Republika ng Pilipinas

KAGAWARAN NG EDUKASYON
REHIYON NG CARAGA
DIBISIYON NG LUNGSOD NG SURIGAO
MATAAS NA PAARALANG PANG-AGHAM NG REHIYONG CARAGA
Purok 10- RolandStreet, Brgy. San Juan Surigao City, School ID No. 304794/Tel. No. 826-8855

PAMANTAYANG PANGNILALAMAN

A. Natitiyak ang angkop na proseso ng pagsulat ng piling sulating akademiko.

B. Nagagamit ang angkop na format at teknik ng pagsulat ng akademikong sulatin

PAMANTAYAN SA PAGGANAP

A. Nakasusulat ng 3-5 na sulatin mula sa nakalistang anyo na nakabatay sa pananaliksik.

B. Nakagagawa ng palitang pagkikritik (dalawahan o pangkatan) ng mga sulatin

KASANAYANG PAMPAGKATUTO

A. Naisasagawa nang mataman ang mga hakbang sa pagsulat ng mga piniling akademikong
sulatin CS_FA11/12PU-0d-f-92.

B. Nakasusunod sa istilo at teknikal na pangangailangan ng akademikong sulatin

CS_FA11/12PU-0d-f-93

Nilalaman:

ANG SYNTHESIS – Ang isang syntehis o sintesis ay ang buod o pinakamaikli pero
pinaka importanteng impormasyon galing sa isang kwento o pangyayari. Isang anyo rin
ito ng pag-uulat ng mga impormasiyon sa maikling pamamaraan upang ang sari-saring
datos mula sa iba’t-ibang pinanggalingan (tao, libro, pananaliksik) ay mapagsama-sama
at mapag-sa tungo sa isang malinaw na kabuuan o identidad.

Ito rin ang pinaikling salaysay ng isang mahabang babasahin, mas maikli sa orihinal at
naglalaman ng kabuuang kaisipan ng pinagkunang panitikan gaya ng maikling kuwento,
nobela, epiko atbp.

Hindi ito isang panibagong kwento ngunit ang pinakaikling pagsasadula ng mga
importanteng ganap sa isang kwento. Taglay nito ang sagot sa mga importanteng tanong
katulad ng “Sino, ano, paano, saan, at kailan” na ganap ang mga pangyayari.

Bukod rito, dapat nagkaugnay-ugnay na rin ang mga kaganapan o pangyayari sa isang
kwento sa isang sintesis. Hindi rin ito dapat lumihis sa impormasyon na nakasaad na sa
kwento o pangyayari.Dapat ring panatilihing matibay ang mga katotohanang tagkay nito
sa malinaw na paraan ng paglalahad. Isa pa, ang mga punto ng may-akda ay dapat ring
bigyan ng halaga.

Ang sintesis rin ay ginagamit upang matulungan ang nagbabasa o nakikinig na lalong
maunawaan ang mga bagay na tinalakay ng may-akda. May tatlong klase rin ito:

 Background Synthesis
 Thesis-Driven Synthesis
 Republika ng Pilipinas
KAGAWARAN NG EDUKASYON
REHIYON NG CARAGA
DIBISIYON NG LUNGSOD NG SURIGAO
MATAAS NA PAARALANG PANG-AGHAM NG REHIYONG CARAGA
Purok 10- RolandStreet, Brgy. San Juan Surigao City, School ID No. 304794/Tel. No. 826-8855

 Synthesis for the Literature

Para makagawa ng magandang sintesis, kailangan mong intindihin ang layunin ng may-
akda. Pagkatapos, pumili ka ng naayon na sanggunian batay sa layunin. Sunod,
gumawa ka ng plano sa organisasyon ng iyong sulatin. Pagkatapos niyan, pwedeng ka
nang sumulat ng mga laman ng sintesis.

BIONOTE
Ang bionote ay isang maiksing tala ng personal na impormasyon ukol sa isang
magtatanghal o sinumang magiging panauhin sa isang kaganapan (event, seminar,
symposium, mga patimpalak at / o sa gig). Kadalasan na may makikitang bionote sa
likuran ng pabalat ng libro na may kasamang larawan ng awtor o ng may-akda.
Kapag inilalarawan ang taong paksa ng bionote ay kadalasan ng nasa dalawa hanggang
tatlong pangungusap lamang. Ang bionote ay dapat na isang impormatibong talata na
siyang nagpapaalam sa mga mambabasa o makikinig kung sino ang taong paksa ng
bionote o ano-ano ang mga nagawa ng paksa bilang propesyunal. Nagbibigay rin ito ng
mga karagdagang impormasyon may kinalaman sa paksa at kaganapang tatalakayin.
Ang bionote ay dapat lamang na isang maikling impormatibong sulatin na
karaniwang isang talata lamang at naglalahad ng mga kwalipikasyon ng isang tao o
indibidwal at ng kaniyang kredibilidad bilang panauhin o bilang propesyunal.
Paano gumawa ng bionote?
Mga dapat tandaan sa pagsulat ng bionote:

1. Kailangang batid ng lahat na magkaiba ang talambuhay o autobiography sa bionote.

Napakalaki ng agwat nito dahil ang bionote ay nararapat lang na maikli at
siksik, samantalang dapat ay mas detalyado at mas mahaba ang pagsusulat ng
talambuhay at / o ng autobiography.
2. Dapat din na batid ng lahat na iba ang bionote sa curriculum vitae, resume, at biodata.
Ang mga personal na impormasyon kagaya ng ngalan, timbang, tangkad, kapanganakan,
lugar ng kapanganakan, edad at kasarian ay karaniwan ng hinihingi sa mga resume, cv
at biodata.

Bakit nagsusulat ng bionote?

1. Ito ay para ipaalam sa iba / lahat ng manonood, mambabasa at / o makikinig ang

kredibilidad sa larangang kinabibilangan na siyang tatalakayin sa isang kaganapan
2. Para rin ipakilala ng may akda ang kaniyang sarili sa mga mambabasa
3. Para ang bionote ay magsilbing marketing tool
4. Para rin ipaalam sa iba / lahat na hindi ang karakter ng paksa at para na rin
magkaroon ng sapat na pag-introduce sa kredibilidad sa larangang kinabibilangan ng
paksa. Isa rin itong paraan para ipakilala sa mga mambabasa ang sarili.

Katangian ng Bionote
Narito ang mga katangian ng bionote:

 Maikli lang dapat ang nilalaman nito

 Gumagamit ng ikatlong panauhan para hindi masyadong egocentric
 Kinikilala ang mga mambabasa o ang target market
 Republika ng Pilipinas
KAGAWARAN NG EDUKASYON
REHIYON NG CARAGA
DIBISIYON NG LUNGSOD NG SURIGAO
MATAAS NA PAARALANG PANG-AGHAM NG REHIYONG CARAGA
Purok 10- RolandStreet, Brgy. San Juan Surigao City, School ID No. 304794/Tel. No. 826-8855

 Gumagamit ito ng baligtad na tatsulok - tulad sa pagsulat ng mga balita at iba pang
obhetibong sulatin, talagang inuuna ang pinakamahalagang impormasyon sa bionote
 Nakatuon sa mga angkop na kasanayan o katangian ang nilalaman ng bionote.
 Binabanggit ang degree o tinapos ng paksa sa bionote.

Mahalagang Paalala:
Maging matapat lagi sa pagbabahagi ng mga impormayson.
Layunin at Gamit ng Bionote
Ginagamit ito para sa iba pa o mas kakaibang personal profile ng isang indibidwal, tulad
ng kanyang academic career at mga academic achievements, at iba pang impormasyon
ukol sa kanya.
Nilalaman ng Bionote

 Personal na impormasyon tungkol sa tinubuan lupa o pinagmulan, edad, buhay

kabataan-kasalukuyan
 Kaligirang pang-edukasyon na sumasakop sa ngalan ng mga paaralang pinasukan, digri
na tinapos, at mga karangalan
 Ang bionote ay ambag sa mga larangang kinabibilangan gaya ng mga kontribusyon at
mga adbokasiya.

Mahalagang Ideya!
Maituturing na marketing tool ang bionote. Ito ay ginagamit upang itanghal o
ipahayag ang pagkilala at natamo ng isang indibidwal. Dapat lahat tayo ay may matapat
sa pagbabahagi ng mga impormasyon at kinokondena dapat ang mga fake news.

GAWAING PAMPAGKATUTO:

A. Pindutin ang kawing at basahin ang sumusunod na pahayag o teksto at bumuo

ng isang sintesis.

https://kwf.gov.ph/filipino-at-mga-katutubong-wika-kasangkapan-sa-pagtuklas-
at-paglikha/

B. Pagbuo ng Bionote.

A. Gumawa ng Bionote tungkol sa sarili.

B. Pumiuli ng gurong kakapanayamin at gawan ng bionote.

C. Isulat ang lahat ng Gawain sa papel.

 Republika ng Pilipinas
KAGAWARAN NG EDUKASYON
REHIYON NG CARAGA
DIBISIYON NG LUNGSOD NG SURIGAO
MATAAS NA PAARALANG PANG-AGHAM NG REHIYONG CARAGA
Purok 10- RolandStreet, Brgy. San Juan Surigao City, School ID No. 304794/Tel. No. 826-8855

Kasangkapan sa Unang Gawain:

BUWAN NG WIKA 2022

Filipino at mga Katutubong Wika: Kasangkapan sa Pagtuklas at Paglikhâ
(Paliwanag ukol sa Tema)

Ang tema ng Buwan ng Wika 2022 ay indikasyon ng patuloy na pagbabantayog ng Komisyon sa

Wikang Filipino (KWF) sa mandato nitóng nasasaad sa RA 7104, Section 14 (h) na nag-aatas sa
KWF na “magsagawa sa mga antas na pambansa, rehiyonal, at lokal ng mga pagdinig pampubliko,
kumperensiya, seminar, at iba pang mga pangkatang talakayan upang umalam at tumulong sa
paglutas ng mga suliranin at mga isyung may kaugnayan sa pagpapaunlad, pagpapalaganap, at
preserbasyon ng Filipino at iba pang mga wika ng Pilipinas.”

Patunay rin ang tema ng BnW 2022 ng matalik na komitment at pakikiisa ng KWF sa 2022—2032
International Decade on Indigenous Languages ng UNESCO na ang pangunahing lunggati ay
itaguyod ang karapatan ng Mámamayáng Katutubo sa malayang pagpapahayag, pagkakaroon ng
akses sa edukasyon, at partisipasyon sa mga gawaing pampamayanán gámit ang katutubong wika
bílang pangunahing kahingian sa pagpapanatiling buháy ng mga wikang pamana na ang
karamihan ay nanganganib nang maglaho.

Pakikiisa rin ito ng KWF sa nagkakaisang panawagan sa likod ng sumusunod na pandaigdigang

selebrasyon sa taguyod ng UNESCO: 2022 International Year of Basic Sciences for Sustainable
Development; 2022 International Year of Artisanal Fisheries and Agriculture (IYAFA 2022); at 2022
International Year of Sustainable Mountain Development.

Hinggil sa 2022 International Year of Basic Sciences for Sustainable Development

Ang tema ng BnW 2022 ay pagkilala sa hindi matatawarang halaga ng basic science research na
malimit tukuying pundamental o batayang saliksik na nagsisilbing pundasyon ng kaalamang
inilalapat sa applied science. Hindi mapabubulaanan na lahat ng mga dakilang tuklas na bumago
sa kasaysayan at paraan ng pamumuhay ng sangkatauhan ay nagmula sa payak na siyensiya
(basic sciences). Ayon nga sa kasabihan todays science will be tomorrows technology. Katulad ng
wika, ang teknolohiya ay hindi nabubuhay sa vacuum dahil bawat mumunting tuklas ay daan
lámang sa pag-usbong ng higit pang dakilang imbensiyon na sa kalauna’y bumabago sa kaligiran
ng pamumuhay ng mga tao saan mang sulok ng mundo. Samakatwid, ang pagsasantabi o hindi
pagsasaalang-alang sa payak na siyensiya ang maituturing na dahilan kung bakit maraming
komunidad o bansa sa mundo ang nananatiling lugmok sa kahirapan. Hindi kailan man uusad ang
teknolohiya nang walang pagbibigay-priyoridad sa payak na siyensiya na siyang panulukan o
gulugod ng institusyonalisasyon ng pananaliksik at pag-unlad (research and development) na
mahalaga sa pag-uswag ng anumang industriya.

Ang IYBSSD ay isang paraan ng pagpaparangal sa ating mga siyentista, imbentor, at mga
eksperto sa iba’t ibang larang ng siyensiya lalo’t ayon sa UNESCO: It has been said that, without
basic science, there would be no science to apply. Anupa’t ang pagbibigay halaga sa basic
sciences ay maihahalintulad sa paghahasik ng binhi tungo sa pagpapatuloy ng magandang búkas
ng bawat lipunan. Kayâ sa tuwing gagamit táyo ng computer, smart phones, QR codes, at iba pang
dakilang imbensiyon, alalahanin din natin ang ating mga siyentista na gumugol ng mahabang
panahon sa mga laboratoryo, aklatan, at iba’t ibang lunan na nagbigay-daan sa napakaraming
tuklas na nagdudulot ng maraming pakinabang sa ating pang-araw-araw na pamumuhay.

Ang pagtatagpo ng siyensiya at karunungang-bayan

 Republika ng Pilipinas
KAGAWARAN NG EDUKASYON
REHIYON NG CARAGA
DIBISIYON NG LUNGSOD NG SURIGAO
MATAAS NA PAARALANG PANG-AGHAM NG REHIYONG CARAGA
Purok 10- RolandStreet, Brgy. San Juan Surigao City, School ID No. 304794/Tel. No. 826-8855

Maiiwasan ang tunggaliang o banggaan sa pagitan ng katutubong kaalaman sa agrikultura at

medisina kung mabibigyan ng pagkakataon na masuri sa pamamagitan ng maagham na
pamamaraan ang mga katutubong paniniwala ukol sa mga halamang gamot na inaasahang
makapagdudulot ng malaking benipesyo sa bawat komunidad o bansa.

Sa bulubunduking mga lugar sa Pilipinas, maaaring maging kapaki-pakinabang ang katutubong

kaalaman ukol sa irigasyon at pamamahala sa patubig, inhenyeriya, at paraan ng pagtatanim at
pag-aani mula sa mga kababayan nating Ifugao. Hindi kailangang malagay sa panganib o
maisakripisyo ang mga katutubong kaalaman o karungang-bayan nang dahil sa pagbulusok ng
mga tuklas sa larang ng siyensiya at teknolohiya dahil maaari itong mapag-ugnay ng mga payak
na siyensiya.

Anupa’t mahalagang maigalang ang payak na siyensiya partikular na sa akademya sapagkat ang
unti-unting pagkawala ng natural sciences ang siyá ring pumapatay sa oportunidad na magtagpo,
matuto, at magpalitan ng kaalaman ang mga siyentista at miyembro ng komunidad ukol sa higit na
epektibong pangangalaga sa ating kapaligiran. Ayon pa kay Paul K. Dayton (2003), we must
reinstate natural science courses in all our academic institutions to ensure that students experience
nature first-hand and are instructed in the fundamentals of the natural sciences. Sa ganitong
sitwasyon, napakahalaga ng mga katutubong wika sa pagtatawid ng kaalaman sa pagitan ng mga
eksperto sa siyensiya at miyembro ng bawat komunidad.

Ito rin mismo ang panawagan ng 2022—2032 International Decade on Indigenous languages ng
UNESCO na ang pangunahing lunggati ay itaguyod ang karapatan ng Mámamayáng Katutubo sa
malayang pagpapahayag, pagkakaroon ng akses sa edukasyon, at partisipasyon sa mga gawaing
pampamayanán gámit ang katutubong wika bílang pangunahing kahingian sa pagpapanatiling
buháy ng mga wikang pamana na ang karamihan ay nanganganib nang maglaho.

Anupa’t napakahalaga ng paggamit ng mga katutubong wika sa sistemang pangkatarungan,

media, at mga programa ukol sa paggawa at kalusugan. Isinasaalang-alang din ang potensiyal ng
teknolohiyang dihital sa pagtataguyod at preserbasyon ng mga nabanggit na wika. Hinggil sa kung
bakit mahalaga ang pagbibigay priyoridad sa mga Katutubong Mámamayán at sa kanilang
komunidad?

1) Ang mga Katutubong Pámayanán ang bumubuo sa 22% ng kalupaan at 80% ng biological
diversity ang nása pangangalaga ng mga itó.
2) Sa pagkawala ng mga Katutubong Pámayanán, “naglalaho din ang biodiversity, at ng sapat na
mapagkukunan ng pagkain.” (Kichwa Cotopaxi at Otavalo indigenous activist Ninari Chimba
Santillan)
3) Mahalaga ang pangangalaga sa mga Katutubong Pámayanán upang maagapan ang patuloy na
pagkawala ng 40% ng mahigit 7,000 wika sa mundo, batay sa pagtatáya ng United Nations
Permanent Forum on Indigenous Issues.—The UNESCO Representative in Mexico, Frédéric
Vacheron

Hinggil sa 2022 International Year of Sustainable Mountain Development

Ang mga kabundukan ang nagsisilbing tahanan ng halos kalahati ng biodiversity sa mundo.
Napakahalaga ng pangangalaga sa ating mga kabundukan laban sa banta ng climate change at
mga mapaminsalang kilos o gawi ng mga tao. Bukod sa nagsisilbi itong tahanan ng mga flora at
fauna na napakahalaga sa pag-iral ng sangkatauhan, sa ating mga kabundukan din nagmumula
ang halos kalahati sa suplay ng tubig na pinakikinabangan ng mga pamayanan sa iba’t ibang
bahagi ng daigdig [Kohler, Humi, Giger, at Ott (2010)].
 Republika ng Pilipinas
KAGAWARAN NG EDUKASYON
REHIYON NG CARAGA
DIBISIYON NG LUNGSOD NG SURIGAO
MATAAS NA PAARALANG PANG-AGHAM NG REHIYONG CARAGA
Purok 10- RolandStreet, Brgy. San Juan Surigao City, School ID No. 304794/Tel. No. 826-8855

Sa mga katutubong wika nakaimbak ang malawak na kaalaman ng bawat komunidad ukol sa
kanilang paligid na magtagumpay nilang natipon at naisalin sa pagitan ng mga henerasyon (Rÿser
2011). Ang pamilyaridad ng mga katutubo sa kagubatan ay nagtataglay ng mga karunungan,
paniniwala, at gawi na siyang nagbigkis at nagpapatibay sa ugnayan sa loob ng isang pamayanan.
Anupa’t ang preserbasyon ng ating mga kagubatan at kabundukan ay pagsisinop din ng kanilang
halagahang kultural.

Ang kabundukan ay malaon nang nagsisilbing tahanan ng maraming katutubong pamayanang

kultural at mahalagang maisangkot silá sa lahat ng diskusyon o diyalogo partikular na sa mga
usaping may tuwirang epekto sa kanilang pag-iral. Kailangang kilalanin ang kanilang kultura at
tradisyon lalo na ang kanilang mga wika upang mabigyan silá ng sapat at makatwirang
representasyon. Mabisang napangangalagaan ng mga katutubong mámamayán ang kani-kanilang
kagubatan sa pamamagitan ng kanilang mga katutubong kaalaman na mula pa sa kanilang mga
ninuno. Ayon pa kina Camacho, Gevaña et al (2015): Notwithstanding the transformations of many
indigenous knowledge systems in the Philippines, there remain intact traditional forestry practices
that help promote sustainable forest management. Magandang simula ang pagbibigay-
representasyon sa mga katutubo lalo’t 14–17 milyon ng populasyon ng Pilipinas ay nabibilang sa
mga katutubong pamayanang kultural na kabilang sa 110 etnolingguwistikong pangkat na ang
karamihan ay nása Hilagang Luzon (33%), Mindanao (61%), at ang iba pa ay matatagpuan sa
ilang bahagi ng Visayas (UNDP, 2010).

Napakayaman ng kaalamang pangkalikasan ng mga katutubo. Magandang tingnan ito sa

pamamagitan ng kanilang wika—kung paano ito makalilinang ng kulturang pangkalikasan, lalo na
sa panahon ngayon na may krisis sa kalikasan na kailangang agapan.

Hinggil sa 2022 International Year of Artisanal Fisheries and Agriculture

Ang IYAFA 2022 ay isang panawagan túngo sa responsableng pagkonsumo sa mga biyayang
mula sa ating mga yamang-tubig at yamang-lupa. Kinikilala rito ang mahalagang gampanin ng
karaniwang mangingisda maging sa mga nagmamantine at manggagawa sa mga industriya ng
pangisdaan túngo sa pagkakaroon ng seguridad sa pagkain at pagpapababa ng antas ng
kahirapan. Isa rin itong panawagan sa malalaking industriya na maging responsable kasabay ang
pagdidiin sa halaga ng patuluyang pag-unlad sa pamamagitan ng makatwirang paggamit o
pagkonsumo ng ating mga likás na yaman.

Layunin ng IYAFA 2022 na maitaas ang kamalayan ng mga itinuturing na small-scale fisheries at
aquaculture para sa pagpapalakas ng inter-aksiyon sa pagitan ng mga komunidad at stakeholders
túngo sa pagpapatatag ng suplay ng pagkain sa mundo. Sa ganitong paraan, unti-unting
mababawasan ang kahirapan.

Ano ang Artisanal Fishery?

Ito ay nangangahulugang “likha o gawa ng kamay” at ginagamit upang ilarawan ang mga
produktong likha ng mga eksperto o skilled workers. Nauukol ito sa maliliit na komunidad o
pamilyang ang ikinabubuhay ay panghuhúli at pagbebenta ng isda. Saklaw rin nitó ang tradisyonal
na pag-aalaga o aquaculture. Tumutukoy rin ito sa paggamit ng maliliit na kapital, sasakyang gámit
sa panghuhúli na hindi gaaanong lumalayo sa mga baybayin; at ang dahilan ng pagpalaot ay para
lámang sa lokal na pangangailangan o pagkonsumo.

Ang pagpapalaganap ng mga kabatiran ukol sa artisanal fishery ay isang paraan upang labánan
ang malabis na pangingisda o overfishing na hindi lámang nag-iiwan ng pinsala sa ating mga
karagatan kundi nagkakait din ng oportunidad sa maliliit na mangingisda na magkaroon ng akses
 Republika ng Pilipinas
KAGAWARAN NG EDUKASYON
REHIYON NG CARAGA
DIBISIYON NG LUNGSOD NG SURIGAO
MATAAS NA PAARALANG PANG-AGHAM NG REHIYONG CARAGA
Purok 10- RolandStreet, Brgy. San Juan Surigao City, School ID No. 304794/Tel. No. 826-8855

sa ating yamang-tubig at mamuhay ng marangal. Tinatayang sangkatlo o one third (31.4%) ng

stocks ng isda sa mundo ay maituturing na overfished ayon sa ulat ng United Nations na
pinamagatang “The State of World Fisheries and Aquaculture” noong 2016.

Ang malabis na pangingisda o overfishing ay resulta ng ilegal at hindi naiuulat o napapatnubayang

paraan ng pangingisda. Hindi lámang ito nagsisilbing banta sa stocks kundi maging sa tahanan o
ecosystem ng iba’t ibang uri ng isda. Ang pagpapatuloy ng ilegal at malabis na pangingisda ay
tuwirang banta sa seguridad ng pagkain partikular na sa mahihirap na bansa. Kayâ naman kasáma
sa panawagan ng United Nations ang sumusunod:

• Support sustainable fisheries and restore depleted stocks

• Promote the consumption of fish sourced from sustainably managed fisheries
• Collect, exchange, and publish scientific and technical data and best practices about fishing, fish
farming, and aquaculture
• Implement the Sustainable Development Goals, including Goal 14 to conserve and sustainably
use the oceans, seas, and marine resources for sustainable development

Mabibigyang katuparan lámang ang mga nabanggit na panawagan kung may inklusibong pagkilos
na nagsasangkot sa maliliit na pamayanang na tuwirang apektado ng suliranin. Muli,
napakahalaga ng pagkilala sa mga wika ng bawat pamayanan bílang wika ng representasyon hindi
lámang sa paglalahad ng kanilang mga hinaing at suliranin kundi bílang bahagi solusyon. Taglay
ng maliliit na mangingisda ang malawak na karunungan ukol sa karagatan na nakapaloob sa kani-
kanilang wika, kayâ marapat lámang na maging bahagi silá bawat diskusyon at pagbibigay-
solusyon.

Pakikiisa ng KWF sa Programang Pangwika ng UNESCO

Matagal nang nakasuporta ang KWF sa mga programang pangwika ng UNESCO at sa katunayan
ay nakapagdaos na itó ng Pandaigdigang Kumperensiya sa mga Nanganganib na Wika (2018),
Seminar-Workshop sa Digital Archiving ng mga Wika (2018), Pambansang Kongreso sa
Katutubong Wika (2019), Lagsik-wika at paglalathala ng Manwal sa Bahay-Wika (2021).
Nakapagtatag na rin ng 25 Bantayog-Wika na naglalayong higit na mapahahalagahan ng bawat
pámayanáng kultural ang kanilang wika, maging ang pagpapayaman at pagkilála sa mga itó bílang
instrumento hindi lámang ng rehiyonal na pagkakakilanlan kundi maging sa pagpapaunlad ng
pambansang identidad sa wika. Nariyan din ang programang Bahay-Wika at Master-Apprentice
Language Learning Program (2017).

Nagkaroon din ng konsultasyon sa ibá’t ibáng sektor gaya ng DOH, DSWD, DA, at BFAR na
nagbigay-daan sa pagkakaroon ng KWF Adyenda sa Pangangalaga ng mga Katutubong Wika
noóng 2019 na nakasalig sa prinsipyo ng (1) karapatan (rights) o ang pagtanaw na karapatan
ninuman ang paggámit ng sariling wika at pagsasabúhay ng sariling kultura; (2)
pagsasáma/pagiging kaisa (inclusion), ang pagkilála sa lahat ng grupo at pagsegurado na silá ay
kaisa sa pagbuo ng desisyon lalo na sa usapin ng sarili nilang kaunlaran; (3) pagpapatibay
(ratification), ang pagtukoy sa konsensus at pagrespeto sa desisyon ng buong pámayanán; (4)
pagtutulungan (partnership), o ang pagtutulungan ng lahat ng ahensiya ng gobyerno at ng
komunidad na kaugnay; at (5) pagbibigay-kapangyarihan o pagkilála (empowerment), bílang
paraan sa pagtiyak na magtutuloy-tuloy ang mga gawaing itó.

Natukoy rin sa Adyenda ang pitóng (7) salik o aspektong mahalaga sa pagpapalakas,
pagtataguyod, at pagpapaunlad ng wika at kultura ng mga Pilipino, túngo sa pagkamit ng
maginhawang búhay para sa lahat ng katutubong pámayanán sa bansa. Ang mga salik na itó ay
 Republika ng Pilipinas
KAGAWARAN NG EDUKASYON
REHIYON NG CARAGA
DIBISIYON NG LUNGSOD NG SURIGAO
MATAAS NA PAARALANG PANG-AGHAM NG REHIYONG CARAGA
Purok 10- RolandStreet, Brgy. San Juan Surigao City, School ID No. 304794/Tel. No. 826-8855

ang: Pamamahala (Governance), Kabuhayan (Economics), Edukasyon, Promosyon, Kakayahan

(Skills), Kalusugan, at Komunidad.

Pagsasapanahon ng Mapa ng mga Wika ng Pilipinas

Ang Mapa (dáting Atlas) ng mga Wika ng Pilipinas ay isang aklat na naglalaman ng
komprehensibong impormasyon tungkol sa mga wika ng Pilipinas, tulad ng sumusunod: mga wika
ng Pilipinas at distribusyon ng mga wika sa buong bansa, mapa ng mga wika sa bawat rehiyon ng
bansa, deskripsiyon ng wika, iba pang tawag sa wika, pangkat na gumagamit ng wika, sigla ng
wika, klasipikasyon, mga kilaláng wikain, populasyon, lokasyon, at sistema ng pagsulat.

Halaga
o May implikasyon ito sa pagpaplano at pagpopondo ng mga proyektong pangwika; at sa
programang pang-edukasyong Mother Tongue-based Multilingual Education (MTB-MLE).

o Kung tukóy ang bílang ng mga wika, mas malinaw na makikita ang aktuwal na pangangailangan,
at maiiwasang maipagamit sa pagtuturo sa mga batà ng isang komunidad ang wikang hindi nila
lubos na maiintindihan.

Ngayon, inililipat ng KWF ang Mapa ng mga Wika ng Pilipinas sa online na midyum. Layunin nitong
higit na mapadali at mapalawak ang pag-akses dito ng higit na maraming Pilipino—mga
katutubong may-ari ng wika, eksperto, mananaliksik, estudyante, at sinumang nagnanais na higit
pang matuto at makilala ang napakaraming wika ng Pilipinas. Maaaring bisitahin ang
https://kwfwikaatkultura.ph/.

Dokumentasyon ng mga Wika at Kultura

Ang Dokumentasyon ng mga Wika at Kultura ay isang saliksik na gumagamit ng etnograpiko,

historiko, at lingguwistikong dulog. Pangunahing sinasaliksik ang sitwasyong pangwika, estado ng
panganganib o sigla ng wika, at pagtanaw ng pamayanan sa kalagayan ng wika. Sinisikap ding
masinop ang mga karunungan hinggil sa siklo ng búhay, estruktura ng komunidad, sistema ng
pamamahala, materyal at di-materyal na kultura, sistemang pangkabuhayan, at iba pang dominyo
na pahihintulutan ng komunidad.

Sa pamamagitan ng interbiyu, focus group discussion, pagmamasid, at/o pakikilahok sa gawain ay

kinakalap ang mga datos/korpus at inirerekord sa anyo ng audio/video recording at pagkuha ng
larawan. Ginagamit ito sa pagbuo ng dalawang awtput ng proyekto—ang metadata ng wika at
manuskrito.

Ang manuskrito ay dumaraan sa proseso ng rebisyon at balidasyon sa komunidad. Pagkatapos ng

dokumentasyon, pinagkakalooban ang komunidad, NCIP, at mga kasangkot ng kopya ng saliksik.

Halaga
o Maidodokumento ang wika at kultura ng mga katutubong pamayanang kultural, lalo na ang mga
nanganganib nang maglaho
o Mababalida at matutukoy ang sitwasyong pangwika at pangkultura ng mga etnolingguwistikong
pangkat sa buong bansa.
o Matutugunan ang kakulangan ng mga babasahín hinggil sa mga etnolingguwistikong pangkat.

Magkakaroon ng korpus ang mga wika na magiging batayan ng mga saliksik.

 Republika ng Pilipinas
KAGAWARAN NG EDUKASYON
REHIYON NG CARAGA
DIBISIYON NG LUNGSOD NG SURIGAO
MATAAS NA PAARALANG PANG-AGHAM NG REHIYONG CARAGA
Purok 10- RolandStreet, Brgy. San Juan Surigao City, School ID No. 304794/Tel. No. 826-8855

Programa sa Pagpapasigla ng Wika: Bahay-Wika at Master-Apprentice Language Learning

Program (MALLP)

Imersiyon ng mga batà na 1–4 taóng gulang sa wika sa pamamagitan ng inter-aksiyon ng mga
batà sa mga tagapagsalita ng katutubong wika, kadalasan ay mga elder.

Adapsiyon ito ng language nest program na may konsepto ng imersiyon sa wika at sa isang
kapaligiran na kasáma ang pamilya at natural o likás na natutuhan ng isang batà ang wika. Kayâ
pinangalanan itong Bahay-Wika sa Filipino (sa Magbukun ay tinatawag nila itong Amak-Uhap).

Ang diwa ng programang ito ay ang mabigyan ng intensive exposure sa iisang wika lámang ang
kabataan na hindi lámang sa pamamagitan ng pagtuturò ng wika, kundi sa pamamagitan ng
pagbuo ng isang kapaligiran na likás na matutuhan (acquisition) ng batà ang wika. Itinuturing itong
isa sa pinakamabisang modelo at paraan sa pagbuhay at pagpapalakas ng wika (Kirkness, 1998;
McClutchie Mita 2007; FPCC 2014, p.7).

Ang MALLP ay isang programang pangwika na nakatuon sa isáhang pagtuturò ng wika (one-on-
one) ng isang mahusay na tagapagsalita ng wika (master) sa isang mag-aaral ng wika na nása
hustong gulang na (adult apprentice). Aplikable ang programang ito sa mga komunidad na may
kakaunting tagapagsalita na lámang.

Hindi ito nangangailangan ng isang pormal na materyales pedagohiko upang maisagawa ang
pagtuturò bagkus isang ganap na imersiyon din sa iisang wika lámang ang isinasagawa dito.
Inaasahan na magbubunga ang MALLP ng mga bagong tagapagsalita ng wika na siyá ring
magiging bagong tagapagturo ng wika, maaaring sa Bahay-Wika o sa MALLP.

Pasiglahing muli ang mga wikang nása kalagayang nanganganib nang mawala sa pamamagitan
ng paglulunsad ng programang pangwika na tutulong upang maituro at maipása ang katutubong
wika sa bagong henerasyon at sa susunod pa, upang mapanatili pa ang pag-iral nitó.

Repositoryo ng Wika at Kultura

Ang Repositoryo ng mga Wika at Kultura ng Pilipinas ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) ay
online na imbákan ng mga impormasyon, saliksik, dokumentasyon, at iba pang mga kaugnay na
pag-aaral sa wika at kultura ng mga pangkating etniko sa bansa. Ang mga impormasyong
matatagpuan dito ay búnga ng mga saliksik ng KWF sa pakikipagtulungan sa mga iskolar ng wika,
akademiko, institusyon, ahensiya ng pámahalaán, at mga pinunò at kasapì ng mga katutubong
pamayanang kultural. Layunin nitóng madaling maipaabot sa publiko ang mga datos at pag-aaral
hinggil sa mga katutubong wika ng bansa.

Isa sa mga tampok na impormasyon na makikíta sa repositoryo ay ang online na bersiyon ng Atlas
ng mga Wika ng Filipinas na inilimbag ng KWF noong 2016. Naglalaman ito ng mga datos tungkol
sa tinatáyang 130 wika ng bansa at mapa ng mga wika. Makikíta rin dito ang mga awtput ng
dokumentasyon sa wika at kultura ng ilang pangkating etniko sa bansa na sinimulan ng KWF
noong 2015 at ipinagpatúloy noong 2018 sa pamamagitan ng Lingguwistikong Etnograpiya ng
Pilipinas. Mababása rito ang mga manuskrito na naglalaman ng mga komprehensibong
impormasyon tungkol sa wikang sinaliksik, mga video at audio ng panayam, at mga larawan. Ang
ibang datos ay may restriksiyon at hindi maaaring maakses online bílang proteksiyon sa mga
informant at komunidad. Maaari lámang itong maakses sa tanggapan ng KWF. Makikíta rin dito
ang sipì ng mga nabuong ortograpiya ng KWF, katuwang ang komunidad at iba pang institusyon.
 Republika ng Pilipinas
KAGAWARAN NG EDUKASYON
REHIYON NG CARAGA
DIBISIYON NG LUNGSOD NG SURIGAO
MATAAS NA PAARALANG PANG-AGHAM NG REHIYONG CARAGA
Purok 10- RolandStreet, Brgy. San Juan Surigao City, School ID No. 304794/Tel. No. 826-8855

Isa itong patuluyang proyekto ng KWF kayâ ang ilang mga wika ay hindi pa naidodokumento, may
mga impormasyong maaaring magkaroon ng rebisyon, at patuloy pa itong idedevelop.

Sa kabuoan, ang tema ng Buwan ng Wika ay pagsasadambana sa dignidad ng mga katutubong

wika at sa kultura ng mga komunidad na nagmamay-ari nitó. Ito ang dahilan kung nása pantay na
estado ang mga wika sa bansa sa dihital na poster ng Buwan ng Wika kasáma ang Filipino Sign
Language (FSL). Naniniwala ang KWF na mabisang paraan ito sa pagbibigay ng katuparan sa
bisyon ng National Economic and Development Authority (NEDA) 2017—2022 na Isang matatag,
maginhawa, at panatag na búhay para sa lahat.