1/6
Pambungad na Pagmumuni-
muni1
ROQUE J. FERRIOLS, S.J.
(1) Isang umiiral na pag-uunawa ang pilosopiya. Hindi iyan
tumpak na pagpapaliwanag. Lahat ng disiplina sa isang
pamantasan ay matatawag na umiiral na pag-uunawa. Ano ngayon
ang kaibhan ng pilosopiya? Mas madaling pairalin kaysa sabihin.
Kaya, pairalin natin.
Talinghaga
(2) May mga talinghagang pampaganda lamang sa salita.
Halimbawa, maaaring sabihin mo sa iyong nililigawan na ang
kanyang kulot na buhok ay parang alon sa dagat sa liwanag ng
buwan. Mayroon namang talinghagang nakararating hanggang sa
pinakabuod ng isang bagay. Basahin natin itong mga bersong
galing sa Awit ng mga Awit (8: 6-7):
Pagkat pag-ibig kasing lakas ng kamatayan,
Malupit ang paninibugho na gaya ng daigdig sa kailaliman.
Ang mga liyab niya’y liyab ng apoy,
Liyab ng Panginoon.
Ang pag-ibig ay di masusupil ng bumubugsong tubig,
Ni matatangay ng mga ilog na bumabaha.
(3) Kung uulitin mo ang mga salitang ito sa iyong labi lamang,
lalabas na bulaklak lamang ng dila. Ngunit isip-isipin mo nang
kaunti at maaaring maging sanhi ng tunay na pag-unawa. Ngayon
pinagsisikapan nating unawain ang ating pag-uunawa. Katawa-
tawang tangka. Matitignan mo ba ang iyong pagtingin,
1Mula sa Nemesio S. Que, S.J. at Agustin Martin G. Rodriguez (patn.),
Pagdiriwang sa Meron: A Festival of Thinking Celebrating Fr. Roque J.
Ferriols, Roque J. - Pambungad na Pagmumuni Ph 101: Pilosopiya ng Tao I (Guro: Michael Ner E. Mariano)
mapapakinggan mo ba ang iyong pandinig? Ngunit subukin nating
unawain ang ating pag-unawa. Sa pamamagitan ng mga
talinghaga. Harinawa’y makarating ang mga talinghaga sa buod.
Pagmumulat
(4) Isang uri ng pagmumulat ang pag-uunawa sa pilosopiya.
(5) May mga bagay na alam na natin, ngunit hindi natin
napapansin ang ating kaalaman. Maaaring bigla na lamang nating
mamulatan ito. Hindi ko namulatan kung gaano katalik ang aming
pagkakaibigan ni Juan hanggang hindi kami nagkahiwalay. Nang
namatay si Maria saka ko namulatan na kay lalim pala ng aming
pag-ibig.
(6) Si Ernesto, taga-baryo. Buong buhay niya, sanay siyang
magsindi ng petromaks, matulog sa sahig, maglakad sa pilapil,
sumakay sa kalabaw. Lahat ng ito pangkaraniwan sa kanya. Isang
araw dinalaw siya ng pinsang si Pedro na taga-Maynila.
Nabaguhan si Pedro sa kawalan ng koryente. Hindi siya makatulog
sa sahig, at palagi siyang nahuhulog di lamang sa kalabaw kundi
pati sa pilapil. Namulatan si Ernesto na ang kanyang buhay na
pang-araw-araw ay maaari palang mag-anyong pambihira sa
ibang tao, na ang pangkaraniwan sa kanya ay bagong daigdig sa
kanyang pinsan. Sumariwa ang pagtingin ni Ernesto sa kanyang
sariling pamumuhay.
(7) Ibang uri naman ang pagkamulat ni Pedro. Bago siya
pumunta sa probinsiya, akala niya’y alam na alam na niya ang
pamumuhay doon. Marami na siyang narinig at nabasa. Marami
na siyang napanood sa sine. Kung kaalamang-larawan ang pag-
uusapan, hindi siya makukulangan. Ngayon niya namulatan na
ibang-iba pala ang kaalamang-larawan sa kaalamang-karanasan.
Kaya lumawak ang abot-tanaw ng kanyang diwa.
Ferriols, S.J. (Quezon City: Ateneo de Manila University Office of Research and
Publications, 1997), 239-250.

Liwanag
(8) Marahil sa lahat ng wika ginagamit ang liwanag na
talinghaga sa pag-unawa. Sinabi sa akin ng isang estudyante
kahapon na malabo raw ang aking mga pinagsasasabi sa klase.
“May kadiliman” o “mahirap makita” o “di matalaban ng liwanag”:
iyan yata ang kahulugan ng “malabo.” Ngunit ang ibig sabihin ng
aking kaibigan ay hindi niya maintindihan ang aking sinasabi.
May talinghaga ng liwanag—at kadiliman—dito.
(9) Kung sinasabi nating maliwanag magsalita ang isang tao,
ibig nating sabihing nauunawaan natin siya. Kung may nakalilito
sa atin, mag-isip-isip muna tayo nang kaunti at marahil
maliliwanagan tayo. At kung hindi tayo magkasundo, huwag sana
tayong mag-away. Subukan nating mag-usapan nang tayo’y
magkaliwanagan.
(10) Kasama na rin ng talinghaga ng liwanag ang talinghaga ng
pagtingin, pagkita, pagtanaw. Hindi ko makita kung bakit siya
galit. Ang ibig sabihin: hindi ko maunawaan kung bakit siya galit.
Pandama
(11) Gaya ng mga aso, kambing, baboy at ilan pang uring
hayop, mayroon tayong pandama: paningin, pandinig, pang-amoy,
panlasa, pandama, atbp., ngunit may malaking kaibhan.
Nakakakita at nakaririnig ang aso. Tayo rin. Ngunit nakakita ka na
ba ng asong nalulungkot kasi hindi niya alam kung may kahulugan
ang buhay? Tayong mga tao, kung minsan nalulungkot tayo sa
ating pagmumuni-muni at pagkalito tungkol sa kahiwagaan at
kasalimuotan ng buhay.
(12) Sa madali’t sabi: sa tao, ang pandama’y sangkap ng mas
malawak na daigdig ng pag-uunawa. Umiiral ang ating paningin,
pandinig, atbp. sa larangan ng pag-uunawa, pagtanong, pag-asa,
pag-ibig, atbp.
Ferriols, Roque J. - Pambungad na Pagmumuni Ph 101: Pilosopiya ng Tao I (Guro: Michael Ner E. Mariano)
2/6
Paningin, Pagkita, Pagtanaw: Talinghaga ng Pag-uunawa
(13) Ang katagang “paningin” may kahulugang-hubad at
mayroon din namang kahulugang-talinghaga. Ang
kahulugang-hubad may kinalaman sa nakikita ng mata: ang anyo,
kulay, at hugis ng mga bagay. “Nakikita ko iyong malaking punong
kahoy.” Ang kahulugang-talinghaga may kinalaman sa pag-
uunawa. “Hindi ko nakita kung bakit kayo tawa nang tawa.” Ang
ibig sabihin: “Hindi ko maintindihan kung bakit kayo tawa nang
tawa.”
(14) Nagkakaliwanagan tayo kung tinitingnan natin kung ano
ang ibig sabihin ng ating kausap, kung nakikilala natin ang
kahulugan ng kanyang mga ibinubunyag sa atin. Sa katapusan ang
talinghaga ng liwanag nagiging talinghaga rin ng pagtingin,
pagkita, pagtanaw.
(15) Nang huwag tayong malito, kailangan nating huminto
muna at pagmasdan ang kaibhan ng pagtingin ng mata at
pagtingin bilang talinghaga sa buong larangan ng pag-uunawa.
Pagkita ng Mata at Pagkita ng Isip: Nagtatalaban
(16) Ang tao, kagaya ng aso at iba pang mga hayop may lima—
ayon sa mga pantas, higit pa sa limang—pandama. Ang paningin,
pandinig, pang-amoy, panlasa, pandama at iba pa. Hindi gaanong
madaling makita na iba ang pandama sa tao at, halimbawa, sa aso.
Nalulungkot din ang aso; nakayuko ang ulo, laylay ang buntot.
Ngunit tao lamang ang malungkot sapagkat nagtataka siya kung
ano kaya ang kahulugan o kung may kahulugan kaya ang buhay.
Sa tao umiiral ang pandama at ang pag-unawa. Kaya ating
binibigyan ng isang tanging pangalan ang ating sariling
pagmamalay: malay-tao.
(17) Ang mga katagang “kita” at “tingin” ginagamit tungkol sa
paningin ng mata. Ginagamit din naman bilang talinghaga sa
paningin ng isip.

(18) Halimbawa:
1. Hindi siya makakita at mayroon siyang katarata sa mata.
2. Nakakakita na siya ngayon at naoperahan siya.
(19) Sa dalawang pangungusap na ito tinutukoy ang pagtingin
ng mata.
3. Talagang nakikinig na ako at nag-iisip, ngunit di ko pa
makita-kita kung ano ang kanyang ibig sabihin.
(20) Dito, paningin ng pag-uunawa ang tinutukoy.
4. Sa kanyang kilos at anyo nakikita kong mabuting tao siya.
(21) Nagtatalaban dito ang paningin ng mata at ang paningin
ng pag-uunawa.
(22) Kaya nga, kung naririnig mo ang mga katagang “tingin” at
“kita,” patalasin mo ang paningin ng iyong isip nang makita mo
ang kahulugan ng ganito o ganoong pagbigkas.
Paningin, Pagkukunwari, Kawalang Malay
(23) Nang mamulatan natin ang ating kakayahang makakita,
pagmuni-munihan muna natin ang ilang halimbawa.
(24) Nanunuod ako ng sine. Nandodoon ang anino ni Dolphy sa
tabing. Mayroon siyang ginawa at sinabi at biglang napatawa ang
buong sinehan. Nagulat ako. Kasi may problemang nakagugulo sa
akin. Ito ang aking binabali-baligtad sa aking isip; kaya di ko
napansin si Dolphy. Di ko nakikita kung bakit tumatawa ang
aking mga kasama. Ngunit, nang huwag akong mapahiya, tumawa
rin ako. Kunwari nakita ko rin.
(25) Ngunit ngayon isinasaisangtabi ko ang aking problema at
talagang pinapanuod ko si Dolphy. Mayroon siya uling sinabi at
Ferriols, Roque J. - Pambungad na Pagmumuni Ph 101: Pilosopiya ng Tao I (Guro: Michael Ner E. Mariano)
3/6
ngayon napatawa akong talaga at nakita kong talaga. Katawa-
tawa nga si Dolphy.
(26) Si Juan at si Pedro dalawang batang nag-aaral ng
multiplikasyon. Saulado ni Juan ang buong leksiyon. Sabihin
mong 7 x 9, parang kidlat ang kanyang sagot. Ngunit hindi niya
alam ang ibig sabihin ng 7 x 9. Saulado rin ni Pedro ang buong
leksiyon, ngunit kasabay nito alam niya ang ibig sabihin ng 7 x 9:
kunin mong makapito ang siyam. At masipag niyang binilang na
talagang 63 nga ang kinalabasan. Maaaring nagkukunwari si Juan.
Maaari rin naman na ni hindi niya naisipang kailangan niyang
hanapin at tingnan kung ano ang kaugnayan ng mga numerong
pinag-aaralan niya. Maaaring galing sa kawalang malay ang
kabulagan ni Juan.
Hangganan ng Talinghaga
(27) Napakasimple nitong mga halimbawang kabibigay natin.
Sapagkat kailangang magsimula sa mga simpleng bagay upang
makaabot sa isang wastong paraan sa mga malalalim na usapan.
Pati ang eroplano kailangang gumapang muna bago makalipad.
Ngunit mabuting pansinin sa mula’t mula pa na may mga
hangganan ang bawat talinghaga. Nakatutulong ang isang
talinghaga hanggang sa makarating tayo sa ilang malalalim na
sulok na nangangailangan marahil ng ibang talinghaga o ng ibang
uring pananaliksik.
(28) Pagmasdan natin ang taong tinatawag nating
maunawain. Madaling makipagliwanagan sa ganitong tao, hindi
ba? Hindi na kailangan ang pagkukunwari o ang mahabang
paghahanay ng mga dahilan. Nakikita niya kung anong uring tao
ako at kasabay nito ginagalang niya ang lihim ng aking kaibuturan.
Nakikita niya na mayroon siyang di nakikita, na mayroon siyang
di kayang makita, na mayroon siyang di dapat makita. Ang
taong maunawain marunong lumapit at umurong kaya’t tunay
siyang kapwa tao.

(29) Sapat na bang ihambing sa pananaw ang pag-uunawa ng
taong maunawain? Sa palagay ko kailangan nating pumasok sa
larangan ng damdamin. May isang di makitang bumubuklod ng
kanyang damdamin sa damdamin ng kanyang kapwa. Dito
nagtatalaban din ang damdamin bilang damdamin ng katawan
(halimbawa, naiinitan, nagiginaw) at ang damdamin bilang
pakikiramay ng tao sa kapwa. Sapagkat ang damdamin ng
diwa di maiuuwi sa damdamin ng katawan, at di naman
mahihiwalay. Kung pagsisikapan lamang natin, kaya natin
makiisang damdamin sa katawan, puso, kalooban at diwa ng ating
kapwa.
Ano ba ang Talagang Nakikita Mo?
(30) Kailangan nating mamulatan na may paningin ang ating
isip nang lumiwanag sa atin kung ano ang ating talagang nakikita
at kung ano naman ang akala nating nakikita natin. May mga
bagay na akala nating nakikita natin ngunit sa katotohanan
tinanggap lamang natin sa madla. Sa pag-uulit-ulit ng karamihan
o ng ating barkada pumapasok sa ating isip hanggang sa inuulit-
ulit na rin natin at pinapalaganap. Kung minsan may
pagkukunwari rito: ibig nating mag-anyong may alam tungkol sa
mga bagay na higit sa abot ng ating isip. Madalas galing ito sa
kawalang malay. Ni hindi natin maiisipang pagmasdan sa ating
sarili: ano bagá ang talagang nakikita ko?
(31) Halimbawa, iniinog ba ng araw ang lupa o iniinog ng lupa
ang araw? Sasabihin mo: iniinog ng lupa ang araw. Nakikita mo ba
ito? Maliwanag na di ito nakikita sa paningin ng mata. Ngunit
ibig kong tanungin: nakikita ba natin ito sa paningin ng ating
isip? Nakikita ba natin ang kahulugan ng daan-daang taóng
pagmamasid, pagsukat, pagmumuni-muni ng kung sino-sinong
pantas na sa katapusan inipon, iniugnay, at namunga ng ganitong
teoriya? Nakikita ba natin ang kahulugan ng mga matematika at
pagmamasid na pinagmulan nitong teoriyang ito? O ugali ba
lamang nating ulit-ulitin ang alinmang kuro-kuro habang inuulit-
ulit ng ating barkada?
Ferriols, Roque J. - Pambungad na Pagmumuni Ph 101: Pilosopiya ng Tao I (Guro: Michael Ner E. Mariano)
4/6
(32) Sa palagay ko, ito ang masasabi natin: alam ko na ito ang
teoriya ng ating mga dalubhasa sa agham. Nakikita ko na mayroon
silang kaalaman. Sabi nila na ito ang kanilang natuklasan.
Nakikita ko na hindi ito isang teoriyang inimbentong basta-basta
lamang. At kaya nakikita kong karapat-dapat paniwalaan na batay
sa datang naipon nila hanggang sa kasalukuyan ito ang
pinakamagaling na teoriyang naisipan ng mga nakaaalam tungkol
sa bagay na ito.
(33) Malawak ang bahagi ng ating kaalaman na nababatay sa
paniniwala sa ating kapwa. Ang tungkol sa ating kalusugan;
kung malubha ang sakit mo, magpapagamot ka sa doktor. Ang
tungkol sa mga pangyayaring di natin nasaksihan. At iba pa. Di
natin nakikita ang mga bagay na ito sa personal na paningin ng
ating pag-uunawa, ngunit kaya nating suriin: kapani-paniwala ba
itong taong ito? Itong peryodikong ito? At iba pa.
(34) (Hindi natin pinag-uusapan ang paniniwala sa Maykapal.
May kaugnayan ito sa paniniwala sa tao, ngunit ibang-iba pa rin.
Walang hanggan ang Maykapal. Biyayang dulot din Niya ang
paniniwala sa Kanya.)
Nagtutulungan Tayo
(35) Di maiwasan na magtulungan tayo sa larangan ng pag-
uunawa. Nagsasabog tayo ng liwanag at dilim. Mabuting unawain
ang pag-uunawa nang matuto tayong mangilatis sa liwanag at
dilim at nang mapagsikapan nating magsabog ng liwanag sa abot
ng ating kaya.
(36) Marami ang tulong na maidudulot natin sa isa’t isa sa
larangan ng pag-uunawa. Dito pag-uusapan lamang natin ang
dalawa.
(37) Una: Tinutulungan mo akong tumingin at dahil dito
nakikita ko na rin. Kung paningin ng mata ang usapan,
maipapakita mo sa akin, halimbawa, na may tao sa bubungan
doon. Hindi ko makita-kita. Sasabihin mo naman: tingnan mo

iyong bubungang pula, sundan mo ang aking daliri, sa kalapit
doon may bubungang berde, sa likod nito, isang bubungang
walang pintura, patalasin mo ang iyong paningin at makikita
mong may taong nakatindig doon. Sa tulong mo nakita ko na rin
ang tao sa paningin ng aking sariling mata. Totoo rin ito sa
paningin ng pag-uunawa. May mga bagay na kung ituro at
ipaliwanag sa atin, nakikita na rin natin sa sariling paningin ng
ating isip. Sa mga madadaling bagay maaari itong mangyari
kaagad. Sa mahihirap, unti-unti.
(38) Pangalawa: Mayroon kang alam na higit sa abot ng aking
sariling pag-uunawa. Maaangkin ko itong karunungang ito kung
maniniwala ako sa iyo. Ngunit kailangan ko ring tingnan at
tanungin: karapat-dapat ka bang paniwalaan? Madalas ang sagot
sa ganitong uring tanong hindi isang “oo” o “hindi.” Magkahalo
iyong dalawa. Kung minsan mabigat ang “oo”; kung minsan
naman mabigat ang “hindi.” Palaging may alanganin at
paghahagilap.
Agaw-dilim
(39) Ang alanganin at paghahagilap umiiral di lamang sa
larangan ng paniniwala kundi sa buong larangan ng pag-uunawa.
Kung may maliwanag sa atin, palagi ring may malabo. Kung
liwanag ang kaalaman at dilim ang di kaalaman, agaw-dilim ang
paghahanap. Kung minsan wala tayong ibang masabi kundi:
hanggang dito lamang ang aking alam ngayon.
May Kinukuha, May Iniiwan
(40) Hindi natin kaya makitang sabay-sabay ang lahat ng
bagay sa ating kapaligiran. Ang ating mata kung minsan paruparo
na kung saan-saan dumadapo. Ang sulyap na pagala-gala wala
talagang nakikita. Kung gusto kong makita ang isang bagay
kailangan kong titigan ito ng mata. At kung tinititigan ko ang isang
Ferriols, Roque J. - Pambungad na Pagmumuni Ph 101: Pilosopiya ng Tao I (Guro: Michael Ner E. Mariano)
5/6
bagay, hindi ko na gaanong mapapansin ang kanyang kapaligiran.
May pinagmamasdan, mayroon din namang hindi na tinititigan.
(41) Ganoon din ang paningin ng ating pag-uunawa. Ibig nating
malaman ang lahat ng bagay, ngunit wala tayong malalaman kung
nagkakalat lamang ang ating isip. Kailangan nating titigan ang
isang bagay o tao o gawain o bahagi ng isang bagay nang
maunawaan natin itong bagay o tao o gawain o bahagi ng bagay na
ito. Matuto tayong magmahinahon, isa-isahin natin ang ating
kaalaman at sa katapusan marahil tutubuan tayo ng tunay na pag-
uunawa.
(42) Sinasabi kong marahil at palaging may alanganin sa
paghahagilap ng pag-uunawa. Hindi maiwasan na titigan natin
ang isang bagay. Ngunit baka malimutan natin na kung alam na
natin ang isang bagay, maraming ibang bagay na di natin alam.
Kung alam natin ang isang bahagi, maraming ibang bahagi na ni
hindi natin pinaghihinalaan. Itong kaalaman ng di ko pagkaalam,
pagmumulat sa di ko pagmumulat, kailangang kailangan nang
huwag tayong lumayo sa katotohanan.
(43) May isang katagang Latin na madalas gamitin upang
tukuyin itong kilos ng isip na tinititigan at di gaanong napapansin
ang ibang mga bagay; kinukuha ang isang bahagi at halos
nalilimutan ang nalalabi. Abstractio. Tractio: isang paghila o
pagkuha. Abs: tanda ng paghihiwalay. Ang nag-aabstraksyo may
kinukuha, may iniiwan.
(44) Galing sa Latin ang salitang Ingles na abstraction. Noong
pinag-usapan natin itong salitang ito sa klase, lumabas sa inyong
mga halimbawa na ang katagang Ingles nababatay sa Latin. May
nagbigay ng halimbawa tungkol sa pintor na hindi kinukuha ang
buong tanawin kundi iyongmga detalye lamang na nababatay sa
kanyang nililikha o iyong pintor na iniiwan ang mga bagay at
ginagamit lamang ang kulay at tinitingnan kung ano ang malilikha
niya sa purong kulay. May halimbawa naman tungkol sa purong
matematiko na iniiwan ang mga bagay na mabibilang o masusukat
at kinukuha ang purong bilang at purong sukat. Sa lahat nito, ang
kilos ng pag-uunawa, ng isip at pandama ay kuha at iwan.
 6/6

(45) Ngayon sa ating kasalukuyang usapan gagamitin natin ang

katagang abstraksyo hindi lamang sa pintura at matematika
kundi sa buong larangan ng pagkuha at pag-iwan ng ating pag-
uunawa. Ito’y isang kilos na ginaganap natin sa iba’t ibang anyo
at paraan.
(46) Kung iniibig mo si Maria at wala kang makita o maisip
maghapon kundi ang kanyang mukha, abstraksyo iyon. Kung
nagmamaneho ka pinagmamasdan mo ang batang naglalaro sa
tabi ng kalsada at baka bigla siyang tumawid. Pinapansin mo ang
kotse sa harapan mo at baka biglang magpreno ang tsuper.
Ngunit hindi mo pinapansin ang pasikot-sikot na usapan ng iyong
mga pasahero.
(47) Maraming uring abstraksyo at di natin mabibilang ang
lahat. Ngunit masasabi natin na madalas may dalawang
kinagagawian ang abstraksyo. Una: pagtitig ng panimdim sa iisang
bagay o tao o pangyayari. Iyong walang maisip kundi si Maria
gumagawi sa ganitong uring abstraksyo. Pangalawa: pagtitig ng
panimdim sa isang bahagi ng mararaming bagay o tao o
pangyayaring kinukuhang sabay-sabay. Kung sasabihin ko na ang
tao mamamatay, kinukuha kong sabay-sabay ang lahat ng tao sa
isang bahagi: mamamatay tayong lahat. Masaya ang bakasyon.
Dito sinasabugan ko ng isang pangkalahatang sulyap ang mga
sari-saring bakasyon, ngunit sa isang bahagi: ang kasayahan. Ang
pormula ni Newton sa grabitasyon may binibigkas tungkol sa lahat
ng mga pangyayaring grabitasyon ngunit tungkol lamang sa mga
bahaging masusukat sa pamamagitan ng mga paraang
matematiko.
(48) Di natin maiiwasan ang abstraksyo. Likas na ganito ang
kilos ng ating pag-uunawa. Kailangan nating hanapin at tupdin
ang wastong pagganap sa kilos na ito. At kailangan palaging may
kasamang kaalaman tungkol sa kakulangan ng aking kaalaman,
pagmumulat na di ko namumulatan ang buong katotohanan.

Ferriols, Roque J. - Pambungad na Pagmumuni Ph 101: Pilosopiya ng Tao I (Guro: Michael Ner E. Mariano)