἐχθρόν τῆς
Χριστιανικῆς Πίστεως. Καί ὡς τοιοῦτος ἀντιμετωπίζεται ἀπό ὅλας τάς
χριστιανικάς ὁμολογίας. Ἀπό τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν, τήν Ρωμαιο-
καθολικήν καί τήν Προτεσταντικήν. Ἐπίσης δέν ἀναγνωρίζει τήν ἔννοιαν
τῆς Πατρίδος, ὅπως ἡμεῖς τήν ἐννοοῦμεν. Διότι «ὁ ἐλεύθερος Τεκτονι-
σμός δέν ἀναγνωρίζει ἐθνολογικά ὅρια, ἀλλά περιλαμβάνει σύμπασαν
τήν ἀνθρωπότητα, ἐπιδιώκων τήν κατάρριψιν τῶν χωριζόντων αὐτήν
φραγμῶν, καί τήν ἕνωσιν εἰς μίαν μεγάλην οἰκογένειαν» (Τεκτονικόν
ἐγκόλπιον, σελ. 21). Πλείονα περί τούτων ἰδέ κατωτέρω καθώς καί εἰς
τήν ἡμετέραν αὐτοτελῆ μελέτην: ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΜΑΣΣΩΝΙΑ; Ἀθῆναι 1972.
33
Τό σύνθημα τοῦ Ἀγῶνος ἦτο «Μάχου ὑπέρ Πίστεως

καί Πατρίδος». Καί ὁ ἀγών προσέλαβεν ἐξ ἀρχῆς θρη-
σκευτικόν χαρακτῆρα. Ἡ ρίζα τῆς ἀφυπνίσεως τοῦ Ἕλλη-
νος εὑρίσκετο εἰς τήν προσβολήν τῆς Θρησκείας του,
προσβολήν, τήν ὁποίαν ὁ Τοῦρκος κατακτητής ἀσυνέ-
τως ἐνήργει, καί τῆς ὁποίας τά ἀποτελέσματα οὐδέποτε
ἀνελογίσθη. Βεβαίως τό πρός τόν Πατριάρχην Γεννάδι-
ον παραχωρηθέν βεράτιον ἀνεγνώριζε προνόμια εἰς τήν
Ἐκκλησίαν. Ἀλλ᾽ εἰς τήν πρᾶξιν «τά προνόμια τῆς Ἐκκλη-
σίας καθίσταντο χάρτης ἄγραφος, ἐφ᾽ ὅσον διά τόν ξέ-
νον κατακτητήν ἡ αὐθαιρεσία ἦτο κανών καί ἡ ἰδιοτρο-
πία νόμος»22. Καί τοῦτο διότι «οἱ Χριστιανοί δέν εἶχον δι-
καίωμα νά ἐπισκευάζωσι τούς ναούς, ὅθεν προσηύχοντο
πολλάκις ἐντός ἐρειπίων. Ὑπῆρχον πόλεις μηδένα ναόν
ἔχουσαι, ἠναγκάζοντο δέ οἱ Χριστιανοί νά ταξιδεύωσι
κατά τάς ἐπισήμους ἑορτάς εἰς ἄλλας πόλεις ὅπως κοι-
νωνῶσι τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων.... Πανταχοῦ δέ ὑβρί-
ζοντο καί ἐπροπηλακίζοντο οἱ Ἱερεῖς, ἐφορολογοῦντο καί
ἐσύροντο εἰς τά δικαστήρια, κατεπατοῦντο τά ὑπ᾽ αὐτῶν
μεταφερόμενα Ἄχραντα Μυστήρια, παρεβιάζοντο αἱ Μο-
ναί καί ποικιλαχῶς ἐπιέζοντο οἱ Χριστιανοί πρός ἐξώμο-
σιν τῆς Χριστιανικῆς Πίστεως»23. Ἦτο ἀρκετόν ἐν προ-
κειμένῳ νά καταθέσουν ψευδῶς δύο Τοῦρκοι ὅτι ὁ δεῖνα
Χριστιανός ἐπρόφερε τήν ὁμολογίαν τῆς μουσουλμα-
νικῆς πίστεως καί εὐθύς ὑπεχρεοῦτο νά προσέλθῃ εἰς τόν
Ἰσλαμισμόν, ἄλλως κατεδικάζετο εἰς θάνατον24! Κατώδυ-
νος λοιπόν τήν ψυχήν ὁ πιστός ραγιᾶς ἔβλεπε τούς να-
ούς του νά μετατρέπωνται εἰς σταύλους καί τήν πάτριον
22. Μ.Ε.Ε., τόμος Ἑλλάς, στ. 671 γ.

23. Χρυσοστ. Παπαδοπούλου, Ἡ Ἐκκλησία Κων/πόλεως, σελ. 5-6.
24. Αὐτόθι.
34
θρησκείαν του νά καθυποβάλλεται εἰς πλείστας ὅσας τα-

πεινώσεις.
Ὁ ἀδούλωτος ὅμως ραγιᾶς δέν ἠνείχετο τοιαύτας τα-
πεινώσεις. Ὡραματίζετο τήν ὥραν τῆς ἐκδικήσεως. Διά τόν
λόγον αὐτόν «ἡ Ἐπανάστασις ἦτο προετοιμασμένη... ἀφ᾽
οὗ καιροῦ ἡ Θρησκεία τοῦ Ἕλληνος ἐξυβρίζετο πραγμα-
τικῶς»25, ἀναγνωρίζει καί ὁ ἱστορικός Φιλήμων. Ἐκ παραλ-
λήλου ἡ Ἐκκλησία διά τῶν ἐμπνευσμένων ἐκπροσώπων της
προσεπάθει νά παρηγορῇ τόν πιστόν λαόν διά τάς προσβο-
λάς τῆς πίστεώς του. «Μή ἀπελπίζου ὁ λαός τοῦ Θεοῦ, ἔλε-
γεν ὁ Μελέτιος Πηγᾶς εἰς κάποιον λόγον του, τό Ἔθνος τό
ἅγιον, βλέποντας πώς σέ κακουχοῦσι καί σκληραγωγοῦσιν
οἱ ἀσεβεῖς. Ἀναθυμήσου, πώς καί τό σπέρμα τοῦ Ἀβραάμ,
τό σπέρμα τῆς ἐπαγγελίας, παρέδωκεν ὁ Θεός τῆς δικαιο-
σύνης εἰς δουλείαν τόσους χρόνους, ἔπειτα ὁ αὐτός Θεός
ἔκρινε τό ἔθνος ἐκεῖνο τῶν ἀσεβῶν... Πλήν παρακαλῶ νά
σπουδάσουμε ἡμεῖς νά προφθάσουμε μέ τά καλά ἔργα τίς
ἀσέβειες αὐτῶν, διά νά παρακινηθῇ ὁγληγορώτερα ὁ Θε-
ός διά τήν ἐργασίαν τῶν καλῶν μας ἔργων, παρά διά τήν
ἀσέβειαν τῶν ἐχθρῶν, νά χαλάσῃ καί τόσην τυραννίαν καί
τόσο κακό, ὡς ἐπιθυμεῖτε»26. Ἡ ψυχή τοῦ ὀρθοδόξου ραγιᾶ
διετέλει ἐν ἐσωτερικῷ βρασμῷ, καί ἐπειδή μάλιστα ὁ ἀδού-
λωτος σκλάβος δέν εἶχε τήν εὐχέρειαν νά ἐκδηλώνῃ τήν
ἀγανάκτησίν του, ἡ ὀργή του καθίστατο ὁρμητική. Ἀλλ᾽
ὅταν ἐπί τέλους ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἔρριπτε τό Σύνθημα
«Μάχου ὑπέρ Πίστεως καί Πατρίδος», εὕρισκεν ἑτοίμους
τάς καρδίας τῶν ἀλυτρώτων Ἑλλήνων. Ἡ Ἑταιρεία τῶν Φι-
λικῶν εἶχεν εἰς χεῖράς της τό δυνατώτερον σύνθημα27.
25. Φιλήμονος, μν. ἔργ., σελ. θ΄.

26. Ἀρχιμ. Ἰω. Ἀλεξίου, Πνοές Πίστεως, Ἀθῆναι 1971, σ. 17.
27. Κατά τήν μαρτυρίαν τοῦ Ἀμβροσίου Φραντζῆ « Ἡ Φιλική Ἑται-
35
Τό γεγονός τοῦτο ἀνεγνώρισαν ὄχι μόνον ἡμέτεροι,

ἀλλά καί ξένοι ἀκόμη. «Αἱ λέξεις Πατρίς καί Θρησκεία, δι-
εκηρύχθη θαυμασίως ὑπό τοῦ Δ.Π. Τυπάλδου-Φορέστου,
διά τόν Ἕλληνα ἐκφράζουσι τήν αὐτήν ἰδέαν· αὗταί εἰσι
τοσούτῳ βαθέως ἐγκεχαραγμέναι ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ,
ὥστε δύναταί τις νά τάς παραβάλῃ μετά πλείστης ὁμοι-
αληθείας πρός τἀς πρωτίστας αὐτῆς (δηλ. τῆς καρδίας)
κινήσεις· τουτέστι τήν Πατρίδα πρός τήν συστολήν τῆς
καρδίας καί τήν Θρησκείαν πρός τήν διαστολήν, εἰς τρό-
πον ὥστε ἡ ὕπαρξις τῆς μιᾶς προϋποτίθησι τήν τῆς ἑτέ-
ρας»28.
Ἰδού ὁ λόγος, ἕνεκα τοῦ ὁποίου ὁ ἀγών τῆς ᾿Εθνικῆς
μας παλιγγενεσίας ἔλαβεν ἀπ᾽ ἀρχῆς θρησκευτικόν χα-
ρακτῆρα. Ὄχι δέ μόνον διά τούς Ἕλληνας. Ἀλλά καί διά
τούς Τούρκους. Ὁ Σουλτᾶνος Μαχμούτ Β΄ μετῆλθε πᾶν
μέσον, προκειμένου νά ἐξάψῃ τόν θρησκευτικόν φανατι-
σμόν τῶν μουσουλμάνων καί τό μῖσος αὐτῶν κατά τῶν
«ἀπίστων» Χριστιανῶν. Ἐκάλει τούς πάντας ὑπό τά ὅπλα
πρός διάσωσιν «τοῦ κινδυνεύοντος Ἰσλαμισμοῦ»29.
ρεία ἀπό μικροῦ σπινθῆρος λαβοῦσα ἀρχήν, ἀνήφθη βαθμηδόν εἰς

φλόγας, εἰσχωρησάσας εἰς τάς ψυχάς πάσης τάξεως καί βαθμοῦ τῶν
Ἑλλήνων, οἵτινες παραδεχθέντες ἐνηγκαλίσθησαν αὐτήν ὡς ἱερόν καί
θ ε ό π ε μ π τ ο ν πρᾶγμα….», Κανδηλώρου, σελ. 327.
28. Anessione delle Isole lonie al Regno Ellenico, Venezia 1864. Ὅρα
καί τά κατά τόν ἀοίδιμον Πατριάρχην Γρηγόριον τόν Ε΄…, τόμ. Α΄. σελ.
343.
29. Ἰδού πῶς περιγράφει σχετικῶς τά γεγονότα ὁ ἀείμνηστος Χρυσ.
Παπαδόπουλος:
«Αἱ πρῶται εἰδήσεις περί τῆς Ελληνικῆς Ἐπαναστάσεως κατετάραξαν
τόν Σουλτᾶνον Μαχμούτ Β΄ καί τούς Ὑπουργούς αὐτοῦ, ἡ δέ ταραχή
αὐτῶν μεταδοθεῖσα εἰς τόν τουρκικόν ὄχλον ἐξῆψε τόν θρησκευτικόν
φανατισμόν καί τό μῖσος αὐτῶν κατά τῶν “ἀπίστων”. Σουλτᾶνος... δι᾽
εἰδικῶν προκηρύξεων καί διαγγελμάτων μυστικῶς ἀναγνωσθέντων ἐν
36
Ἡ συμμετοχή τῆς Ἐκκλησίας εἰς τόν Ἀγῶνα ἔδωσε με-

γαλυτέραν ἀκόμη βαρύτητα εἰς τόν ὑπέρ βωμῶν ἐναρξά-
μενον ἀγῶνα. Τώρα πλέον αἱ διακηρύξεις καί αἱ προκηρύ-
ξεις τοῦ Ἀγῶνος κατ᾽ οὐσίαν εἶναι ἐπικλήσεις καί ἐκκλή-
σεις πρός τά θρησκευτικά βιώματα τοῦ Ἕλληνος. Ὅταν
ἐπί παραδείγματι ὁ Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης διαβαίνῃ τόν
Προῦθον, τήν 24ην Φεβρουαρίου 1821, εἰς τόν ναόν τῶν
Τριῶν Ἱεραρχῶν τοῦ Ἰασίου ζώννυται τό πολεμικόν ξίφος
διά χειρός τοῦ Μητροπολίτου Βενιαμίν, καί ἐν συνεχείᾳ
κηρύσσει τήν ἔναρξιν τοῦ Ἀγῶνος. Εἰς τήν προκήρυξίν
του πρός τό ὑπόδουλον Ἔθνος ἐπικαλεῖται τήν βαθυτά-
την θρησκευτικότητα τοῦ λαοῦ. «Μάχου ὑπέρ Πίστεως
καί Πατρίδος... Εἶναι καιρός νά ἀποτινάξωμεν τόν ἀφό-
ρητον ζυγόν, νά ἐλευθερώσωμεν τήν Πατρίδα, νά κρημνί-
σωμεν ἀπό τά νέφη τήν ἡμισέληνον, διά νά ὑψώσωμεν...
τόν Σταυρόν, καί οὕτω νά ἐκδικήσωμεν τήν Πατρίδα καί
τήν Ὀρθόδοξον ἡμῶν πίστιν ἀπό τήν ἀσεβῆ τῶν ἀσεβῶν
καταφρόνησιν...»30. Γράφων δέ καί πρός τόν Ἰωάννην
Μακρῆν ἰδιόγραφον ἐπιστολήν ὁ Ἀλέξ. Ὑψηλάντης ζητεῖ
ἐπίσης ὅπως οἱ ἱερεῖς εἰς τάς «Θείας Ἱερουργίας» κάμνουν
εἰδικήν δέησιν «ὑπέρ τῆς ἀνεγέρσεως τῶν κατά τῶν τυ-
ράννων τροπαίων ἡμῶν τῶν Εὐσεβῶν»31.
συναθροίσεσι τῶν Τούρκων ἐντός τῶν Τεμενῶν, ἐχαρακτήριζεν ὡς θρη-

σκευτικόν τόν ἀρξάμενον ἀγῶνα τῶν “ἀπίστων”. Ἀποδίδων ὁ Σουλτᾶνος
τήν ἐξέγερσιν αὐτῶν εἰς τήν κατάπτωσιν τῆς θρησκείας παρά τοῖς μου-
σουλμάνοις καί τήν παρ᾽ αὐτοῖς ἐπικράτησιν τῆς πολυτελείας καί τῶν
ξένων ἠθῶν, προσεκάλει πάντας τούς “πιστούς” νά ἐξεγερθῶσι πρός
ὑποστήριξιν τοῦ κινδυνεύοντος Ἰσλαμισμοῦ, νά δέωνται νυκτός καί ἡμέ-
ρας καί, πρό πάντων, νά σπεύσωσιν ὅπως προμηθευθῶσιν ὅπλα μή φει-
δόμενοι χρημάτων». Πρβλ. Ἡ Ἐκκλησία Κων/πόλεως..., σελ. 26. Βλέπε
καί Μ.Ε.Ε., Τόμον Ἑλλάς, στ. 677γ.
30. Ἀρχιμ. Ἰω. Ἀλεξίου, μν. ἔργ., σελ. 31.
31. Φιλήμονος, μν. ἔργ., σελ. 305 σημ.
37
Τήν αὐτήν ἐπίκλησιν κάμνει ὁ Ἀρχηγός τῆς Φιλικῆς

Ἑταιρείας καί ὅταν ἀπευθύνεται πρός τούς «Ὁμογενεῖς
Γραικούς». «Ἕως πότε, ἐρωτᾷ, θά ὑποφέρητε βλέποντες
τούς ναούς τοῦ Κυρίου βεβηλωμένους ἀπό τούς Ἀγαρη-
νούς; Ἕως πότε τό ἱερόν ἔδαφος τῆς Ἑλλάδος νά μιαίνε-
ται ἀπό τούς μιαρούς πόδας τῶν τυράννων της; Ἕως πό-
τε Σέχ-Ἰσλάμη ἀντί Χρυσοστόμου;… Ἕως πότε ἡ ψυχώ-
λεθρος ἄγνοια τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου εἰς Ἔθνος, διά τῆς
γλώσσης τοῦ ὁποίου ἐκηρύχθη εἰς τά πέρατα τῆς Οἰκου-
μένης;…»32.
Ἐπεμείνομεν εἰς τό σημεῖον αὐτό, διά νά πεισθῇ καί ὁ
πλέον δύσπιστος πόσον δυνατόν ὑπῆρξε τό Σύνθημα τοῦ
Ἀγῶνος. Δέν ἠμποροῦσε νά ὑπάρξῃ δυνατώτερον. Οὐδέν
32. Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 286. Περισσότερα ἀπο-

σπάσματα τοῦ κειμένου αὐτοῦ παραθέτομεν ἐνταῦθα:
Φίλτατοι ὁμογενεῖς Γραικοί, χαίρετε!
…………………….
Ὁ πρός πάντας τήν εἰρήνην παραγγέλλων Ἰησοῦς διά τάς περιστά-
σεις εἶπε πρός τούς μαθητάς του: ὅποιος δέν ἔχει μάχαιραν, ἄς πωλήσῃ
τό φόρεμά του καί ἄς ἀγοράσῃ. Τά αὐτά ταῦτα φωνάζει ὀδυνηρῶς καί
πρός ἡμᾶς ἅπαντας ἡ παναθλία ἡμῶν μήτηρ, ἡ ποτέ μέν λαμπρά καί πε-
ριώνυμος, τῶρα δέ ἄδοξος καί ἀκλεής Ἑλλάς. Ὅλοι λοιπόν ἄς ὑπακούσω-
μεν εὐπειθῶς εἰς τήν ἱεράν αὐτῆς φωνήν. Ὅλοι ἄς ἁρπάσωμεν τά ὅπλα
κατά τῶν αἱμοβόρων τυράννων καί καταδιωκτῶν τῆς ἱερᾶς ἡμῶν πίστε-
ως. «Μάχου ὑπέρ πίστεως καί ὑπέρ Πατρίδος» εἶναι μεγίστη ἐντολή τῆς
Ἐκκλησίας μας. Ὅποιος λοιπόν εἶναι εὐσεβής Χριστιανός, ὅποιος εἶναι
γνήσιον τέκνον τῆς Ἑλλάδος· οὗτος...
Τοιοῦτα δέ λέγοντες καί πράττοντες εἶναι ἐλπίς βεβαία, ὅτι διά χειρός
τοῦ Ὑψίστου καί διά τῆς προστασίας τῶν προστατῶν τῆς χριστιανικῆς πί-
στεως θά ἐπιτύχητε τόν ἐφετώτατον καί δικαιότατον σκοπόν σας καί θά
γίνητε τῷ ὄντι εὐδαίμονες, ὡς ἐκπληρώσαντες τά ἱερώτατα χρέη.
…………………...
Θάρρει, ὀλιγόπιστε, ὅλα θά γίνωσι καλά, διότι ἡ χείρ μου εἶναι μαζί
σας. Σεῖς δέ ψάλλετε πάντοτε: «Ὁ Θεός μεθ᾽ ἡμῶν, γνῶτε ἔθνη καί
ἡττᾶσθε»..., σελ. 284-286.
38
ἕτερον θά εἶχε τήν δύναμιν νά πλήξῃ ἰσχυρότερον τάς

εὐαισθητοτέρας χορδάς τῆς εὐγενοῦς Ἑλληνικῆς ψυχῆς.
Ἀλλά τό Σύνθημα αὐτό ἀποτελεῖ μίαν εἰσέτι ἀπόδειξιν
τῆς ἀποστάσεως, ἥτις χωρίζει τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν ἀπό
τόν Τεκτονισμόν. Μεταξύ αὐτῶν ἁπλοῦται μέγα χάσμα
ἰδεολογικόν. Διότι καθ᾽ ἥν στιγμήν ἡ Στοά ἐκάλει ὑπό τήν
στέγην της τούς Ἕλληνας, διά νά τούς μυήσῃ εἰς τήν ἰδι-
κήν της νέαν θρησκείαν τοῦ Μ.Α.Τ.Σ. (Μεγάλου Ἀρχιτέ-
κτονος τοῦ Σύμπαντος) –τήν κατ᾽ αὐτούς ὑπερθρησκείαν
τοῦ Τεκτονισμοῦ– ἡ Φιλική Ἑταιρεία συνιστᾶτο, οὐχί διά
νά κηρύξῃ νέαν τινά θρησκείαν, ἀλλά διά νά ἀγωνισθῇ
ἀκριβῶς ὑπέρ τῆς πατρίου θρησκείας. Ὁ δέ Ὑψηλάντης
ἐκάλει εἰς ἔνοπλον ἀναμέτρησιν διά νά κρημνισθῇ ἡ ἡμι-
σέληνος, ἵνα εἰς τήν θέσιν της ὑψωθῇ, ὄχι βεβαίως τό Τε-
κτονικόν Σύμβολον τοῦ Γνώμονος, ἀλλ᾽ ὁ Τίμιος Σταυ-
ρός τῶν Χριστιανῶν.
39
Η ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ
ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
Ἡ
συμμετοχή τῆς Ἐκκλησίας εἰς τήν Φιλικήν Ἑται-
ρείαν ὑπῆρξε καθολική. Ἀλλ᾽ ἡ καθολικότης τῆς
συμμετοχῆς ταύτης τῶν κληρικῶν ἁπάντων τῶν
βαθμῶν ἀποτελεῖ συντριπτικόν ἐπιχείρημα ἐναντίον τοῦ
τεκτονικοῦ ἰσχυρισμοῦ, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξε κλά-
δος καί προέκτασις τῆς Στοᾶς. Ἡ ὁλόψυχος καί ὁμόψυχος
ἀποδοχή, τήν ὁποίαν ἐπεφύλαξεν ὁ ἑλλαδικός κλῆρος
εἰς τήν Ἑταιρείαν τῆς Ὀδησσοῦ, ἀποτελεῖ βεβαίωσιν καί
ἐγγύησιν τῆς θρησκευτικῆς καί ἐθνικῆς γνησιότητος τῆς
Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἀψευδῆ, ἀσφαλῆ τε καί βεβαίαν, ὅταν
μάλιστα λάβωμεν ὑπ᾽ ὄψιν ὅτι ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία
εἶχε λάβει ἐπισήμως θέσιν κατά τοῦ Τεκτονισμοῦ διά Συ-
νοδικῆς Πράξεως ἤδη ἀπό τοῦ ἔτους 174433. Διά νά κα-
τανοήσωμεν ἀκριβῶς τήν τεραστίαν σημασίαν αὐτοῦ τοῦ
γεγονότος εἶναι ἀνάγκη νά ἐξετάσωμεν τήν ἰδιάζουσαν
θέσιν τοῦ κλήρου παρά τῷ λαῷ καί αὐτήν ταύτην τήν
συμμετοχήν τῆς Ἐκκλησίας κατά βάθος καί κατά πλάτος,
εἰς ὅλην γενικῶς τήν ἔκτασίν της.
33. «Κατά τό 1744 ἤ 1745, γράφει ὁ Μ. Γεδεών, ἡ Ἐκκλησία πληρο-

φορηθεῖσα τήν ἐν Γαλατᾷ Κων/πόλεως σύστασιν μασσωνικῆς λέσχης
ἐξέδωκεν ἐπί τούτῳ συνοδικόν γράμμα, ὅπερ ἀπεδοκίμαζε τήν ἑταιρείαν
ταύτην, ὡς ἀνέγνων ἐν ἁγιορειτικῷ χειρογράφῳ». Πατριαρχικοί πίνακες,
σελ. 641.
40
α) Ἡ θέσις τῆς Ἐκκλησίας κατά τούς χρόνους τῆς δου-

λείας εἶναι ὅλως ἰδιάζουσα. Εἶναι θέσις ἡγετική. Οἱ κλη-
ρικοί δέν εἶναι ἁπλῶς οἱ θρησκευτικοί λειτουργοί, ἀλλά
καί οἱ ἀρχηγοί τοῦ Ἔθνους. Ἡ Ἐθναρχεύουσα Ἐκκλησία
διακρατεῖ τόν λαόν. Τόν περιβάλλει διά τρυφερότητος καί
στοργῆς τοιαύτης, ὥστε νά καλύπτῃ ὅλας τάς ἀνάγκας
τοῦ ὑποδούλου Ἕλληνος. Ἡ Ἐκκλησία φροντίζει τόσον
διά τά ψυχικά, ὅσον καί διά τά πατριωτικά προβλήματά
του. «Πνευματικοί ἀξιοσέβαστοι ἐδίδασκον τούς ἐξαγο-
ρευομένους τά χρέη τοῦ πατριώτου»34. Τό ἐξομολογητή-
ριον εἶναι, σύν τοῖς ἄλλοις, ὁ τόπος τῆς ἐθνικῆς καθοδη-
γήσεως. Ὁ Ναός τό ἐθνικόν σχολεῖον. Ἡ Ἐκκλησία ἡ Κι-
βωτός τοῦ Ἔθνους.
Ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς προσφορᾶς, τῆς ἱερᾶς δηλ. δια-
κονίας, τήν ὁποίαν ὁ κλῆρος προσφέρει εἰς τόν λαόν, εἶναι
ὁ βαθύτατος σεβασμός αὐτοῦ πρός τήν Μητέρα καί Τρο-
φόν του, τήν Ἐκκλησίαν. Χαρακτηριστικόν δεῖγμα αὐτοῦ
τοῦ σεβασμοῦ καί τῆς μεγάλης ἐκτιμήσεως, τῆς ὁποίας
ἔχαιρεν παρά τῷ λαῷ τό ἱερατικόν ἀξίωμα, εἶναι ἡ προ-
θυμία, μετά τῆς ὁποίας ἔσπευδον πρός αὐτό οἱ ὑποψή-
φιοι πρός χειροτονίαν. «Τό ἱερατικόν στάδιον ἦτο περι-
ζήτητον». Διά τοῦτο δέ καί οἱ κληρικοί ἦσαν τό πληθω-
ρικόν στοιχεῖον τῆς κοινωνίας τῶν χρόνων ἐκείνων. Εἰς
τήν ἀρχήν τοῦ ΙΗ΄ αἰῶνος, παρατηρεῖ ὁ Tournefort, «ἐν
Ἑλλάδι συνήντα τις δέκα μοναχούς ἤ ἱερεῖς ἀ π έ ν α ν τ ι
ἑ ν ό ς λαϊκοῦ»35. (Ζηλευτή ὄντως περίοδος διά τήν ἐπο-
χήν μας, καθ’ ἥν ἡ Ἐκκλησία δοκιμάζει ἔλλειψιν ἱερατικῶν
κλίσεων καί λειψανδρίαν).
Ἐκ παραλλήλου καί ἡ ἀνεξίτηλος σφραγίς τῆς Ἐκκλη-

35. Μ.Ε.Ε., τόμος Ἑλλάς, στ. 675.
41
σίας ἐτίθετο ἐφ’ ἁπάσας τάς ἐκδηλώσεις τοῦ λαοῦ. Διό καί
«ἡ ὅλη ζωή τοῦ ὑποδούλου ἔθνους ἔφερεν ἐκκλησιαστι-
κόν χαρακτῆρα. Ὁ ὑπόδουλος Ἕλλην ἔβλεπεν ἐνώπιόν
του διαρκῶς τήν Ἐκκλησίαν, τόν Πατριάρχην, τόν Ἀρχιε-
ρέα, τόν Ἱερέα... Ἐστηρίζετο τό Ἔθνος ἐπί τῆς Ἐκκλησίας,
ἀλλ᾽ ἐστήριζε καί αὐτό τήν φιλόστοργον μητέρα Ἐκκλη-
σίαν». Ὅλως δέ ἰδιαιτέρως ὁ κλῆρος «συνεμερίζετο τήν
δυστυχίαν τοῦ λαοῦ καί παρίστατο ἄγγελος παρήγορος
ἐν πάσῃ στιγμῇ, χειραγωγός καί προστάτης»36. Πρέπει νά
τονίσωμεν δεόντως τήν ἔννοιαν «χειραγωγός». Δηλοῦται
δι’ αὐτῆς ἡ ἄμεσος ἐξάρτησις τοῦ Ἕλληνος ἐκ τοῦ ἱερέως
του. Πᾶσα κίνησις καί ἐνέργειά του ἔπρεπε νά ρυθμίζε-
ται καί νά ἐγκρίνεται ὑπό τοῦ χειραγωγοῦ του ἱερέως. Συ-
νεπῶς «οὐδέν ἔργον ἐπεχείρει ὁ λαϊκός, ἄν μή ἐλάμβανε
τήν γνώμην καί τήν εὐλογίαν τοῦ ἱερέως»37. Ἄς κρατήσω-
μεν τήν διαπίστωσιν ταύτην ὑπό σημείωσιν. Ὁ κληρικός,
ὁ ἐφημέριος, ἦτο ὁ ρυθμιστής τῆς ζωῆς καί τῶν ἐνεργειῶν
παντός πιστοῦ. Δέν περιέχουν ὑπερβολάς αἱ διαπιστώ-
σεις τοῦ ἱστορικοῦ. Τάς συναντῶμεν καί εἰς ἡμετέρους καί
εἰς ξένους. «Εἰς τήν Ἐκκλησίαν, λέγει ὁ Ἀδ. Κοραῆς, ὡς
κοινήν μητέρα εἶναι τό Γένος προσκεκολλημένον καί διά
τήν θρησκείαν καί διά τήν μητρικήν φροντίδα, τήν ὁποί-
αν δείχνει καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν ὑπέρ τῆς Παιδείας τοῦ
Γένους»38. Ἐάν ἐχρειάζετο ἐπιβεβαίωσις τῆς ὅλως ἰδιαζού-
σης ταύτης θέσεως, ἥν εἶχεν ἡ Ἐκκλησία παρά τῷ λαῷ, καί
παρά ξένων ἱστορικῶν, τότε θά ἠδυνάμεθα νά παρουσιά-
σωμεν καί τήν μαρτυρίαν τοῦ ἱστορικοῦ Γόλντσμιθ, ὅστις
36. Χρ. Παπαδοπούλου, Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, σελ.

114 καί ἑξ.
37. Μ.Ε.Ε., τόμος Ἑλλάς, σελ. 675.
38. Αὐτόθι.
42
εἰς τό ἔργον του «Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος» γράφει: «Ἡ θρη-

σκεία εἶχεν εἰς τοῦτο τό Ἔθνος περισσοτέραν ἐπιρροήν
παρά ἡ Βασιλική δύναμις, διότι αὕτη ἔ κ ρ ι ν ε τῷ ὄντι
π ε ρ ί π ο λ έ μ ο υ κ α ί ε ἰ ρ ή ν η ς καί οἱ Ἕλληνες
δέν ἐπεχείρησαν, οὔτε ἐξηκολούθουν, οὔτε ἔπαυον τόν
πόλεμον πλήν ὅ τ α ν σ υ ν ε β ο υ λ ε ύ ο ν τ ο τ ο ύ ς
ἱ ε ρ ε ῖ ς τ ω ν »39.
Ἡ σημασία τῆς διαπιστώσεως ταύτης εἶναι τρισμεγί-
στη. Ἡ ᾿Εκκλησία εἶχε τήν δύναμιν καί νά κρίνῃ καί νά
ἐλέγχῃ τήν ποιότητα καί τήν προέλευσιν τῶν κινημάτων.
Οὐδέποτε συνεπῶς θά ἔδιδε τήν ὁμόφωνον συγκατάθε-
σίν της καί οὐδέποτε θά ἐπέτρεπε τήν καθολικήν συμμε-
τοχήν της εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν, ἐάν ὑπῆρχεν ἔστω
καί ὑπόνοια σχέσεών τινων τῆς Ἑταιρείας ταύτης πρός
τήν Στοάν. Ἰδού διατί, ὡς προεγράφη, ἡ συμμετοχή τῆς
Ἐκκλησίας ἀποτελεῖ βεβαίωσιν ἀσφαλῆ τε καί βεβαίαν πε-
ρί τῆς θρησκευτικῆς καί ἐθνικῆς γνησιότητος τῆς Φιλικῆς
Ἑταιρείας.
β) Ἄς προσεγγίσωμεν τώρα τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν. Δέν
εἶναι ἀρκετόν νά γνωρίζωμεν ἁπλῶς, ὅτι μερικοί ἤ πολ-
λοί κληρικοί ἔγιναν μέλη της. Θά ἦτο λίαν ἐνδιαφέρον νά
ἐξετάσωμεν ποίαν θέσιν κατεῖχον ἐντός αὐτῆς καί ποῖον
ρόλον διεδραμάτιζον οἱ μετέχοντες κληρικοί.
Λέγοντες ταῦτα πρέπει νά φέρωμεν εἰς τήν μνήμην μας
τό ὄνομα ἑνός κληρικοῦ: ΑΝΘΙΜΟΣ ΓΑΖΗΣ. Ἀνήκει εἰς
τόν πρῶτον πυρῆνα τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Ὁ Σκουφᾶς
καί οἱ συνεργάται του ἀποβλέπουν πρός τόν Γαζῆν, ὡς
εἰς πολύτιμον μέλος τῆς Ἑταιρείας των. Τόν προσμένουν
ἐναγωνίως νά ἐπανακάμψῃ ἐκ τῆς Εὐρώπης. Καί ὅταν ὁ
Ἄνθιμος Γαζῆς ἀφικνῆται πλησίον των τόν διορίζουν συ-
39. Βοβολίνη, σελ. 6.

43
ναρχηγόν. Τό ὄνομα τοῦ Γαζῆ περιλαμβάνεται, ὡς πρῶτον

μάλιστα, εἰς τό ἀπό 22 Σεπτεμβρίου 1818 ἔγγραφο-Πρω-
τόκολλον τιμῆς, τό ὁποῖον ὑπογράφουν οἱ Φιλικοί, ἐπειδή
πρόκειται νά χωρισθοῦν ἀπ’ ἀλλήλων40.
Ἡ ἔνταξις τοῦ Ἀνθίμου Γαζῆ εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν
καί δή εἰς τήν Ἀρχήν αὐτῆς «ἐθεωρήθη μέγα κέρδος διά
τήν ἀρτιπαγῆ ὀργάνωσιν ἕνεκα τοῦ πανελληνίου κύρους
αὐτοῦ· διά τοῦτο καί ὁ Σκουφᾶς ἔσπευσε νά κοινοποιήσῃ
τό εὐτυχές γεγονός εἰς τούς ὀλίγους ἑταίρους τῆς Ὀδησσοῦ
καί τῆς Μόσχας, διά νά τούς ἐνθαρρύνῃ εἰς τό ἔργον των»41.
Ἡ ἐκτίμησις τῶν Ἱδρυτῶν τῆς Φ. Ἑταιρείας πρός τόν
Ἄνθιμον Γαζῆν εἶναι βαθυτάτη. Τήν ἐπιτυχίαν τοῦ ἐγχει-
ρήματος πρός τόν Καποδίστριαν, προκειμένου νά ἀνα-
λάβῃ οὗτος τήν ἀρχηγίαν τοῦ Ἀγῶνος, τήν ἐξαρτῶσιν ἀμέ-
σως ἀπό τό κῦρος καί τήν σύμφωνον γνώμην τοῦ Γαζῆ42.
Τήν ἐθνικήν δραστηριότητα καί προσφοράν τοῦ Ἀνθίμου
περιγράφων καί ὁ Ἰ. Φιλήμων, λέγει: «Παρασκευάσας ὁ
Γαζῆς τήν ἐπαναστατικήν ὑπόνομον ἐν Θεσσαλομαγνη-
σίᾳ ἔδωκεν, ἅμᾳ ἐμφανισθέντων πλοίων τινων τῆς Ὕδρας
40. Τό ἱστορικόν τοῦτο κείμενον διαλαμβάνει μεταξύ ἄλλων καί τά

ἑξῆς:
«Ἀγαθῇ τύχῃ. Οἱ ὑπογράφοντες, κινοῦντες ὅλην τήν μηχανήν τῆς
Φ. Ἑ. καί μέλλοντες νά χωρισθῶσι καθώς συμφώνως τούς ἐφάνη εὔλο-
γον, λαμβάνων καθείς ἑτέραν διεύθυνσιν διά τάς ὑποθέσεις τῆς ἰδίας,
κρίνουσι καί ἀποφασίζουσι τά ἀκόλουθα, τά ὁποῖα θέλει τούς χρησι-
μεύουσι κανόνες τῶν ἰδίων των πράξεων καί τῶν σχέσεων των μέ τούς
ἄλλους.... γ) Οὐδείς δέν θέλει φανερώσει τήν κινητικήν ἀρχήν, μήτε κα-
νένα ἀπό τούς κινοῦντας, μήτε τόν ἑαυτόν του ὡς κινοῦντα, μήτε ὅτι
ἠξεύρει τι περί τῆς ἀρχῆς».... Τό ἔγγραφον τοῦτο ὑπογράφουν οἱ Ἄνθι-
μος Γαζῆς, Ἐμμ. Ξάνθος, Α. Ν. Τσακάλωφ, Π. Α. Ἀναγνωστόπουλος, Π.
Σέκερης, Ν. Μ. Πατζιμάδης, Γ. Λεβέντης καί Α. Κομιζόπουλος.
41. Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 34-35.
42. Ὅρα Φιλήμονος, μν. ἔργ., σελ. 223, σημ. α΄.
44
καί τῶν Σπετσῶν, πῦρ τήν 7ην Μαΐου 1821, καί τήν χώραν
ἅπασαν ἀνεκίνησεν εἰς τά ὅπλα»43.
Ἡγετικός ἐπίσης εἶναι καί ὁ ρόλος τοῦ Ἀρχιμανδρίτου
Γρηγορίου Δικαίου, τοῦ γνωστοῦ Παπαφλέσσα.
Ὁ Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης, ἐκτιμήσας δεόντως τόν
χαρακτῆρα τοῦ κληρικοῦ τούτου, τόν ἐφοδιάζει μέ ἐμπι-
στευτικά γράμματα πρός ὅλους τούς Ἀρχιερεῖς τῆς Πε-
λοποννήσου, εἰς τά ὁποῖα τονίζει: «ὁ Παπαφλέσσας εἶναι
ἕνας ἄλλος ἐγώ. Νά ἐκτελῆτε ὅ,τι αὐτός σᾶς λέγει». Ἐπί τῇ
βάσει τῆς ἐξουσιοδοτήσεως ταύτης ὁ Παπαφλέσσας, ὁσά-
κις συνήντα ἀντιρρήσεις, ἔλεγε: «Θέλετε δέ θέλετε, ἐγώ
θά κάμω τήν Ἐπανάστασιν». Χαρακτηριστικόν ὡσαύτως
τῶν πρωτοβουλιῶν του, τάς ὁποίας αὐτοβούλως ἐλάμβα-
νεν, εἶναι καί τό ἀκόλουθον ἔγγραφόν του:
«Δυνάμει τῆς πληρεξουσιότητος, τήν ὁποίαν ἐλάβομεν
ἀπό τήν Σεβαστήν ἀρχήν τῆς Ἑταιρείας τῶν Φιλικῶν καί
παρά τοῦ σεβαστοῦ ἀνδρός καί ἐφόρου ἡμῶν Πρίγκηπος
Ἀλεξάνδρου Ὑψηλάντου, διορίζω ἀπό τήν σήμερον τόν
Κυργιάννη Θεοδοσίου Περβαινᾶ πεντακοσίαρχον νά συ-
ναθροίσῃ ἕν σῶμα Ἑλληνικοῦ στρατοῦ καί νά τό ἐφοδι-
άσῃ μέ ὅλα τά ἀναγκαῖα καί εἰς τήν φωνήν τῆς σάλπιγ-
γος τῆς Πατρίδος νά κινῆται εἰς τήν ἐξολόθρευσιν τῶν τυ-
ράννων αὐτῆς καί ἔχει ἄδειαν τό ἄνωθεν στράτευμα νά
τό διοικῇ..., ἡμεῖς δέ τοῦ ὑποσχόμεθα καί ἀπό μέρους τῆς
σεβαστῆς ἀρχῆς καί τοῦ γενικοῦ ἐφόρου νά ἐπιβραβευθῇ
ἐν καιρῷ τῆς ἀναστάσεως καί τῆς δόξης τῆς Πατρίδος μέ
ἀξιώματα ἀνάλογα τῶν πιστῶν αὐτοῦ ἐκδουλεύσεων καί
εἰς ἔνδειξιν δίδεται τό παρόν εἰς χεῖράς του.
1821, Ἀπρίλιος, Βέρβαινα, Ἀρχιμ. Γρηγόριος Δικαῖος»44.

44. Βοβολίνη, σελ. 107-108.
45
Δυνάμεθα ἄνευ δισταγμοῦ νά εἴπωμεν, ὅτι μέγιστον μέ-

ρος τοῦ ἔργου τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας τό ἐβάστασαν καί τό
ἔφερον εἰς αἴσιον πέρας οἱ κληρικοί μας. Παντοῦ σχεδόν
πρῶτοι οἱ Ἀρχιερεῖς καί οἱ Ἱερεῖς δέχονται τήν κατήχησιν,
κατά κανόνα δέ οἱ ἱερεῖς ἀναλαμβάνουν καί τό ἔργον τοῦ
κατηχητοῦ τῶν λοιπῶν εἰς τό μέγα ἐθνοσωτήριον μυστι-
κόν. Χαρακτηριστικόν αὐτῆς τῆς δραστηριότητος εἶναι τό
παράδειγμα ἑνός ἁπλοῦ ἱερέως τῆς Κωνσταντινουπόλε-
ως, τό ὁποῖον ἀναφέρει ὁ ἀείμνηστος Χρυσόστομος Πα-
παδόπουλος. «Εἷς ἁπλοῦς ἱερεύς, ὁ Παπᾶ Γεώργιος, ἐν
αὐτῇ τῇ Κωνσταντινουπόλει ἐντός δύο μόνον μηνῶν τοῦ
1817 ἐ μ ύ η σ ε δ έ κ α π έ ν τ ε χιλιάδες νέα μέλη τῆς
Φιλικῆς Ἑταιρείας»45.
Εἶναι ἐπίσης ἐξηκριβωμένον, ὅτι εἰς τάς πρό τῆς Ἐπα-
ναστάσεως ἐμπιστευτικάς ἀποστολάς τῶν Φιλικῶν πά-
ντοτε «προτιμήσεως ἐτύγχανον οἱ ᾿Εφημέριοι ὡς ἔμπι-
στοι διπλωμάται»46. Εἰς τήν Κύπρον ἀποστέλλεται ὁ Ἀρχι-
μανδρίτης Θεόφιλος Θησεύς. Διενεργεῖ ἐκεῖ τήν μύησιν
τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κυπριανοῦ, παρά τῷ ὁποίῳ καί φιλο-
ξενεῖται47. Εἰς τήν νῆσον Ρόδον, ἡ ὁποία ἦτο κέντρον με-
γάλων τουρκικῶν δυνάμεων, ἀποστέλλεται εἷς μοναχός,
διά νά μυήσῃ τούς κληρικούς καί τούς προὔχοντας τῆς
45. Μ.Ε.Ε., τόμος Ἑλλάς σελ. 677γ.

46. Χ.Η.Ε., τ. Α΄. στ. 359.
47. « Ὅ τε ἀνώτερος ἱερός Κλῆρος καί πολλοί τῶν τά πρῶτα φερό
ντων Κυπρίων ἐμυήθησαν μέν τά τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ὑπό μελῶν
αὐτῆς ἐπί τούτῳ εἰς Κύπρον κατελθόντων, γράφει ὁ Γ. Κ. Κηπιάδης, οὕς
ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Κυπριανός φοβηθείς νά ξενίσῃ ἐν τῇ Ἀρχιεπισκοπῇ....
ἐξένισεν ἔν τινι δωματίῳ τῆς παρακειμένης Ἑλληνικῆς Σχολῆς» (Ἀπο-
μνημονεύματα τῶν κατά τό 1821 ἐν τῇ νήσῳ Κύπρῳ τραγικῶν σκηνῶν.
Ἀλεξάνδρεια 1888, σελ. 12).
46
νήσου48. Ὁ Ἀνδρούσης Ἰωσήφ, μεμυημένος ἀπό τοῦ 1819,

«συνειργάσθη ἐκθύμως εἰς τήν ἐξάπλωσιν τοῦ μυστηρίου
τῆς Ἑταιρείας»49.
Γενικῶς δυνάμεθα νά εἴπωμεν, ὅτι οἱ κληρικοί ἀπετέ-
λεσαν καί ὀφθαλμόν καί στόμα καί χεῖρας καί πόδας καί
νοῦν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἡ δέ Ἀρχή τῶν Φιλικῶν τήν
᾿Εκκλησίαν ἐχρησιμοποίει ὡς βακτηρίαν, δι᾽ ὅλας αὐτῆς
τάς ἀνάγκας. Ὁ Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης, ἐνεργῶν τάς
προετοιμασίας διά τήν μεγάλην στιγμήν τοῦ ξεσηκω-
μοῦ, ἀπευθύνεται πρός τόν Ἀρχιεπίσκοπον Κύπρου διά
νά ζητήσῃ συνεισφοράς, εἴτε εἰς χρῆμα, εἴτε εἰς ζωοτρο-
φάς50. Χαρακτηριστική ἐπίσης εἶναι καί ἡ «προκήρυξις»,
48. Ἰδού πῶς περιγράφει τήν ἄφιξίν του ὁ Γεράσιμος Δρακίδης:

«Μίαν ὡραίαν πρωΐαν τοῦ Ἀπριλίου τοῦ 1820, ἀπό τριΐστιον πλοῖον
καταπλεῦσαν εἰς τόν λιμένα τῆς Ρόδου ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ἀπε-
βιβάζετο βαχύσωμος καί συμπαθοῦς φυσιογνωμίας ἄνθρωπος, φέρων
τό ἱερατικόν σχῆμα. Ὁ ἀποβιβασθείς ἦτο ἀπεσταλμένος τῆς Φιλικῆς
Ἑταιρείας καί οἱ παλαιότεροι διέσωσαν τήν ἐμφάνισίν του εἰς Ρόδον,
ὄχι ὅμως καί τό ὄνομά του, ὅπερ φυσικόν ἦτο νά ἀποκρύψῃ ἀπό τούς
περισσοτέρους. Ἡ διήγησις τῶν παλαιῶν τόν διέσωσεν ὡς “Καλογερά-
κι”... Οὗτος… ἐπορεύθη κατ᾽ εὐθεῖαν εἰς τήν ἱεράν Μητρόπολιν, ἔνθα
καί παρέμεινε ξενιζόμενος μέχρι τῆς ἀναχωρήσεώς του. Καί ἐμύησε τόν
Μητροπολίτην Ρόδου Ἀγάπιον (1792-1829)», Βοβολίνη, σελ. 128.
50. «Μακαριώτατε καί Φιλογενέστατε Δέσποτα,
Ὁ Φιλογενέστατος κύριος Δημήτριος Ὕπατρος μέ ἐβεβαίωσε περί
τῆς γενναίας συνεισφορᾶς, τήν ὁποίαν ἡ ὑμετέρα Μακαριότης ὑπεσχέ-
θη πρός αὐτόν διά τό Σχολεῖον τῆς Πελοποννήσου. Ὅθεν ὡς Γενικός
Ἔφορος τοῦ Σχολείου τούτου κρίνω χρέος μου ἀπαραίτητον νά εὐχαρι-
στήσω τήν ὑμετέραν Μακαριότητα καί νά τήν εἰδοποιήσω ὅτι ἡ ἔναρξις
τοῦ Σχολείου ἐγγίζει. Διά τοῦτο λοιπόν στέλλω ἐξεπίτηδες τόν κύριον
Ἀντώνιον Πελοπίδαν, ἄνδρα ἐνάρετον, φιλογενῆ καί πάσης πίστεως ἄξι-
ον διά νά τήν βεβαιώσῃ καί διά ζώσης φωνῆς τήν ὅσον οὕπω ἀνέγερσιν
τοῦ ἱεροῦ τούτου καταστήματος. Ἄς ταχύνῃ λοιπόν ἡ Ὑμετέρα Μακα-
ριότης νά ἐμβάσῃ τόσον τῆς Ὑμετέρας Μακαριότητος τάς συνεισφο-
47
τήν ὁποίαν ἀπηύθυνεν ὁ «Ἑλληνικός στόλος», συναινέσει

τῶν προὐχόντων τῶν τριῶν νήσων Ὕδρας, Σπετσῶν καί
Ψαρῶν πρός τούς «Πανοσιωτάτους ἱερεῖς καί ὁσιωτάτους
μοναχούς τῶν εὐσεβῶν καί ὀρθοδόξων Χριστιανῶν». Δι’
αὐτῆς ἐκαλοῦντο οἱ ἱερεῖς νά λάβουν μέρος εἰς τόν ἱερόν
πόλεμον. «Ἄνδρες θεῖοι, μεσῖται Θεοῦ καί ἀνθρώπων, γέ-
νητε τώρα συνελευθερωταί… Αἱ ἱεραί χεῖρες σας, αἱ εὐλο-
γοῦσαι τούς ὀρθοδόξους Χριστιανούς, ἄς λάβωσι τώρα
μάχαιραν καί πῦρ κατά τῶν τυραννούντων τούς ὀρθοδό-
ξους…»51.
ράς, ὅσον καί τῶν λοιπῶν αὐτοῦ ὁμογενῶν, εἴτε χρηματικαί εἶναι, εἴτε
εἰς ζωοτροφίας, πρός τόν ἐν Παλαιᾷ Πάτρᾳ τῆς Πελοποννήσου κύριον
᾿Ιωάννην Παπαδιαμαντόπουλον, συντροφεύουσα αὐτάς ἤ μέ ἄνθρωπόν
της ἐπίτηδες ἤ μέ τόν κομιστήν τοῦ παρόντος μου.
Ὤν δέ εὔελπις ὅτι ἡ ὑμετέρα Μακαριότης θέλει φιλοτιμηθῆ νά δείξῃ
τήν συνεισφοράν ἀξίαν τοῦ μεγάλου ζήλου καί τοῦ πατριωτισμοῦ Αὐτῆς
τε καί ὅλου Της τοῦ Ποιμνίου, ἐξικετεύω τάς μακαρίους Αὐτῆς εὐχάς καί
μένω μέ βαθύ σέβας.
Τῆς Ὑμετέρας Μακαριότητος τέκνον εὐπειθές
Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης
Ἰσμαήλ τῇ 8ῃ Ὀκτωβρίου 1820
( Ἐπί τοῦ φακέλλου): Πρός τόν Μακαριώτατον καί Θεοπρόβλητον
Μητροπολίτην τῆς Νήσου Κύπρου Κύριον Κύριον Κυπριανόν, προσκυ-
νητῶς. Εἰς Κύπρον». Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 189-190.
51. Ἰδού ἐκτενέστερόν πως τό ἔγγραφον τοῦτο.
«Ἡ Φιλογενεστάτη πατρίς μας βλέπουσα τήν γενικήν κίνησιν τῶν
ὁμοπίστων ὁμογενῶν εἰς τό νά ἀποσείσῃ τόν ἀσεβῆ καί τυραννικόν ζυ-
γόν, ἐκινήθη καί αὐτή μέ ὅλας της τάς δυνάμεις, ὕψωσε μέ ἱεράν καί
δημοσίαν τελετήν τήν πανευφρόσυνον σημαίαν τῆς ἐλευθερίας τοῦ γέ-
νους τῶν εὐσεβῶν καί ὀρθοδόξων Χριστιανῶν, καί προσκαλεῖ μετά τῆς
κοινῆς πατρίδος ὅλους εἰς τόν ὑπέρ αὐτῆς ἱερόν πόλεμον. Ἄνδρες θεῖοι,
μεσῖται Θεοῦ καί ἀνθρώπων, γένητε τώρα συνελευθερωταί. Ἐνδύσασθε
τήν πανοπλίαν τοῦ Οὐρανίου Βασιλέως καί τά ἐπίγεια ὅπλα ὁμοῦ κατά
τῶν βλασφημούντων τό πανάγιον ὄνομα τοῦ Ὑψίστου, κατά τῶν βεβη-
λούντων τούς θείους Του ναούς, κατά τῶν ἀσεβεστάτων καί τυραννικω-
τάτων Ὀθωμανῶν. Αἱ ἱεραί χεῖρες σας, αἱ εὐλογοῦσαι τούς ὀρθοδόξους
48
Δέν ἦτο λοιπόν βακτηρία τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ἡ

Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία;
Ἔπειτα ἀπό τά ἐνδεικτικῶς μόνον ἀναφερθέντα παρα-
δείγματα ταῦτα καθίσταται σαφές, ὅτι ἡ θέσις τῶν κλη-
ρικῶν εἰς τήν ὑπόθεσιν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας δέν ἦτο θέ-
σις εἰς τόν φλοιόν αὐτῆς, ἀλλά θέσις εἰς τόν πυρῆνα, εἰς
τήν ψυχήν τῆς Ἑταιρείας. Κατά ἕνα μέγα μέρος τό ράσον
συνδημιουργεῖ τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν. Πῶς θά ἦτο λοι-
πόν δυνατόν νά ὑποστηρίξῃ ὑπόθεσιν σχετιζομένην μέ
τόν Τεκτονισμόν; Ἐάν ὑπῆρχε κάποια ἔνδειξις συσχετι-
σμοῦ ἡ Ἐκκλησία θά ἀπεῖχε πάσης ἀναμίξεως καί μάλιστα
θά ἠμπόδιζε τήν ἐξάπλωσίν της.
γ) Ἡ ἀριθμητική συμμετοχή τῶν κληρικῶν εἰς τήν Ἑται-
ρείαν τῶν Φιλικῶν εἶναι μία ἀκόμη ἀπόδειξις, περί τοῦ ὅτι
ἡ Ἑταιρεία αὕτη δέν ἦτο προέκτασις τῆς Στοᾶς. Κατάλογοι
πλήρεις τῶν μελῶν τῆς Ἑταιρείας δέν διεσώθησαν ἀτυχῶς.
Πλήν ὅμως ἔχομεν μαρτυρίας, αἱ ὁποῖαι καθιστοῦν σαφῆ
τήν συμμετοχήν τῆς Ἐκκλησίας μας εἰς τήν ἱεράν ὑπόθε-
σιν τοῦ Ἔθνους. «Αὕτη (δηλ. ἡ Φ. Ἑ.) ἐν βραχυτάτῳ χρο-
νικῷ διαστήματι διήπλωσε πανταχοῦ τάς ἐνεργείας της,
συμπεριλαβοῦσα πάντας τούς ἐξέχοντας κ λ η ρ ι κ ο ύ ς
κ α ί λ α ϊ κ ο ύ ς ἐν Τουρκίᾳ καί ἐν τῇ Ἑλληνικῇ δι-
ασπορᾷ εἰς τόν “ὑπέρ Πίστεως καί Πατρίδος” ἀγῶνα...
Οὐδείς τῶν ἐπισήμων ἀρχιερέων, τῆς Πελοποννήσου ἰδί-
ως, ἐμεινεν ἀμύητος»52. Μετ’ ἐνθουσιασμοῦ ἐπίσης καί
ὁ Κων/νος Βοβολίνης ἀναφωνεῖ: «Οὐδείς τῶν Ἑλλήνων
Χριστιανούς, ἄς λάβωσι τώρα μάχαιραν καί πῦρ κατά τῶν τυραννού-

ντων τούς ὀρθοδόξους.... Ἐγερθῆτε, Χριστιανοί ἥρωες. Ὁ Κύριος τῶν
δυνάμεων εἶναι μεθ᾽ ἡμῶν · ὑπέρ ἐλευθερίας τῆς πίστεως μάχεσθε, εὐλο-
γεῖτε, ἐνθαρρύνετε, κανείς ἄς μή μείνῃ ἀργός εἰς τόν ἱερόν τοῦτον πόλε-
μον.....», Βοβολίνη, σελ. 138.
52. Μ.Ε.Ε., τόμος Ἑλλάς, σελ. 677γ.
49
Μητροπολιτῶν, ὅλων τῶν τμημάτων τῆς Χώρας, ἔμεινεν

ἀμύητος»53. Τά σχετικά ἱστορικά κείμενα εἶναι γεμᾶτα ἀπό
περιγραφάς μυήσεως τῶν κληρικῶν, ὡς ἐπί παραδείγματι:
«Ἀπό τήν τάξιν τοῦ Ἱερατείου κατηχήθησαν πρῶτοι Ἀρχι-
ερεῖς μέν ὁ Ναυπλίας Γρηγόριος, ὁ Κορίνθου Ζαχαρίας
καί ὁ Ἀρκαδιουπόλεως (ἤ Χριστιανουπόλεως) Γερμανός.
Ἡγούμενοι δέ ἐκεῖνος τοῦ Βράχου Δανιήλ, ὁ τοῦ Ἁγίου
Γεωργίου (τοῦ Φενεοῦ) Ναθαναήλ, καί οἱ ἐγκριτώτεροι
τοῦ Μεγάλου Σπηλαίου καί τῶν Ταξιαρχῶν»54. Κατά τήν
μαρτυρίαν τοῦ Ἀμβροσίου Φραντζῆ, «...Πατριάρχαι καί
Μητροπολῖται καί ᾿Επίσκοποι καί Πρωτοσύγκελοι καί Δι-
άκονοι καί Ἡγούμενοι μοναστηρίων καί ἱερομόναχοι καί
πρεσβύτεροι καί μοναχοί καί ἁπλοῖ δόκιμοι.... ἐπερίμεναν
τήν στιγμήν τῆς ἀποστασίας καί τῆς καταστροφῆς ὅλων
τῶν Τούρκων»55. Τέλος, ὡς ἔνδειξιν τῆς γενικῆς ταύτης
μυήσεως δυνάμεθα νά λάβωμεν καί τήν γενικήν ἐγκύκλι-
ον τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ε΄ πρός τόν κλῆρον, δι᾽ ἧς παρακι-
νεῖ εἰς ὑλικήν ἀρωγήν πρός τήν Ἑταιρείαν56.

56. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ, ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Κων/πόλεως,
Νέας Ρώμης καί Οἰκουμενικός Πατριάρχης.
Οἱ ἐν ταῖς νήσοις τοῦ Αἰγαίου πελάγους ἀρχιερατικῶς προϊστάμε-
νοι, καί κατά πάροδον ἐντυγχάνοντες τῷ τήν παροῦσαν πατριαρχικήν
ἡμῶν ἐπιστολήν συνεπιφερομένῳ ἱερώτατοι Μητροπολῖται καί ὑπέρτι-
μοι καί Θεοφιλέστατοι Ἀρχιεπίσκοποί τε καί Ἐπίσκοποι, ἐν ᾿Αγίῳ Πνεύ-
ματι ἀγαπητοί ἀδελφοί καί συλλειτουργοί καί τιμιώτατοι προεστῶτες
καί πρόκριτοι τῶν μερῶν τούτων, Χάρις εἴη ὑμῖν καί εἰρήνη παρά Θεοῦ.
Ἐπειδή ὁ κομιστής τῆς παρούσης ἡμῶν εὐγενέστατος ἄρχων ἰσπράβ-
νικος κύριος Δημήτριος Θέμελης ἔρχεται εἰς τά αὐτόθι ἐπί διευθετήσει
ἰδίων τινῶν χρηματικῶν ὑποθέσεων καθώς περί τούτων πληροφορεῖσθε
καί ἐκ τοῦ συνεπιφερομένου γράμματος τῆς περιβλέπτου Ἐκλαμπρότη-
50
Ἡ συμμετοχή τῆς ᾿Εκκλησίας εἰς τό ἔργον τῆς Φιλικῆς

Ἑταιρείας ὑπῆρξεν ὄντως καθολική. Οὐδείς ἐκκλησιαστι-
κός ἔλειψεν ἀπό τό μέγα προσκλητήριον. Ἀλλ᾽ ἐάν ἡ Φ. Ἑ.
ἦτο μία προέκτασις, ἕνας κλάδος ἤ ἕν τμῆμα τῆς Τεκτο-
νικῆς Στοᾶς, τοῦτο θά ἐσήμαινεν, ὅτι ὅλοι ἐκεῖνοι οἱ κλη-
ρικοί ἔπρεπε νά ἦσαν καί τέκτονες. Ἀποροῦμεν ἀληθῶς
πώς ἡ Στοά δέν τό ἐσκέφθη ὡς ἐπιχείρημά της. Ὅπως ἀπο-
ροῦμεν ἐπίσης πῶς θά ἦτο δυνατόν νά διαλάθῃ τῆς ὀξυ-
νοίας τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ε΄ ἡ δῆθεν τεκτονική προέλευ-
σις τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
***
Ἀνακεφαλαιοῦντες τά μέχρι τοῦδε λεχθέντα καί συν
οψίζοντες ταῦτα, δυνάμεθα νά εἴπωμεν, ὅτι ἡ καθολική
συμμετοχή τῆς Ἐκκλησίας –λαμβανομένων ὑπ’ὄψει τῆς
ὅλως ἰδιαζούσης θέσεως αὐτῆς παρά τῷ Χριστεπωνύμῳ
πληρώματι, τῆς οὐσιαστικῆς συμβολῆς της εἰς τό ἔργον
τῆς Ἑταιρείας ὡς καί τοῦ ἀριθμητικοῦ ὄγκου τῶν κατηχη-
θέντων κληρικῶν– ἀποτελεῖ τήν καλυτέραν ἀπόδειξιν πε-
ρί τοῦ ὅτι οὐδεμίαν ἐπικοινωνίαν καί σχέσιν εἶχεν ἡ Φιλι-
κή Ἑταιρεία πρός τάς Τεκτονικάς Στοάς. Ἦτο τελείως δια
κεκριμένη μυστική πατριωτική ὀργάνωσις. Εἰς τήν ὁποίαν
τός του. Ἔστι δέ ὁ ἀνήρ χαρακτῆρος τιμίου, ἀξιοπίστου καί ἀξίου ὑπο-
δοχῆς καί περιποιήσεως, διά τοῦτο γράφοντες συνιστῶμεν αὐτόν πᾶσιν
ὑμῖν προτρεπόμενοι ὅπως, ἐλθόντα σύν Θεῷ, δεξιωθῆτε κατά το εἰκός
καί περιποιηθῆτε ἀναλόγως, συντελοῦντες τό κατά δύναμιν, εἰς τάς δι-
ευθετήσεις τῶν ὑποθέσεών του, ὥστε νά καταστήσετε ὑπόχρεων τήν
Εὐγενίαν του καί διαπρύσιον ἐπαινέτην σας, ὅπερ ἀντιστρέφει προδή-
λως εἰς ὠφέλειαν ὑμῶν. Τῶν γάρ ἀγαθῶν ἔργων αἱ χάριτες, ὡς ὁ σοφός
λόγος ἀποφαίνεται, ἐπαναστρέφουσιν ἐπί τούς ποιοῦντας. Ἡ δέ τοῦ
Θεοῦ χάρις καί τό ἄπειρον ἔλεος εἴη πᾶσιν ὑμῖν.
΄αωκα΄ Ἰανουαρίου ι΄
Ὁ Κων/πόλεως ἐν Χριστῶ ἀδελφός καί εὐχέτης
(Βλ. Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 270-271).
51
ἡ Ἐκκλησία εἶχε τήν μεγίστην ἀνάμιξιν καί διεδραμάτιζεν

ἀποφασιστικόν ρόλον. Εἰς τούς τρεῖς ἐκείνους ἥρωας, τόν
Σκουφᾶν, τόν Τσακάλωφ καί τόν Ξάνθον ἀνήκει ἡ τιμή,
ὅτι συνέλαβον τήν ἰδέαν διά τήν σύμπηξιν τῆς Φιλικῆς
Ἑταιρείας. Ἀλλ’ εἰς τόν ὀρθόδοξον κλῆρον ἀνήκει ἡ τι-
μή, ὅτι κατέστησε τήν ἰδέαν πραγματικότητα57. Ἡ τριαν-
δρία τῆς Ὀδησσοῦ ἔρριψε τόν σπόρον. Ὁ Ἀρχηγός μάλι-
στα τῆς τριάδος Σκουφᾶς ἔφυγε τόσον προώρως ἐκ τοῦ
παρόντος κόσμου. Ἀλλ᾽ ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἐστάθη
ἡ βακτηρία καί τό στήριγμα τῆς νεοπαγοῦς καί τόσον και-
ρίως πληγείσης ἤδη Ἑταιρείας. Ἡ Ἐκκλησία ἐνεκολπώθη
τόν σπόρον, τόν ἐκαλλιέργησε, τόν διεφύλαξε, τόν μετέ-
δωσε, τόν ἐσκόρπισεν, ἀλλά καί τόν περιεφρούρησε μέχρι
τῆς στιγμῆς, καθ᾽ ἥν ἔδωκε τόν πολυπόθητον καρπόν58.
57. Ἔμπλεως θαυμασμοῦ ὁ σοφός νομομαθής Νικόλαος Σαρίπολος

ἀνεφώνει εἰς τήν Β΄ Ἐθνοσυνέλευσιν τοῦ ἔτους 1864 τό «Ἐσώθημεν διά
τῆς Ἐκκλησίας!». Καί ὁ Καθηγητής Ἐμμ. Πρωτοψάλτης γράφει: «Ἐάν
κανείς ἐπιχειρήσῃ νά ἀπαριθμήσῃ τάς ὑπηρεσίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Κλή-
ρου πρός τό Ἔθνος μας καί πρός τήν Πατρίδα ἀπό τῆς ἁλώσεως τῆς
Κωνσταντινουπόλεως καί ἑξῆς, θά ὑποχρεωθῇ νά γράψῃ ὅλην σχεδόν
τήν ἱστορίαν τῆς μακρᾶς αὐτῆς περιόδου· διότι δέν ὑπάρχει τομεύς τῆς
ἑλληνικῆς ζωῆς, εἰς τόν ὁποῖον νά μή ἔδρασαν μέ δημιουργικήν πνοήν οἱ
παντός βαθμοῦ Κληρικοί, δέν ὑπάρχει ἐθνικός ἀγών, εἰς τόν ὁποῖον νά
μή πρωτηγωνίστησαν οἱ στρατιῶται αὐτοί τῆς Ορθοδόξου Ἐκκλησίας».
Βλ. Ἰγνάτιος Οὑγγροβλαχίας, Ἐπίτομος ἔκδοσις, ᾿Αθῆναι 1961, σελ. 7
καί 5.
58. Ἰδού πῶς ἐκφράζεται σχετικῶς ὁ Διονύσιος Θερειανός εἰς τόν
βίον τοῦ Κοραῆ (Α΄ 30): «Ὅτι ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία διεφύλαξεν ἀλώ-
βητα καί ἀνόθευτα τά θεῖα δόγματα καί τάς ἱεράς παραδόσεις τοῦ ἀρχε-
γόνου Χριστιανικοῦ θρησκεύματος, ὅτι ἐθέρμανε τά ἑλληνικά γράμ-
ματα, κατεψυγμένα ἐν καιροῖς μεγίστοις καί χαλεπωτάτοις, ὅτι ὑπῆρξε
τιθήνη καί κουροτρόφος, ἅμα δέ καί σώτειρα τῶν Ἑλλήνων ἐν ἡμέραις
ἀθλιότητος καί δυστυχίας, ταῦτα πάντα εἶναι οὐχί ἀστήρικτοι ἰσχυρι-
σμοί, ἀλλ᾽ ἀλήθειαι ἀναμφήριστοι καί παρά πάντων ὁμολογούμεναι»
Ἐμμ. Πρωτοψάλτη, ἐνθ᾽ ἀνωτ. σελ. 7.
52
Δέν εἶναι ἡμέτερος ὁ λόγος. Εἶναι ἡ ὁμολογία τοῦ Ἐμμα-

νουήλ Ξάνθου, εἰπόντος ὅτι τήν ἐπανάστασιν ἐκίνησαν
καί ἐνεψύχωσαν οἱ κληρικοί, καθ᾽ ὅτι πρῶτοι ἐπῆραν τά
ὅπλα· «ὅ λ ο ι σ χ ε δ ό ν ο ἱ ἐ κ τ ο ῦ Ἱ ε ρ α τ ι κ ο ῦ
Τά γ μ α τ ο ς , ἄ ν ε υ τ ῶ ν ὁ π ο ί ω ν π ο τ έ ὁ
λαός δέν ἤθελε κινηθῆ ἤ ἠδύνατο νά
ε ὐ δ ο κ ι μ ή σ ῃ»59.
Ἄς μή μᾶς εἴπουν οἱ Τέκτονες, ὅτι οἱ Ἱδρυταί τῆς Φι-
λικῆς Ἑταιρείας ἀπέκρυπτον δῆθεν τήν τεκτονικήν των
ἰδιότητα καί διά τοῦτο ἡ Ἐκκλησία δέν ἀντελήφθη τίποτε.
Διότι θά ἀπαντήσωμεν μέ τήν περίπτωσιν τοῦ Ξάνθου. Ὁ
Ξάνθος ὁμολογεῖ ἀβιάστως, ὅτι «εἰσήχθη» εἰς τήν Στοάν,
ὅταν οὐδείς τόν ἀναγκάζῃ εἰς μίαν τοιαύτην ὁμολογίαν.
[Τήν ὁμολογίαν ταύτην καί τήν ἀκριβῆ σημασίαν της θά
κρίνωμεν αὐτοτελῶς εἰς τόν οἰκεῖον τόπον τῆς παρού-
σης μελέτης]. Ἡ Ἐκκλησία παραλλήλως πρός τήν Φιλι-
κήν Ἑταιρείαν γνωρίζει καί τήν ὕπαρξιν τῆς ἑταιρείας τῶν
Ἐλευθεροτεκτόνων. Ἀλλά καθ’ ὅν χρόνον τήν πρώτην
ἐναγκαλίζεται μετά περισσῆς στοργῆς καί θάλπει αὐτήν
ὑπό τούς κόλπους της, τήν δευτέραν, ἀντιθέτως, τήν στη-
λιτεύει καί τήν ἀφορίζει, καθώς θά ἴδωμεν διεξοδικώτε-
ρον ἐν τῇ περαιτέρῳ ἀναπτύξει τοῦ θέματος.
59. Ξάνθου, σελ. 46. Πρβλ. καί τήν γνώμην τοῦ Φιλήμονος, χαρα-
κτηρίζοντος τούς ἱδρυτάς μέν ἀνθρώπους «ἀσημάντους», τούς κληρι-
κούς δέ ὡς «ἀποστόλους» τῶν ἀποστόλων τῆς Φ. Ἑ. «Ἄνθρωποι τοῦ
λαοῦ ἀσήμαντοι, ἀπεδόθησαν εἰς τό στάδιον τῆς ἐθνικῆς ἑνότητος καί
τῆς ἐθνικῆς παρασκευῆς κατασπασθέντες ἐγκαρδίως τήν ἰδέαν τῆς ἐπα-
ναστάσεως, ἐγένοντο δέ ἀ π ό σ τ ο λ ο ι τῶν ἀποστόλων ὑπέρ πίστε-
ως καί πατρίδος ὅλοι οἱ ἐκκλησιαστικῶς προϊστάμενοι». Δοκίμιον περί
τῆς Ἑλλην. Ἐπαναστάσεως, τόμ. Α., σελ. 128. Πρβλ. καί Κανδηλώρου,
σελ. 327.
53
Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡ
ΤΗΣ ΦΙΛΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Ο
ὐσιῶδες γνώρισμα τῆς Ἑταιρείας τῶν Φιλικῶν
ὑπῆρξεν ὁ ἀπόλυτος προσανατολισμός της πρός
τάς ἀρχάς τῆς Χριστιανικῆς πίστεως ἀφ᾽ ἑνός καί
ἀφ᾽ ἑτέρου ἡ διάχυτος εὐσέβεια τῶν ἀποτελούντων αὐτήν
μελῶν. Τό γεγονός τοῦτο, ὑψίστης καθ᾽ ἑαυτό σπουδαι-
ότητος, εἶναι μία ἐπί πλέον ἀπόδειξις τῆς τεραστίας δι-
αφορᾶς, ἡ ὁποία ὑπάρχει μεταξύ Φιλικῆς Ἑταιρείας καί
Στοᾶς. Πλήν ὡρισμένων τύπων –καί τούτων ἐξωτερικῶν–
οὐδεμία ἄλλη ὁμοιότης ὑπάρχει μεταξύ τῶν δύο. Ὁ χα-
ρακτήρ τῆς μιᾶς εἶναι τελείως ἀντίθετος τοῦ χαρακτῆρος
τῆς ἄλλης.
1. Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἰδεολογικῶς ἐξεταζομένη.
Ἄς ἴδωμεν δι’ὀλίγων τόν χαρακτῆρα τοῦ Τεκτονισμοῦ60.
Οὗτος χαρακτηρίζεται ὡς θρησκεία καί ἔχει ἄμεσον σχέ-
σιν καί συγγένειαν πρός τάς παλαιάς εἰδωλολατρικάς
μυστηριακάς θρησκείας, τῶν ὁποίων καυχᾶται μάλιστα,
ὅτι ἀποτελεῖ συνέχειαν. Καθ᾽ ἅ Τέκτονες ὁμολογοῦν «ἡ
Μασσωνία εἶναι ἡ μόνη ἐπιζήσασα τῶν ἀρχαίων μυστη-
ρίων καί δύναται νά ἀποκληθῇ ὁ φύλαξ αὐτῶν». Ἀδογ-
ματιτικοῦ χαρακτῆρος καί θεϊστικῆς φύσεως οὖσα λοι-
60. Πλείονα περί τοῦ αὐτοῦ βλέπε εἰς ἡμετέραν μελέτην· ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η
ΜΑΣΣΩΝΙΑ; Ἀθῆναι 1972.
54
πόν ἡ Μασσωνία εἶναι ὅλως ἀσυμβίβαστος καί ἀντίθετος

πρός τόν Χριστιανισμόν. Ἡ ἀπόκλισις τοῦ Τεκτονισμοῦ
ἀπό παντός στοιχείου, τό ὁποῖον θά ἠδύνατο νά θεωρηθῇ
ὡς φέρον χαρακτῆρα χριστιανικόν, ἀνάγεται εἰς τήν ἐπο-
χήν πρό τοῦ 1723. Πάντως ὅμως ἀπό τοῦ ἔτους 1723, διά
τοῦ συντάγματος τοῦ Anderson, νομοθετεῖται ἐπισήμως
πλέον ὁ χριστιανικός ἀποχρωματισμός τοῦ Τεκτονισμοῦ
καί ἔκτοτε ἐφαρμόζεται ἡ ἀρχή αὕτη πιστῶς. Ἕνεκεν τοῦ
ἀντιχριστιανικοῦ τούτου χαρακτῆρος του ὁ Τεκτονισμός
καταδικάζεται τώρα πλέον ἀπό ὅλας τάς Χριστιανικάς
ὁμολογίας· ἀπό τήν Δυτικήν, τήν Προτεσταντικήν καί βε-
βαίως καί ἀπό τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν.
Ἔπειτα ἀπό τά ὀλίγα αὐτά ἐνημερωτικά στοιχεῖα, τά
ὁποῖα καί ἐπέχουν θέσιν παρεκβάσεως, δυνάμεθα νά κα-
τανοήσωμεν καλύτερον τόν χαρακτῆρα τῆς Φιλικῆς Ἑται-
ρείας. Ἐδῶ τά πάντα μαρτυροῦν χριστιανικήν πίστιν. Εἰς
τά σύμβολα, εἰς τούς ὅρκους, εἰς τούς τίτλους, εἰς τά κεί-
μενα, εἰς τά πρόσωπα ἔχομεν πάντοτε χριστιανικόν προ-
σανατολισμόν, χριστιανικόν χαρακτῆρα, αὐτήν ταύτην
τήν σφραγίδα τοῦ Χριστιανισμοῦ.
α) Σύμβολον τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας εἶναι τό Σημεῖον
τοῦ Σταυροῦ. Τό συναντῶμεν εἰς τό Συστατικόν τοῦ Β΄
βαθμοῦ. Οἱ Συστημένοι, ὅπως ὠνομάζοντο, ἔφερον μεθ᾽
ἑαυτῶν ἔγγραφον, τό ὁποῖον εἰς τό ἐπάνω μέρος εἶχε τό
σημεῖον τοῦ Σταυροῦ –καί ὄχι βεβαίως τόν γνώμονα, τόν
διαβήτην κλπ. τεκτονικά σύμβολα– καί κάτωθεν αὐτοῦ
μίαν ἡμισέληνον ἀντεστραμμένην. Τό σύμβολον τοῦτο
ἦτο ἡ ἔκφρασις τῆς πίστεως, ὅτι διά τῆς δυνάμεως τοῦ
Σταυροῦ θά πέσῃ καί θά καταλυθῇ ἡ ἡμισέληνος.
Τό σημεῖον τοῦ Σταυροῦ εὑρίσκομεν ἐπίσης καί εἰς τήν
σφραγίδα τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Ἡ σφραγίς, κατόπιν
προτάσεως τοῦ Ξάνθου, διεμορφώθη ὡς ἑξῆς: ἦτο στρογ-
55
γύλη «φέρουσα εἰς τήν περιφέρειαν τά ἀρχικά γράμματα

τῶν κυρίων ὀνομάτων τῶν Ἀρχηγῶν καί εἰς τήν μέσην τόν
Σταυρόν»61. Ἐπίσης εἰς ἔγγραφόν τι, φυλασσόμενον εἰς
τήν μονήν τῆς Παναγίας Σπηλιανῆς τῆς Νισύρου, ὑπάρ-
χει ἡ ἑξῆς σημείωσις: «Ἡ ὕψωσις τοῦ Τιμίου καί Ζωοποιοῦ
Σταυροῦ εἶναι ἡ πρώτη ἡμέρα τῆς συστάσεως τῆς μεγά-
λης ἀδελφότητος». Κατά τούς εἰδήμονας ἡ φράσις αὕτη
ἔχει τήν ἔννοιαν ὅτι «οἱ Φιλικοί, ἀποβλέποντες καί εἰς τόν
συμβολικόν χαρακτῆρα τῆς ἐπετείου τῆς Ὑψώσεως τοῦ
Τιμίου Σταυροῦ, ἐθεώρουν τήν 14ην Σεπτεμβρίου ὡς ἡμέ-
ραν ἱδρύσεως τῆς Ἑταιρείας»62.
β) Εἰς τάς τελετάς τῆς μυήσεως, ἐξ ἄλλου, ἔχομεν
ἔκδηλον τόν χαρακτῆρα τῆς Χριστιανικῆς πίστεως. Ὁ κα-
τηχούμενος εἰς τόν α΄ βαθμόν –τῶν Βλάμηδων ἤ Ἀδελφο-
ποιητῶν– ὤφειλε νά ὁρκισθῇ ἐπί τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου,
ἐπί παρουσίᾳ ἱερέως. Ὁ ὅρκος οὗτος εἶχε μεγάλην σημα-
σίαν κατά τήν ἐποχήν ἐκείνην (Δ. Κόκκινος).
Εἰς τήν κατήχησιν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας περιγράφεται
ἐπίσης ἡ διαδικασία τῆς ὁρκωμοσίας τοῦ μεμυημένου εἰς
τόν γ΄ βαθμόν: «Μετά ταῦτα γονατίζει μέ τό δεξί μόνον
γόνυ κοντά εἰς τήν Τράπεζαν63 καί κάμνει τρεῖς φορές τό
σημεῖον τοῦ σταυροῦ· εἶτα τοῦ δίδεις καί ἀσπάζεται μέ κα-
τάνυξιν τήν εἰκόνα καί βάζοντας τό δεξί του χέρι ἐπάνω
εἰς αὐτήν...»64.
Ὡσαύτως εἰς τήν τελετήν τοῦ ὅρκου τῶν Ἐθνικῶν Διοι-
κητῶν ὁρίζεται σαφῶς ἡ ἀκόλουθος σειρά:
61. Ξάνθου, σελ. 36.

63. Τοῦθ’ ὅπερ γίνεται καί εἰς τήν χειροτονίαν τοῦ Ἱεροδιακόνου εἰς
τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν.
56
«Ο ΙΕΡΕΥΣ: Μετά τό εὐλογητόν, τό τρισάγιον, ὅτι Σοῦ

ἐστι, καί τό τροπάριον:
Ἡ πάντων χαρά, Χριστός ἡ ἀλήθεια,
τό φῶς, ἡ ζωή, τοῦ κόσμου ἡ ἀνάστασις,
τοῖς ἐν γῇ πεφανέρωται τῇ αὐτοῦ ἀγαθότητι
καί γέγονε τύπος τῆς ἀναστάσεως,
τοῖς πᾶσι παρέχων θείαν ἄφεσιν·
ὁ Ὅρκος:
Εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου
Πνεύματος. Ἀμήν. Ἐνώπιον τοῦ πανταχοῦ παρόντος ἀλη-
θινοῦ Θεοῦ, τοῦ ὑπερασπιστοῦ τῆς δικαιοσύνης καί ἐκδι-
κητοῦ τῆς κακίας καί παραβάσεως· εἰς τό ὄνομα τῆς σω-
τηρίας τοῦ Γένους μας... Ὁρκιζόμεθα... Οὕτω ποιοῦντας
ὁ Θεός νά μᾶς δώσῃ τήν βοήθειάν του, τοὐναντίον δέ ἄς
μᾶς ζητήσῃ λόγον ἐν ὥρᾳ κρίσεως καί ἄς μᾶς καθυποβάλῃ
εἰς τήν δικαίαν ποινήν τῆς Ἀρχῆς»65.
Εἰς τό Ἰάσιον ἐπίσης τό 1821 ἐξεδόθη τό ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ
ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΛΟΧΟΥ «Δαπάνῃ τῆς ἐν Ἰασίῳ φιλογενοῦς
Ἑταιρείας τῶν Φιλικῶν», τό ὁποῖον περιελάμβανε «Συνα-
πτάς καί ἐκτενεῖς (ἐνν. δεήσεις) λεγομένας ἐν καιρῷ πο-
λέμου κατ᾽ ἐχθρῶν ἐπερχομένων ἡμῖν». Προμετωπίς τοῦ
Ἐγκολπίου τούτου ἐτέθη: «εἰς δόξαν τῆς Ἁγίας καί Ὁμο-
ουσίου καί Ἀδιαιρέτου Τριάδος, Πατρός, Υἱοῦ καί Ἁγίου
Πνεύματος. Ἀμήν».
γ) Ἄς ρίψωμεν τώρα ἕν βλέμμα καί εἰς τά κείμενα τῶν
ὅρκων καί τῶν κατηχήσεων. Εἰς τήν κατήχησιν τοῦ β΄
βαθμοῦ –τῶν Συστημένων– ὁ κατηχητής ἔλεγε πρός τόν
κατηχούμενον:
65. Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 152-153.

57
«Ὦ συμπολῖτα… μή λησμονήσῃς ποτέ τόν ὅρκον πού

ἔκαμες ἐνώπιον τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ… Οἱ ἄνθρωποι, εἰς
τούς ὁποίους ἔδωσες αὐτήν τήν μεθ᾽ ὅρκου ὑπόσχεσιν,
εἶναι ὅλοι συμπολῖται σου... εἰς τόσον σφιγκτήν ἕνωσιν,
ὥστε θυσιάζουσι πολλά εἰς τόν κόσμον, θεμελιούμενοι
εἰς τάς φρικτάς ταύτας ἐντολάς, τάς ὁποίας καθημερινῶς
κηρύττει μέ δυνατήν φωνήν ἡ θ ε ί α Ἐ κ κ λ η σ ί α .
Μάχου ὑπέρ Π ί σ τ ε ω ς καί Πατρίδος. Ἀγαπήσῃς τόν
πλησίον σου ὡς σεαυτόν. Μισήσῃς, καταδιώξῃς, ἐξολο-
θρεύσῃς τ ό ν ἐ χ θ ρ ό ν τ ῆ ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , τοῦ
ἔθνους καί τῆς Πατρίδος σου»66.
Ὁ μυούμενος εἰς τόν γ΄ βαθμόν τῶν Ἱερέων –δέν ἦσαν
κληρικοί· ἦτο τό ὄνομα τοῦ βαθμοῦ τοιοῦτον– ἔδιδε τόν
ἀκόλουθον ὅρκον:
«Ὁρκίζομαι ἐνώπιον τ ο ῦ ἀ λ η θ ι ν ο ῦ Θ ε ο ῦ οἰ-
κειοθελῶς, ὅτι θέλω εἶμαι ἐπί τῆς ζωῆς μου πιστός εἰς
τήν Ἑταιρείαν κατά πάντα... Ὁρκίζομαι νά προσέχω πά-
ντοτε εἰς τήν διαγωγήν μου διά νά εἶμαι ἐνάρετος. Νά
εὐλαβῶμαι τήν Θρησκείαν μου...»67.
Ἄλλη ὡσαύτως λεπτομέρεια ὑπῆρξε καί ἡ ἐπικεφαλίς
τοῦ Κώδικος τῶν Φιλικῶν. Ἐπί καταλόγου ἀναγράφοντος
τά ὀνόματα 134 μεμυημένων εἰς τόν γ΄ βαθμόν –τῶν Ἱερέ-
ων– ὑπῆρχεν ἡ ἐπιγραφή: «Οἱ ἐν τῷ ναῷ ε ἰ σ ε ρ χ ό μ ε -
ν ο ι ». Ἐπί τοῦ σημείου τούτου ὁ Τάκης Χ. Κανδηλῶρος
κάμνει τό ἑξῆς σχόλιον. «Τιμᾷ τήν ἀγχίνοιαν τοῦ Σκουφᾶ ὁ
χαρακτηρισμός τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ὡς Ναοῦ, ἐν ᾧ διά
θρησκευτικῆς κατανύξεως, διά τῆς Πίστεως καί Πατρίδος,
ἐ ξ ε λ ί σ σ ε τ ο ἐπί ἑπταετίαν ἡ συγκινητικωτέρα τῶν Ἱε-
66. Κοκκίνου, τόμ. Α΄, σελ. 141.

67. Κοκκίνου, τόμ. Α΄, σελ. 143-144.
58
ροτελεστιῶν»68. Μετά τήν κατήχησιν καί τόν ὅρκον ἀπε-

καλύπτετο εἰς τόν μυηθέντα ὁ σκοπός τῆς Ἑταιρείας κα-
τά τρόπον λακωνικόν, ἀποπνέοντα ὅμως τήν αὐτήν εὐσέ-
βειαν: «Ὁ σκοπός τῆς Ἑταιρείας εἶναι ἡ καλυτέρευσις τοῦ
Ἔθνους, καί, ὅταν ὁ Θεός συγχωρήσῃ, ἡ ἐλευθερία του»69.
Ὁ μέγας ὅρκος ἐπίσης περιελάμβανε σαφῆ ὁμολογίαν πί-
στεως εἰς τόν Τριαδικόν Θεόν: «Ὁρκίζομαι τέλος πάντων εἰς
τό ὄνομα (Πατρός, Υἱοῦ καί Ἁγίου Πνεύματος) τοῦ Ὑπερ-
τάτου Ὄντος, τοῦ ἑνός καί μόνου ἀληθινοῦ Θεοῦ, ὅτι...»70.
Ἐξ ἄλλου καί εἰς τήν «Εἰσαγωγήν εἰς τήν Διδασκαλίαν»,
ἥτις εἶναι διατετυπωμένη ὑπό μορφήν ἐπιστολῆς, ὑπάρχει
ὁμολογία πίστεως: «Ἐνώπιον τοῦ Ὑπερτάτου Ὄντος, τῆς
μιᾶς Τρισυποστάτου Θεότητος...»71.
Τέλος καί εἰς τήν ἔγγραφον συμβουλήν τῶν Συστημέ-
νων ἡ Ἐκκλησία ὀνομάζεται «θεία Ἐκκλησία» καί ὑπεν-
θυμίζεται ἡ ὑποχρέωσις, καθ’ ἥν «μισήσῃς, καταδιώξῃς
καί ἐξολοθρεύσῃς τόν ἐχθρόν τῆς θρησκείας σου καί τῆς
Πατρίδος σου»72.
***
Παντοῦ συνεπῶς καί εἰς τά σύμβολα καί εἰς τάς τελε-
τάς καί εἰς τούς ὅρκους καί εἰς τάς κατηχήσεις τῆς Φι-
λικῆς Ἑταιρείας ὑπάρχει κατά πρώτιστον λόγον σαφής ὁ
χριστιανικός χαρακτήρ καί ἔκδηλος ἡ ἀποτύπωσις τῆς
χριστιανικῆς σφραγίδος, πρᾶγμα τό ὁποῖον εἶναι τελεί-
ως ἀντίθετον τοῦ χριστιανικοῦ ἀποχρωματισμοῦ, ὅστις

59
καί κυρίως χαρακτηρίζει τόν Τεκτονισμόν. Ὁ Τεκτονισμός

ἀποτελεῖ προέκτασιν τῶν ἀρχαίων εἰδωλολατρικῶν θρη-
σκειῶν. Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἀποτελεῖ πιστήν θυγατέρα τῆς
Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ὁ Τεκτονισμός εἶναι καταφρονη-
τής τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ἡ Φιλική Ἑταιρεία τιμᾷ τήν Ἐκκλη-
σίαν, τήν ὁποίαν θεωρεῖ καί ὀνομάζει «θείαν Ἐκκλησίαν».
Ὁ Τεκτονισμός ἐπιχειρεῖ νά διδάξῃ εἰς τούς προσηλύτους
του μίαν νέαν θρησκείαν καί καυχᾶται ὅτι «τό πενιχρόν
ἐργαστήριον τῆς Μασσωνικῆς στοᾶς δέν εἶναι ἄλλο τι, εἰ
μή τά σπήλαια καί αἱ σκιάδες τῶν δρυῶν καί τῶν κέδρων
τῶν Ἰνδιῶν καί τά ἄγνωστα βάθη τῶν πυραμίδων καί αἱ
κρύπται τῶν μεγαλοπρεπῶν ναῶν τῆς Ἴσιδος»73. Ἡ Φιλι-
κή Ἑταιρεία, ἀντιθέτως, ὡς σύνθημά της ἔχει τό «μισήσῃς,
καταδιώξῃς, καί ἐξολοθρεύσῃς τόν ἐχθρόν τῆς θρησκείας
σου καί τῆς πατρίδος σου»74. Ἄμεσος δέ καί πιστή διασά-
φησις τοῦ συνθήματος αὐτοῦ μᾶς παρέχεται εἰς τό κείμε-
νον τοῦ ὅρκου τῶν Ἱερολοχιτῶν: «Ὡς Χριστιανός Ὀρθό-
δοξος καί υἱός τῆς ἡμετέρας Καθολικῆς καί Ἀποστολικῆς
Ἐκκλησίας, ὁρκίζομαι εἰς τό ὄνομα τοῦ Παντοδυνάμου μας
Θεοῦ, εἰς τό ὄνομα τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ καί τῆς
Ἁγίας Τριάδος, νά διαμείνω π ι σ τ ό ς ε ἰ ς τ ή ν θ ρ η -
σκείαν μου καί εἰς τήν πατρίδα μου.
Ὁρκίζομαι νά χύσω καί αὐτήν τήν
ὑστέραν ρανίδα τοῦ αἵματός μου ὑπέρ τῆς θρησκείας καί
τῆς Πατρίδος μου.
Νά χύσω τό αἷμα μου, ἵνα νικήσω τούς ἐχθρούς τῆς
θρησκείας μου ἤ νά ἀποθάνω ὡς μάρτυς διά τόν Ἰησοῦν
Χριστόν»75.
73. Τεκτονικόν περιοδικόν Πυθαγόρας, τόμ. Ζ΄ σελ. 19.

75. Περιοδικόν «Ἀκτῖνες», ἀρ. τ. 319/1971, σελ. 81-82.
60
Αὐτό ὑπῆρξε τό ἰδεολογικόν περιεχόμενον τῆς Φιλικῆς

Ἑταιρείας καί τοῦ Ἀγῶνος τοῦ 1821. Διά τοῦτο καί ὁ ἱστο-
ρικός Φιλήμων ἀναγκάζεται νά ἀναγνωρίσῃ, ὅτι ἐν τελευ-
ταίᾳ ἀναλύσει Φιλικοί καθίσταντο «οἱ διδασκόμενοι καθ᾽
ἡμέραν τήν εὐαγγελικήν ἠθικήν τοῦ ἄμβωνος»76 καθ᾽ ὅν
χρόνον οἱ φοιτῶντες εἰς τήν Στοάν ἐδιδάσκοντο τά ἑξῆς:
«Τέκτονες ὅλων τῶν Τυπικῶν... ὁ Indra, ὁ Ζωροάστρης
καί ὁ Βούδδας, ἰδού οἱ πρῶτοι σας ἱδρυταί»77.
Μέ ἄλλα δηλ. λόγια ὅσον ἀπέχει ἡ Ἀνατολή ἀπό τήν
Δύσιν, ἄλλο τόσον ἀπέχει ἰδεολογικῶς καί ἡ Φιλική Ἑται-
ρεία ἀπό τήν Τεκτονικήν Στοάν.
2. Οἱ Φιλικοί ὡς ἄνθρωποι βαθυτάτης πίστεως.

Ἄς ἔλθωμεν τώρα καί εἰς τούς Φιλικούς. Δέν ὑπάρ-
χει ἀμφιβολία, ὅτι ἐκ τοῦ καρποῦ του γνωρίζεται πᾶν
δένδρον. Καί ἐφ᾽ ὅσον ἡ Φιλική Ἑταιρεία διεπνέετο ὑπό
βαθυτάτης πίστεως εἰς ὅλας αὐτῆς τάς ἐκδηλώσεις, κα-
τά φυσικήν συνέπειαν καί οἱ Ἱδρυταί της καί τά μέλη της
ὤφειλον νά διαπνέωνται ὑπό τοῦ αὐτοῦ πνεύματος. Ἐπει-
δή ὅμως τά ὀνόματα τῶν Φιλικῶν μολύνονται εἰς τά μασ-
σωνικά χείλη ἀξίζει τόν κόπον νά ἐγκύψωμεν ἰδιαιτέρως
πως πρός αὐτούς. Τό ἄρωμα τῆς εὐσεβείας των καί ἡ πνοή
τῆς βαθυτάτης ὀρθοδόξου χριστιανικῆς πίστεώς των θά
πλημμυρίσῃ τάς ψυχάς μας. Ἐπειδή δέ ὁ Ξάνθος εἶναι τό
μέγα ἐπιχείρημα τῆς Μασσωνίας, ἄς δώσωμεν εἰς αὐτόν
τήν προτεραιότητα.
Οἱ λόγοι, τούς ὁποίους ἀπηύθυνεν ὁ Ξάνθος πρός τόν
Ἀλέξανδρον Ὑψηλάντην, προσφέρων εἰς αὐτόν τήν ἀρχη-
76. Φιλήμονος, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 138.

77. Ragon: Rituel de l’ Apprenti Maçon, σελ. 4 καί 10. Πρβλ. καί Π.
Τρεμπέλα, Μασσωνισμός, Ἀθῆναι 1970, σελ. 90.
61
γίαν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, εἶναι ἐνδεικτικοί τοῦ πνεύμα-

τος ὑπό τοῦ ὁποίου ἐμφορεῖται ὁ μέγας Φιλικός.
«Ὁ Θεός, Πρῖγκιψ, εἶπεν τότε, Σᾶς προσκαλεῖ νά ὁδη-
γήσητε τόν λαόν αὑτοῦ, τ ό ν ν έ ο ν Ἰ σ ρ α ή λ , εἰς
τήν γῆν τῆς ἐπαγγελίας. Ὁ Θεός εὐλογεῖ ἤδη ἄνωθεν τήν
ἀρχηγίαν, τήν ὁποίαν Σᾶς προσφέρει τό ἔθνος»78. Διαφαί-
νεται ὑπό τούς λόγους τούτου ἡ βαθεῖα πίστις τοῦ μεγά-
λου Φιλικοῦ. Πιστεύει, χριστιανικώτατα δέ, ὅτι τό Ἑλλη-
νικόν ἔθνος ἀποτελεῖ τόν νέον Ἰσραήλ, τόν νέον περιού-
σιον λαόν τοῦ Θεοῦ. Οἱ Ἕλληνες Τέκτονες δέν ἠμποροῦν
νά ἔχουν τοιαῦτα βιώματα.
Αὐτό λοιπόν τό πνεῦμα τῆς βαθυτάτης πίστεως συνοδεύ-
ει τόν μέγαν Φιλικόν μέχρι τῆς τελευταίας πνοῆς του. Διό-
τι καί αὐταί αἱ τελευταῖαι στιγμαί τοῦ Ξάνθου εἶναι στιγμαί
κατανύξεως καί προσευχῆς. Μᾶς τάς διέσωσεν ὁ Ἀναστάσι-
ος Γούδας. Ὁ Ξάνθος, διηγεῖται ὁ Γούδας, εὑρίσκετο εἰς τήν
Βουλήν. Κατερχόμενος δέ διά τῆς κλίμακος καί πανικοῦ γε-
νομένου, παρεσύρθη ὑπό τοῦ πλήθους καί ἀπό τῆς κορυφῆς
περίπου τῆς κλίμακος εὑρέθη αἰφνιδίως εἰς τό λιθόστρω-
τον, ἀναίσθητος καί σχεδόν ἡμιθανής. «Μετακομισθείς ἐν
τῷ στρατιωτικῷ νοσοκομείῳ ἀνέκτησε μέν τάς αἰσθήσεις
του, ἀλλά μόλις δώδεκα ὥρας ἐπέζησε, καθ᾽ ἅπαν δέ τό διά
στημα τοῦτο π ρ ο σ η ύ χ ε τ ο ἐ ν κ α τ α ν ύ ξ ε ι κ α ί
ἐ δ έ ε τ ο π ρ ό ς τ ό ν Ὕψ ι σ τ ο ν ν ά δ ι κ ά σ ῃ
ε ὐ μ ε ν ῶ ς τ ά π α ρ α π τ ώ μ α τ α α ὐ τ ο ῦ »79.
Συναρχηγός τοῦ Ξάνθου ὑπῆρξεν ὁ Ἄνθιμος Γαζῆς,
προεξάρχων μάλιστα τοῦ χοροῦ τῶν Φιλικῶν. Ἀλλ᾽ ἰδού
τί ἔγραφεν ὁ Ἄνθιμος εἰς ἐπιστολήν του πρός τούς ἀδελ-
φούς Λάζαρον καί Γεώργιον Κουντουριώτην: «...Ἡ ἡμέ-

62
ρα ἐκείνη, τήν ὁποίαν ἐπιθυμοῦσαν οἱ πατέρες μας νά

τήν ἰδοῦν, ἔφθασε καί ὁ Νυμφίος ἔρχεται.... Ἔφθασεν ὁ
καιρός διά νά λάμψῃ πάλιν ὁ Σ τ α υ ρ ό ς καί νά λάβῃ
πάλιν ἡ Ἑλλάς, ἡ δυστυχής Πατρίς μας, τήν ἐλευθερίαν
της....».
Ἐκεῖνο δέ τό ὁποῖον ἔλεγε καί ἐπανελάμβανεν ἀκα-
ταπαύστως ὁ Γαζῆς ἔχει ἰδιαιτέραν σημασίαν εἰς τό θέμα
μας. «Ὅτι καί ἄν ἐκάμαμεν, εἴτε ἐγώ, εἴτε οἱ συνάδελφοί
μου, εἴτε ὡς ἑταῖροι, εἴτε ὡς ἀγωνισταί, ἦτο ἔ μ π ν ε υ -
σ ι ς καί ἔ ρ γ ο ν τ ῆ ς Θ ε ί α ς Π ρ ο ν ο ί α ς , κ α ί
οὐδέν ἠθέλομεν πράξει ἄνευ τῆς ἐμ
π ν ε ύ σ ε ω ς τ α ύ τ η ς »80. Συναρχηγός λοιπόν ἦτο ὁ
Γαζῆς καί ὅμως οὔτε περί ἐμπνεύσεως προελθούσης ἐκ
τῆς Στοᾶς ὁμιλεῖ, οὔτε περί λάμψεως τοῦ Τεκτονικοῦ τρι-
γώνου. Πόθος τῶν Φιλικῶν ἦτο νά λάμψῃ ὁ Σταυρός, νά
δοξασθῇ ἡ ὀρθοδοξία.
Ὁ Σέκερης κατέχει ἐπίσης ἐξέχουσαν θέσιν εἰς τήν κι-
νητικήν Ἀρχήν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Εἰς διασωθεῖσαν
ἐπιστολήν του, ἀπευθυνομένην πρός τούς ἐν Μόσχᾳ συ-
ναδέλφους του (16ῃ Φεβρουαρίου 1820), ἀναδιπλοῦται
ὅλον τό μεγαλεῖον τῆς πιστευούσης ψυχῆς του. Τόν ἀπα-
σχολεῖ πολύ ἡ ἀποστολή Ξάνθου πρός Καποδίστριαν. Θά
δεχθῇ ἄραγε ὁ Καποδίστριας τήν προσφερομένην ἀρχηγί-
αν; Ἄς ἀκούσωμεν ὅμως τόν Σέκερην:
«Εἶθε ν’ ἀκούσωμεν τήν ἐπιτυχίαν τοῦ Ξάνθου, ἀπευ-
θυνθέντος πρός τόν Καποδίστριαν. Ἡ τυχόν ἀποτυχία τοῦ
ὅμως, ἥν ἄς μή μᾶς δώσῃ ὁ Θεός, δέν θά ἐπιφέρῃ καμμίαν
δυσκολίαν εἰς κανένα, οὔτε θά τό συλλογισθῶμεν καθό-
λου, διότι δέν δύναται ν᾽ ἀνατρέψῃ τά ἕως τώρα γεγονό-
τα, τά ὁποῖα ὑπόσχονται αἴσιον τέλος καί εὔχομαι ἡ Θεία
80. Βοβολίνη, σελ. 155, 156.

63
Χάρις νά τά φυλάξῃ ἀπό τό βάσκανον ὄμμα τοῦ πονηροῦ

δαίμονος»81.
Καί ταῦτα μέν ὡς πρός τήν ἡγεσίαν τῆς Ἑταιρείας τῶν
Φιλικῶν. Ἀλλά καί εἰς τήν βάσιν τῆς πυραμίδος ἡ αὐτή
πίστις, καθαρή καί ἀκεραία, διαπνέει τούς πάντας. Ὅταν
π.χ. ὁ Νεόφυτος Δούκας γράφῃ πρός τόν Γρηγόριον Κων-
σταντᾶν (25 Ἰουλίου 1819) εὔχεται «... ὁ Ὕψιστος νά τό
φέρῃ (τό ἔργον τῆς Φ. Ἑ.) εἰς καλήν ἔκβασιν!»82. Καί ὅταν
ὁ Νεόφυτος Βάμβας διακρίνῃ δισταγμούς εἰς μίαν σύ-
σκεψιν τῶν Βουλευτῶν εἰς Ἄργος, ὑψώνει τήν φωνήν του
καί, ἀπευθυνόμενος πρός τόν Δημήτριον Ὑψηλάντην, λέ-
γει, διά νά τόν ἐμψυχώσῃ: «...ἔξελθε, καί ἐγώ κ ρ α τ ῶ ν
τόν Σ τ α υ ρ ό ν π ρ ο π ο ρ ε ύ ο μ α ι κ η ρ ύ τ τ ω ν :
Ὅστις εἶναι Χριστιανός καί πιστός
Ἕ λ λ η ν , ἄ ς ἀ κ ο λ ο υ θ ῇ ...»83.
Τά αἰσθήματα τέλος καί τά βιώματα ἑκάστου ἐξ ἐκεί-
νων, οἱ ὁποῖοι ἱερούργησαν τότε τήν ἱεράν ὑπόθεσιν τῆς
ἐθνικῆς μας παλιγγενεσίας, τά ἀντικατοπτρίζει μία ὁμιλία
τοῦ Κωνσταντίνου Οἰκονόμου, τοῦ ἐξ Οἰκονόμων, ἐκφω-
νηθεῖσα κατ᾽ Ὀκτώβριον τοῦ 1821. Ὅλοι ζοῦν μέ τήν βε-
βαιότητα, ὅτι εἶναι «κλητοί» Θεοῦ, διά νά διακονήσουν τό
ἔργον τῆς ἐλευθερίας.
«Γενναῖοι τοῦ Χριστοῦ στρατιῶται! Εἰς σᾶς ἐκπλη-
ροῦται μυστήριον ἔκπαλαι προωρισμένον εἰς θρίαμ-
βον καί δόξαν τῆς εὐσεβείας. Αἰῶνες πολλοί ὤδιναν τό
ἔργον, εἰς τό ὁποῖον ἐκληρώθητε ὑπό τῆς Βουλῆς τοῦ
ἐνεργοῦντος καί ἐκπληροῦντος τό πᾶν. Ὁ Βασιλεύς τῶν
Οὐρανῶν σᾶς ἐξέλεξεν ἐλευθερωτάς τῆς Ἐκκλησίας καί

83. Αὐτόθι, σελ. 159.
64
τῆς Ἑλλάδος· ὡς ὑπηρέται λοιπόν τῆς θείας Προνοίας,

τρέχετε γενναίως καί ἀνεπιστρόφως τόν ἀγῶνα τῆς Πί-
στεως, εἰς τόν ὁποῖον Σᾶς συνεκάλεσεν ἡ φωνή τοῦ Ὑψί-
στου... Τό πνεῦμα τοῦ Θεοῦ Σᾶς ὡδήγησεν ἐξ ἀρχῆς, αὐτό
τό παντοδύναμον πνεῦμα Σᾶς βοηθεῖ. Τί λοιπόν μένει νά
φοβηθῆτε; Ὁ Θεός μεθ’ ἡμῶν...»84.
***
Τοιαῦτα αἰσθήματα πίστεως καί εὐλαβείας ἐχαρακτή-
ριζον τούς Φιλικούς. Ἀλλά αὐτά εἶναι ἀντίθετα πρός τά
φρονήματα τῆς Μασσωνίας. Οἱ Ἕλληνες Τέκτονες ἐπιμέ-
νουν νά ἰσχυρίζωνται, ὅτι εἶναι πιστά τέκνα τῆς Ὀρθοδό-
ξου Ἐκκλησίας. Ἀλλά μόνον... ἰσχυρίζονται. Δέν προσά-
γουν τάς ἀποδείξεις, διά τῶν ὁποίων θά ἀποδειχθῇ τοῦ
λόγου τό ἀσφαλές. Καί τούς ἐρωτῶμεν: Εἶναι ὁ Σταυρός
τό Σύμβολόν των; Εἰς τούς φρικτούς ὅρκους των παρί-
σταται ὀρθόδοξος ἱερεύς; Δίδουν ὑπόσχεσιν, ὅτι θά πολε-
μήσουν ὑπέρ τῆς Χριστιανικῆς πίστεως; Ὅτι θά εἶναι πι-
στοί εἰς τήν θείαν Ἐκκλησίαν τῶν Ὀρθοδόξων; Δέχονται
περί ἑαυτῶν, ὅτι ἀποτελοῦν μαζί μας τόν περιούσιον λαόν
τοῦ Θεοῦ καί ὄχι τοῦ Μ.Α.Τ.Σ.; ᾿Εάν δέ ὁ Σταυρός εἶναι
τό καύχημα καί τό σύμβολόν των τότε, ἄς μᾶς εἴπουν, τί
χρειάζονται οἱ γνώμονες καί τά λοιπά ἑβραϊκά σύμβολα
τῆς Στοᾶς;
Ἔπειτα οἱ Τέκτονες δέν μᾶς ἔχουν συνηθίσει μέ τοιαύ-
τας ὁμολογίας, ὅπως οἱ Φιλικοί. Δέν μᾶς προσάγουν τά
πειστήρια τοῦ Χριστιανικοῦ των προσανατολισμοῦ. Ὅταν
π.χ. ὁ «ἐνδοξώτατος Μέγας Διδάσκαλος τῆς Μεγάλης
Στοᾶς τῆς Ἑλλάδος» ἠρωτήθη τελευταίως ὑπό δημοσιο

65
γράφου: «Τόν Χριστό τόν πιστεύετε, κύριε Πρόεδρε;»85

δέν ἀπήντησεν εὐθέως: «Ναί, πιστεύομεν τόν Κ.Η.Ι.Χ. ὡς
Θεόν καί Υἱόν τοῦ Θεοῦ καί Λυτρωτήν», ὅπως θά ἔλεγε
πᾶς Χριστιανός. Ἀπήντησε πλαγίως καί συνεσκιασμένως.
Ἰδού ἡ ἀπάντησις: «…ὅσοι ἀπό μᾶς εἶναι Χριστιανοί....
εἴμεθα πιστοί καί καλοί Χριστιανοί. Ἀλλά καί στόν διεθνῆ
Τεκτονισμό τιμᾶται καί ἀκολουθεῖται ἀπό ὅλους, ἀνεξαρ-
τήτως Θρησκείας, ή περί ἀγάπης διδασκαλία τοῦ Χρι-
στοῦ». Τό ἐάν εἶναι ἤ ὄχι καλοί καί πιστοί Χριστιανοί οἱ
Τέκτονες θά τό κρίνῃ κάποιος τρίτος, ὄχι βεβαίως οἱ ἴδιοι.
Καί θά τό κρίνῃ ὁ τρίτος ἐφ᾽ ὅσον ἀκούσῃ τήν ὁμολογίαν
πίστεως –τήν ὁποίαν ὁ κύριος «Μέγας Διδάσκαλος» δέν
ἔκαμε– καί ἐρευνήσῃ ἀκολούθως τήν ἁρμονίαν πίστεως
καί πράξεων τῶν Τεκτόνων.
Ἐφ᾽ ὅσον ὅμως ὁ Μέγας Διδάσκαλος δέν εἶχε τό σθέ-
νος νά μᾶς εἴπῃ τί πιστεύουν οἱ Τέκτονες περί τοῦ Χρι-
στοῦ, θά τοῦ τό ὑπενθυμίσωμεν ἡμεῖς. Τόν Χριστόν τόν
πιστεύουν ὡς Τέκτονα-μαθητήν τῆς Αἰγυπτιακῆς Στοᾶς·
δέν Τόν ἀναγνωρίζουν ὡς Υἱόν τοῦ Θεοῦ, ἀλλά Τόν κα-
τατάσσουν εἰς τήν σειράν «τῶν μεγάλων πνευμάτων τῆς
γῆς» καί τοιαῦτα ὑπῆρξαν ὁ Βούδδας, ὁ Ζωροάστρης, ὁ
Πυθαγόρας, ὁ Ἰησοῦς, ὁ Σωκράτης, ὁ Πλάτων, ὁ Καμπα-
νέλλα καί πολλοί ἄλλοι· τέλος, θεωροῦν τόν Χριστόν
ὡς Διάδοχον τοῦ Βούδδα καί σχηματίζουν τόν τύπον: Ὁ
κύριος ἡμῶν Βούδδας=ὁ Κύριος ἡμῶν Χριστός. Ἀλλ᾽ ἡ
αἰσχροτέρα ἐξ ὅλων τῶν περί τοῦ Κυρίου ἡμῶν τεκτο-
νικῶν δοξασιῶν εἶναι ἐκείνη, ἡ ὁποία διδάσκεται ὑπό τοῦ
Προέδρου τῆς Στοᾶς κατά τήν μύησιν εἰς τόν 33ον βαθμόν.
Κατά τήν κατήχησιν λοιπόν τῆς μυήσεως ταύτης ὁ
μυούμενος εἰς τόν 33ον βαθμόν διδάσκεται, ὅτι ὁ Κύριος
85. Βλ. ΕΠΙΚΑΙΡΑ, ἀρ. φ. 101/1970, σελ. 13.

66
ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός ἦτο τό ἐξώγαμον τέκνον τοῦ στρα-

τιώτου Ἰωσήφ καί τῆς Μαρίας, ἀσκούσης τό ἐπάγγελμα
τῆς κομμωτρίας!86
Καθίσταται, ὅθεν, σαφές ὅτι εἰς τόν Τεκτονισμόν δέν
ὑφίσταται τίποτε, τό ὁποῖον νά συμβαδίζῃ μέ τήν Χρι-
στιανικήν διδασκαλίαν. Τοῦτο δέ συνιστᾷ μίαν ἀκόμη
σπουδαιοτάτην διαφοράν μεταξύ Τεκτόνων καί Φιλικῶν.
Διότι ἐνῷ οἱ Φιλικοί ὑπῆρξαν ἄνθρωποι βαθυτάτης πίστε-
ως καί ἐρασταί τῆς Ὀρθοδοξίας, οἱ Τέκτονες εἶναι κατα-
φρονηταί τοῦ Χριστιανισμοῦ καί ὀπαδοί μιᾶς ἄλλης ἀντι-
χριστιανικῆς Θρησκείας.
86. Πρβλ. Leo Taxil, Τά μυστήρια τῶν μασσόνων, Ἀθῆναι 1971, σελ.
371. «..Ὁ Ἰωσήφ ἦτο στρατιώτης καί ἡ Μαρία κομμώτρια γυναικῶν… Τό
ἀληθές τῆς Μαρίας ὄνομα ἦτο Μίρζα. Ὁ Ἰωσήφ ἀ π ε π λ ά ν η σ ε τήν
Μίρζαν καί ἐξ αὐτῆς ἐγεννήθη ὁ Ἰησοῦς...».
Ἡ μαρτυρία αὕτη εἶναι αὐθεντική, καθ’ ὅσον ὁ συγγραφεύς διετέλε-
σεν ὀπαδός τῆς Στοᾶς, κάτοχος ἑνός τῶν μεγαλυτέρων βαθμῶν καί ἤδη
μεταστραφείς ἐκ τῆς πλάνης ταύτης.
Μία ἀκόμη μαρτυρία περί τῶν τεκτονικῶν πεποιθήσεων διά τόν Κύ-
ριον εἶναι ἡ καί ἀκόλουθος, ἥτις διδάσκεται κατά τήν μύησιν τοῦ 23ου
βαθμοῦ: «Ὁ Θεός τῶν Χριστιανῶν, οἷος ἐν ταῖς Γραφαῖς περιγράφεται,
εἶναι ὁ τερατώδης κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο ς , ὁ ὁποῖος καταβροχθίζει ἀπλή-
στως τήν τάλαιναν ἀνθρωπότητα. Εὐτυχῶς ὅμως ὁ Ἑωσφόρος, ὁ Ἀδικη-
θείς Ἄγγελος τοῦ Φωτός, παραφυλάττει· εἰς αὐτόν δ᾽ ἀνήκει ὁ θρίαμβος,
αὐτός θέλει κατισχύσει». Μνημ. ἔργ. σελ. 274. Πλείονα βλέπε εἰς ἡμετέ-
ραν μελέτην: ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΜΑΣΣΩΝΙΑ; Ἀθῆναι 1972, Κεφ. Β΄.
67
ΤΟ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟΝ ΣΥΣΤΗΜΑ
Μ
ίαν ἀκόμη ἀπόδειξιν περί τοῦ ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία
δέν ἦτο προέκτασις τῆς Στοᾶς τῶν Τεκτόνων ἔχο-
μεν ἐκ τοῦ συστήματος, τό ὁποῖον ἠκολούθησεν ἡ
Ἑταιρεία τῆς Ὀδησσοῦ πρός ἐπέκτασιν καί διάδοσίν της.
Καί τό σύστημα τοῦτο ὑπῆρξεν ἔμπνευσις χριστιανική.
Ἦτο τό Ἀποστολικόν Σύστημα. Καθώς ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰη-
σοῦς Χριστός ἐξαπέστειλε τούς 12 μαθητάς, διά νά κη-
ρύξουν τήν καλήν ἀγγελίαν τοῦ Οὐρανοῦ εἰς τήν ἀνθρω-
πότητα, οὕτω καί ἡ Φιλική Ἑταιρεία προητοίμασε τούς
ἰδικούς της δώδεκα Φιλικούς Ἀποστόλους καί τούς ἀπέ-
στειλεν εἰς ὅλην τήν Ἑλλάδα, διά νά κηρύξουν τήν καλήν
ἀγγελίαν τοῦ ἐθνικοῦ ξεσηκωμοῦ. Οὕτω λοιπόν ἐνῷ τό
σύστημα, τό ὁποῖον ἀκολουθοῦν οἱ Τέκτονες, εἶναι στα-
τικόν –ἡ ἵδρυσις Στοᾶς–, τό σύστημα τῆς Φιλικῆς Ἑται
ρείας ἐφαρμόζει τήν περιοδείαν καί ἀποκλείει τάς ὁμαδι-
κάς συναθροίσεις καί συσκέψεις.
Ἀρχιτέκτων τοῦ σχεδίου τούτου ἦτο ὁ Σκουφᾶς, ὁ
ὁποῖος «ἐπί τῆς κλίνης τοῦ θανάτου κατακείμενος, κα-
τήρτισε καί τόν κατάλογον τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων, οὕς
προώριζε πρός κατήχησιν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ὁλοκλήρου»87.
Ὁ σκοπός τοῦ ἐφαρμοσθέντος τούτου συστήματος ἦτο
διττός. Πρῶτον μέν ἐξυπηρετεῖτο ἡ ταχυτέρα ἐξάπλωσις

68
τῆς Ἑταιρείας καί δεύτερον ἡ ἀποφυγή τῶν διενέξεων καί

τῶν φιλονικιῶν, αἱ ὁποῖαι χαρακτηρίζουν τήν φυλήν μας.
«Διά τοῦ Ἀποστολικοῦ Συστήματος, ἀποφαίνεται ὁ ἱστο-
ρικός Κανδηλῶρος, ...ἐξησφαλίσθη ἡ μυστικότης τῆς διε-
ξαγωγῆς καί ἡ σπάνις κατ᾽ ἀρχάς τῶν τοπικῶν ἐρίδων καί
ἀντιζηλιῶν, αἵτινες ἄλλως, αὐξανόμεναι, θά προὐκάλουν
τάς ὑπονοίας τῆς τοπικῆς ἐξουσίας. Σκοπός δέ κύριος τοῦ
Σκουφᾶ ἦτο... πῶς νά ἐπεκταθῇ ὁ ἀριθμός τῶν μελῶν εἰς
ὅσον τό δυνατόν ἀνώτερον μέτρον, πρός ταχυτέραν καί
ἀσφαλεστέραν τοῦ Ἀγῶνος διενέργειαν»88.
Θεμελιώδης λοιπόν ἀρχή τοῦ ἐφαρμοζομένου συστή-
ματος ἦτο ἡ ἀπαγόρευσις τῶν συναθροίσεων καί τῶν δι-
αβουλεύσεων. «Τά μέλη ὑπέκυπτον τυφλῶς καί ἀσυζη-
τητί εἰς τάς διαταγάς τῆς Ἀρχῆς. Ἄλλως τε δέν εἶχον καί
δ ι κ α ί ω μ α κατ᾽ ἀρχάς νά συσκέπτωνται, μή ἀποτε-
λοῦντα Στοάς καί κατά τοῦτο δ ι έ φ ε ρ ο ν ρ ι ζ ι κ ῶ ς
τοῦ Τεκτονισμοῦ»89.
Πρός ἐπίρρωσιν τῶν ἀνωτέρω θά παραθέσωμεν ἐδῶ
καί τήν γνώμην αὐθεντικοῦ ἐκπροσώπου τῆς Φιλικῆς
Ἑταιρείας, τοῦ Νικολάου Ὑψηλάντου. Οὗτος δηλοῖ ρητῶς
καί κατηγορηματικῶς, ὅτι « ἡ Φ ι λ ι κ ή Ἑ τ α ι ρ ε ί α
δέν ἠκολούθησε ποσῶς τούς νόμους
τ ῶ ν Τε κ τ ό ν ω ν, ο ὐ δ έ τ ῶ ν Κ α ρ β ο ν ά -
ρ ω ν, ἀ λ λ ᾽ ὠ ρ γ α ν ώ θ η μ έ τ ό σ ύ σ τ η μ α
τοῦ Χριστοῦ, διαδοθεῖσα μέ τό Ἀπο-
σ τ ο λ ι κ ό ν Σ ύ σ τ η μ α , ἤτοι δι᾽ ἀποστόλων περιο-
δευόντων καί οὐχί διά Στοῶν»90.

90. Αὐτόθι.
69
Ὅταν ἔχωμεν τοσοῦτον αὐθεντικάς καί σαφεῖς μαρτυ-

ρίας, ἐρωτᾶται «τί ἔτι χρείαν ἔχομεν μαρτύρων»; Οἱ Τέ-
κτονες πλανῶνται πλάνην οἰκτράν.
70
ΕΧΘΡΟΣ ΤΟΥ ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΥ
Ε
ἰς τήν διερεύνησιν τοῦ ὅλου προβλήματος ἐξαιρετι-
κήν σπουδαιότητα ἔχουν τά αὐθεντικά κείμενα τῆς
Φιλικῆς Ἑταιρείας. Καί εἶναι εὐτύχημα, ὅτι διεσώθη-
σαν ταῦτα μέχρις ἡμῶν. Εἶναι δέ τόσον εὔγλωττα καί ἀπο-
στομωτικά, ὥστε ὅταν ὁμιλοῦν τά κείμενα ἡμεῖς πρέπει νά
σιωπῶμεν. Εἰς τά Γενικά Ἀρχεῖα τοῦ Κράτους φυλάσσεται
χειρόγραφος κατήχησις τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Θά παρα-
θέσωμεν τό πρῶτον μέρος αὐτῆς καί τό τέταρτον.
Μ έ ρ ο ς Αον
«Ἀφοῦ γνωρίσῃς ἕνα Γραικόν, ὅτι εἶναι βέβαιος καί
θερμός ἐραστής τῆς πατρίδος καί καλός ἄνθρωπος· ὅ τ ι
δέν εἶναι μέλος εἰς καμμίαν ἄλλην
ἑ τ α ι ρ ε ί α ν μ υ σ τ ι κ ήν, ὁ π ο ί α κ α ί ἄ ν ε ἶ
ν α ι · ὅτι ἐπιθυμεῖ νά κατηχηθῇ εἰς τήν Ἑταιρείαν μας ὄχι
ἀπό ἁπλῆν περιέργειαν, ἀλλ᾽ ἀπό καθαρόν πατριωτισμόν,
τότε τοῦ δίδεις τήν ὑπόσχεσιν, ὅτι θέλεις τόν δεχθῇ εἰς
τήν Ἑταιρείαν».
Μ έ ρ ο ς Δον
«Τέλος πάντων νά στοχασθῇ ὅ τ ι ο ἱ ἄ λ λ ο ι δ ε -
σμοί καί ὑποχρεώσεις, ὁπού ἔχει εἰς
τόν κόσμον εἶναι πλέον οὐδέν ἔμπρο-
σθεν τοῦ δεσμοῦ τῆς Ἑταιρείας· καί
ἄν ἴσως δέν αἰσθάνεται ἀρκετήν δύ-
ναμιν καί ἀπόφασιν εἰς τόν ἑαυτόν
71
του, νά παραιτηθῇ ἀπό τοῦ νά γένῃ

μ έ λ ο ς τ ῆ ς Ἑ τ α ι ρ ε ί α ς »91.
Ἀπό τά κείμενα ταῦτα ἀποδεικνύεται, ὅτι ἡ Φιλική
Ἑταιρεία συνεστήθη ὡς μία ἀποκλειστική ἑταιρεία, διό-
τι οὔτε εἰς τά μέλη της ἐπέτρεπε νά μετέχουν καί ἄλλης
τινός ἑταιρείας, ἀλλ᾽ οὔτε καί ἐδέχετο κάποιον ὡς μέ-
λος της, ἐάν δέν εἶχε τήν δύναμιν νά ἀποκόψῃ πάντα δε-
σμόν, τόν ὁποῖον τυχόν εἶχε πρός ἄλλην τινά ἑταιρείαν. Τό
πνεῦμα αὐτό τῶν Φιλικῶν, πρωταρχικῆς σημασίας διά τήν
Ἑταιρείαν, θά τό συναντήσωμεν καί εἰς τόν μέγαν ὅρκον
τῶν Φιλικῶν καί θά τό σχολιάσωμεν καί ἐκεῖ δεόντως.
Ἐπί τοῦ παρόντος ἔχομεν νά σημειώσωμεν τοῦτο τό
λογικόν συμπέρασμα. Ἐάν ἡ Φιλική Ἑταιρεία εἶχε κάποιαν
σχέσιν πρός τόν Τεκτονισμόν, τό ὀλιγώτερον πού δυνά-
μεθα νά δεχθῶμεν εἶναι, ὅτι ἡ σχέσις αὕτη ἦτο ἐχθρική. Ἡ
Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν ἐχθρός τοῦ Τεκτονισμοῦ. Διότι
ἐνῷ ἡ Μασσωνία ἐπιτρέπει εἰς τά μέλη της νά ἀνήκουν
καί εἰς οἱανδήποτε ἄλλην ὀργάνωσιν, θρησκείαν κ.λπ.,
ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑποτιμᾷ καί περιφρονεῖ πᾶσαν ἄλλην
ἑταιρείαν, ὁποία καί ἄν εἶναι. Ἐκ τῶν μελῶν της ἀπαιτεῖ
ὁλοκληρωτικήν ἀφοσίωσιν. Ἐάν λοιπόν δεχθῶμεν, ὅτι ἡ
Φιλική Ἑταιρεία κατώρθωσε νά ἀποσπάσῃ ἐκ τῶν κόλπων
τῆς Στοᾶς Τέκτονας καί νά καταστήσῃ τούτους Φιλικούς,
τοῦτο σημαίνει ὅτι ἡ δραστηριότης, τήν ὁποίαν ἀνέπτυ-
ξεν ἡ Ἑταιρεία τῆς Ὀδησσοῦ, ὑπῆρξε καταλυτική οὐχί μό-
νον διά τόν Τοῦρκον κατακτητήν, ἀλλά καί διά τόν Τε-
κτονισμόν. Τοῦτο εἶναι λογικόν συμπέρασμα. Ὅθεν ὑπό
τήν ἔποψιν ταύτην ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν ἐχθρός τοῦ
Τεκτονισμοῦ.
91. Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 136, 137.

72
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ
ΑΙ ΕΞΩΘΕΝ ΜΑΡΤΥΡΙΑΙ
Π
αρεθέσαμεν ἤδη τούς λόγους ἐκείνους, οἵτινες ἐκ
πηγάζουν ἐκ τῆς βαθυτέρας θεωρήσεως τῆς προε-
λεύσεως, τῆς διοργανώσεως, τοῦ σκοποῦ καί τῶν
μεθόδων τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Καί μόνη ἡ ἐξέτασις αὕτη
εἶναι, νομίζομεν, ἱκανή νά διασκεδάσῃ πᾶσαν ἀμφιβολίαν
καί νά πείσῃ πάντα καλόπιστον μελετητήν, ὅτι οὐδεμία
ἀπολύτως σχέσις ὑπάρχει μεταξύ τῆς Ἑταιρείας τῶν Φι-
λικῶν καί ἐκείνης τῶν Τεκτόνων. Τά παρατεθέντα στοι-
χεῖα καί τά αὐθεντικά κείμενα, ἔχομεν τήν γνώμην, ὅτι
ὁμιλοῦν τόσον εὐγλώττως καί εὐκρινῶς, ὥστε θά ἐλογί-
ζετο περιττή πᾶσα περαιτέρω ἔρευνα τοῦ ἐξεταζομένου
προβλήματος.
Ἐν τούτοις θά συνεχίσωμεν τήν διερεύνησιν. Ἐπιθυ-
μοῦμεν νά παραχωρήσωμεν τώρα τόν λόγον εἰς αὐθεντι-
κάς καί ἀξιοπίστους προσωπικότητας. Μεταξύ αὐτῶν θά
συναντήσωμεν ἐξέχοντα πρόσωπα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης,
καθ᾽ ἥν ἡ Φιλική Ἑταιρεία γεννᾶται καί ἐξαπλοῦται. Τινές
τούτων μάλιστα γνωρίζουν παραλλήλως καί τήν ὕπαρ-
ξιν τοῦ Τεκτοτονισμοῦ. Ὁ Μητροπολίτης Οὑγγροβλαχί-
ας Ἰγνάτιος, ἐπί παραδείγματι, καί ὁ Κόμης Ἰωάννης Κα-
ποδίστριας ἔχουν τό προνόμον, ὅτι ζοῦν ἐκ τοῦ σύνεγγυς
73
τά γεγονότα. Συγχρόνως ὅμως ἕκαστος τούτων λαμβά-

νει περίεργον θέσιν ἔναντι τῆς Ἑταιρείας τῆς Ὀδησσοῦ.
Οὕτως ὁ ᾿Ιγνάτιος ἐν ἀρχῇ δέχεται μέν ἐνθουσιωδῶς τό
ἄγγελμα περί τῆς συσταθείσης Ἑταιρείας τῶν Φιλικῶν,
διά νά μεταπέσῃ ὅμως μετ᾽ ὀλίγον εἰς τήν παράταξιν
τῶν ἐπικριτῶν της. Ὁ Καποδίστριας ἐξ ἄλλου οὐδέποτε
προσέβλεψε μετ᾽ εὐμενείας εἰς τήν κίνησιν τῶν Φιλικῶν.
Ἡ γνώμη ἀμφοτέρῶν συνεπῶς θέλει ἀποβῆ διά τήν πα-
ροῦσαν ἔρευναν πολύτιμος.
Συνεχίζοντες τήν διερεύνησιν τοῦ προβλήματος θά
στρέψωμεν βεβαίως τό βλέμμα καί εἰς τήν παράταξιν τῶν
ὀπαδῶν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Θά συναντήσωμεν δέ
ἐνταῦθα τόν ἐθνομάρτυρα Ἀρχιεπίσκοπον Κύπρου Κυ-
πριανόν, ἀποδεδειγμένως μεμυημένον Φιλικόν. Ἔχει ὁ
Ἐθνομάρτυς νά μᾶς εἴπῃ κάτι τό ἐξαιρετικῶς βαρυσήμα-
ντον διά τήν Μασσωνίαν.
Γενικῶς δ᾽ εἰπεῖν εἰς τήν συνέχειαν θά ἴδωμεν καί
πολλῶν ἄλλων τάς μαρτυρίας: Φιλικῶν, ἀγωνιστῶν, ἱστο-
ρικῶν, καθηγητῶν· παλαιοτέρων καί νεωτέρων καί συγ-
χρόνων. Πορευθῶμεν λοιπόν πρός τάς ἔξωθεν μαρτυρίας.
74
«ΑΙΡΕΣΙΣ ΑΘΕΩΝ ΚΑΙ ΜΑΓΩΝ»
Ε
ἶναι ὁ χαρακτηρισμός, τόν ὁποῖον μᾶς δίδει ὁ Ἰγνάτι-
ος διά τούς Τέκτονας τῆς ἐποχῆς του.
Ποῖος εἶναι ὁ Ἰγνάτιος; Μία πολύπλευρος ἐκκλησια-
στική φυσιογνωμία. Ἱεράρχης πεπροικισμένος μέ ἐξαιρετι-
κά προσόντα, ἡ πολυσχιδής δρᾶσις τοῦ ὁποίου ἀναφερο-
μένη εἰς κρισιμωτάτην διά τό Ἔθνος ἐποχήν (1792-1828)
«τοποθετεῖ τοῦτον δικαίως εἰς τό πάνθεον τῆς Ἑλληνικῆς
Ἱστορίας μεταξύ τῶν κορυφαίων Ἑλλήνων, ὅσοι ἀνεδεί-
χθησαν πρωταγωνισταί τῆς Ἑλληνικῆς παλιγγενεσίας»92.
Τόν Ἰγνάτιον ὁ Κοραῆς ἀπεκάλεσεν ἐπισήμως «καύχημα
τοῦ γένους»93, ὁ δέ Ἀν. Γούδας ἐχαρακτήρισεν ὡς «τόν πο-
λιτικόν νοῦν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας»94.
Ἐκλεγείς ἀρχικῶς Μητροπολίτης Ἄρτης, διετέλεσεν
ἀργότερον Μητροπολίτης Οὑγγροβλαχίας, μέ ἕδραν τό
Βουκουρέστιον. Πάντως ἀπό τοῦ ἔτους 1815 ὁ ᾿Ιγνάτιος
ἐγκαθίσταται μονίμως ἐν Πίζῃ τῆς Ἰταλίας, ἀπό τῆς πό
λεως δέ ταύτης παρακολουθεῖ ἀγρύπνως τάς ὑποθέσεις
τοῦ ἀγῶνος καί διακρίνεται διά τήν ὑπέρ τῆς ἐλευθερίας
τοῦ Γένους πολυσχιδῆ δρᾶσιν του.
92. Ἐμμ. Πρωτοψάλτη, Ἰγνάτιος Μητροπ. Οὑγγροβλαχίας, τόμ. Α΄

σελ. θ΄.
93. Αὐτόθι.
94. Βοβολίνη, σελ. 107-108.
75
Ὡς φαίνεται, εἰς τά τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ἐμυήθη ὑπ᾽

αὐτοῦ τούτου τοῦ Ἀθ. Τσακάλωφ, ἀφιχθέντος εἰς Πίζαν
κατά Νοέμβριον τοῦ 1819. Μετά ἕν ἔτος καί ἕτερος τῶν
Ἀρχηγῶν τῆς Ἑταιρείας, ὁ Π. Ἀναγνωστόπουλος, ἐπεσκέ-
φθη τόν Ἰγνάτιον. Κατά τήν ἀφήγησιν τοῦ Φιλήμονος, ὁ
Ἀναγνωστόπουλος ἐξιστόρησε τά τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας
πρός τόν Μητροπολίτην, ὅστις «ἔδωσε προσοχήν πολλήν,
ἐπήνεσε εἰλικρινῶς τόν στοχασμόν καί τούς κόπους της,
καί ἤθελε νά τεθῇ εἰς θέσιν ἐνεργητικήν»95. Καί «ἐπυρώ-
θη τελευταῖον εἰς τόσον βαθμόν, ἅμα ἐπληροφορήθη τά
περί τῆς ἀρχῆς...., ὥστε ἔγραψε καί πρός τόν Ἀλῆ Πασᾶν,
διά νά δεχθῇ οὗτος τόν Χριστιανισμόν, ἄν θέλῃ νά στήσῃ
τήν σημαίαν του ἐπί τῶν φρουρίων τῆς Κωνσταντινουπό
λεως»96.
Παρά τόν ἀρχικόν τοῦτον ἐνθουσιασμόν του ὁ Ἰγνά-
τιος δέν ἠθέλησε τελικῶς νά λάβῃ ἐνεργόν μέρος εἰς
τήν ὑπόθεσιν καί τό ἔργον τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Ἐκρά-
τησε θέσιν ἐφεκτικήν. Ἔσχεν εἰς τοῦτο ἐπηρεασμόν πα-
ρά τοῦ φίλου αὐτοῦ Ἰω. Καποδίστρια, ὁ ὁποῖος ἐφρόνει,
ὅτι ἡ κήρυξις μιᾶς Ἐπαναστάσεως ἦτο εἰσέτι ἄκαιρος, δι-
ότι ταύτης ἔπρεπε νά προηγηθῇ ἡ πνευματική καί ὑλική
ἀνάπτυξις τοῦ ὑποδούλου γένους97. Τάς ἀπόψεις ταύτας
συνεμερίζετο πλέον καί ὁ Ἰγνάτιος. Τόν Μάϊον τοῦ 1821
τόν βλέπομεν νά γράφῃ εἰς ὑπόμνημά του «ἄν τό κίνη-
μά των (δηλ. τῶν Ἑλλήνων) εἶναι δίκαιον καί ὁ σκοπός
ἀξιέπαινος, ἦτο ἐπίσης δίκαιον καί ἀναγκαῖον, πρίν ἐπι-
χειρισθῶσιν ἕν ἔργον τόσον τολμηρόν καί κινδυνῶδες, νά
95. Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 275.

96. Αὐτόθι σελ. 260.
97. Κ. Παπαρρηγοπούλου, Τά διδακτικώτερα πορίσματα τῆς Ἱστορί-
ας τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, Ἀθῆναι 1930, σελ. 554.
76
ἐξετάσωσι τάς δυνάμεις των, νά παραβάλωσι τά μέσα των

μετά τοῦ ἐχθροῦ καί νά κάμωσιν μίαν ἑτοιμασίαν ἀνάλο-
γον μέ τό κίνημά των»98.
Καθ’ ὅσον μάλιστα ὁ ἀγών προχωρῇ καί αἱ δυσκολί-
αι συναυξάνωνται, ὁ Ἰγνάτιος, ὑποχρεωμένος νά ἐπιλαμ-
βάνεται τῶν συνεχῶν αὐτῶν προβλημάτων, καταπονεῖται.
Καταπονούμενος δέ ἀγανακτεῖ κατά τῶν Φιλικῶν. Ἡ αὐγή
τῆς ἐλευθερίας δέν ἔχει ροδίσει ἀκόμη καί ὁ Ἱεράρχης φο-
βεῖται ὅτι ἄν ἡ Ἐπανάστασις ἀποτύχῃ, τότε τό Ἔθνος θά
ἔχῃ ἀπωλέσει μίαν πολύτιμον εὐκαιρίαν διά τήν ἀνάκτη-
σιν τῆς πολυποθήτου ἐλευθερίας του. Ἀλλ᾽ εἰς μίαν τοι-
αύτην ἀτυχῆ ἔκβασιν τό βάρος τῆς εὐθύνης θά ἀνήκῃ εἰς
τούς Φιλικούς. Ὑπό τήν ἐπήρειαν λοιπόν τοιούτων μελαγ-
χολικῶν σκέψεων ὁ Ἰγνάτιος καθίσταται κατήγορος τῶν
ἱδρυτῶν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, τούς ἀποκαλεῖ «τυχοδιώ-
κτας» καί τούς μέμφεται, διότι «ἠδυνήθησαν νά ἐξαπατή-
σουν τούς Ἕλληνας προβαλόντες ὡς Ἀρχηγόν τόν Ἀλέ-
ξανδρον Ὑψηλάντην». Κατηγορεῖ ὡσαύτως καί τήν Ἑται-
ρείαν τῆς Ὀδησσοῦ καί τήν ὀνομάζει «ἐγκληματικήν Ἑται-
ρείαν τῶν Φιλικῶν»99. Τοιαῦτα εἶναι τά φρονήματα τοῦ
Ἰγνατίου κατ’ Ὀκτώβριον τοῦ 1822.
Ἀλλ’ ἐνῷ ὁ Ἱεράρχης ἔχει διατεθῆ τόσον ἐχθρικῶς πρός
τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν, ὑπεραμύνεται ἐν τούτοις τῆς ἑλλη-
νικότητος τοῦ κινήματος τῶν Φιλικῶν. Διακηρύσσει ἐπι-
μόνως, ὅτι «ἡ Ἑλληνική Ἐπανάστασις ἐξεκίνησεν ἀπό τήν
Τουρκικήν κακοδιοίκησιν καί ἀπό τάς ἀτιμωρήτους κατα-
χρήσεις, τάς ὁποίας οἱ Τοῦρκοι διοικηταί διέπραττον εἰς
98. Ἐμμ. Γ. Πρωτοψάλτη, Ὑπομνήματα συναφῆ ᾿Ιγνατίου καί Καπο-

διστρίου, ᾿Αθῆναι, Τόμος Ζ΄ (1956) σελ. 146-147 καί 155. Βλέπε ἐπίσης
τοῦ αὐτοῦ: ᾿Ιγνάτιος Οὑγγροβλαχίας τόμος Α΄, σελ. 173.
99. Ἐμμ. Γ. Πρωτοψάλτη, Ἰγνάτιος Οὑγγροβλαχίας, τόμ. Α΄, σελ.
198-199.
77
βάρος τῶν λαῶν, τούς ὁποίους ἐκυβέρνων»100. Ἀρνεῖται

ἐπίσης ἐπίδρασιν τῆς Γαλλικῆς Ἐπαναστάσεως ἐπί τῶν
Ἑλλήνων καί πάντως ἄν ὑπῆρξε τοιαύτη, ὑπῆρξε μόνον
ἔμμεσος. Καί τέλος ἀποκρούει μετ᾽ ἀγανακτήσεως τήν
ἄποψιν, ὅτι ἡ Ἑλληνική Ἐπανάστασις εἶναι μία σκευωρία
τῶν Καρμπονάρων τῆς Ἰταλίας, «ἀφοῦ καί αὐτό ἀκόμη τό
ὄνομα “Καρμπονάρος” εἶναι ἄγνωστον εἰς τήν Ἑλλάδα,
ὅπου μόνον τήν αἵρεσιν τῶν Μασσόνων γνωρίζουσιν»101.
Ἀλλά ποία ἆραγε εἶναι ἡ γνώμη τῶν Ἑλλήνων τῆς
ἐποχῆς ἐκείνης περί τῶν Τεκτόνων; Ἐπί τοῦ τελευταίου
τούτου σημείου ὁ Ἰγνάτιος λέγει ἐπί λέξει τά ἑξῆς: «Εἰς τήν
Ἑλλάδα ἐξ ὅλων τῶν αἱρέσεων, αἱ ὁποῖαι εὑρίσκονται ἐν
Εὐρώπῃ, ἡ τῶν Ἐλευθεροτεκτόνων εἶναι ἡ μόνη, ἥτις εἶναι
γνωστή καί διά τήν ὁποίαν πιστεύεται, ὅτι ἀποτελεῖται ἐ ξ
ἀ θ έ ω ν κ α ί μ ά γ ω ν, ο ἵ τ ι ν ε ς ε ὑ ρ ί σ κ ο ν
ται εἰς σχέσιν μετά τοῦ Διαβόλου καί
οἵτινες εἶναι ἐχθροί ὅλων τῶν Χρι-
σ τ ι α ν ῶ ν ». Ἀποκλείων μάλιστα πᾶσαν ἐπίδρασιν τοῦ
Τεκτονισμοῦ ἐπί τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἐπιλέγει: «Κατό-
πιν τούτου δύναταί τις νά ὁμιλῇ τόσον ἐλαφρῶς, ὅσον τό
σκέπτεται, περί αἱρέσεων, ἐν ταῖς Χώραις ταύταις καί περί
δημιουργίας ἐν αὐταῖς προσηλύτων; βεβαίως ὄχι»102.

102. Τό κείμενον ἔχει γραφῆ γαλλιστί, ἔχει δέ ὡς ἑξῆς:
«Si, au contraire, on fait cette même question à un amis des Turcs, il
dira également avec assurance, que la révolte de la Grèce est une menée
des Carbonaris de l’Italie; mais si l’on veut pour un instant considerer
l’État de la Grèce, on aura occasion de se convaincre, que le nom même
de Carbonari y est inconnu. En Grèce de toutes les sects, qui se trouvent
dans l’Europe, celle des franc-maçons, est la seule, qui soit connue, et
pour laquelle on croit de bonne foi, qu’ elle est formée par des athées,
et des magiciens, qui sont en rélation avec le Diable, et qui sont des
78
Μετά τήν παράθεσιν τοῦ συντριπτικοῦ τούτου κειμέ-

νου οἱ Τέκτονες ἄς ἐξαγάγουν τά συμπεράσματά των.
Ὁ Ἰγνάτιος δέν εἶναι φίλος τῶν Φιλικῶν. Τούς μάχεται
καί τούς ὑβρίζει. Ἐάν ὑπῆρχεν ἔστω καί ὑπόνοιά τις πε-
ρί σχέσεώς τινος μεταξύ Φιλικῆς Ἑταιρείας καί Τεκτονι-
σμοῦ, τότε δέν θά ἐπελαμβάνετο αὐτῆς τῆς ἐξαιρετικῆς
εὐκαιρίας, διά νά ἔχῃ ἕνα ἀκόμη κατηγορητήριον κατά
τῶν Φιλικῶν; Ἀναμφιβόλως, ἄν ὑπῆρχε καί ἡ πλέον μικρά
ὑπόνοια, ὁ Ἰγνάτιος θά διεκήρυττε τότε τήν «ἐγκληματι-
κήν Ἑταιρείαν τῶν Φιλικῶν» καί ὡς «Ἑταιρείαν μάγων καί
ἀθέων ξενοκινήτων τέκνων τοῦ Διαβόλου». Ὄχι μόνον
δέν δύναται νά καταγγείλῃ τοιοῦτόν τι ὁ Ἰγνάτιος, ἀλλά
τοὐναντίον ἀποκλείει ρητῶς καί κατηγορηματικῶς πᾶσαν
ὑποτιθεμένην ἐπίδρασιν τῆς «αἱρέσεως» τοῦ Τεκτονι-
σμοῦ (καί τοῦ Καρμποναρισμοῦ) ἐπί τῆς Φιλικῆς Ἑταιρεί-
ας καί ἀπορρίπτει ἀσυζητητί τό ἐνδεχόμενον οἱασδήποτε
μορφῆς προσηλυτισμοῦ ἤ ἐπιδράσεως ἐπί τήν Ἑταιρείαν
ταύτην.
ennemis de tous les Chrétiens. Après cet exposé pourrait on parler dans
ces contrées de sects et d’y faire de próselytes, si legèrement, que l’on le
pense? Non, certainement».
Πρβλ. Ἐμμ. Γ. Πρωτοψάλτη, ἐνθ’ ἀνωτ., τόμος Β΄, σ. 334.
79
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΟΜΟΛΟΓΕΙ
Ε
ἰς τό ὅλον πρόβλημα τῶν σχέσεων μεταξύ Φιλικῆς
Ἑταιρείας καί Τεκτονισμοῦ θά ἐνδιέφερεν νά ρίψω-
μεν ἕν βλέμμα εἰς τόν Καποδίστριαν. Πρός ἐκεῖνον
ἡ κινοῦσα τήν Ἑταιρείαν Ἀρχή ἔστρεψε τό βλέμμα της,
διά νά τοῦ προτείνῃ τήν Ἀρχηγίαν. Ἀλλ᾽ ὁ Καποδίστριας
ἀντετάχθη πεισμόνως εἰς τήν ἰδέαν ταύτην, διότι ἐθεώρει
ἄωρον τό τόλμημα. Ὅταν ἐπληροφορήθη μάλιστα διά τοῦ
Γαλάτη τά τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἐλυπήθη τόσον πολύ,
ὥστε ἐπί τινας ἡμέρας παρέμεινε κλινήρης. Ἄς ἴδωμεν
ὅμως τί γράφει ὁ ἴδιος εἰς τό ἡμερολόγιόν του:
« Ἦλθε λοιπόν ὁ Γαλάτης εἰς Πετρούπολιν καί παρου
σιάσθη πρός ἐμέ. Ἔφερε στολήν τῆς Ἰονίου Ἐθνοφυλα
κῆς, ἡ ὁποία ὁμοιάζει πρός τήν Ἀγγλικήν στολήν καί ἀπέ-
διδεν εἰς ἑαυτόν τόν τίτλον τοῦ Κόμητος.... Τῷ ἔδωκα
(ἄδειαν) νά ὁμιλήσῃ καί τότε ἐννόησα ὅτι ἐπρόκειτο περί
πράγματός τινος σοβαρωτέρου. Ὁ κ. Γαλάτης ἦτο πράγ-
ματι ἀπεσταλμένος Μυστικῆς Ἑταιρείας, ἀ π ο τ ε λ ο υ -
μ έ ν η ς ἀ π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ῶ ς ἐ ξ Ἑ λ λ ήν ω ν, ο ἱ
ὁποῖοι προὐτίθεντο νά ἐλευθερώσω-
σ ι τ ή ν Π α τ ρ ί δ α τ ω ν ἐ κ τ ο ῦ Τ ο υ ρ κ ι κ ο ῦ
ζυγοῦ διά μιᾶς γενικῆς ἐπαναστάσε-
ω ς . Ἤρχετο νά μοί προτείνῃ νά γίνω ἀρχηγός τῆς Ἑται-
ρείας ταύτης καί ἑπομένως νά διευθύνω ἐνεργείας αὐτῆς.
»Μοί προέτεινε ν’ ἀναγνώσω τάς ὁδηγίας καί ὅλα τά
80
ἔγγραφα, τῶν ὁποίων ἦτο κομιστής. Τόν ἐστάματησα πά-

ραυτα, ἐκφράσας εἰς αὐτόν διά δριμυτάτων λέξεων τήν
ἔκπληξιν καί τήν ἀγανάκτησιν, μεθ’ ἧς ἔμαθον τά παρά-
λογα καί ἐπικίνδυνα σχέδια τῶν ἐντολέων του, τόν σκο-
πόν τοῦ ταξειδίου του καί τάς ἀποκαλύψεις τάς ὁποίας
ἐπεφορτίσθη νά μοί κάμῃ. “Διά νά σκέπτεται κανείς, Κύ-
ριε, περί τοιούτου σχεδίου πρέπει νά εἶναι τρελλός, διά
νά τολμήσῃ δέ νά μοί ὁμιλήσῃ περί τούτου εἰς τόν Οἶκον
τοῦτον, ὅπου ἔχω τήν τιμήν νά ὑπηρετῶ ἕνα μέγαν καί
κραταιόν Αὐτοκράτορα, πρέπει νά εἶναι ἕνας νέος, ὅστις
μόλις ἐξῆλθεν ἀπό τούς βράχους τῆς Ἰθάκης, ἤ ὁ ὁποῖος
παρεσύρθη δέν ἠξεύρω ὑπό ποίων τυφλῶν παθῶν. Δέν
ἠμπορῶ νά ὁμιλῶ μαζί σας περισσότερον περί τοῦ σκο-
ποῦ τῆς ἀποστολῆς σας, σᾶς εἰδοποιῶ δέ ὅτι οὐδέποτε θά
ἀναγνώσω τά χαρτιά σας. Ἡ μόνη συμβουλή, ἥν ἠμπορῶ
νά σᾶς δώσω, εἶναι νά μήν εἰπῆτε τίποτε εἰς κανένα περί
τούτου καί χωρίς νά ἀναβάλητε οὔτε μίαν ὥραν νά ἐπι-
στρέψητε, ἵνα εἴπητε εἰς τούς ἐντολεῖς σας, ὅτι ἄ ν δ έ ν
θέλουν νά χαθοῦν οἱ ἴδιοι καί νά κα-
ταστρέψουν μαζί τους τό ἀθῶον καί
δ υ σ τ υ χ έ ς Ἔ θ ν ο ς τ ω ν, π ρ έ π ε ι ν ᾿ ἀ φ ή -
σουν τάς ἐπαναστατικάς σκευωρίας
τ ω ν καί νά ζοῦν ὅπως πρίν ὑπό τάς Κυβερνήσεις ὑφ᾽ ἅς
εὑρίσκονται, ἕως ὅτου ἡ Πρόνοια ἀποφασίσει ἄλλως”»103.
Γεμάτος ἀνησυχίαν ὁ Καποδίστριας ἔσπευσε νά ἀνα-
φέρῃ τό γεγονός εἰς τόν Αὐτοκράτορα. Ἐκεῖνος ὅμως
δέν συνεμερίσθη τήν ἀγωνίαν τοῦ Ὑπουργοῦ του καί δέν
ἔδωσε σημασίαν. Ὁπότε ὁ Καποδίστριας ἀπῆλθε τοῦ Τσα-
ρικοῦ γραφείου. «Ἤμην ὅμως τόσον τεθλιμμένος, σημειώ
νει, ὥστε ἡ ὑγεία μου, ἡ καί ἄλλως ἀσθενής, ἐπηρεάσθη
103. Κανδηλώρου, σελ. 128-129.

81
τόσον ἐκ τούτου, ὥστε πεσών κλινήρης ἔπαυσα ἐπί τινας

ἡμέρας πᾶσαν ἐνασχόλησιν».
Τό κείμενον αὐτό μᾶς ὁδηγεῖ εἰς ὡρισμένας σκέψεις καί
μερικά συμπεράσματα. Τό πρῶτον εἶναι ἡ ὁμολογία τοῦ
Καποδίστρια, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν ὀργάνω-
σις καθαρῶς ἑλληνική καί ἀπετελεῖτο ἀποκλειστικῶς ἐξ
Ἑλλήνων. Δέν ἦτο ἄρα κλάδος ἤ προέκτασις τῆς Στοᾶς.
Εἶναι τοῦτο μία αὐθεντική μαρτυρία καί τήν ὑπογραμμί-
ζομεν.
Λέγουν οἱ Τέκτονες, ὅτι ὁ Καποδίστριας ἦτο ἰδικός των
ὀπαδός. Λέγουν ἐπίσης, ὅτι καί ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξε
προέκτασις τῆς Στοᾶς. Ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ἄς μᾶς λύ-
σουν μερικάς ἀπορίας. Ἐφ’ ὅσον ὁ Γαλάτης μεταβαίνει εἰς
τόν Τέκτονα Καποδίστριαν καί ἐφ᾽ ὅσον μάλιστα ἐκεῖνος
ταράσσεται ἐπί τῷ ἀκούσματι τῆς πληροφορίας, διατί ὁ
Γαλάτης δέν ἀναφέρει τήν συγγένειαν τῶν Φιλικῶν πρός
τήν Στοάν, διά νά καταπραΰνῃ τήν ὀργήν του καί νά δι-
ασκεδάσῃ τάς ἀνησυχίας του; ᾿Εάν ὑπῆρχε μία τοιαύτη
σχέσις θά ἦτο τό μεγαλύτερον ἐπιχείρημα τοῦ Γαλάτη.
Ἀλλά δέν ὑπῆρχεν οὐδέ ὑπόνοιά τις ἐπ᾽ αὐτοῦ, διό καί
δέν ἐσκέφθη νά τήν ἀναφέρῃ.
Ἐάν πάλιν ὁ Καποδίστριας ἦτο τέκτων, τεκτονικῆς δέ
προελεύσεως καί ἡ Φιλική Ἑταιρεία, θά ἠδύνατο οὗτος
καί ἐξ ἄλλης πηγῆς νά πληροφορηθῇ μίαν ὑποτιθεμένην
τοιαύτην σχέσιν. Ἀλλά τότε διατί ταράσσεται, διατί κά-
μπτεται ὑπό τῆς θλίψεως; Δέν θά εἶχε τήν δύναμιν μέ τό
τεράστιον κῦρός του νά ἐπιβάλῃ διά τοῦ Τεκτονισμοῦ τάς
ἀπόψεις του καί νά ματαιώσῃ πᾶσαν περαιτέρω κίνησιν
τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας;
Καί ἐάν ἀκόμη παραδεχθῶμεν, ὅτι ὁ Καποδίστριας ἦτο
τέκτων, τότε ἡ ὑπόθεσις αὕτη εἶναι μία ἐπί πλέον ἀπόδει-
ξις, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία δέν εἶχε καμμίαν σχέσιν μέ τόν
82
Τεκτονισμόν. Ἐξ οὗ καί ἡ κατάθλιψις καί ἡ ἀσθένεια τοῦ

Καποδίστρια. Θλίβεται δέ οὗτος διότι φοβεῖται μήπως εἰς
τήν Πετρούπολιν καί γενικώτερον εἰς τήν Ρωσίαν γίνῃ
σύγχυσις μεταξύ τῆς Ἑταιρείας, τήν ὁποίαν τοῦ ἀναγγέλ-
λει ὁ Γαλάτης καί τῆς ἰδικῆς του, δηλ. τῆς Φιλομούσου
Ἑταιρείας, τήν ὁποίαν εἶχεν ἱδρύσει εἰς τήν Βιέννην. Καί
ταράσσεται τόσον πολύ, διότι κατά τήν ἐποχήν ἐκείνην
εἰς τήν Εὐρώπην «ὁ τοῦ ἑταιριστοῦ τίτλος ἐθεωρεῖτο ἀπο-
τροπαιότερος καί τοῦ λῃστοῦ καί τοῦ πειρατοῦ καί τοῦ
φονέως»!!! κατά τήν μαρτυρίαν τοῦ Φιλήμονος104.
Καθίσταται λοιπόν πρόδηλον τό συμπέρασμα ἐκ τοῦ
παρατεθέντος ἀποσπάσματος τοῦ Καποδιστριακοῦ ἡμε-
ρολογίου. Ὅτι δηλ. οὔτε ὁ Καποδίστριας ὑπῆρξε τέκτων,
οὔτε δέ πρό πάντων ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξε τεκτονική
παραφυάς.
Καί τό μόνον βέβαιον εἶναι, ὅτι ὁ τίτλος τοῦ ἑταίρου,
τόν ὁποῖον πολύ πρό τῶν Φιλικῶν εἶχον οἱ Μασσῶνοι, εἰς
τήν Εὐρώπην ἐθεωρεῖτο πολύ χειρότερος τοῦ λῃστοῦ καί
τοῦ φονέως!
104. Δοκίμιον περί τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, τόμ. Δ΄, σελ. 17.
Πρβλ. Κανδηλώρου, σελ. 130.
83
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
ΔΙΩΚΤΗΣ ΤΗΣ ΜΑΣΣΩΝΙΑΣ
Ε
ἰς τό πρόβλημα τῶν σχέσεων τοῦ Ἰωάννου Καποδί-
στρια πρός τήν τεκτονικήν Στοάν εἶναι ἀνάγκη νά
ρίψωμεν περισσότερον φῶς. Πολλῷ μᾶλλον, διότι οἱ
ἐν Ἑλλάδι τέκτονες δοκιμάζουν ἰδιαιτέραν εὐχαρίστησιν,
ὁμιλοῦντες περί τοῦ «ἀδελφοῦ» Καποδίστρια. Ἐάν βεβαί-
ως ὁ Κόμης ἔτρεφε ἤ ὄχι τά αὐτά «ἀδελφικά» αἰσθήματα
διά τήν Μασσωνίαν, αὐτό φαίνεται ὅτι δέν τούς ἐνδια-
φέρει. Ἀλλ᾽ ἐπειδή αὐτό ἀκριβῶς τό σημεῖον ἐνδιαφέρει
ἡμᾶς πολύ, διά τοῦτο καί θά ἐπιμείνωμεν. Θά ἐπιμείνωμεν
δέ, διά νά ἀποδείξωμεν, ὅτι ὁ Ἰω. Καποδίστριας ὑπῆρξεν
φανατικός διώκτης καί ἄσπονδος πολέμιος τῆς Μασσω-
νίας. Ὑπῆρξεν ὁ πρῶτος καί μοναδικός Κυβερνήτης τῆς
Ἑλλάδος, ὅστις εἶχε τήν τόλμην νά λάβῃ μέτρα καί νά
ἐκδώσῃ διαταγάς ἐναντίον τοῦ Τεκτονισμοῦ.
Ἡ πρώτη ἐνέργεια τοῦ Καποδίστρια σημειοῦται τήν
8ην Ἰουνίου τοῦ ἔτους 1828. Πρόκειται περί τῆς ὑπ᾽ ἀριθμ.
2953 Μυστικῆς Ἐγκυκλίου, τήν ὁποίαν ἐξαπέλυσε «πρός
τό Πανελλήνιον, πρός τούς κατά τό Αἰγαῖον πέλαγος
καί τήν Πελοπόννησον Ἐκτάκτους Ἐπιτρόπους καί τούς
Ἀρχηγούς τῶν κατά ξηράν καί θάλασσαν δυνάμεων»105.
105. Τό πλῆρες κείμενον ἔχει ὡς ἑξῆς:

84
Διά τῆς Ἐγκυκλίου ἐκείνης ὁ Κυβερνήτης τῆς Ἑλλάδος
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ
Ἀριθ. 2953
Μυστική Ἐγκύκλιος
Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Πρός τό Πανελλήνιον
Πρός τούς κατά τό Αἰγαῖον Πέλαγος καί τήν Πελοπόννησον Ἐκτάκτους
Ἐπιτρόπους καί τούς Ἀρχηγούς τῶν κατά ξηράν καί θάλασσαν Δυνάμεων.
Γνωρίζει ἡ Κυβέρνησις, ὅτι Πολῖται τινές ἐπιμένουν πιστεύοντες καί
τούς ἄλλους πείθοντες, ὅτι αἱ μυστικαί Ἑταιρεῖαι χορηγοῦσι μέσα σωτή-
ρια εἰς τήν Πατρίδα, ἤ τοὐλάχιστον Αἰγίδα ὑπό τήν ὁποίαν συνδεόμενοι
μεταξύ των οἱ ἄνθρωποι διά μυστικῶν δεσμῶν δύνανται νά ἀπολαύσω-
σιν ἐντός τῆς Πατρίδος των καί διά τῆς ξένης ἐπιρροῆς ἀξιώματα, τιμάς,
καί τό πλέον τύχην, ὅ ἐστί χρήματα.
Ὅσον καί ἄν ἐλεεινολογῇ ἡ Κυβέρνησις τήν ἀπειρίαν τῶν Ἑλλήνων
τῶν ἀπό τοιαύτας εἰσηγήσεις παρασυρομένων δέν ἤθελε δώσει τήν προ-
σοχῆν τῆς, ἄν δέν ἦτο καταπεπεισμένη πόσον ὀλέθρια ἀποτελέσματα
δύναται νά φέρῃ εἰς τήν κρίσιμον ταύτην στιγμήν ἡ περί τούτων γνώμη,
τήν ὁποίαν οἱ ἐχθροί τῆς Ἑλλάδος ἤθελον συστήσει καί εἰς τόν Κόσμον,
καί εἰς τάς Εὐρωπαϊκάς Κυβερνήσεις.
Ἄν ἡ Ἑλλάς ἐγκατελείφθη ἀπό τοῦ 1821 ἕως τόν Ἰούλιον μῆνα τοῦ
τελευταίου ἔτους, τοῦτο προῆλθε διότι οἱ ἐχθροί της τήν παρέσταιναν
ἀδιακόπως πρός τούς Βασιλεῖς, ὡς λαόν ἐπαναστατωθέντα καί ἀγωνι-
ζόμενον ὑπό τήν διεύθυνσιν καί ὑπό τούς σκοπούς Μυστικῶν Ἑταιρειῶν,
ὅθεν ἐπήγασαν αἱ καταστροφαί τῆς Ἱσπανίας καί ᾿Ιταλίας.
Εὔκολον ἦτο ἀναμφιβόλως νά ἀναιρεθῇ ἡ σφαλερά αὕτη δόξα· μ᾽
ὅλον τοῦτο ἐχρειάσθησαν ὁλόκληρα ἑπτά ἔτη βασάνων καί δυστυχιῶν
εἰς ἀναίρεσίν της. Μόλις ἀνῃρέθη, καί ἐνῷ ἡ Ἑλλάς ἀρχίζει νά λαμβάνῃ
δείγματα εὐνοίας καί καλοκἀγαθίας ἐκ μέρους τῶν Συμμαχικῶν Δυνά-
μεων, οἱ ἐχθροί της θέλουν πάλιν τήν παραστήσει ὡς ὑπεξούσιον τῶν
Μυστικῶν Ἑταιρειῶν, καί εἰς ἀπόδειξιν τούτου θέλουν φανερώσει, ὅτι
ὑπό διαφόροις ὀνόμασιν αἱ Ἑταιρεῖαι αὐταί ὑπάρχουν καί πολυπλασιά-
ζονται μεταξύ τῶν ἐν τοῖς πράγμασι καί τῆς πολιτικῆς τάξεως, καί τῆς
στρατιωτικῆς δυνάμεως, ἴσως καί αὐτοῦ τοῦ στόλου.
Τόσον οὐσιῶδες θεωρεῖ τοῦτο ἡ Κυβέρνησις ὥστε μή ἐγκρίνουσα νά
δείξῃ διά τινος δημοσίου καί ἐπισήμου πράξεως τήν ὕπαρξιν αὐτοῦ τοῦ
κακοῦ, ἐκπληροῖ διά τοῦ τύπου τῆς παρούσης ἐγκυκλίου τό χρέος, τό
ὁποῖον δέν ἠμπορεῖ νά παραμελήσῃ χωρίς νά καθυποβληθῇ εἰς βαρυ-
τάτην εὐθύνην. Τῷ ὄντι τοιοῦτον δημόσιον ἔγγραφον μεταξύ τῶν Πολι-
85
κηρύσσει ἱεράν σταυροφορίαν ἐναντίον πάσης μυστικῆς
τικῶν, οἱ ὁποῖοι ἐπιμένουσι νά μήν παραχωρῶσιν εἰς τήν Ἑλλάδα ἕντιμον

μέλλον, ἤθελε χρησιμεύσει ὡς μέσον τοῦ νά ἀποδείξωσιν, ὅτι οἱ Βασιλεῖς
διά τῶν εὐεργεσιῶν των ὑποθάλπουσιν εἰς τήν Ἑλλάδα τόν ἐχθρόν, τόν
ὁποῖον καί ἀλλαχοῦ, καί εἰς τάς ἰδίας των Ἐπικρατείας πολεμῶσι.
Ἡ παρατήρησις αὕτη, Κύριοι, σᾶς διδάσκει μέ πόσην φρόνησιν καί
ὀξυδέρκειαν ἀπαιτεῖται ἡ ἐκπλήρωσις τῆς ἀκολούθου παραγγελίας τῆς
Κυβερνήσεως.
Θέλετε κοινοποιήσει διά ζώσης φωνῆς εἰς τούς ὑπαλλήλους σας ἤ
τούς ὑπό τήν ὁδηγίαν σας ἀξιωματικούς τό περιεχόμενον τῆς παρού-
σης, καί θέλετε τούς κάμει νά σᾶς φανερώσουν ἄν ἀ ν ή κ ο υ ν ε ἰ ς
κ α μ μ ί α ν τ ῶ ν Μ υ σ τ ι κ ῶ ν Ἑ τ α ι ρ ε ι ῶ ν , ἤ ὄ χ ι . Ἄν εἶ-
ναι τό πρῶτον, θέλετε τούς παρατηρήσει, ὅτι ἐάν εἰς τήν παρελθοῦσαν
κατάστασιν τῆς ἀναρχίας, καί τῆς ἀταξίας ἦταν ἴσως ἀναγκαῖον εἰς τούς
πολίτας νά ζητήσωσι προσωπικήν ἀσφάλειαν διά τοῦ δεσμοῦ μυστικῆς
τινος Ἑταιρείας, ὁ δεσμός οὗτος διαλύεται καθ᾽ ἥν στιγμήν ὁ τοῦ νομί-
μου ὅρκου καί πρός τήν Κυβέρνησιν, καί πρός τούς Νόμους, χορηγεῖ εἰς
ἕνα ἕκαστον καί εἰς ὅλους, ὅλας τάς ἀπαραιτήτους ἀσφαλείας.
Ἀπό τοιαύτην ἀρχήν ὁρμώμενοι εὐκόλως θέλετε ἀποδείξει τό ἀσυμ-
βίβαστον τῶν δύο ὅρκων, ἤγουν τοῦ ὑπηρετεῖν τό Κράτος, καί ὑπηρε-
τεῖν μυστικήν Ἑταιρείαν, τῆς ὁποίας ὁ σκοπός εἶναι ὡς ἐπί τό πλεῖστον
ἄγνωστος εἰς τούς Ἑταίρους.
Ἄν λοιπόν οἱ ὑπάλληλοί σας ἤ οἱ ὑπό τήν ὁδηγίαν σας ἀξιωματικοί
ἀνήκουσιν εἴς τινα Ἑταιρείαν, ἀ ν ά γ κ η ν ά π α ρ α ι τ η θ ῶ σ ι ,
καί περί τούτου ὀφείλεις νά μᾶς βεβαιώσῃς.
Ἐξ ἐναντίας θέλετε τούς ἐξηγήσει τούς κινδύνους εἰς τούς ὁποίους
ἐκτίθενται πλανώμενοι ἀπό ὀλίγους τινάς ὅλως διόλου εἰς τά τοιαῦτα
ἐνασχολουμένους. Ἀ π ό τ ή ν κ α τ η γ ο ρ ί α ν τ ῶ ν Ἑ τ α ι -
ρειῶν τῶν μή συμβιβαζομένων μέ τά κατά
Νόμους καθεστῶτα δέν ἀποκλείομεν καί
τήν πρό αἰώνων γνωριζομένην ὑπό τῷ ὀνό-
μ α τ ι τ ῆ ς Ἀ δ ε λ φ ο π ο ι ε ί α ς , ἤ Ἀγ ά π η ς .
Παραγγέλλεσθε, Κύριοι, κατ᾽ ἐπανάληψιν νά κάμετε χρῆσιν τῆς κοι-
νοποιήσεως ταύτης κατά τόν συνετώτερον καί ὠφελιμώτερον τρόπον.
Προθύμως ἡ Κυβέρνησις θέλει δεχθ. τάς εἰδοποιήσεις, ὅσας ἐν καιρῷ καί
τόπῳ θέλετε δυνηθῆ νά τήν χορηγήσετε.
Ἐν Πόρῳ τῇ 8 Ἰουνίου 1828
Ὁ Κυβερνήτης (Τ.Σ.) Ἰ. Ἀ. Καποδίστριας».
Βλ. «Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά», τόμ. Β΄ (1958) σελ. 281-282.
86
Ἑταιρείας καί διατάσσει τήν κατάργησιν καί τό κλείσιμον

ὅλων ἀνεξαιρέτως. Ἀξιοσημείωτον ἐν προκειμένῳ τυγχά-
νει τό γεγονός, ὅτι ἐνῷ τάς ἄλλας ἑταιρείας ἡ Ἐγκύκλιος
τάς ἀναφέρει συλλήβδην, προκειμένου διά τόν Τεκτονι-
σμόν ποιεῖται ὅλως ἰδιαιτέραν μνείαν: «Ἀ π ό τ ή ν κ α -
τηγορίαν τῶν Ἑταιρειῶν τῶν μή σ υμ-
βιβαζομένων μέ τά κατά Νόμους κα-
θεστῶτα δέν ἀποκλείομεν καί τήν πρό
αἰώνων γνωριζομένην ὑπό τῷ ὀνόμα-
τ ι τ ῆ ς Ἀ δ ε λ φ ο π ο ι ε ί α ς ἤ Ἀ γ ά π η ς» . Εἰς τό
σημεῖον αὐτό καί πρός ἄρσιν πάσης ἀμφιβολίας ὀφείλο-
μεν νά παραχωρήσωμεν τόν λόγον εἰς τόν Στ. Χ. Σκοπετέ-
αν, ἐνδιατρίψαντα ἐπιμελῶς περί τήν Ἐγκύκλιον. Σχολιά-
ζων λοιπόν οὗτος τήν παρατεθεῖσαν παράγραφον λέγει
ἐπί λέξει: «Δέν θά ἤθελα ὅμως νά μή σημειώσω, ὅτι μέ τίς
λέξεις «Ἀδελφοποιεία ἤ Ἀγάπη»... ἐννοεῖ τόν Μασσωνι-
σμό, κι ὄχι τό ἔθιμο τῆς ψυχαδελφωσύνης, τόσο γνώριμο,
στά παλιώτερα ἰδίως χρόνια, στόν Ἑλληνικό λαό, ἀλλά
καί γενικώτερα σέ πολλούς ἄλλους λαούς»106.
Δέον νά σημειωθῇ ἐπίσης, ὅτι ἡ Ἐγκύκλιος αὕτη ἐξεδό-
θη ὀλίγους μόλις μῆνας μετά τήν ἄφιξιν τοῦ Κυβερνήτου
καί μάλιστα εἰς μίαν ἐποχήν κατά τήν ὁποίαν ὅλοι, Ἄρχο-
ντες καί Λαός, ἐπίστευον τόν Καποδίστριαν ὡς Μεσσίαν
τοῦ Γένους107. Ἡ ὡς «βόμβα» χαρακτηρισθεῖσα ἱστορική
ἐκείνη Ἐγκύκλιος εἶναι ἀξιοθαύμαστος διά τήν σαφήνει-
αν καί τήν διαύγειαν τῆς ἐκφράσεως. Ὁμιλεῖ π.χ. περί τοῦ
ἀσυμβιβάστου τῶν δύο ὅρκων, ἤτοι τοῦ πρός τήν Πατρί-
δα καί ἐκείνου τόν ὁποῖον δίδει ὁ πολίτης πρός τήν Στο-
άν ἤ οἱανδήποτε ἄλλην μυστικήν ἑταιρείαν, καταλήγει δέ
106. Ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 283.

107. Σκοπετέα, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 280.
87
εἰς τήν διατύπωσιν τῆς ἐντολῆς: «Ἄν λοιπόν οἱ ὑπάλλη-

λοί σας ἤ οἱ ὑπό τήν ὁδηγίαν σας ἀξιωματικοί ἀνήκουν εἴς
τινα Ἑταιρείαν, ἀνάγκη νά παραιτηθῶσι, καί περί τούτου
ὀφείλεις νά μᾶς βεβαιώσῃς».
Ἰδού ἐν ὀλίγοις ποία ἦτο ἡ πρώτη μνημειώδης ἀντιμασ-
σωνική ἐνέργεια τοῦ πρώτου Κυβερνήτου τῆς Ἑλλάδος.
Μετά δέ τήν παρέλευσιν τριετίας ἀπό τῆς ἐκδόσεως τῆς
Ἐγκυκλίου ταύτης ὁ Καποδίστριας ἐπανέρχεται, διά νά
λάβῃ καί νέα μέτρα ἐναντίον τῶν μυστικῶν Ἑταιρειῶν καί
συνεπῶς καί ἐναντίον τῆς Στοᾶς. Τήν 22αν Αὐγούστου
1831 ἐξαπέλυσε τήν ὑπ’ ἀριθμ. 4286 ἑτέραν Ἐγκύκλιον
πρός ὅλους τούς προϊσταμένους τῶν Δημοσίων Ὑπηρε-
σιῶν, συγχρόνως δέ συναπέστειλε καί ἕνα τύπον ὅρκου,
τόν ὁποῖον ὤφειλον νά ὑπογράψουν ὅλοι οἱ Ὑπάλληλοι
τοῦ Δημοσίου, καί διά τοῦ ὁποίου θά ἐδήλουν ὅτι δέν
ἀνήκουν εἰς καμμίαν ἀπολύτως μυστικήν Ἑταιρείαν108. Διά
τοιούτων ἐνεργειῶν καί αὐστηρῶν μέτρων ὁ ἀείμνηστος
Καποδίστριας ἐπεχείρησε νά ἀποτοξινώσῃ τόν Κρατικόν
μηχανισμόν ἀπό τοῦ μιάσματος τῆς Μασσωνίας.
Αὐτή ἀκριβῶς ἡ ἐχθρική στάσις τοῦ Καποδίστρια ἔνα-
ντι τοῦ Τεκτονισμοῦ ἀποδεικνύει διά μίαν εἰσέτι φο-
ράν πόσον ἄσχετος ὑπῆρξεν ἡ Φιλική Ἑταιρεία πρός τήν
Μασσωνίαν. Διότι ἐάν ἡ Ἑταιρεία τῆς Ὀδησσοῦ ἦτο πράγ-
ματι θυγάτηρ τῆς Στοᾶς, τότε ἀναμφιβόλως ὁ πρῶτος με-
τά τήν ἀπελευθέρωσιν Κυβερνήτης τῆς Ἑλλάδος ὤφειλεν
ὄχι μόνον νά μή διώξῃ, ἀλλά καί νά τιμήσῃ τήν Μασσω-
νίαν καί νά συστήσῃ ἀκόμη τήν ἐξάπλωσίν της. Ἀλλ’ ὁ
Καποδίστριας καταδιώκων τόν Τεκτονισμόν ἔχει τήν συ-
νείδησιν, ὅτι συνεχίζει τό ἔργον τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καί
τῶν ἀθανάτων ἡρώων τοῦ 1821. Ἀγωνίζεται ὁ Καποδί-
108. Σκοπετέα, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 297.

88
στριας νά διασφαλίσῃ, ἀπό τῆς ἰδικῆς του πλέον σκοπιᾶς,

τήν πνευματικήν ἐλευθερίαν τοῦ ἐλευθέρου Ἔθνους, τήν
ὁποίαν ἡ σκοτεινή Ἑταιρεία τῶν Τεκτόνων ἐπεβουλεύετο
καί τότε καί σήμερον.
Ἰωάννης Καποδίστριας
89
ΜΑΡΤΥΡΙΑΙ
ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΟΙ
Ε
ἴδομεν ἐν ἐκτάσει τά αἴτια, ἕνεκα τῶν ὁποίων ἐγεν-
νήθη ἡ Φιλική Ἑταιρεία, καί τούς λόγους διά τούς
ὁποίους οὐδεμίαν οὐσιαστικήν σχέσιν ἠδύνατο νά
ἔχῃ μέ τόν Τεκτονισμόν. Ἤδη πρός ἀσφάλειαν τῶν ἐκτε-
θεισῶν ἀπόψεων καί μείζονα αὐτῶν βεβαίωσιν θά παρα-
θέσωμεν ἐνταῦθα τάς γνώμας καί τάς μαρτυρίας ἱστο-
ρικῶν καί ἄλλων εἰδότων τά πράγματα ἐκ τοῦ σύνεγγυς.
α) Ἐκ τῶν Ἀπομνημονευμάτων τοῦ Ἐμμανουήλ Ξάν-
θου συνάγεται σαφῶς, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἐδημιουρ-
γήθη, ὡς ἄλλη τις Ἑταιρεία, τελείως διάφορος τῆς Μασ-
σωνίας. Ἐξεπήγασεν ἐκ τοῦ φιλελευθέρου πνεύματος
τοῦ Ξάνθου καί ἐκ τοῦ μίσους, τό ὁποῖον ἔτρεφεν εἰς τήν
καρδίαν του ἐναντίον τοῦ Τούρκου δυνάστου. Ἀπέβλε-
ψε δέ ἡ Ἑταιρεία αὕτη εἰς τήν συνένωσιν τῶν ἁπανταχοῦ
Ἑλλήνων «διά νά ἐνεργήσωσιν ἐν καιρῷ τήν ἐλευθέρω-
σιν τῆς Πατρίδος»109. Ταῦτα ἔχων ἐν νῷ ὁ Ξάνθος, ὅταν
συναντᾶται μέ τούς φίλους του Σκουφᾶν καί Τσακάλωφ,
ἐκθέτει πρός αὐτούς «τήν ἥν συνέλαβεν ἰδέαν νά συστή-
σωσι μίαν Ἑταιρείαν, σκοπόν ἀμετάτρεπτον ἔχουσαν τήν
109. Σελ. 29.

90
ἐλευθέρωσιν τῆς Πατρίδος»110. Ἀξιοσημείωτον τυγχάνει

ἐν προκειμένῳ ὅτι, ἐνῷ ὁ Ξάνθος ἔχει γνωρίσει τόν Τε-
κτονισμόν καί τό ἐξομολογεῖται εἰς τούς φίλους του, ἐν
τούτοις δέν τούς προσκαλεῖ νά εἰσαχθοῦν εἰς τήν Στοάν,
ἀλλά νά δημιουργήσουν σύντρεις μίαν νέαν καί ὅλως δι-
ακεκριμένην ἑταιρείαν, τήν Φιλικήν. Συνεπῶς καί μόνον
ἐκ τῆς μελέτης τῶν Ἀπομνημονευμάτων τοῦ Ξάνθου ἀπο-
κλείεται ἡ ἐκδοχή, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν κλάδος
τοῦ Τεκτονισμοῦ ἐν τῇ ἐννοίᾳ τῆς Στοᾶς.
β) Ἑτέραν μαρτυρίαν ἔχομεν τοῦ Νικ. Ὑψηλάντου.
Οὗτος τοποθετεῖ τήν δημιουργίαν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρεί-
ας εἰς τάς προσβολάς, τάς ὁποίας ἐδέχετο τό ὑπόδουλον
Ἔθνος ἀπό τάς διαφόρους Εὐρωπαϊκάς Δυνάμεις καί μά-
λιστα ἀπό τόν Μέττερνιχ, ὅστις εἶπεν ὅτι « δ έ ν ὑ π ά ρ -
χ ε ι Ἑ λ λ η ν ι κ ό ν Ἔ θ ν ο ς ». «Ἀπό τήν προσβολήν
τοῦ Μεττερνίχου, λέγει, τά εὐγενῆ μάτια τῶν Ἑλλήνων,
σ τ υ λ ω μ έ ν α ε ἰ ς τ ά ς κ ό γ χ α ς τ ω ν , ἐμαρ-
τύρουν τήν ἐπιμονήν μιᾶς μεγάλης ἀποφάσεως. Καί πρός
ἐκτέλεσιν τῆς σκέψεως ταύτης ἐνηγκαλίσθησαν τά ἱερά
μυστήρια μιᾶς ἑταιρείας, ἥν ὁ Θεός ἐνέπνευσε διά τήν
ἀπελευθέρωσίν των. Ἰδού, ἐπιλέγει, ἡ πηγή, ἰδού αἱ ἀλη-
θεῖς βάσεις, ἐφ᾽ ὧν ἱδρύθη ἡ Φιλική Ἑταιρεία»111.
γ) Ὁ ἱστορικός Ἰωάννης Φιλήμων, ἀσχοληθείς ἰδιαιτέ-
ρως μέ τά ζητήματα τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, καί γενικώ-
τερον τῆς ᾿Επαναστάσεως τοῦ 1821, ἀποφαίνεται με-
τά βεβαιότητος, ὅτι «ἡ Φιλική Ἑταιρεία, πηγάζουσα ἀπό
τήν μέσην τάξιν τῶν Ἑλλήνων, ἰχνηλατεῖ μέν τήν ἠθικήν
110. Σελ. 30. Ὁ Ξάνθος παρουσιάζει ἑαυτόν ὡς τόν πρῶτον συλλα-

βόντα τήν ἰδέαν τῆς ἱδρύσεως τῆς Φ. Ἑ. Ἐν τούτοις ἡ ἱστορία ἔχει παρα-
δεχθῆ τόν Σκουφᾶν ὡς Πατέρα τῆς Ἑταιρείας τῶν Φιλικῶν, δεύτερον
τόν Τσακάλωφ καί ὡς τρίτον ἀναγνωρίζει τόν Ξάνθον.
91
ἄλλης ἀρχαίας, ἀ λ λ ά δ έ ν ε ἶ ν α ι κ λ ά δ ο ς τ ῆ ς
ἰ δ ί α ς , ὡ ς ἐ κ ε ί ν η τ ῶ ν Ἀ ν θ ρ α κ έ ω ν »112.
Ἀποκλείει δηλ. παντελῶς τήν ἐκ τῆς Στοᾶς προέλευσιν
τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Καί προσθέτει πρός μείζονα βε-
βαιότητα. «Εἰς μάτην ἔδωσεν εἰς τάς διπλωματικάς συζη-
τήσεις ὑπόθεσιν τοιαύτην ἡ σύμπτωσις τῶν Εὐρωπαϊκῶν
Ἐπαναστάσεων τοῦ 1821.... Τοῦ Ἑλληνικοῦ αἰσθήματος
ἦταν αὕτη καρπός καθαρός: τῆς Ὀθωμανικῆς τυραννίας
ἀναπόφευκτον ἀποτέλεσμα»113.
Ὁ αὐτός ἱστορικός ἀσχολεῖται καί μέ τό περιεχόμενον
τοῦ Ὀργανισμοῦ τῆς Φ. Ἑ. «Ἡ ὕλη του, λέγει, δίδει τήν
ἀφορμήν πολλῶν παρατηρήσεων. Μίαν ἀπό αὐτάς θε-
ωροῦμεν καί τόν προσδιορισμόν τῆς ἀσχέτου διαγωγῆς
τῶν Φιλικῶν μ᾽ ἄλλας τῆς ἰδίας, ἤ διαφόρου φύσεως
Ἑταιρείας. Κατ᾽ αὐτόν τόν τρόπον μήτε ὁ μέτοχος ἄλλης
Ἑταιρείας ἦτο δεκτός,.... καί ἔτι πλέον ὁ ἅπαξ ὀνομαζόμε-
νος Φιλικός δέν συνεχωρεῖτο εἰς τήν εἴσοδον ἄλλης. Ἡ
φρόνιμος αὕτη πρόβλεψις ἀπεμάκρυνεν ἀπό τήν ‹Ἑται-
ρείαν τούς προσηλύτους ἄλλων κατακεκριμένων Ἑται-
ρειῶν»114.
δ) Ἕτερος μελετητής τῶν θεμάτων τῶν ἀναγομένων
εἰς τήν ἵδρυσιν καί ἐπέκτασιν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας εἶναι
ὁ Τάκης Χ. Κανδηλῶρος. Τό ἔτος 1926 ἐξέδωκεν τό ἔργον
του «Η ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ», διά τοῦ ὁποίου ἀνεσκεύασε
ἱστορικάς τινας πλάνας, εἰς τάς ὁποίας ἀκουσίως εἶχεν πε-
ριπέσει ὁ Ἰωάννης Φιλήμων, συνεπείᾳ ἀνακριβῶν πληρο-
φοριῶν ἀδικήσας κυρίως τόν Ξάνθον115. Ἰδιαιτέρας μνείας
112. Φιλήμονος, σελ. 135.

113. Αὐτόθι.
115. Ὁ Φιλήμων δέν κατατάσσει τόν Ξάνθον εἰς τήν τριάδα τῶν
92
ἄξιον εἶναι τό γεγονός, ὅτι ὁ Κανδηλῶρος μεταξύ τῶν

ἀντικειμενικῶν στόχων τῆς συγγραφῆς του θέτει καί τό
νά ἀποδείξῃ τό ἄσχετον τῆς Ἑταιρείας τῶν Φιλικῶν πρός
τήν Ἑταιρείαν τῶν Τεκτόνων. Ἄς ἀκούσωμεν ὅμως τόν
ἱστορικόν, πῶς συνοψίζει τά συμπεράσματά του:
«Εἰς τάς Ἑλληνικάς τεκτονικάς στοάς διδάσκεται,
ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν ὀργάνωσις Μασσωνι-
κή, ἄλλοι δέ θεωροῦσιν αὐτήν ἀπόρροιαν τοῦ Καρ-
βοναρισμοῦ καί ἄλλων πολιτειακῶν ἤ κοινωνικῶν
ὀργανώσεων τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Ἀ λ λ ᾽ ο ὐ δ έ ν
τούτων ἀληθές. Ἡ Φι λική Ἑταιρεία
ὑπῆρξεν ὀργάνωσις Ἑλ ληνική, δε-
χθεῖσα μέν τύπους τινάς ἐξωτερι-
κούς, ἀλλ᾽ οὐδαμῶς καθ᾽ ὅλην τήν
ἑπτα ετίαν σχετισθεῖσα ἤ ἐπικοινω-
νήσασα πρός τάς μυστικάς Ἑταιρεί-
α ς τ ῆ ς Δ ύ σ ε ω ς »116. Διασαφηνίζων δέ περισσό-
τερον τό ζήτημα λέγει, ὅτι ὁ Σκουφᾶς καί ὁ Τσακάλωφ
οὐδόλως ἐνεπνεύσθησαν τήν σύστασιν τῆς Ἑταιρείας των
«ἀπό τήν ὀργάνωσιν τῶν Μασσώνων, ο ἵ τ ι ν ε ς ἀ π ο -
τ ε λ ο ῦ ν τ ε ς δ ι ε θ ν έ ς σ ω μ α τ ε ῖ ο ν μέ κατά
τόπους στοάς, δ έ ν ἔ γ ι ν ε π ο τ έ γ ν ω σ τ ό ν ἄ ν
μέχρι τοῦ 1818, περιλαμβανομένου,
ἐπεκοινώνησαν οὗτοι μετά τῆς Φι-
λικῆς Ἑταιρείας, ἀσ χέτως ἄν τινα μέ-
λη αὐτῆς, ὡς ὁ Ξάνθος, ὑπῆρξαν τέ-
κ τ ο ν ε ς »117.
Ἱδρυτῶν, ἀλλά τόν ἀναφέρει ὡς πολύ καθυστερημένως εἰσελθόντα εἰς

τήν Ἑταιρείαν, πάντως δέ ὁμιλεῖ οὐχί μετά θαυμασμοῦ περί αὐτοῦ.
117. Ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 108.
93
ε) Ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, ἐπίσης, ἐξέδωκεν πανηγυρι-

κόν τόμον ἀφιερωμένον εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν, ἐπί τῇ
συμπληρώσει 150 χρόνων ἀπό τῆς ἱδρύσεώς της (1964),
τόν ὁποῖον συνέγραψεν ὁ καθηγητής Ἐμμ. Γ. Πρωτοψάλ-
της. Εἰς τοῦτο περιέλαβεν εἰδικόν κεφάλαιον μέ τίτλον
«ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ»118, εἰς τό
ὁποῖον μεταξύ ἄλλων ἀναφέρονται καί τά ἑξῆς:
Ἐκ τῶν Ἀπομνημονευμάτων τοῦ Ξάνθου συνάγεται, ὅτι
ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἐδανείσθη ἐκ τοῦ Τεκτονισμοῦ μερικά
στοιχεῖα, τά ὁποῖα προσήρμοσεν ἐπιτηδείως εἰς τό πνεῦμα
καί τούς πόθους τῶν Ἑλλήνων. «Ἀ λ λ ά δέν ἦτο β ε -
βαίως ἡ Φι λική Ἑταιρεία κ λάδος τῆς
τεκτονικῆς ὀργανώσεως ἐν τῇ ἐννοίᾳ
τ ῶ ν σ τ ο ῶ ν, ὡ ς ἰ σ χ υ ρ ί σ θ η σ α ν ἰ δ ι κ ο ί
μ α ς κ α ί ξ έ ν ο ι ἐ ρ ε υ ν η τ α ί ». Παραθέτει ἔπει-
τα τήν μαρτυρίαν τοῦ Νικολάου Ὑψηλάντου, ὅτι ἡ Φιλική
Ἑταιρεία «δέν ἠκολούθει ποσῶς τούς νόμους τῶν Ἐλευ-
θεροτεκτόνων, ἀλλ᾽ ἦτο προσκεκολλημένη εἰς τήν πίστιν
τοῦ Χριστοῦ, διότι ἠκολούθει τό Ἀποστολικόν σύστημα».
Καί ἐάν ἀκόμη παραδεχθῶμεν, σημειώνει, ὅτι τινές ἐκ
τῶν πρωτεργατῶν της ὑπῆρξαν πράγματι τέκτονες, αὐτό
καί μόνον τό γεγονός δέν δύναται «ν ᾽ ἀ π ο τ ε λ έ σ ῃ
ἀπόδειξιν τοῦ ὅτι ἡ Φι λική Ἑταιρεία
ὑ π ῆ ρ ξ ε τ ε κ τ ο ν ι κ ή ὀ ρ γ ά ν ω σ ι ς ». Παρατί-
θεται ἀκολούθως ὡς ἀποδεικτικόν στοιχεῖον ὁ ὅρκος τῶν
Φιλικῶν καί διατυποῦται τό ἀκόλουθον ἀκαταμάχητον
συμπέρασμα: «Ἐκ τῆς παραγράφου ταύτης τοῦ μεγάλου
ὅρκου γίνεται σαφές ὅτι, ὄ χ ι μ ό ν ο ν ἀ π η γ ο ρ ε ύ -
ετο εἰς τούς φιλικούς νά ἀνήκουν εἰς
ἄλλας φανεράς ἤ μυστικάς ὀργανώ-
118. Σελ. 19-20.

94
σ ε ι ς , ἀλλά καί ὅσοι ἐξ αὑτῶν ἀνῆκον πρό τῆς κατηχή-

σεώς των εἰς οἱανδήποτε ἄλλην ἑταιρείαν, ὤ φ ε ι λ ο ν ,
τ η ρ ο ῦ ν τ ε ς τ ό ν ὅ ρ κ ο ν τ ω ν, ν ά δ ι α κ ό -
ψ ο υ ν π ά ν τ α δ ε σ μ ό ν μ ε τ ’ α ὐ τ ῆ ς ». ( Ἐπι-
φυλασσόμεθα νά σχολιάσωμεν δεόντως τήν μεγάλην
ταύτην ἀλήθειαν εἰς τήν συνέχειαν τῆς ἐρεύνης μας).
Τέλος ἡ γνώμη τοῦ καθηγητοῦ Ἐμμ. Γ. Πρωτοψάλτη,
εἰς τήν ὁποίαν ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν προσέθεσε τό ἰδικόν
της κῦρος, συνοψίζεται εἰς τό ἀκόλουθον κείμενον: «Κα-
τά ταῦτα ἡ Φιλική Ἑταιρεία κατά τύπους μόνον –καί ὄχι
ὅλους– ὡμοίαζε πρός τάς τεκτονικάς ὀργανώσεις. Εἰς τήν
οὐσίαν ἦτο μία ἰδιόμορφος μυστική πατριωτική ἑταιρεία
ἔχουσα ἴδιον σκοπόν καί χρησιμοποιοῦσα ἴδια μέσα. Οὐδ᾽
ὑπάρχει λόγος..., ἐφ᾽ ὅσον τά αὐθεντικά κείμενα ὁμι-
λοῦν σαφῶς, ν᾽ ἀναζητῶμεν διά τῆς φαντασίας, σ τ η -
ριζόμενοι εἰς τούς τύπους, ἐξαρτή-
σεις καί δεσμούς τῶν Φιλικῶν ἀνυ-
π ά ρ κ τ ο υ ς , ἔστω καί ἄν κινδυνεύωμεν νά χαρακτη-
ρισθῶμεν ὑπό τῶν Τεκτόνων ὡς Βέβηλοι».
στ) Τά αὐτά ἐπανέλαβεν ὁ Καθηγητής καί Ἀντιπρύτανις
τῆς Παντείου Σχολῆς Ἐμμ. Γ. Πρωτοψάλτης εἰς τήν αἴθου-
σαν τοῦ Δικηγορικοῦ Συλλόγου Ἀθηνῶν119, τονίσας, ὅτι
«Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξε καί ὡς ἔμπνευσις καί ὡς ἔργον
μία προσπάθεια ἑλληνική· μόνον ἑλληνική». Ἀπεφάν-
θη δέ μετά παρρησίας, ὅτι «ἡ ἵδρυσις, ἡ ὀργάνωσις, καί
τό ἔργον τῆς Ἑταιρείας εἶναι κ α τ ᾽ ἐ ξ ο χ ή ν ἑ λ λ η -
ν ι κ ά ἐ π ι τ ε ύ γ μ α τ α ». Συνεπλήρωσε μάλιστα τό
ἐπιχειρηματολόγιον διά τῆς περιπτώσεως τοῦ Νικολά-
ου Σπηλιάδη, ὁ ὁποῖος, καίτοι μεγάλου βαθμοῦ τέκτων,
δέν ἐγένετο δεκτός εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν. «Ὁ Νικό-
119. Διάλεξις τῆς 5-2-1971.

95
λαος Σπηλιάδης, εἶπεν, ὁ ἱστορικός τῆς Ἐπαναστάσεως,

ὁ ὁποῖος ἦτο ὑψηλοῦ βαθμοῦ τέκτων, προκαλέσας ὑπο-
ψίας, πιθανώτατα ἀδίκως, ὄ χ ι μ ό ν ο ν δ έ ν ἔ γ ι -
ν ε δ ε κ τ ό ς ε ἰ ς τ ήν Φ ι λ ι κ ήν Ἑτ α ι ρ ε ί α ν,
ἀλλά ἠθικῶς πιεζόμενος ὑπ’ αὐτῆς,
ἐ π ε χ ε ί ρ η σ ε ν ά α ὐ τ ο κ τ ο ν ή σ ῃ ».
Ἔχομεν συνεπῶς ἀδιάσειστον ἱστορικήν μαρτυρίαν, ὅτι
οἱ ἤδη ὄντες τέκτονες δέν ἐγίνοντο δεκτοί εἰς τήν Φιλικήν
Ἑταιρείαν. Αὐτό ὅμως δέν ἀποτελεῖ ἤδη νέον κόλαφον διά
τήν ἑλληνικήν Μασσωνίαν;
ζ ) Ἐρχόμεθα ἤδη εἰς τήν παράθεσιν μιᾶς εἰσέτι ἐξόχου
μαρτυρίας. Ὁ Καθηγητής τῆς νεωτέρας ἱστορίας εἰς τό
Πανεπιστήμιον Ἀθηνῶν Ἀπ. Β. Δασκαλάκης, ἀναφερόμε-
νος εἰς τήν σχέσιν τοῦ Ξάνθου πρός τήν Στοάν καί τῆς
Φιλικῆς Ἑταιρείας πρός τόν Τεκτονισμόν, διακηρύσσει
σαφῶς: «Κ α κ ῶ ς ἐ φ α ν τ ά σ θ η σ ά ν τ ι ν ε ς ... ὅτι
ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἦτο ἐλευθεροτεκτονική στοά ἤ ἔστω ὅτι
ὠργανώθη καί ἐλειτούργησε κατά τά πρότυπα τοῦ ἐλευ-
θεροτεκτονισμοῦ. Ἀληθές εἶναι μόνον –καί αὐτό πρέπει
νά εἶναι τό νόημα τῶν ὅσων ἔγραψε σχετικῶς ὁ Ξάνθος–
ὅτι ἐκ τῆς μυήσεώς του εἰς τόν ἐλευθεροτεκτονισμόν εἶχε
τήν σκέψιν, ὅτι μία μυστική ἑταιρεία, δρῶσα ἐκ τοῦ ἀφα-
νοῦς μετά βαθμῶν ἱεραρχίας, ὅρκου τῶν μελῶν καί συν-
θηματικῆς ἀλληλογραφίας, θά ἦτο δυνατόν νά εἰσχωρῆσῃ
ἀκινδύνως εἰς τάς μάζας τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ καί νά ὀργα-
νώσῃ ἀγῶνα ἀπελευθερώσεως τοῦ ἔθνους. Ἄλλωστε ὁ
Ξάνθος, πέραν τῶν πενιχρῶν γνώσεων τοῦ πρώτου βαθ-
μοῦ, δέν θά διετέλει ἐν γνώσει τῶν μυστικῶν καί τῶν ἐν
γένει μεθόδων καί ἀρχῶν ὀργανώσεως τῶν ἐλευθερο-
τεκτονικῶν στοῶν, διά νά τάς ἐφαρμόσῃ εἰς τήν Φιλι-
κήν Ἑταιρείαν. Διά τοῦτο, ἐκτός γενικῶν τινων βασικῶν
στοιχείων, σ υ ν ή θ ω ν ἄλλωστε εἰς τάς τότε π ο λ υ -
96
α ρ ί θ μ ο υ ς μ υ σ τ ι κ ά ς ὀ ρ γ α ν ώ σ ε ι ς , πρός
ἀποφυγήν ἀποκαλύψεως, ὡς ἡ προοδευτική κατά βαθ-
μούς γνῶσις τῶν μυστικῶν, ἡ χρῆσις σημείων ἀναγνωρί-
σεως καί οἱ συνθηματικοί κώδικες συνεννοήσεως, ἡ Φι-
λική Ἑταιρεία ἐ ν τ ῇ ο ὐ σ ί ᾳ τ η ς ο ὐ δ έ ν ἔ λ α -
βεν ἐκ τοῦ τεκτονισμοῦ, οὐδ᾽ ἄλλως
πῶς ἦλθε ποτέ εἴς τινα ἐπαφήν μετά
τ ε κ τ ο ν ι κ ῶ ν σ τ ο ῶ ν ». Καί ἐπιστεγάζων τήν πολύ-
τιμον μαρτυρίαν του ὁ Καθηγητής προσάγει πρόσθετον
ἐπιχείρημα τούς σκοπούς, τούς ὁποίους ὑπηρέτει ἑκατέρα
τῶν ὀργανώσεων. «Ἀλλά καί οἱ σκοποί πρός τούς ὁποί-
ους ἀπέβλεπεν ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἦσαν ἐντελῶς διάφοροι
ἐκείνων τοῦ ἐλευθεροτεκτονισμοῦ».
Ἐπανερχόμενος ἐπί τοῦ ἰδίου θέματος ὁ Καθηγητής
Ἀπ. Β. Δασκαλάκης ἀπό τῶν στηλῶν ἡμερησίας Ἀθηνα-
ϊκῆς ἐφημερίδος ἐτόνισε μετ᾽ ἀξιοθαυμάστου σαφηνείας
ὅτι ἡ «Φιλική Ἑταιρεία... ο ὐ δ ε μ ί α ν ἀ π ο λ ύ τ ω ς ,
τόσον εἰς τήν ὀργάνωσίν της ὅσον καί εἰς τούς σκοπούς
της καί τήν δρᾶσιν της, ε ἶ χ ε σ χ έ σ ι ν μ έ τ ά ς τ ε -
κ τ ο ν ι κ ά ς σ τ ο ά ς ». Ὁ διακεκριμένος οὗτος ἐπιστή-
μων δέν ἐδίστασε ποσῶς νά χαρακτηρίσῃ ὡς «φαντασι-
οκοπήματα» τάς ὑπό τοῦ Τεκτονισμοῦ ὑποστηριζομένας
ἀπόψεις. Παραθέτομεν τό σχετικόν ἀπόσπασμα οἱονεί
ὡς συμπερίληψιν τῶν προεκτεθεισῶν μαρτυριῶν καί ὡς
τό ἐπί τοῦ θέματος διατετυπωμένον ἐπιστημονικόν δόγ-
μα: «Ὅσα γράφονται ἤ λέγονται περί Φιλικῆς Ἑταιρείας
ὡς δημιουργήματος τῶν Μασσόνων καί περί λειτουργί-
ας αὐτῆς ὡς τεκτονικῆς-μασσονικῆς στοᾶς εἶναι φαντα-
σιοκοπήματα, τά ὁποῖα δέν ἔχουν καμμίαν σχέσιν μέ τήν
ἱστορικήν πραγματικότητα»120.
120. Ἐμμ. Ξάνθου, Ἀπομνημονεύματα, Ἔκδοσις «ΠΑΠΥΡΟΣ

97
Μέ αὐτάς τάς ὄντως ἀκαταμαχήτους μαρτυρίας τῶν

εἰδημόνων ἐπιστεγάζομεν καί τήν ἑνότητα αὐτήν, πι
στεύοντες ὅτι δι’αὐτῶν φωτίζεται πλήρως τό ὅλον πρό-
βλημα καί κονιορτοποιοῦνται ἀληθῶς οἱ τεκτονικοί ἰσχυ-
ρισμοί.
ΠΡΕΣΣ», σελ. 15, 16. Καί «Ὁ καθαρῶς ἐθνικός ἑλληνικός χαρακτήρ τῆς
Φιλικῆς Ἑταιρείας», Ἐφημερίς «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΚΟΣΜΟΣ» τῆς 12/11/71.
98
Ο ΚΥΠΡΙΑΝΟΣ ΑΦΟΡΙΖΕΙ
ΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΝ
Θ
ά ἦτο ἐν τούτοις μεγάλη παράλειψις νά μή ἀναφέ-
ρωμεν τόν ἥρωα Ἀρχιεπίσκοπον τῆς Κύπρου Κυ-
πριανόν. Μέλος ὁ ἴδιος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καί
μεγάλως ἐργασθείς διά τήν ἐξάπλωσιν αὐτῆς εἰς τήν Με-
γαλόνησον, ἀνῆλθεν καρτερικώτατα τόν Γολγοθᾶ τοῦ
μαρτυρίου του καί μετά πολλῶν ἄλλων ἀρχιερέων καί
λοιπῶν Κυπρίων κληρικῶν ἐγένετο ὁλοκαύτωμα εἰς τόν
βωμόν τῆς Πατρίδος. Εἶναι ὁ Ἱεράρχης ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος
πρίν ἀνέλθῃ εἰς τόν ἀναβαθμόν τῆς ἀγχόνης προσηυχήθη,
ἔπειτα «λαβών τήν ἥν ὁ δήμιος ἐκράτει θηλειάν τῆς ἀγχό-
νης, ηὐλόγησεν αὐτήν, σταυροειδῶς τρεῖς», ἀκολούθως
δέ εἶπε πρός τόν δήμιον στρατιώτην: «Ἐκτέλεσον ἤδη τήν
ἐντολήν τοῦ ἀπεινοῦς κυρίου σου»121. Οὕτως ἀγέρωχος
ἐβάδιζεν δι’ ὅλης του τῆς ζωῆς τήν ὁδόν τοῦ χρέους του
μέχρι τῆς 9ης Ἰουλίου 1821, τῆς ἡμέρας τοῦ μαρτυρίου
του.
Ἡ ἐξαίρετος λοιπόν αὕτη ἐθνική καί ἐκκλησιαστική
φυσιογνωμία, ὁ Κυπριανός, τήν 2αν Φεβρουαρίου τοῦ
ἔτους 1815 προέβη εἰς μίαν ἡρωϊκωτέραν πρᾶξιν: ἐξέδω-
κεν εἰδικόν ἀφορισμόν ἐναντίον τῶν Τεκτόνων. Τό ἱστο-
121. Κηπιάδου, σελ. 22.

99
ρικόν τοῦτο κείμενον εὑρίσκεται εἰς τόν Α΄ ΚΩΔΙΚΑ τῶν

Ἐγγράφων τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κύπρου, εἰς τήν σελ.
183, μέ τήν ἐπιγραφήν: [Κυπριανοῦ Ἀρχιεπισκόπου «Ἀφο-
ρισμός κατά τῶν Φραμασόνων» 1815 Φεβρουαρίου, 2]122.
Ὁ ἀφορισμός οὗτος ἔχει ἰδιαιτέραν σημασίαν, διότι προ-
έρχεται ἀπό μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καί ἥρωα Ἱε-
ράρχην. Τόν παραθέτομεν ὡς τήν χαριστικήν βολήν εἰς
τήν ὅλην δεινήν θέσιν, εἰς ἥν διά τῶν προεκτεθέντων ἔχει
ἤδη περιέλθει ἡ Μασσωνία. Τό ἔγγραφον τοῦτο, πρός τοῖς
ἄλλοις, ἔχει μεγάλην σημασίαν καί διότι μᾶς ἀποκαλύπτει,
ὅτι ἤδη ἀπό τήν ἐποχήν ἐκείνην (1815) ἡ Μασσωνία εἶχε
κριθῆ ὡς «διαβολική πλάνη» καί οἱ Τέκτονες ὡς κήρυ-
κες τῆς «κρυφιομύστου διδασκαλίας τοῦ Διαβόλου» καί
ἐχθροί τῆς Πίστεως. Τοιαύτη ὑπῆρξεν ἡ θέσις τῆς Ἐκκλη-
σίας ἀπό αἰώνων καί μέχρι σήμερον παραμένει ἀμετάβλη-
τος. Τό σπουδαιότατον αὐτό κείμενον ἔχει ὡς ἑξῆς:
«Μανθάνομεν ἀνελπίστως μέ οὐκ ὀλίγην δυσαρέσκει-
αν τῆς ψυχῆς μας, ὅτι ἐφάνησαν κατ᾽ αὐτάς τάς ἡμέρας
κάποιοι λαοπλάνοι, σκεύη κατηρτισμένα τοῦ Σατανᾶ,
ἐργάται τοῦ Διαβόλου, οἵτινες περιφερόμενοι μέσα εἰς τήν
Πολιτείαν τῆς Σκάλας καί Λάρνακος, ποιοῦσι συνελεύ-
σεις καί καταγίνονται δι᾽ ὅλης τῆς ἡμέρας εἰς ματαιότη-
τας καί μωρολογίας, ἐξακολουθοῦντες ἀναιδῶς καί ἀσυ-
στόλως τήν διαβολικήν φραμασονίαν των. Εἰς τήν διαβο-
λικήν αὐτῶν πλάνην καί ματαιότητα πάσχουσιν ὅλως διό-
λου καί σπουδάζουσι νά ἑλκύσωσιν ἱκανούς, οὐ μόνον ἐκ
τῶν ἡμετέρων Ὀρθοδόξων, ἀλλά καί ἐκ τῶν Ὀθωμανῶν
καί μάλιστα τῶν ἐκλεκτῶν.
»… Οἱ τοιοῦτοι, κήρυκες ὄντες, ὡς εἴπομεν, τῆς σατα-
νικῆς των φραμασονίας καί κρυφιομύστου διδασκαλίας
122. Περιοδικόν ΦΩΣ, τόμ. 1911, σελ. 237.

100
τοῦ Διαβόλου, ὅτι ἀντιβαίνουσι κοντά εἰς τά ἄλλα καί εἰς

τήν Ὀρθόδοξον καί Πατροπαράδοτον πίστιν ἡμῶν, παντί
τόν νοῦν εὐσεβῆ δῆλον.
»… Διό καί λέγομεν ἐν ἐπιτραχηλίῳ καί ὠμοφορίῳ. “Εἰ
τις εὐαγγελίζεται ὑμῖν παρ’ ὅ ἡμεῖς εὐαγγελισάμεθα, κἄν
ἄγγελος ᾖ ἀπ’ Οῦρανοῦ, ἀνάθεμα ἔστω”. Ὅσοι μετέρχον
ται τό τοιοῦτον διαβολικόν καί παράνομον ἔργον τῆς
φραμασονίας καί ὅσοι ἀκολουθοῦσι τῇ φρενοβλαβείᾳ καί
τῇ πλάνῃ αὐτῶν νά εἶναι ἀφωρισμένοι καί κατηραμένοι
παρά Πατρός, Υἱοῦ καί Ἁγίου Πνεύματος. Εἴησαν μετά
θάνατον ἀσυγχώρητοι, ἀδιάλυτοι καί τυμπανιαῖοι. Στένο-
ντες καί τρέμοντες εἴησαν ὡς ὁ Κάϊν ἐπί τῆς γῆς. Σχισθείη
ἡ γῆ καί καταπίοι αὐτούς, ὡς τόν Δαθάν καί τόν Ἀβει-
ρών. Ἡ ὀργή τοῦ Θεοῦ εἴη ἐπί τάς κεφαλάς αὐτῶν καί ἡ
μερίς αὐτῶν μετά τοῦ προδότου Ἰούδα. Ἄγγελος Κυρίου
καταδιώξοι αὐτούς ἐν φλογίνῃ ρομφαίᾳ καί προκοπήν οὐ
μη ἴδοιεν ἐφ᾽ ὅρου ζωῆς αὐτῶν. Τά ἔργα αὐτῶν καί οἱ πό-
νοι ἀνευλόγητοι ἔστωσαν καί γενηθήτωσαν κονιορτός ὡς
ἀπό ἅλωνος θερινοῦ. Καί ὅσοι μέν ἐπιμείνωσι τῇ κακίᾳ
αὐτῶν τοιαύτην ἐχέτωσαν τήν ἀμοιβήν. Ὅσοι ἐξέλθωσιν
ἐκ μέσου αὐτῶν καί ἀφορισθῶσιν καί, ἀποπτύξαντες τήν
μιαράν αἵρεσιν αὐτῶν, ἀπομακρυνθῶσιν τῆς κατηραμένης
φρενοβλαβείας των, οἱ τοιοῦτοι ἐπιλαβέτωσαν τόν μισθόν
τοῦ ζηλωτοῦ Φινεές, ἤτοι ἔστωσαν εὐλογημένοι καί συ-
γκεχωρημένοι παρά Πατρός καί Υἱοῦ καί Ἁγίου Πνεύμα-
τος, τῆς μόνης ἀσυγχύτου καί ἀδιαιρέτου Τριάδος, τοῦ
ἑνός τῇ φύσει Θεοῦ καί παρ’ ἡμῶν τῶν δούλων Του.
† Ὁ Κύπρου Κυπριανός ἀποφαίνεται»123
123. Πρβλ. Ψαρουδάκη Ν., Σκοτεινές Δυνάμεις καί Χριστιανισμός,

σελ. 102-103.
101
Οἱ Τέκτονες, ἐνοχλούμενοι προφανῶς ἐκ τοῦ περιε

χομένου τοῦ ἐν λόγῳ ἀφορισμοῦ, προβάλλουν συνήθως
τόν ἰσχυρισμόν, ὅτι δῆθεν ὁ Κυπριανός ἔγραψε τό κείμε-
νον αὐτό ὑπό τό κράτος ψυχικοῦ ἐξαναγκασμοῦ. Ὁ ἰσχυ-
ρισμός αὐτός οὐδεμίαν θεμελίωσιν εὑρίσκει. Τό κείμε-
νον τοῦ ἀφορισμοῦ ἀπηχεῖ πλήρως τάς σκέψεις καί τάς
ἀπόψεις τοῦ ἥρωος Ἀρχιεπισκόπου. Δέν εἶναι ἄλλωστε
ὁ πρῶτος Ἱεράρχης, ὅστις ἔλαβε θέσιν κατά τῆς Μασσω-
νίας. Διότι, καθώς μᾶς διέσωσεν ὁ Μ. Γεδεών, «κατά τό
1745 ἡ Ἐκκλησία, πληροφορηθεῖσα τήν ἐν Γαλατᾷ Κων-
σταντινουπόλεως σύστασιν μασσωνικῆς λέσχης, ἐξέδω-
κεν ἐπί τούτῳ Συνοδικόν Γράμμα, διά τοῦ ὁποίου ἀπε-
δοκίμαζε τήν ἑταιρείαν ταύτην» καί ἀπεκήρυττε τούς τέ-
κτονας ὡς ἀθέους124. Συντάκτης τοῦ ἀναθεματίζοντος
τήν Μασσωνίαν ἐγγράφου τούτου φέρεται ὁ τότε Πατρι-
άρχης Κωνσταντινουπόλεως Παΐσιος Β΄, ὁ ἀπό Νικομη-
δείας, εἰς χεῖρας τοῦ ὁποίου εἶχε περιέλθει ἀντίτυπον τοῦ
κατά τό ἔτος 1745 κυκλοφορήσαντος διά πρώτην φοράν
ἐν Κωνστ)πόλει καί εἰς τήν ἑλληνικήν γλῶσσαν πρώτου
τεκτονικοῦ τυπικοῦ ὑπό τόν τίτλον: «Τέκτων μαθητευό-
μενος. Πρῶτος βαθμός»125.
Ἐάν εἰς τά δεδομένα ταῦτα προσθέσωμεν καί ὅσα ὁ
Οὑγγροβλαχίας Ἰγνάτιος μᾶς διέσωσεν περί τῶν Τεκτό-
νων (βλέπε ἀνωτέρω σελ. 78), τότε πλέον ἔχομεν περιτρά-
νως ἀποδεδειγμένον, ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἀνέκαθεν, ἤτοι ἀπό
τῆς πρώτης ἐμφανίσεώς του, εἶχεν λάβει θέσιν ἐναντίον
τοῦ Τεκτονισμοῦ. Συνεπῶς δέ καί ὁ Κύπρου Κυπριανός,
ἐξαπολύων τόν παρατεθέντα ἀφορισμόν του, δέν πράττει
124. Μ. Γεδεών, Πατριαρχικοί Πίνακες, σελ. 641.

125. Πρβλ. Δ. Καλογεροπούλου, Συμβολή εἰς τήν Ἱστορίαν…, τεῦχος
Α΄, σελ. 3.
102
σπουδαῖόν τι καί καινοφανές, ἀλλ᾽ ἁπλῶς καί μόνον θέτει

ἑαυτόν εἰς θέσιν ἐναρμόνιον πρός τήν ἔναντι τοῦ Τεκτονι-
σμοῦ θέσιν συμπάσης τῆς Ἐκκλησίας.
† Ὁ Κύπρου Κυπριανός
103
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΙΣ
Ἀ
νακεφαλαιοῦντες τά μέχρι τοῦδε σημειωθέντα
φρονοῦμεν, ὅτι ἀπεδείχθη μετ᾽ ἀρκούντως ἱκανο-
ποιητικῶν ἱστορικῶν ἐπιχειρημάτων, ὅτι ἡ ΦΙΛΙΚΗ
ΕΤΑΙΡΕΙΑ οὐδόλως ὑπῆρξε κλάδος ἤ προέκτασις τοῦ
Τεκτονισμοῦ, ἐν τῇ ἐννοίᾳ τῆς Στοᾶς. Καί ὡς ἔμπνευσις
καί ὡς ἔργον ὑπῆρξε καθαρῶς Ἑλληνικόν δημιούργημα.
Ἐγεννήθη ὡς ἀδίρητος ἀνάγκη τῆς Ἑλληνικῆς ψυχῆς, ἡ
ὁποία οὐδέποτε ὑπεδουλώθη εἰς τόν Τουρκικόν ζυγόν,
παρά τήν δουλείαν τῶν τετρακοσίων χρόνων. Ἔλαβε μυ-
στικόν χαρακτῆρα, διότι τοῦτο ἦτο καί ἀπαραίτητον καί
σύμφωνον μέ τό πνεῦμα τῆς ἐποχῆς. Ἠγωνίσθη ὑπέρ τῆς
Ὀρθοδόξου Πίστεως καί ὁ ὅλος ἀγών εἶχε θρησκευτικόν
χαρακτῆρα. Ἡ καθολική καί ὁλόψυχος συμμετοχή τῆς
Ἐκκλησίας εἶναι εἷς πρόσθετος λόγος περί τῆς γνησιότη-
τος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Ἡ Ἐκκλησία τόν μέν Τεκτονι-
σμόν ἀφορίζει, τήν δέ Φιλικήν Ἑταιρείαν στηρίζει. Ὁ σα-
φής χριστιανικός χαρακτήρ τῆς Ἑταιρείας καί ἡ βαθυτάτη
πίστις τῶν Φιλικῶν καθιστᾷ ἔτι μεγαλύτερον τό χάος, τό
ὁποῖον τήν χωρίζει ἀπό τόν Τεκτονισμόν. Τό Ἀποστολι-
κόν σύστημα, τό ὀποῖον υἱοθέτησε διά τήν διάδοσίν της,
καί ἡ ἀπόλυτος ἀποκλειστικότης, τήν ὁποίαν ἐφήρμοσεν
εἰς τήν εἰσδοχήν νέων μελῶν, εἶναι μερικαί ἀκόμη ἀπό τάς
διαφοράς, αἵτινες τήν διακρίνουν ἀπό τήν Στοάν.
Ἀπό τόν Τεκτονισμόν ἐδέχθη μερικούς τύπους, καί
104
τούτους ἀναχωνευθέντας τούς μετέφερεν εἰς τόν Ὀργα-

νισμόν της. Αὐτό τό δάνειον δέν ὑπῆρξε τό μοναδικόν.
Ἐδανείσθη στοιχεῖα καί ἀπό ἄλλας μυστικάς ὀργανώσεις,
ὡς ἐπί παραδείγματι, ἀπό τό Ἑλληνόγλωσσον Ξενοδο-
χεῖον. Ἄρα τοῦτο οὐδόλως ἀποτελεῖ ἀπόδειξιν τῶν τεκτο-
νικῶν συλλογισμῶν. Ἐν πάσῃ ὅμως περιπτώσει αἱ μεταξύ
τῶν δύο Ἑταιρειῶν διαφοραί εἶναι τόσαι καί τοσοῦτον με-
γάλαι, ὥστε τά ὀλίγιστα ὅμοια στοιχεῖα χάνονται κυριο-
λεκτικῶς μέσα εἰς τόν ὄγκον τῶν διαφορῶν.
Καί ἐάν ἀκόμη δεχθῶμεν, ὅτι οἱ ἱδρυταί τῆς Φιλικῆς
Ἑταιρείας ὑπῆρξαν τέκτονες καί εἰς τήν περίπτωσιν ταύ-
την ἡ Φιλική Ἑταιρεία, διά τούς ἐκτεθέντας λόγους, δέν
ἀποτελεῖ συνέχειαν, προέκτασιν ἤ κλάδον τῆς Στοᾶς.
Τάς ἀπόψεις ταύτας στηρίζουν ἀρκούντως ἄλλωστε
καί αἱ προσαχθεῖσαι μαρτυρίαι αὐθεντικῶν προσώπων.
Τάς περιέβαλε δέ μέ τό ἰδικόν της μέγα κῦρος ἡ Ἀκα-
δημία Ἀθηνῶν. Ὥστε ἐφ᾽ ἑξῆς δέν ἔχομεν δικαίωμα νά
ὁμιλῶμεν περί σχέσεων Φιλικῆς Ἑταιρείας καί Τεκτονικῆς
Στοᾶς, ἀλλά μόνον περί τῶν μεταξύ των ἀντιθέσεων. Διό-
τι ἡ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ οὐδόλως ὑπῆρξε κλάδος ἤ προέ-
κτασις τῆς Στοᾶς.
105
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ
ΟΙ ΦΙΛΙΚΟΙ
ΘΕΣΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ
Ἀ
πεδείχθη εἰς τό πρῶτον μέρος τῆς παρούσης ἐργα-
σίας, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία δέν ὑπῆρξε τεκτονι-
κή ὀργάνωσις ἤ παραφυάς. Ἄρα τά μέλη της δέν
ὑπῆρξαν ὑποχρεωτικῶς τέκτονες. Οἱ Φιλικοί δέν ἦσαν
μασσῶνοι. Ἐάν τώρα μερικοί Φιλικοί εἶχον σχέσιν μέ τήν
Στοάν τοῦτο χρήζει ἐξετάσεως. Ἀφορᾷ εἰς τήν προσωπι-
κήν, καθ᾽ ὁλοκληρίαν ἰδιωτικήν, σχέσιν μελῶν τινων τῆς
Φιλικῆς Ἑταιρείας. Οἱ ἐν Ἑλλάδι τέκτονες ἀναφέρουν
ὁπωσδήποτε μερικά σημαίνοντα πρόσωπα φιλικῶν, ὅπως
τόν Ξάνθον, τόν Ἀθαν. Σέκερην, τούς Ὑψηλάντας κ.ἄ.
Ἐπειδή μόνον διά τόν Ξάνθον ἔχομεν συγκεκριμένην ὁμο-
λογίαν τοῦ ἰδίου, θά διαστείλωμεν αὐτόν ἐκ τῶν πολλῶν
καί θά ἐξετάσωμεν ἰδιαιτέρως τήν περίπτωσίν του. Οὕτω
θά ἐρευνήσωμεν ἐνταῦθα γενικώτερον μέν τήν πιθανήν
ἐκδοχήν συμμετοχῆς ἐνίων Φιλικῶν εἰς τόν Τεκτονισμόν,
εἰδικώτερον δέ καί διεξοδικώτερον τήν περίπτωσιν τοῦ
Ξάνθου.
109
ΠΡΟΔΟΤΑΙ
ΤΟΥ ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΥ
Ἦ
το ἆρά γε δυνατόν, ἦτο δηλ. ἀνεκτόν καί ἐπι-
τρεπόμενον, τά μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας νά
κατέχουν καί τήν τεκτονικήν ἰδιότητα, νά εἶναι
συγχρόνως καί Φιλικοί καί μέλη τῆς Στοᾶς; Ἰδού τό πρό-
βλημα, τό ὁποῖον θά προσπαθήσωμεν νά διαλευκάνωμεν
εἰς τήν συνέχειαν.
Εἶναι γεγονός ἐκτός πάσης ἀμφισβητήσεως, ὅτι ὁ πρός
μύησιν ὑποψήφιος, πρό πάσης κατηχήσεως εἰς τά μυστικά
τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, ὑπεβάλλετο εἰς μίαν ἐξονυχιστικήν
ἀνάκρισιν.
Π ρ ί ν κ ἄ ν δ ο θ ῇ ἡ ὑ π ό σ χ ε σ ι ς περί μελ-
λοντικῆς εἰσδοχῆς νέου τινος μέλους, ὁ κατηχητής Φιλι-
κός εἶχεν ὑποχρέωσιν νά ἐξετάσῃ λεπτομερῶς τούς πά-
σης φύσεως δεσμούς τοῦ ὑποψηφίου, πρό πάντων δέ νά
διακριβώσῃ ὅτι οὗτος δέν μετεῖχεν εἰς οὐδεμίαν ἄλλην
μυστικήν ὀργάνωσιν. Εἰς τήν ἀρχήν τῆς κατηχήσεως ὡρί-
ζετο σαφῶς: «Ἀφοῦ γνωρίσῃς ἕνα Γραικόν... ὅτι δέν εἶναι
μέλος εἰς καμμίαν ἄλλην ἑταιρείαν μυστικήν, ὁποία καί
ἄν εἶναι.... τότε τοῦ δίδεις τήν ὑπόσχεσιν ὅτι θέλεις τόν
δεχθῆ εἰς τήν Ἑταιρείαν»126. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἀπεκλείε
126. Πρβλ. ἔμπροσθεν, σελ. 71.

110
το κατ᾽ ἀρχήν πᾶς τέκτων νά γίνῃ μέλος τῆς Φιλικῆς

Ἑταιρείας.
Ἔπειτα ἀπό τήν προκαταρτικήν τρόπον τινά ταύτην
ἔρευναν, εἶχε σειράν ἡ τακτική πλέον ἀνάκρισις. Ὁ κατη-
χητής Φιλικός ὤφειλε δι’ αὐτῆς νά εἰσέλθῃ εἰς τά ἄδυτα
τῆς ψυχῆς τοῦ κατηχουμένου. Ἕν ἐρωτηματολόγιον, κα-
τηρτισμένον ἀπό τήν Ἀρχήν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἦτο
εἰς τήν διάθεσιν τοῦ κατηχοῦντος.
Περιελάμβανε δέ τάς ἀκολούθους ἐρωτήσεις πρός τόν
κατηχούμενον Φιλικόν. «Πῶς ζῇς; Πόθεν εἶναι ὁ πόρος
τῆς ζωῆς σου; Ποίους συγγενεῖς ἔχεις; Τίνος ἐπαγγέλμα-
τος καί ποίας καταστάσεως εἶσαι; Ἐσυγχύσθης ποτέ μέ
φίλον σου ἤ ἄλλον; Ἐφιλιώθης μέ τοῦτον; Καί πῶς συνέ-
βησαν καί τά δύο; Ἔχεις ἔρωτα; Εἶχες ποτέ; Παρῃτήθης
τούτου καί ἀπό ποῖον καιρόν;... Ἔχεις φίλον πιστόν, καί
ποῖος εἶναι αὐτός;»127. Ἐάν κατά τήν διάρκειαν τῆς διερευ-
νήσεως ταύτης ὁ κατηχῶν διεπίστωνεν ὕπαρξιν οἱουδή-
ποτε ἄλλου δεσμοῦ τοῦ κατηχουμένου πρός ἄλλην ἑται-
ρείαν κ.λπ., ἔπρεπε νά τονίσῃ πρός αὐτόν ὅτι προϋπόθε-
σις πάσης περαιτέρω προόδου εἰς τήν κατήχησίν του ἦτο
ἡ ἀποδέσμευσίς του ἀπό τούς διαπιστωθέντας τούτους
δεσμούς. Διότι «ὤφειλε τέλος πάντων νά στοχασθῇ (ὁ κα-
τηχούμενος), ὅτι ὅλοι οἱ ἄλλοι δεσμοί καί ὑποχρεώσεις,
ὁπού ἔχει εἰς τόν κόσμον εἶναι πλέον ο ὐ δ έ ν ἔ μ π ρ ο -
σ θ ε ν τοῦ δεσμοῦ τῆς Ἑταιρείας»128. Συνεπῶς πᾶς ἄλλος
τις δεσμός ἐκονιορτοποιεῖτο ἐνώπιον τῆς Ἑταιρείας τῶν
Φιλικῶν. Ἀκόμη καί αὐτός ὁ δεσμός τοῦ αἵματος. Διότι πα-
ρετηρεῖτο εἰς τόν κατηχούμενον, ὅτι ἐάν συγγενής ἤ οἰκι-
ακός του ἐφωρᾶτο προδίδων τά μυστικά τῆς Ἑταιρείας,
127. Δ. Κοκκίνου, τόμ. Α΄, σελ. 142.

111
θά εἶχε καθῆκον καί νά φονεύσῃ ἐνδεχομένως αὐτόν. Πρό

τοῦ ὑπερτάτου σκοποῦ τῆς Ἑταιρείας τό πᾶν ὑπεχώρει.
«Κ ά θ ε ἄ λ λ ο ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό ς κ α ί ἀ ν θ ρ ώ -
πινος δεσμός ἐξεμηδενίζετο πρό τοῦ
δ ε σ μ ο ῦ τ ῆ ς Ἑ τ α ι ρ ε ί α ς »129, δηλοῖ κατηγορημα-
τικῶς καί ὁ ἱστορικός τῆς Ἐπαναστάσεως.
Ὁ κατηχούμενος ἐτίθετο οὕτω πρό σοβαροῦ διλήμμα-
τος. Ἔπρεπεν ὁπωσδήποτε νά διασαφηνίσῃ τήν θέσιν του.
Ὤφειλε νά ἀναμετρήσῃ τάς δυνάμεις του. Ὁπωσδήποτε
δέ εἶχεν ὑποχρέωσιν νά δηλώσῃ τήν ἀπόφασίν του. Ὁ κα-
τηχῶν τοῦτον Φιλικός, διά νά διευκολύνῃ τόν ἐν διλήμ-
ματι ἐνδεχομένως εὑρισκόμενον κατηχούμενον, ἐτόνιζε
πρός αὐτόν ὅτι «ἄν ἐφοβεῖτο ἤ ἄν δέν ἤθελε νά ἐκτεθῇ
εἰς κινδύνους, δ ι ό τ ι ε ἶ χ ε ν ἄ λ λ α ς ὑ π ο χ ρ ε -
ώσεις, ἠμποροῦσε νά παραιτηθῇ τῆς
μ υ ή σ ε ώ ς τ ο υ »130. Διά τοῦ τρόπου αὐτοῦ ἀποδει-
κνύεται, ὅτι εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν ἐγίνετο δεκτός
μόνον ὅ σ τ ι ς θ ά ἀ π η ρ ν ε ῖ τ ο π ρ ο η γ ο υ μ έ
νως πάντα ὑπάρχοντα κοινωνικόν ἤ
ἀ ν θ ρ ώ π ι ν ο ν δ ε σ μ ό ν, ἐ ξ α ι ρ έ τ ω ς δ έ τ ά ς
τυχόν σχέσεις του μέ οἱανδήποτε μυ-
σ τ ι κ ή ν ἑ τ α ι ρ ε ί α ν . Ὁ εἰσερχόμενος εἰς τήν Φιλι-
κήν Ἑταιρείαν θά ἀνῆκεν ἰσοβίως πλέον καί ὁριστικῶς μό-
νον εἰς αὐτήν. Παρέκκλισις ἀπό τοῦ ὅρου αὐτοῦ συνεπή-
γετο τήν θανάτωσιν τοῦ παρεκκλίναντος.
Ἔπειτα ἀπό τήν λεπτομερῆ ἀνάκρισιν καί τήν ἀπάρνη-

130. Αὐτόθι, σελ. 142. Πρβλ. καί τό κείμενον τῶν ὁδηγιῶν τῆς Κα-
τηχήσεως τῶν Φιλικῶν, εἰς ὅ ρητῶς ὡρίζετο: «ἄν ἴσως δέν αἰσθάνεται
ἀρκετήν δύναμιν καί ἀπόφασιν εἰς τόν ἑαυτόν του, νά παραιτηθῇ ἀπό
τοῦ νά γίνῃ μέλος τῆς Ἑταιρείας». Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ.
137.
112
σιν τῶν οἱωνδήποτε δεσμῶν του ὁ μυούμενος ὤφειλε νά

ἐπιστεγάσῃ ἐνόρκως τάς ἀποφάσεις του. Ἔδιδε δέ τότε
τόν ἀκόλουθον μέγαν ὅρκον τῶν Φιλικῶν:
«Ὁ ρ κ ί ζ ο μ α ι ὅ τ ι ε ἰ ς τ ό ἑ ξ ῆ ς δ έ ν θ έ -
λω ἔμβει εἰς καμμίαν ἄλλην ἑταιρεί-
α ν , ὁ π ο ί α κ α ί ἄ ν ε ἶ ν α ι , μήτε εἰς κανένα δε-
σμόν ὑποχρεωτικόν. Καί μάλιστα ὁ π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε
δεσμόν ἄν εἶχα, καί τόν πλέον ἀδιά-
φ ο ρ ο ν ὡ ς π ρ ό ς τ ήν Ἑτ α ι ρ ε ί α ν, θ έ λ ω
τ ό ν ν ο μ ί ζ ε ι ὡ ς ο ὐ δ έ ν »131.
Ἐκ τῆς ὅλης διαδικασίας τῆς κατηχήσεως καί ἐξ αὐτοῦ
τούτου τοῦ ὅρκου ἀποδεικνύεται πανηγυρικῶς τό ἀσυμ-
βίβαστον τῆς ἰδιότητος τοῦ Φιλικοῦ πρός τήν τεκτονικήν
τοιαύτην. Ὁ Φιλικός δέν ἦτο δυνατόν νά εἶναι, νά παρα-
μείνῃ ἤ καί νά γίνῃ τέκτων. Πᾶς δέ τέκτων εἰσερχόμενος
εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν ὤ φ ε ι λ ε π ρ ο η γ ο υ μ έ
νως νά περιφρονήσῃ, νά ποδοπατήσῃ
κ α ί ν ά π ρ ο δ ώ σ ῃ τ ό ν Τε κ τ ο ν ι σ μ ό ν
καί τότε μόνον εἶχε τήν δυνατότητα
νά μυηθῇ εἰς τήν Ἑταιρείαν τῶν Φι-
λ ι κ ῶ ν.
Ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ἀποδεικνύεται, ὅτι ἐάν ὁ Ξάν-
θος, ὁ Σκουφᾶς, ὁ Τσακάλωφ, ὁ Σέκερης, οἱ Ὑψηλάνται
καί οἱοσδήποτε ἄλλος ἦσαν κάτι ὡς πρός τήν τεκτονικήν
Στοάν, τότε ἦσαν ΜΟΝΟΝ ΠΡΟΔΟΤΑΙ ΤΟΥ ΤΕΚΤΟ-
ΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΑΦΡΟΝΗΤΑΙ ΤΗΣ ΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ
ΣΤΟΑΣ. Ἐάν δηλαδή ὑποθέσωμεν, ὅτι οὗτοι εἶχον μυ-
ηθῆ εἰς τόν Τεκτονισμόν, τότε ἐπρόδιδον τήν Στοάν, ὅταν
131. Δ. Κοκκίνου, τόμ. Α΄, σελ. 143. Εἰς τό χειρόγραφον τῆς Συλ-
λογῆς Ρήγα Παλαμήδη ἡ φράσις «καί τόν πλέον ἀδιάφορον» γράφεται:
«καί τόν πλέον μέγιστον», πρβλ. Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ.
139.
113
ἵδρυον τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν. Ἀπεδοκίμαζον κυρίως τόν

Τεκτονισμόν, ὅταν ἐνομοθέτουν τόν ἀποκλειστικόν χα-
ρακτῆρα τῆς ἰδικῆς των Ἑταιρείας. Μάλιστα, ἐπρόδιδον
τήν Στοάν, ὅταν ἀπηρνοῦντο τήν τεκτονικήν των ἰδιότη-
τα, εἰσερχόμενοι εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν. Κατεξηυτέ-
λιζον κυριολεκτικῶς τόν Τεκτονισμόν, ὅταν ἐνώπιον τοῦ
Κατηχοῦντος αὐτούς Φιλικοῦ ὡμολόγουν ὅτι ἐθεώρουν
τόν μετά τοῦ Τεκτονισμοῦ δεσμόν των ὡς μηδέν. Μέ μίαν
λέξιν πᾶς προϋπάρξας τέκτων –μόνον περί προϋπαρξά-
ντων δυνάμεθα νά συζητῶμεν– καθίστατο προδότης καί
καταφρονητής τοῦ Τεκτονισμοῦ, ὅταν ἔδιδε τόν μεγάλον
ὅρκον τοῦ Φιλικοῦ. Καί τίθεται τό ἀμείλικτον ἐρώτημα
πρός τούς Ἕλληνας τέκτονας: Κύριοι, πῶς ἔχετε τήν θρα-
σύτητα νά ἐξυμνῆτε πρόσωπα, τά ὁποῖα ἐλάκτησαν τήν
«διαβολικήν»132 μασσωνίαν σας καί τήν ἐπρόδωσαν καί
τήν περιεφρόνησαν;
Ἀλλά μή ἀμφιβάλῃς, ἀγαπητέ ἀναγνῶστα. Ἴδιον τῶν
κιβδηλοποιῶν εἶναι ἡ θρασύτης. Καί οἱ Τέκτονες ἀποδει-
κνύονται, ὅτι εἶναι παραχαράκται, ὄχι μόνον τῆς ὀρθοδό-
ξου Πίστεως, ἀλλά καί τῆς Ἑλληνικῆς Ἱστορίας.
132. Κατά τήν ἔκφρασιν τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου Κυπριανοῦ.

114
Η ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΞΑΝΘΟΥ
Ἀ
πομένει ἤδη πρός ἐπίλυσιν ἡ περίπτωσις τοῦ Ξάν-
θου. Εἶναι ἡ μοναδική περίπτωσις, καθ᾽ ἥν εὑρι-
σκόμεθα ἐνώπιον μιᾶς αὐθεντικῆς μαρτυρίας.
Προέρχεται ἀπό τά Ἀπομνημονεύματα τοῦ Ξάνθου. Καί
ἀποτελεῖ αὕτη τό «σπουδαῖον» ἐπιχείρημα εἰς χεῖρας
τῶν Τεκτόνων. Ἡ ἀπάντησις ἐν προκειμένῳ ἔχει δοθῆ
διά τῆς προηγουμένης παραγράφου. Παρά ταῦτα ὅμως
δυνάμεθα νά ἐξετάσωμεν αὐτοτελῶς τήν ὁμολογίαν τοῦ
Ξάνθου. Χρήζει ὁπωσδήποτε ἐπισταμένης μελέτης. Ἄς
ἀφήσωμεν ὅμως τόν Ξάνθον νά μᾶς ὁμιλήσῃ. Τό παρα-
τιθέμενον κείμενον εἶναι ἀπόσπασμα ἀπό τά Ἀπομνημο-
νεύματά του. Ὁ συγγραφεύς ὁμιλεῖ εἰς τρίτον πρόσωπον.
Καί λέγει:
«Ὁ Ἐμμανουήλ Ξάνθος... μεταβάς ἀκολούθως εἰς τήν
Ἁγίαν Μαύραν, διά παρακινήσεως φίλου του τινός Πανα-
γιωτάκη Καραγιάννη, ε ἰ σ ή χ θ η ε ἰ ς τ ή ν Ἑ τ α ι -
ρ ε ί α ν τ ῶ ν Ἐ λ ε υ θ έ ρ ω ν Τε κ τ ό ν ω ν ( Μ α -
σόνων)· ὤν δέ ἰδεῶν ἐλευθέρων καί
π ν έ ω ν π ά ν τ ο τ ε μ ῖ σ ο ς κ α τ ά τ ῆ ς Το υ ρ -
κικῆς τυραννίας, συνέλαβεν ἀμέσως
τ ή ν ἱ δ έ α ν , ὅτι ἠδύνατο νά ἐνεργηθῇ μία μυστική
Ἑταιρεία κατά τούς κανόνας ταύτης τῆς τῶν ἐλευθέρων
Τεκτόνων, βάσιν ἔχουσα τήν ἕνωσιν ὅλων τῶν ἐν Ἑλλά-
δι καί εἰς ἄλλα μέρη εὑρισκομένων διαφόρων Καπιτά-
115
νων, Ἀρματωλῶν καί ἄλλων ἐπισήμων πάσης τάξεως ὁμο-

γενῶν, διά νά ἐνεργήσωσιν, ἐν καιρῷ, τήν ἐλευθέρωσιν
τῆς Πατρίδος»133.
Διά νά ἐννοήσωμεν τήν σημασίαν τῆς ὁμολογίας ταύ-
της εἶναι ἀνάγκη νά λάβωμεν ὑπ’ ὄψιν α) τά πραγματικά
δεδομένα τῆς ἐποχῆς, β) τόν χαρακτῆρα τοῦ Ξάνθου καί
γ) τάς συναφεῖς μαρτυρίας συγχρόνων, ἱστορικῶν κ.λ.π.
α) Ἡ ἐποχή κατά τήν ὁποίαν ζῇ ὁ Ξάνθος χαρακτηρί-
ζεται διά τήν ὡρίμανσιν τοῦ ζωηροῦ πόθου πρός ἀποτί-
ναξιν τοῦ τυραννικοῦ ζυγοῦ. Πρός πραγμάτωσιν αὐτοῦ
τοῦ πόθου ἐκδηλοῦνται πρωτοβουλίαι ἀπό διαφόρους
κατευθύνσεις. Ὅλοι πιστεύουν εἰς τήν ἀνάγκην τῆς μυ-
στικῆς συνενώσεως τῶν Ἑλλήνων, ὥστε κατά τήν ὥραν
τοῦ ξεσηκωμοῦ νά εὑρεθοῦν ἡνωμένοι πρός ἐμπόλε-
μον δρᾶσιν. Μυστικαί Ὀργανώσεις σχεδιάζονται ἤ καί
ἱδρύονται. Ὁπωσδήποτε ὁ Ρήγας Φερραῖος κατέχει τό
προβάδισμα. Εἶχεν ἱδρύσει τήν Ἑταιρείαν τῶν «Buono
Coudzinos» –τῶν Καλῶν Ἐξαδέλφων–, ἡ ὁποία ἐπεδίωκε
τήν συναδέλφωσιν ὅλων τῶν ὑπό τήν Τουρκίαν Χριστια-
νικῶν φυλῶν134. Ἀργότερον (1813) ἱδρύεται ἐν Ἀθήναις ἡ
«Ἑταιρεία τῶν Φιλομούσων τῶν Ἀθηνῶν». Τήν ἰδίαν πε-
ρίπου ἐποχήν ἕτεροι Ἕλληνες ἱδρύουν ἰδικήν τῶν μυστι-
κήν ὀργάνωσιν. Τῆς δίδουν τόν τίτλον «Ἑλληνόγλωσσον
Ξενοδοχεῖον». Εἶναι ἐξηκριβωμένον, ὅτι ὁ Τσακάλωφ εἶχε
μυηθῆ εἰς τήν ἑταιρείαν ταύτην, ἡ ὁποία θεωρεῖται καί ὡς
ὁ πρόδρομος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
Εὑρισκόμεθα δηλ. εἰς μίαν ἐποχήν ἐμφανίσεως καί δη-
μιουργίας «μυστικῶν» ἑταιρειῶν. Πᾶς ὑγιῶς σκεπτόμε-
νος ὁραματίζεται, ὅτι ἐκ μιᾶς τοιαύτης ἑταιρείας δύναται
133. Σελ. 29.

116
νά προέλθῃ ἡ σωτηρία τοῦ Ἔθνους. Ὁ Ἐμμανουήλ Ξάν-

θος εἶναι εἷς ἐξ αὐτῶν. Εἶναι εἷς ὁραματιστής. Ἕν ἀνή-
συχον πνεῦμα. Διακατέχεται ἀπό ἄσπονδον μῖσος κατά
τοῦ τυράννου. Ἀναζητεῖ τρόπον. Ἐρευνᾷ. Τίς δύναται νά
ἀρνηθῇ, ὅτι εἰς μίαν τοιαύτην στιγμήν τόν εὑρίσκει ὁ φί-
λος του Καραγιάννης; Τοῦ ὁμιλεῖ διά τήν μυστικήν Ἑται-
ρείαν τῶν Ἐ λ ε υ θ έ ρ ω ν Τεκτόνων. Καί μόνον ἡ ὀνο-
μασία εἶναι μεγάλος πειρασμός. Ὁ νοσταλγός τῆς ἐλευ-
θερίας δοκιμάζει τήν περιέργειαν νά γνωρίσῃ ἐκ τοῦ σύ-
νεγγυς τήν ἑταιρείαν αὐτήν. Εἰσέρχεται εἰς τήν Στοάν
τῶν Ἐλευθέρων Τεκτόνων. Καί διαπιστώνει, ὅτι δέν εἶναι
ἀπελευθερωτικόν τῆς πατρίδος κίνημα. Ὁπότε ἐξέρχε-
ται, φεύγει, ἐξατμίζεται τό διά τήν Στοάν ἐνδιαφέρον του.
Ἔχει λάβει ὅμως μερικούς τύπους, κάτι ἀπό τό σύστημα.
Σχηματίζει ἐντός του μίαν εἰκόνα μιᾶς δυναμένης νά συ-
σταθῇ ἄλλης ἑταιρείας, γνησίως πατριωτικῆς.
β) Ἀλλά καί ὁ χαρακτήρ τοῦ Ξάνθου δέν εἶναι δυνατόν
νά ἱκανοποιηθῇ εἰς τό σκότος καί τό ἔρεβος τῆς Στοᾶς.
Πᾶς εἰς ταύτην εἰσερχόμενος ὀφείλει νά ἀποβάλῃ τήν ἰδί-
αν προσωπικότητα. Πρέπει νά παραδώσῃ ἑαυτόν ἑκού-
σιον θῦμα τῆς τεκτονικῆς «μυσταγωγίας». Ὀφείλει νά
ἀνεχθῇ νά γίνῃ παίγνιον εἰς χεῖρας τοῦ ὑπευθύνου τῆς
Στοᾶς. Νά ὑπομείνῃ ταπεινώσεις, ἐξευτελισμούς, ἀπογυ-
μνώσεις, τυφλοπάνια. Νά παρακαθήσῃ πλησίον ἀνθρωπί-
νων σκελετῶν. Νά εἰσέλθῃ ἐντός φερέτρων. Καί ὑπεράνω
ὅλων δέν ἔχει τό δικαίωμα νά μάθῃ ὅλα τά μυστικά, ἀλλά
ἐκεῖνα μόνον, τά ὁποῖα ἐπιτρέπονται εἰς τόν βαθμόν, εἰς
ὅν ἔχει μυηθῆ. Ὁ Ξάνθος εἶναι φιλελεύθερον πνεῦμα· δια-
πνέεται ὑπό «ἰδεῶν ἐλευθέρων». Σέβεται τόν ἑαυτόν του,
φείδεται τῆς ἀξιοπρεπείας του. Διά τοῦτο δέν δύναται να
παραμείνῃ εἰς τήν Στοάν. Τήν ἀποδοκιμάζει. Τήν ἀποχαι-
ρετᾷ διά παντός.
117
γ) Ἄς ἴδωμεν τώρα καί τήν γνώμην τῆς Ἱστορίας. Ὁ

ἱστορικός Δ. Κόκκινος περιγράφει τήν ἵδρυσιν τῆς Ἑται-
ρείας τῶν Φιλικῶν. «Ὀνομάζουν τήν ὀργάνωσίν των Ἑται-
ρείαν τῶν Φιλικῶν, καί συντάσσουν ἕνα ὀργανισμόν, εἰς
τόν ὁποῖον ὑπάρχουν πολλά στοιχεῖα ἀπό τόν ὀργανισμόν
τοῦ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΟΥ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟΥ καί μερικά
σύμβολα καί τύποι τοῦ τεκτονισμοῦ.... Ἡ ἐμπιστοσύνη
πρός τήν δύναμιν τῆς ἑνώσεως, πού γεννᾷ ὁ τεκτονισμός
εἰς τά μέλη του, ἔπαιξεν ἕνα ρόλον ε ἰ ς τ ή ν α ἰ σ ι ο -
δ ο ξ ί α ν τῶν ἀνθρώπων ἐκείνων διά τήν ἐνέργειάν των.
Ἀλλ᾽ ἡ ἀσάλευτος πίστις πρός τόν μεγάλον σκοπόν των
προήρχετο ἀ π ό τ ή ν β α θ ε ῖ α ν σ υ ν ε ί δ η σ ι ν
τ ῆ ς ἀ ν ά γ κ η ς κ α ί τ ῆ ς ὡ ρ ι μ ό τ η τ ο ς τῆς
καταστάσεως τοῦ ἔθνους διά τήν ἐπανάστασιν»135.
Ἀναλύοντες τούς λόγους τούτους τοῦ ἱστορικοῦ βλέ-
πομεν δύο τινά: Πρῶτον, ὅτι τά πλεῖστα στοιχεῖα οἱ Φι-
λικοί ἐδανείσθησαν ἀπό τό ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΟΝ ΞΕΝΟ-
ΔΟΧΕΙΟΝ καί «μερικά» σύμβολα μόνον ἔλαβον ἐκ τοῦ
τεκτονισμοῦ. Καί δεύτερον, ἡ μεγάλη ἀπόφασις διά τήν
σύστασιν τῆς Ἑταιρείας προῆλθεν ἀπό τήν ἀσάλευτον πί-
στιν των διά τήν ὡριμότητα τοῦ γένους.
Πρός τήν γνώμην ταύτην εὑρίσκεται σύμφωνος καί
ἡ ἄποψις, ἥτις διατυποῦται εἰς τά «Ἀπομνημονεύματα»
τοῦ Ξάνθου, ὅτι ἡ Φιλική Ἑταιρεία «ἐμφανίζει τό ἔμφυτον
Συνεταιριστικόν πνεῦμα τῆς ἑλληνικῆς φυλῆς»136.
δ) Τώρα λοιπόν δυνάμεθα νά ἐννοήσωμεν τήν σημασίαν
τῆς ὁμολογίας τοῦ Ξάνθου. Τό «εἰσήχθη εἰς τήν Ἑταιρείαν
τῶν Ἐλευθέρων Τεκτόνων» σημαίνει μίαν ἁπλῆν γνωρι-
μίαν μέ τήν Στοάν, ἥτις ὑπαγορεύεται ἐκ λόγων πατριω

136. Σελ. 7.
118
τικῆς ἀνησυχίας. Ἡ γνωριμία ὅμως ἦτο ἀποκαρδιωτική.

Ἡ Στοά δέν ἐκέρδισε τόν Ξάνθον. Ὁ Ξάνθος περιεφρόνη-
σε τήν Στοάν. Καί ἐάν ἦτο δυνατόν νά ὁμιλήσῃ σήμερον
θά μᾶς ἔλεγε, ὅ,τι περίπου εἶπε κάποτε ὁ Καθηγητής Ν.
Λούβαρης πρός τούς Φοιτητάς, οἱ ὁποῖοι τόν ἠρώτησαν
ἐάν εἶναι τέκτων: «Κύριοι, εἰσῆλθον εἰς τήν Μασσωνίαν,
διά νά τήν γνωρίσω. Ἀφοῦ εἶδα τί εἶναι ἔφυγα. Δέν εἶμαι
τέκτων». Καί ὁ Ξάνθος θά προσέθετε: «Εἰσῆλθον εἰς τήν
Ἑταιρείαν, νομίζων ὅτι θά εἶναι μυστική ἀπελευθερωτική
πατριωτική ὀργάνωσις. Ἀλλ᾽ ὅταν ἔμαθον τί εἶναι, ἐφρόν
τισα οὐδείς πλέον ἐκ τῶν Φιλικῶν νά τήν πλησιάσῃ, θε-
σπίσας ὅρκον εἰδικόν, τόν μέγαν ὅρκον τῶν Φιλικῶν».
Πρέπει ἐπίσης νά σημειωθῇ, ὅτι ἡ ἐν Λευκάδι παραμο-
νή τοῦ Ξάνθου ὑπῆρξεν βραχυτάτη. Διότι ἔφθασεν μέν εἰς
τήν νῆσον τούς πρώτους μῆνας τοῦ ἔτους 1813, ἀνεχώρη-
σεν ὅμως ἐκεῖθεν μετ᾽ ὀλίγον. Ὁ Καθηγητής Ἀπ. Β. Δα-
σκαλάκης εἰς τό καί ἄλλοτε μνημονευθέν δημοσίευμά του
προσδιορίζει τόν χρόνον παραμονῆς τοῦ Ξάνθου εἰς Λευ-
κάδα εἰς δύο ἤ τρεῖς μόλις ἑβδομάδας. «Λαμβανομένου
ὑπ᾽ ὄψιν, λέγει, ὅτι εἰς τήν Λευκάδα δέν παρέμεινε παρά
ὀλίγιστον χρόνον (δύο ἤ τρεῖς ἑβδομάδας), ἡ μύησίς του
δέν ἦτο δυνατόν νά ἐπροχώρησε πέραν τοῦ πρώτου βαθ-
μοῦ, διότι διά νά φθάσῃ εἰς ἀνωτέρους βαθμούς ἔπρεπε
νά γίνουν διαδοχικαί μυήσεις κατά μεσολαβοῦντα μακρά
χρονικά διαστήματα. Καί εἶναι μέν ἀληθές ὅτι εἰς ὅλως
ἐξαιρετικάς περιπτώσεις ἦτο δυνατόν νά γίνῃ ἀλλεπάλ-
ληλος μύησις διά νά φθάσῃ ἐντός βραχυτάτου χρόνου τό
μυούμενον πρόσωπον εἰς ἀνωτάτους βαθμούς. Ἀλλ᾽ εἰς
τάς περιπτώσεις αὐτάς ἐπρόκειτο περί μιᾶς πολύ μεγάλης
πολιτικῆς ἤ πνευματικῆς προσωπικότητος, τήν ὁποίαν ὁ
τεκτονισμός ἤθελε νά τιμήσῃ καί συγχρόνως νά προσελ-
κύσῃ εἰς τάς ἀρχάς του. Ἐνῷ ὁ Ἐμμανουήλ Ξάνθος ἦτο
119
τότε εἷς ἀφανής ἔμπορος ἐλαίου, διαβατικός ἐκ Λευκά-

δος καί τίποτε δέν ἐδικαιολογοῦσε τήν ἐξαίρεσιν διά νά
ἀνέλθῃ ἀμέσως εἰς ἀνωτέρους βαθμούς».
Ἡ βραχυτάτη λοιπόν παραμονή τοῦ Ξάνθου εἰς Λευ-
κάδα ἀποδεικνύει μετά βεβαιότητος, ὅτι ὁ μέγας ἐκεῖνος
Φιλικός δέν κατώρθωσε νά μυηθῇ εἰς τά μεγάλα μυστικά
τοῦ Τεκτονισμοῦ. Ἡ γνῶσις του ὑπῆρξεν ἀτελής καί ὅλως
ἐπιπολαία.
Πρός τήν γνώμην ταύτην συντάσσεται καί ὁ ἱστορικός
Κανδηλῶρος. Ὁμιλῶν περί τῆς εἰσόδου τοῦ Ξάνθου εἰς
τόν Τεκτονισμόν λέγει: «Καταλαβών προδήλως κατώτε-
ρον βαθμόν, δ έ ν ἠ δ ύ ν α τ ο ν ά γ ν ω ρ ί ζ ῃ τ ά
μ ε γ ά λ α μ υ σ τ ι κ ά τ ῶ ν Μ α σ σ ώ ν ω ν , πάντως
ὅμως ἔμαθεν ὅτι ὁ Τεκτονισμός εἶχε κατήχησιν, βαθμούς
καί σημεῖα ἀναγνωρίσεως»137.
Τήν ἄποψιν ταύτην ἐξ ἄλλου θά τήν ἴδωμεν ἐπισφραγι-
ζομένην καί διά τοῦ κύρους τοῦ καί προηγουμένως μνη-
μονευθέντος Καθηγητοῦ τῆς νεωτέρας ἱστορίας. «Δέν
εἶναι γνωστόν, γράφει ὁ Καθηγητής Ἀπ. Β. Δασκαλάκης,
μέχρι ποίου βαθμοῦ ἔφθασεν (ἐνν. ὁ Ξάνθος), ἀλλά λαμ-
βανομένου ὑπ’ ὄψιν τοῦ βραχυτάτου χρονικοῦ διαστήμα-
τος κατά τό ὁποῖον παρέμεινεν εἰς Λευκάδα καί (τοῦ γε-
γονότος ὅτι) δέν ἀναφέρεται νά ἐχρημάτισε μέλος ἄλλης
Στοᾶς, δέν θά ἐπροχώρησε πέραν τοῦ πρώτου βαθμοῦ».
Ὀλίγον δέ κατωτέρω. «Ἄλλωστε ὁ Ξάνθος, πέραν τῶν πε-
νιχρῶν γνώσεων τοῦ πρώτου βαθμοῦ, δέν θά διετέλει ἐν
γνώσει τῶν μυστικῶν καί τῶν ἐν γένει μεθόδων καί ἀρχῶν
ὀργανώσεως τῶν ἐλευθεροτεκτονικῶν στοῶν, διά νά τάς
ἐφαρμόσῃ εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν»138.

138. Ἐμμ. Ξάνθου, Ἀπομνημονεύματα, Ἔκδοσις «ΠΑΠΥΡΟΣ ΠΡΕΣΣ»,
120
Ἐκ τῆς πλευρᾶς τώρα τῆς τεκτονικῆς βιβλιογραφίας

χρήσιμον εἶναι νά ἀναφέρωμεν τό ἔργον τοῦ Β. Π. Πα-
ναγιωτοπούλου «Οἱ τέκτονες καί ἡ Φιλική Ἑταιρεία, Ἐμμ.
Ξάνθος καί Παν. Καραγιάννης». Ὁ Β. Π. Παναγιωτόπου-
λος ὑπεραμύνεται τῆς τεκτονικῆς ἰδιότητος τοῦ Ξάνθου.
Ὡς ἐπιχείρημα ἐπικαλεῖται αὐτήν ταύτην τήν ὁμολογίαν
τοῦ μεγάλου Φιλικοῦ, τήν ὁποίαν συναντῶμεν α) εἰς τά
Ἀπομνημονεύματα καί β) εἰς δύο ἐκθέσεις περί τῆς δρά-
σεώς του εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν. (Ἐγράφησαν περί τό
1835 καί 1837 ἀντιστοίχως). Ὁ Β. Π. Παναγιωτόπουλος
θέτει ὡς βάσιν τῶν συλλογισμῶν του τήν ἐρώτησιν: Διατί
ἄραγε ὁ Ξάνθος ἐπαναλαμβάνει τρεῖς φοράς τήν αὐτήν
ὁμολογίαν, περί τῆς ἐν Λευκάδι μυήσεώς του εἰς τήν Στο-
άν; «Δέν εἶναι, γράφει, χωρίς σημασία οἱ ἀλλεπάλληλες
αὐτές ἀναφορές τοῦ Ξάνθου.... Οἱ τέκτονες τοῦ καιροῦ
του δέν ἔ κ ρ υ β α ν β έ β α ι α τ ή ν τ ε κ τ ο ν ι κ ή ν
τ ο υ ς ἰ δ ι ό τ η τ α 139, ἦταν ὅμως φαινόμενο ἀσυνή-
θιστο ἡ προβολή καί ἡ μέ κάθε τρόπο κοινολόγησι τῆς
ἰδιότητος αὐτῆς»140. Συνεχίζων περαιτέρω τούς συλλογι-
σμούς του ὁ μνημονευθείς τέκτων συνδυάζει τήν ἐν λόγῳ
διαγωγήν τοῦ Ξάνθου μέ τήν ἀδικίαν, τήν ὁποίαν εἶχεν
ὑποστῆ ἀπό τόν Φιλήμονα. (Ὁ τελευταῖος, ὡς γνωστόν,
εἰς τό Δοκίμιον περί τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας δέν εἶχεν συ-
γκαταλέξει τόν Ξάνθον μεταξύ τῶν ἱδρυτῶν τῆς Φ. Ἑται-
ρείας). Θεωρεῖ λοιπόν ὁ Παναγιωτόπουλος τήν ὑπό τοῦ
Ξάνθου κοινολόγησιν τῆς τεκτονικῆς του ἰδιότητος ὡς ἕν
σελ. 15. Βλέπε καί σχετικόν δημοσίευμα τοῦ Καθηγητοῦ εἰς τήν ἐφημε-
ρίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΚΟΣΜΟΣ» τῆς 12ης Νοεμβρίου 1971 μέ τίτλον: «Ὁ
καθαρῶς ἐθνικός ἑλληνικός χαρακτήρ τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας».
139. Ἡ ὑπογράμμισις ἡμετέρα.
140. Σελ. 140.
121
μέσον αὐτοαμύνης, διά τοῦ ὁποίου ὁ μέγας Φιλικός ἐπι-

χειρεῖ νά ἀποδείξῃ τό ἀβάσιμον τῶν ἰσχυρισμῶν τοῦ Φι-
λήμονος. Καταλήγει δέ εἰς τό ἀκόλουθον συμπέρασμα:
«Μέ βάση τήν τεκτονικήν του ἰδιότητα καί τήν τεκτονική
δομή τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ὁ Ξάνθος εἶχεν ἀποδείξει τήν
συμμετοχήν του στήν ἵδρυσή της»141.
Ἀπαντῶμεν εἰς τόν κ. Παναγιωτόπουλον. Τό ἐπιχείρη-
μα, τό ὁποῖον προσάγει, ἀποδεικνύει ἀκριβῶς τό ἀντίθε-
τον τοῦ ποθουμένου. Ὅτι δηλ. ὁ Ξάνθος οὐδέποτε ἐση-
μείωσε ποιάν τινα σοβαράν συμμετοχήν εἰς τάς ἐργασίας
τῆς Στοᾶς καί συνεπῶς οὐδέποτε ὑπῆρξε ἀληθής τέκτων.
Ἐάν δεχθῶμεν τόν συλλογισμόν, ὅτι ὁ Ξάνθος, διά τῶν
ἐπανειλημμένων ἀναφορῶν του εἰς τό περιστατικόν τῆς
Λευκάδος, ἐπιχειρεῖ νά πείσῃ τόν Φιλήμονα καί τούς λοι-
πούς περί τῆς θέσεώς του εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν, τότε
ἀποδεικνύεται διά τῆς γνωστῆς ὁμολογίας του ὅ,τι καί ὁ
Κανδηλῶρος καί ὁ Καθηγητής Ἀπ. Δασκαλάκης ὑποστη-
ρίζουν: ὅτι δηλ. ὁ Ξάνθος διερχόμενος ἐκ Λευκάδος ἐμυ-
ήθη μόνον εἰς κατώτερον τεκτονικόν βαθμόν. Ἀποδεικνύ-
εται ἐπίσης ὅτι ὁ Ξάνθος ο ὐ δ έ π ο τ ε ἄ λ λ ο τ ε εἶχε
σχέσιν μέ τόν τεκτονισμόν, οὐδέ ἑτέρας τινός Στοᾶς διε-
τέλεσε μέλος μετά ταῦτα. Διότι, ἐάν κατά τόν ἰσχυρισμόν
τοῦ Παναγιωτοπούλου, ὁ Ξάνθος μέ βάσιν τήν τεκτονι-
κήν του ἰδιότητα καί τήν τεκτονικήν δομήν τῆς Φιλικῆς
Ἑταιρείας ἠγωνίζετο νά ἀποδείξῃ τήν συμμετοχήν του εἰς
τήν ἵδρυσιν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, τότε ὤ φ ε ι λ ε ν ά
ἀ π α ρ ι θ μ ή σ ῃ κ α τ α λ ε π τ ῶ ς ἁπάσας τάς σχέ-
σεις του μέ τήν Στοάν. Ἀκριβῶς ὅμως διά τόν λόγον, ὅτι
οὐδέν ἕτερον στοιχεῖον εἶχεν νά προβάλῃ, ἀναγκάζεται
νά ἐπαναλαμβάνῃ πάλιν καί πολλάκις τό περιστατικόν
141. Σελ. 142.

122
τῆς Λευκάδος. Ἄς μή δημιουργῶμεν λοιπόν φανταστικά

προβλήματα, ἐκεῖ ὅπου τά γεγονότα εἶναι τόσον σαφῆ.
Διά τῶν μέχρι τοῦδε ἐκτεθέντων ἔχομεν τήν γνώμην,
ὅτι ἡ ἐπίμαχος ὁμολογία τοῦ Ξάνθου φωτίζεται πλέον
πλήρως, φωτιζομένη δέ παύει νά ἔχῃ ἰδιαιτέραν σημασί-
αν. Ἐπιβεβαιοῖ ἁπλῶς τό ἄσχετον τῶν Φιλικῶν πρός τόν
Τεκτονισμόν.
Καί τώρα, πρός περαιτέρω ἐπιβεβαίωσιν τῆς διαπιστώ-
σεως ταύτης, θά ὑπενθυμίσωμεν εἰς τούς ἐν Ἑλλάδι τέ-
κτονας μίαν ἄλλην ὁμολογίαν τοῦ Ξάνθου, ἀφορῶσαν εἰς
τόν Σκουφᾶν, τόν Τσακάλωφ, καί τά λοιπά στελέχη τῆς
Ἑταιρείας τῶν Φιλικῶν. Εἰς τήν ἐν ἔτει 1837 συνταχθεῖσαν
Ἀπολογίαν του ὁ Ξάνθος ἀναφέρει ρητῶς: «Εἰς δέ τήν
ἑταιρείαν τῶν Κτίστων (δηλ. τῶν Τεκτόνων) ἄλλος πα-
ρά τόν Ξάνθον δέν ἦτο μεμυημένος»142. Ταῦτα δέ λέγει ὁ
Ξάνθος εἰς μίαν ἐποχήν, κατά τήν ὁποίαν εὐκόλως ἠδύ-
νατό τις νά τόν διαψεύσῃ, ἐάν δέν ἦτο ἀληθής. Καί ὅμως
οὐδείς τό ἔπραξεν, ὅπως καί ὁ τέκτων Παναγιωτόπουλος
τό ἀναγνωρίζει ἄλλωστε143.
142. Ἐδημοσιεύθη εἰς τήν ἐφημερίδα «Ο ΑΓΩΝ ΤΗΣ ΔΩΔΕΚΑ-

ΝΗΣΟΥ» ἀριθ. φ. 5 (1ης Μαρτίου 1931) ἕως ἀριθ. φ. 1 (1ης Ἰανοαυρίου
1932) ἀπό τόν Ἀ. Α. Παπανδρέου μέ τίτλον: Ἀπολογία Ἐμμ. Ξάνθου. Τό
ἀνωτ. ἀπόσπασμα ἐν φ. 6 (15ης Μαρτίου 1931), σελ. 2. Πρβλ. καί Πανα-
γιωτοπούλου, ἔνθ’ ἀνωτ.
143. Ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 142.
123
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΝ
ΕΚ ΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ
ΚΕΙΜΕΝΩΝ
ΕΡΕΥΝΩΝΤΕΣ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Ε
ἰς τό τρίτον καί τελευταῖον μέρος τῆς παρούσης
ἐργασίας ἐθεωρήσαμεν σκόπιμον νά περιλάβωμεν
ἕν σύντομον ἀπάνθισμα ἀποσπασμάτων, εἰλημμέ-
νων ἐκ τῆς ἐπί τοῦ θέματος τεκτονικῆς βιβλιογραφίας. Ὁ
ἀναγνώστης θά ἔχῃ τήν εὐκαιρίαν νά ὁλοκληρώσῃ τήν ἐπί
τοῦ θέματος εἰκόνα καί μάλιστα νά διαπιστώσῃ εἰς ποίους
παραλογισμούς ὡδηγήθη ἐνίοτε ἡ τεκτονική σκέψις, εἰς
τήν προσπάθειάν της ὅπως ἀποδείξῃ τά ἀναπόδεικτα. Ἡ
ἐπανάληψις τῶν αὐτῶν πραγμάτων εἶναι ἴσως ἀνιαρά, κά-
ποτε ὅμως κρίνεται ἀναγκαία καί ἐπιτακτική, διό καί τήν
ἐπιχειροῦμεν.
Προτάσσομεν λοιπόν κατ᾽ ἀρχήν τάς ἀπόψεις καί ὁμο-
λογίας τῶν Τεκτόνων, αἵτινες εὑρίσκονται ἐν ἁρμονικῇ
σχέσει πρός τάς προεκτεθείσας ἡμετέρας θέσεις καί ὡς ἐκ
τούτου συνιστῶσιν συνηγορίαν ὑπέρ τῶν θέσεων αὐτῶν.
Ἀκολούθως παραθέτομεν ἀνιστορήτους τινάς ἰσχυρι-
σμούς, διατυπωθέντας κατά καιρούς ἐκ μέρους τῆς Μασ-
σωνίας, οἵτινες καί διεκφεύγουν ἐνίοτε τῶν ὁρίων τῆς λο-
γικῆς. Καί εἰς μίαν τρίτην ἑνότητα ἐκτίθενται ἐλάχιστα
δείγματα τεκτονικῶν ἀπόψεων διϊσταμένων καί ἀλληλο-
συγκρουομένων.
127
ΟΜΟΛΟΓΙΑΙ ΤΕΚΤΟΝΩΝ
α) Περί τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας
Ὁ
τέκνων Π. Γ. Κρητικός ἀναγνωρίζει, ὅτι αἱ περί τῆς
Φιλικῆς Ἑταιρείας ἀπόψεις τῆς Στοᾶς δέν ἔχουν
ἱστορικήν βάσιν καί θεμελίωσιν. «Πολλοί σύγχρο-
νοι, τέκτονες καί μή, ἱστορικοί, γράφει, πιστεύουν ὅτι στε-
νή ὑφίσταται σχέσις μεταξύ τῆς Φ. Ἑ. καί τοῦ Τεκτονισμοῦ,
ἀλλ᾽ αἱ περί αὐτῆς γνώσεις μας δέν εἶναι πλήρεις, διότι
δέν ἠρευνήθη ἀπό πλευρᾶς τεκτονικῆς τό ὅλον θέμα»144.
Ὁμολογεῖται ἄρα, ὅτι αἱ τεκτονικαί ἐπί τοῦ θέματος θέσεις
εἶναι αὐθαίρετοι.
Ἕτερος τέκτων, ὁ Στ. Ι. Μακρυμίχαλος, ἀναγνωρίζει
ὅτι ἡ Φ. Ἑ. ὑπῆρξε μία ἐθνική ἑταιρεία. Ἀλλ᾽ ὁ χαρακτήρ
οὗτος, ὡς γνωστόν, καθιστᾷ τήν Φ. Ἑ. ὄχι μόνον τελεί-
ως διάφορον τοῦ Τεκτονισμοῦ, ἀλλά καί ἀντίθετον αὐτοῦ,
τοῦ Μασσωνισμοῦ διακρινομένου διά τόν διεθνιστι-
κόν του χαρακτῆρα. «Κατά τό 1814, γράφει ὁ ἀνωτέρω,
ὁ Ἐμμ. Ξάνθος, ἔμπορος ἐκ Πάτμου,... τέκτων, συνέλα-
βε κατά πρῶτον τήν ἰδέαν τῆς συστάσεως μιᾶς μυστικῆς
Ἑταιρείας ἐθνικῆς ἐπί τῷ σκοπῷ τῆς ἐξεγέρσεως ἁπάντων
τῶν ὑπό τόν Τουρκικόν ζυγόν διαβιούντων τότε λαῶν»145.
144. Πρβλ. Ὁ Ἰω. Καποδίστριας τέκτων κανονικός, σελ. 125.

145. Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὡς τεκτονική ὀργάνωσις, σελ. 97-98.
128
Ὅτι ἡ Φ. Ἑ. δέν ὑπῆρξε προέκτασις τῆς Στοᾶς, ἀλλά

νέα τις μυστική ὀργάνωσις, ἀναγκάζεται νά τό ἀναγνω-
ρίσῃ καί ὁ πολυγραφώτατος τέκτων Δ. Π. Καλογερόπου-
λος. «Τῷ 1814, γράφει, ἐν μιᾷ φιλικῇ συγκεντρώσει ὁ Ξάν-
θος ἀνεκοίνωσε τοῖς δύο στενωτάτοις φίλοις του τό σχέ-
διόν του πρός σύστασιν ν έ α ς μ υ σ τ ι κ ῆ ς ἑταιρείας
προτιθεμένης, ὅπως ἀπελευθερώσῃ τήν κοινήν αὐτῶν πα-
τρίδα. Τήν ἰδέαν του ἀμφότεροι υἱοθέτησαν καί ἕκαστος
τούτων ἐξέφερε τάς γνώμας του περί τοῦ τρόπου, καθ᾽ ὅν
αὕτη θά εὐωδοῦτο»146.
Πολλάκις μέχρι τοῦδε ἀνεφέρθη τό ὄνομα τοῦ ἱστορι-
κοῦ Φιλήμονος. Ἐάν ἀληθεύῃ ἡ μαρτυρία τοῦ Β. Π. Πανα-
γιωτοπούλου, ὅτι ὁ Φιλήμων ὑπῆρξε καί αὐτός τέκτων147,
τότε ἀποκτᾷ ἰδιαιτέραν σημασίαν ἡ ἀκόλουθος γνώμη
του: «Οἱ αὐτουργοί του (δηλ. τοῦ ὀργανισμοῦ τῆς Φ..Ἑ.)
ἐδανείσθησαν κανόνας πολλούς ἀπό τήν ἑταιρείαν τῶν
Μασσώνων καί τούς ἐφήρμοσαν ἐπιτηδείως εἰς τό πνεῦμα
καί τά πάθη τοῦ ἔθνους»148. Τοῦτο ὅμως σημαίνει, ὅτι ἡ Φ.
Ἑ., οὖσα διάφορος τοῦ Τεκτονισμοῦ, ἐδανείσθη μέν παρ᾽
ἐκείνου μερικά στοιχεῖα, ἀλλ᾽ οὐδέποτε ἔπαυσε νά εἶναι
διάφορος ὀργανισμός.
β) Περί τῶν Φιλικῶν

Ὁ Π. Γ. Κρητικός ἀναγκάζεται νά ὁμολογήσῃ, ὅτι δέν
κατέστη μέχρι σήμερον δυνατόν νά ἀποδειχθῇ ἱστορικῶς
ἡ τεκτονική ἰδιότης τῶν ἱδρυτῶν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας
καί ἑτέρων ἐξεχόντων μελῶν αὐτῆς. «Καίτοι, γράφει, ἡ τε-
146. Λόγος ἐπί τῇ ἐαρινῇ ἰσημερίᾳ…, σελ. 8-9.

147. «Ὁ Ἰωάννης Φιλήμων, τέκτονας ὁ ἴδιος, τήν ἐποχή πού ἔγραφε
αὐτά…». Πρβλ. Οἱ τέκτονες καί ἡ Φιλική Ἑταιρεία…, σελ. 141.
148. Φιλήμονος, σελ. 142.
129
κτονική παράδοσις, μεταβιβαζομένη προφορικῶς καί διά

τῆς παλαιοτέρας καί νεωτέρας τεκτονικῆς βιβλιογραφί-
ας, μᾶς φέρει τούς ἱδρυτάς τῆς Φ. Ἑ. καί τά πλεῖστα τῶν
μελῶν τῆς Ἀρχῆς καί τῶν Ἀποστόλων της ὡς τέκτονας,
τήν δέ ὅλην ὀργάνωσίν της στηριζομένην ἐπί τεκτονικῶν
βάσεων, δέν κατέστη δυνατή μέχρι σήμερον, παρά τάς
ὑπαρχούσας σαφεῖς ἐνδείξεις, ἡ ὑπό τῆς συγχρόνου ἱστο-
ρικῆς ἐπιστήμης ἀπαιτουμένη τεκμηρίωσις διά πολλούς
ἐξ αὐτῶν»149. Μᾶς εἶναι πολύτιμος ἡ ὁμολογία αὐτή. Κα-
ταδεικνύει πόσον ἀνιστόρητοι εἶναι οἱ τεκτονικοί ἰσχυρι-
σμοί.
Περί τοῦ Σκουφᾶ καί τοῦ Τσακάλωφ εἰδικώτερον ὁ Στ.
Ι. Μακρυμίχαλος ἀνομολογεῖ: «Τό γεγονός ἐάν ὁ Σκουφᾶς
καί ὁ Τσακάλωφ ὑπῆρξαν τέκτονες ἀμφισβητεῖται»150. Με-
τά τοῦ αὐτοῦ πνεύματος ὁμιλεῖ καί ἕτερος τέκτων συγ-
γραφεύς: «Γιά μύηση στόν Τεκτονισμό τῶν ἄλλων συνι-
δρυτῶν τῆς Ἑταιρείας δέν εἶχε γίνει λόγος. Ἡ σχέση τοῦ
Τσακάλωφ μέ τόν κύκλο τοῦ Ζαλίκογλου καί τό “ Ἑλλη-
νόγλωσσον Ξενοδοχεῖον” τοῦ Παρισιοῦ δέν μᾶς ἐπιτρέπει
νά συμπεράνουμε ὅτι ἦταν τέκτονας· ἀλλά οὔτε καί γιά
τόν Σκουφᾶ διατυπώθηκε τέτοια ἄποψη»151.
Περί τοῦ Καποδίστρια, τέλος, ἔχομεν τήν ὁμολογί-
αν ὅτι «μεταξύ τῶν δρασάντων κατά τήν περίοδν ταύτην
προσώπων, ὧν ἡ τεκτονική ἰδιότης ἠμφισβητεῖτο μέχρι
σήμερον, εἶναι καί ὁ κόμης Ἰωάννης Καποδίστριας»152.
149. Π. Γ. Κρητικοῦ, Ὁ Ἰω. Καποδίστριας τέκτων κανονικός, σελ. 125.

150. Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὡς τεκτονική Ὀργάνωσις, σελ. 98.
151. Β. Π. Παναγιωτοπούλου, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 141.
152. Π. Γ. Κρητικοῦ, ἔνθ᾽ ἀνωτ., σελ. 127. Εἰρήσθω ἐν παρόδῳ ὅτι
οὐδεμία ἐν προκειμένῳ ἀμφισβήτησις ὑπάρχει. Διότι εἶναι ἐξηκριβω-
μένον, ὅτι ὅταν κάποτε ὁ Καποδίστριας ἐδέχθη πρόσκλησιν ἐκ μέρους
Τεκτόνων διά νά μυηθῇ εἰς τόν Τεκτονισμόν ἀπήντησεν: ἐάν μέν ὁ Μασ-
130
ΤΕΚΤΟΝΩΝ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ
ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΟΓΙΣΜΟΙ
Π
αραθέσαμεν εἰς τήν προηγουμένην ἑνότητα τάς
γνώμας τεκτόνων, αἵτινες εἶναι σύμφωνοι πρός τάς
ἡμετέρας ἀπόψεις. Ἤδη δέ προτιθέμεθα νά καταχω-
ρήσωμεν μερικά δείγματα τῶν ἰσχυρισμῶν τῆς Μασσω-
νίας, οἱ ὁποῖοι κάποτε γίνονται ἀληθεῖς παραλογισμοί. Ὁ
ἀναγνώστης θά ἔχῃ τήν εὐκαιρίαν νά διαπιστώσῃ ἰδίοις
ὄμμασιν, ὅτι εἰς τόν χῶρον τῆς Μασσωνίας ἐκτρέφονται
καί ἀναπτύσσονται αἱ πλέον παράδοξοι καί ἀντίθετοι
ἀπόψεις, οἱ δέ ὀπαδοί της καθίστανται ὑπηρέται τοῦ ψεύ-
δους.
Ἄς ἴδωμεν λοιπόν ἕν τυπικόν παράδειγμα τῶν περί τῆς
Φιλικῆς Ἑταιρείας τεκτονικῶν ἰσχυρισμῶν. «Οἱ Ἕλληνες
τέκτονες δύνανται νά σεμνύνωνται διά τήν δρᾶσιν τῆς
Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἥτις ἀπέρρευσεν ἐκ τοῦ ἡμετέρου τάγ-
ματος, ὠργανώθη καί εἰργάσθη τεκτονικῶς καί ἐπραγμα-
τοποίησεν τό ἰδεῶδες τῆς ἀθανάτου τεκτονικῆς τριλογίας
(ἐνν. τήν ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ, ΙΣΟΤΗΤΑ, ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ).
Ἡ δρᾶσις τῆς Φιλικῆς ᾿Εταιρείας ἀποτελεῖ περίβλεπτον
σωνισμός εἶναι θρησκεία, ἐγώ πιστεύω εἰς τόν Χριστιανισμόν, τήν μόνην
ἀληθῆ θρησκείαν· ἐάν δέ εἶναι φιλανθρωπικόν σύστημα, ὁ Χριστιανι-
σμός διδάσκει κατά τρόπον μοναδικόν τήν ἀγάπην καί τήν φιλανθρω-
πίαν.
131
κόσμημα εἰς τό ἀρχιτεκτονικόν οἰκοδόμημα τῆς ἱστορίας

τῶν τεκτονικῶν ἀγώνων ὅλων τῶν ἐποχῶν πρός δημιουρ-
γίαν μιᾶς καλυτέρας καί εὐτυχεστέρας ἀνθρωπότητος»153.
Τό ψεῦδος τοῦτο μεταδιδόμενον ἀπό γενεᾶς εἰς γενε-
άν μεταξύ τῶν τεκτόνων φθάνει μέχρι τῶν ἡμερῶν μας.
Τό εἴδομεν νά ἐπαναλαμβάνεται ἐσχάτως καί εἰς τό πρός
τήν Ἱεράν Σύνοδον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ὑποβλη-
θέν ὑπόμνημα τοῦ Τεκτονικοῦ Ἱδρύματος. «Θλιβόμεθα
ζωηρῶς ὡς Ἕλληνες, γράφουν, βλέποντες νά ἔχῃ λησμο-
νηθῆ τό ἱστορικόν γεγονός, ὅτι ὁ Τεκτονισμός ἔχει συμ-
βάλει σπουδαίως εἰς τήν Ἐθνικήν ἡμῶν Παλιγγενεσίαν,
καθ᾽ ὅσον καί ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἱδρύθη ὑπό Τεκτόνων
καί ὁ Ἀρχιστράτηγος τοῦ Ἀγῶνος Πρίγκιψ Ἀλέξανδρος
Ὑψηλάντης ἦτο τέκτων... καί ὁ πρῶτος Κυβερνήτης τῆς
Ἑλλάδος Ἰωάννης Καποδίστριας ἦτο τέκτων»154. Εἰς ἕτε-
ρον δέ σημεῖον: «Ἀλλά καί ἐν Ἑλλάδι ὁ τεκτονισμός εἶχε
τήν τιμήν νά ἴδῃ θητεύοντας εἰς αὐτόν τούς πρωτεργάτας
τῆς ἐθνικῆς παλιγγενεσίας Φιλικούς...»155.
Τήν οὕτω πως διεξαγομένην πλῦσιν ἐγκεφάλου, τήν
ὁποίαν ὑφίστανται οἱ ἐν τῇ Στοᾷ εἰσερχόμενοι, δέν κα-
τώρθωσεν ὡς φαίνεται νά ἀποφύγῃ οὐδέ αὐτός ὁ συγ-
γραφεύς τῆς ἱστορίας τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως Δ.
Κόκκινος. Διότι κατεχώρησεν εἰς τήν ἱστορίαν του τό μέ-
γα τεκτονικόν ψεῦδος: «Καί ὁ Σκουφᾶς καί ὁ Τσακάλωφ
καί ὁ Ξάνθος εἶναι τέκτονες»156. Εἶναι ἀπορίας ἄξιον πῶς
παρεσύρθη εἰς τοιαύτην ἀνακρίβειαν. Καί μόνη ἡ μαρτυ-
ρία τοῦ Ξάνθου θά ἤρκει διά τήν ἄρσιν πάσης ἀμφιβολίας.
153. Στ. Ι. Μακρυμιχάλου, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 107.

154. Παράγρ. 3α.
155. Παράγρ. 1.
156. Τόμ. Α΄, σελ. 133.
132
Εἶναι τόσον κατηγορηματική: «Εἰς δέ τήν Ἑταιρείαν τῶν

Κτίστων, ἄλλος παρά τόν Ξάνθον δέν ἦτο μεμυημένος»157.
Καί τώρα ἄς ἔλθωμεν εἰς μίαν ἄλλην ἀνακάλυψιν τῆς
τεκτονικῆς σοφίας. Ποῖος ἐφαντάσθη ποτέ, ὅτι ἡ Φιλι-
κή Ἑταιρεία θά εἶχε κάποιαν σχέσιν μέ τόν Παπισμόν καί
τόν Ἰησουϊτισμόν; Καί ὅμως εἰς τεκτονικήν μελέτην εἴδο-
μεν καί αὐτήν τήν καταπληκτικήν ἄποψιν· ὅτι «ἡ Φιλική
Ἑταιρεία εἶναι κ λ ά δ ο ς τ ῶ ν Κ α ρ β ο ν ά ρ ω ν ,
ἱδρύθη δέ πρός τόν σκοπόν νά κατα-
στρέψῃ τήν προνομιοῦχον Εὐρωπαϊ-
κ ήν δ ι π λ ω μ α τ ί α ν, τ ό ν Ἰη σ ο υ ϊ τ ι σ μ ό ν
κ α ί τ ό ν Π α π ι σ μ ό ν »158.
Ἑτέρα παραδοξολογία, καλλιεργουμένη μεταξύ τῶν
ὀπαδῶν τῆς Στοᾶς, συνδέεται μέ τό «Ἑλληνόγλωσσον
Ξενοδοχεῖον» τῶν Παρισίων. «Τῷ 1814 τῇ ὑποδείξει τοῦ
ἀδελφοῦ Ναπολέοντος (σημ: δηλ. τοῦ Μεγ. Ναπολέο-
ντος) ἀποστέλλεται εἰς Παρισίους ὑπό τοῦ Ἑπτανησια-
κοῦ Τεκτονισμοῦ ὁ ἀδελφός Ἰωάννης Καποδίστριας καί
ἐγκαθιδρύει ἐν ὀνόματι καί ὑπό τήν αἰγίδα τῆς Μεγάλης
ἐθνικῆς Στοᾶς τῆς Κερκύρας τό ὑπό τούς ἀδελφούς Σου-
αζέλ Γκουφιέ, Γεώργιον Ζαλίκην καί Στέφανον Χατζημό-
σχον “ Ἑλληνόγλωσσον Ξενοδοχεῖον”»159. Διά νά παρα-
δεχθῇ τις ὅμως τάς τοιαύτας τεκτονικάς ἀπόψεις ἔχει ἀνά-
γκην πολλῆς καί μεγάλης ἀφελείας.
Θά ἐφαντάζετο ἄραγε κανείς, ὅτι ἡ Μασσωνία μονο-
πωλεῖ ὑπέρ ἑαυτῆς τάς ἠθικάς ἀρχάς καί τούς ἀνθρωπι-
στικούς σκοπούς; Πλανώμενοι πλάνην οἰκτράν οἱ Τέκτο-
νες πιστεύουν, ὅτι πᾶσα ἠθική διδασκαλία ἐκ τῆς Στοᾶς
157. «ΑΓΩΝ ΤΗΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ», Ἀπολογία Ξάνθου, σελ. 2.

158. Δ. Π. Καλογεροπούλου, Συμβολή…, σελ. 8 σημ. 2.
159. Δ. Π. Καλογεροπούλου, Συμβολή…, σελ. 8.
133
των ἐξεπορεύθη, διά τοῦτο δέ καί πᾶσα ἕνωσις ἀνθρώ-

πων, ἀνθρωπιστικούς σκοπούς ἐξυπηρετοῦσα, πρέπει νά
θεωρῆται ὡς μία τεκτονική στοά, ἔστω καί ἄν ἔχῃ ἄλλην
ὀνομασίαν. Τήν καταπληκτικῶς παράδοξον ταύτην ἀντί-
ληψιν τήν συναντῶμεν, ὑπό μορφήν ὁρισμοῦ, εἰς τόν τέ-
κτονα Ν. Δέπον. Λέγει δέ οὗτος: «Πᾶσα ἕνωσις, πᾶς τοι-
οῦτος δεσμός ἤ καί πᾶν ἀνθρώπινον κατασκεύασμα ὑφ’
οἱονδήποτε καί ἄν ἐπενδύεται ὄνομα πρός ἀνθρωπιστι-
κούς σκοπούς τεῖνον καί ἠθικάς ἀρχάς ἐξυπηρετοῦν, δύ-
ναται νά ὀνομασθῇ Τεκτονική Στοά καί τυπικῶς αὕτη λο-
γίζεται ὡς ἀδελφή ἄν πρός διδασκαλίαν τῶν θεμελιωδῶν
ἠθικῶν ἀρχῶν καί τῶν ἀναλλοιώτων ἀληθειῶν ποιῆται
χρῆσιν τῶν ἐκ τῆς φύσεως εἰλημμένων συμβόλων... καί ἄν
ὡς θέμεθλον τῆς ὑπάρξεως αὐτῆς θέτει τόν σεβασμόν τῆς
ἐλευθερίας καί τοῦ δικαίου»160. Μονοπώλησιν τῶν ἠθικῶν
ἀξιῶν ποῖος θά ἐφαντάζετο, ὅτι θά ἀπετόλμα ἡ Μασσωνία;
Φαίνεται ὅμως ὅτι καί οἱ Τέκτονες ἀκολουθοῦν τήν γνω-
στήν ἀρχήν τῆς κομμουνιστικῆς προπαγάνδας: «Λέγετε,
λέγετε, συκοφαντεῖτε· στό τέλος κάτι θά μείνῃ». Ἄς χαί-
ρωνται τήν ἀρχήν των καί ἄς τήν καλλιεργοῦν. Νά γνω-
ρίζουν ὅμως ὅτι τό ἀξίωμα αὐτό εἶναι μέθοδος τήν ὁποίαν
μετέρχονται μόνον οἱ παρανόμως δρῶντες, οἱ ἐργάται τοῦ
σκότους.
160. Ν. Δέπου, Τεκτονισμός καί Πατρίς, Ἀθῆναι 1917, σελ. 11.

134
ΤΕΚΤΟΝΩΝ
ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ
Μ
ελετῶν τις τάς ἐπί τοῦ θέματος τεκτονικάς μελέ-
τας, μονογραφίας κλπ. εὑρίσκεται ἐνίοτε πρό τοῦ
καταπληκτικοῦ γεγονότος τῶν ἀντιφάσεων. Ὑπάρ-
χει, καθώς φαίνεται, τόση σύγχυσις εἰς τάς τεκτονικάς κε-
φαλάς, ὥστε κάποτε ὁ αὐτός συγγραφεύς παρουσιάζεται
ἐν τῇ ἀναπτύξει τοῦ θέματός του νά ἀναιρῇ, ὅσα ὀλίγον
προηγουμένως ἐξέφερε. Πάντως ὁπωσδήποτε εἶναι σύ-
νηθες τό ἄλλο φαινόμενον, καθ᾽ ὅ εἷς τέκτων εὑρίσκεται
εἰς ἀντίφασιν μέ ἄλλόν τινα, ἐπί τοῦ αὐτοῦ θέματος ὁμι-
λούντων ἀμφοτέρων. Τό πρᾶγμα δέν εἶναι ἀνεξήγητον. Οἱ
τό ψεῦδος μετερχόμενοι περιπίπτουν συνήθως εἰς τοιαύ-
την σύγχυσιν, ὥστε λησμονοῦν σήμερον ὅσα χθές εἶπον.
Τοῦτ᾽ αὐτό συμβαίνει, καθώς φαίνεται, καί μέ τούς τέκτο-
νας. Παραθέτοντες λοιπόν ἐνταῦθα τυπικά μόνον δείγ-
ματα τοιούτων ἀντιφάσεων θά κλείσωμεν δι᾽ αὐτῶν τήν
παροῦσαν ἐργασίαν.
Ἔχομεν ἤδη ἀναφέρει τάς μαρτυρίας τεκτόνων (σελ.
130) ὁμιλούντων περί τῆς ἀνυπάρκτου τεκτονικῆς ἰδιό
τητος τῶν Σκουφᾶ καί Τσακάλωφ. Ἐν τούτοις ὁ Δ. Π.
Καλογερόπουλος ἐπιμένει νά ἀναφέρῃ πάντοτε αὐτούς
ὡς ὀπαδούς τῆς Στοᾶς. «Κατά τάς ἀρχάς τοῦ Νοεμβρίου
1813, γράφει, ὁ ἀδελφός Ξάνθος, ἐπιστρέψας εἰς Ὀδησ-
135
σόν, συνεδέθη διά στενωτάτης φιλίας μετά τῶν ἐκεῖ εὑρε-

θέντων ἀδελφῶν Νικολάου Σκουφᾶ, τοῦ ἐξ Ἄρτης, καί τοῦ
ἀδελφοῦ Ἀθανασίου Ν. Τσακάλωφ, τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων»161.
Πόσον ταλαιπωροῦντο οἱ ἥρωες αὐτοί εἰς τά μασσωνικά
χείλη! Ἄλλοι τούς θέλουν ὁπωσδήποτε «ἀδελφούς» των
ἐν τῇ Στοᾷ καί ἄλλοι ἀναγνωρίζουν μέ εἰλικρίνειαν, ὅτι
οὔτε ὁ Τσακάλωφ ὑπῆρξε ποτέ τέκτων, οὔτε δέ καί διά τόν
Σκουφᾶν «διατυπώθηκε ποτέ τέτοια ἄποψη»162.
Τοῦτο ἔστω ὡς δεῖγμα τῆς μεταξύ ἀλλήλων ἀντιφά
σεως.
Εἰς τόν μνημονευθέντα ἤδη καί προηγουμένως Δ. Π.
Καλογερόπουλον εὑρίσκομεν δείγματα καί τῆς καθ᾽ ἑαυ-
τόν ἀντιφάσεως. Εἰς τόν «Λόγον ἐπί τῇ ἐαρινῇ ἰσημε-
ρίᾳ...» ἀναγράφει τόν κατάλογον τῶν Φιλικῶν ἐκείνων,
οἵτινες ὑπῆρξαν, κατά τήν ἰδικήν του πάντοτε ἀντίληψιν,
καί τέκτονες. Ἔπειτα ἀπό τό ὄνομα ἑνός ἑκάστου παραθέ-
τει καί τόν χρόνον τῆς εἰς τόν Τεκτονισμόν μυήσεώς του.
Ὑπάρχει λοιπόν ἐκεῖ τό ὄνομα τοῦ Ἀλεξ. Μαυροκορδά-
του καί ἀναγράφεται ὡς ἔτος μυήσεώς του τό 1819. Συ-
ναντῶμεν ἐπίσης καί τόν Ἰωάννην Καποδίστριαν, μυηθέ-
ντα κατά τό ἔτος 1820163. Εἰς ἕτερον σημεῖον τοῦ «Λόγου»
του ὁ συγγραφεύς ὁμιλεῖ καί πάλιν διά τά πρόσωπα αὐτά.
Ἀλλ᾽ ἐδῶ πλέον ἀναφέρεται εἰς γεγονότα πολύ προγε-
νέστερα τῆς ἐποχῆς τοῦ 1784. Ἰδού τί γράφει: «Εἶτα τῷ
1784 ἀπεδήμησεν εἰς Ρωσσίαν ὁ Ὀσποδάρος τῆς Βλαχί-
ας ἀδ∴ Ἀλέξανδρος Μαυροκορδᾶτος πρός σύστασιν πα-
ρεμφεροῦς Ἑταιρείας164. Καί εἰς τοῦτο ἐνισχύθη πολύ ὑπό
161. Λόγος ἐπί τῇ ἐαρινῇ ἰσημερίᾳ…, σελ. 8.

162. Β. Π. Παναγιωτοπούλου, μνημ. ἔργ., σελ. 141.
163. Σελ. 10.
164. Ἐννοεῖ ὁμοίαν ἐκείνης τοῦ Ρήγα Φερραίου.
136
τοῦ ἀδ∴κόμητος Καποδιστρίου»165. Ἐκ τοῦ ἀποσπάσμα-

τος τούτου συνάγεται ὅτι ἀπό τοῦ ἔτους 1784 τοὐλάχι-
στον τόσον ὁ Μαυροκορδᾶτος, ὅσον καί ὁ Καποδίστριας
ἦσαν ἤδη τέκτονες. Εἰδικώτερον περί τοῦ Καποδίστρια ὁ
αὐτός συγγραφεύς εἰς ἑτέραν μελέτην του μᾶς δίδει καί
τρίτην χρονολογίαν: «Τῷ 1814 τῇ ὑποδείξει τοῦ ἀδ∴ Να-
πολέοντος166 ἀποστέλλεται εἰς Παρισίους ὑπό τοῦ Ἑπτα-
νησιακοῦ Τεκτονισμοῦ ὁ ἀδ∴ Ἰωάννης Καποδίστριας καί
ἐγκαθιδρύει ἐν ὀνόματι καί ὑπό τήν αἰγίδα τῆς Μεγάλης
ἐθνικῆς Στοᾶς τῆς Κερκύρας τό... “ Ἑλληνόγλωσσον Ξε-
νοδοχεῖον”»167.
Ἐκ τῶν παρατεθέντων ἀποσπασμάτων γεννᾶται ἡ ἀπο-
ρία: πότε ἐπί τέλους οἱ προαναφερθέντες ἐμυήθησαν εἰς
τήν Μασσωνίαν; Διά μέν τόν Μαυροκορδᾶτον μᾶς δίδο-
νται δύο χρονολογίαι τά ἔτη 1784 καί 1819. Διά δέ τόν
Καποδίστριαν τρεῖς: τά ἔτη 1784, 1814 καί 1820. Ποία ἐκ
τῶν διδομένων χρονολογιῶν εἶναι ἡ ὀρθή;
Ἱστορικῶς καί πραγματικῶς βεβαίως οὐδεμία, διότι,
δι’ οὕς λόγους εἴπομεν ἤδη, οὐδέποτε οἱ ἀναφερόμενοι
ὑπῆρξαν τέκτονες. Ἀλλ᾽ αἱ χρονολογίαι αὗται ἔχουν μί-
αν ἄλλην σπουδαιοτάτην σημασίαν. Ἀποδεικνύουν τήν
σύγχυσιν, εἰς τήν ὁποίαν περιπίπτουν ἐνίοτε τά τέκνα τῆς
Μασσωνίας ἐν τῇ προσπαθείᾳ των, ὅπως τιμήσουν τήν
μητέρα τῶν Στοῶν!
165. Σελ. 6.
166. Ἐννοεῖ τόν Μ. Ναπολέοντα.
167. Συμβολή εἰς τήν ἱστορίαν…, σελ. 8.
137
ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ
Ν
ομίζομεν, ὅτι ἐπαρκῶς ἀπεδείχθησαν κατά τήν ἀνά-
πτυξιν τῆς παρούσης μελέτης τόσον τό ὅτι ἡ Φι-
λική Ἑταιρεία δέν ὑπῆρξεν προέκτασις ἤ κλάδος
τοῦ Τεκτονισμοῦ, ὅσον καί τό ὅτι ἡ ἰδιότης τοῦ Φιλικοῦ
ἦτο ὅλως ἀσυμβίβαστος πρός τήν τεκτονικήν τοιαύτην.
Διά τόν Φιλικόν ἦτο ἀπηγορευμένη ἡ συμμετοχή εἰς τήν
τεκτονικήν Στοάν. Τόσον αὐστηρῶς μάλιστα διακηρυττο-
μένη καί τόσον λεπτομερῶς ἐλεγχομένη, ὥστε δυνάμεθα
νά εἴπωμεν μετά πάσης βεβαιότητος, ὅτι διά τούς βουλο-
μένους νά ἀποδείξουν τήν ἀποχήν των ἀπό τήν Στοάν καί
τό τελείως ἄσχετον μέ τόν Τεκτονισμόν, τό μεγαλύτερον
ἀποδεικτικόν στοιχεῖον, τό ὁποῖον θά ἠδύναντο νά προ-
σκομίσουν, θά ἦτο τό βεβαιωτικόν ἔγγραφον περί τῆς μυ-
ήσεώς των εἰς τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν.
Περαίνοντες ὅθεν τήν παροῦσαν μελέτην εἴμεθα ὑπο-
χρεωμένοι νά καταγγείλωμεν τούς Ἕλληνας Τέκτονας,
ὅτι εἶναι ἔνοχοι βλασφημίας ἀπέναντι τοῦ Ἔθνους. Δια-
δίδοντες ὅτι οἱ τήν Φιλικήν Ἑταιρείαν συγκροτήσαντες
ἀπετέλουν μέλη τῆς Μασσωνίας καί ἀνεγείροντες μαυ-
σωλεῖα δι᾽ αὐτούς, διαπράττουν τό ἔγκλημα τῆς μεγαλυ-
τέρας ἀσεβείας πρός τήν μνήμην τῶν πρωτεργατῶν τῆς
ἐλευθερίας μας Φιλικῶν. Διότι ἀποπειρῶνται νά παραδώ-
139
σουν εἰς τήν περιφρόνησιν τοῦ εὐσεβοῦς λαοῦ τῆς Ἑλλά-

δος τούς πρωτεργάτας τῆς ἐλευθερίας του· εἰς τήν περι-
φρόνησιν ἐκείνην καί τόν ἀποτροπιασμόν, μεθ᾽ ὧν ἀτενί-
ζει ὁ Ὀρθόδοξος Ἕλλην τήν Τεκτονικήν Στοάν καί τούς
ἀρνητάς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως ὀπαδούς της.
140
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
ΠΗΓΑΙ ΚΑΙ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΝ: Η ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ . . . . . . . . . 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΠΡΩΤΟΝ
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ
ΠΡΟΪΟΝ ΕΘΝΙΚΟΥ ΠΟΘΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . 21
ΑΦΕΥΚΤΟΣ Η ΜΥΣΤΙΚΟΤΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
ΤΟ ΣΥΝΘΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Η ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ
ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡ ΤΗΣ ΦΙΛΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ . . . . . . 54
ΤΟ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟΝ ΣΥΣΤΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . 68
ΕΧΘΡΟΣ ΤΟΥ ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . 71
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ
ΑΙ ΕΞΩΘΕΝ ΜΑΡΤΥΡΙΑΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
«ΑΙΡΕΣΙΣ ΑΘΕΩΝ ΚΑΙ ΜΑΓΩΝ» . . . . . . . . . . . . . . 75
141
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΟΜΟΛΟΓΕΙ . . . . . . . . . . . . . . . 80
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
ΔΙΩΚΤΗΣ ΤΗΣ ΜΑΣΣΩΝΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . 84
ΜΑΡΤΥΡΙΑΙ ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΟΙ . . . . . . . . . . . . . . . 90
Ο ΚΥΠΡΙΑΝΟΣ ΑΦΟΡΙΖΕΙ
ΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΝ . . . . . . . . . . . 99
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ: ΟΙ ΦΙΛΙΚΟΙ . . . . . . . . . . . . . . 107

ΘΕΣΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . 109
ΠΡΟΔΟΤΑΙ ΤΟΥ ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΥ . . . . . . . . . . . . 110
Η ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΞΑΝΘΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . 115
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΝ: ΕΚ ΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ . . . 125

ΕΡΕΥΝΩΝΤΕΣ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
ΟΜΟΛΟΓΙΑΙ ΤΕΚΤΟΝΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
ΤΕΚΤΟΝΩΝ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ
ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΟΓΙΣΜΟΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
ΤΕΚΤΟΝΩΝ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
142
Τό ἐξώφυλλον τῆς Β΄ ἐκδόσεως
ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΚΗΡΥΞΕΙΣ
ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΥΨΗΛΑΝΤΗ (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ)
ΜΑΧΟΥ ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣ
Ἡ ὥρα ἦλθεν, ὦ ἄνδρες Ἕλληνες: Πρό πολλοῦ οἱ λαοί τῆς
Εὐρώπης, πολεμοῦντες ὑπέρ τῶν ἰδίων δικαιωμάτων καί ἐλευ-
θερίας αὐτῶν, μᾶς ἐπροσκάλουν εἰς μίμησιν. [...]
Οἱ φωτισμένοι λαοί τῆς Εὐρώπης [...] πλήρεις εὐγνωμοσύ-
νης διά τάς πρός αὐτούς τῶν Προπατόρων μας εὐεργεσίας, ἐπι-
θυμοῦσι τήν ἐλευθερίαν τῆς Ἑλλάδος.
Ἡμεῖς φαινόμενοι ἄξιοι τῆς προπατορικῆς ἀρετῆς καί τοῦ
παρόντος αἰῶνος, εἴμεθα Εὔελπεις, νά ἐπιτύχωμεν τήν ὑπερά-
σπισιν αὐτῶν καί βοήθειαν, πολλοί ἐκ τούτων φιλελεύθεροι θέ-
λουσιν ἔλθῃ, διά νά συναγωνισθῶσι μέ ἡμᾶς. Κινηθῆτε, ὦ φί-
λοι, καί θέλετε ἰδῇ μίαν Κραταιάν δύναμιν νά ὑπερασπιθῇ τά
δίκαιά μας! [...]
Ἄς καλέσωμεν λοιπόν ἐκ νέου, ὦ Ἀνδρεῖοι καί μεγαλόψυχοι
Ἕλληνες, τήν ἐλευθερίαν εἰς τήν κλασσικήν γῆν τῆς Ἑλλάδος.
Εἰς τά ὅπλα λοιπόν, φίλοι, ἡ Πατρίς μᾶς προσκαλεῖ!
Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης
τήν 24ην Φεβρουαρίου 1821
εἰς τό Γενικόν στρατόπεδον τοῦ Ἰασίου
Πηγή: Δ. Κόκκινος, Ἡ Ἑλληνική Ἐπανάστασις,
Μέλισσα, Ἀθήνα 1956-1960, τόμ. 1, σ. 103-106
ISBN: 978-618-84844-2-9

ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

† ΑΜΒΡΟΣΙΟΥ Γ.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΗΣ ΒΟΣΤΙΤΣΑΣ»

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΗΣ ΒΟΣΤΙΤΣΑΣ»

ΓΕΩΡΓΙΟΥ († 22.09.1985) του Τσαγκάρη,

(25 Μαρτίου 1821 - 25 Μαρτίου 2021)

ΤΟΥ ΑΕΙΜΝΗΣΤΟΥ ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΜΟΥ

νεν ἤδη ἐκ τοῦ Γραφείου Της ὅπλα τῶν Ἀγωνιστῶν τοῦ

Α) Κατά τήν ὁμολογίαν ἡ ὁποία περιέχεται εἰς τήν Κα-

ὑποχρεώσεις, ὁποὺ ἔχει εἰς τὸν κόσμον εἶναι πλέον οὐδὲν

Β΄) Τήν καταδίκην τῆς Μασσωνίας ὑπό τοῦ Ἁγίου Ἰγνα-

Μέ τήν Χάριν τοῦ Κυρίου μας, ἀγαπητέ μου ἀναγνῶστα,

† Ο Μητροπολίτης πρ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας

Αἴγιον, 25 Μαρτίου 2021

1. Βοβολίνη Κωνστ.: Ἡ Ἐκκλησία εἰς τόν ἀγῶνα τῆς

12*. Τοῦ Αὐτοῦ: Λόγος ἐπί τῇ ἐαρινῇ ἰσημερίᾳ καί τῇ ἐπε-

23*. Μακρυμιχάλου Ἰ. Στεφ.: Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὡς Τε-

35. Τοῦ Αὐτοῦ: Τά διδακτικώτερα πορίσματα τῆς ἱστο­

50.  TAXIL LEO: Τά Μυστήρια τῶν Μασόνων. Ἀπο­

α) Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν ὄντως προέκτασις τῆς

ὅτι, ἀγνοοῦντες τόν χαρακτῆρα τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας,

τοῦ Φιλικοῦ καί ἐκείνης τοῦ Τέκτονος, ὥστε νά παύσουν

Ἀρχιμ. ΑΜΒΡΟΣΙΟΣ Γ. ΛΕΝΗΣ

Ἐν Ἀθήναις, 25 Μαρτίου 1971

1. Φιλήμονος, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. η΄.

πηλά, γιατί τἄσκιαζ᾽ ἡ φοβέρα καί τά πλάκων᾽ ἡ σκλα-

2. Κων/νου Οἰκονόμου, Λόγοι Ἐκκλησιαστικοί, Προτρεπτικός πρός

ἦτο ἐπιτετραμμένον νά ὁμοιάζωσι πρός τά τοῦ Τούρκου.

4. Αὐτόθι. Μετά φρίκης οἱ ξένοι παρατηρηταί ἐθεώρουν τήν οἰκτράν

ὅστις φρονεῖ, ὅτι ὁ Ἕλλην εἶχεν ἀνάγκην νά διδαχθῇ παρ᾽

Εἰς τούς ἱδρυτάς τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ἀνήκει ἡ τιμή,

Ἑταιρείας, λέγει ὁ Φιλήμων, τήν δέ ἐπανάστασιν τῆς

7. Φιλήμονος, αὐτόθι. Ἄς σημειωθῇ ὅτι ὁ ἱστορικός Φιλήμων ἦτο

τῶν καλῶν ἐξαδέλφων», ἡ «Ἑταιρεία τῶν καλῶν Φίλων»,

10. Βλέπε Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 17-18.

της. Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὑπῆρξεν ἀπότοκος τῶν Ἐθνικῶν

13. Φιλήμονος, μν. ἔργ., σελ. 134.

ἐπαναστατικήν δραστηριότητα. Ἡ Φιλική Ἑταιρεία συ-

14. Κανδηλώρου, σελ. 108.

ἁπλῆ ἀναμόρφωσις τῆς Ἑταιρείας τῶν Παρισίων»16. Ὁ Τε-

16. Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 17.

ὁ Φιλήμων, καθώς καί ἡ τέχνη τῆς ὑποκρισίας, ὡς ἀνα-

18. Φιλήμονος, μν. ἔργ., σελ. 137.

Ἑταιρείας προῆλθεν μέν ἐκ τῆς ἀφομοιώσεως ὅλων τῶν

τηχήσεως καί τῶν βαθμῶν τῶν τεκτόνων, ὁ Τσακάλωφ τόν ὀργανισμόν

21. Ὁ Τεκτονισμός ἀποτελεῖ θρησκείαν καί μάλιστα ἀντιχριστιανι-

Τό σύνθημα τοῦ Ἀγῶνος ἦτο «Μάχου ὑπέρ Πίστεως

22. Μ.Ε.Ε., τόμος Ἑλλάς, στ. 671 γ.

θρησκείαν του νά καθυποβάλλεται εἰς πλείστας ὅσας τα-

25. Φιλήμονος, μν. ἔργ., σελ. θ΄.

Τό γεγονός τοῦτο ἀνεγνώρισαν ὄχι μόνον ἡμέτεροι,

ρεία ἀπό μικροῦ σπινθῆρος λαβοῦσα ἀρχήν, ἀνήφθη βαθμηδόν εἰς

Ἡ συμμετοχή τῆς Ἐκκλησίας εἰς τόν Ἀγῶνα ἔδωσε με-

συναθροίσεσι τῶν Τούρκων ἐντός τῶν Τεμενῶν, ἐχαρακτήριζεν ὡς θρη-

Τήν αὐτήν ἐπίκλησιν κάμνει ὁ Ἀρχηγός τῆς Φιλικῆς

32. Πρωτοψάλτη, Ἡ Φιλική Ἑταιρεία, σελ. 286. Περισσότερα ἀπο-

ἕτερον θά εἶχε τήν δύναμιν νά πλήξῃ ἰσχυρότερον τάς

33. «Κατά τό 1744 ἤ 1745, γράφει ὁ Μ. Γεδεών, ἡ Ἐκκλησία πληρο-

α) Ἡ θέσις τῆς Ἐκκλησίας κατά τούς χρόνους τῆς δου-

34. Φιλήμονος, μν. ἔργ., σελ. 212.

36. Χρ. Παπαδοπούλου, Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, σελ.

εἰς τό ἔργον του «Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος» γράφει: «Ἡ θρη-

39. Βοβολίνη, σελ. 6.

ναρχηγόν. Τό ὄνομα τοῦ Γαζῆ περιλαμβάνεται, ὡς πρῶτον

40. Τό ἱστορικόν τοῦτο κείμενον διαλαμβάνει μεταξύ ἄλλων καί τά

1. Βοβολίνη Κωνστ.: Ἡ Ἐκκλησία εἰς τόν ἀγῶνα τῆς

12*. Τοῦ Αὐτοῦ: Λόγος ἐπί τῇ ἐαρινῇ ἰσημερίᾳ καί τῇ ἐπε-

23*. Μακρυμιχάλου Ἰ. Στεφ.: Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ὡς Τε-

35. Τοῦ Αὐτοῦ: Τά διδακτικώτερα πορίσματα τῆς ἱστο

50. TAXIL LEO: Τά Μυστήρια τῶν Μασόνων. Ἀπο