Makine Elemanları

Makine elemanları; makine ve tesisatları oluşturan, bu sistemlerin içerisinde

belirli fonksiyonları yerine getiren ve kendilerine özgü hesaplama ve
MAKİNE MÜHENDİSLİĞİNE GİRİŞ şekillendirme ilkelerine sahip olan elemanlardır.

Ders 10
Makine elemanları basit veya birçok parçadan meydana gelen karmaşık
elemanlar olabilir.

Doç. Dr. Yüksel HACIOĞLU

Cıvata-somun Kavrama Rulman Dişli mekanizması

Bağlama elemanları Fiziksel esasa göre bağlama elemanları; malzeme, şekil ve sürtünme
esasına bağlı olarak gerçekleşebilir.
Makine elemanlarını birbirine, gövdeye veya makineleri temele bağlayan
bağlama elemanları, çözülme ve fiziksel esasa göre sınıflandırılabilir. Malzeme bağında bağlama malzeme ile gerçekleşir
(örneğin kaynak, lehim).
Çözülme bakımından bu elemanlar, çözülebilen ve çözülemeyen olmak
üzere iki gruba ayrılabilirler.
Şekil bağında bağlama elemanların şekline dayanmaktadır
Çözülemeyen bağlama elemanlarında bağlantı, ancak (örneğin kamalı mil).
elemanların tahrip edilmesi ile çözülür (örneğin kaynak
bağlantısı).
Sürtünme veya kuvvet bağında bağlama sürtünmeye
Çözülebilen bağlama elemanlarında bağlantı, elemanları dayanmaktadır (örneğin konik geçme).
tahrip etmeden çözülür ve eleman tekrar bağlamak için
kullanılır (örneğin cıvata bağlantısı).
3 4
Perçin bağlantıları
Cıvata bağlantıları

Perçin bağlantısı ile iki veya daha fazla parça çözülemeyecek şekilde
Cıvata bağlantıları, cıvata ve somun olmak üzere iki
bağlanır.
elemanın yardımı ile gerçekleştirilen çözülebilen bir
bağlantıdır.
Perçin bağlantılarında bağlanacak parçalara birer delik açılır ve parçalar
üst üste yerleştirilir. Perçin delikten geçirilir.
Cıvata dış yüzeyinde, somun ise iç yüzeyinde
diş işlenmiş elemanlardır. somun
Perçinin delik dışında kalan kısmına vurularak kapama başı oluşturulur ve
perçinleme işlemi tamamlanır. cıvata
d
Şekilde d ile gösterilen vidanın anma
(nominal) çapıdır.

5 6

Bağlamanın fiziksel esası eğik düzlem Helis üçgeni

Vidalar sağ veya sol helisli olabilirler.
ve sürtünmeye dayanır. Bu yüzden α : Helis açısı
sürtünme (kuvvet) bağı ile gerçekleşen d1 : diş dibi çapı
bağlama grubuna girer. d : dış çap
d2 : ortalama çap
h : hatve

Vida profilleri

a) Metrik b) Metrik-ince c) Whitworth d) Trapez e) Testere f) Yuvarlak

7 8
Mil-Göbek bağlantıları Mil ve göbek bağlantıları şekil ve sürtünme bağı olmak üzere iki gruba
ayrılır.
Mil üzerine yerleştirilen dişli çark, kasnak gibi disk şeklinde elemanlara
genel anlamda göbek denir. Şekil bağı grubuna paralel kama, kamalı mil; sürtünme bağı grubuna
sıkı geçme ve konik geçme girer.
Mil veya göbek üzerine bir moment veya
eksenel bir kuvvet uygulandığında
moment veya kuvvet parçalar arası hiçbir
Mil Konik sıkı geçme
kayma meydana getirmeden tamamen
milden göbeğe veya göbekten mile iletilir.
Göbek
Mil ve göbek arasında genellikle bir
döndürme momenti iletilir

9 10

Pimler Enerji biriktirme elemanları

Pimler küçük silindirik parçalar olup, bağlama, Yaylar

ayarlama ve merkezleme işlemlerinde kullanılan
makine elemanlarıdır. Yaylar, kuvvetlerin altında büyük elastik şekil
değiştirme gösteren ve kuvvet kaldırıldığında
Havşa başlı, yivli pim
eski haline dönen elemanlardır.

Yaylar yük altında şekil değiştirme sırasında bir

enerji biriktirirler ve bunu, yük kaldırıldığında
kısmen geri verirler.

Silindirik pim

11 12
Şekil bakımından yaylar; yaprak yay, helisel yay, burulma yayları gibi Yaylar pratikte;
değişik şekillerde olabilirler.  belirli bir kuvvet uygulamak;

 darbe ve titreşimlerin etkilerini azaltmak (sönümleme elamanı);

 biriktirilen enerjiyi harekete dönüştürmek (motor fonksiyonu);

 kuvvet ölçmek (dinamometre);

gibi amaçlarla kullanılırlar.

yaprak yay

helisel yay

burulma yayları

13 14

Esnek bir yayda sıkıştırma veya gerilme sonucu oluşan kuvvet ve

F
depolanan potansiyel enerji
x yükleme
k F lineer
Serbest yay yükselen W0 = W - Ws
Ws
boşaltma
k: yay sabiti / rijitliği alçalan W0
k
x
Sıkışmış yay
F
x W : Yükleme durumunda depolanan enerji
Ws : Yay elemanları arasındaki sürtünmeden ve yay malzemesinin iç
sürtünmesinden dolayı kaybolan enerji
1 2 {lineer yayda depolanan W0 : Geri verilen enerji
F =k x W kx
2 potansiyel enerji}

15 16
Kaymalı ve yuvarlanmalı yataklar Hidrodinamik sıvı sürtünmeli yataklar
yatak
Miller, dönel ve doğrusal hareketlerini bir yerden başka Hidrodinamik yataklarda sıvı yağlama belirli koşullar yağ
mil
bir yere nakletmek amacıyla üzerlerine dişli çark, zincir, yerine getirildiğinde kendiliğinden oluşur.
kayış-kasnak ve kavramalara bağlanır.
Hidrodinamik teorisi birisi hareketli diğeri hareketsiz ve F
Yataklar; millerin bu görevlerini yapabilmesi için desteklik aralarında yağ bulunan iki plaka ile açıklanabilir.
yapar ve millerin hareketini kolaylaştırır. Yağ tabakası içinde
hız dağılımı
yatak Bu plakalar arasındaki sıvı içinde plakaları birbirinden
Dönel ve doğrusal hareket altında kuvvet ve yağ ayırarak yükü taşımak için bir basınç oluşması ve h
mil
hareket ileten mil, aks ve tabla gibi elemanların hidrodinamik sıvı sürtünmesi meydana gelmesi için;
U
eksenel ve radyal yöndeki kuvvetleri taşıyan ve
destekleyen elemanlara yatak denir.  Plakalar arası yeterli bir bağıl hızın olması
 Plakalar arasındaki kalınlığın (mesafenin) değişken olması
 Plakalara arasında yeterli yağ bulunması gerekmektedir.
17 18

 Hareketsiz haldeyken milin durumu Şekil 1 de görülmektedir.

Kaymalı yataklarda basınç yağın bulunduğu tüm yatak çevresinde değil
 Mil dönmeye başladığında ilk önce kuru sürtünme meydana gelir (Şekil 2)
yalnızca kuvvetin etkileme yönünde olan bir kısmında meydana gelir.
ve bunun etkisiyle mil yatak içinde hareketle ters yönde yatağa tırmanır.
 Bu arada yatağa yağ gelmeye başlar, sınır sürtünmesi oluşur ve milin
Maksimum basınç minimum yağ tabakasında meydana gelir.
dönme hızı n belirli bir hızdan (n0) büyük olduğu durumda mil yatağa
göre eksantrik olarak dönmeye başlar (Şekil 3).
Yatağın basınç oluşan kısmında herhangi bir kanal veya yağ girişi için
 Aynı anda oluşan yağ tabakası içinde bir basınç meydana gelir ve bu
delik açılmamalıdır. Açıldığı durumda basınç dağılımı bozulur ve yatağın
basınç yatağa gelen F kuvvetini dengeler. Mil ve yatak arasında
yük taşıma kabiliyeti azalır.
oluşan yağ tabakası bunları birbirinden ayırır.
n=0 Q n > n0

F F

h0
Şekil 1 Şekil 2 Şekil 3 19 20
Kaymalı yataklar tek parça bir burç veya şekildeki
gibi iki parçalı burç şeklinde yapılır.
Bu burçlara yağın girmesi için delikler ve yağın yatak
içinde yayılması için kanallar açılır.
Yataklar tek bir malzemeden yapılabileceği gibi,
bazı yataklar çok tabakalı olarak da yapılabilir.
Bunlarda alt tabakalar metalik olup mille temasta olan
ve çalışma tabakası denilen tabaka bir plastik malzeme
olan PTFE ve kurşun karışımından yapılır.
Kaymalı yatak
21
Rulmanlar (yuvarlanmalı yataklar)
Rulman adını taşıyan yuvarlanmalı yataklarda, destekleyen
ve desteklenen elemanlar arasına bilye veya makara
şeklinde yuvarlanma elemanları konulur.
Böylece destekleyen ve desteklenen elemanlar arasında
yuvarlanma hareketi meydana gelir.
Esasen bir rulman iç bilezik, dış bilezik, yuvarlanma
elemanları ve bunları birbirlerine göre belli bir mesafede
tutan kafesten meydana gelir.
23
Hidrostatik sıvı sürtünmeli yataklar
Hidrostatik kaymalı yataklarda mil ile yatağın
birbirinden ayrılması için gereken basınç dışardan
yüksek basınçlı bir pompanın yardımıyla sağlanır.
Burada mil durgun haldeyken dahi, mil ve yatağı
ayıran yağ tabakası dış basıncın etkisi altında
olduğu için sıvı sürtünme meydana gelir.
Böylece mil, hiçbir kuru veya sınır sürtünmesi meydana gelmeden direkt
olarak sıvı sürtünme koşullarında çalışır.
Bu nedenle bu yataklarda aşınma hemen hemen hiç olmaz. Ancak sistem
daha karmaşık ve pahalıdır.
22
Rulmanlı yatakların şu avantajları vardır:
 Harekete başlama ve çalışma sırasında hemen hemen eşit ve düşük
sürtünme vardır
 Düşük enerji kaybı ve sıcaklık
 Eksenel yönde az yer işgal etmesi
 Hazır olarak piyasada bulunması kolay değiştirilebilmesidir.
Bunlarla birlikte ömürleri daha az ve özellikle yüksek hızlarda gürültülü
olarak çalışırlar.
24
Yuvarlanma elemanları bilye, silindirik makara, konik makara ve iğne Kuvvetin yönüne göre rulmanlar radyal ve eksenel olabilirler. Radyal
şeklinde olabilirler. rulmanlarda kuvvet yatağın eksenine dik, eksenel yataklarda kuvvet yatak
ekseni yönündedir.
F

Radyal rulman
Eksenel rulman

sabit bilyalı eğik bilyalı silindirik makaralı konik makaralı

rulman rulman rulman rulman 25 26

rulmanlar
jant

Bir aracın ön tekerlek

rulmanları

(a) O-düzenindeki eğik bilyalı rulmanlarla yapılmış ayarlı yataklama

(b) X-düzenindeki eğik bilyalı rulmanlarla yapılmış ayarlı yataklama

27 28
Kaplin ve kavramalar
Kaplin ve kavramalar genelde millere uygulanırlar, dolayısıyla bu durumda
bir döndüren bir de döndürülen mil vardır.
Kaplinler ve kavramalar mekanik elemanlar arasında eksenel yönde
irtibat sağlayan elemanlardır.
döndürülen Güç ve hareket
döndüren mil iletim elemanı
Kaplinler sabit bir irtibat meydana getirirler ve bu irtibat makineyi (redüktör) İş makinesi
mil
durdurarak ve kaplin çözülerek kesilebilir. (tambur)

Kavramalarda ise irtibat makine çalışırken kesilebilir ve tekrar sağlanabilir.

Elektrik motoru Kavrama

Bu nedenle kaplinlere çözülemeyen kavramalar, kavramalara ise

Kardan
çözülebilen kavramalar da denir.
kaplinleri
Yük

29 30

Kardan kaplinleri, birbirine göre açısal konumda

Oldham kaplini basit ve genellikle küçük güçlerde
bulunan iki mil arasında hareket iletmek için kullanılır.
kullanılır.

Kaplin birbirine göre 90°’de bulunan iki çatal ve

Oldham kaplininde döndüren ve döndürülen mil
genelde haç şeklinde olan bir ara elemandan oluşur.
uçlarına, alın yüzeylerinde kanallar bulunan iki yarı
kaplin monte edilir.
Bu şekilde kaplin 15°’ye kadar açısal konumda bulunan iki mil arasında
moment iletebilir.
Kaplinler arası bağlantı alın yüzeylerinde birer çıkıntısı
olan bir ara elemanın yardımıyla gerçekleştirilir.
Kardan kaplinlerinin sakıncalı tarafı döndüren milin açısal hızı sabit
olmasına rağmen döndürülen milin açısal hızının değişken olmasıdır.
Bu bağlantıdan radyal yönden küçük kaymalara izin verir.

Bunu ortadan kaldırmak için genelde bir ara milin yardımıyla iki kardan
kaplini kullanılır.

31 32
Sürtünmeli kavramalar; pratikte en çok kullanılan Sürtünmeli kavramalar ile
kavramalardır.
 Kavramaya girme ve çıkma herhangi
Bu kavramalarda döndüren mil üzerinde sabit yarı bir hızda basit ve kolay bir şekilde
kavrama ve döndürülen mil üzerine eksenel kayabilen yapılabilir.
diğer kavrama yerleştirilir.  Moment iletimi darbesiz ve yumuşak
bir şekilde gerçekleşir.
Kayan yarı kavrama bir eksenel kuvvetle diğer yarı kavrama üzerine
bastırılır, yüzeyler arasında bir sürtünme kuvveti ve buna bağlı olarak bir
sürtünme momenti oluşur.

Bu moment diğer mile iletilir. Momentin iletilebilmesi için burulma momentinin

sürtünme momentinden küçük olması gerekmektedir.

Sürtünmeli konik kavrama Sürtünmeli lamelli kavrama

33 34