Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž, Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà: ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí...

65

Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž ÓÄÊ 069.9(100)“1937“(44):72(=163.3/.6)

72:316.75(=163.3/.6)(44)“1937“

Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà:

¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí íà Ñâåòñêî¼ èçëîæáè
ó Ïàðèçó 1937. ãîäèíå

Àïñòðàêò: Òåêñò ãîâîðè î èäåîëîøêî¼ óëîçè àðõèòåêòóðå £óãîñëîâåíñêîã

ïàâèšîíà íà Ñâåòñêî¼ èçëîæáè ó Ïàðèçó 1937. ãîäèíå. Ïðîñòîðíå,
ôîðìàëíå è ñåìèîòè÷êå ïîñòàâêå íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà ôóíêöèîíèñàëå
ñó êàî äåî îïøòåã ñèñòåìà êîíñòðóêöè¼å èäåîëîãè¼å ¼óãîñëîâåíñòâà è êàî
ïîêóø༠äà ñå ïðåä ñâåòñêîì ¼àâíîøžó óòâðäè è öåíòðèðà ïîæåšíà ñëèêà
î ¼óãîñëîâåíñêî¼ íàöè¼è, äðæàâè è êóëòóðè.

Êàî è ñâå ïðåòõîäíå èçëîæáå, ñâåòñêà èçëîæáà „Arts et techniques appliques

à la vie moderne“ (Óìåòíîñò è òåõíèêà ó ìîäåðíîì æèâîòó), îäðæàíà 1937. ãîäèíå
ó Ïàðèçó,1 áèëà ¼å ïîäñòàêíóòà ïåðìàíåíòíîì ïðèíóäîì èñêàçèâàœà ðàçëè÷èòèõ
íàöèîíàëíèõ, ðåãèîíàëíèõ è êîëîíè¼àëíèõ èäåíòèòåòà ó ¼åäíîì òîòàëíîì
ïðîñòîðíîì è äèñêóðçèâíîì îêâèðó. Ñðåäèíîì ÷åòâðòå äåöåíè¼å ÕÕ âåêà ó ñâåòó
¼å ïîñòî¼àëî 65 ñóâåðåíèõ äðæàâà; 42 ñó ó÷åñòâîâàëå íà Ïàðèñêî¼ èçëîæáè, à
÷àê ¼å 38 ïîäèãëî ñîïñòâåíå íàöèîíàëíå ïàâèšîíå. Íà¼âåžè áðî¼ œèõ íàòêðèâàëà
¼å ñåíêà òîòàëèòàðíèõ ðåæèìà, à ìåó œèìà ñå íàëàçèëà è Êðàšåâèíà £óãîñëà-
âè¼à. Ñàìî 12 çåìàšà èìàëî ¼å óñòàâíó äåìîêðàòè¼ó ñà ðåãóëàðíî è äåìîêðàòñêè
èçàáðàíèì ïðåäñòàâíèöèìà âëàñòè.2 Ó ò༠óçàê êðóã ñïàäàëà ¼å è Ôðàíöóñêà,
÷è¼à ¼å âëàäà Íàðîäíîã ôðîíòà Ëåîíà Áëóìà êàî óëòèìàòèâàí öèš èçëîæáå íàâåëà
ïîíîâíî óñïîñòàâšàœå îïøòåã ìåóíàöèîíàëíîã ïîâåðåœà è õóìàíèñòè÷êîã
åíòóçè¼àçìà „ó âðåìåíó ó êîìå ¼å èçãëåäàëî äà ¼å öèâèëèçàöè¼à ïî÷åëà äà ãóáè
ïîâåðåœå ó ñâî¼å âðåäíîñòè, ñíàãó è äóæíîñòè“.3 Óïðêîñ æåšàìà ãåíåðàëíîã
êîìåñàðà èçëîæáå Åäìîíäà Ëàáåà, ñèìáîëè÷êè ñàæåòèõ ó Ñïîìåíèê ìèðà êî¼è
¼å òîì ïðèëèêîì ïîäèãíóò íà ïî÷åòêó ãëàâíå ïðîñòîðíå îñîâèíå èçëîæáå
Trocadero-Ècole militaire (ñë. 1), êîíòåêñò ó êîìå ñå îäðæàâàëà òà äî òàäà íà¼âåžà
ìåóíàðîäíà ñìîòðà óìåòíîñòè è êóëòóðå, áèî ¼å íåïîâðàòíî îáåëåæåí ïðåòœîì
1
Paris 1937: Cinquantenaire de l'Exposition internationale des Arts et des Techniques dans la
Vie moderne, Paris 1987; D. Ades, „Paris 1937: Art and the Power of Nations“, Art and Power: Europe
Under the Dictators 1930–45, London 1996, 58–62.
2
E. Hobsbawm, „Foreword to“, Art and Power: Europe: Europe Under the Dictators 1930–45,
London 1996, 11.
3
E. Labée, „Introduction“, Le Livre d'Or officiel de l'Exposition internationale des Arts et des
Techniques, Paris 1937, 24.
66 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

ñêîðîã ðàòà. Èðîíè÷íî, åôåìåðíè ñïîìåíèê êî¼è ¼å òðåáàëî äà ñèìáîëèøå

íóæíîñò ñâåòñêîã ìèðà, áèî ¼å óîáëè÷åí ïî óãëåäó íà àíòè÷êè ðèìñêè ñòóá –
òðàäèöèîíàëíè ñèìáîë âî¼íèõ ïîáåäà.

Sl. 1. Ïëàí Òðîêàäåðà ñà Ïàëàòîì Øà¼î, Ñïîìåíèêîì ìèðó è íàçíà÷åíîì ïîçèöè¼îì

£óãîñëîâåíñêîã ïàâèšîíà, Ñâåòñêà èçëîæáà ó Ïàðèçó 1937.
J. Seissel, Jugoslavenski paviljon na Meðunarodnoj izložbi u Parizu,
Zagreb 1937, n. p.

Ó âðåìå ïðèïðåìà è îäðæàâàœà Ïàðèñêå èçëîæáå Êðàšåâèíà £óãîñëàâè¼à ñå

ñâå âèøå óäàšàâàëà îä ñâî¼èõ òðàäèöèîíàëíèõ ñàâåçíèêà – Ôðàíöóñêå, Âåëèêå
Áðèòàíè¼å è ×åõîñëîâà÷êå, ïðèáëèæàâà¼óžè ñå Èòàëè¼è è Íåìà÷êî¼.4 Êàäà ¼å
ïî÷åòêîì 1937. ãîäèíå, íàêîí âèøåãîäèøœåã îêëåâàœà, £óãîñëàâè¼à èçíåíàäà
îäáèëà ôðàíöóñêè ïðåäëîã î óçà¼àìíî¼ ïîìîžè, Ìèëàí Ñòî¼àäèíîâèž ïèñàî ¼å
¼óãîñëîâåíñêîì àìáàñàäîðó ó Ïàðèçó Áîæèäàðó Ïóðèžó äà: „Ôðàíöóñêè
ïîëèòè÷àðè è íîâèíàðè íèñó íàâèêëè íà ñàìîñòàëíó äåëàòíîñò íàøå äðæàâå ó
ïèòàœèìà ñïîšíå ïîëèòèêå.“5 Ó èñòî âðåìå ñïðîâîäèëå ñó ñå îïñåæíå ïðèïðåìå
çà äóãî î÷åêèâàíè ïîëèòè÷êè è ïðèâðåäíè óãîâîð èçìåó Èòàëè¼å è £óãîñëàâè¼å,
êî¼è ¼å ïîòïèñàí êðà¼åì ìàðòà. È äîê ñó èòàëè¼àíñêè è ¼óãîñëîâåíñêè ðåæèìñêè
êðóãîâè ò༠÷èí òóìà÷èëè êàî „îðóå ìèðà ìåó ñóñåäèìà“,6 Ôðàíöóñêà è îñòàëå
çåìšå ñàâåçíèöå – óêšó÷ó¼óžè òðàäèöèîíàëíî íà¼áëèæåã ïîëèòè÷êîã ïàðòíåðà
4
Î ïîëèòè÷êèì è êóëòóðíèì ïðèëèêàìà ó £óãîñëàâè¼è çà âðåìå âëàäå Ìèëàíà Ñòî¼àäèíî-
âèžà âèäåòè: Ò. Ñòî¼êîâ, Âëàäà Ìèëàíà Ñòî¼àäèíîâèžà, Áåîãðàä 1985; Í. Æóòèž, „Èäåîëîãè¼à
¼óãîñëîâåíñòâà è œåíî ðàñïàäàœå (1929–1939) – ñ ïîñåáíèì îñâðòîì íà âëàäó Ì. Ñòî¼àäèíîâè-
žà“, Èñòîðè¼ñêè ãëàñíèê, ñâ. 1–2, (1988), 63–90; J. B. Hoptner, Jugoslavija u krizi 1934–1941, Rije-
ka 1972, 67–155; J. Rotschild, East Central Europe Between the Two Wars, A History of East Central
Europe, vol. IX, P. F. Sugar, D. W. Treagold, (eds.), Seattle and London 1994, 201–280; Ñ. Ê. Ïàâëî-
âèž, Èñòîðè¼à Áàëêàíà, Áåîãðàä 2001, 402–414; Š. Äèìèž, Êóëòóðíà ïîëèòèêà Êðàšåâèíå £óãî-
ñëàâè¼å, êœ. 1, Áåîãðàä 1997, 329–395.
5
Íàâåäåíî ïðåìà: J. B. Hoptner, íàâ äåëî, 1997.
6
„Ìèð è ñèãóðíîñò“, Ïîëèòèêà, 26. 3. 1937.
Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž, Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà: ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí... 67

×åõîñëîâà÷êó – îñóäèëè ñó ãà êàî êðèâîâåð¼å. Øòàâèøå, òî ¼å áèî ïðâè çíàê

ðàñïàäà Ìàëå Àíòàíòå è – ñóäåžè ïî ðå÷èìà ÷åõîñëîâà÷êîã ïðåäñåäíèêà äð
Åäóàðäà Áåíåøà, ÷è¼à ¼å ïîñåòà Áåîãðàäó îäëîæåíà çáîã ïîìïåçíîã äîëàñêà ãðîôà
Žàíà – ìðà÷íè ñèãíàë óíèøòåœà Ñðåäœå Åâðîïå.7 Íè ãîäèíó äàíà äîöíè¼å, ó
âðåìå êàäà ¼å âèøå îä òðè ñòîòèíå èçëîæáåíèõ ïàâèšîíà ó Ïàðèçó âåž áèëî
äåìîíòèðàíî, Ñòî¼àäèíîâèž ¼å ó÷èíèî íàðåäíè íåèçáåæàí êîðàê ïîñåòèâøè ó
Áåðëèíó Àäîëôà Õèòëåðà, ñà ïîñëåäèöàìà êî¼å ñó £óãîñëàâè¼ó äåôèíèòèâíî
óâåëå ó íåìà÷êè ïîëèòè÷êè è åêîíîìñêè Großraum.
Ïîñìàòðàœå àðõèòåêòóðå ¼óãîñëîâåíñêîã ïàâèšîíà íà Ïàðèñêî¼ èçëîæáè
ó êîíòåêñòó òèõ ïîëèòè÷êèõ ìàíåâàðà íè ó êîì ñëó÷à¼ó íå îòêðèâà ñàìî œåãîâó
„òîòàëèòàðíó“ è „ôàøèñòè÷êó“ äèìåíçè¼ó êî¼à ñå êðè¼å èçà œåãîâå òóðîáíå
ìîíóìåíòàëíîñòè è êëàñèôèêó¼óžèõ åëåìåíàòà (ñë. 2; ñë. 2à), âåž óêàçó¼å íà
ïîòðåáó äà ñå îíà ïîñìàòðà êðîç ñèñòåì èäåíòèôèêàöè¼å ¼óãîñëîâåíñêå íàöè¼å
è äðæàâå êàî ìîíîëèòíå è ¼åäèíñòâåíå, óïðêîñ åòíè÷êèì, ëîêàëíèì è
èñòîðè¼ñêèì ðàçëèêàìà œèõîâèõ êîíñòèòóòèâíèõ äåëîâà, êî¼è ñó îïòåðåžèâàëè
¼óãîñëîâåíñêó ñâàêîäíåâèöó. È Íåìà÷êà è Èòàëè¼à áèëå ñó ïàðàäèãìå òîã
íàöèîíàëíîã ¼åäèíñòâà êî¼å ¼å ïðèæåšêèâàî ¼îø êðàš Àëåêñàíäàð I
Êàðàîðåâèž. Î òîìå ñó, èçìåó îñòàëîã, ãîâîðèëè è ïîñëîâè÷íî ãðîòåñêíè
Ñòî¼àäèíîâèžåâè ïîêóøà¼è äà ñå îêðóæè ôàøèñòè÷êîì ïîìïîì. Œåãîâà æåšà
äà ñå èç¼åäíà÷è ñ Ìóñîëèíè¼åì è Õèòëåðîì è „çàíèìàœå çà ìåòîäå
àóòîðèòàòèâíå äðæàâå“, ïîëàêî ñó óíîñèëè íîâå åëåìåíòå íà ¼óãîñëîâåíñêó
ïîëèòè÷êó ïîçîðíèöó8, ñòàáèëèçó¼óžè ïîëèòè÷êó ôèêöè¼ó î ¼óãîñëîâåíñêîì
„íàðîäíîì è äðæàâíîì ¼åäèíñòâó“. Ó òàêâîì êîíòåêñòó àðõèòåêòóðà ¼å
ïðåäñòàâšàëà âàæàí êîðïóñ èäåîëîãè¼å è èñêàçèâàœà ïîëèòè÷êå ìîžè, î ÷åìó,
óîñòàëîì, ñâåäî÷å áðî¼íè ïðèìåðè àðõèòåêòîíñêå ïðîäóêöè¼å ó £óãîñëàâè¼è
ïîçíèõ òðèäåñåòèõ ãîäèíà ÕÕ âåêà, îáåëåæåíè ìîíóìåíòàëíèì îãîšåíèì
êëàñèöèçìîì êàî ñèìáîëè÷êèì èçðàçîì ïîëèòèêå „÷âðñòå ðóêå“.9 Òàêî ¼å è
àðõèòåêòóðà íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà íà ïàðèñêî¼ èçëîæáè áèëà äåî ñòâàðàœà
ïîæåšíå ñïîšàøœå ïðåäñòàâå î äðæàâè è íàöè¼è êî¼à èñïóœàâà óëîãó
àìîðòèçàöè¼å óíóòðàøœå íàöèîíàëíå êðèçå – óïðàâî ó âðåìå êàäà ¼å ó¼åäèœåíà
¼óãîñëîâåíñêà îïîçèöè¼à ñïîðàçóìîì ó Ôàðêàøèžó èç îêòîáðà 1937. ãîäèíå
ïðåòèëà ñòàáèëíîñòè ïîëèòè÷êîã çäàœà Ñòî¼àäèíîâèžåâå £óãîñëîâåíñêå
ðàäèêàëíå çà¼åäíèöå.

7
E. Beneš, Memoirs of Dr. Eduard Beneš, London 1954, 31.
8
J. B. Hoptner, 121.
9
Âèäåòè: Ç. Ìàíåâèž, „Àðõèòåêòóðà è ïîëèòèêà (1937–1941)“, ó: Çáîðíèê çà ëèêîâíå óìåò-
íîñòè Ìàòèöå ñðïñêå, áð. 20, 1984, 293–306; À. Êàäè¼åâèž, „Èäåîëîøêå è åñòåòñêå îñíîâå óñïî-
íà åâðîïñêå ìîíóìåíòàëíå àðõèòåêòóðå ó ÷åòâðòî¼ äåöåíè¼è äâàäåñåòîã âåêà“, ó: Èñòîðè¼ñêè
÷àñîïèñ, êœ. XLV–XLVI, 1998–99, Èñòîðè¼ñêè èíñòèòóò Ñðïñêå àêàäåìè¼å íàóêà è óìåòíîñòè,
2000, 255–272.
68 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

Ñë. 2. è ñë. 2à.

£îñèï Ñà¼ñë, £óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí íà
Ñâåòñêî¼ èçëîæáè ó Ïàðèçó 1937.
AÑÖÃ, 65 (Ìèíèñòàðñòâî òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å
Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å), Ô275, 833.

Íàèìå, ó âðåìå êàäà ñó ñå íà ïîëèòè÷êîì õîðèçîíòó ñâå ¼àñíè¼å ïî÷åëè

îöðòàâàòè îáðèñè íîâîã ìåóíàðîäíîã ïîðåòêà, êð༜å íåïîâîšíîã çà ìàëå
åâðîïñêå äðæàâå, Êðàšåâèíà £óãîñëàâè¼à äîáèëà ¼å ïðèëèêó äà ñâî¼ó íåñòàáèëíó
ïîëèòè÷êó ïîçèöè¼ó è ïåðìàíåíòíó êðèçó íàöèîíàëíîã èäåíòèòåòà ñóïñòèòóèøå
¼åäíîì ñëîæåíîì è îïåðàòèâíîì èäåîëîøêîì ñëèêîì, êî¼à ¼å ¼åäíîâðåìåíî
îáóõâàòàëà ïîãëåä íà ¼óãîñëîâåíñêó äðæàâó, íàöè¼ó è œåíó êóëòóðó. ×èœåíèöà
äà ¼å àðõèòåêòóðà ¼óãîñëîâåíñêîã ïàâèšîíà íà ïàðèñêî¼ èçëîæáè áèëà áëèæà
èòàëè¼àíñêîì è íåìà÷êîì, íåãî ÷åõîñëîâà÷êîì èëè ðåïóáëèêàíñêîì øïàíñêîì
ïàâèšîíó ñòîãà ¼å ñàñâèì ðàçóìšèâà. Îäáëåñöè èäåàëíå òåíçè¼å èçìåó
àïñòðàêöè¼å è òèïè÷íèõ îáëèêà êëàñè÷íå êóëòóðå ó ðåòîðè÷êîì àïàðàòó
íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà Èòàëè¼å, çàòèì îãîšåíè, àðõàè÷êè è „ìåòàèñòîðè¼ñêè“
êëàñèöèçàì íåìà÷êîã ïàâèšîíà ìîãëè ñó äà ñå ïðåïîçíà¼ó è ó ñòðóêòóðè
¼óãîñëîâåíñêîã íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà.
Èñêàçàòè ñïîšàøœó ÷âðñòèíó äðæàâå è óíóòðàøœó êîõåçè¼ó íàöè¼å è ó
èñòî âðåìå êàäà è ñëîæåíîñò àìàëãàìà œåíèõ êîíñòèòóòèâíèõ êóëòóðà, áèî ¼å
ìîòî èçëàãà÷êå ïîëèòèêå £óãîñëàâè¼å íà òî¼ âåëèêî¼ èçëîæáè. Ò༠äâîñòðóêè
öèš ó¼åäíî ¼å ïðåäñòàâšàî êšó÷ çà òóìà÷åœå ¼óãîñëîâåíñêîã íàöèîíàëíîã
ïàâèšîíà, êî¼è ¼å èçãðàåí ïðåìà ïðî¼åêòó õàðèçìàòè÷íîã çàãðåáà÷êîã àðõèòåêòå
£îñèïà Ñà¼ñëà, ïîáåäíèêà íà àðõèòåêòîíñêîì êîíêóðñó ðàñïèñàíîì ïðåòõîäíå
ãîäèíå10.
10
Çà ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí ó Ïàðèçó ðàñïèñàí ¼å îïøòè àíîíèìíè êîíêóðñ ïî÷åòêîì ¼óíà
1936. ãîäèíå, êàäà ¼å Ìèíèñòàðñòâî òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å îáðàçîâàëî æèðè çà îöåíó êîíêóðñ-
íèõ ðàäîâà. Ó ñàñòàâ æèðè¼à ñó óøëè Ïåòàð Áà¼àëîâèž, Åäî Øåí è Èâàí Âóðíèê – àðõèòåêòè è
ïðîôåñîðè èç Áåîãðàäà, Çàãðåáà è Šóášàíå. Âèäåòè: Ìèíèñòàðñòâî òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å, áð.
Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž, Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà: ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí... 69

„Íàø ïàâèšîí ¼å ãðàåâèíà ïðàâîóãàîíîã îáëèêà, ãîëèõ è ðàâíèõ çèäîâà,

÷è¼ó ìèðíîžó ïðåêèäà¼ó ÷åòèðè áåëà ñòóáà îä ìåðìåðà èç Ïðèçðåíà, èçìåó
êî¼èõ ñå íàëàçå òðè óëàçà“ – ïèñàî ¼å àðõèòåêòà Èâàí Çäðàâêîâèž, ñëóæáåíèê
íàöèîíàëíîã Ìóçå¼à êíåçà Ïàâëà: Öåî èçãëåä ïàâèšîíà ïðèâëà÷è ïîãëåä è
îñòàâšà ñíàæàí óòèñàê ñâî¼èì ìèðíèì è ðàâíèì ïîâðøèíàìà, óðàâíîòåæåíîì
ïëàñòèêîì è ñêëàäíèì îáëèöèìà. Èíñòèíêòèâíî ÷îâåê ñå óïóžó¼å ê œåìó è
óëàçè äà âèäè øòà ñå ó œåìó êðè¼å.“11 Ó ñëè÷íîì ìàíèðó ãîâîðèî ¼å è àðõèòåêòà
Ñà¼ñë, ó íåâåëèêî¼ ïóáëèêàöè¼è êî¼à ¼å èìàëà àìáèöè¼ó äà ôèêñèðà çíà÷åœà
àðõèòåêòóðå ïàâèšîíà, óñìåðàâà¼óžè ïàæœó ñà ïîëèòè÷êèõ íà ïîåòè÷êå òîêîâå
œåãîâå èíòåðïðåòàöè¼å: „Ãëàâíà ôîðìà ïàâèšîíà çàìèøšåíà ¼å êàî ¼åäíîñòàâíà
ïëîõà, ÷è¼à ìèðíîžà òðåáà ñàìîñòàëíî äà äåëó¼å ó òî¼ îêîëèíè.“12
È äîê ¼å „çàêîí õàðìîíè¼å è ó¼åäíà÷åíîñòè“ – êàêî ¼å àðõèòåêòóðó ïàâèšîíà
îöåíèî œåãîâ ïðî¼åêòàíò – ïðåäñòàâšàî èñòî îíî øòî ñó îäðàæàâàëè ¼åäíîñòàâíè
îáëèöè ¼óãîñëîâåíñêîã ïàâèšîíà íà èçëîæáè îäðæàíî¼ ó Ïàðèçó äâàíàåñò ãîäèíà
ðàíè¼å, ïîåòèêà íîâîã ¼óãîñëîâåíñêîã ïàâèšîíà – óïðêîñ íàìåðàâàíîì îòêëîíó
îä ïîëèòè÷êå èäåîëîãè¼å êî¼è ïðîñòî çðà÷è èç ïðîïàãàíäíèõ ïðèêàçà Ñà¼ñëà è
Çäðàâêîâèžà – áèëà ¼å ó áèòè âåîìà ïîëèòèçîâàíà. Òóìà÷åžè àðõèòåêòóðó
21117/III îä 5. 6. 1936. Àðõèâ Ñðáè¼å è Öðíå Ãîðå (ó äàšåì òåêñòó ÀÑÖÃ) 66-829. Íà êîíêóðñ ñó
ïðèñïåëà 24 ïðî¼åêòà, îä êî¼èõ ¼å îöåœèâà÷êè ñóä èçäâî¼èî 12 êî¼è „íèñó çàäîâîšèëè ïðàâèëíî
ñèòóèðàœå è ïîâîšíè ïðèñòóï“ èëè ñó „çáîã ñëàáå óíóòðàøœå îðãàíèçàöè¼å“ åëèìèíèñàíè ïðè-
ëèêîì îöåœèâàœà. Äîäåšåíå ñó óêóïíî ÷åòèðè íàãðàäå – ïðâà ¼å ïðèïàëà ðàäó Ìàð¼àíà Èâàöèžà
è Èâàíà Ñàâêîâèžà èç Áåîãðàäà (ïðî¼åêàò áð. 6 ïîä ëîçèíêîì „Fiks 22“), äðóãà íàãðàäà áèëà ¼å
äîäåšåíà £îñèïó Ñà¼ñëó èç Çàãðåáà (ïðî¼åêàò áð. 20 ïîä ëîçèíêîì „1937-Paris“), äîê ñó äâå òðåžå
íàãðàäå ïîäåëèëè ðàä çàãðåáà÷êèõ àðõèòåêàòà Åðíåñòà Âà¼ñìàíà, Êðñòå Ôèëèïîâèžà è Çâîíêà
Êàâóð÷èžà (ðàä áð. 23 ñà ëîçèíêîì „PY“) è Ìàð¼àíà Õàáåðëåà è Õèíêà Áàóåðà (ðàä áð. 17 ñà
ëîçèíêîì „PYP 37“). Ïîøòî ¼å îöåœåíî äà ïðâîíàãðàåíè ïðî¼åêàò èìà „íà¼óñêëàåíè¼ó ñïîšà-
øœîñò“, à Ñà¼ñëîâî ðåøåœå „íà¼áîšè ïðèñòóï“, îäëó÷åíî ¼å äà ñå ðàñïèøå óæè ïîçèâíè êîí-
êóðñ, íà êîìå áè ó÷åñòâîâàëè íàãðàåíè àðõèòåêòè. Âèäåòè: Ìèíèñòàðñòâî òðãîâèíå è èíäó-
ñòðè¼å, Èçâîä èç èçâåøòà¼à îöåœèâà÷êîã ñóäà çà íàòå÷༠çà èçðàäó èäå¼íèõ ñêèöà çà ¼óãîñëîâåíñêè
ïàâèšîí íà Ìåóíàðîäíî¼ èçëîæáè ó Ïàðèçó 1927, îä 3. 9. 1936. ãîäèíå, ÀÑÖà 66–829. Èç òåõ-
íè÷êîã îïèñà è îáðàçëîæåœà ïðî¼åêòà êî¼å ¼å Ñà¼ñë ñàñòàâèî 29. 11. 1936. ãîäèíå, ñàçíà¼å ñå äà ñå
„Ðàñïèñ çà óæè íàò¼å÷༠ïîñòàâšà óç çàäàòàê [...] äà ïàâèšîí èìà äîñòî¼íî ðåïðåçåíòèðàòè
Êðàšåâèíó £óãîñëàâè¼ó íà îâî¼ ìåóíàðîäíî¼ èçëîæáè, è äà çàòî òðåáà äà áóäå ìîíóìåíòàëíè¼è
[íåãî øòî ñó òî ïðåäâèäåëà ðåøåœà ó ïðâîì êðóãó êîíêóðñà]“, êàî è äà ñå „êîä ãðàåœà ïðèêàæå
íàø äîìàžè ìàòåðè¼àë (ó ïðâîì ðåäó ìðàìîð, îíèêñ è áàêàð)“. ÀÑÖà 66–275, 833. Ó äðóãîì
êðóãó êîíêóðñà Ñà¼ñëîâî ðåøåœå îöåœåíî ¼å êàî íà¼áîšå „Áóäóžè äà ¼å îö¼åœèâà÷êè îäáîð íà-
øàî, äà ¼å ñïîšàøœîñò äîáðà è äà äà¼å ìîíóìåíòàëàí è ðåïðåçåíòàòèâàí êàðàêòåð“: Ñà¼ñëîâ
ðóêîïèñ ñà íàçèâîì „Osnova za jugoslovenski paviljon na Izložbi u Parizu 1937. godine razraðena
prema opaskama ocjenjivaèkog odbora“ îä 17. äåöåìáðà 1936. ãîäèíå. ÀÑÖà 66–275, à. ¼. 833. Íà
îñíîâó òîã ïðî¼åêòà Ãåíåðàëíè êîìåñàðè¼àò Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å ðàñïèñàî ¼å ó Ïàðèçó êðà¼åì
¼àíóàðà 1937. ãîäèíå ëèöèòàöè¼ó çà ãðàäœó íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà. ÀÑÖà 66–273, à. ¼. 829.
11
È. Çäðàâêîâèž, „Ïàâèšîí Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å íà Ìåóíàðîäíî¼ èçëîæáè ó Ïàðèçó“,
ó: Óìåòíè÷êè ïðåãëåä, ãîä I, áð. 3, 1937, 27–28.
12
J. Seissel, Jugoslavenski paviljon na Meðunarodnoj izložbi u Parizu, Zagreb 1937), n.p. (êóð-
çèâ À. È.)
70 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

ïàâèšîíà è ¼óãîñëîâåíñêó ðåïðåçåíòàöè¼ó ñìåøòåíó ó íåêîëèêî œåãîâèõ

ïðîñòðàíèõ ñàëà, Çäðàâêîâèž ¼å èñòèöàî ïîòðåáó ïðèêàçèâàœà îíîã øòî ¼å
„ñàâðåìåíî, øòî îäãîâàðà äóõó íàøåã âðåìåíà“, à øòî ¼å èñòîâðåìåíî äóáîêî
óòåìåšåíî ó „íàðîäíî¼ òðàäèöè¼è“.13 Ò༠êîíñòðóèñàíè äóàëèòåò èñòèöàî ñå è ó
íà¼âåžåì áðî¼ó ïðèêàçà îá¼àâšåíèõ ó ôðàíöóñêî¼ øòàìïè íàêîí ñâå÷àíîã
îòâàðàœà ¼óãîñëîâåíñêå ïðåçåíòàöè¼å 21. ¼óíà 1937. ãîäèíå. Òàêî ¼å, íà ïðèìåð,
ïàðèñêè „L'Evenment“ íàãëàøàâàî äà „Ãëàâíè ïàâèšîí îòåëîâšó¼å äóøåâíå è
ìîðàëíå ñíàãå ìëàäå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå“, òå äà àðõèòåêòóðîì ñâîã íàöèî-
íàëíîã ïàâèšîíà „£óãîñëàâè¼à îòêðèâà ñâî¼å ïðàâî ëèöå: ó èñòè ìàõ ñíàæíî è
çäðàâî, ìèñòè÷íî è ïóíî ïîøòîâàœà ïðåìà òðàäèöè¼àìà ñâî¼èõ îòàöà“14. Íà
èñòîì êóðñó ñòà¼àëè ñó è êîìåíòàðè ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ ¼àâíîñòè, ïîòåêëè èç
ñèñòåìàòñêèõ îá¼àøœåœà ãåíåðàëíîã ñåêðåòàðà ¼óãîñëîâåíñêå èçëîæáå – äð
Àäîëôà Öóâà¼à15: „Èìà ñå çàèñòà óòèñàê äà ñå óëàçè ó õðàì ïîñâåžåí èäåàëíèì
íàïîðèìà íàøå çåìšå [...] äà äàäå ñâå øòî ïî¼åäèíè êðà¼åâè íàøå äðæàâå ïî
ñâî¼î¼ òðàäèöè¼è, êóëòóðè è ïî ñâî¼åì ïîñåáíîì õèñòîðè¼ñêîì ðàçâèòêó ìîãó
äàòè óì¼åòíè÷êî¼ ñàâðåìåíîñòè.“16
×èœåíèöà äà ñó íà ïàðèñêî¼ ïðåçåíòàöè¼è £óãîñëàâè¼å ó÷åñòâîâàëè ïðîâå-
ðåíè èäåîëîçè ¼óãîñëîâåíñòâà ïîïóò £àøå Ãðãàøåâèžà è Ëó¼à Âî¼íîâèžà – êî¼è
¼å ðàäèî „íà ïðîïàãàíäè êóëòóðíèõ òåêîâèíà íàøå çåìšå“ è ïîïóëàðèñàœó èäå¼å
„¼óãîñëîâåíñêå öèâèëèçàöè¼å“17 – ñâåäî÷è óïðàâî î òîìå. Êîíñòðóèñàœå ¼óãî-
ñëîâåíñêîã èäåíòèòåòà êàî èñòîâðåìåíî àóòåíòè÷íîã è ¼åäèíñòâåíîã, èíòåãðàë-
íîã è öåëîâèòîã, òå ñà÷èœåíîã îä íèçà êîìïëåìåíòàðíèõ ëîêàëíèõ êóëòóðà è
ðåãèîíàëíèõ îñîáåíîñòè, çàïðàâî ¼å òàäà áàçè÷íà óëîãà ¼óãîñëîâåíñêå ïðåçåí-
òàöè¼å ó Ïàðèçó è àðõèòåêòóðå íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà. Òà óëîãà ïî÷èâàëà ¼å íà
ïîëèòè÷êè ìîòèâèñàíîì çíàœó î ¼óãîñëîâåíñòâó – çíàœó êî¼å ¼å îáëèêîâàëî
îôèöè¼åëíó èäåîëîãè¼ó âëàäà¼óžèõ ïîëèòè÷êèõ åëèòà ó âðåìå íàìåñíèøòâà.
Íàèìå, òàêîçâàíî ðåàëíî ¼óãîñëîâåíñòâî âëàäå Ìèëàíà Ñòî¼àäèíîâèžà ïîäðà-
çóìåâàëî ¼å äîêòðèíó î ¼åäèíñòâåíîì îêâèðó ðàçâî¼à ¼óãîñëîâåíñêå êóëòóðå,
ïîñìàòðàíå êàî ñèíòåçà „ñâèõ ïîçèòèâíèõ îñîáèíà è ñòâàðàëà÷êèõ ñíàãà äåëî-
âà [¼åäèíñòâåíîã] ¼óãîñëîâåíñêîã íàðîäà“.18 Ó òàêâî¼ èäåîëîøêî¼ âèçóðè Ñðáè,
Õðâàòè è Ñëîâåíöè áèëè ñó èñòîðè¼ñêè è êóëòóðíî äåôèíèñàíè äåëîâè èëè
ïëåìåíà ¼åäíîã íàöèîíàëíîã îðãàíèçìà, ïðè ÷åìó ñó œèõîâà ïî¼åäèíà÷íà åò-
íè÷êà ñâî¼ñòâà ïðèõâàòàíà è èñòèöàíà êàî îñíîâà áîãàòñòâà ¼óãîñëîâåíñêå êóë-
13
È. Çäðàâêîâèž, íàâ. äåëî.
14
L'Evenment, (22. 6. 1937).
15
Àäîëô Öóâ༠áèî ¼å ãåíåðàëíè ñåêðåòàð Òðãîâèíñêå è îáðòíè÷êå êîìîðå ó Çàãðåáó, êîìå ¼å
Ìèíèñòàðñêè ñàâåò ïîâåðèî äà áóäå ãåíåðàëíè ñåêðåòàð èçëîæáå. Œåãîâ ïîìîžíèê áèî ¼å Ðèñòà
Øàíòèž, òðãîâà÷êè àòàøå ïîñëàíñòâà Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å ó Ïàðèçó. ÀÑÖà 65–273, à. ¼. 824.
16
Ñêèöà èíòåðâ¼óà ãåíåðàëíîã ñåêðåòàðà äð Öóâà¼à íàêîí îòâàðàœà ïàâèšîíà, ÀÑÖà 65–277.
17
Ðåøåœå î èñïëàòè õîíîðàðà äð Ëó¼ó Âî¼íîâèžó, Ìèíèñòàðñòâî òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å
Ãåíåðàëíîì êîìåñàðè¼àòó èçëîæáå, áð. 1236 îä 22. 7. 1937. ÀÑÖà 65–248.
Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž, Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà: ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí... 71

òóðå, àëè ¼å èñòîâðåìåíî èíñèñòèðàíî íà íàöèîíàëíî¼ õîìîãåíîñòè è ðàñíîì

¼åäèíñòâó.19
Êîìïëåêñíî çíàœå î ¼óãîñëîâåíñòâó, êî¼å ó èñòè ìàõ ïðèõâàòà èäå¼ó ïðè-
ìîðäè¼àëíîã ¼åäèíñòâà ¼óãîñëîâåíñêå íàöè¼å, ñèíêðåòèçàì œåíèõ êóëòóðà è íó-
æíîñò ÷âðñòîã ïîëèòè÷êîã, êóëòóðíîã è åêîíîìñêîã îêâèðà £óãîñëàâè¼å êàî öå-
ëèíå, ïîäðàçóìåâàëî ¼å íåêîëèêî ñòðàòåãè¼à ïðåäñòàâšàœà. Ñ ¼åäíå ñòðàíå, äðåâ-
íîñò è ìèòñêà èñòîðè¼à ¼óãîñëîâåíñêå íàöè¼å ïðèêàçèâàíè ñó îïðîáàíèì ñðåä-
ñòâèìà ïîçèâàœà íà àðõà¼ñêå è êëàñè÷íå êóëòóðå ñòàðîã ñâåòà, êàî øòî ¼å òî
áèëî ñâî¼ñòâåíî çà ðàñïðàâó îêî Âèäîâäàíñêîã õðàìà Èâàíà Ìåøòðîâèžà; ñ äðó-
ãå, ïàê, ñòðàíå, ïîòðåáà äà ñå íàãëàñè ¼óãîñëîâåíñêà àóòåíòè÷íîñò ó ñèíòåçè
ðåãèîíàëíèõ êóëòóðà, ìîáèëèñàëà ¼å èíñòðóìåíòàðè¼óì âåðíàêóëàðíèõ ìîäåëà
è èäèîìà. Ñòðóêòóðàëíî óñòðî¼ñòâî Ñà¼ñëîâîã ïàâèšîíà è ïðîïàãàíäíèõ àê-
òèâíîñòè áèëè ñó çàñíîâàíè íà òîì äóàëèñòè÷êîì, àëè êîìïëåìåíòàðíîì ñè-
ñòåìó çíàœà. Îíî ¼å, ó èçâåñíîì ïîãëåäó, áèëî ÷èòšèâî ó äî êðà¼íîñòè ïðî¼åê-
òîâàíîì è ôèêñèðàíîì ñèñòåìó êðåòàœà êðîç ïàâèšîí, ïðè ÷åìó ñó ïîä¼åäíàê
çíà÷༠èìàëå ñèíòàêòè÷êà è ñåìàíòè÷êà äèìåíçè¼à àðõèòåêòóðå, êàðàêòåð èçëî-
æåíèõ ïðåäìåòà ìàòåðè¼àëíå êóëòóðå è óìåòíè÷êèõ äåëà, ïà ÷àê è ïðèìåœåíèõ
ìàòåðè¼àëà îä êî¼èõ ¼å ñàãðàåíà ñàìà çãðàäà ïàâèšîíà. Ñà¼ñëîâè ðóêîïèñè ñâå-
äî÷å äà ¼å àðõèòåêòóðà áèëà ïîìíî ðàçðàåíà ïðåìà îïàñêàìà Îöåœèâà÷êîã îä-
áîðà, òå äà ¼å æåšåíè „ìîíóìåíòàëàí è ðåïðåçåíòàòèâàí êàðàêòåð íàöèîíàëíîã
ïàâèšîíà“20 áèî ïîñòèãíóò çàõâàšó¼óžè èíñòðóêöè¼àìà êî¼å ñó ïðèñòèçàëå ñà
íà¼âèøèõ ìåñòà: Èçëîæáåíîã îäáîðà ó Áåîãðàäó è èäåîëîøêå ìàøèíåðè¼å Ñòî-
¼àäèíîâèžåâîã ðåæèìà21. Çàïðàâî, îáåžàœå „èíñòèíêòèâíî㓠îòêðèâàœà ñàäð-
æà¼à è çíà÷åœà ¼óãîñëîâåíñêîã ïàâèšîíà î êîìå ¼å íàäàõíóòî ïèñàî Èâàí Çäðàâ-
êîâèž, óîïøòå íè¼å áèëî „èíñòèíêòèâíî“ – áèëî ¼å êð༜å àðòèôèöè¼åëíî è
óñëîâšåíî èäåîëîøêèì ìåõàíèçìèìà èñêàçèâàœà ïîæåšíîã ïîëèòè÷êîã çíà-
œà è ñïðîâîåœà ìîžè.
Íà¼âàæíè¼è ñåãìåíò íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà áèëà ¼å öåëèíà ïðèñòóïíå òå-
ðàñå è óëàçíå ôàñàäå. £åäíîñòàâíà ôîðìà, êî¼ó ÷èíå ðàâíà çèäíà ïîâðøèíà è
âèøå àïëèöèðàíèõ åëåìåíàòà, ïî÷èâàëà ¼å íà õîðèçîíòàëíî¼ òåðàñè, èçäèãíóòî¼

18
Ïðîãðàì £óãîñëîâåíñêå ðàäèêàëíå çà¼åäíèöå (£ÐÇ), ÀÑÖà 37 (37), ô–12, à. ¼. 79.
19
Âèäåòè: Í. Æóòèž, íàâ. äåëî, 73; Š. Äèìèž, íàâ. äåëî, 329.
20
J. Seissel, „Osnova za jugoslovenski paviljon na Izložbi u Parizu 1937. godine razraðena
prema opaskama ocjenjivaèkog odbora“. ÀÑÖà 66–275, a. j. 833.
21
Ñà¼ñëîâî àðõèòåêòîíñêî ðåøåœå íàñòàëî ¼å êàî êîìïðîìèñ èçìåó îñíîâíå êîíöåïöè¼å,
ñóãåñòè¼à Ãåíåðàëíîã êîìåñàðà Àäîëôà Öóâà¼à è ïðåäñåäíèêà Èçëîæáåíîã îäáîðà £àøå Ãðãàøå-
âèžà. Òàêî ¼å, íà ïðèìåð, Ñà¼ñë ïèñàî äà „è èç Áåîãðàäà [ïîðåä Ïàðèçà, îäíîñíî ñàìîã Öóâà¼à] ñà
ñòðàíå Èçëîæáåíîã îäáîðà äîáèâàì ñòàëíå ïðè¼åäëîãå“ è äà ñå êîíà÷íî „ñïîðàçóìåî ñ ãîñï.
èíñï.[åêòîðîì] £àøîì Ãðãàøåâèžåì, êî¼è ¼å áèî ó Çàãðåáó“, òå äà ñå „ð¼åøåœå çà âàœñêó ôàñàäó
îáàâåçíî ìîðà ñëàòè è ó Áåîãðàä íà ìèøšåœå“. Ñà¼ñëîâî ïèñìî äð Öóâà¼ó, 16. 1. 1937. ÀÑÖà 65–
275, à. ¼. 833, (êóðçèâ À. È.).
72 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

Ñë. 3. £îñèï Ñà¼ñë, £óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí íà Ñâåòñêî¼ èçëîæáè ó

Ïàðèçó 1937, áî÷íè èçãëåä.
J. Seissel, Jugoslavenski paviljon na Meðunarodnoj izložbi u Parizu,
Zagreb 1937, n. p.

èçíàä òåðåíà íà êî¼è ñå îñëàœàëà ñèñòåìîì ïîòïîðíèõ çèäîâà (ñë. 3). Âåž ïðâè
ïîãëåä íà ò༠àðõèòåêòîíñêè ìîòèâ îòêðèâà ñóãåñòèâíó ðåòîðèêó Ñà¼ñëîâå âè-
çè¼å: „êèêëîïñêè“ ïîòïîðíè çèäîâè, èçâåäåíè îä âåëèêèõ êîìàäà äåëèìè÷íî
îáðàåíîã áðà÷êîã êàìåíà, ñëîáîäíîñòî¼åžè ìåðìåðíè ñòóáîâè áåç áàçå è êàïè-
òåëà, òå ñêóëïòóðà Òîìå Ðîñàíäèžà „Áîðàö“, ïîñòàâšåíà íà ôàñàäó ïàâèšîíà
òèê èñïðåä œèõ, ïðåäñòàâšàëè ñó ¼åäèíñòâåíó âèçóåëíó öåëèíó. Î ÷åìó ¼å ãî-
âîðèëî òàêâî íåîáè÷íî ðåøåœå? Òî ¼å áèëà ñëèêà äðàìå ðààœà ¼óãîñëîâåíñêå
íàöè¼å ó ïðåäâîð¼ó èñòîðè¼å, íàöè¼å ÷è¼è êîðåíè ëåæå ó íåèäåíòèôèêîâàíîì
ìèòñêîì ïðîñòîðó íà êî¼å óêàçó¼å ñåìèîòèêà òèõ îáëèêà – êèêëîïñêè ñëîã çèäà-
œà, Ðîñàíäèžå⠄L'Effort“ ìåøòðîâèžåâñêå ñèíòàêñå è àðõàè÷íè ñòóáîâè íàëèê
àíòè÷êèì; òî ¼å áèëà ïðåäñòàâà òèòàíñêå áîðáå £óãîñëîâåíà – ÷è¼è ¼å ðàñíè ïî-
òåíöè¼àë äîñëîâíî ïðèêàçàí êîëîñàëíèì ìåðìåðíèì êèïîì – çà ñîïñòâåíî ìå-
ñòî ó çà¼åäíèöè åâðîïñêèõ íàðîäà. Ó èñòè ìàõ òà âèçóåëíà ïðåäñòàâà öåíòðèðà-
ëà ¼å óíèâåðçàëèñòè÷êó äèìåíçè¼ó ¼óãîñëîâåíñêîã èäåíòèòåòà è œåãîâó óêîðå-
œåíîñò ó òîáîæå çà¼åäíè÷êó åâðîïñêó öèâèëèçàöè¼ñêó áàøòèíó. Òàêî ¼å ¼åäàí
ôðàíöóñêè êðèòè÷àð – ïî ñâî¼ ïðèëèöè ðóêîâîåí ïðîïàãàíäíèì êîìèíèêåîì
Ãåíåðàëíîã ñåêðåòàðè¼àòà èçëîæáå – èñòàêàî óïðàâî òó äèìåíçè¼ó ¼óãîñëîâåí-
ñêîã èäåíòèòåòà:
Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž, Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà: ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí... 73

„£óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí, ñòî¼åžè îñàìšåí íà òåðàñè Òðîêàäåðà, èçãëåäà

îòìåí è óçâèøåí êàî àíòè÷êè õðàì. [...] Êèï ÷îâåêà êî¼è ñå áîðè ñà õàîñîì
îä Ðîñàíäèžà, ïðèêàçó¼å ñèìáîëè÷êè êîíñòðóêòèâíå ñíàãå íàöè¼å.“22
Ìåòàôîðà áîðáå ñ õàîñîì èç êî¼å íàñòà¼å „òîëèêî îìèšåíà âåäðèíà è õàð-
ìîíè¼à àíòè÷êîã õðàìà“23 áèëà ¼å ó òåñíî¼ âåçè ñà ïðåäñòàâîì î ¼óãîñëîâåíñòâó
êàî âèòàëíîì, ¼åäèíñòâåíîì è ïðèìîðäè¼àëíîì è êàî èñòîâðåìåíî ñóáëèìíîì,
à Ñà¼ñëîâ ïàâèšîí ñëàâèî ¼å òó äðàìó òðàíñôîðìàöè¼å èç àðõà¼ñêå åòíè¼å ó öè-
âèëèçîâàíó íàöè¼ó. Ó òàêâî¼ èäåîëîøêî¼ âèçóðè, íàöè¼à ¼å ñà÷óâàëà ñâî¼ó ïðè-
ìîðäè¼àëíó ñðæ óïðêîñ ðàçëè÷èòèì èñòîðè¼ñêèì è êóëòóðíèì óòèöà¼èìà; èñòî-
âðåìåíî, Blut Ðîñàíäèžåâî㠄Áîðöà“ è ¼óãîñëîâåíñêè Boden àðõàè÷íèõ Ñà¼ñëî-
âèõ ñòóáîâà áèëè ñó äóáîêî óêîòâšåíè ó ñàâðåìåíå ðàñíå òåîðè¼å êî¼å ñó ¼óãî-
ñëîâåíñêó íàöè¼ó âèäåëå êàî „¼åäíó ðàñíó öåëèíó“, à „âèñîê óçðàñò è âèñîêî-
ñòåïåíó áðàõèêåôàëè¼ó“ £óãîñëîâåíà äåòåðìèíèñòè÷êè óñëîâšåíå ïðèðîäíèì
è áèîëîøêèì ôàêòîðèìà24.
Òîòàëíà àíàëèçà ïðèìîðäè¼àëèçìà áèëà ¼å ñàñòàâíè äåî áàøòèíå òóìà÷å-
œà ¼óãîñëîâåíñêå óìåòíîñòè êàî îòåëîâšåœà îðèãèíàëíå ñíàãå è íåñïóòàíå „ðà-
ñíå“ âîšå. Ñòîãà ¼å èçîñòàíàê Ìåøòðîâèžà (ó ñêëîïó àïñòèíåíöè¼å íà¼âåžåã
äåëà õðâàòñêèõ è ñëîâåíà÷êèõ óìåòíèêà ñà ¼óãîñëîâåíñêå ïðåçåíòàöè¼å ó Ïàðè-
çó)25 áèî óñïåøíî ñóïñòèòóèñàí ïðèñóñòâîì œåãîâîã âèøåäåöåíè¼ñêîã ñëåäáå-
íèêà Ðîñàíäèžà, ÷è¼à ¼å ñêóëïòóðà ó òîì ñëó÷à¼ó èìàëà èñòó óëîãó êàî è ñêóëï-
òóðå Ìåøòðîâèžåâîã Âèäîâäàíñêîã öèêëóñà ó ñëè÷íèì êîíòåêñòèìà ïðèêàçè-
âàœà ¼óãîñëîâåíñêå óìåòíîñòè è êóëòóðå. Î òîìå ñâåäî÷è íåïðåñòàíî çàëàãàœå
ãåíåðàëíîã êîìåñàðà Öóâà¼à äà ñå èñïðåä ôàñàäå ïàâèšîíà ïîñòàâè „âåëèêè
ðåïðåçåíòàòèâíè êèï, íà¼áîšå ¼åäàí êîœàíèê“, êî¼è áè, ðàçóìå ñå, ñëåäèî âèçó-
åëíè èäåíòèòåò Ìåøòðîâèžåâî㠄Ìàðêà Êðàšåâèžà íà Øàðöó“26.
Íà ñëè÷íîì êîìïëåêñó èäå¼à ïî÷èâàî ¼å è ïðèìèòèâèñòè÷êè êëàñèöèçàì
ìåðìåðíèõ ñòóáîâà íà ôàñàäè ïàâèšîíà, ÷è¼èõ äâàäåñåò âåðòèêàëíèõ æëåáîâà
íåïîãðåøèâî óêàçó¼å íà êàíåëóðå àðõà¼ñêèõ äîðñêèõ ñòóáîâà. Îíè ñó áèëè íå
ñàìî èäåàëíî ñðåäñòâî ïðîïàãàíäå „ãëàâíîã ãðàåâíîã ìàòåðè¼àëà“27 £óãîñëà-
âè¼å âåž ¼å œèõîâà ãëàâíà óëîãà áèî îòêëîí îä „èñêšó÷èâî óòèëèòàðíå áàçå“28
22
S. Gilles-Defalon, „La pavillon yougoslave“, ó: Beaux-Arts, 23. 7. 1937.
23
Èñòî.
24
Ó. Êðóš, „Î ðàñàìà Áàëêàíñêîã ïîëóîñòðâà“, ó: Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, êœ. XIV, áð 2,
1925, 113–114.
25
Âèäåòè: Lj. Stojanoviæ, „Jugoslavenski paviljon na Svjetskoj izložbi u Parizu 1937“, katalog
izložbe, Beograd 1987.
26
Ïèñìî Àäîëôà Öóâà¼à ìèíèñòðó òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å Ìèëàíó Âðáàíèžó, 3. 2. 1937.
ÀÑÖÃ 66-275, à. ¼. 833.
27
Ñà¼ñëîâ ðóêîïèñ ó êîìå îá¼àøœàâà àðõèòåêòóðó ïàâèšîíà, 14. 8. 1937. ãîäèíå. ÀÑÖà 65-277.
28
J. Seissel, „Jugoslavenski paviljon na Meðunarodnoj izložbi u Parizu 1937“, Graðevinski vje-
snik, br. 8, 1937, 125.
74 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

àðõèòåêòóðå – áóäóžè äà ñó ñòà¼àëè ñëîáîäíî ó ïðîñòîðó è íèñó èìàëè êîí-

ñòðóêòèâíó óëîãó. Èñòîâðåìåíî, òàêâî ðåøåœå ïðåäñòàâšàëî ¼å ïîåòè÷êó âè-
çè¼ó ìîäåðíîñòè (áóäóžè äà ñó ñòóáîâè áèëè îä áåòîíà, îáëîæåíè ìåðìåðíîì
îïëàòîì ïåðôåêòíå ïðåöèçíîñòè), çàñíîâàíó íà èäåàëèçîâàíî¼ òðàäèöè¼è êî¼à
ñå è ïðèõâàòà è ïðåîçíà÷àâà. Êàî îòåëîâšåœå ìîäåðíîã Zeitgeist-à, òè ñå ñòó-
áîâè äîðñêîã, âèðèëíîã ñåíçèáèëèòåòà ìîãó òóìà÷èòè êàî íàñòàâàê îíå „òè-
òàíñêå“ òðàäèöè¼å êî¼ó, íà íà¼áîšè íà÷èí, ïðèêàçó¼ó êèêëîïñêè çèäîâè íà
êî¼èìà ïî÷èâà ñàì ïàâèšîí. Ó òîì ñâåòëó, âèçóåëíè ñëåä åëåìåíàòà ôàñàäå
¼óãîñëîâåíñêîã ïàâèšîíà: ïîäçèäè ñà „êèêëîïñêèì“ çèäîâèìà – Ðîñàíäèžåâà
ñêóëïòóðà – ñòóáîâè, âàšà ðàçóìåòè ó ñêëîïó êîõåðåíòíå ñåìèîòè÷êå öåëè-
íå, êî¼à – êàêî ¼å òî íàãîâåñòèî íàâåäåíè ôðàíöóñêè êîìåíòàòîð – ñèìáîëèøå
èíèöè¼àöè¼ó èç õàîñà ó ðåä, ïðåëàçàê ïðèìîðäè¼àëíå äðåâíîñòè ó ñàâðåìå-
íîñò. Î òîìå íà íà¼áîšè íà÷èí ãîâîðè íåêîëèêî ôîòîãðàôè¼à èçëîæåíèõ ó
ñàëè íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà, êî¼å ïðèêàçó¼ó ïðîöåñ ãðàåœà ìåðìåðíèõ ñòó-
áîâà íà óëàçó: ïðîëàçåžè ïîêð༠÷åòèðè ñòóáà íà ñâîì ïóòó êà óíóòðàøœîñòè,
ñâàêè ïîñåòèëàö áèâà îï÷èœåí œèõîâîì „îòìåíîøžó è óçâèøåíîøžó“29 äà
áè, óáðçî íàêîí òîãà, ïðåä œèì áèî äåìîíñòðèðàí èñå÷àê œèõîâî㠄ïðèðîä-
íî㓠àìáè¼åíòà. Íàèìå, ôîòîãðàôè¼å ñó ïðèêàçèâàëå êðøåâèòè ïå¼çàæ ìà¼äà-
íà „Íàáðåãîâî“ êð༠Ïðèëåïà è ãðóïó ðàäíèêà êî¼è îáëèêó¼ó áëîêîâå ìåðìå-
ðà, ìàòåðè¼àëà êî¼èì ñó òè ñòóáîâè áèëè çàîäåíóòè (ñë. 4, 5). Ò༠ïðèçîð ãîð-
øòà÷êîã àìáè¼åíòà áèî ¼å ñàñâèì áëèçàê òðàäèöèîíàëíèì åâðîïñêèì çàìè-
øšàœèìà àíòè÷êå õàðìîíè¼å ïðèðîäå è êóëòóðå – áàø êàî øòî ñó òî áèëè è
ïîìåíóòè „êèêëîïñêè“ çèäîâè èëè êàíåëîâàíè ñòóáîâè. Óïðàâî ¼å òî áèî öèš
œèõîâîã ïðèêàçèâàœà: çàìðçíóòa ñëèêà ïðèìîðäè¼àëíe íàöè¼å – óïðêîñ œå-
íî¼ îá¼åêòèâíî¼ ìîäåðíîñòè êî¼ó ñó ïðèìåòèëè íåêè èðîíè÷íè ôðàíöóñêè èç-
âåøòà÷è30, íàöè¼å ÷è¼à ¼å ìîäåðíà êóëòóðà óêîðåœåíà ó àóòåíòè÷íó ïðèðîä-
íîñò. Ïîâðàòàê £óãîñëîâåíà ñâî¼èì àðõà¼ñêèì êîðåíèìà ôóíêöèîíèñàî ¼å ó
ìåòàôîðè÷êî¼ èäåíòèôèêàöè¼è ñ àíòè÷êîì êóëòóðîì (êàíåëîâàíè ñòóáîâè) è
àðõà¼ñêîì techné (ïðèìèòèâíè íà÷èí êëåñàœà êàìåíà), ó èñòî âðåìå êàäà ¼å
÷èòàâ ñêëîï ïàâèšîíà ãîâîðèî î ñîôèñòèöèðàíî¼ ìîäåðíîñòè, à òà ¼å èäåíòè-
ôèêàöè¼à áèëà âàæàí ìåõàíèçàì ïðèêàçèâàœà ìëàäå íàïðåäíå äðæàâå è äðåâ-
íå âèòàëíå íàöè¼å.
Ìåðìåðíà îïëàòà àðìèðàíîáåòîíñêèõ ñòóáîâà íè¼å áèëà ñàìî äåî insignia
êî¼å ñó èìàëå çà öèš äà õàðìîíèçó¼ó ìîäåðíîñò èíäóñòðè¼ñêå êóëòóðå ñà óíè-
âåðçàëíèì òèïñêèì êëàñè÷íèì âðåäíîñòèìà“ øòî ¼å, óîñòàëîì, áèëî îïøòå ìå-
ñòî îáíîâšåíîã èíòåðåñîâàœà çà íåîêëàñè÷íó àðõèòåêòóðó ó ïðâî¼ ïîëîâèíè
ÕÕ âåêà. Ñåìèîòèêà Ñà¼ñëîâèõ ñòóáîâà èçâèðàëà ¼å èç îíîãà øòî ñå íàçèâà „äó-
29
J. Seissel, íàâ. äåëî.
30
„Óðååœå [¼óãîñëîâåíñêîã] ïàâèšîíà äîêàçó¼å ñèãóðàí óêóñ è ñ¼à¼íå ìîãóžíîñòè îâîã
ìëàäîã íàðîäà“ (êóðçèâ À. È.): La Croix, 23. 6. 1937.
Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž, Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà: ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí... 75

Ñë. 4, 5. Êàìåíîëîì „Íàáðåãîâî“ êð༠Ïðèëåïà £àðîñëàâà Øòðåõå,

ôîòîãðàôè¼å âàåœà ìåðìåðà, 1937.
ÀÑÖÃ, 65 (Ìèíèñòàðñòâî òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å
Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å), Ô275, 833.

õîâíà ôóçè¼à èçìåó šóäè è œèõîâå çåìšå“31, îòåëîâšåœå „íàöèîíàëíîã äóõà“

– áàø êàî øòî ¼å ìåðìåðíè Ðîñàíäèžå⠄Áîðàö“ ïðåäñòàâšàî ìîíóìåíòàëèçà-
öè¼ó „ðàñíîã òèïà“, íåîäâî¼èâîã îä ãîðøòà÷êîã àìáè¼åíòà ïðèêàçàíîã íà íàâå-
äåíèì ôîòîãðàôè¼àìà. Çàïðàâî, ôîòîãðàôñêè íàðàòèâ ïðèïîâåäàî ¼å îíî øòî è
31
A. D. Smith, „The Return to Nature and Roots“: Chosen Peoples: Sacred Sources of National
Identity, Oxford and New York 2003, 36.
76 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

ãëîáàëíî çíà÷åœå ôàñàäå íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà: ¼óãîñëîâåíñêè èäåíòèòåò çà-

ìèøšåí ¼å êàî ¼åäèíñòâåí, àóòîõòîí è ïðâîáèòàí, à œåãîâà ñàâðåìåíîñò íåèç-
áåæíî óñëîâšåíà òðàäèöè¼îì è „ïðèðîäíèì“ îêðóæåœåì.
Ñ äðóãå ñòðàíå, äåêîðàòèâíà ìîçàè÷êà êîìïîçèöè¼à Ìèëà Ìèëóíîâèžà „Òðè
äåâî¼êå“ íà ôàñàäè íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà (êî¼à ïðèêàçó¼å Ñðïêèœó, Õðâàòèöó
è Ñëîâåíêó îäåâåíå ó ñòèëèçîâàíå íàðîäíå íîøœå)32, óâåëà ¼å ¼åäàí êîìïëå-
ìåíòàðàí è ñàìî íàèçãëåä êîíêóðåíòàí íàðàòèâ ó ñåìèîòè÷êó ñòðóêòóðó ïàâè-
šîíà, ¼åð ¼å ïðèïîâåäàëà î íàöè¼è èçäåšåíî¼ íà „ïëåìåíà“. Òî ¼å, çàïðàâî, áèëî
ñâåäî÷àíñòâî ðàçâî¼à £óãîñëîâåíà íàêîí ïîäåëå íà åòíè¼å – ñâî¼åâðñíà ñèíòåçà
¼óãîñëîâåíñêèõ åòíè÷êèõ òðàäèöè¼à è êóëòóðà. Ó ïèòàœó ¼å èäåàëèçîâàíà ñöå-
íà, êî¼à ó ñëèöè õàðìîíè¼å ïðèðîäå è êóëòóðå îöðòàâà îáðèñå çëàòíîã äîáà ¼óãî-
ñëîâåíñêå íàöè¼å – çàóñòàâšåíî âðåìå èçâàí èñòîðè¼å, àðêàäè¼ñêó èäèëó èçâîð-
íå íàðîäíå êóëòóðå è ïðèðîäíî áîãàòñòâî £óãîñëîâåíà – à íå ¼óãîñëîâåíñêèõ
„èñòîðè¼ñêèõ“ ïîêðà¼èíà. Çàïðàâî, ïðèêàçèâàœå ¼óãîñëîâåíñêîã èäåíòèòåòà êàî
ñèíòåçå ðàçëè÷èòèõ ïëåìåíñêèõ êóëòóðà ó îâîì ñëó÷à¼ó íå òðåáà ðàçóìåòè êàî
ôóçè¼ó ðåãèîíàëèçàìà, èñòîðè¼ñêèõ è íàöèîíàëíèõ åíòèòåòà, èëè îíîãà øòî ñå
ó ïîëèòè÷êîì ãîâîðó òîãà âðåìåíà íàçèâàëî „ïîêðà¼èíñêå òðàäèöè¼å“. Î òîìå
ãîâîðè çàõòåâ êîìåñàðà Öóâà¼à äà ñå íà ôàñàäè íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà íå ìîæå
íàžè
„Íèêàêàâ ïîëèòè÷êè èëè âî¼íè÷êè àìáëåì. Òðåáà ìîãóžå ïîòåíöèðàòè ñå-
šà÷êè êàðàêòåð äðæàâå, íî ïðè òîìå èçá¼åãàâàòè ñâå øòî áè ìîãëî ïîäñ¼å-
òèòè íà ëîêàëèçàì èëè ðåãèîíàëèçàì, èçóçåâ ¼åäèíî ñëó÷༠äà òðåáà ïðèêà-
çàòè [íàðîäíó] íîøœó, ó êî¼åì ñëó÷à¼ó òðåáà äà [...] áóäå Ñðáèí, Õðâàò è
Ñëîâåíàö“33
Òàêî ñó è âèçóåëíè åëåìåíòè ôàñàäå ïàâèšîíà ìîãëè áèòè èíòåðïðåòèðà-
íè ó èñòîì êšó÷ó êàî è öåëîêóïíà ïðåçåíòàöè¼à £óãîñëàâè¼å íà ïàðèñêî¼ èçëî-
æáè èëè ïðîïàãàíäíî ïðåäàâàœå Ëó¼à Âî¼íîâèžà „La civilization yougoslave“:
êóëòóðíå ðàçëè÷èòîñòè ñàìî ñó ñïîšàøœè âàðè¼åòåòè ïðèìîðäè¼àëíîã ¼åäèí-
ñòâà ðàñå è íàöè¼å.
Îñèì òîãà, ôèãóðàëíå ïðåäñòàâå æåíà áèëå ñó óîáè÷à¼åíå îçíàêå åòíè÷-
êèõ ðàçëèêà – ôîêóñè è ñèìáîëè ó êîíñòðóêöè¼è, ïðîèçâîäœè è òðàíñôîðìàöè-
¼è åòíè÷êèõ êàòåãîðè¼à34 – òå ñå Ìèëóíîâèžåâ ìîçàèê äîáðî óêëîïèî ó îïøòè
íàöèîíàëèñòè÷êè ìèšå Ïàðèñêå èçëîæáå. Ðåïðåçåíòàöè¼à ðîäíèõ èäåíòèòåòà

32
Âèäåòè: I. Simeonoviæ-Æeliæ, Milo Milunoviæ: nepresušna težnja suštini slikarske materije i
boje, Beograd i Podgorica 1997, 107–108, 137–138.
33
Ïèñìî ãåíåðàëíîã êîìåñàðà Öóâà¼à àðõèòåêòè Ñà¼ñëó äàòîâàíî 12. 1. 1937. ÀÑÖà 65–
275, à. ¼. 833.
34
F. Anthasis and N. Yuval-Davis, „Women and the Nation-State“, ó: Nationalism, J. Hutchin-
son, A. D. Smith, (eds.), Oxford and New York 1994, 312–316.
Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž, Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà: ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí... 77

ó ôóíêöè¼è êîíñòðóèñàœà èäåàëèçîâàíå ñëèêå íàöè¼å ïîòâðèâàëà ¼å äîìèíàíòíå

ñòåðåîòèïå èäåîëîãè¼å ¼óãîñëîâåíñêîã íàöèîíàëèçìà. „Ôåðòèëíå“ Ìèëóíîâè-
žåâå £óãîñëîâåíêå ñòà¼àëå ñó êàî àíòèòåçà Ðîñàíäèžåâîì „àêòèâíîì“ „Áîðöó“;
îíå ñó ïðåäñòàâšàëå âðåìå çàìèøšåíå völkisch Àðêàäè¼å, êî¼å ¼å óñëåäèëî íà-
êîí áîðáå ñà õàîñîì, øòî ¼å òàêî ñóãåñòèâíî ïðåäî÷àâàëà Ðîñàíäèžåâà ñêóëïòó-
ðà. Íà èñòè íà÷èí êàî øòî ñå èç ïðåäâîð¼à ïîâåñòè, ó áîðáè ñà îêîëíèì ïëåìå-
íèìà, ñòàðîñåäåîöèìà è àãðåñèâíèì ñèëàìà Âèçàíòè¼å è Çàïàäà òîêîì èñòîðè¼å
íàìåòíóëà ¼óãîñëîâåíñêà íàöè¼à êàî ¼åäèíñòâåíà è àóòåíòè÷íà, òàêî ¼å è £óãî-
ñëàâè¼à êàî äðæàâà ðîåíà èç áîðáå çà „îñëîáîåœå è ó¼åäèœåœå“ £óãîñëîâåíà.
Ó òîì ñåìèîòè÷êîì êšó÷ó ïðåäñòàâà íà ìîçàèêó äîáè¼à ñâî¼ó ïðåïîçíàòšèâó
ïîçèöè¼ó. Ïðèêàçàíå äåâî¼êå èñòîâðåìåíî ñó âðøèëå óëîãó íàöèîíàëíå äèõîòî-
ìèçàöè¼å (ó îäíîñó ïðåìà „äðóãèìà“) è íàöèîíàëíå äèâåðçèôèêàöè¼å (ó îêâèðó
êîìïîçèòíå öåëèíå ¼óãîñëîâåíñêå íàöè¼å), áàø êàî øòî ñó òî ÷èíèëè êîñòèìè-
ðàíè ïåâà÷è íàðó÷åíè çà öåðåìîíè¼ó îòâàðàœà ¼óãîñëîâåíñêîã ïàâèšîíà.35
Ïîðåä òîãà, ìîòèâàöè¼à çà èçáîð ìîçàèêà êàî òåõíèêå – à íå êîìïîçèöè¼å ó
ðåšåôó êàêî ¼å òî ïðâîáèòíî áèëî ïëàíèðàíî – áèëà ¼å óñëîâšåíà ïîòðåáîì äà
ñå óêàæå íà áîãàòî êóëòóðíî íàñëåå £óãîñëàâè¼å è íà œåíó ñïåöèôè÷íó „öèâè-
ëèçàöè¼ñêó“ óòåìåšåíîñò. Òî ñå ïåðìàíåíòíî èñòèöàëî ó íà¼âåžåì áðî¼ó ìåó-
íàðîäíèõ ïðåçåíòàöè¼à ¼óãîñëîâåíñêå êóëòóðå, òå ó îíèì êîíòåêñòèìà ó êî¼èìà
¼å âàšàëî óêàçàòè íà åâðîïñêó îðè¼åíòàöè¼ó ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå. Êîíîòàöè¼à
ìîçàèêà ó ñìèñëó âåçå ñà ðèìñêèì è âèçàíòè¼ñêèì íàñëååì îäðåäèëà ¼å òó
äðóãó çíà÷à¼íó óëîãó „Òðè äåâî¼êå“, êî¼à ñå îäíîñèëà „íà âåëèêó òðàäèöè¼ó ìà-
íàñòèðñêèõ ìîçàèêà“36. Ïàðàäîêñàëíî ¼å áèëî òî øòî íà¼âåžè áðî¼ „ìàíàñòèð-
ñêèõ“ ñëèêà íà òëó £óãîñëàâè¼å óîïøòå íè¼å áèî èçâåäåí ó òåõíèöè ìîçàèêà, òå
ñå ò༠åëåìåíò íà ôàñàäè íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà ìîæå ðàçóìåòè êàî óïå÷àòšèâ
ïðèìåð èçìèøšåíå òðàäèöè¼å ó ôóíêöè¼è êîíñòðóêöè¼å íàöèîíàëíîã èäåíòè-
òåòà.
Óíóòðàøœà ñòðóêòóðà ïàâèšîíà (ñë. 6) – óîñòàëîì, êàî è ïðèñòóïíè äåî è
ïðî÷åšå – îðãàíèçîâàíà ¼å îêî äâà äîìèíàíòíà ñèñòåìà ïðèêàçèâàœà ¼óãîñëî-
âåíñêîã èäåíòèòåòà: ìîäåðíîã, ïðîãðåñèâíîã è èíäóñòðè¼ñêîã ëèêà £óãîñëàâè¼å
êàî äðæàâå, è ñèíòåçå ðàçëè÷èòèõ ðåãèîíàëíèõ è âåðíàêóëàðíèõ ¼óãîñëîâåí-
ñêèõ êóëòóðà ñà ¼åäèíñòâåíèì åòíè÷êèì èçâîðèøòåì. Ó òî¼ äè¼àëåêòèöè ìîäåð-
íî/òðàäèöèîíàëíî è èíòåãðàëíî/ïàðòèêóëàðíî, êî¼ó ñó ñèìóëòàíî ãðàäèëè àð-
õèòåêòîíñêè îêâèð è èçëîæåíè ïðåäìåòè óíóòàð œåãà, òå ÷èòàâ íèç ïðîïðàòíèõ
ìàíèôåñòàöè¼à, ôóíêöèîíèñàëà ¼å òà êîíòðîëèñàíà êîíñòðóêöè¼à ¼óãîñëîâåí-
ñêîã èäåíòèòåòà. Öåíòðàëíè äåî ïàâèšîíà ÷èíèî ¼å „Grand Hall“ – äâîðàíà êî¼à
ñå ïðóæàëà ÷èòàâîì øèðèíîì ôàñàäå. Ò༠âåëèêè ïðîñòîð áèî ¼å ó ïîòïóíîñòè
îáëîæåí óãëà÷àíèì ìåðìåðíèì ïëî÷àìà, èçóçåâ ¼åäíîã áî÷íîã çèäà, êî¼è ¼å áèî
35
Âèäåòè: ÀÑÖà 65–274, à. ¼. 831.
36
Ðóêîïèñ Ñà¼ñëîâîã îá¼àøœåœà ïàâèšîíà. ÀÑÖà 65–277.
78 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

Ñë. 6. £îñèï Ñà¼ñë, £óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí íà Ñâåòñêî¼ èçëîæáè ó Ïàðèçó 1937, îñíîâà.
J. Seissel, Jugoslavenski paviljon na Meðunarodnoj izložbi u Parizu, Zagreb 1937, n. p.

îñòàêšåí. Íàìåðàâàíè åôåêàò äåìàòåðè¼àëèçàöè¼å äîäàòíî ¼å áèî íàãëàøåí ñ¼à¼-

íîì àëóìèíè¼óìñêîì îáëîãîì ÷åëè÷íèõ ñòóáîâà,37 øòî ¼å ó èçâåñíîì ñìèñëó
èìàëî óëîãó ñòâàðàœà ñëèêå î £óãîñëàâè¼è êàî ìîäåðíî¼ èíäóñòðè¼ñêî¼ äðæàâè.
Ïîðåä òîãà, òàêàâ íåóòðàëíè îêâèð áèî ¼å ñàâðøåíî ïîãîäàí çà èçëàãàœå „ñêóëï-
òóðà íåêîëèêî íàøèõ íà¼áîšèõ âà¼àðà [...] êî¼å ñó ðàñïîðååíå ñà ïóíî óêóñà“38
– áàø êàî øòî ¼å öåíòðàëèçîâàíà Ñòî¼àäèíîâèžåâà £óãîñëàâè¼à, îêðåíóòà ðà-
ïèäíî¼ èíäóñòðè¼àëèçàöè¼è è ìîäåðíèçàöè¼è, áèëà çàìèøšåíà êàî èäåàëàí êîí-
òåêñò ðàçâî¼à ðàçëè÷èòèõ ïëåìåíñêèõ êóëòóðà. Îäâî¼åíå íàäñâåòëèìà äèôóçíî
îñâåòšåíî㠄Couloir Centrale“-à, ó ïðîäóæåòêó ñó ñå íàëàçèëå ¼îø äâå ïðîñòî-
37
Âèäåòè: ÀÑÖà 65–274, à. ¼. 830. Âèäåòè è Çàïèñíèê ïðâîã ñàñòàíêà íàìåøòåíèêà äîäå-
šåíèõ íà ðàä Ãëàâíîì êîìåñàðè¼àòó ó Ïàðèçó, 5. 6. 1937. ÀÑÖà 65–273, à. ¼. 824.
38
È. Çäðàâêîâèž, íàâ. äåëî, 27.
Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž, Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà: ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí... 79

ðè¼å, è ñêðèâåíî äâîðèøòå êî¼å ¼å âîäèëî êà èñõîäèøíî¼ òà÷êè òîã ñèñòåìà ïîì-
íî êàíàëèñàíîã êðåòàœà êðîç ïàâèšîí.
Íàðåäíà òà÷êà áèëà ¼å „Salle de Tourisme“, èçäóæåíà äâîðàíà ó êî¼î¼ ñó
íåïðåñòàíî ðåïðîäóêîâàíè „äè¼àïîçèòèâè âåëèêèõ ðàçìåðà“39, ñåðè¼à ñëèêà „ïî
ôîòîìåõàíè÷êîì ñèñòåìó“,40 êî¼å ñó ïðèêàçèâàëå ïðèðîäíå ïå¼çàæå è âåäóòå
ãðàäîâà £óãîñëàâè¼å. Ìåóòèì, ó ïèòàœó íè¼å áèî ñàìî êîìåðöè¼àëíè òóðèñòè÷êè
ïðèêàç âåž, íàïðîòèâ, ñëîæåíà ïðåäñòàâà òðàíñôîðìèñàœà òåðèòîðè¼å ó íàöèî-
íàëíè ïå¼çàæ, ïå¼çàæ êî¼è ¼å òðåáàëî äà ñå ïîñìàòðà êàî „îòàŸáèíà“ íàöè¼å è
ìåñòî œåíîã ðààœà, æèâîòà, ðàäà è ðåãåíåðàöè¼å.41 Ñòîãà ñó ïðèêàçàíè êðà¼î-
ëèöè ìîðàëè áèòè íàöèîíàëèçîâàíè è êóëòóðíî îçíà÷åíè ñèñòåìîì ðàçëèêà ó
îäíîñó íà ñâå äðóãå, à òó ñó óëîãó ïðåóçåëè çàíèìšèâè îá¼åêòè øòî èõ ¼å ïî
íàëîãó ïðèðåèâà÷êîã îäáîðà çàìèñëèî ñëèêàð Ìèëèâî¼å Óçåëàö: „Óçåëàö íà-
ìåðàâà íà îâå [çèäîâå ñà ïðî¼åêòîâàíèì äè¼àïîçèòèâèìà] ïðè÷âðñòèòè ó ðåšå-
ôó ëóòêå ó íàðàâíî¼ âåëè÷èíè, îáó÷åíe ó ëè¼åïå íàðîäíå íîøœå.“42 Ðàçóìå ñå,
òó èäå¼ó îäìàõ ¼å îäîáðèëî Ìèíèñòàðñòâî òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å43. Íà ò༠íà-
÷èí îáèòàâàëèøòå íàöè¼å êîíñòðóèñàíî ¼å êàî äåî àóòåíòè÷íîã íàöèîíàëíîã
èäåíòèòåòà è ìåóñîáíî ïîâåçàí, òîòàëèçó¼óžè îêâèð ñêëàäíîã è õàðìîíè÷íîã
æèâîòà ðàçëè÷èòèõ êóëòóðà, ðåïðåçåíòîâàíèõ „áîãàòñòâîì êîñòèìà ïî¼åäèíèõ
œåíèõ ïîêðà¼èíà“.44 Øòàâèøå, ó èñòî¼ ñàëè ñòà¼àëà ¼å âåëèêà äðæàâíà ìàïà íà
êî¼î¼ ¼å áèî ïðèêàçàí „öåëîêóïàí èçãëåä ¼óãîñëîâåíñêèõ ãðàäîâà“.45 Òî ¼å áèî
ìîæäà íà¼ñíàæíè¼è ãîâîð õîìîãåíèçàöè¼å íàöè¼å ïóòåì âèçóåëíå ïðåäñòàâå, ñâî-
¼åâðñíî „ãåî-òåëî“ íàöè¼å,46 êî¼å ¼å àïñòðàêöè¼ó íàöèîíàëíèõ çàìèøšàœà òðàí-
ñôîðìèñàëî ó îïèïšèâ è îãðàíè÷åí êîíñòðóêò.
„Ãëàâíà ñëèêàðñêà ìîž £óãîñëîâåíà“47 áèëà ¼å ïðåäìåò ïîñòàâêå ñóñåäíå
„Salle de Peinture“, à œåí âèçóåëíè èäåíòèòåò óñêëàåí ¼å ñà ïðåòõîäíîì äâîðà-
íîì. Ñòðóêòóðàëíà è âèçóåëíà ïîâåçàíîñò òèõ ïðîñòîðà áèëà ¼å õîòèìè÷íà –
óîñòàëîì, êàî è ÷èòàâ ñèñòåì êðåòàœà ó îêâèðó ïàâèšîíà: „Èçà îâîãà ïðîñòîðà
âîäè ïîñ¼åòèîöà ïóò ó ñóñ¼åäíó äâîðàíó, êî¼à ¼å ïîñâåžåíà ìîäåðíî¼ óì¼åòíî-
ñòè, à êî¼à èìà íàäñâ¼åòëî. Êðîâ èçíàä ñàëå çà ìîäåðíó óì¼åòíîñò èçâåî áè ñå

39
J. Seissel, íàâ. äåëî, n.p.
40
Äîïèñ ãåíåðàëíîã êîìåñàðà Öóâà¼à ìèíèñòðó Âðáàíèžó, 25. 2. 1937. ÀÑÖà 65–275, à. ¼. 833.
41
Î íàöèîíàëèçàöè¼è ïå¼çàæà âèäåòè: G. Herb and D. Kaplan, Nested Identities: Nationalism,
Territory and Scale, Lanthan 1999.
42
Äîïèñ ãåíåðàëíîã êîìåñàðà Öóâà¼à ìèíèñòðó Âðáàíèžó, 25. 2. 1937. ÀÑÖà 65–275, à. ¼. 833.
43
Ðåøåœå î äåêîðàöè¼è Òóðèñòè÷êîã ñàëîíà, Ìèíèñòàðñòâî òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å, Òðãî-
âèíñêè ìóçå¼, áð. 3621 îä 26. 2. 1937. ÀÑÖà 65–275, à. ¼. 833.
44
È. Çäðàâêîâèž, íàâ. äåëî, 28.
45
Èñòî.
46
A. D. Smith, „Òårritory and ’Homeland’“, ó: Chosen Peoples: Sacred Sources of National
Identity, 132.
47
È. Çäðàâêîâèž, íàâ. äåëî.
80 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

êàî [èíäóñòðè¼ñêè] øåä-êðîâ“48 – ïèñàî ¼å ïðî¼åêòàíò ïàâèšîíà Ñà¼ñë. Òàêàâ

ïðîñòîðíè è âèçóåëíè ïîðåäàê ðå÷èòî ¼å ãîâîðèî î £óãîñëàâè¼è ¼åäèíñòâîì ìî-
äåðíîñòè è àóòåíòè÷íå íàðîäíå êóëòóðå.

Ñë. 7. £îñèï Ñà¼ñë, £óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí íà Ñâåòñêî¼ èçëîæáè ó

Ïàðèçó 1937, Ðåãèîíàëíî äâîðèøòå.
J. Seissel, Jugoslavenski paviljon na Meðunarodnoj izložbi u Parizu,
Zagreb 1937, n. p.

Çàâðøíè ïðîñòîð ó îêâèðó íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà áèî ¼å „Cour Régiona-

le“, ðåãèîíàëíî äâîðèøòå ó êî¼å ñå ñòóïàëî ïðåêî ìàëåíîã òðåìà (ñë. 7). Çàìè-
øšåíî êàî „çàäœà ïðîñòîðè¼à ïàâèšîíà“ è êàî „êîíà÷íî îäìîðèøòå ïóáëèêå“,
òî ïîêðà¼èíñêî äâîðèøòå, ÷è¼è ¼å àðõèòåêòîíñêè ëèê áèî „èíñïèðèðàí ñòàðîì
êàðàêòåðèñòè÷íîì íàöèîíàëíîì ôîðìàöè¼îì àòðè¼óìà ñà äâîðèøòåì è ôîíòà-
íîì“49, ïðåäñòàâšàî ¼å åñåíöè¼ó êîíñòðóèñàíå òðàäèöè¼å íà êî¼î¼ ¼å ïî÷èâàëà
çàìèñàî ¼óãîñëîâåíñêîã èäåíòèòåòà ïðåäî÷åíà ¼óãîñëîâåíñêèì ïàâèšîíîì íà
Ïàðèñêî¼ èçëîæáè. Èìàãèíàðíà ¼óãîñëîâåíñêà ïîêðà¼èíà ó ÷è¼î¼ ñó àðõèòåêòîí-
ñêî¼ ïîñòàâêè êðèòè÷àðè ïðåïîçíàëè „äàëìàòèíñêî äâîðèøòå“50 è „íàðî÷èòè
48
„Tehnièki opis i obrazloženje projekta za Jugoslavenski paviljon na Izložbi u Parizu 1937.
godine“ [êóðçèâ À. È.], sastavio Ing. arch. Josip Seissel u Zagrebu, dne 29. novembra 1937. ÀÑÖÃ
65–275, a. j. 833.
49
Ðóêîïèñ Ñà¼ñëîâîã îá¼àøœåœà ïàâèšîíà. ÀÑÖà 65–277.
50
È. Çäðàâêîâèž, íàâ. äåëî..
Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž, Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà: ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí... 81

ñòèë ¼àäðàíñêå îáàëå“51, áèëà ¼å ñëèêà ñèíòåçå èçìèøšåíå òðàäèöè¼å è ïðèðîä-

íîã îêâèðà ïðèìîðäè¼àëíå ¼óãîñëîâåíñêå íàöè¼å. Îíà ¼å èçâèðàëà èç êóëòèâèçà-
öè¼å ¼óãîñëîâåíñêå àóòåíòè÷íîñòè, êî¼à ¼å ó ñòâàðíîñòè ñòàëíî èçìèöàëà íàïî-
ðèìà èäåîëîãà ¼óãîñëîâåíñòâà äà óñòàíîâå ¼åäèíñòâåíè åòíè÷êè îñíîâ íàöè¼å.
Îñëàœà¼óžè ñå íà ðåçóëòàòå ÷èòàâîã apparatus-à íàó÷íèõ èñòðàæèâàœà, êî¼à ñó
èçâîð äðåâíîã è ïðèðîäíîã ¼óãîñëîâåíñòâà ïîñòàâèëå ó äèíàðñêè ìàñèâ ñà ñâî-
¼èì âàðè¼åòåòèìà, èäåàëèçîâàíà ¼óãîñëîâåíñêà ðåãè¼à ñìåñòèëà ñå ïîä œåãîâî
îêðèšå. Íà¼âàæíè¼à èäåîëîøêà óëîãà àðõèòåêòîíñêîã íàðàòèâà ó êîìå ñó ãðóáî
ìàëòåðèñàíè çèäîâè, äðâåíå ãðåäå, ïðåïóøòåíå ñòðåõå ñ ïîêðèâà÷åì îä žåðà-
ìèäå, ëó÷íè îòâîðè è „êèêëîïñêî“ ïîïëî÷àœå ÷èíèëè óïàäšèâ êîíòðàñò ó îä-
íîñó íà îáèšå ñòàêëà, ìåòàëà è ñ¼à¼íîã, ïîëèðàíîã ìåðìåðà ó ñóñåäíèì ïðîñòî-
ðè¼àìà, áèëî ¼å èñêàçèâàœå ïðèìîðäè¼àëíèõ åòíè÷êèõ èçâîðèøòà, òå ïðîöåñà
íåïðåñòàíå ðåãåíåðàöè¼å íàöè¼å, êî¼è ¼å ìîãóž çàõâàšó¼óžè îïñòàíêó è îäðæà-
âàœó óïðàâî òèõ êîðåíà ñèìáîëè÷êè ñàæåòèõ ó ò༠àòðè¼óì. „Îäìîðèøòå“ ïî-
ñåòèëàöà ïàâèšîíà áèëî ¼å ó¼åäíî è îäðåäèøòå íà ïóòó íàöèîíàëíîã õîäî÷à-
øžà êà äðåâíîñòè, êî¼å ñå ïîäóäàðàëî ñà îñìèøšåíîì ïóòàœîì êðåòàœà êðîç
ïàâèšîí. „Îòêðèâàœå“ èìàãèíàðíå ¼óãîñëîâåíñêå ðåãè¼å êàî ïðàïîñòî¼áèíå „íà-
ðîäíîã ¼åäèíñòâà“, èñïóœàâàëî ¼å öèš íàöèîíàëíå óíèôèêàöè¼å. ×èœåíèöà äà
ñó ó ëó÷íèì íèøàìà òîã ñëèêîâèòîã ïðîñòîðà áèëå èçëîæåíå „ìíîãîáðî¼íå ïà-
íîðàìå ¼óãîñëîâåíñêå çåìšå“52 ãîâîðè óïðàâî î òîìå: êóëòóðíè äèâåðçèòåò £ó-
ãîñëàâè¼å áèî ¼å óîêâèðåí „ïðèðîäíèì“ àìáè¼åíòîì èçâîðíîã è àðõàè÷íîã ¼óãî-
ñëîâåíñòâà, àìáè¼åíòîì êî¼è òðàíñöåíäèðà ðåàëíîñò îäðååíå òåðèòîðè¼å è íà-
öè¼ó ñìåøòà ó ñîïñòâåíè èìàãèíàðíè ethnoscape.53 Íà ò༠íà÷èí „ðåãèîíàëè-
çàì“ êî¼è çàñòóïà îâ༠ïðîñòîð ìîðà áèòè ñõâàžåí êàî àðõåòèïñêà ñòðóêòóðà
èçâîðíîã ¼óãîñëîâåíñêîã èäåíòèòåòà, à íå êàî ïîäðàæàâàœå íåêå êîíêðåòíå ðå-
ãèîíàëíå òðàäèöè¼å. Ò༠ñëèêîâèòè ïðîñòîð ïðåäñòàâšàî ¼å èäåàëíó ôîðìàöè¼ó
êî¼à ó èñòî âðåìå óêàçó¼å íà çà¼åäíè÷êè êîðåí ¼óãîñëîâåíñêèõ êóëòóðíèõ ïîñåá-
íîñòè è ïðàîáðàç óíèôèöèðàíå ñàâðåìåíîñòè êî¼î¼ ñå òåæèëî. Ó òî¼ ïðèìîðäè-
¼àëèñòè÷êî¼ âèçóðè, èçäàíöè ðàçëè÷èòèõ èñòîðè¼ñêèõ ñóäáèíà ¼óãîñëîâåíñêèõ
„ïëåìåíà“ áèëè ñó âàæíè, àëè òåê áëåäè îäáëåñöè „îòêðèâåíî㓠¼óãîñëîâåí-
ñòâà – îíå „ìåòàèñòîðè¼ñêå ñèëå [...] êî¼ó çàáîðàâèñìî ó âðòëîãó íàøèõ èñòîðè-
¼à è êèâíèõ ñóäáèíà“.54

51
„La Pavillon Yougoslave“, La Liberté, (22. 6. 1937).
52
Èñòî.
53
Òåøêî ïðåâîäèâ òåðìèí „ethnoscape“ êîðèñòè ñå ó ñìèñëó øòî ãà ¼å óòâðäèî Å. Ñìèò:
ethnoscape¾ ïðåäñòàâšà¼ó „ïîåòñêå ïðåäåëå“, „ó êî¼èìà ñó ïðåäåî è šóäè ñóá¼åêòèâíî ñòîïšåíè
íåçàâèñíî îä âðåìåíà, è ó êîìå ïðèïàäà¼ó ¼åäíè äðóãèìà“: A. D. Smith, „Sacred Homelands“,
:Chosen Peoples: Sacred Sources of National Identity, 136.
54
Ì. €óðèž, „Êóëòóðíà ìèñè¼à Ñëîâåíà“, ó: Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, êœ. XI, áð. 8, 1924,
612.
82 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

Çàêšó÷àê
Öåëîêóïíî ïðåäñòàâšàœå £óãîñëàâè¼å è œåíå êóëòóðå íà Ìåóíàðîäíî¼ èç-
ëîæáè ó Ïàðèçó 1937. ãîäèíå ïî÷èâàëî ¼å íà èäå¼è ¼óãîñëîâåíñêîã èäåíòèòåòà êàî
èñòîâðåìåíî äðåâíîã è ìîäåðíîã, íàöèîíàëíî óíèñîíîã è êóëòóðíî õåòåðîãåíîã.
Ñòðóêòóðà íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà ôóíêöèîíèñàëà ¼å êàî âèçóåëíà è àðõèòåêòîí-
ñêà ðåïðåçåíòàöè¼à òîã ñèñòåìà çíàœà î ¼óãîñëîâåíñòâó è íå ìîæå ñå ïîñìàòðàòè
êàî èçîëîâàí àðòåôàêò. Êàî è ïîñòàâêà ó îêâèðó ñàìîã íàöèîíàëíîã ïàâèšîíà,
„èçëîæáà íàðîäíèõ ðàäîâà“ ó öåíòðàëíîì ìåóíàðîäíîì ïàâèšîíó èçëîæáå55,
òàêî è ÷èòàâ íèç ïðîïðàòíèõ ìàíèôåñòàöè¼à – îä ãîñòîâàœà çàãðåáà÷êîã è áåî-
ãðàäñêîã áàëåòà ó äâîðàíè Theatre des Champs Elysées, „£óãîñëîâåíñêîã õîðà Žè-
ðèëî è Ìåòîäè¼å“, êî¼è ¼å, ïî íàëîãó Êðàšåâñêîã ïîñëàíñòâà ó Ïàðèçó, ðàäèî
„ïðîïàãàíäó çà íàøó íàöèîíàëíó ìóçèêó“56, ïà ñâå äî ôîëêëîðíèõ èãàðà çäðóæå-
íèõ ïëåñíèõ ãðóïà ñà ïðîãðàìîì êî¼è ¼å áèî ïðàâî îãëåäàëî „øàðîëèêîã ñâåòà
¼óãîñëîâåíñòâà“57, è àðõèòåêòóðà ïàâèšîíà áèëà ¼å ñàñòàâíè äåî ïðî¼åêòîâàíîã
èäåîëîøêîã ïàíîïòèêóìà î ¼óãîñëîâåíñêî¼ íàöè¼è, êóëòóðè è äðæàâè.

55
Âèäåòè: ÀÑÖà 65–273, à. ¼. 829.
56
Âèäåòè: Ïîñëàíñòâî Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å ó Ïàðèçó, ïèñìî êîìåñàðó èçëîæáå äð Öóâà-
¼ó, ïîâ. áð. 820 îä 13. 5. 1937. ãîäèíå: ÀÑÖà 65–275, à. ¼. 833. Ìèíèñòàðñòâî òðãîâèíå è èíäó-
ñòðè¼å èçäâî¼èëî ¼å ÷àê 25.000 ôðàíöóñêèõ ôðàíàêà çà òó ñâðõó. Âèäåòè ðåøåœå ìèíèñòðà Âðáà-
íèžà î èñïëàòè õîðà „Žèðèëî è Ìåòîäè¼å“. Ìèíèñòàðñòâî òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å, Òðãîâèíñêè
ìóçå¼, áð. 22307 îä 15. 6. 1937. ÀÑÖà 65–275, à. ¼. 833.
57
Òîì ïðèëèêîì çà¼åäíî ñó íàñòóïàëå ãðóïå Ìàãå Ìàãàçèíîâèž èç Áåîãðàäà è Àíå Ìàëå-
òèž èç Çàãðåáà. ÀÑÖà 65–275, à. ¼. 833.
Àëåêñàíäàð Èãœàòîâèž, Ïîëèòèêà ïðåäñòàâšàœà ¼óãîñëîâåíñòâà: ¼óãîñëîâåíñêè ïàâèšîí... 83

Summary

Aleksandar Ignjatoviæ

Policy of representing Yugoslav nationality: Yugoslav Pavillion

at the World Exibition in Paris 1937

Pavilion of Kingdom of Yugoslavia at the World Exhibition in Paris in 1937 had a

recognisable place in the architecture of 1930-ies, as a simple building of monumental neo-
classicist rhetoric. It was s part of systematically planned international presentation of Yugoslav
nation, state and culture at this great international review. Since Yugoslavia had to be presented
vital and progressive state and Yugoslavs as ancient nation with rich cultural varieties, the
meaning of the architecture of national pavilion was constructed in concord with these general
ideological principles. All visual elements of this ephemeral building were subject to those
principles, as well as system of guided tour round the pavilion, testified by the contemporaries
and correspondence of the main protagonists of Yugoslav part of the World exhibition in Paris.