I

tT
*
il

r
ł
t
* {

l
*

I
* t\
I

I łj,
I

E
,
&
tł
PC) PSTAtuVY 0 D LES"r..' ! CT\'V&
c'/tl!czEN | Ą LAts* ffiłlT0 BYJ N t
6

w
f
&
r.
L.'
ffe'*'*
-",
Itr'
-:
I
rDr r-
.[!1
b$tJ y{i,Lil
!-

!.Ł ]i
\ijYt'}A'{uNiIi"$ ł{ !Ki P0z]{Ailn s:dl,ij
Łl.t -
at - t

ł.\
--'.. , -

-'.,ł.*
 Po LlTEc H lt| |KA Po zN A Ń s KA

PODSTAWY ODLEWNICTWA
ĆwlczEN lA LABoRAToRYJ NE

pod redakcją Jacka Jackowskiego

ł pozNe l rggg
t
f
 ( )lrt,t( r)willilc
l(ortlr I Mrtlurl Suwcyecr; rtrztlz..l l;rrcL l;rrLowski, toutlu.3 Wolticclt l-ybacki; rozdz. Spis tresci
.l Wr'1rcth l.ybucki, Jacck JackowsLr, roztl,,. 5 Adanl BaranowsLi, Jacck Jackowski; roz<Jz.
(r /r'norr lgnrrszak, Jacck Jackowski; rozrtz. I - lacek Jackowski, Mieczyslaw Hajkowski;
rrrrtf z l{ J:rcck Jackowslii, Jerzy Picchota; rozdz.9 - Andrzej Modrzynski; rozdz. 10 - Jacek
Jackowski, Michał Szweyer; rozdz. 1l - Adam Baranowski

Recenzenci
prof. dr hab. inż. Zbigniew Gorny
prof. dr hab. inż. Andrzej Bydalek
( )tl rctllrktora

Skrypt jest przeznaczony dla studentÓw I I'oWS'IAWANIE ODLEWU W FORMIE 9

l roku Wydziału Budowy Maszyn l l Wypclnianie formy metalem l0
i Wydziału Maszyn Roboczych i Pojazdow l.l.l. Doprowadzenie meta|u do wnęki formy ' l0
l.1.2. Plynięcie meta|u w formie l4
l.l.]. Odwzorowanie ksztahÓw formy . t5
Projekt okladki 1.2 Stygnięcie ciekłego meta|u i krzepnięcie odlewu l7
Agencja NARADA l.2.l. Tworzenie się warstwy wierzchniej odlewu tl
|.f.f. Tworzenie się wtrącen niemetalowych w od|ewach l9
1.2.3. Tworzenie się pierwotnej struktury odlewu 20
Wydano za zgodą 1.2.4. Skurcz metalu i jego etapy 2l
l{ektora Politechniki Poznariskiej l.2.5. Tworzenie się jamy skurczowej w od|ewie '))
|.2.6. Zapobieganie występowaniu jamy skurczowej w odlcwltch
l.l Stygnięcie odlewu od temperatury so|idus do temperatury ()l()clcl||:l t( )

1.3.1. Skurcz odlewniczy ll

l.3.2. Naprężenia odlewnicze tl
;,, .','t:- slryirtriv;
.

rY5t69 ,,' ()l,RZYRZĄDowANIE oDLEWNICZE tt

Opracowanie redakcyjne
2.|. oprzyrządowanie do wytwarzania piaskowych form i rdzcrli t,l

Teresa Basinska 2.1.1. Modele odlewnicze r.l

2.1.2. Rdzennice tN

2.l'3. Płyty podmode|owe i modęlowe 'll)

(()(lopyright by Wydawnictwo Politcchniki Poznanskiej, Poznan 1993
2.1.4. Skrzynki formierskie 'll
f.|.5. oprzyrządowanie do wytwarzania form i rdzeni skorugrowyt lr 'l(r
2.l.6. Narzędzia formierskie 4l{
2.l.7. Materiały pomocnicze ,It)
Ą t74l f\0
2.|'8. Przyrządy kontrolne
f.2. Formy trwale 5o
2.2.1. Kokile 5t
wYI)^wNI(]'l w() PoLl.l-I]ClINlKl I,oZNAŃSKIEJ
2.2.2. Formy do odlewania ciśnieniowego 52
(rO 9(r5 l)ozrr:rrr, pl. M. Sklodowskirj (lurie 2, tel. 313-216
2.2.3. lnne formy trwale 54
\Ą,yt|;tltlt. l N:rkłllt| ,](XX) ł 5() t3() cgz- ArkLlszy wyd. l3,l. Arkuszy druku l0,50 2.3. oprzyrządowanie do specjalnych metod wytwarzania odlewÓw 55
l'tlylft() tlo rlruku ]l ()\ l99l r. I'odpis:rno rlrr druLu 13.09.1993 r. 2.4. Transport i rozlcwanie ciekłego meta|u
./;rrttrlwrr:nit: rrr Sil90i9l
\\'\k"n.ilr') rr' ./;rll;rrlztt: ( it;tl'trznVlll I'rrlrttr iuriki I'ozrr:rriskicj
MA.|.I]RlAŁY lX) wY.|'wARZANIA PlAsK()wY(.t| l.()RM I Rl)Zt:Nl 5t(
(ikiwnc matcrialy frrrmicrskic
.1.l. 5r{
(rI l('I I'o,n;rn. uI ()1ilrrrlow;r II tr'k lon \.)\'1.15
 (l.2.|. Mrcszitttc s1ltlstllly ./;Ilł(s/(./:ltll;l rtIlllr
l. l. l. l'irrski lirrrnrcrskic 58 Io5
I | .1. (iliny formicrskic 61 tr I ('llru:rktcrystykr /:ll1fs/(/;rnt;l l(Xr
(r.4. M;tszynr)wc wytwilrl:rrttc lirrru r rtlzcrti I07
r. .l l)tltlltlcIticzc matcriały [ormierskic 62
(r 5. ('wiczcnic. l:orntowlultc nltrs/vn()wc Iott
1.2.1. Spoiwa 'rdzeniowych 62
12.2. l)oclatkido mas f"t.l*ti"ft i .. . 63 A. l)rzcbicg cwiczcnia IOtt

]'2.]. Matcriały do sporządzania pokryć 63 l|. Sprawozdanic z wykonancgtl ćwicz,cnia 109

l. l. Sptlrządzanie mas formierskich i rdzeniowych . . . . 64
('. Litcratura u0
,1.4. W|aściwościmas formierskich i rdzeniowych 64
15. Ćrviczcnie. Przygotowanie i badanie podstawowych właściwości
masy
()r)l.liw^Nilt KoKtLowE . . lll
[ormicrskiej 67 / l ('haraktcrystyka odlewania kokilowego lll
Ą. Przcbieg ćwiczenia 67 1.1.1. Zalety odlewania kokilowego t12
l|. Sprawozdanię z wykonanego ćwiczenia 7l 7.1.2. lNady odlewania kokilowego tt4
('. [,itcratura 7l 7.1.3. Zakres zastosowania ll5
/ ll. Kokilc I l5
,I WY IWAI(ZANII] RDZENI ODLEWNICZYCH '12 7.2.1. Zasady konstruowania kokil ll6
,l I l(tlzcnlc odlcwnicze 72 ].2'2. Matęriały do wytwarzania kokil . tt't
.l l l, WyIrlagane wlaściwościrdzeni 72 7.2.3. Sposoby wytwarzania kokil 118
,l I ..) Konstrukcja rdzeni 74 1.f.4. Trwa|ośćkoki| 119
,1,' l(rlzctttttt'c 80 1.2.5. Zasady eksploatacji kokil . 120
,l I W ylwlu zlrrric rdzeni 80 / ]. l)arametry odlewania kokilowego 121)
.l
I l(q'eznc wytwarzanie rdzeni
I . 80 7.3'l. Układy w|ewowe i zasilające l2t
I .' M:rszynowe wytwarzanie rdzeni .
,l 81 7.j.2. Temperatury robocze kokil l?l
ll Suszcnic i utwardzanie rdzeni
.l 82 7.3.3. Temperatura odlewanego metalu l.tl
l,l M;rg,uzynowanie i transport rdzeni
.l 83 7.3.4. Pokrycia na kokile | ,'4
,| ,l (..rrit.renic. l{ęczne i maszynowe wytwarzanie rdzeni . 83 / 4 Mcchanizacla i
automatyzacja odlewania kokilowego l.'(r
A |'r zt.llicg ćwiczenia 83 /.5. Ćrviczenie. Od|ewanie kokilowe stopÓw metali niężelaznych t; t

lI S1ll;rwtlzt|anic z wykonahego ćwiczęnia 86 A. Przebieg ćwiczenta I tl

( ' l.llcilrlrlra 86 l). Sprawozdanie z wykonanego cwiczenia t.",

( l. Literatura 1.t,,

| ()l{M()WAN|| RĘCZNE . . . 87
5. l.
l..tlrnttlwanie w skrzynkach formięrskich 8'l l'RIi(]YZYJNE METoDY WYTWARZANIA oDLEwÓw . I ll )

5.1.1. liclrmowani z modelu dzielonego 88 H l. Krzemian etylu tll

5.1.2. lformowanie z modelu niedzielonego 91 l1..]' ()dlewanie metodą wyl apianych modeli I t.'

5.2. ljormowanie w rdzeniach 93 tl.2.l. Opis metody I l,'

5.3. l:ormowanie z modeli uproszczonych . . . 95 ti2.2. Warianty metody I I'l
łi.2'3. Możliwościi zakres stosowania metody
.

5.4. Iiormowanie ,,w gruncie" 96 I l.'

5.5. Ćwiczcnic. Formowanie ręczne 96 l.( 1. wytwarzanie odlewÓw metodą Shawa I l(l
'A. |)rzcbicg ćwiczcnra 96 tl.3.l. Opis metody I l(r

l}. Sprawozdanic z wykonanego ćwiczenta 98 tt.3.2. Charakterystyka i Shawa

zakres stosowania metody l lt{

('. l.rtcnrturll 98 lt4. |nne metody wytwarzania od|ewÓw precyzyjnych | }()

8 5. Ćrviczcnie. Wytwarzanie od|ewÓw precyzyjnych metodą Shawa l.ł9
l..()lł M()wANI l: M^SZYN()wll 99 A. Przebieg ćwiczenia |39
(r.1 . M lrszyny lirnltcrsk rc 99 ll. Sprawozdanic z wykonanego cwiczenia l4l
(r.1. Sposolry nr:rs/yn()wcg() wylwllrzania [orm odlcwniczych 100 ('. Litcratura 14?
(l .) | S|.tl 1,t'zttt. s1ltlstllly zltgęszczatlia nlits 100
(l .'.) | )Y||.l||||(./t|(. s1ttlstllly /:ll]ęs7c/lll||lt nlasy fir rrn icrsk icj t02
 l,()R(iwNANl|] WLAŚ(]|w()Ś(.l ()l)l-IjwÓw UZYSKANY(]H RÓf-
NYM!Mlil'ol)AMI .... t43

oI{(;ANIZA(]JA PRACY W ODLEWNI 153

lO. l. ()rganizacja produkcji odlewÓw w formach piaskowych 153
10.2. Organizacja produkcji odlewÓw w formach trwałych 156
| ().]. Ćwiczenie. Organizacja produkcji odlewÓw w formach piaskowych 158
A. Przebieg ćwiczenia 158
B. Sprawozd anie z wykonanego ćwiczenia 158
C. Literatura 158

II. ZASTOSOWANIE TECHMKI KOMPUTEROWEJ W ODLEWNI-

(]lwtE
ll.l. Komputerowe wspomaganie przemysłu odlewniczego
159
159 Od redaktora
11.2. Mctody matematyczne stosowane w obliczeniach . . . 161
l l' j. Wykorzystanie komputerÓw w zakresie zasi|ania i krzepnipia odlewÓw l6t
l l..1.l. Obliczanie wielkości nadlewÓw 161
l t'l.2. Symulacja krzepnięcia odlewÓw 163
| | ,l (.'rviczcllic. Zastosowanie komputerÓw do projektowania technologii
,rrllt:wntczych 166
A l,rzclricg ćwiczenia r66 Niniejszy skrypt przeznaczony jest dla student w I roku studiÓw dziennych na
l| S1lIlrwtlzdanle z wykonanego ćwiczenia r67 wyrlzialach Budowy Maszyn orazYlasryn Roboczych i Pojazd w. Programy studl w
(' |.rlt'r;rlrrrit 167 ttn obu tych wydzialach zawierają bloki przedpiotÓw: technologia maszyn (||M)
I techniki wytwarzania (MRiP)' w ramadt ktÓrych wyktadany Jest przerlmlo|
podstawy odlewnictwa.
.Skrypt zawiera program ośmiuilłiczefi laboratoryjnych' poprzedzonyt'lr wy|ni
tr|t:nlem elementarnych zjawisk, towarzyszących powstawaniu odlewu, I prczcrr|nr.|ą
1xlt|stawowego oprrytządowania odlewniczego' dostosowanymi do poz|onttl w|crlry
ltx.hniczneJ studentÓw I roku.
Skrypt ten może r wnież sluźryć studentom studi w zaocznych, szczetl{rlll|c kle
r rrnk u wychowanie techniczne.
1. Powstawanie odlewu w formie

l)oŚwiadczenia rzemieślnicze, gromadzone kilka Ęsięcy lat, poglębione w ostatnich

r|w{rt:h stuleciach badaniami naukowymi, doprowadzĘ do powstania wielu rÓżnorod-
rlyt.h metod wytwarzania odlewÓw. Wynika to z szerokiego ptzedzialu temperatur
|o1lnicnia tworzyw odlewniczych (350-2000 K i wyższych), dużych r6Żnic masy odle'
wÓw (kilka gramÓw t kilkaset MegagramÓw), rÓżrrorodności stawianych im wymagafi,
r(lżrrych wielkości produkowanych serii (od jednei szfuki do kilkuset tysięcy sztuk)
ll1l. czynnikÓw. Metody te rÓżnią się międry sobą: materialem formy, sposobem jeJ
wypclniania, przebiegiem krzepnięcia metalu oraz wynikającymi stąd cechami wy-
korrywanego odlewu.
l'omimo rÓżnorodności metod wytwarzania odlewÓw, proces powstawan|a trt|lt:wtt
rv rlowo|nej formie odlewniczej można podzielićna cztery etapy:

- wypelnienie formy metalem,

- stygnięcie ciekłego metalu,
_ krzepnięcie odlewu,
- stygnięcie odlewu w stanie stahlm.
|'txlt:zas powstawania odlewu zachodzą ziawiska Iizycne, ktÓre mogą |ly{. rrlzwnlnltc
lrcz wnikania w przebieg procesu wytwarzania formy odlewniczeJ, rozl)nlrywnrrln
rv:;zt:lkich zasad konstruowania tej formy' czy uwzg|ędniania wszystkit'lr w|nŚr.|wrllr I

rrrll|t:rin|u formy. wystarczy zalożenie, że odlew powstaje w formic otl|tvtttzll|l1r.r.|

fr'11r l<sztalt, a metal, powierzchnia styku formy z metalem oraz malerial forlrry rrrlrlq
r,|trt:ślone właściwości fizyczne. Z kolei znajomośćzjawisk zachodzących p<lt|t'zll:;
trowslawania odlewu w formie znakomicie ulatwia rozpatr)ryanie zagadniefi t.witltn-
rlyt.lt z konstrukcją odlewu oraz konstrukcją i technologią formy odlewniczcj.
 t(l II
1.1. Wypelnianie tormy metalem
r zęŚc| bc|kI )iuJ|lowt:J, jt:s| wo|rry rrtI lyt.Il l,tltl|c<'l'ys.l.c,r,t:fl. Wlrr14 |t:11o rorIzaJu uklnt|u
1r.sI burz|iwc wypclnlanit'l wtrękI klrtrry, k|{rrc może powotl<lwnć powstanic wad otllc-
w w, spowodowanc rozrywanicm w'|rs|wy t|enkÓw, |worząccj się na powierzchni
l)oprowadzenie metalu do wnęki formy odtwarzające! ksztalt odlewu, odbywa się
rricktÓrych stopÓw odlewniczych. Z tcgo powodu zamknięly uklad wlewowy stostljc
przez system kanalÓw zwany układem wlewowym. Metal musi zachować zdolność
:;ir; przy odlewaniu stopÓw, nie mających skłonnoścido tworzenia na powierzt:hni
do plynięcia w formie tak dltigo, jak dtugo trwa proces jej wypełniania. Jednocześnie
,,wartej blonki tlenkoweJ. Jest to przede wszystkim żeliwo i niektÓre rodzaje brązÓw.
trwa odtwarzanie przez metal ksztaltÓw formy, czyli wypetniania nim naroży i os.
lV rrkladzie wlewowym otwartym , przekrÓj kanalÓw zwiększa się w kierunku wnęki
trych krawędzi.
|rlr6y. Zapewnia to spokojne wypelnienie wnęki formy; nie występuje jednak efekt
rlr|.żużlania metalu. Układ ten stosowany jest w przypadku metali tworzących na
1.1.1. Doprowadzenie melalu do wnęki formy
1ltlwierzchni zwar|e błonki tlenkowe, takich jak: staliwo, stopy aluminiunl, niektÓre
||l ą?y, stopy magnezu.
1 .1.1.1. Uklady wlewowe, ich rodzaje i budowa

[.'orma wypełniana jest metalem przez system kanalÓw zwany ukladem wlewowym.
I l l '2. Wymiary elementÓw układu wlewowego
l'tlza cloprowadzeniem metalu do formy może on spełniać dodatkowe funkcje. Są to:
_ tlstlnięcie żuŻ|a i wtrącefl niemetalicznych z ciektego metalu, l'rawidlowe działanie układu wlewowego zaleŻry od poprawnościkonstrukcji
latlu i poszczegÓlnych jego elementÓw. Wymiary elementÓw układu wlewowego Za.
rrli
-
zil pr:wnienie spokojnego wypelniania formy,
|r.żą ot| rvielkościwytwarzanego odlewu, gabarytÓw i materialu formy, sposobu o(l|c.
- rlr|rlzinIywanie na przebieg krzepnięcia metalu. w;trtiit, stanu fizycznego formy w momencie zalewania jej ciekłym metalem, rot|zajtl
Ii1l1.|11i1.1;i1. podstawowego zadania ukladu wlewowego, to jest wypelnienie wnęki
.lr||cwaneBo tworzrya itp. obliczanie wymiarÓw elementÓw ukladu wlewowt:J1l 1lrl
ltrt111u * tlrlpowiednim czasie, uwarunkowane przede wszystkim koniecznościąza.
lclllr na:
t ltrlwttllllt ttlclalu w stanie ciekłym, a także innymi czynnikami technologicznymi,
/l||)(.wlt|l| rlrlpowiedni przekrÓj częścitego uktadu oraz jego cechy konstrukcyjne:
- obliczeniu optymalnego czasu zalewania formy cieklym melalem,
- sprawdzeniu prędkości podnoszenia się poziomu cieklego meta|u rv ltll ttlit.,
wy:,rl|illŚi., s1los{rb przy|oż,enia do odlewu i inne. SposÓb doboru przekroju części - obliczeniu minimalnego przekroju poprzecznego układu w|cwowt:11rl ztt lt. w
1
l l |lt
rtk Iltrltl w|tlwttwcgo zostanie omÓwiony w następnym punkcie.
lrJ( ('1o zalanie formy w optymalnym czasie,
lrtltl:;Itrlkt'ja ukladu wlewowego za|eżry przede wszystkim od ksztaltu i materiału
wy|<rltlywallcgo odlewu. Czynniki te decydują bowiem o roli, jaką ma spelniać układ
- ustalerriu wielkości przekrojÓw poprzecznych pozostalych cIt'ltlr:tl|(lw tt|r Inrltt
rvlcwowego.
wlt:wowy w procesie powstawania odlewu w formie. ()ll|iczefl dokonuje się na podstawie rÓżnych wzor w i zależn<lŚti, tl1lttlIyr Ir llrr|
Ze wzglęt|u na zdolnośćdo usuwania żui|a i wtrącefi niemetalicznych z metalu . ,'r..śt'icjna doświadczeniach praktyki odlewniczej oraz elenlentacll llyrlr rrtllIk |' |'r .,y
oraz sposÓb wypełnienia formy, układy wlewowe dzieli się na zamknięte i otwarte.
|;rr 7;1111" wszystkich stosowanych wzorÓw jest niecelowe, wobcc czcgtr zttslrrItt w1'|.'rl
Zasadę budowy tych układÓw przedstawiono rrl'r.r;rrria obliczefi przedstawiona zostanie na przykladzie obliczania uklrtlu wlrw,'
na rysunku l.l.[W q.k-tąd7ie ylewowym zamk. rvr'1,tl t||n skomplikowanych cienkościennych odlewÓw żeliwnych o masit: rlrl .l()(l |i|:.
niętym najmniejszy przekrÓj ma wlew dopro. lV 1lr zypadku tym zaleca się stosowanie wzorÓw Dieterta, określających czas znlt'wlt
wadzaiący, czy|i częśćukladu bezpośrednio rrrlr lormv:
przylegająca do wnęki formy. Powoduje to,
że uklad wlewowy jest podczas zalewania t"" = s rIil (l.t)
odlewu stale wypelniony ciekłym metalem.
.'r ;tz tttillimA|ny przekrÓj wlewu doprowadzającego:
Żuie|iwtrącenia niemetaliczn e|żejsze od me.
talu, mogą unosić się na powierzchni zbior.
l'lys. l.l. Uklad wlewowy: I - zbiornik
wlcwowy; 2 - wlew 11l wny; 3 - belka
nika wlewowego, a także zbierać się pod skle- F"o = (1.2)
ittż|owa; 4_ wlt:w tloprowodznjgcy pienicm he|ki .żtrzlowcj. Ciekly metal, po- śr
bicrany zc zlriornil(;r wlr:wowego i z dalszej
t') t3
g(lzic: six - wsp(l|czynniki za|t:żnc otl wnrtoŚci przewnżnJr;t:cJ 11ruboŚci Ścian od|e.
l"*,,:1",,r:1"*"' l'.1,2:1,4.
wu wyrażonej w nli|imetrach,
G masa odlewu yrraz z ukladem wlewowym i nadlewami [kg], MaJąc obllczone przekroJe poszczegÓlnych elementÓw ukladu w|ewowego, można
h. średnieciśnienie metalostatyczne w czasie za7ewania formy [cm]. rls|nll(: ich konkretne wym|ary na podstawle dokladnych tabel dostępnych w wlęk.
sr
..zoś<:| poradnik$w. Linlowe wymiary elementÓw ukladu (wysokość wlewu glÓwnego,
Wartości wspÓlczynnikÓw si x wynoszą:
ltIrlgośćbelki żużloweJi wlewÓw doprowadzaJących) wynikaJą z zasad ich ksztalto
włnla I geometrii formy (rys. 1.2).
W odlewach żeliwnych najczęścieJ stosowane przekroJe elementÓw ukladu wlewo
we17o maJą ksztalt trapezÓw (niskich dla wlewÓw doprowadzaJących i wysokich dla
llclt:k żużlowych) oraz okręgÓw (dla wlewÓw gtÓvmych - rys. l.3).
7,blorniki wlewowe mają ksztatt leJa, klina, czaszy, itp. (rys. l.4) a ich obJętości
wymiary są także stabelaryzowane (np. w poradnikach).

iK
|'ręt|kośćpodnoszenia się poziomu cieklego metalu w formie odlewniczej musi

aa
zll;lr'wtlii' wypclnienie wnęki przed zakrzepnięciem metalu. Nie może być ona zbyt
rrllrIlt, r|lltlt:;1o sprawdza się jej wartośćwg wzoru:
Dff
o=+-
,o
a Ó
(1.3)
@%2
v@
zsl

w |L |{lt ytlt: r. - wysokośćodlewu, liczona od najniższego do najwyższego jego punk- vc

lu w pozycji podczas zalewania [cm],
r,,,, - obliczony czas zalewania formy [s] wg (l.l).
lłyr. l.2. Przyklady A|eżrnrłńri liniowych wy. Rys. l.3. Ępowe przckro|e e|ortlorll{lw ttllr
podnoszenia .się poziomu cieklego metalu w formie zależą od gru.
/.t||.( ,|tl(. Ilr 9rlI.lrlŚc:i
r'l|al{rw elementÓw uklad w wlcwowych od d6w wlewowych żellwa: r - lnll| ltll|rrwa
Ilrli't I ir |J|ll(]k (rnasywności)odlewu i wynoszą: geomctrii f ormy odlewniczej tsapczowe; b - poprzoczny I prxlltrlrty ptra
k6j bclki żużloweJ z3rrblrlnl; t. x|rxy
doprowadzajqce; rl - wlax il{twrrY

TJ UF]
t.] -i i
lV 1lrzypadku, gdy prędkość podnoszenia się poziomu metalu w formie jest mniej.
sz;t otl tlopuszczalnej, można nieco skrÓcić czas zalewania formY
lIic wvstarczy -
na|eży zmienić położenie odlewu w formie podczas zalewania.
T,' lub - gdy to m
Ę/
"(ffiTl
tllŁJl]

UWW
ollliczony przekrÓj wlewu doprowadzajacego F*o na|eżry rozumieć jako calko'
wity (.sumaryczny), tzn. w przypadku, gdy jeden odlew posiada np. trzy wlewy do
-r[
;,rowarlzające - suma pÓl przekroj w poprzecznych tych wlewÓw musi odpowiadać
obIiczancj wartości F"o.
.|t:t|no<.zcśrtic ob|iczona wartośćF"o stanowi podstawę do obliczania przekrojÓw
.:i 'll " li
ll Ll

llrlzos|;tlyt.ll t'|t'lttclll{rw ukladu w|ewowego- be|ki żrlźlrlwejF',, i w|ewu głÓwnego czuzowy z jcrtrrym wlewem g|6wnym; b _ czaszowy z tlwomr
|ł yr. l.1. lłfrtzaie zblornlkÓw wlewowych: a -
1
r,.. l)llr olnlrwilrrrr'1i<l przypnrlku, zalccnnt: Jllolxrrcjr.wyn()sz:l: w|cwaml gtÓwnyml; c _ ctożkowy; r| - rtołkowy rlarlrlawny; e - |eikowy
 ls
l4
Tabllcr l.l
1-1.2. Plynlqcle melalu w formle
Wnrtolcl nrlnlrnalnci trrrboicl iclnnkI orllew{rw

Metal musi zachować zdolność do płynięcia aż do calkowitego wypelnienia formy. Mlnlmalna grubość łctankl,
W przeciwnym r6zie powstają odlewy niepelne. tzw. niedolewy. Rysunek 1.5 przed. Materia| formy i sposÓb I'lodzaj odlewanego
możliwa do uzyskania
odlewania stopu
stawia schematycznie czynniki wplywające na zdolnośćmetalu do plynięcia w for. lmml

mie. Przeplyw metalu we wnęce formy wymuszany jest przez vw. ciśnieniemetalo Ilol rnn piaskowa - odlewanie grawi- staliwo 5+7
statyczne pm = T m. h (T. - eęstośćmetalu), a hamowane przez opory przeptywu. lIlr.yjne (wypełnianie formy pod żeliwo szare 3

Podczas płyiiięcia metalu J.igo ciepto odbierane jest przez mateńał formy. PowoduJe tltrInltnicm sily ciężkości) żeliwo ciggliwe (biale) 3+4
stopy: Cu, Al i Mg 3+5
to początkowo spadek temperafury' a potem tworzenie się staĘch krysztalÓw w mg.
tatu. Zwiększają się opory przeplywu metalu w formie aż do momentu' w ktÓrym lroolrnn skorupowa - odlewanie staliwo 4+5

zrÓwnoważą one dzialanie ciśnieniametalostatycznego' co iest rÓwnoznaczne z ?:a. l:rr nwitacyjne

t żeliwo 2,5+3

koficzeniem plynięcia metalu. Zdolnośćdo ptynięcia metalu w formie za|eĘ zatem 2,5 (l,t'
Ior)t il)a wykonana metodą wyta- staliwo
otl trzech grup czynnikÓw: stopy Al i Mg 1,3+ 1,5
Illlłnvch modeli - odlewanie gra'
- wlasciwościmetalu (cieplo wlŃciwe, przewodność cieplna, sposÓb krystali. rrtncyjne
wl brąz berYlovrY 1,0

znrll ),
lror rrrn metolowa l0+12 (8) *
- wlaściwoŚci formy (ciepto wlaściwei przewodność cieplna materialu formy), - odlewanie staliwo
5+6 (4) *
. wnrunkÓw zalewania (temperatura metalu, temperafura formy, wysokośćukladu
rnwitncyjne (kokilowe)
t'.1
żeliwo
stopy: Al i Mg
wlcwowcgo).
1,5+2
ZtlolrroŚć do ptynięcia metalu w formie jest ważną wlŃciwością technologicmą rxrna metalowa - stopy Cu
.lIr:wRnie ciśnieniowe stopy AliMg 0,fl I I,2
l lrrlJt:zęścleJdo jej określenia stuży tzw. spiralna prÓba leiności (rys. 1.6.). Zdolność stopy Pb, Zn, Sn 0,6r 1.0
rnc|a|u do plynięcia określana jest na podstawie długościuzyskanego odlewu, li.
czoneJ ilościązalanych występÓw usytuowanych co 50 rnm na calej dlugościformy. l y I k o w bardzo korzystnych warunkach i prry maĘch powierzchniach odlewÓw.

I | :t, Odwzorowanie ksztallow formy

NIt.tal, ktÓry ma jeszcze zdolnośćdo plynięcia w formie, możc t|l(: tttl|wtll ty( l|lt

tv.'|llit. takich drobnych jej szczeg$łÓw' jak ostre krawędzie, narożn, wtl1.k| ||1l. /r|rr|
rrrr..r lI|()|alU do odwzorowania ksztaltÓw formy jest związana ze z,w1|}n|tltlŚr.It; Irltttly
ltf
',. I[:'lilililllilillq określanąprzezką|zwilrż,ania o. Kąt tenzaleŻy od wartoŚc:i trn;ltęi. ltr|q.rIry
.
rlrr.IltIt:ln,

::'T.Ę-l
lllIllllIlIlłl.
Irr.,rrwyt:h na granicach faz występujących w formie, co przedstawitltttl ttlt ty:,tttt
|,rI |.'/. l(ąt zwilżania form przez większośćstop$w technicznych zawnrly jt:sl 1llt
lrr|r'.rtzy 90" a l80". Z rysunku 1.7 wynika, że aby uzyskać calkowitc otllworzt:lt|t.
| .' ,' Ilr l It t lormy, na|eży ostre krawędzie odlewu zastąpić promieniami, ktÓrych wnr|oŚ(.
lłys. l.5. Schematyczna ilustrada czynnikÓw Rys. 1.6. Spiralaa ptÓba lejnoÓd (BN-80/
'.rIr.zy tlrI rot|zaju metalu i materiału formy.
wptywajqcych na zdolnąić metalu do plr /405l-lo-widok z gtty na wngkę formy z
nigcla w kanale formy odlewniczej tddocznymi vmękrmt do oceny dfugo3ci odle. /l|rl|Iloś('metalu do odwzorowania ksztaltÓw formy określasię za pomocą prÓb
wu spirali l..lrtlrl|tl1iit'znych, polegaJących najczęścieji na odlewaniu profili o przekroju zbli-
,,()||V|l| r|tl tr jkąta. tm większa jest zdolnośćmetalu do odwzorowania kszta|tÓw for.
Ze zjawiskiem plynięcia metalu w formie ntiązana Jest wartośćminimalnej gru.
rll\,, lylt| 11|ęllit:j wypc|niony metalem jest przckrÓj, slanowiący prÓbkę. Zasar|y rlwÓr.lr
hości ścianki odlewu. Jest to najmniejsza grubość Ścianki odlewu, jaką można odlać
, |;rktr It 1lr b przctts|awiono na rysunku |.tt. W pit'rwszym przypatlku miarą zrlrl|.
z okreŚ|onego melalu, przy użyciu okreŚ|onego sposobu od|ewania. Pewien wplyrv na
|ę wnrtoŚi. nlnją |akżc pozoslałe wymiary o<l|ewłlrtj Śt.lnnki. Niekl re wartościmini-
rrlllItleI llrttIlrlśr'i Śt.inllck ortIt:w w zcsInwiono w InIlIlt'y |. |.
t6 t7

|.2. Slygnlęcle c|ek|ego mela|u I krzepn|ęc|e odlewu

l'rl znkoflczenlu wypeln|anla lormy mclalem ma on naJczęŚclcj lemperaturę wyż-

..z4 tltl lcmpera|ury liquidus (początku krzepnięcia). W formie meta| stygnie początko
wo rto lcmperatury liquidus, a potem krzepnie w zakresie lemperatur liquidus i
..rllIrttls (koniec krzepnięcia). oczywiście na|eŻy pamiętać o tYm, że podczas styg-
rl|qt'ln l krzepnięcia odlewu jego temperatura nie jest jednakowa we wszystkich punk.
|llr ll. .Są miejsca, ktÓre ze względu na swą objętoŚć stygną wolniej od innych; wolnieJ
..l y11rrlt: metal w środku ścianyodlewu, szybciej na jej powierzchni itp. Z |ego powodu
ltys. l.7. Rozklad napieć miedzr Rys. 1.8. Prryklady pr6b technologicznych
rr|r. |t:s| możliwe określenie momentu początku lub kofrca krzepnięcia dla calego od-
fazowych w formie odlewniczej zdolności metrlu do odwzototłmia ksztalt w
zalewanej ciektym metalem formy |r.wrr. Można to zrobić Jedynie dla konkretnego punktu w odlewie. W omawianym eta-

l'|r.|worzenia się odlewu w formie, zachodzi szereg zjawisk istotnych z punktu wi-
r|rt.tt|n przyszlych wlŃciwości odlewu. są to:
zJawiska na granicy metal.forma prowadzące do tworzenia warstwy wierzchnieJ
r'r w t t, zwaneJ też naskÓrkiem odlewniczym,
| | <.

lworzenie się pierwotnej krystalicznej struktury odlewu,

11)
ę+)
tv rt:nkcje i procesy tizyczne prowadzące do wydzielania się zanieczysz.czeh nie-

.aĄ
rrrr. tnllcznych w odlewach,
n A-A
il'. ll zjowiska skurczowe zvtiązaneze stygnięciem i zmianą stanu skupienia mctn|tl.
I

\t/
il
il (Ó ).I
'{i
| 2.l. Tworzen.g 8ię warstwy wierzchniej odlewu
liilllu'll
il
It l)(} worstwy wierzchniej odlewu za|icza się zarÓwno warstwę mc|ltlowtl.r.clnttl|r r
rl4, 1xlws|alą na powierzchni odlewu na skutek reakcji fizykochenrlt.zttyt.ll. znr llrl
||!'r l .| |'r,,yL|nr|y 1lr |l ttrlrno|ogiczny,:h zdolnościmetalu do plynięcia i odwzorowania ksztaltÓw formy rtrl;t yt.lt w ukladzie ciekły metal - forma w czasie stygnięcia i krzt:1ltt|qr.|n rx||cwtl.
orllewniczel: a - "harfa
odlewnicza"; b - ,harfa Czikela" Il||t l l)rZypowierzchniową warstwę metaliczną grubości ok. l,5 mm, wyln,rlrlr. lfillr|{
. r1 .,lq rltl gtębszych warstw odlewu. Warstwę wierzchnią odlewu t.lltttltk|clylrr|ą
ttrll'. I r|rr rrrIltv;llz;rrtia ksztaltÓw formy jest średnicaotworu odlewanego w płytce, r rrr.,Ir;;lttj4ce elemenĘ:
W tIt tIl'ltt| ' wypełnionego metalem klina.
rIlrri'11((. r. l r ropowatość powierzchni,
|'rir|t.1ttttlw;ttlil |nkżt: |it:zne wysiłki dla opracowania prÓby technologicznej, na sk lnrl chemiczny (mineralogiczny),
;lrlr|s|;twit'klilrcj rnozna by wnioskować jednocześnie o zdolnościmetalu do plynięcia :;l ruk lura metalograficzna,
w ltlrIllitl i zr|olności rlo odwzorowania jej ksztaltÓw. Przykładem jest spiralna prÓba xlw icrzchniowe wady odlewnicze, ktÓre niekiedy występują.
1

lt:jnośt;i, w przypadku ktÓrej, na podstawie dlugościtzw. czolÓwki (tej częściodlewu,
ra nle odtworzyla dokladnie profilu kanalu formy) prÓbowano wnioskować o zdol.
|<t
ności metalu do odwzorowania kształtÓw (wypelniania) formy. Do takich prÓb można
l.a|icz'yć także harfę odlewniczą i harfę zmodyfikowanąprzez Czikela (rys. l.9). o ba.
rlanych właściwościachmetalu wnioskuje się na podstawie wypelnienia pionowych
1lrętÓw o rÓżnej średnicy.
r ,,yrrrliki wywierające wplyw na tworzenie się warstwy wierzchniej od|ewu, przt:r|.
.'Il|w|()ll(. są s<:hematycznie narysunku l.l0.
( |rlrllxlwttlość powierzchni odlewu za|eźry przede wszystkim od wielkoŚci ziarna
| |t.lItrrlltltInoŚci osnowy (piasku) masy formierskiej. Im większe ziarno, tym większł
.lrlrllxlwnlrlŚ(l powierzchni odlewu. Za|eżnośćtą przedstawiono na rysunku |.Il.
llrriy w|llyw lta chropowatoŚć powierzchni orl|ewu ma stopiefl zagęszczcnin masy
l.,l rrlIt.lskit:j. Wzrosl stopni8 z,agęsz'cz.ania mnsy ttlrtltIltin pcneIrncję ciekIctl<l nlt:InItl
 Iti l9
jiIl rlkltlra rrrt:lnlo1irnfit.Zrll| wnrslwy przypłlw|clll.lrll|owt:J orlIt:wtl mo.żc siq ?'tlłt',/'.
rrir. r(l'żllii.orl sIrukItlry g|gbszyt'lr w{trs|w ot||ewu. Wyn|kn |o l,t: l,r6ż'nicowanych wa-
.l'ypowym przyk|adem
l tttl|<(lw krystalizacJi lworzyws tltllcwnit:zcgo. odmiennoŚci
''Ir rr|rIttry (i wlasnoŚci) Warslw wierzchnich są tzw. zabie|enia od|ewÓw z ż'e|iwa sz'a-
'ick-i j, nc tlll lrocesy flzyczne Porna oClemlcza
l. liklad chenlczny 1 reakcJ6 chemlcz- '|. skład masy foml.ergkleJ l..1'rl, t.zyli występowanie częściwęgla w postaci cementytu zamiast grafitu.
2. Naplgcle powlorzchnloFe ne nB grelcy 2. '71e1ko śćzlama oanow
].'l'cInperatula zątewM1a c1gkłv metal-foma
l. Stopleri zaggszczu a i*y ./|rlŹoność procesÓw fizyko-chemicznych zachodzących na granicy ciekły metal-
4. GtBto a /clinlenle odl orirl za
met&lo- c
4. Vła ic1vło'!c1 tomof lzyczno
s tatyczne/ masy /rozszerza]'no'jć ter- lrll tt|l| t)rAZ ich wpływ na tworzenie się warstwy wierzchniej odlewu, za|eży w znacz'-
). l7fa lc1wo ici temoflzyczne mlczna wsp. BkuulacJl
c1epła' temp. ep1ekair1a,/ rll.I tltitlrze od temperatury. Dlatego też:,przyk|ad staliwa jest w praktyce odlewniczej
i]191ko ić od'leru 5. Kształt 1 wielkojć fomv
1grubo1ć Jego
rc lekl
/c1 inJ'enie metalostatycżne/ |'r;ykIarlcm szczeg lnym. Im temperatura odlewanego tworzywa (staliwa, żeliwa,
'.|rr;lłlw mcta|i nieżelaznych) jest niższa, tym z reguły uzyskanie odpowiedniej ja-
|. llt.r.i wnrSlWy wierzchniej odlewu jest łatwiejsze.
Rys. l.10. Czynniki mływaj|ce na tworzenie de warct}'y wiefzchnicj odleqru
IlIwtlrzona warstwa wierzchnia decyduje o zakresie obrÓbki wykaficzającej oraz.
.' rvllrśt.iwościachużytkowych odlewÓw. Na przyklad powstanie na powierzchni od-
l, rvu wlrstwy metalowo'ceramicznej (rys. l.l2), wymaga bardzo starannego jej usu-
lr|l..l llt 1lrzcd obrÓbką skrawaniem (trwałośćnarzędzi skrawających). Twardośći orl.
c,ńP P.lRh
Ilrlt ttrl!,i. lraŚcieranie powierzchni odlewu zaleŻry od warunkÓw tworzenia się warstwy
rv|r.t zr.l111|gj, a chropowatość powierzchni wplywa na dokladnośćwymiarową i cstc-

ty l,, r,' orllcwu.

| ) 2. Two(zenie s.ę w|rące niemetalowych w odlewach

02 o'.. o,| qo.J ąo5
rn ffiffiffiffi ziH*;; lVtr;;t.cnia niemetalowe w skrzepniętym odlewie to pęcherzc l!|z()w(: ()l||./ w||,|
. | |||j| tli()metalowe stałe. w cieklym metalu zanieczyszczenia lc nl()'lll wy1lq|xtw,|.
|,|yt. |.| |. /'a|ei.ność chropowatościpo. Rys. 1.12. Schemat powstar{anir warstwy me tr||rrl ry 71114igsinie, albo w roztworze. W pierwsąrm przypadku' potlt.zlts klrt.;llt|qr llr.
wIntrr'lllli ullewÓw od wielkości ziarna osno. talowoceramicznej na powiazchni odlewÓw cta -l|l.,|(.:,7()nc w cieklym metalu cząstki tworzą w skrzeplym metalu lzw. t.[ztll'r'lt|r rttr.
wy rnnsy formierskiej .liwnych rvtr r;t t'nin niemetalowe.
tV rlrrr1iim przypadku może nastąpić albo bezpośredniewydzic|t:lr|t. z tttt.Itt|lt tr'.,
rv 1'|4ll rl|,t:iy, i| |ym samym zwiększa gladkośćpowierzchni odlewu. Z kolei penetracja
|.,..','. uttltych zanieczyszczefi, albo zapoczątkowanie reakcji c|rctnit.zllyr.lt 1ltrltt|1;rIry
r lr.k|r.1'11tltt:|llltl w przestrzenie międzyziarnowe masy formierskiej za|eźry od wielu
I|||||.\ ,|ysaczeniem a skladnikiem metalu, prowadzących do wytlzit:llttlllt :,|q .'tttl|r.
lttllyt.|l r.zyrltlik{rw: temperatury, napięć międzyf'azouych (por. rys. 1.7), ciśnienia . t .,,'..zt:nia |ub jego związku.
nrcllrloslolycznego itd.
|łllzIlttszczalnośćzanieczyszczenia w metalu maleje ze spadkiem jt:llo lt.lllIrr.rlrIrr
.SpoŚrÓd popularnych stopÓw technicznych najwyższą temperafurą zalewania
. '' ' .'r.
zt:1i lnie podczas jego krzepnięcia. Spadek rozpuszczalności prowłrlzi r|rl w1.
c:harakteryzują się stopy żelaza, szczegÓlnie staliwo. Ponieważ najczęściej stosowa. .I lt.Ilttll..| się zanieczyszczenia, ktÓre szczegÓlnie intensywnie zachorlzi w t.zlt:;lr'
nym materialem formierskim do sporządzania mas jest piasek kwarcowy , warstwę I l .';l1l11'1.i;1. .|cżcli zaniecz'yszczeniem tym jest Eaz,np. wodÓr (rys. l.|3), 1lrlwrlrIrr1t.
metalowo.ceramiczną na powierzchni odlewu tworzą krzemiany powstałe z nisko. r.. 1lrr1'1.,|;111i1. w otllcwie porÓw gazowych; jeżeli zanieczyszczenie ma poslai.c:ickIą |rlll
topliwych tlenkÓw że|aza i manganu oraz krzemiany: 2Feo.Sio,, Feo.Sio,, Mno.
tr|.1 , ;;r|i rrp. siarczki w stopach ze|aza, to powstają tzw. endogeniczne wlrr1r.t.ttt;t
..si02.
ilrr ilt{.lltl()W(:.
Schemat tworzenia się takich warstw na powierzchni odlew w staliwnych przed- l ].ltllt:l< ztniatly It:tttpcralury zmieniają się warrlnki r{rwnowa1ii t:Ilt:ntit'zllt'j
.,|r

slawiony jest na rysunku I .12.

1..,trttr'.lIzy l()Z|)lIS7(.7()llymi w t'ickIym rnelaltl .t'lltlit'ł..l'ys.lł'.ltlniami n sklarlnik;tltli ttlt..
t'rlr | )rrr'lrorlzr w{lwt'zits rlo rr::rl<r'ji:
 '2tl ?.1

li|opy, w k|Óryt.lr lr|c wyslę1lrlJq 1lrzt:tltlnlty w slltlllt: s|nlynr, zat'ltowrl!t1

rvIttt.r.IwoŚt.l.
..trrlklrtrę picrwo|ną aż do oslq11nlęt.|n It:mpcrnlury olot:zcnin i sIrtlklurł ln r|ccytlujt:
.' l. lr wIltŚr.iwoŚt:iat:h.

I2 4. Skurcz metalu I jego etaPY

Rys. l.l3. Zaleźmcśćrozptszczalności zanitr.zyszee
nia S w rnetalu od tenrperafury T: T* - tempera.
tura krzepnięcia metalu (na przykladzie rozpuszczal.
Itr.lnl zalany do formy odlewniczej stygnie od temperatury zalewania do tempera-
nościwodoru w aluminium) |||| y ()|()(:Zcnia. W tym czasie następuje zmniejszenie jego objętości, zvtiązane z,arbw-
ll., zr. sllat|kiem temperatury jak i ze zmianą stanu skupienia, a także wydzielaniem
LZ+B-BZ+A, '.|r'. tttlwyt:h faz oraz przemianami alotropowymi. Ta zmiana objętościnosi nazwę skur-

. ,,rr (.lrlktrwity skurcz metalu może być podzielony natrry etapy:

gdzie: A - podstawowy metal (lub sktadnik stopu), :,kttrt:z przegrzania (w stanie cieklym), zachodzący w przedzia|e temperalur
B - celowowprowadzony dodatek, |'(|lt||c(tZy tcmperaturą zalewania a temperaturą liquidus'
7. - z.anieczyszczenie. :;ktlrcz krzepnięcia, zachodzący w przedziale temperatur pomiędzy temperatu-
Nrlwy związek zanieczyszczenia z metalem' nierozp)uszczalny w metalu, może r rrnrl llrluirlus a solidus,
Iwrll zy(. w <lrl|ewie bądŻ pory gazowe, bądź endogeniczne wtTącenia niemetalowe. Za. :'ktlrcz w stanie stal}rm' zachodzący podczas sty8nięcia odlewu od temperatury
|r') y |rl rlr| jt:1io
stanu skupienia w czasie krzepnięcia odlewu. Przykladem takiej reak.
'.r
'ltrlus rlo lemperatury otoczenia.
r |l 1lrllrligtlzy l,anieczyszczeniem a skladnikiem metalu może byÓ reakcja:

FeO+C ..----- CO+Fe,

.,tt. Itrlr|.tl;t'l| 1xltlt:zas krzepnięcia staliwa i powodująca powstawanie w nim porowa.
lnl,r | 1,lr zowt.j.

t.2.3. lworzenie się pierwotnej etruk|ury od|ewu

,IAt IWO ZELIWO AK 7 AK I1

llr.llr| r slrl1ly lcchniczne mają strukturę polikrystaliczną. stopy nie są przy

wm
zlltt1;.'*'.,,.. z jcdnakowych komÓrek' lecz stanowią mieszaninę r żnych jednorod-
tlyr ||4. |'rzebicgskurczur żnychtworzywodlewniczych: To-temPeraturao|oczctlln; l^ |olrt1r'tn
ttyr.ll [izyt'ztlic skladnikÓw struktury, zwanych f'azami. Pod pojęciem struktury stopu
r,,'il t'r/..nrrłny austenitycznej; T, * temPeratura SoliduS; TL - temperatura liluidus; 1,. letttlctnltttn
rtlzttlnic się:
i,rr.l. tvr rrrn; ln - temperatura przegrzania. AK? - silumin podeutektyczny; AKll - slltrrttlrt etrleklvr rrrv
-
,
ror|zaje występujących w niej faz,
* rozdrobnienie poszczegÓlnych faz,
N:r tysttnku l.14. przedstawiono przebieg skurczu rÓżnych tworzyw otllt:wrrt
- ich kształt,
' 't'. lr. llllnicjszenie objętościmetalu tovtarzyszy spadkowi jego tempera|tlry orttz
- wzajemne usytuowanie faz w masie metalu.
|,,.rv..Iltwltttit| sicci krystalicznej podczas krzepnięcia. W przypadku żeliwa szrlr(:li()
Struktura pierwotna odlewu jest to struktura, jaką posiada metal bezpośredniopo
I |owar?.yszy wydzielanie się grafitu, powodujące wzrost objętoŚci mt:la|u
r ',r.1lt111.1.i11
skrzcpnięciu. Podczas stygnięcia po skrzepnięciu w niektÓrych stopach, jak np. w
| .,rrlIlr.tt:,ttit1t'y w mnicjszym lub większym stopniu skurcz spowodowany krzcpnię.
stopac'h ż'e|aza, mogą zachodzićprzemiany w stanie stalym, prowadzące do powstania
. ir ttt W żclaza następuje także wzrost objętoŚci podczas przcmiany a|olro.
:;Itl1lat.ll
ztlpclnie nowej budowy materialu. Pewne śladystruktury pierwotnej, np. rozklad
.l.nnie<-l,yszcz'cfl, pozostają |'.'rvr.I w:illrtlit. s|nIym, kompensują(]y w pewnym slopniu skurcz spowo<|owany oblli.
nadal w materia|c i mogą islotnie oddzialywać na jego
nt('rn :,iq lt:lnpr:rnlttry w slanic stnlym ('tn).
"
?.? '):l

WlrrloŚi.skttrt:zu mcloli lrl()ż(: lly(.tlkrt:ŚIarla Iiniowo lub obJęloŚt.l()w()' l)rZy czym t'
icsl onn 1lotlawana w procentach. I lak skurcz objętościowy okreŚla się jako:
Vt2-V -).
ł

tu= r00%, (14)

\ I
1:

8dzie: V, . objętośćwnęki formy,

,'.|,,
1

V' - objętośćodlewu w temperaturze otoczenia. l

tt ,';..
r.{.
Analogicznie skurcz liniowy:
Lr-L, ' "t,'
''Ą.,

sr=Ę - 100%. (1s)

,t)., / , i'r)
. t,
f

Rys. 1.15. Schemat tworzęnia sie skoncenbowanej jamy skurczowej

Miara objętościowa stosowana iestzazwyczaj do podawania wartości skurczu prze'
grz'ania i krzepnięcia lub obu tych wartości |ącznie. Miara liniowa sluży natomiast
do podawania wartości skurczu w stanie stałym. Nie naled jednak identyfikować
skurczu objętościowego lub liniowego z jakimkolwiek etapem skurczu, poniewaz
terminy te określają tylko sposÓb pomiaru skurczu i nie mÓwią o przemianach zacho.
t'|zący ch podczas jego powstawania.
l.2"5. Tworzenie się jamy skurczowej w odlewie
l'tlt|t.zns stygnięcia metalu w stanie cieklym oraz jego krzepnięcia,
,'ttllllt.j:;zr.ttit' się jego objętości. Przykładowe wartościlącznego objętościowego skur.
( ,.|| l)l ,/(.''t zlItti;t i krzepnięcia wynoszą: dla
staliwa 5 + 7%, stopÓw aluminium 3+5%,
;t'.|rl;'(lry ''lltdt,i 4-'7%. odprowadzanie ciepła z metalu odbywa sięprzezpowierz.
. llrri1. ..|\'l'' rlltlt'la|u z formą. Zatemjako pierwsza krzepnie powierzchnia odlewu, pod.
( .,;|. l:l|\' 1r.1'tl wllęlrze pozostaje ciekle. Tamtei w koficowej
fazie krzepnięcia lokali.
,,rt|r. .,lr. ;ltl:.||ilt 1lrlwslaIa na skutek skurczu metalu. Pustka ta może przyjmować rÓżne
lor rrry I n():,1 ltitzwq jamy skurczowej.
l .'!l l ()ll1l;l<lśĆjanty skurczowej
Irrrvttt zys7ący temu ubytek objętości metalu 3 spowoduje obniżenie się powierzchni
. |r.r /Y wcwnątrz zakrzep|e!,,skorupy''- metalu. Jednocześnie warstwa l' ostygnie
.|r, Ir.1111,...o1ury luquidus, co spowoduje ubytek objętości2'. Skrzepnięciu warstwy
rllr.Ittl|| |, |owarzyszy obniżenie poziomu powierzchni cieczy spowodowane ubytkiem
r.|r|r;|rrl;r.i 3'. ostygnięcie do temperatury liquidus kolejnej warstwy cieklcgo mc-
;rrIrr l '', spowoduje ubytek objętości ciekłego motalu 2,' a jei zakrzepnięcic
. ulrylck
.,IrIr''lrtl.t'i 3''. Krzepnięcie kolejnych warstw metalu będzie powodowalo t|alszc obrri-
'. lr|t. :,iT' 1lowierzchni cieczy o wartoŚci związane ze skurczem prz,cgrz'ania i skttrt.z.
. ,'(.||| |( l zt:pnięcia. Doprowadzi to . po skrzepnięciu - do powstanio jamy sk ttrt.zrlwr.I
następuje ,, l.',,'|lrIr.it: zbliżonym do stożka. Jej objętośćza|eŻy odz
|) wlrrloŚci skurczu przegrzania, na ktÓry z kolei wplywa rodznJ s|rl1ltt l :;|tl1l|t.ft
|r 1,rl 3rt lt1,,rz,ania, czy|i rlŻnica między temperaturą odlewania
ll |t.ttl1lr.tlrIrlrą ||
'lrrlrltl',,
.') wlrr |rlśt:i skurczu krzepnięcia, ktÓry jest wtaściwościątworzywlr tltllt.wtt|r rr.l'rr
| ,, ,,., l,<lslaĆ występowania iamy skurczowej w odlawio
r ll'.'r.twltt.jźl rzeczywistych odlewÓw pozwala stwierdziĘ żc pustki w tttt|r.wlt. lt.
t..,l;;. r. :,krlIkicm skurczu metalu w stanie cieklym oraz skurczu krzc1llrięt.ilr, tltrl1]t;

., i '.1r,.1lrl1.1;1i. w rÓżnych postaciach:

Nlt:|ill wy1lc|niający formę (np. w ksztalcie walca), przedstawioną na rysunku l.15, '.li or rr't:ttl rowanei,
przez ścianyboczne i dno. GÓrna powierzchnia formy jest otwarta i
rlrlr|lrjt: t.icplo
oz;rrrtszoncj.
r
i|oŚ(' t'iep|a oddawana przez tę powierzchnię jest tak mala w stosunku do ilości ..| (ltl( (.tlll()wltną jamę
skurczową stanowi pusta przestrzefi w części odlewu, k|Órlr
tlrlt|awanej do formy, że moie byÓ pominięta. Krzepnięcie omawianego odlewu będzie
l|||t(. ll|k() oslalnia, |ub tzw. obciągnięcie, czy|i wklęsłośćna 7,ewnętr7.ncj
po-
tttialo następujący przebieg. W pierwszej kolejności ostygnie do temperatury liquidus
|
''
,'t. I'. Ilttl rtrllt.wtl. obciągnięcie lworzy się wtedy, gdy powstającą pustkę wcwnąlrz
warslwa metalu przylegająca do formy, oznaczona na rysunku 1.l5 symbolem 1.
.|.ow..lrzyszy(: '',!|l tv|| rl,,rr.Ii tltt śr'iankizcwnę|rzncj cicnka ibędąca w stanic plas|ycznym, wars|(:w-
temu będzie ubytek objętościoznaczony symbolem 2, ktÓry spowoduje t ,, ,,r, lltltt.
rllltlizt:nit: się powicrzchni ciekłego metalu. W naslępnym etapie warstwa l skrzepnie.
 24 ')tt

Postać rozproszona |oznaczna itoŚć rlrobnych pustek, czasem trudno r|oslrzcga|nych

.'y 1llztx'hotlzi w obJętoŚt''|<lwy../. It:11tl 1xlw<ltltl w rzct.zywls|yr.lr wllltlrlkllt.lr krzt1urię.
nieuzbroJonym okiem, zlokalizowana w całej lub częściowejobjętości od|ewu. Postać
taka nazywana jest porowatością lub mikroporowatością skurczową.
. Irr rlr||t:wumożna mÓwii. rnt:zt:J o skIrlnnoŚt:| t|o krys|nlizrrt:ji |t:tlnyln z wymit:n|t>
rry..ll:;llosobÓw.
W rzeczywistości prawie nigdy nie występuje tylko jedna z wymienionych postaci
pustek skurczowych. Zazwyczai częśćcalkowitej objętościpustek występuje z rysunkiem l.l6, krystnlizncji warslwowcj sprzyjnją wqski zakres lem.
/11rlrIrrie
w po
staci skoncentrowanej, a częśćw postaci rozproszonej. Można zatem mÓwić o sklon. l|l lltIttr krzcpnięcia i r|uży gradicnl tenrperalury w Ściance od|ewu. odwrotnie wply.
rvrtIl1 lt: same czynniki na sk|onnośćdo krystalizacji objętościowej. Z kolei krystali-
noścido tworzenia jednej z omÓwionych postaci jamy skurczotte!. Zależry ona przede
'' rtr Ilt włrstwowa wplywa na sklonnośćmetalu do tworzenia się skoncentrowanej
jamy
wszystkim od:
.'lltltr 7r)WCjl zlokalizowanej w miejscu odlewu, w ktÓrym koficzy się proces krzep-
- sposobu krystalizacji metalu,
- intensywności wydzielania się gaz6w podczas krzepnięcia metalu.
||t(( tn.
tV ;rrzypadku krystalizacji objętościowej wzrastające krysztaly mogą rozdzie-
ą)
Można wyrÓzrrić dwa podstawowe spo
'r soby krystalizacji metalu cryli proce-
|n| |}(.wne partie cieczy na nieza|eżne od siebie obszary, z ktÓrych czerpią ciekly
\
'^l\
t\
nrr'r:rl p<',lrzebny do swego wzrostu- Prowadzi to do powstania rozproszonej porowa-
su narastania f'azy stalej w objętości ll,t.. l .'|rllrt.zowej. Za|em, metale cz,Jste i stopy eutektyczne mają sklonnoŚć do twr>
fazy cieklej. Są to krystalizacja war.
lItll :;koncentrowanei jamy skurczowej. Tworzeniu się skoncentrowancj jamy skur-
i
| .,(
sfi{owa objętościowa. Schemat ich . ,rlr.Jt.j :;pr:l1.ja
r') także duzy gradient temperahlry w ściance odlewu. Tworzeniu roz.
przebiegu wyjaśnia rysunek l.16. Na ry.
1rrrr.,''rllt(:j porowatości skurczowej sprzyjają natomiast szeroki zakres tempcra|ur
sunku tym wykres krzepnięcia metalu
l' | ''(.||lItQcia metalu i maty gradient temperatury w ściance odlewu.
nalożono na chwilowy rozklad temperafu.
lV . ;,;isie krzepnięcia odlewu, z ciekłego metalu . na skutek spadktt rtlz1ltlszt.za|.
ry w ścianceodlewu. W przypadkU ,,o,' ||lli.{ l mogą v.rydzieiać się gazy.Twotzą one pęcherze, ktÓre w pt:wltyt.łt 1lrzy1xlrl.
istnieje wytaŻna granica pomiędry f'azą
l;r. lr' tt[). na skutek istnienia w cieczy szkieletÓw krysztalÓw fazy sta|t:j' llit. ttrrl114
stalą i cieklą, występującą w takiej od.
'.'1'1'|ywlt(; ne
powierzchnię metalu. Tworzą one wÓwczas w od|ewit: |llk zw;tll4 1xl
leglościod powierzchni odlewu, w ktÓrej
..,wltltllii. Eazową. Sr.lma objętości pustek skurezowych i porowatośt:i 1inzrlwtJ |t.sl wlr.|
temperatura metalu jest rÓwna tempera.
| .'''. ll1 :'|nlą - w danych warunkach odlewania.
turze liquidus. Narastanie krysztal w
fazy stałej odbywa się w kierunku prosto
il
|łyr. |.It'. KIyrtn|iZscj8 odlew6w: a walstwr
padlym do powierzchni styku metal.for- |) |l Zapobieganie wys|ępowanlu jamy skurczowej w od|owlrr:lr
-
wa; l' ma. Taki sposÓb krystalizacji nosi nazwę
llll1g|rlśr.iowa; c
- rzeczywisty przebieg
Iryrtnltrnr 1l rxllewrr, 'l'K
- temperatura krzep warstwowego. W prrypadku Illtllil skurczowa' występująca w ;dowolnej postaci w odlcwie, rtyskwnlllIktt|r. 1.r'
,,b", w calej
rrlcr'ln, 1,. tcrnperalura liquidus; T, tem- objętości odlewu temperatura 1,.'.I wr1'|ęrlem użytkowym. Zapobiega się temu przez odpowitxlrtic slr.rrlrv:tttlr. k t rr.1'
- zawarta
lrrrnlfrr! sollrhls, | - stan staly; 2 - cierl.zi jest pomiędzy temperafurami liquidus i ||l(.| |t.||| txllt:wu. Ma ono na celu spowodowanie jednego z dwÓch slx)s()l)()w klzt.1rlt|r'.
S _ 1rrrbośćściankiodtewu
solidus. W calej objętościodlewu mogą ' I,r ,lrl|t'wilw: jcdnoczesnego lub kierunkowego. Krzepnięcie jedrl<x.:łcsltr. l k|t.ttltl
istniećjednocześnieIazy ciekła i stata. l..'rvr. tlrl|t:wćlw nie ma związku z przedstawionymi przypadkami krys|tlIlznt.J| rl|l|1.
Wobec lcgo w calej objętościodlewu zarodkują i wzrastają krysztaly, l.,l.r irlwt.j i warstwowej. Pojęcie krystalizacji dotyczy mikroobszarÓw Iult tlit:wtt.|ktt.Ir
a ich wzrost
możc odbywać się w rÓżnych kierunkach. Ten sposÓb krystalizacji |' rrl'lttt.ttl(lw otllewu, podczas gdy krzepnięcie odnosi się do calego od|cwu lub wyllllr'
nosi nazwę obję
|oŚciowego. W rzeczywistych warunkach krzepnięcia odlewu, Itlzt:11t) jcgo fragmen tu zvtiązanego z węz|em cieplnym.
rzadko występuje kla. ,
'. 1'.
'
r

syczny przypadek krystalizacji warstwowej lub objętościowej.Na rysunku

l.16c,
przectstawiono jeden z moż|iwych przr7padkÓw krystalizacji
ścianki odlewu. Charak. | ,|, t Rrzopnięcio iodnoczesne i kierunkowe
lcr krystalizacji metalu może zmieniać się także w czasie. Na przyktad w pobliżu
powicrzchni styku metal-forma krysta|izacJa ma charakter warstwowy,
w glębi ścia. |.. r zr.|lllięt.it: jt:r|noczesnc ma micjsce wÓwczas, gdy wszystkie częściot||ewu s|y11tl4
| |.r u r.;111ą l wrl<lt.zeŚnic lak, że początek krzepnięcia na powierzchni ścianek trr||t:wtl
I l.r,llIt.r w ir.lr Śror|kn lyt:hżeścianekorlbywł slę w lyrlr solt|yln t'zltsit: wc wszys|klr.ll
 ,'t
?.6

(]Zęści{rclI o(|lcwu. (Jzyskanie l1

Jednoczesnego krzepnięcia zapewn|aJq przct|c wszyst.
kim dwa czynniki: l) wlaściwa konstrukcja odlewu, cechująca się rÓwnomierną gru-
bościąścianek i brakiem węzlÓw cieplnych czyli skupiefi ciektego metalu, krzepną.
cych dłużej od pozostalych częściodlewu; oraz2) konstrukcja formy odlewniczej,
pozwalająca na wyrÓwnanie czasÓw krzepnięcia częściodlewu o rÓżnej grubości. /
Drugi sposÓb uzyskiwania krzepnięcia jednoc-zesnego polega na: \*, / ' \',
- doprowadzeniu ukladu wlewowego do miejsc odlewu o malym przekroju. Uzys- /
/,tL/,
kuje się przez to przegrzanie formy i wyższą temperaturę metalu w tych miejscach,
co umożliwia wyr wnanie czasu krzepnięcia cienkiego przekroju z czasem krzepnig
2
\n
'--t*-'r
cia pozostalych częściodlewu,
- stosowaniu materialÓw formy o rÓżnych wlaściwościachtermofizycznych lub |; - | |)l' uzyskiwania kierunko.
li1lrlsÓll Rys. 1.19. Podzial odlewu na strefy oddzialy-
tak zwanych ochładzalnikÓw. Są to metalowe części formy ceramicznej, prTy czym '
.'' t.' I r l - węzly ciepl-
,l.|lttt(r.il orllcwu: wania nadlewÓw: 1 - ochładza|niki zewrrq
ochladzalniki znajdujące się na zewnątrz odlewu, noszą nazwę zewnętrznych, a zna!- .'. lłtrkłotllewu o grubościrosng- trzne
tlujące się wewnątrz odlewu i ulegające w nim stopieniu - wewnętrznych. om wione .i .l | |r'lrttllrll nat|lewu; 3 - ochładzal-
s1losohy uzyskiwania krzepnięcia jednoczesnego zilustrowano na rysunku 1.l7. .,it ,rrrr!trrrryi 4 - nadlew;5 - jama
|(rzt.1lltięcie jednoczesne stosuje się do odlewÓw z metali nie tworzących dużej jamy
..kttlt.zowt:j. Są to przede wszystkim
niektÓre odlewy żeliwne, szczegÓlnie z ie|iwa |,Ilt|. i!.tl| |rrll rninimalną objętościąwęzłÓw cieplnych, wzrostem gruboŚci ścian pos|ę.
llti:,lt'i jłk ościoraz z niektilrych gatunkÓw brązÓw, np. zbrązu cynowego.
l,''|;tl \'||| w kicrunku nadlew w oraz dzie|ąca odlew na strefy ot|rlzialywnrrin tlnt||t-
.,.'rl (t\'.,. |.I9). Drugi to właściwysposÓb odlewania, polegający przt:t|tl wszys|killl

.|.'1'ttlw:|t|7cniu metalu do lub w pobliże nadlewu, ktÓry w t:zltsit: klzt'1ltll1.r ilt

''||' lv|| |X)witIit:n być jego częŚcią o najwyższej temperaturze,
'|(|.,()w;|tIit.l materiałÓw formy o zrÓżnicowanych właściwoŚ<'ilrt.ll lr.tltlrl||zyr
,'

rr.' ' Ir Ittll rlt.Irlirrlza|nikÓw.

kicrunkowe stosowane jest w przypadku wykonywatlilr tlrIlr.tv(liĄl ,' ItIl.
|. r ,.r.1r11t1.1.i1.

|.'Ii lt./(|l;;1t.yt.lt jamę skurczową o dużej objętości. Są to niekt rt'1lltItllrl.I j't.Iltvlt r,

ctb . ; : ','r.l 1lrktlśt.i,staliwo, stopy aluminium, mosiądze,brązy bezcytltlwr..

|łys. l.|'/. 51rosrill trzyskiwania krzepnięcia jednoczesnego: a ! '(, ' N,ttllt:wy i ich rodzaje
- doprowadzenia metatu do najciefiszych ftag
tItcltl wotl|ewu; b-stosowanieochladzalnikÓwzewnętznych; l-jamaskurczowa; 2-ochtadzalniki
zewnetzne Ir| |rl; l,tltvit:tlziano poprzednio, nadlewy są to zbiorniki ciekIc11o lt|(.Il|lll, ,/ l\|(|
. '. Ir rl,.tt;lt.Irri;rrly jcsi ubytek objętościmetalu, zvtiązany z krzepnięt.it:ltt tttIlt.wtl'
Krzepnięcie kierunkowe rozpoczyna się w częściach o najmniejszym przekroju, !.
It''l ||.|l ||():i| lla7wę zasilania odlewu. Nadlewy muszą zalemkrzepnq(' jako tls|tll
następnie obejmuje częścicoraz grubsze i koficzy się w częścinajgrubszej, stanowią. ,
'lll l rtl||t.wt|. Mtrszą takżęąnajdowaćsię w pobliżu zasilanego węzla t:it:1llllt.1itt.
-l|'.'I

cej tzw. nadlew. Nadlew nie jest częściąużytkową odlewu, zostaje odcięty po skrzep.
nięciu odlewu' a w czasie krzepnięcia pelni rolę zbiornika uzupelniającego ubytki
objętości metalu związane ze skurczem przegrzania i krzepnięcia. Podczas prawidlo.
wego krzepnięcia cala objętośćjamy skurczowej powinna zna|eŻć się w nadlewie.
/'asadę krzepnięcia kierunkowego oraz sposoby jego uzyskiwania przedstawiono na
rysunku l.l8. Podobnie jak krzepnięcie jednoczesne, także krzepnięcie kierunkowe
l,a|cż'y o<l t|wÓch czynnikÓw. Pierwszy z nich |o kons|rukcja odlewu, cechująca się
' ', l.Il.'rItl rl;r 1xlIozcnie wzg|ędem od|ewu rozr1żnia się nadlewy g rnc i |lot.zlIt:;
i l 1,lr..rItl tt;t it.ll kons|rukcję nadlewy dzieli się na zakryte i odkryte. Nadlcwy wy.
|.'i,\ l/i|||(. w It.j sitrncj masic formierskiej, co pozostałe częściformy i bcz zasloso.
, .,rr l rlrrr|;tl|1(}wy(.ll zalricgow, zwiększających ich skuteczność' noszą nazwę zwyk'
I |, |'.,,.lt lyttt sltlstljt: się nat||t:wy w oluIina<'h Icrmoizo|acyjnych Iuh c[l7()|(]rnli(.7-
., Il l,.,''rvlr|;rillt'yt.lr rra ztrltricjszclnit: ich olljr,llośr.i w s|<lsttltktt tlo natlIcw w zwy.
 'J.tt

I
i
f/ i,ź
l ł '' l.
lV Jrl7y;l;11|[1t |ttrllit:t.zlltl:.t l z;l:,lItttlt.it rlr||t'wtt Irrll jr.1itl t zt,'i;t.i w Illzszyt.ll ;llll
tt'r, lr lornly, rlrllt:11lyt'lr otl yl rttt'.j powit:rzclrnl - lrzt'lllr slo:,ttwtti nltrllt'w z:lkrVly.
Il|.|!|'.l jt|;)( tlIljgtoŚi.rlatIlt:wtl, rritlt:zy tllit:i' tla tlw.iltlzt: tlwlt zltsiltIllit.zc kryIt:rin. |\l
|'It t t!../l., ltlzltliary nat||cwu nluszą |lyi'trn lyIc rItlzc, illly 1towslająt:ą jamę skttrr'ztlwą
Il||.,,||j| |lyItl ,,|lrzcsurląć,, poza gaharyty ot||cwtl. l,o t|rugic, kirżrJy nad|cw zwię|<sza
i|.,l.r r tt.|t It'1io mclalu, konicczną do uzyskania ot||cwu, a aalem po8arsza wskaŹnik
I r, .,u,, ysku melalu" dla danego odlewu- Wymaga ponadto dodatkowcgo nakla(lu
|.Il|l \' I t.rrt:rgii koniecznej do jego wykonania, usunięcia po odlaniu, ponowncgo
r,! ' t;rl)riuri;l itp. Warunkiem koniecznym i dostatecznym skutecznego zasilania o(l-
|. rlrr IttIl części jest takie dobranie ksztaltu i wymiarÓw nadlewu i szyjki |ącząccj
jt:11o

t2.-- .rrt.lIt.w z tlrI|t:wem oraz stworzenie takich warunkÓw termicznych, aby ciekly mcta|,
:,/A i
2
t',.|11. y w tlitt|lewie, krzepł po zakrzepnięciu odlewu. optymalne dobranie obję|ośt.i
\/ lr'tr||l tvtl ttl;l zAtem bardzo duż,eznaczenie technologiczne i ekonomiczne.
, 1.(r:a Ilr'|'ilt wytnidrÓw nadlewu musi być poprzedzony obliczeniem tzw. ,,modulu krzcp.
'li..! |j|'' ttr||t:wu |ub jego części.Moduł ten, zwany też ,,sprowadzoną grubościąścian-
|ły:. |.2l). llożne rodzaje nadlew w: - g6rne (a, b' Rys. l.2l. Przyklad zasięgu dzialania nadle. I i . .'|.. rr.i|lr się zależnoŚcią:
r|,c' 1. 11' lr); - boczne (c' Ó; - odkrfie (a, b, c); wu; I - strefa dzialania nadlewu; 2 - strefa v
rwyklr (n, c, d); - w otulinie O, 0; rdzeniem
nlnroslcrycznym (f, g, i); znabojerngazotw" r-
nie zasilona; 3 - strefa dziaiania efektu brze
gowego
M
..0 =+
Fo
, (t.(')
, zy'rr (h); latwo oddzielane (e, f, h); 1
- odlew;
7 narlk.w, 3 - otulina termoizolacyjna lub egzo. r, | |i ll r.|: ll^ - modul krzepnięcia odlewu (lub jego części)[m'|,
l..t tl| t (.Zt|tl; Ą - r d,ze przeponowy; 5 -
rdzefi atmo.
_ nabÓj gazowy; \,n
]fft ycZny; r' 7 - jama skurczowa
- objętośćodlewu (lub jego części'wymagającej zasi|irrriir ) |rrl] |,

|r., - Powierzchnia stygnięcia odlewu (lub jego części)|rrl2 |, Ilt rr.r |r |(lt t|
kIyt.lt, oraz nadlewy tzw. ciśnieniowe. Zwiększone ciśnienie w nadlewie, uzyskiwane
odprowadzane jest cieplo.
])rZcZ (loprowadzenie dofl sprężonego powietrza lub zastosowanie naboju gazotwilr-
czego (np. węglan wapnia pod wplywem ciepla ulega rozkladowi zwydzie|eniem Co2), Ir|;1 ;l1 ,,y|ilarlrr, moduły krzepnięcia odlewÓw o ksztaltach: szcścii|rIll tl |itlllvr;l|,, l l\'
pozwa|a na zwiększenie zasięgu oddziaĘwania nadlewu.
IttItrrl,Jt,rlnicyDorazwalcaośrednicyDiwysokości H wyn()sząkrl|t.|ltrl: j,n
Wszystkie omawiane rodzaje nadlewÓw mogą być wykonywane jako łatwo usu. ]',
I ).ll
wa|ne przez zastosowanie cienkiego rdzenia, oddzielającego nadlew od użytecznej . W praktyce, dla odlewÓw o skomplikowanych |<szlltl|lrt'Ir, rl|l||r ;t.ltIlt
ll Ir .ll
częŚci odlewu. Na rysunku l.20 przedstawiono rÓżne rodzaje nadlewÓw. Podczas
)

t'rt lr'rl;tIt'7Y wykonać dzieląc skomplikowaną brylę od|ewu na ot|1lrlwir.rllr|4 lIr.,Irr.

projektowania układu zasilania odlewu' istotnym czynnikiem jest zasięg oddzialy-
t,r \ |l'r.()nt(.lrycznie prostych.
wania nadlewu. określaon odległośćod nadlewu, w jakiej ścianka od|ewu nie wyka.
wymiarÓw nadlewu jest ustalenie wielkości jego nlotltIlrl. /lt:,ltlIlr
|'r'r|..1;1pą tIoboru
zuje wad na skutek jego dzialania zasilającego.Zasięg oddzialywania nadlewu za|eżry
od rodzaju metalu i typu nadlewu i na przyklad dla poziomej ścianyodlewu staliw-
l. I l;||.'l, iż tl|a spelnienia warunkÓw skutecznego zasilania odlewu, mot|tll rrtlr||r.wrl
|'ll||l.tl |ly( <:20% większy od modułu odlewu, tzn.
nego' zasilanej nadlewem zwyktym, iest on rÓwny dwom grubościom tej ściany.
(rys. 1.21). M* = 1,2'Mo. (t .'tl

1.2.6.3. DobÓr rodzaju i objętości nadlewu l,' |'.l11|1 1(.Illym przypat|ku, z,nając powierzchnię styku bryly odlewu z brylą nilt||t-
r,Ir lIlttl . lys. |.20), można ohliczyć pozosta|e wymiary nat|lcwu. Waż.nym wskltŹrri-
Rodzaj stosowanego nadlewu za|eżry w glÓwnej mierze od kształtu nadlewu lub
||' t||, t|()ly('7ąt'ynt rlohortr wymiar{rw na<|lcwtl jcsl zalet:cnie, aby smukIoś('narllr:wrI,
zasilanego elementu od|ewu i jego usytuowania w formie. Jeżeli ksztalt i polożenie
pozwa|ają, a zasada kierunkowego krzepnięcia wymaga - stosuje się nadlewy od- t Il ..Itlstlttt.k w1'srlkoŚt'i tlo szt:rokoŚci Jlorls|;lwy, wytttlsiIa <lk. l,5.
 r0
tl

Na rysunku 1.22 przt:rlslnwirlny jest
masywny bezrdzeniowy odlew kola za-
machowego. Piasta tego kola oraz wieniec
wymagają zasilania. obliczenie modul
krzepnięcia tego odlewu i jego częścinie
jest trudne. RÓwnie proste jest obliczenie
wymiarÓw nadlewu N, usytuowanego nad
piastą. Zastanowienia i obliczefi wymaga
wyznaczenie wielkości i liczby nadlewÓw,
zasilających wieniec kota. Pod uwagę na.
1xlwsIltwntlit: rln1lrężt:fr w tltlIt:wllt:ll, nlogt1t:yt:lt 1lrowttrlzli. rlo it:lt odkszInlt't:fr
rl ltllW(.l 1lęknnin w rÓżnyt:lr fttznt.lr s|y11nięt'ia ltlh w t:zlts|t: it:h ohr bki lub cksp|oll-
lnr ll.
rll Skurczodlewniczy
].ktlrt.z odlewniczy jest wartoŚcią technologiczną, uwzględniającą wymienione
rt1rt.'1.1|11i1.1 czynniki, wplywające na skurcz, określające zmiany wymiarÓw liniowych
.,l||r'rv|l, o ktÓre należy powiększyć jego wymiary podczas konstruowania modell

,_T
|eĘ brać także czynniki opisane w punkcie Ilr|l lrlt llt. .|t:sl on wyznaczony doświadczalnie i określony z za|eŻności:
I
1.2.6.1. i zilustrowane na rysunkach l.l8 L.-L
i 1.19. r00%, (1.8)
lłys. l.22. Przyklady stosowania nadlewÓw
odkrytych objętośćnadlewu moŻna znacznie ogra.
niczy.c, stosując ofuliny termoizolacyjne 1.r l,'lr': 1.. - dlugośćpomiarowa modelu lub formy prÓbnej'
Itlll t.11zolcrmiczne. Ich działanie skutecznie opÓżnia krzepnięcie cieklego metalu _
I

L długośćpomiarowa odlewu prÓbnego.

{)

w rt|l|ęttlŚr.i nadlewu, a tym samym zwiększa skutecznośĆ nadlewu. Fakt ten posiada
lrrrrrlzo tlui.e z.naczenie ekonomiczne i techniczne. Praktyka odlewnicza zna przy- lVrrl |rli.i' skurczu odlewniczego za|eE od rodzaju metalu' z ktÓrego wytwarzany jcsl
.lr||r.rv tllilz od rodzaju formy, w ktÓrej jest wykonywany. Przyklaclowc wnr|oŚt:i sktlr-
1'lrr|k I rlrIlt'wltnia masywnych i ciężkich odlewÓw, ktÓrych poprawne wykonanie przy
r11'ttttt|t ztltlyt:h możliwościachodlewni w zakresie dysponowania ciekłym metalem,
. rt rlr||1'y111ięzego podano w tablicy l.2.

Il\,Irl ltltl'ż|iwt: rlzięki zastosowaniu materialooszczędnych nadlewÓw w otulinach. 'l.rbllm 1.2

Wartości skurczu odlewniczego niekt rych tworzyw

Wartość skurczrI |%
|.:|. S|ygnięcie odlewu od temperatury solidus
|

lłodzaj stopu
:wolxrlrrogo
do temperatury otoczenia
';lnliwo wgglowe 1,3+1,7

S|y1,rligr.irt or|lcwu w stanie stalym towarzyszy zmniejszanie się jego objętości. slopowe 1,0+2,6
"lilllwo
..i|rtllr'z tlt||t:wtl nic odbywa się jednak swobodnie. Czynnikami wplywającymi na ten /"tlwo szare 0,7+0,90
/,'ltwo cisgliwe (biate) 1r0
s|i tlrt.z, olltl|< rozszerzalności termicznej, są:
'llopy rnledzi |,Ą|,)'I
-nlct:haniczne hamowanie skurczu, wynikające z oporÓw wywołanych rÓżną
';l0ly ilt,t[nczu
1,2+2,0

t,2 1,6
r<lr'szcrza|nością cieplną formy i metalu,
_ cicplne hamowanie skurczu, związane z nierÓwnomiernym stygnięciem i . co ',lopy nlrlrninium 0,8+1,4 1,0 r I ,(,

z,a tym ldz,ie _ nierÓwnomiernym kurczeniem się częściodlewu,

- przemiany fazowe w stanie stałym, kt rym towarzyszą zmiany objętości metalu

z,wiązane z przebudową sieci krystalicznej.
Wymienione czynniki powodują: I l .' Naprężenia odIewnicze
_
zmiany wymiarÓw liniowych odlewu, rlżniące się od wynikających z i|oczynu
śrerlniego wspÓlczynnika rozszerzalności liniowej i rÓżnicy temperatur solidus i l.l:r1rrqzt.tti0 or|lcwniczc lworzą się przcdc wszyslkim w czasie stygnięcia otl|cwtt.
otoczcnia. 7,miany te muszą byĆ uwzględnione przy konstruowaniu modeli lub form .. rv,'1'|1.rIrt nil pr,/'yrc'7,yny, naprężcnia <|zicli się lla:
mclalowvt'lr.
-"\
3')

- skrlr('zowc, powslalc na skulck mechanicznego hamowania skur(-zu, ,) oprzyrządowanie odlewnicze

- cicplne, powstale w wyniku cieplnego hamowania skurczu,
-
strukturalne, wywolane przemianami fazowymi.
Calkowita wartość naprężefi w odlewach stanowi sumę wyżej wymienionych na-
pręiefi składowych. Wartośćta nie jest stała, stąd monta mÓwić jedynie o chwilowej
wartości napręż,eh. To samo dotyczy także właściwości metalu. Jeżeli w jakimkolwiek
miejscu odlewu w dowolnej fazie stygnięcia odlewu wartośćchwilowego naprężenia
calkowitego przekroczy wartośćchwilowej granicy plastyczności metalu, odlew uleg.
nie odksztalceniu. Jeżeli przekroczona zostanie wartość chwilowej granicy wtrzy-
malości, występuje pęknięcie odlewu. Z tego powodu rozrilżnia się dwa typy pęknięć
odlewÓw: pęknięcia na gorąco i na zimno. RozrÓżnienie to ma znaczenie ze względu
na sposoby zapobiegania powstawaniu tych pęknięć. ||rl py|ry1126nia dowolnych odlewÓw, oprÓcz surowcÓw' energii i nakladu pracy'
Z punktu widzenia mechaniki istotne znaczenie ma podzial napręŻe ze wzg|ędu lrll rlrglItlt.sq urządzeniainarzędzia, czy|itzvt. oprrytządowanie. Sporządzenie odle,
tla ohszar, w kt
rym są one rÓwnoważone. obejmuje on: tr lł|v r.J V |||ll':'| wykonania wielu czynności, ktÓrych zrÓżnicowanie spowodowane jest:

- naprężenia l.go rodzaju rÓwnoważone w obszarach zbliżonych do wymiarÓw
otl|ewrl' zwane teź.' napręieniami makroskopowymi. Są one przyczyną odkształcefi
i 1lę|i nięć w odlewach i w odlewnictwie . noszą nazwę naprężefi wlasnych w odlewach
ltlb rlaprężefl odlewniczych,
_ naprężenia II-go rodzaju są rÓwnoważone w objętości kilku ziarn na przyk|ad
r6ż'nych f'az,
- naprężenia III.go rodzaju są rÓwnoważone w obszarach sieci krystalicznej.
Naprężenia II.go i lltr.go rodzaju wpływają na właściwościmechaniczne tworzywa.
lik|tlnnoŚć do tworzelria się naprężefi odlewniczych za\eży od właściwościtwo
/yw.| \lra2 rocizaju formy odlewniczej. Ze stopÓw odlewniczych największą sklon.
tlil:.i t|tl lworzenia naprężefl odlewniczych wykazuje staliwo. Większe naprężenia wy-
|'.r,,rljl; t;l|iżc otllewy wykonpłane w formach metalowych.
(
w odlewach uniemożliwia niejednokrotnie ich obrÓbkę. Usu.
)|lt.t.tltrśf. naJ,rężefl
lllt.'r it. ;lt zt.z slirawanie warstwy materialu z odlewu powoduje zachrvianie rÓwnowagi
trllJrlt..)'1.f1 wlnsnych i może wywolać odksztalcenie odlewu. Z tego powodu koniecz-
ltr. ;t.:,| (.79slo usuwanie naprężefi z odlewÓw przezichżarzenie.' W orzypadku
rlr|tr.rv{lw slaIirvnych postępowanie takie stanowi regulę. Żarzeniu poddaje się także
rIttzt. tlr|1ltlwicclzialne odlewy żeliwne, jak korpusy maszyn' łożaobrabiarek itp.
rrlrlzltJt:tn stosowanej metody wytwarzania odlewÓw (odlewanie do form piasko-
rr I , lr. ..lt rrpowych, metalowych, metodami specjalnymi itp.),
or
IL,t,r krwym charakterem produkcji (jednostkowa' seryina, masowa),
1'rrllrrl ylnmi i masą wytwarzanych odlewÓw,
tr.l llllit'znym wyposażeniem odlewni i organizacją procesÓw |cchnologit:znych,
rr,rIrltjt:ttl odlewanego fi{orzywa (staliwo, żeliwo, stopy metali nlt:żclaznyt'lr).
lJ1|rvntrrrllit: niedużych odlewÓw na zautomaĘzowanej linii pror|ttkr'yJlttN wyttllt.
En IlIll(.l,(t rl;lrzyrządowania aniżeli wykonanie kilku wielkogabary|owyr.lr tlr||r.włlw,
l't ]| ..||l|l lrtllyt.h np. na cele remontowe' mimo iż material form od|cwlr|t.zyt.|l I lrlrllnI
..r||r tvl|l|l.|i() lworzywa mogą być w obu przypadkach identycznc. ltlltc11l (.|lll]/y'l{
,l''IJ||l||l| wyl|lnga masowa produkcja drobnych odlewÓw metodą c|Śtllt:lllrlwt1, n Iltttr.
t.' r {lrvtt|t.ż mosowo wytwarzane - odlewy metodą wytapiania mor|c|l.
|.rll1|1.5111i ogÓlne warunki i zasady otrzymywania odlew w są ws;l(\lrlc rIln w:.rvrI
I l. ll tltt.ltlt| (llp. koniecznośćistnienia wnęki formy i układ w w|cwowyt.lt), ;ll r.rrtlln
l,r r,1,r ,,yr ,, rlrl<lwania odlewniczego zostanie ograniczona do podstawowyt:lt t'lt'lttctrl(rw
I i 1'r' 1.1 y 1 | r, slosowanych w typowych warunkach produkcji.
.|Ą I'r

2.1. oprzyrządowanie do wylwarzania piaskowych |orm (t I'

i rdzeni
2.1.1. Modele odlewnicze

Model odlewniczy jest to przyrząd, za pomocą ktÓrego odtwarza się wnękę formy
''.jł]"] i;1 I'

odlewniczej. Ksztalt modelu i jego wymiarysą identyczne z kształtem i wymiarami

wnęki formy oraz ściślezwiązane z kształtem i wymiarami odlewu jako produktu
[{ |'t,'i]
finalnego. Zvtiązek ten - choć bardzo ścisły- nie oznacza, że kszta|t i każdy wymiar
modelu jest identyczny z wymiarami odlewu. W rozdzia|e 1, przedstawiającym pro ,1
1",,,
cesy tworzenia się odlewu w formie, opisane są zjawiska skurczowe, rłiązane ze 1",,

zmianą temperafury i stanu skupienia tworzywa odlewniczego. Powodują one, iż Ir

r.
ini
I

konstruktor modelu musi dokonać takiej ,,deformacji', ksztaltÓw i wymiarÓw modelu,

aby odlew uzyskany z danego modelu, w temperaturze otoczenia, posiadal wymaga-
ny ksztalt i wymiary. Konstruktor modelu musi uwzględnić także inne specyficzne
czynniki, charakteryzujące sposÓb otrzymania żądanego odlewu. RÓżnice kształtÓw
i wymiarÓw odlewu i modelu, slużącego do jego uzyskania, wynikają z konieczności
uwzględnienia:
- pochylefr odlewniczych, umożliwiających wyjęcie modelu lub jego częściz for.
my odlewniczej,
- naddatkÓw na obrÓbkę skrawaniem poszczegÓlnych powierzchni odlewu,
- nadlewÓw koniecznych do prawidlowego zasilania odlewu lub jego części,
- skurczu liniowego tworzywa odlewniczego, F,- ,t t,r:yLllrrl konstruowania modelu odlewniczego w oparciu o rysunek kotrsltlthtyttty t'lrtrr.trltt
l. . |r.lllr.ttIlli b - szkic surowego odlewu; c - szkic koncepcji formowanin (|x.z rrh|nrlrr w|r.rłrrwr.lr.l'
- naddatkÓw technologicznych np. w celu zapobieżenia paczeniu się stygnącego -
I
|
ll' ||l(|(||'l||;r'-elementustalajgcycząścimodeluwzględemsebie;x-przyjg|n1r|n:,'r,'yrtln1lrl.l..In|rr
odlewu lub umożliwienia jego zamocowania w uchwycie obrabiarki,
modelu i formY odlewniczej
- ogÓlnych zasad konstruowania odlewÓw (promienie zaokrąglefi, przejściai po.
łączenia ścianek o zr lżnicovt anej grubości itp.). ,vt.'r,l.'tlśi' ot|lewu wzrośnieo wartośćnaddatkÓw na obr bkr; s|ttltw;tltlt.llt tttt

Na rysunku 2.l przedstawiony jest uproszczony przykład konstruowania modelu ,|.'|11r | | ;,i,rrrt'j 1l|aszczyŻnie(H' = H + no +
n,),
odlewniczego w oparciu o rysunek gotowego odlewu (a). Dla uproszczenia podane są y śrct|nic zewnętrznych zmienią się w zależnościotl ztlaktt 1ltlt.llyIt.ttllr,
tJ \ ||||.|l

tylko trzy wymiary odlewu (d, D i H). Zaznaczonesą rÓwnież powierzchnie obrabiane t |' |||| 1,;r1;1 rrit'wiclkiemu zwiększeniu (w przypadku dodatnich), pozoslają lltlz ztlttittt
skrawaniem. Sporządzając tzw. rysunek surowego odlewu, technolog - odlewnik I l |.' \ 1.'r,Ilitt tljt:mnych) lub przyjmują wartośćpośrednią
(gdy zastosow:lll(. Z()s|;llIl(.
rIrlllit:ra p|aszczyznę podzialu (x) odlewu (modelu), ustala konieczne pochylenia , ,,' lr1 lr ut(' ..1)llts -
minus".
tlr||t'wtlit.zc oraz dobiera odpowiednią wartośćnaddatkÓw na obrÓbkę skrawaniem. | |l|.'(llv;ltli(' rt|zcnia powoduje dalszą zmianę ksztaltu przysz|ego motlc|tr. Nlor|t.l
|,r zyjrrltljc ponadto, że otwÓr wewnętrzny będzie odtwarzany przez tdzeh. Skutkiem . ł t|' |,.,tvl\.|isz()llY o |zw. znaki rdzeniowe, tzn. elementy odtwarzająt:c wrlęki,
t(:llo: . I l.,l \. It tlttltlt.tlwany jest rdze podczas formowania modelu. Zcwnęlrzny tlllrys
.I'cwnętrzne walcowe powierzchnie rÓwnolegle do
- osi symetrii odlewu otrzymują ,.,'. |. Ilr r ;r.1,tl wyttliAry przedstawione są na rysunku 2.|.d. Poszcz'cgÓlnc wylni.itt.y
1loslać stożkÓw rozbieżnych w kierunku p|aszczyzny podzialu, .'. 'l' Irr ,,,rl..z;1 tlwz11|ęrtniać wartośćskurczu Iiniowego tworzywa ot||cwu, np-:
- wewnętrzne walcowe powierzchnie zachowają rÓwnoleglość względem osi sy-
rnt:I ri i, l)" = D'(l +Sr.) i ll" - ll' (l t S,.),

- wymiary Średnic wewnętrznych zmniejszają się o podwÓjne (dwie strony) war.

|tlśt.i rl,rtlr|.lk w na obr bkę skrawaniem (np.d'- d - 2n, gdzie n - wartoŚć nad. ! | |. ., r.J;|| |tlśi'skttrt.ztl Iiniowcgo Iw<rrzywa orllcwlrir'zt'11tr wyrllźtlll;l W |)r()(.(.tt'
rl;rlliu)-
36
t'l

tach przeliczonych na ulamck dziesiętny (np.2% = 0.02). Calkowita wysokość modelu

H. musi też uwzględniać wysokościznakÓw rdzeniowych hu i h,, czyli H. = H'' + -{l
+h.+h. f .l
og
,

Przedstawiony przyklad dotyczy jednej z wielu możliwościformowania. Ten sam

odlew można wykonać stosując inną plaszczyznę podzialu lub bez stosowania rdze [j
nia. ostateczny kształt modelu będzie w tych wypadkach r6żny od przedstawio
nego. ':ll
))
Modele odlewnicze podzielić mohta na trzy grupy:
- bezpośrednio odtwarzające ksztalt odlewu, czyli modele nafuralne, I lJr[i i
- pośrednio odtwarzające ksztalt odlewu, czyli modele właściwe, illi
-
modeleuproszczone.
r,, . :I I'rryklnrly modeli uproszczonych: a - model wzor- Rys. 2.4. Przyklad modelu z częiclq
Z dw6ch pierwszych grup modeli można ponadto wyrÓżni& dzielone i niedzielone (segmen' odejmowang: I -korpus modcltt,
,r " r,r,,,,,,wr.t osi obrotu, b - model odcinkowy
oraz posiadające częściodejmowane lub ich pozbawione. Klasyfikacja modeli odlew. towy) f_ czę3ć odejmowana, x- plasz.

niczych przedstawiona jest na rysunku 2.2. w świetletej klasyfikacji, model przed- czyzna Podzialu formY

stawiony na rysunku 2.|.d na|eĘ określićjako model dzielony i pośrednioodtwarza.

jący kształt odlewu. W przypadku odlewania detalu (rys. 2.l.a) bez zastosowania 1.,, Irr1.lwltttit: się nimi wymaga większego nakładu pracy podczas formowania i rlu.
rdzenia, model odlewniczy rilżniący się od przedstawionego na 2.l.d, bylby za|iczt ' ; , l, l, rvrrli[ikacji formierskich.

ny do niedzielonych i bezpośrednio odtwarzających kształt odlewu. Przyklady ||'l t{ylw;trzania modeli odlewniczych stosuje się rÓżne galtlnki <|rt:wtrn, mt:|llli
mo.
deli uproszczonych oraz modeli z częściamiodejmowanymi przedstawione są na ry. | ||Jl'|,'}'w s7|tlcznych. o doborze materialu decydują glÓwne czylllriki wplywnjqt't:
sunkach 2.3i2.4. ,,,, tr rvrrloi,i rtrorlelu:

W praktyce najczęściejstosowane są modele bezpośrednio i pośrednioodtwarzają. |{;|l l|||ki formowania modeli (ręczne, maszynowe),
Ii. ,.tttlli. serii odlewÓw do wykonania przy użyciu danego ntot|t.|tt' lt |ltk j'r. ltltlt'
ce ksztalt odlewu. W przypadkach wytwarzania duŻy odlewÓw, szczegÓlnie gdy ich
,, 1,rrrktyczne, np. wielkośćmodelu, latwośćobrÓbki
ilp.
ksztalt na to pozwala, a seria jest nieliczna, stosuje się modele uproszczone. Są one 1'l...|1'
..|q tttltIrl
prostsze do wykonania, wymagają mniejszej ilościmaterialu modelarskiego, ale ||;r rvttIi|ll! model, doskonale nadający się do formowania ręt'zllr.1:rl,..Ilt|r.
tl1l 1rrlr|. ., lt.'
1'r 1.IrrIll1' w szczegÓlnie ciężkich warunkach formowania maszyll()w(.l:tl.
l''| |||''tv]||||;| 1totl wysokimi naciskami. Konieczne staje się wlcr|y wykrl||l|ttlt. tltr'.Ir.Itl

MODELE ODLEI^INICZE '|'l Il||l)tvt.l,(). Modele dzielone,

skladające się z dwÓch lub więt't.J t'z1.l,r |, wyl||lll.,|ll|
|..lr.t ., .'|]|t jll)rlc8o zęstawienia względem siebie poszczegÓ|nyt:łr r.zęŚt'l. lkl lr.l'rl
. r.Itl

. Irl i; r lr.|||('tIty ustalające (szczegÓl ,,A'' na rys. 2.l), wykonanc 7 rr|(:l'||||. / tttr.lttltl
ATURALNE w.tłŚclwe
l, I l,||]|||(.:'l1 lcż rÓżnego rodzaju inne elementy modeli, takie jak ut'ttwyIy t|tl wy|tttll
N
(bezperednio

|,..Il|,| |||(|(l(.llI z formy, krawędzie, narożaitp. częściszczegÓlnie narażottt: ttlt zttżyr

Ir.

Dzrelone Niedzietone ,.,,t, ,r.. lorrrrgwania. Model OdlewniCzy pOdCzaS fOrmOwania ma kontakt z williotrrrl
',,'. l; Il,1 lrrtt.tską. Dlatego modele wykonane
z drewna muszą być zabczpi(:(.7()lt('
Bez cz$ci z piono\łg Z pozionq,
,, , ,l ....l,.orlliwym dzialaniem wilgoci. Malowanie modeli wykonanych z. lw<:r'tyw
odejrno.ron)ch osrq obrotu osig obroiu
|'|. ||\,( |r i rrrcta|ijest oczywiście zbędne.
|!'I tJ\,,,.,./:| jtlsI k|asa wytwarzanych odlewÓw, tym bardziej zawęż'one są lo|crarrt.jt.
||l|'||('r./ | l||;tsy odlcwÓw. Każdy mode| wymaga zalem bardzo staranncllo
wykolt:t-
'
,'r ,r ,l,,l. lrrrlrrr'1iosprawdzenia przed skierowaniem go do produkcji otllcw w' 1''tlyt
|.l| '' ' 1r1 zyszIt.lltl orlldwu w z.nacz.nej
mierze z,a|eż,y or| jakościmorlelu sIuz4cc11rl r|<l
Rys. 2.2. Klasyfikacja modeli odlewniczych i, r., ri \'l olllllllil.
38

2.1.2. Rdzennice

Rdzennice są to przyrządy do vłytwarzania (formowania) rdzeni odlewniczych.

W produkcji odlewÓw rdzenie stanowią częśćlub częściformy odlewniczej odtwarza- ,
jącej z reguły wewnętrzne ksztalty odlewu. Zasttzeienie w tej definicji wynika z fak-
1"'l l

tu, iiw praktyce odlewniczej bywają stosowane rdzenie, kt6re slużą do składania
calej formy' tzn. ksztalt wnęki formy jest wyni.
kiem zlożenia pewnej |iczby rÓżnych rdzeni
w odpowiedniej kolejności. Poza tym często
zdarzają się przypadki, w ktÓrych dla uprosz.
czenia formowania stosuje się rdzefi odtwarza. Rys. 2.7. Przykład rdzennicy w panccr7ll
I'r,'yklnrly rdzennic: a - skrzynkowej,
jący zewnętrzny kszta|t odlewu. Przykladem h - ramkowej

tego może być detal przedstawiony na rysun.

Rys. 2.5. Prryklad stosowania rdze
nia dla odtworzenia zevmętrznego
kształtu odlewu: 1 - wnęk8 formy,
2 - y'ilrna połowa formy, 3 - ze ,
4 - dolna polowa formy
ku 2.5, ktÓry może być zaformowany w dwÓch
skrzynkach z modelu niedzielonego, pod wa-
runkiem zastosowania rdzenia 3. Niestosowanie
rdzenia w przedstawionym przypadku znacz-
nie komplikuje formowanie tego detalu.
l"''*l
I

Rdzenie odlewnicze wtwarza się najczg I L]

Ściej z mas rdzeniowych, ktÓre wymagają za. illlllllt I

L l

,:!szt.zcnia. Proces zagęszczenia masy w rdzennicy odbywa się ręcznie lub maszyno LL

wtl. Ma|c i średnie rdzenie wytwarza się-' za pomocą nadmuchiwarek lub strzelarek Li l

|j. rtlnszyn, w ktÓrych roboczym medium jest sprężone powietrze. Duie rdzenie
mogą hyć fagęszczone przy zastosowaniu innych maszyn, np. rÓżnego rodzaju for.
micrck, cz,y rdzeniarek mieszarko.nasypywarek itp. SzczegÓly wytwarzania rdzeni Rys. 2.9. Przyklad po(lsltrwhl porlttlrcttl"rt"l
rl lrtr':rr('nt rdzennicy metalowej wypo'
' .) tl|trl
zostaly przedstawione w rozdziale 4. ...1 rl |Lllr|ti odpowietrzające: l - korpus l - podstowkł,
W każdym przypadku do wytworzenia rdzenia konieczna jest rdzennica.Zewzg|ę korki odpowietrzajgce, a - korek
dÓw konstrukcyjnych rdzennice dzieli się natrzy rodzaje: o(|powietrzający

- ramkowe - przeznaczone do wytwarzania płaskich rdzeni' ''.1 rl;llIltttIt'lliwarek i strzelarek orazprzede wszystkim metodą
gorąt.tJ ttlzt.ltltIr y,
- skrzynkowe - do wytwarzania rdzeni okrągłych lub zbliżonych do przekroju '.l :.' r rIzt'ttic skorupowe. W takich przypadkach rdzennica musi byĆ 1lot|litzt:wttlttt.
okrągłego, mniej lub bardziej smuklych,
. rdzennice w pancerzu - do rdzeni skomplikowanych i o zlożonych ksztaltach. ,11',:rl, lr,, zrrir:jszyfit sposobem podgrzewania i
uttzymywania tempcrnlttry rtlzctr
l', lvVt||;|'':lnym zakresie jest wykorzystanie prądu elektrycznego (|ub tiozrr) ourz
Na rysunku 2.6 przedstawione są dwa nieskomplikowane rdzenie (pierwszy do
i, ', r,(, ',vsl(:rnLr lermoregulacyjnego.
,
tyczy przyk|adu z rys. 2.| a drugi z tys. 2.5) oraz szkice rdzennic, za pomocą ktÓrych
i'' Iltv]ll||(.rrrr:la|owych rdzennic do wytwarzania rdzeni metodą gorąccj rt|zt:lttlit.y
zostały one wykonane. Jedna z nich jest typową rdzennicą skrzynkową, druga - ram-
l . 1'rvt:,It,. slosowanie ich do wytwarzania rdzeni przy uż'yciu rlntlttttl-
Nlrlorniasl
kową. Szkic rdzennicy w pancerzu i uzyskanego z niej rdzenia przedstawia rysu.
'. ,l. | |rlIl :;Irzt:larck uzasadnione jest głÓwnie odpornościątworzywa rtIzt:llttit'y
nek2.7. .'( |(.|;ttlit:, s1lowor|owanc szybkim przemieszcz'aniem i inlcnsywnytn Zillięs7-
iIil'
Rdzennice mogą być wykonane z drewna, metalu lub tworzyw sztucznych. Drew.
,,i, ,,, 1r;r.,V r rlzqltiowr:j. llartlzo tlynamic:zrlt: wypClnianic rtlzcnnicy mas:; rrlzt'tritr
niane rdzennice przeznaczone są glÓwnie do ręcznego wytwarzania rdzeni z mas
' . |' ,.r.' lt;ttItttllt'Illwiltria ltlll wsIrzt:liwarli.l sIw'lr7a konit:t.ztloŚf' tIohrtl1io tlrl1xl-
formowanych na zimno. W rdzennicach metalowych wytwarza się rdzenie za po-
40 4l

wietrzania wnęki rdzcnnicy. W lynr t:clu s|osuje się tzw. korki odpowictrzające. Na ,l;rlytrl trtllrlt'owlttlit'ltt lllrlrlr'll lrrll it'll t:lt:tllt:lll(lw,
rysunku 2.8 przedstawiony jest fragmenl metalowej rdzennicy zaopatrzonei w odpo .'Ij||ytlt ltttttrt.trwlttlit:tll tnortt:ll cIt'lnt.tt|Ów rrkInrlrl wlt.wtlwt'1io,
wietrzenia oraz korek odpowietrzający. rv1,1,rlslt,żt:lIit:ln w kolkit.t:Illrtljł;t.t:1lolożcnitl skrzylrki fttrlrrit:rskicj,
Podczas wytwarzania rdzeni koniecznym niekiedy oprzyrządovtaniem są podstaw. |,lt..|,|(llIrIi(:ln t:lcmcnl w Iqt'ząt.yt.ll pIylę zc sIoIcllr
lllr|:iZyrIy formicrskit:.i.
ki podrdzeniowe. Stosuje się je wtedy, gdy ksztalt rdzenia i jego wytrzymalość w sta. | |, |\' It|(t(l(.l(lwt: wykonanc są najt:zęŚt:icj z mc|alu, a rozmicszc:zcnic i wymiory t:lc-
nie nie utwardzonym nie pozwalają na ustawienie go na plaskiej podstawce w celu ,,., rl|{rrv, rlslntnjqcyt:h po|ożcnie skrzynki formicrskicj wzg|ędcm p|yty i plyIy wz1ilę-
np. transportowania go do suszarki. Podstawki takie, (rys. 2.9) o wnękach ściśleod. t, lrr .'IrrItl tllllszyny lormierskiej, są znormalizowane.
powiadającym ksztaltom tdzeria, zabezpieczaią go przed odksztalceniem lub znisz. | .'lr 'Ir tlkr yjllt: ottmiany plyt modelowych są następujące:
czeniem. Stosując utwardzanie rdzeni w rdzennicach, np. w procesie gorącej rdzen- lrr I r ro:;lrottnc, jcdnolite,
nicy, podstawki podrdzeniowe - nawet przy skomplikowanych ksztaltach produko lIr Ir r()sl ronnc, montowane,
wanych rdzeni - stają się zbędne. Wytwarzanie rdzeni utwardzanych w rdzennicach lr'r Ir r()sl ronne, skladane,
w temperaturze otoczenia wymaga stosowania odpowiednio uksztaltowanych pokryw |.'. I l ltlsI rtlnnc, uniwersalne (płyty koordynatowe),
umożliwiających przedmuchiwanie rdzenia np. dwutlenkiem węgla pobieranym z l,,lrro:,ll orrnc, rcwersyjne,
butli. Do magazynowania rdzeni oraz transportu ich na stanowiska skladania form r l l{ il.,1 t on nC,
slużą rÓżnego rodzaju palety i pojemniki. lt ,'{.( t:Jl',ane,

t't ,'('l)l('niOwe.

2.1.3. Plyty podmodelowe i modelowe

||lyty podmodelowe slużą do ręcznego wykonywania form pojedynczych lub nie
wit.|kit'lt serii odlewÓw. Bywają też stosowane podczas formowania ciężkich odlewÓw
w rlrrżyclt skrzynkach formierskich obslugiwanychprzez suwnicę. Stanowią one pod.
s|l|wg' na ktÓrej umieszcza się model odlewniczy, modele elementÓw
wr:1ioi skrzynkę formierską podczas formowania. Plyty podmodelowe mogą być wy.
konaIlc z drewna (najczęściej), metalu lub tworzylv sztucznych. Powinny być dosta.
tecznie sztywne i niewrażliwe na obciążenia mechaniczne. Wykonanie płyty podmo
delowej może niekiedy znacznie ulatwić proces formowania. Ilustruje to rysu.
nek 2.10. Zastosowanie otworu w plycie podmodelowej pozwala na formowanie tego
samego detalu bez konieczności stosowania modelu dzielonego.
Płyty modelowe slużą przede wszystkim do formowania maszynowego, a tym sa.
]].| | \,.'||tl|(t| 2.||a przedstawiona jest płyta modelowa jednosIronna ttttrllItrwattit.
| |,l.Iit ''It..rlll:t z użebrowanej sztywnej podstawy, do ktÓrej przymo('()wattt: są ll;t sln.
l. . || |||l.t||V rlrot|eli: detalu i ukladu wlewowego. Płyty jednoli|c r(lzrli4 się rlt| 1llyI
,,.'.''|'llv/|lIV(.ll lym, że cale stanowią monolit (np. odlewany w <.nloŚt.i - lys. ,|.||ll).
.|. modelu lub modeli zp|yty.l)|yly rlrtlrIr.|tlwt. :,|rIlt
||t;I lIl()ż|iwrlśt:i zdemontowania
!'itr. ..l..||lt.,Illl()wane są z kilku malych płyt jednolitych, umot.tlwllllyt.Il wt. w.'1l(ll
ukladu wlewo. .'. l rrr,llltltlt/()wanej wymiarowo ramie. Płyty uniwersalne (rys. 2. l,)ll) zIlttrItlt.llrlrr.
,; Iir|. ..lttlltl Jlrk plyty montowane, ztYm, że podstawa płyty posinrIlr :.lllIk1.rlltvtltIltv.
lrl:ł1r \'r Ir rtrl tlsIaIania położenia i montowania licznych elcntt.ll|(lw lttrlrIr.|| |.lt'It,
I

rt '
il'
mym do produkcji seryjnej. Ich rola jest taka sama jak plyt podmodelowych, są jed. lll
nak trwalsze i staranniej wykonane. Charakteryzują się bowiem: ril'

--la

(.,)
/t\\
.-]- I

fl
I

b
Rys. 2.10. Prryklady plyt podmodelowych: I - plyta podmodelowa, 2 - skrrynka formierska, 3 - model
odlewniczy dzielony, 4 - model odlewnicry niedzielony ' |, .'|| I'rryklnrlplylrnorlelowy<:h:a-ierlnoslroltnr.l,rilonlowtrnr';,b-;r'rttlostrolrrlelietlrtolilci
42

l
dffi$Ą
2 ,<)
lł+--l -|. t***+-l 3

!+f.fl,+l--rti . -,,.t,.,-
l++--+*++ ++l 5

1
6 I
I
r/
t')
([
fuiil'iEh
I
lil lJ ll rllfilnlt)t llli
ABCDEF3!IJK
oÓ
ll
'.i'
tl''.łi.l|

Dre N
Rys. 2.12. Prryklad plyt modelowych: b
a - uniwersalnej, b - rewersyjnej

W
' l l l'r/yklr(l pakietu form uzyskanych Rys. 2.15. Przyklady plyt modelowyclt:
t''r,lnttt ltltttlierskiego wyposażonego w a - płyta przeciggana, b _ plyta grzebit>
.Irv t t:;I t oltnq plytę modelowg niowa

NK
lr .,posobach wyjmowania modelu

&tu
i,,rri r

IrtI lr|\' St.lrc:mal dzialania płyt mode-

fl--il !.'r,l. lr 1'rzt:ciąganej i grzebieniowej,

!i -N\P
1r |,l.l;nvr()nu na rysunku 2.15.
Łą3DĄ>dl lv I'r rVp;rrlliach, gdy proces maszy-
.l'llJl |,'| ,,;r1ir;szi'zania masy odbywa się
rr,l.,r:rlt'nr rloprasowania - konieczne Rys. 2.l6. Podatne rnor|c|r w|e w{tw 11|łrwlry. lr

trc
t, I rr'',1rs'1;111rt' na plytach modelowych po- gumowy is1ltężytrrlwy

|..Irri. ll llttlr|t.ti w|ewu głÓwnego (rys. 2.l6).

Rys. 2.l3. Schemat formowania prry uźryciu plyĘ modelowej dwustronnej

t t .t likrzynki formierskie
rewersyjne (rys. 2.12b) stosuje się przy formowaniu niewielkich odlewÓw, symetrycz.
nie rozlożonych względem układu wlewowego. Konstrukcja takiej ptyĘ umożliwia .|.. 1,r|rlw;ttl:1 większośćpiaskowych form odlewniczych wyIwarz;t si1' rv .'|il,, 1,tr
formowanie polÓwek form, ktÓre obrÓcone przy skladaniu o l80. fiedna względem | .r |' |.'t rlrlt.ts|<it.lt. Slanowią one zewnętrzną obudowę ograniczając.i; 1iltlllrr ylv Irlr trr\'

drugiej) pozwalają na z|oienie calej formy. Co drugą polÓwkę formy wytwarza się i rrlrr.,,'||tvtltill Szcrcg czynności koniecznych dla prawidłowego przt:llr(.'ill t)t()| (...lI

. ' . Il,;tt .,,rtrllt tltlIt:w w. W szczegÓlności skrzynki formierskie umożliwiaj11:

bez modelu wlewu głÓwnego. PlyĘ modelowe dwustronne stosuje się w specjalnych
maszynach formierskich, wytwarzających najczęściejformy bezskrzynkowe |' t' t tv t l | | (. lĄ/ (' l,it1,,ęszczenie masy f ormierskiej,
(rys.2.l3) lub składane w pakiety. Przyktad pakietu form uzyskanych z automatu .t.,l |;rrItlt.zItlżcttic po|Ówek (lub więcej części) formy odlewniczej,<lraz.

do bezskrzynkowego wytwarzania form i uzbrojonego w dwustronną ptytę modelo tr ;ur',lr()r I lorrn otllcwniczych.
wą' przedstawiono na rysunku 2.|4. PłyĘ modelowe przeciągane i grzebieniowe są Il|'It|| l.||;J{. s|ilzytlki formicrskie dla zaformowania danego modelu należy kicrr>
szczegÓlnie przydatne podczas formowania modeli smuklych o wysokich ściankach |(' ';|.,;||l;,';rlly iIoŚ('masy [ormicrskicj konieczna do wykonania [orm by|:r j;lk
,.I||l'|||l 1.',':r,;lIt.t(twtltlt.zcśnic by lorma byla wykonana poprawnic.Przcz, poprllwlttlś(
i malych pochyleniach. Płyty takie ułatwiają oddzielenie modelu od formy i zabezpie
czają wnęki form przed deformacjami i uszkodzeniami, trudnymi do uniknięcia przy . | ',r,,ur;r lo1 r11y 14 lyrlr przypntlku nalczy roztttttici:
 44 Ą,,

ffi
l'
b ll
,t-'l
ll
-,()
-[-- l
l'-,t
,,l

A
ii | .,, r"'t
I

trł f"'1
+ l.'.,1
,,I

dr
t:il)
tł
\
Itr I t'l
ll ll

I
1.. .1
a
|Ą V,1
f1 I
I rl_
V
$- \ r"T^wy" 1,1 f/i

n'll
I Lo,
TL

(((tt ł) 1[
Rys. 2.17. Ksztatt i
-.'T.$ff*'ffi*TŁ[i:':"ri*,il":ł'#skrąmek: a - skra7rrka pro

' lrl I'rollle icianek skrzynek Rys. 2.19. Elementy ustalajoce skrzynki formierskie:

-odpowiednią odległośćmodelu (odlewu) od ścian skrzynki formierskiej, r,,.1, lr lr: n - odlewanych, a - tulejka ustalajgca, b - tulejka prowadzgca, c - sworzen

-odpowiednie odleglości między modelami (odlewami) w formie, gdy formuje się rt,ilrnily(lr ze stali profilo
we.i
centruiącY

kilka detali w jednej skrzynce,

- dostateczną ilośćmiejsca w formie na usfiowanie ukladu wlewowego i nadle
ww.

ir [-l
- zapewnienie dostatecznie dużego ciśnieniametalostatycznego cieklego metalu ab
llt
wlancgo do formy. ,i,,,iil f*
H\t_-lE ll|l
r-P
(
W nicktÓrych maszynach do formowania, ograniczeniem w doborze wielkości
skrzynck, są ,,możliwości geometryczne'' maszyny formierskiej np. wymiary stolu / J |"h' )' tT (

f()r ll| icrk i wstrząsowej.

ffilS"'

'w:
|(szlnlt skrzynek formierskich jest najczęściej prostokątny, ale bywają stosowane /.#-,\N- J
skrzyllki okrągłe, kwadratowe lub o ksztaltach specjalnych. Większość skrzynek (*l
Hrff\
I ffi | \
\
'l
klrrnit:rskich posiada standardowe wymiary tworzące szeregi. GtÓwnymi wymiarami llIt, I

il''
I
d
skrzynck są: dlugość,szerokość(w przypadku okrągłych średnica)oraz
- wysokość
(rys. 2.|7). Pojemnośćrobocza skrzynek formierskich jest bardzo
zrÓżnicowana i m6.
że wynosiĆ od kilku do kilku tysięcy dcm3. Przyjmuje się, że skrzynki do ręcznego
'r lr. I'wyl y skrzynek formierskich: Rys. 2.21. Sposoby znlx'zpiet rnrtln tl' r r vrrt l'

| . 1tIin l|'Wil'|licowa' b _ skrzynka ręczna form odlewniczych przell tktlIkntrrI r |łlrIr'rrIn

manewrowania posiadają pojemnośćdo 50 dcmJ, a wszystkie większe przeznaczone metalostatycznego cieklqlo tttr'laltt: n l'ln"'
są do transportu dżwignicowego. rami, b, c - śrubami, r| - kIirrnrrl|, r. |l|il lqi|||
Skrzynki formierskie wykonane są z metali (stal, staliwo, żeliwo, stopy Al) przez
odlewanie (w całościlub w segmentach) lub spawanie. Typowe profile ścianek skrzy.
.,'' tr|| '.lrrzyrlki formierskiej. Forma odlewnicza z|ożona np. z r|wÓt'll 1ltrl(lwr.k,
nek formierskich przedstawione są na rysunku 2.l8.
;,,..'. t',.. Ilrl.. wyktlnana, aby tulejka ustalająca jednej skrzynki znajt|owltItt slę. lltrrI
Bardzo ważnymi fragmentami skrzynek formierskich są elementy ustalające i
prowadzące skrzynki, tworzące formę odlewniczą. Ich brak lub nadmierne
l !'|.' 'rrl1 |llIt'jlil; tIrtlgiej skrzynki. Z drugiei strony zestawu polożcnit: ttlIr'jr.k
zuiycie . . .,.I 11. }'. Ir rrltlsi lly(.identyczne. Wzajemne stabilne ustalenie obu polÓwt:k lorttly
uniemożliwiają dokladne z|oŻenie formy a tym samym mogą spowodować powstanie
.1 .'l.l.lIl;.'rvrllztlit: (c). Dwie skrzynki formierskie tworzące formę od|cwrlit'zą i
wadliwych odlewÓw (przestawienia).Każdaskrzynka formierska posiada dwa otwory
,r. .'rlIll; swtlrzniAmi w tu|ejkach ustalających (okrąglych), mają moż|iwoŚi'
usytuowane z obu jej stron. Na rysunku 2.t9 przedstawiony jest fragment odlewanej
! |'l ll'. 1,Ir..rIr'ttt sir:llit: wokÓl osi sworznia. Drugi sworzefr |ączący skrzynki w ltrlt:j.
skrzynki formierskiej z przygotowanym otworem do zainstalowania odpowiedniej
. |. 1.11.ly111|7;1.'yt'lt (z wyt.ięcicm) moż|iwośćlę wyklucza. lłozwiązanic lakic lric
tulejki: ustalającej (a) lub prowadzącej (b). Insta|owanie tu|ejek prowadzących (z wy.
i! '. tr lttIlt rIrtkIllrItlit: wzttjt:lnnc poIo'żcnic skrzytrt:k wz1ilętIcm sichic, alc umoż,Iiwill
cięciem) musi być takic, aby ośsymetrii po<tltIżrlc1io wyt'ię<:ia tulejki byla w osi
rÓwnicz |atwc wyjęcic sworzni po zalaniu formy mimo wyslę1ltlwallilr zjawisk <JyIa.
,W
L'
tacyjnych.
Innymi r wnież ważnymi fragmentami skrzynek są uchwyĘ, konieczne do man|.
pulowania skrzynkami i transportu formy odlewniczej. Konstrukcje uchwyt w sq 1,,") '\\'
v
bardzo zrÓżnicowane, a ich ksztalt za|eŻry w gtÓwnej mierze od wielkościskrzynk|.
Na rysunku 2.20. przedstawiono przyklady uchwytÓw skrz}mek - dżwignicowej (a) . /1""'\\.
'l'.,\"'ą|
il il
i ręcznej (b). *#, ,ł|I
Na formę odlewniczą wypelnioną cieklym metalem dziala ciśnienie (zgodnie z pra. t///,4 , ill.'t.''4iil lI
wem Pascala), ktÓre - jeślipokona ciężar g rnej polÓwki formy - może ją unieść.
Zabezpieczeniem przed taką ewentualnością są klamry lub obciążniki form. Klam.
r.yklrr wytwarzania form skorupowych A - metodg croninga:8 - ustawienie Sor0cci
rami (rys. 2.2l) spina się skrzynki formierskie, natomiast obciążnikami obciąża się tr,.rrrnt
r, r zlriorniktt z masg, b _ obr cenie ukladu i tworzenie się skorupy, c - obr cenie uklodtl
,.'..'|t |l'r'(.| t|l|
całą formę do czasu zakrzepnięcia metalu. r1,. t. 1.|yIy W|tr7 7(] skorupo' d - spiekanie skorupy, e - zdjęcie skorupy z płyty modelowej; || - metotlq
Stosowane coraz częściejrÓżnego rodzaju linie produkcyjne, wyposażone w zauto | ||r|r| ln: n _ nadmuchiwanie skorupy, b - spiekanie skorupy' c - wyjęcie skorupy
matyzovtane formierki, wymagają skrzynek specjalnych. Są one wykonane wg specy.
ficznych wymagafi danej linii, niekiedy risżnią się bardzo od opisanych skrzynek, | .'lrlr1 t|l)()wc można teżwytwarzać inną metodą (metoda D od nazwiska l)ie-
..|'.tl1

ale ich rola w procesie wytwarzania odlew w jest taka sama. , ,l| | |i,lrr rilżlti się tym, iż grubośćskorupy formyposiadazE6ry z'a|oż'oną wartoŚi'.
, | ,rtt|l |Jt|\|(:j skorupy jest możliwe przez wdmuchiwanie masy sprężonym pc>

l. || l |l| rv .,,,t'ztllinę między modelem i metalową ściankąosłony. W proccsie |) llto-

2.1.5. oprzyrządowanie do wytwarzania form i rdzeni skorupowych t. |
''t|| | |,1,. rlr.zywiŚcie także podgrzany do odpowiedniej temperalury.

Spccyfiką wytwarzania form i rdzeni skorupowych jest stosowanie syntetycznych t,t,t.'yt t:lclowanie do wytwarzania rdzeni skoruprtwyt:lt
zywicznych spoiw termoutwardzalnych. Procesy utwardzenia masy, przeznaczoneJ
tllt lormy lub rdzenie, zachod,zą w temperaturze ok. 300.C, wobec czego oprzyrządt . ,| wytwarza się w rdzennicach metalowych (por. 1l. 2..)). l| l.,y|l|l|
||l|. ..|'rlt tlIltrwc
'
watlit: tlo wytwarzania form i rdzeni musi być metalowe. Zasady konstruowania form ,,'i |. |||l't.IrrIrltg rohoczą rdzennic zapewnia najczęściej elektryt:zny sy:'lt.llt It.ttltrl
i rt|zcni skorupowych są takie same jak w przypadku innych sposobÓw ich wytwarza-
'.,|.'. \ ||l\' /t.wlrętrzny kształt
rdzenia za|eŻy od ukształtowilniłt wlr1.Ir tu tt|,,rtl
nia (dobÓr powierzchni podzialu, stosowanie pochylefr itp.). . l', 1,r ''1'1l;tr||itl wylwarzania bardzo małych rdzeni, utwardzt:ltit.tttlt:,y tttt..l1.1rttIr.
.r|. | .,|,|r''Itll,r t rr|zt:nia - są one pełne. Stosowanie większyclr rrIzr.lrtrir r|rl wyIwlt
2.1.5.1. oprzyrządowanie do wytwarzania form skorupowych ,,.i., tItlżych rdzeni, umożliwia uzyskanie |ekkit.ll ltIzt.ttl
.,l|1ltl1v11.rIlrlrl
..|rltl tt|'r'

l. t l. |||||l. |(.\7('rcg za|et w stosunku do rdzeni pelnych, ltlięrIzy Iltllytttl tItt.rtt

Zasadniczą risinicą między wytwarzaniem form piaskowych i form skorupowych , .Ilrtrl.r ltIltl.! i tItrskonala przepuszczalność dzięki istnicnirr skortt1ly. |łl|.,r.rlIr'
jest niestosowanie skrzynek formierskich. Forma skorupowa jest montowana z cien-
, .,rr \ nntl(. :,r!. przy zastosowaniu strzelarek lub nadmuchiwar(:k. Syl,klt rrrrt'.rr
kościennych skorup, najczęściej składanych w pakiety o pionowej plaszczyŻnie pv
| . 'l11tl/'| 1rrr|ltr.t;tj;;t. t'icplo od ścian
dzia|u. Wykonanie skorup skladających się na formę' wymaga uŻycia plyty modelo

I
I

| ..'ll \ rtltv;ttl|z;t siię, a grubość

' ",
N--
,'^i"rr;;;"* N-ffi VA
wej' wyposażonej w elementy grzewcze, najlepiej elektryczne, z możliwościątermo
regulacji. Wewnętrzną powierzchnię skorupy odtwarza metalowy model, natomiast " 't ';tt',rwy M'tl',M
|" Ntź W,\l
lfrl
zevłnętrzna powierzchnia jest swobodna, a grubośćściankiskorupy za|eŻry od czasu
wiązania. Na rysunku 2.22 przedstawiony jest schemat wytwarzania skorupy części
| ||||/| |||;l:.Vwrtlzcnnicy.
',, ,,t ',;r z rrlzt'nnit'y masa nie MZ
N-#
N%2 %l 1].1 \
l[','o'll
./
j | .l.]'
l''l lv\,..V|l;lllltt tnozc hy(,' uzy- a b łc
Iormy za pomocą podgrzewanej ptyĘ modelowej. Po związaniu termicznym masy
r|

rr I l"lrlr\'lll r yklrr.
czyli po utworzeniu się skorupy na powierzchni ptyty modelowej, zostaje ona zdjęta -wylwarzania l{ys. 2.23. Schemat wytwarzania rrlzcni sko.rJro
za pomocą systemu wypychaczy. Identycznie wytwarzana jest druga skorupa, b7 il;r r \,..tlll|itl 2.23 przct|sla. wyclr: n _ zlożcnie rt|zcnnicy' h - wypr:llliclrit'
. i' | 'r ltl.llt;tl |(.t'() l)r()(.(::iIl. ItIzt.tlIIicy tr|ttsq' c _ tlsttnię<.it: rtit: zwiqznnr'j lrrnsy,
dąca częściątej samej formy. Złączone obie skorupy tworzą formę. opisana metoda
nosi nazwę procesu C od nazwisk a wyna|az'cy
rl - wyigtY rrlzefl
- Croninga.
 |{rtzt:nic możtla |cż' wy|warzać zc sk|cjonych skorup, uzyskiwnllyr.|r lncrodą
[)ic- ,.rl|. ltlwltki tltt:IttIowt: rItl rlr4żr.llllr tllwor w tlr|1xlwir'ltzlr]l;t.yt.lr w Itlrltlllt.lt i rrlzt..
terl8.
"r,,' tr l,ln',kowyt'lr,
.'qlIzilt tttt:IaIowc (|ylitx:zkl, l]|arlziki, 1lłIuszki, t:ski, żlrrllki, jaszt.ztlrki, lntr-
rrrrt

2.1.6. Narzędzia formierskie . |] '1rl1rli| - rys.2.25) t|o ręczncj obr bkiwnęki formy - wykorrywnnin obrafr' wyt'i.
..,łlri.l r'It.ll|(.trl w tlk|attu w|cwowcgo, naprawiania tlszkotlzcfi lormy pows|aIyt:h w
', lill tt rvyIltltlwnnia mor|eli, wygladzania niektÓrych powicrzchni wnęki formy itt|.,
Zautomatyzowane linie formierskie nie wymagają bezpośredniej ingerencj
i cz|a listwy do usuwania nadmiaru masy z zcwnętrznych po-
l.,l||||ltki lnc|a|owe -
wieka w proces produkcyjny. Rola czlowieka ogranicza się do sprawowania dozoru
i,, r,, i, r pl n:łt <"t.y z.n form odlewni czy ch,
nad pracą poszczegÓlnych automatÓw. W zmechanizowanych liniach i gniazdach
I

rl,rr.'lv i rrt'lrwyty do wyjmowania modeli zlorm po zaformowaniu,

formowania, praca ludzka, wymagająca często bardzo dużego wysitku Iizycznego,
1,.'.|,'|t.r|rl omiatania wnęk formy, z,wi|żania krawędzi przymode|owych, nancr
ograniczona jest iednak do prostych czynności, takich jak np. nakladanie
skrzynek . . 11|11 1lrr|.. r yi. rrn wnęki form i rdzenie,
formierskich na stoly maszyn formierskich, zdejmowanie polÓwek form, ukladanie
|,l''Itl|r.Iy lllrIryskowe i rozpy|acze do nakładania pokryć na wnęki form i rdzc-
ich na przenośniku, mocowanie rdzeni we wnękach form iĘ. Ręczne wytwarzanie
form i rdzeni wymaga natomiast znacznego nakladu pracy' często
bardzo wysokich r i, ]
111.1,11 l rx|zaju haki, łomy itp. do wybijania odlew w z form.
kwalifikacji, a także stosowania licznych narzędzi,takich jak:
- lopaty do nasypywania mas do skrzynek formierskich lub rdzennic,
- sita ręczne do przesiewania i spulchniania masy przymodelowej, , | ł Mrr|rlria|y pomocnicze
_ ubijaki ręczne i pneumatyczne (rys. 2.24) do zagęszczania
.luh rdzeniowej,
.
masy formierskieJ
t .I r'rr1'wltl|ic form i rdzeni odlewniczych wymaga często używanin r żrlyt'h ma-
-
m|otki gumowe i metalowe do obijania modeli w formie przed ich
wyjęciem i, , ii,ti,rJ t,,rnr(x'ni('zych. Ich stosowanie podyktowaneiest:
ll |akże rdzennic przed wyjmowaniem rdzeni,
l|||||lv|J|l||(.|ll praczwiązanych z wykonyrvaniem form i rdzeni,

A tr'lrlttt||t.IlI ortpowiednich wlaściwościposzczegÓlnym c|cmt:tlltllrr ltlrttly lttll

r ill ilr
,t,,'l
rnĘ
-==!:+
''||||.( ,/l|()Ś(.ią zapewnienia wymaganych wymiar w formom (){l|(.wl||('7yl|| l|l /y

irliltill
|.
-*-r]-
{- -r- ---{{t"
, r' ,,,rrrf rrr,lo zltlt'WAnia,
\-_:__Jl
|.,rllr.r .,||tlŚr.ią zapewnienia wymaganych warunkÓw styglli9r.Ilr l kr/t.l||||cl In
a

il[re]UJil
A -
,,,. 1,,1il lv lot tttl(.-
| , i |' I11r|r.ltt rrllrlt:rialÓw ulatwiających wykonywanie form i rt|zt:lti :iu t||). |{l)tlr.1.r,
-

rg
. i ||||| l,rt,Ity t rrr|tIzic|acze, zabezpieczaiące model lub rdzcrrrlit.ę;ltzr.r| |||/yw||.

'"4 /,'.-r-\
|!|i' ||l |||/|!.V ;ltltlt.zas je! zagęszczania. Dla zabezpieczenia powicrzt.lttt| |rltttl Itl|'
! . ''I ll|.'r.rl Irt.ttt:Irnt.ją ciekłego metalu,a Ęm samym dla poprawit:lIill 11ltrrlkrllr I

(*) I|' l.i.tl ..lll..tl|r.się powłoki ochronne (malowanie, natryskiwanic). ()rl1lrlwrt.rltll rItl
Tfl
AA ffi \Ę=\"
^._ r . t '. Il |,.,tvlll|i termofizycznc ftrrltl Itlll ltlzt.trl,
rlrożc |akże wpływaćna właściwości
l||||\'t|| lIl| warunki stygnięcia i krzepnięcia odlewÓw. Dla zabcz1lit:(.7(.t||l|

1f o
b ffi
. |.lll ' ,|||'t ItI zr.;ltlszt:za|ności pelnych rdzeni o skomplikowanych kszlltIlltt.Ir,
. .,i. Ir. ..,.||t|| y (woskowe lub z tworzyw sztucznych), ktÓre pozwalają na uksz|nl-
l . .!!||| |'l||'tIw|(.(|||i(.lr kanalÓw odpowietrzających wewnątrzrdzeni.
Rys. 2.24. Ubijaki do zag6zczania Rys. 2.25. Prryklady ręcznych naruędzi formiaskich: ! lIrr,. tlIt.ll|(. llrt.klÓrych fragmentÓw formy odlewniczej (występy, krawęrlzit:
a - ręczne' b - pneumaĘczny a- gladzikcz lenkowy, b gtadzik plaski, c
- -jasz- 'tI l i, I llltrj,Ilwt.rIzię:ki uzbrojeniu tych miejsc szpi|kami formierskimi. |)la zapt:w-
czurka, d - ź:rnijka, e - nakluwak, f - lancet z haczr . ..i., 1.| . ttIlltlt tltItlttwit:rtrricj szylwności, a tnkżc w przypatlkach wyIwarzania wit:l.
kiem, g - lancet ze stopką, h - Ężeczka zaosbzona, , i IlItv!,| |r rrIzt.tti' rlIn urnożliwicnin it.Ir IrnlISlX)r||t 1lrzy wyjmownnitl z rtIzt:tl-
i - gladzik kulisty' j _ pędze| formietski '..l|..rr
 5(l

nicy ltrb wklarlaniu do lormy slosuJr: slq llrctalowe zbrojenia o kszlallach dobranycl . |'r''r lwtlś(.ilrlt:t.ll'ttlit'ztlt. (wyIrzytltltloŚi., 1lIlrsIyt.zrloŚi., lwnrt|oŚ(:, ouno.,.|",.
d|a konkrctncgo rdzenia. Aby zlożona forma od|ewnicza zapewniala przyszlemu od. . ,,
' 'rntr.iltl.),
lewowi wymagany ksztalt, należy niekiedy stosować podpÓrki rdzeniowe. Dotyczy r Ill..r twt)ś(:ilcrmofizyr:znc (pojcmnośći przewodnośćcicplna, wspÓlczynnik
to przypadkÓw, gdy dlugi i smukly rdzefl wykazuje tendencje do odksztalceó pod l ,'rrlri|'tr || (.i(:l)lB' roz,sz,erz,a|ność ciep|na itd.),
wlasnym ciężarem. , |,r.,. lwtlśCi technologiczne (skrawa|nośĘ odpornoŚć na dzialanie wysokich tem-
Skomplikowane rdzenie są niekiedy niemqżliwe do wykonania w całości.Można ' .' l. r l ' r lt Itt(lrlrość na erozyjne działanie strugi cieklego metalu itd.),
wykonać takie rdzenie w kilku częściach, ktÓre po sklejeniu utworzą brylę o wyma. ,'' 1,Ir..rty t:konomiczne (cena, dostępnośĄ koszty obrÓbki).
ganym ksztalcie. r .
' ,. ,,..1,{l|ne fragmenty tej samej formy metalowej mogą być wykonane z rilżmych
Do materialÓw pomocniczych za|icza się rÓwnież ochladzalniki (wewnętrzne i zew. ' | .' |/ ('zgslo korpus formy wykonany jest np. z taniego i dostępnego że|iwa a inne
nętrzne), ktÓrych obecność w formie bardzo mocno wplywa na warunki stygnięcia .'.i!''l| |||\,, t'w|aszcza pracujące w szczegÓlnie trudnych warunkach i narażone na
i krzepnięcia metalu (w trm warunkuje otrrymanie drobnych odlew6w). |' l ..llly('ic,wytwarzasię z odporniejszych azarazem droższych tworzyw.
t i. ' l! \, l| l |||lltlia form metalowych slużą typowe narzędzia i maszyny stosowane do
i'..i,l r llrr.|;tti. SzczegÓlną przydatność do wytwarzania form metalowych (do odle.
2.1.8. Przyrządy kontrolne
.,,.|'' . |..|||(.l|iowego i skomplikowanych kokil) mają specjalistyczne obrabiarki,
,.,l i, Ilr| |r r.zlrrko.kopiarki, szlifierki koordynacyjne, elektrodrążarki itp. Prace mon.
l)o sprawdzenia prawidlowego wykonania form i rdzeni odlewniczych stużą 16ź. !.l : ., l, I rv r,' k tltIywailC są ptzez ślusarzy maszynowych.
ttr.l'rl ttlt|zaju przyrządy kontrolne. Najczęściejstosowane są sprawdziany, dziękl
|., l{ll yltl tttożna skontrolować np.
rozstawienie otworÓw, ustawienie rdzeni w formie,
tvVttIll|r, ksztalt i prostopadlość poszczegÓlnych element w formy odlewniczej. : ! | Kokllc
NaJ.
Ilttr rIu It.i 11i Iny podział sprawdzianÓw wynika z ich przeznaczenia:
sprawdzania wy.
tlllttt {lw r kszlałtÓw. ''trrri tltt.|;|lowe,przeznaczone do grawitacyjnego odlewania meta|i i stopÓw, na.
|
lV 1lr zy1lat|kach składania formy odlewniczej z wielu elementÓw, np. przy formo. ....lr,.' | .,|.' r|lltni. Przy ich pomocy można wykonywać odlewy o masie od ki|ku llra-
tvttttltt w tr|zcniach, konieczne jest stosowanie ptzyrządi5w do ustawiania i kontroli ', ., '|.' IIll rlst:t kilogramÓw. Przypadki wytwarzania w kokilach odlew w większyt'lt
||..ll|Wi(.'||Jl lych elementÓw. Do wykonania jednej formy potrzeba nieraz kilku
lub
. !. .'. lr :,ą sporadyczne. Kokile mogą być jednownękowe lub wic|owllękowt.. 'l.t.
|. i||1 ||t|l|:,lll takich przyrząd vt,
ale jest to konieczne dla uzyskania odlewÓw o wysG =t.tItlIl |'t,,(.7rlźl(:zone są do odlewania dużych ilościdrobnych detali.
|l lt.I rItlk IllrIlroŚ<:i wymiarowej. t '.I lIlr. 1lrti każda forma odlewnicza, musi (lub może) posiadaŁ
, , rlr||wdrz'ającąksztalt zevłnętrzny odlewu,
r,.. |' r..

.l| |ll.l r.llt:woWy służącydo prawidłowego wypełniania wnęki cic:klyrrl ttlt.IltIt.ltt,

i rrl.|.. l rlt||Warz'ającenadlewy dla zapewnienia prawidłowego zasi|nrlitt tlrl|t'wtt,
2-2- Formy trwałe
.....'|. r rt:;|;l|ające położenie rdzeni (metalowych lub piaskowych),
'. .l' r rts|llIające polożenie wkladek metalowych zalewanych cickIyrlr
ttlt.Ilt|r.ttt

l(ażr|ą lormę odlewniczą, ktÓrą można więcej niż jeden raz napelnić cieklym me-
| . li || 'l|l||(. lzw. od|ewÓw zbrojonych),

' |. ||||.l||V rrslalające wzajemne położenie poszczegÓlnych jej części,

la|cm, nazywamy formą trwalą. W podręcznikach opisywane są formy trwale wyko
. |. tltr.tlIy .'|,i|he7,pieczające przed rozepchnięciem zlożonej koki|i prztlz t'iśrrit..
nane z grafitu. W starszych wydaniach zdarzająsię opisy form pÓłtrwalych, wykona-
, .,,, I r!,,. l;rly('7nC,
nych z mas ceramicznych. Ponieważ termin forma p łtrwala jest archaizmem tech.
..' Irrl1|\, r|tl lnanewrowania (w przypadku ręcznej obslugi).
nicznym, a formy grafitowe stanowią bardzo szczegil|ny i rzadko spotykany prT]pa.
l .l || | t||(|,/('llrlsiattać też e|ementy typowe tylko dla form metalowych:
<lck w odlewnictwie, pojęcie form trwalych ograniczone zostanie do form wykona.
. 1,1. It;tr zt'trlalwiające wyjmowanie odlewu z kokili,
nych z metali. Metalowe formy odlewnicze wytwarza się zbardzo szerokiego asorty.
irl 11.tt'rrrloclcktryc1'nądo wygrzewania istabilizacji temperatury robot.zcj,
It||ltr
mcntu tworzyvl: sta|i, staliwa, że|iwa a także stopÓw metali nieżelaznych. o wyborze '
lt, IttIltr;r,.wtltllrą lub powicIrzną tIo o<|hiortr t'icpla pobicranego otI otllcwnllr:1irl
Iworzywa do konstrukcji form meta|owych decydują takie czynniki, jak:
 5',)

A- u r'+l
ilJl
(ll

s
Wn4-%trP
a

9
"@
u
,wl
TF;
'I
4t#r il łui
Ir rl

tNi
-vr=
Ę---l .Ę' lĘl trll{l
Rys. 2.26. Prryklad malej dwuczęściowejkokili Rys. 2.2?. Prryklady kokil wyposażonych w rdze
ręcznie skladaną, prząnaczonej do odlewania nie: piaskowe (a i d), metalowe (b,c,e) maz metato-
-- prÓbek wy dzielony (e) ,t ..r
Irr.trtnI odlewania ciśnieniowego w Rys.2.30. Schemat od|ewania ciśnieniowcgo w rna-
.'l. |'|||||th(||||orowej z poziomą osi0 komo. szynie zimnokomorowej z pionowq osig komory:
|..,..IlnIt|Ć r.lt:klego metalu' b - wypelnie- a - dozowanie metalu, b - wypelnienic formy,
t't . uchwyty i prowadzenia, umożliwia. r ,",i r I'r.'r.|nlgcic met8lu, C - Otwarcie c - wyjęcie odlcwu

jące zamontowanie kokili w kokilarce Ir.rlllf rl - wyjęcie odlewu

u|TłWIa
'

ffifrffi
(urządzenie do mechanicznego lub auto
matycznego skladania i rozbierania ko
kili).
Konstrukcja kokili musi zapewniać nie
tylko uzyskanie odlewu o wymaganych
({ ksztaltach, ale rÓwnież wyjęcie z nie!
odlewu. Podstawowym zadaniem konstruk-
tora jest zatem właściwedobranie po
wierzchni podzialu ' kokili.'..' Zlożoność
l{ys. 2.2ll. l,rzykłady stosowania metalowych
konstrukcji odlewu decyduje o niezbędneJ
rdzeni dzielonych
ilościpowierzchni podzialu kokili, a Ęm
1,lll|11 |tltrrlr; ikrzepnie pod ciśnieniem, najczęściej uzyskiwanym w ukla<lzic cy.
ii''
',
I l|.'k, kl{rrego wartośćsięga kilkuset MPa. Podstawowe otlminny prot.cstl ot||t:.
',,l.t ' Il.||||.tIt(lwcgo przedstawione są schematycznie na rysunktl 2.29,.2.3|| i 2.3|.
' !|, l,l|l||l' . tj'tlitlniowe może być realizowane tylko w przypadktl slostlwlttlilt ltl'|s7ylr
.:l.l] ||i'llvy. ll. Maszyny te dzielą się na dwie grupy: z zimną komorq t.iśtrit.ltin, rllltz
. ''1' '; |'r'rlrtltll c:iśDienia. W maszynach zimnokomorowych, ciekly tllt.IltI t.zt.t;tltlly
| | ,t"lrl(('llo obok pieca, przelewany do komory maszyny, n rlo lorrny (kl(trr'l
, |'..i , l l'r |t.sl lla stale połączona z komorą), wt|aczany za pomo(.,| |ltlklt. W ttltt..;y
. |' z
poziomą komorą, układ komora-tlok (lt.rIr.rr) |ltltr ttIl. rv
It||||lIh()t||()rowyCh
, t t,"..rorrrt'j (rys. 2.29). W maszynach zimnokomorowyclt z piotrowrl honr,rrl,
f

| 'll''|..t. |'rltr.tlją dwa tloki, ktÓrych wspÓlpraca zapewnia wy1lr:ltlir.tllr. Irrtttty 1rrr.I
samym o ilościczęścitworzących kokilę.
Na rysunku 2.26 przedstawiony jest przyk|ad prostej' dwuczęściowejkokili ręcz. i ,'i, tlIr rrl, lr lttk'żtl usunięcie nadmiaru zakrzepniętego melalu (rys. 2..|()). Itrlr.l.l lrItrr|
nej. Na rysunku 2.27 - przekroje kokil z rdzeniami: metalowymi i piaskowymi. Gra- '. ilt t||l|.,,/yll 1iorącokomorowych jest piec z cieklym mcIalt:ttt, w k|(llr.l:rl Iyl'Irr

witacyjne odlewanie umożliwia zastosowanie piaskowego rdzenia, ktÓrego ksztalt .1!||' ll||\, |r.:,| syfon polączony z formą. Ciśnienie uzyskiwanc jcsl nlltll Iltllt|t.ltt Ittll

wyklucza wykonanie go z metalu. Na rysunku 2.28 przedstawione są przekroje odle.
wÓw kokilowych tlokÓw z rdzeniami metalowymi, ktÓrych wyjęcie z odlewu jest moż.
ł : t|l:| r y., ,ł.'ll), albo sprężonym powietrzem lub innym Eazem, klÓry r|zill|lrJ4t
liwe dzięki zastosowaniu podzialu rdzeni na części.
2.2.2. Formy do odlewania ciśnieniowego
'l.t l ttt rv l'tltrlt.t:j komorze (zanurzonej w cieklym metalu i poląt:zorrt'J :,yltlttt.tll z
, 1.l'ir r,,. Ittlię.nrctalu poprzez syfon wtlacza ciekly metal do formy. Illsllt|tlwltttt.
(|t:t.ll4 t.lrrr
' rrit, Ir Itlrlrly są zwierane za pomocą siłownikÓw hydraulicznych.
t l' r l1.,'rrl1 kitż<lej maszyny ciśnieniowej jest jej siła zwierania. Jest lo rrajis|ot.
. i |'rrrlltttt.|1 lnaszyny (prawo Pascala!), decydujący - obok ksztaltu gcomcIry('7-
I l r |l. l' | |()l tt|y - o moż|iwościachodlewania. Sily zwierania tych maszyn wyn()sz;l
|

' i i|| l|'l.IrIrr |itIktl Iysięcy ton.

odlewanie ciśnieniowe jest to proces ksztaltowania odlewÓw w formach metalo.
| 11r111|. l Iw()l 7()tIin się ot||ewtl ciśnieniowe1io powotlują, żc forma musi s1lt:llriir(.
wych, podczas ktÓrego wypelnianie formy cieklym metalem wymuszone jest przez t ., i ..lv1,..rl|rIt.wyrttagallia (wytrzymnIoŚć, trrInrrlośf', lwarrIośi., rlokIarlnoŚć wykott:t.
sily, wobec ktÓrych sily grawitacyjne nie mają praktyczneło znaczenia. Ciekly metal
54 55

)
\[ I

(
l,l
I Iif{i]
Il y! 2. l.l. Kokilki do odlewania prÓbek metalu do analizy sPektralnej składu chemicznego

Rys. 2.31. Schemat odlewania ciśnienio. Rys. 2.32. Fragment formy do odlewanlr
wego w maszynie gorącokomorowej. Kofi- ciśnieniowego z wnękg'odpowietząigc{'
cowa faza pr@esu -zakrzepniety odlew w
formie a tlok cofnięty do pozycji wyjścia
wej
'. l l|przyrządowanie do specialnych metod
wylwarzania odlewow
nia). Zasady konstruowania form ciśnieniowych nie rÓżnią się od ogÓlnych zasad
konstruowania form odlewniczych. Dynamiczny proces wypelniania lormy przez !ti..tttlt.'.IrltlŚ(: niekonwencjonalnych metod wytwatzania odlewÓw i specyfikn
t.ickly metal powoduje jednak szereg ograniczefi' np. wyklucza możliwościstosowa. i -:'|. I rr|r lr 1lowodują' iż dokladne przedstawienie stosowane8o oprzyrzqdowanln
rlilt rt|zcni piaskowych, atakŻe wymusza stosowanie niektÓrych rozwiązafi konstruk- | . 't| ', l| r|lllt.ktr poza merytoryczne cele niniejszego skryptu. Roz<|zin| tl pośwlęt:o-
t'yjtlyt.h, typowych tylko dla odlewania ciśnieniowego. Przykladem mogą być rozwią-
i, | 'llv()|t| rrrctodom wytwarzania precyzyjnych odlewÓw. Prczcn|ntJn t'|lnrnklt>
ltttlitl z,wiązane z odpowietrzeniem form. Forma ciśnieniowamusi być s?'cze|na, -l], rl1,. |l r t.t'h tych metod pozwala rÓwnież na zorientowanie się w zltkrt:s|t.
tzll. wszystkie jej fragmenty,bez względu na ilośąmuszą być dokladnie dopasowane,
!, ił '|||(lWl|rrilt stosowanego do ich realizacji; zainteresowanl Innylrri ttlt.Itlr|ttlltI
rr ltrzy miętizy nimi - minimalne. Aby uniknąć np. niedolew w, spowodowanych sprg
tt't!t l|||iJI rrrtlt:wÓw (odlewanie niskociśnieniowe, odlewanie z prztr'Iwt.|Śttlcttlcltt,
żt.ttit:ttl przez ciekly metal powietrza, znaiduiącego się w formie' a nie mogącego w it, Il1111|1 r ll11i|tl i pÓtciągłe, w formach wirujących itp.) mogą sięgnqi. 1ltl ||t.zlt<. 1ltl
krÓlkilrI t'zasie opuścićwnęki formy, stosuje się wnęki ,,odpowietrzające,, (rys.2.32), llu y llrzedmiotu.
;. rrlrrr
lt zakrzt:pnięty w nich metal usuwany jest razem z odlewem ukladu wlewowego po
w yjęt.iu odlewu z Iormy.

:,| lr;rnsport i rozlewanie ciekłego metalu

2.2.3. Inne lormy trwale

Kontrola i
ocena jakości metalu przeznaczonego na odlewy wymaga pobierania
prÓbek metalu. Szybka analiza skladu chemicznego odlewanych stopÓw za pomocą
spektrometrÓw' wymaga odlewania prÓbek do kokilek przedstawionych na rysun.
ku 2.33. Dla oceny jakości stopÓw metali nieżelaznych odlewa się też w znormalizo
wanych kokilach prÓbki do badafi wytrzymalościowych.
Do wytwarzania odlewÓw precyzyjnych metodą wytapianych modeli, konieczne
są matryce do wykonania modeli woskowych. Matryce takie mogą być metalowe,
a choć kontaktu z cieklym metalem nie mają, muszą być wykonane wg zasad obowią.
zujących przy wytwarzaniu typowych metalowych form odlewniczych, ze względu
na wymagane dokładne odtworzenie kształtu i wymiarÓw odlewÓw począwszy od
operacji przygotowania modelu.
I. |. Itvltltit. tlt|lew6w, bez względu na stosowaną metodę, nie jcs| nto:żl|wr. ltr.r
. .t'! .{r i rr;llzętlzi slużących do transportu, czerpania, dozowania i rtlzlt:wltll|łt
i l !. !l. lllr'|tt|tt. l)ystrybucja cieklych stopÓw między piecem topia|nym lt ltlrltll1
!!. i.li|. 11 rrl||lywać się może za pomocą rilinego rodzaju kadzi i lyżck ot||cwlli-
i ','l|! lv||ll Iwit: s|opÓw ż,e|aza (staliwa i żeliwa) do transportu i dozowania cicklcgo
t.l!rt .|r, |rrtrt1 111||1.ryniczych wykorzystuje się kadzie odlewnicze (rys. 2.34, 2.35,
!. |', |,''|('|||t|(lŚt'l tlrl ki|kudziesięciu ki|ogramÓw do kilkunastu ton. P|aszcz' każ<lcj
.i i
',\ |''l||]ltIV jr:s| z b|achy stalowej, a wewnętrzna wykładzina z materia|Ów (t:c-
.l i i l''l| 'l rll'Irirllrwltlych. Duże dŹwignicowe kac|zie roz|ewnicze wiszą na zawic-
i. l. ;i tJyIr'wttltIt. z nich mcta|u następujc przcz olw r nn r|nic kat|zi (kadzie z.a|ycz,-
 57

' .,, | |rrIl prrlv. l|l'|6ll.l(or|z|c tlźwlgn|t.owt: | 1xrtIwlt:sznllt:, z kl(lryt'lr ltlt:lllI wylt:wltlly
A

,,, r:r

'l oll i =l |.|.'l..' rIz|{rb' muszq pos|nr|o('mechonlzm zębnIy r|o 1trzet:ltylanln. l(ntlzie rę('Ztlc
]l:]|!
.,.t'lIl| ',()||(. sq w obeJmę z uchwy|aml (rys. 2.37) | obs|ug|wnn(: pr7'c7, t|wic osoby.
,,,rr,,rrrillyzowane linlc produkr:yJne posiadaJq specJalnic skonstruowane karlzle-
.. ',rrntl(l rto zalewania form odlewnlczych. Konslrukcja takich kadzi jcst rozbudo-
.. ..!.,l(.ltly sy8na|izacyJno-steruJące, ktÓre pozwalaJą na wyeliminowanie bczpo.
"i|.t
:,..lrrrr l',' rrrlzlnlu czlowieka w procesie zalewania form. Przyklad kadzidozownika
, ,,, ,'rrrlt';'r zllr:11o przedstawiony Jest na rysunku 2.38.
tł .,.||r.rvtt|t.lwie stop w metali nieżelaznych używane są kadzie przechy|ne i lyżki
i|' rlttlr ,,t.. l'rlJemność kadzi rzadko przekracza l000 kg cieklego meta|u, natomiast
ł l, lll||l|... ly,żt:k waha się od kilkudziesięciu do kilkunastu dcm3. Kadzie wypos8-
! l.ł !, rvyrrltlrÓwkę użlywane sązazwyczaj "rn3 do rozlewania metalu np. z piecÓw to'
, !a|tri. |r r|rl 1lit:t:Ów podgrzewczych przy stanowiskach odlewania'kokilowcgo |ub
ięl!|' l||''w|.}'().,|'ransport kadzimoże się odbywae za pomocą dźwignic |ub znat:znie
Rys. 2.34. Kadź odlewnicza z zawiesiem i mecha- Rys. 2.35. Fragment kadzi zaĘczkowej: .!' |l | ..l(|.,()wnnych wÓzkÓw jezdniowych. WÓzki transportuJące oraz kadzie po.
nizmanr przechylania I - ksztattka wylewowa, 2 - zal,yczka, i. l,lIll .'.|1lrlwicdnie uchwyty' umożliwiające szybkie zaczepianie i wyczcp|nnle
3 - ksztattka ogniotrwala, 4 - żądżza-
tyczki w ofulinie ogniotrwalej, 5 - dźr|g-
, . | | .r lllh j,r. it'h przechylanie.Przy odlewaniu większych od|ewÓw slosownnc są
nia zatyczki ! . l t. It.l ,'t|(.. l)o czerpania metalu z piecÓw podgrzewczych na slsnowisknch or||c-

",.llr |'r,|r||rlwt:1io lub ciśnieniowego, a także do zalewania niedużyr:h form 1t|nsko-

l. rrJ\.rvlt się |yżek ręcznych. Łyżki takie wykonane są z b|nt.lry s|nlowt:J, rr|c
, -t.,lrrfr; rvykllrrlziny ogniotrwalej, a przed chemicznym oddzialywnnk'rn t'lcklc1lo
. tł|.t : rrIrr.,t llit:t'zone są cienką warstwą pokrye ochronnych.

+
M Y t_
_Jl
Ryg 2.36. Schemat kadzi czajnikowĄ z prze Rys. 2.37. Uchwyt kadzi do ręczneg0
gtcd,ą zabepi*zaigcą prz'r:d wylaniem do tsa$portu i rozlewania cieklego metatu
formy czg5tek żużla

Rys. 2.3E. Schemat dzi8lania kadzi. dozownika pneumaĘcznego

 \rl

l.'.'zlalt ziaren piasku Świlrrtr.zy rl illlt:ttsywnym przcmicsz.cznniu się kruszywn r|rl

3. Materiały do wytwarzania piaskowych form rlltlrnentU utworzenia się zloża. l'rortukl wietrzenia skał - piasek, na skutck tllugic11l

i rdzeni
rvzajemnego ocierania się ziarn przybral regularne, zaokrąglone kszta|ty. o<|wrot-
|||() - ostre nieregularne kształty ziarn piasku wskazują, iżz z|oż,e znajduje się w micj-
..(.u powstania czylli rozpadu skaly. Natura|ne z|oża piaskÓw posiadają zrÓżnicowanq

:rItl często charakterystyczną dla danego z|oia ziarnistoŚŁ oprÓcz ziarn piasku sta.
rltlwiących osnowę' zawierają zmienne ilościnaturalnego lepiszcza. Nazwa |episzcze
,'|tcjmuje wszystkie minerały występujące w 'z|ożu o ziarnistości mniejszej niż
l),()2 mm. Piaski formierskie skladająsięzziarnistej osnowy (> 65% mas.) oraz natu-
l;llnego|episzcza (< 35% mas.). Przydatnośćnafuralnych piask w docelÓw odlew.
rlrt.zyCh uzaleb.iona jest od składu mineralogicznego, wielkości,jednorodności
l |isztaltu ziarn osnowy, zawartości |episzcza, zawartości domieszek niepożądanych
rll).

Z<lecydowaną większość odlewÓw wykonuje się w jednorazowych formach piasko. ł I .|.1. Piaski kwarcowe
wyt'lr. l,iaskowe formy i rdzenie odlewnicze wytwarza się z mas formierskich i rdze
rrlrlwyc:h. Masy te są mieszaninami rÓżnych materiałÓw, dobranych w odpowiednich
Piaski kwarcowe to najpospolitsze w przyrodzie i najczęściej stosowane w od|cw.
1lltl1lrlrcjach i przerobionych w celu uzyskania wymaganych wlaściwościużytko
rrictwie piaski formierskie o osnowie z|oionei glÓwnie z ziaren kwarcu (Sio,). .Sklatl
wyt.ll. o przydatności mas do wytwarzania form lub rdzeni ptzeznaczonych do odle
. lremiczny tych piaskÓw zaleŻry od mineralnego skladu osnowy ziarnowej i lepiszt.zn.
wllllitt rÓżnych tworzyw odlewniczych (staliwa, że|iwa, stopÓw metali nieżelaznych)
( )prÓcz podstawowych
składnikÓw (sio2 i Al2o3) piaski te zawieraJą inne t|omieszkt,
tlt't.yt|ują ich włŃciwości,określone za pomocą standardowych i specjalnych badafl
rvśr6d ktÓrych za szczegb|nie szkodliwe i niepożądane uważa się: Fe,o., |JcS,, ( )lr('( ),,
lłlxlratoryjnych i technologicznych.
()gÓlnie materiaĘ formierskie można podzielić na glÓwne i pomocnicze. Gl wnymi
Na,o, K,o, Mgo. Szkodliwość tych domieszek wynika z faktu obniżania llrzt.z lt|r.
rl11niotrwalości piaskÓw i pogarszania powierzchni odlewÓw przez pows|ltwlltlit. 1lt ry
malerialami są piaski i gliny formierskie, natomiast rÓżnego rodzaju spoiwa, dodatki
1lalefi i wżerÓw. Stosowane w odlewnictwie piaski kwarcowe sklasyfikrrwl|tl(. :,ll w
do mas, surowce do sporządzania pokryć form i rdzeni stanowią grupę materialÓw
''ześciu gatunkach. Klasyfikacja wg PN.77/H.l1001 przedstawiona jesl w |łrllIir'y t. I

pomocniczych.
'l'rbltr.r I I

Klasyfikacja kwarcowych piaskÓw formienkich wg PN.77lt{.1l 00l

3.1. Glowne maleriały lormierskie ZawartośćskladnikÓw [%] Temperaturu Wsk nirrllL

Gatunek
3.1.1. Piaski formierskie lepiszcze sio2 węglany spiekania jnlnottxltroir I

piasku
max min T'3 max min ["C] rnin II'l l

l,iaski formierskie są produktem Iizycznego i chemicznego wietzenia skal. Czyn.

1K 0r2 98 0,5 0r3 1400 It0
niki klimatyczne, takie jak zmiany temperatury, atmosfery, wilgotności powietrza,
2K 1,0 0r5 1400 15
rlzia|anie wiatru i wody, spowodowały rozpad zwięz|ej budowy skal na drobne czą. 0r5 96

slki. Przemieszczane siłą wiatru lub wody, utworzyly w rÓżlych miejscach osady 3K lr0 96 1,0 0,5 r350 70

7wanc z|oż'ami. Warunki tworzenia się z|oia (rozpad skał, spos b przemieszczania 4K 2,0 tś 1r0 1350 65

się pows|rr|t:11o krtlszywa, inlensywność tych procesÓw) są przyczyną, iż piaski for- 5K 2-15 1,0 60
lllit:rskit.w r żlryt.ll zloznt'h rÓżnią się skladem, wielkoŚcią i ksztaltem zinrn, iIoŚcią
6K l5-35 1,0 50
iilrktli;r.l4 lt.1't.,7..',, rlt.llz tltlmicszck szkotIliwyt.ll, harwq iIrl. Nll;lrzykIlrrI rlkrągIy
60
/1.\
lTri ilil
I 1ilil
k-61
0,
0,075
I
oj"
lll,l(
Rys. 3.l. Ptrytząd do odmyrvania lepiwcza Rys. 3.2. Zestaw sit LP E-l do analiry ziar-
z t,'1r|lwych tworzyw. Istotnymi czynnikami ograniczającymi zakres stosowania tych
nowej piaskÓw formierskich
o zakwalifikowaniu piasku do danego gafunku decydują: zawartość lepiszcza
i sk|adnik w chemicznych, temperatura spiekania' przepuszcza7ność i ziarnistość
()sl|()wy. Zawartośćlepiszcza oznacza się grawimetrycznie po odmyciu go z określo.
llr.| 1lrÓbki piasku. Przyrząd do odmywania lepiszcza z prÓbki piasku przedstawiony
|r.s| rrtt rysunku 3.l. Sklad ziarnowy osnowy oznacza się za pomocą znormalizowane.
r:() z('sf owu sit (rys. 3.2). Po przesianiu uprzednio odmytej z lepiszcza i wysuszonej
;lr(lllki piasku, otrzymuje się na poszczegÓlnych sitach kilka frakcji. Suma trzech
rurJwiększych odsiewÓw na sąsiadujących z sobą sitach, wyrażona w procentach' na.
l ywn się frakcją glÓwną. |mwyiszajest wartoŚć frakcji glÓwnej, tym bardziej piasek
|r.s| jt:rlnorodny. wg cytowanej już normy PN-77H-1l00l - jednorodność piaskÓw
k wlrrt:owych oceniana jest następująco:
- Jcdnorodny - frakcja glÓwna > 80%,
_ malojednorodny - frakcja glÓwna: 60-80%,
- nicjednorodny - frakcja głÓwna < 60%.
N1l.l, oz'naczenia piasku kwarcowego 3 K - 0,40/0,3210,20 wynika, że odpowiada on
11n|unkowi 3 K (zawartośćlepiszcza maxl,0%,zawartośćSio, min 96%, temp. spie,
kania min l350"c, jednorodność min 70%), jest małojednorodny, a frakcje glÓwne
pocfczas analizy sitowej pozostaly na sitach o rozmiarach oczek 0,40; 0,32; 0,20 mm.
.I'emperatura
spiekania piasku to najniższa temperatura, przy ktÓrej następuje nad-
topienie prÓbki piasku nasypanej do lÓdeczki porcelanowej i umieszczonej w piecu
rurowym, zaopatrzonym w system regulacji i kontroli temperatury.
3.1.1.2. lnne piaski i materialy
Piasek formierski kwarcowy nie jest jedynym surowcem' stanowiącym osnowy mas
stosowanych w odlewnictwie. Specjalne wymagania stawiane niekiedy formom odlew-
niczym (np. wysoka ogniotrwalość), stwarzają koniecznośćstosowania innych surow-
. {lwt|o It:h wykonnn|n. Surowt.nlrlI tymI sł1 rnłlcr|aly ;ltrt'lttrtlzt:nln ntlttt:rtllltc11o, |nk|c
;rrk 1l|nsek cyrkon|towy (ZrS|(),, -
ogn|o|rwa|ość ponntl 20(X)"(]), p|nsck mul|lowy
Il^|?()1 . 2slo4 - ogniolrwaloŚć ponnrl It]00"C), piasek syllmanltowy (^l2o1 . s|()4 -
.'1,rlio|rwa|ość ponad l700"C), plasek chromltowy (Feo. Cr,o, - ognlotrwaloŚć ok.
r05 | /()()"(]), piasek oliwinowy (MgF.e), . Sio4 -
ogniotrwaloŚć ponad l500"c). Ponadto
'|(t.,()wone są niekiedy materialy syntetyczne lub otrzymywane drogą termicznej
',l'l(lllki niektÓrych mineralÓw: korund (Al2o3 - ogniotrwaloŚć l850-2030"C), kar-
|lll1 11111| (sic - ogniotrwalośćok.2000"C), magnezyt (Mgo - ogniotrwalość ponad
|.)(X)"(]) i inne. Masy sporządzone na osnowie wymienionych materiałÓw przezna-
. ,'lltt(] S8 do wytwarzania form klasycznych i precyzyjnych (np. metodą Shawa lub
.v y|lr1lianych modeli), z reguĘ p)rzeznaczonych do otrzymywania odlew w z wysoko
.rllr|r.t inlÓw są ich wysoka cena oraz ograniczonapodaŻ.
ll|rr wykonania niektÓrych elementÓw form odlewnicrych,np. nadlewÓw,stosuJe
|(j |l|llsy d specjalnych wlaściwościachtermofizycznych,np. masy termoizolacyJnc.
||rl lr.ll sporządzania stosuje się takie materialy,jak mielony keramzyt lub niekl rc
lr lrlr r |t. pyłÓw kominowych.
rr? Glinyformierskie
l.lrrIttralne materialy pochodzenia mineralnego, ktÓre skladają się z It.1l|szr.zlt
1 .'.1l{)WflprTy vpzawierająceconajmniej 50% |episzcza - nazywr|rrry 11|llrntll|
l''r rllIt'rskiffii. GtÓwnymi skladnikami glin, decydującymi o zastosownn||l Ir'Il w rtr||ew
I.|. Itvlt', są materiaty ilaste o dużym stopniu rozdrobnienia' będącc w Jrrzt.wtt.żllcI tltIr.
'. rlwtltlnionymi krzemianami glinu. MateriaĘ te tworzą trzy zasnr|ll|(.7r l:|||||y
r,a"ff1|f f11, montmorylonitu oraz illitu. Kaolinit (Al2O3' 2SiO4 '2llz)).lcst ilrlrrr.rnlnrrr
'.t'tr|rl|' walym (temperatura topnienia |770-|790"c), będącym podstawrlwyrll rk |nr|rl|
|' |l tt| w|ększościlepiszcz naturalnych. Mineraly glupy montmory|onl|tl (2A|,t l,
|..|( ).| . m . H,o . n . H,o) są chemicznie podobne do kaolinitu, lecz pos|lrrlnJq rrl)..zt1
, ''l.'rlrt1lorlość (temperatura topnienia ok. l580"C). Bardzo rozpowszct:lttt|trttt. w :,kr'
lrl1'|r. 7i1.1p5(iej illity nie należą do mineralÓw ogniotrwalych, występujq w z|rlżnr.|r
i,r'lln(rw oraz jako skladniki gleb. Klasyfikacja glin formierskich oparla jt:sl nlr ro
,l ..ilt|erałÓw ilastych glin i obejmuje: gliny kaolinitowe oraz bentonity.
'||||
.'|trry kaolinitowe obok głÓwnego mineralu - kaolinitu zawierają pewnc i|oŚt:i
!|ll||l l il|nych krzemianÓw oraz domieszki ziarn kwarcu. Zrbżnicowane zabarwicn|r:
t Ilrr 1trl|illitowych Jest skutkiem obecnościw nich domieszek organicznych |ub nic-
|r
''rt.itlllt zlrych. Stosowane w odlewnictwie gliny kaolinitowe oznaczone są symbo|cm
l l l {|l lll t.yframi l+4 określającymi ich gatunek. Np. najwyższą jakoŚć posiada glina
t 'r.l|ltll|tlwn (iM l a najniższą GM4.
lt'f
Gl wnynr sklarlnlkicm benlonllu sq mol(:rioly grupy montmorylonllrt, k l(rl ynr lowa-
rzys?,ą w mniejszych ilościach mineraly llaste,np. kaolinit lub illit.'l'ypowc |lt:lrlonity
zawierają 70_80% montmorylonitu. Cechuje ie znaczna higroskopiJnoŚŁ Stosowane
w odlewnictwie bentonity, bardzo często poddawane są zabiegom uszlachetniającym
(aktywowanie, wzbogacenie) dla polepszenia wlaściwościwiążących.
3.2. Pomocnicze materiały tormiersk|e
3.2.1. Spoiwa
Są to materiaĘ nafuralne lub sztuczne, organiczne lub nieorganiczne, ktÓre cha.
rnk|cryzują się wlaściwościamiwiążącymi ziarna osnowy piaskowej. W zaleźności
trrt sllosobu wiązania. rczrilżnia się grupy spoiw wiążących ptzez: wysychanie'
rrl1.t.ir. i rra skutek reakcji chemicznych. Proces wiązania spoiw przez wysychanie
rrlr:,|r;1lttJt: bez przemian chemicznych po usunięciu wody. Do tej grupy spoiw naleźją:
Irrt' posinrt:zynowy (produkt uboczny przy produkcji celulozy), melasa (produkt
ortl,rrrlowy przy produkcji cukru), dekstryna i skrobia (produkty przerobu ziemnia-
kłlw, Jl1,71;niqy i kukurydzy) oraz kleje roślinne, będące produktami hydroliry skrobi
rrl|,|ltrtlyt:ll. Spoiwa o nazwach handlowych SD i Deko stanowią mieszaniny glin kao
||rr||rlwyt.h z dekstryną. Spoiwa tej grupy są najszerzej stosowane w odlewnictwie
,' 1lrlwtlrItl niskiej ceny i dostępności.
S1xllwłt wiążące przez krzepnięcie charakteryzują się tym, że proces wiązania
;Ilttt.tl tlsrlowy polega na przejściu sproszkowanego spoiwa,zmieszanego z piaskiem
|rll llltt.l.skim i tworzącego otoczkę każdego ziarna, w stan ciekly w czasie ogrzewania
l w rrlls|ęprljącym potem krzepnięciu podczas stygnięcia. Do tej grupy spoiw zalicza
:,t1. ;lrrlrIttkly smołowe tj. smoly i asfalty' otrzymywaneprzez suchą destylację węgla'
tIl t:wtt:l' lortu |ub nafty (rzadko stosowane zewzg|ędu na dzialanie rakotwÓrcze).
Nłrjlit:zniejszą grupę spoiw organicznych stanowią żrywice syntetyczne, fenolowo.
krrnrnklchydowe typu rezolowego lub nowolakowego, mocznikowo-formaldehydowe
i furfurylowe. Wiązanie chemiczne żywic może zachodzić w temperaturach podwyż.
szonych (termoutwardzalne) oraz normalnych (chemoutwardzalne lub samoutwar-
dzalne). Liczną grupę spoiw stanowią także oleje. Przykladem nieorganicznego spo.
iwa wiążącego chemicznie jest szklo wodne cry|i krzemian sodu. Wiązanie osnowy
piaskowej w masach na szkle wodnym zachodzi w wyniku oddzialywania utwardza-
cza, ktÓrym może być dwutlenek węgla, krzemian dwuwapniowy (2Cao . Sio,),
krzem metaliczny lub węglik wapnia. Spoiwa organiczne i nieorganiczne, ktÓrych
wiązanie z,achodzi na skutek reakcji chemicznych' są szeroko stosowane w odlew.
rrll Iwit:..Spo|wn Ic obok Ilt.zlryt.ll zlllr:l, wyltIknJqt.yt.lr z wltlŚr.lwoŚt.I tlzysknltyt.ll nlns,
1'.l.,Ittr|njt1 Jctlnq wsp lną watlę - otl1xrtly ly<:lr mn.s s|nnow|r1 t|tlżtl zn11rożt:n|e r|la Śror|t>
rv l.,k tt.
|2 2- Dodalkl do mas formlergklch I rdzenlowych
llrściwościmas można poprawiĘ stosując do ich sporządzania odpowiednie do-
lV
.IrrIki. ltola dodatkÓw może polegać na poprawieniu jakości powierzchni odlewÓw,
llrlttllic właściwości termoiizycznych masy, poprawieniu jej przepuszczalności,
,. y l ll |lr| nościiĘ. Skutecznym środkiem przeciwdzialającym powstawaniu przy pa|eh
rrrrt..y t|o odlewÓw i poprawiającym jakośćpowierzchni odlewÓw, są rÓżne pos|acie
,u,;1'|lr (1irafit, pyl węglowy, pyl koksowy, sadza lub substancje będące nośnikiem tzw.
ru.;1'|rr blyszczącego'). Pruepuszcza|nośĘ podatność i wybijalnośćmas może być
1,,,1'r rrwiond przez dodanie drobnych trocin lub torfu. W odlewnictwie magnezu i Jego
krzep 1.,1r(lry 5|65qję się nieorganiczne dodatki zabezpieczające przed zapaleniem się ciek-
l. l'r' lrlt:la|u podczas odlewania do form piaskowych. Są nimi siarka, kwas borowy
| ,tl|l' l|ll|onoWe. Dla zmiany wlŃciwościtermoIirycznych mas (pojemnoŚci i przcwot|.
.'..t.. l r.icplnej' wsp. akumulacji ciepla iĘ.), można stosować dodatki zwiększnjqt:<:
|' |'llll|lt|etry, np. rÓżnego rodzaju cząstki metalowe (Śruty, opilki, wi ry), lohn|żn-
t,r, , lr' - np. keramzyt lub mikrosfery.
| / | Malerialy do sporządzania pokryć
|..l|ltyt:ia na formy i rdzenie piaskowe stosuje się głÓwnie po lo, nby tlryskn{ 1trr
.,t. r ',l IltliQ odlewÓw dobrej jakości. Naturalna porowatość piaskowyt.|r c|clltctt|łlw
|.,'|tI t|ll|Z mniejsze lub większe ciśnieniemetalostatycme powodujq zJnw|sklt ;lr.lrr
tr
't. It r 11.[|ęgo metalu w masę. Tym samym powierzchnia odlew w staJe s|ę llnrrIr|cI
|.'.'1rr1611|6, mniej estetycznaimoże nie odpowiadaćwarunkom technit:zltyllt trrlll|rl
-" odlewania tworzyw o wysokiej temperafurze topnienia, elcnlr:lrly hrrrny
l','qlq 71v5
..'lt it są na bardzo si|ne przegrzanie. Gdy będzie ono wyższe od doraŹllt:j tl1ill|tl
]rl||(.
l,,,rrIrll,t'i" ścian formy lub rdzeri, powstanie warstwa metalowrceramiczna (por(lw-
'''.i l' |
oraz rys. 1.12), utworzą się przypalenia, wżery iĘ., a tym samym lrtltlttlt
,),.|.
|,',,',,y:;,|,(../'enia,
a często wadliwa, powierzchnia odlewÓw. Pokrycia nalożonc nłl
'...'|r'. |rlrlny lub rdzenie stanowią skuteczną barierę zarÓwno dla zjawisk pcnc-
r' '. 11lryr.l|, jak i termicznych pod warunkiem odpowiedniego doboru skladu pokryć.
l ' ' l'.'|(}l'{lll|c pokrycia są najczęściej emulsjami (wodnymi, spirytusowymi) rÓżnyt:h
l] |l'|t|||.. rrlo1'q wystgpić lokalne przegrzania spowodowane np. ograniczonym odprowadzaniem ciepla
l,tl',rnl(.tttrlt! lotrnv.
 (r)
64

substancJi ceramicznych i lrudno topllwych, takich Jak mączka kwnrt'owtl, t.yrkoni.
towa, sproszkowany grafit, biel tytanowa (Tio2) itp. Nakladanie pokryĆ na powierz-
chnie wnęk form i rdzeni odbywa się za pomocąpędz|i lub rozpylaczy. Przed' zala-
niem form pokrycia wodne bezwgz|ędnie muszą być dokladnie wysuszone.
l.lyrlrrŃt - Jest ttl zdo|rroŚ(.tItl rtlz;ltzesIrzt:tlInnia s|ę ztrg1;szt.znltt:J rrtnsy w t.nlt:j
masy zawartcJ w skrzynt.t: form|crsk|eJ. lm większn jcs| |n zr|o|noś(:, Iym
''|'|,..Irll,r.I
tlrIwlr.l I rÓwnomlernieJ zagęszcza slq lnasa przy nlnicjszej pracy konieczneJ do JeJ
,
'r1'r;.,zczCDiB.
t )ryp||wość- śderalnŃć - są to cechy mas gliniastych, szczeg lnie benton|to-
' ;,. ll l'owodemosypliwości jest zanik sil wlązania (|ub niedostateczna ich wartoŚć)

3.3. Sporządzan.e mas l rdzeniowych ',, rI r t,. y zlarnami osnowy.

'ormierskich |
'ęs|<rśćpo-zorna - określona jest stosunkiem masy do objętości vłraz z porami
't'n|l|rrJ4t:yffii się między ziarnami masy. Gęstośćpozorna zmienia się z zagęszcze-

jest
Jednym z warunkÓw otrzymywania odlew w o powtarzalnych właściwościach
określonychmas formierskich i rdzeniowych. Wykonanie każdej
stosowanie ściśle
masy polega na dokladnym wymieszaniu skład.
nikÓw. Każde ziamo osnowy piaskowej winno
zostać otoczone warstwą spoiwa. Kaida jednostka
objętości sporządzonej masy musi posiadać taki
sam sklad zgodny z recepfurą, a tym samym iden.
tyczne wlaściwości.Uwagi te dotyczą każdej ma.
sy, bez względu na rodzaj osnowy piaskowej'
stosowane spoiwa i dodatki.
Sporządzanie mas formierskich i rdzeniowych
odbywa się w mieszarkach. Posiadają one z16Ż.
nicowane konstrukcje (krążnikowe, lopatkowe,
pobocznicowe itd.), objętości robocze i wydajności,
y:. 'l.]l. l,aboratoryjna
|ł mieszar.
a także możliwoŚci eksploatacyjne (praca okreso
ka krgżnikowa
wa lub ciągla). Na rysunku 3.3 przedstawiona jest
rlrnln |aboratoryjna mieszarka krążnikowa o pojemności 6 kg masy.
3.4. Waściwościmas lormierskich i rdzeniowych
.||..||| |t|.l|sy - im większe jest zagęszczenie, tym większa Jest gęstośćpozorna i tym
'..r rIr. |.,zll porowatość masy.
t |;.lllolrwalość . odpornośćmasy na dzialanie temperatury cieklego metalu,
.,l. lrl.|t.it,: jest naJniższą temperafurą, w ktÓrej następuje spiekanie się poszczegÓl.
": , lr ,'l1fn oSnOWy.
W |l1tt|ncrsć
- to procentowa zawartośćwody w stosunku do innych skladnik w ma.
.l l{t,wrr'ra istotn} wplyw na szere8 innych wlaściwościmasy, takich jak wytrzy-
,..,r|.'l'. , pr.t.epUSzCZ8|ność oraz zdolnośćdo odtwarzania ksztaltu mode|u. Wi|gotnoŚi.
|. | ty..,I,yną występowania zlożonych zjawisk w formie odlewniczej po Jej znlnnlu
|,|
t, |, I y rtt llrcta|em (parowanie i skraplanie, tworzenie strefy przewi|żoncj).
wy|rzyrnalość- jest wlaściwościąokreślającą spoistość mas i chnrnk|clyzuJqr.4
. l. l.|rl|tttlśi:przeciwstawiania się r6in.ym obciążeniom. W prak|yt:c 1ltzt.1lrtlwnr|zn
.l. |.ltrItttlttl wytrz,ymalościmas w stanie wilgotnym lub suchym (ulwnlrtz.llrylll) rlrt:
.. !rttti||{., !;t:iskanie,
rozciąganie i zginanie (rys.3.a). Do badafl stosujc s|ę 1llzyrr4r|
,, ., ,l..tnwiony na rysunku 3.5.
powie|rzł' 1tnl y wrxlltc|
'rtt|lszcz8lność - to zdolnośćmasy do odprowadzenia
t.t
l E,l f,rv 1xltlt:zas zalewania formy i po jejzalaniu.Zbyt niska przepusz(.złllttl.,{ |.'t ttty
l. .i 1'l ,'y1 zyrią powstawania wad odlewÓw w postaci pęcherry gazowyr.ll,wys|q1lrl|ą
. Ir rr .,t ilttikach odlewÓw. Przepuszczalnośćmas za|eĘ glÓwnie od sk|nr|rr l|nlIllr
..'E', l|..tt()wv (wielkości i ksztalfu ziarn, Jednorodności) oraz z8wor|oŚt.| Ir:Jl|:,rr rn
i
-. |,.|'t r Ilt zlr11ęszczenia masy.

n
\ano.)e
Zesp l cech charakteryzujących masę pod względem przydatnoŚci do sporządza.
1J,."'.,.
". ";""
r-l
nia form lub rdzeni naTrya się wlaściwościamitechnologicznymi. RozrÓżnia się
dwie grupy wlaściwościtechnologicznych: Tatr*ę ł1\
C)
l) pozwalaiące na ocenę Jakości masy przed zalaniem formy metalem,
2) pozwalające na ocenę jakościmasy podczas zalewania i po zalaniu formy.
oraz gęstośćpe
r*
It
Do pienrszet gnryy za7icza się plynnośe osypliwość i ścieralność
Lś
tl

zorną' a do drugte| gntpy. wlaściwościtermofirycme' a w tym wilgotnośĘ wytrzy-

małośĄprzepuszcza|nośĘpodatność i wybijalność.
lłys. 3.4. Schematy oznaczanla wylrzynlnloścI mas
 3.5. cwiczenle. Przygolowanle I badnnlr: potlslawowych
w|aściwosci masy tormierskie|

(]cl ćwiczenia: poznanie melod badania podstawowyr'll wlllŚr.iwośt:i mas formier.

I rr'll

Rys. 3.5. Aparat LRu-l do badania wfizymalośclmas

A. Przebieg Ćrłiczenia
|'rzed przystąpieniem do Ćwiczenia na\eży zapoznać się z potlstaiłowymi pojg
' ilrlrri, termi1amiiza|eżnościarni związanymi z tematyką Ćwiczenia, a także z warun.
r ,lrlli bźtdafl i stosowaną aparaturą. Ćwiczenie polega na wykonaniu przynajmniej

maS} formierskiej, przebada'niu jej wtaściwościi zapisaniu wynikÓw pomiarÓw

1..Irlt..j
i; '.1rt1114g2d6niu, zawierającym ponadto opis badafi oraz komentarz lub wnioski.
I l'' /ygotowanie masy formierskiej
:;|(lad masy podaje prowadzący ćwlczenie. odważone porcje sypkich składnikÓw
.,,.r.'v tlolgł umieścićw mieszarce i mieszać przez2 minuty. Po upływie tego czasu
t'' rllrcszanip} dodaje się zalożcną ilośćwody i miesza w dalszym ciąguprzez 4 mi-
,.. t' . l)o zakoficzeniu mieszanra na|eŻry. nie wyłączając mieszarki - otworzyć okien.
r I

l .' .'l,ttstowe, przezkt6re masa przemieści się do pojemnika. Następnie masę należy
Irvs' 3'6' Ptzvkradv hamowania
skur*t -Tit tuifi lub rdzeniows I
-
T::J;'t"" masa formierska,
r'r ..''iltć przez sito formierskie i ponownie umieścićw pojemniku zamkniętym po-
l t \ tv;l' z ktÓrego jest ona sukcesywnie pobierana w ilościach koniecznych do wyko.
Podahość - charakteryzuje zdo|nośćmasy do niestawiania oporu kurczącemu .''rrrrlr r]fÓb k.
się odlewowi podczas jego stygnięcia (rys. 3.6).
Niedost ateczna podatność masy for. l ).' I l;lczenie zawartości wilgoci
mierskiej lub rdzeniowej jest ptTyczyną powstawania k| ttt ;llr
worlę,
w odlewie znacznych naprtr |..,r| 1lojęciem wilgotnościrozumie się zawartą w danej substancji
żefi, ktÓre w przypadku przekroczenia doraźnej
wytrzymalości materialu odlewu ..l|'' t l|latniasięwtemperaturze 100.-ll0"c.Wilgotnośćwmasie formit'rsklt'J tl|rrr.l.
powoduJą pęknięcia. ,/.'/'|(),,.| (|.'
r.. '.lr.. zwykle metodą grawimetryczną zgodnie z normą branżową |tN
WybiJatność - jest to wlaściwośćmasy,
charakteryzująca latwośćusuwania jeJ ,t rr.i'|r'Itie zawartości wody metodą grawimetryczną przeprowadza się zll ;lrlltlrlr l;
z lortny lub rdzenia piaskowego z odlewu po
zakrzepnięciu metalu w formie.- podczas ,, |li taboratoryjnej lub trÓjstanowiskowej suszarki promiennikowcj (l ys. }../) rll rr,,
,lrr
wybljania odlewÓw.
. 'll,i l|t|alitycznej. Pojedynczy pomiar wykonuje się następu1ąco. Nawlr.żkg tt|'l:,y
WskaŹnikÓw oceniających właściwości
mas i określającychich przydatność do
celÓw odlewniczych jest znacznie więcej.
Wskaźniki wymienione wyżej stanowią
jedynie ich część,na podstawie ktÓrej
najczęściej określa się przydatność mas do
wytwarzania form i rdzeni. WiększośćwskażnikÓw
ma charakter ilościowy i jest
uzyskiwana w wyniku badafi laboratoryjnych (wytrąrmatośĄ
,-'
przepuszczalność itd.).
2
(ttt
Istnieją r wnież wskażniki o charakterze jakościowym,np.

---l
podatność.
Masy stosowane w produkcji odlew w są najpierw Ąo o
badane w warunkach laborato
ryjnych. Badania te pozwalają ustalić optymalny
sktad danej masy. Weryfikacja na. L\ (O,)
stępuje w warunkach produkcyjnych, a po uwzględnieniu
ewentualnych korekt sktad
masy sprawdzany jest okresowo w zakladowym
laboratorium mas.
_ żar6wka promienni
l /. Sl|sz8rka laboratoryjna tr jstanowiskowa: l - seBmenl sterrrjgcy suszarki, 2

kowa, 3 - naczYnie 7 Prol)kB rlrtsy

 68 (r()

5() | (),(lt 11(r||o masy o gęstości poniżcj 26.5() kg/m3) |ub

l(X) | (l,(l| (r||n mas o gęs-
tościpowyżej 2650 l.g/'3) suszyć w sltszarce w temperaturze |05-|l0"C
': do czasu'
gdy masa prÓbki przestanie ulegać zmianie. Po wysuszeniu naczynko z prÓbką usta.
wić w eksykatorze i przetrzymać
w nim do czasu ostygnięcia prÓbki do temperafury
otoczenia. Następnie prÓbkę zważyć z dokladnością do 0,0l g i obticzyć zawartość
ll
wody wg wzoru:
I
,ffi't rlr

w =-
a-b
a
roo% [%], 2 'lll\
c- !:ri-'
wktÓrym: a - masaprÓbki przedsuszeniem [g],
-
2 r

b- masa prÓbki wysuszonej [g]. f_ I

Stosując suszarkę laboratoryjną naleŻy wykonać dwa, a stosując suszarkę promien.

.. rl lrcmst aparafu LW do ocenY Rys. 3.9. Ubijak laboratoryjny LI] do zagęszczania
nikową trÓjstanowisk ową - trry oznaczenia. Dopuszczaln a resżnica między wyrrikami I :i(
.'..,r.,r' I willloci w masach: I ksztaltek laboratorYjnYch
nie powinna przekraczać0,|% (d|a oznacze w suszarce laboratoryjnej) i 0,2% (d|a - komo'
| , r',,,,,. .'
- kubek do masy, 3 - fou'
oznacze w suszarce promiennikowej). Za wynik badania na|eiy przyjąć średnią |'ł .Ilil'Iskowa. 4 - m8nometr
arytmetyczn ą z ury skanych wartości.
Wilgotnośćmasy można oceniać rÓwnież metodą chemiczną za pomocą aparafu ..a 1...r|.'łltwitl ubijaka i opuszczać powoli okrąglą stopkę dociskową aż do oparcia
=l' |' I t|j| rlrasie. Następnie zagęszczać prÓbkę przezttzykrotne
do badafi ruchowych typu LW (rys.3.8). oznaczeniepolega na odważeniu ok.6 g ba. (standardowe) bez.
danej masy na jednoszalkowej wadze stanowiącej wyposażenie aparatu. Naważkę ma- 1'.r.t,l|ltltl |ltl sobie następujące opuszczenie ciężarka ubijaka z okreś|orlcj wymin.
sy wsypać do czystego pojemnika aparatu, a do komory ciśnieniowej wsypać miarkę ,ą,..i |.t.,yr.lki rvysokości. Wysokość uzyskanej w ten sposÓb prÓbki sprnwr|zi(' zn po-
zmielonego karbidu. Utrzymując aparat w polożeniu poziomym, aby nie nastąpiło ,,.'',1 l.r,.,r'k lolerailcyjnych, umieszczonych na stałej i ruchomcj częśt.i rrllijllklr.
zetknięcie się wilgotnej masy z karbidem, przykręcić śrubądociskową pojemnik l.'|. . łtltr |:r wysokcścipr bki wynosi t 1 mm. PrÓbki o wysokoŚci nltlir.|szt.'| lrrlr
z masą do komory, ustawić catośćw pozycji pionowej (manometrem do gÓry) i wstrzą. '.i' t ..'1 lllrIt:ży odrzucić" Foremkę zza$ęszczoną prÓbką zdjąćz ulliJnklr, tlit'ttl:','tl
sać aparatem do czasu ustalenia się polożenia wskazÓwki manometru. W komorze ią' t .l |'l I W loremce. Przed pomiarem ptzepuszczalności na|eży sllrltwrIzli ltlllttrrI
aparatu następuje reakcja karbidu z wodą: l I iIl lv Iylll (.eiu glowicę aparatu przestawić w polożenie kontrolnt: (trzttltt rltltt. h tt.i
1l ttlt 1,Irlwicę za|ożyćkołpaki uszczelnić goprzez obrÓt dżwiglri. Nrrs|q1lrr|r.'
wIr1
|
CaCr+2HrO CrHz* Ca(OH)', ..l,r, rr;'ltt;li, sprawcizić i ewentualnie wyregulować ciśnienie do wlrrIrlŚt'l ')l{(| l'rr
-
ktÓra trwa do momentu wyczerpania się jednego z reagentÓw. Konieczny nadmiar IiIl|| |||||| ||11). Przystępując do pomiaru przepuszczalności pr hki tttltsv tlltIr.)y
|.|.f Ir||J|( 1,Iowicę w polożenie robocze, oznaczone kropkami: rluż'ą. tlyszll llr.rI
karbidu powoduje, ii o zakoilczeniu reakcji decyduje zawartość wody w masie. Ciś. rl
nienie wytworzonego acetylenu jest miarą wilgotności badanej masy. Rzeczywistą .'l' : i lrlrrt |ub małą - dysza o średnicy0,5 mm i zamocować na g|owlr.y |.tllt.tttkę

zawartośćw prÓbce ustala się przez skorygowanie odczytu z manometru wg zakresu
cechowania w metryce aparatu LW. Dla dwÓch rÓwnoleglych oznacze rÓżnica miE
dzy wynikami nie powinna ptzekraczać 0,5%. Za wynik koficowy na|eżry przyjąć
średnią arytmeryczną z obu wartości. opisana metoda chemiczna stuży do szacunko
wych badafi kontrolnych bieżącej produkcji.
,,..|..,.,r1 ., 1llilhką badaneJ masy. Po wlączeniu aparatu izatrzymaniu się wskrrz(lwkI
,,. .l.,.|| rr1lllratu (za|e$ne! do stosowanej dyszy), dokonać odczytu a wynik za1llstr('.
a rli tl|| ktlflcowy pdmiaru przepuszczalności masy przyjąć średniąarytmc|vt'zną
t t , . Ir Iltttltill r6w z zastrzeżeniem, Że r!Żnica między skrajnymi wartościantiposz-
'
., g l.| 1' r r t,ztlaczefl nie przekracza |0% wartości wyniku średniego.
r r I

3. Pomiar ptzepuszczalności masy t tl,| 'l||||. llltr|nnie przepuszczalności masy, jest badaniem nie niszczącym, a prÓbkę

Do wykonania pomiaru konieczny jest ubijak laboratoryjny (rys.3.9) z komple- i .. ', l it. i tr l ,, l<lrcmki można wykorzystać do innych badafi, np. wytrzymalościowych.
tem tulejek oraz aparat LPiR do oznaczania ptzepuszczalności. Masę w ilościumożli- Iia.t11rl!r l'l/(.|)l|s7czalności prÓbek suszonych odbywa się tak samo, ale przy użyt:itl
wiającej wykonanie standardowej prÓbki walcowej, wsypać luŻno za pomocą lejka i,,''r | |rlIr.|k r (z 1lrzeponą) mocującej prÓbki.
do foremki walcowej (tulejki) umieszczonej na podstawce. Foremkę z masą umieścić
t0 1l

4. Pomiary wytrzymalości masy lt S1lrnwrrzdunlc z wykonarrego {rł|czcn|a

I]adania wlaściwościvłytrzymaloŚciowych mas przeprovtadza się na standard}
wych prÓbkach za pomocą wielostanowiskowego aparatu uniwersalnego LRu.l' ptzed. t'l
stawionego na rysunku 3.5. Zasady oznaczania przedstawione są na rysunku 3.4.
W zależnościod badanych parametrÓw wytrzymalościowych masy, stosuje się naste
pujące prÓbki:
lV;rrtlttkicm zaliczenia i:wIt.zt:tlln JcsI wykonanlc sprnwozrIanin i przyJęcIc go
l ,, |)1()wadzącego. SprawozdanIc wInno zawieraŁ
..klnrl przygotowaneJ i badanej masy,
rl1lis przebiegu czynnoŚci i badafi wykonanych w trakcie ćwiczenia,
tlrllc|kę z wynikami poszczegÓlnych pomiarÓw i uśrednionymi wynikami badafl,

-walcowe -
do oznaczania wytrzymalości mas na ściskanie,ścinanie(w stanie
t. R t. R t. R;) i na rozrywanie w stanie wilgotnym
h (}tllcntarz lub wnioski dotyczące wynikÓw badafl.

wilgotnym lub wysuszonVrn R - c' t' c'

(R,;), I ll(-rnlura
.,n|r
- bsemkowe - do oznaczania wytrzymalości na rozrywanie w stanie wysuszonym wll W., Wachelko T., Materialy na formy i rdzenie, Katowice, Śtąst, tlat.
(lub utwardzonym - Rrt), | ,'wnnrlowski L., Materialy formierskie, Warszawa, PWN, 1971.

- podłużne do oznaczania wytrzymałościna zginanie w stanie wilgotnym | ..rvlttltlowski L.' Materiały formierskie
-badania, KrakÓw, Wyd. AGH, Skrypt
(R") i wysuszonym (lub utwardzonym Rot). - ',r | .)12. 1990.

Inłeksy dolne przy oznaczeniach określająbadany parametr, gÓrne - stan badanej

lnitsy.
|'r(lhki zagęszcza się za pomocą ubijaka laboratoryjnego (rys. 3.9) w formach
'nasy
..Ilrrrtlwiąt.ych standardowe wyposażenie ubijaka. SposÓb wykonania prÓbki walcowej
,'rl:,|lll tlpisany w punkcie A3. Zagęszczoną w foremce prÓbkę na|eżry usunąć za pe
||l(X ;l wypychacza. Wykonanie pr bek Ósemkowych i podlużnych jest latwiejsze,

1.rly,i lrrltsę zagęszcza się z pewnym nadmiarem usuwanym po zagęszczeniu prÓbki.

|(lr'żr|lr ;lrÓbka mas wilg':tnych poddawana jest badaniu bezpośrednio po jej wykona.
rrrrl ll:rt|ając właściwościmasy w stanie wysuszon}rm należy pr bki umieszczać w su.
.,,'r|t (.(., :l ptl ich rvysuszeniu i ostygnięciu poddać badaniom.

Ą;l;ri;tl l,Ru-l posiada stanowiska do poszczegÓlnych bartafi' uzbrojone w odpo

tv|r'r|tttt' sz,częki, uchwyty lub podpory, a także ruchomą skalę' ktÓrej ustawienie
,'il|('i'v (){| hadanego parametru masy oraz stosowanego obciążenia. Przed wykonaniem
1lrkitl1iok<l|wiel< oznaczenia, na|eiy zapoznać się z dokumentacją ruchomą aparatu
i lur jt:j potlslawie wybrać wlaściwe stanowisko pomiarowe oraz ustawienie skali.
l}adania wytrzyrnałościoweprÓbek masy są badaniami niszczącymi. Czynności
z'wiązane z wykonaniem każdego pomiaru przedstawiają się następująco. Wlaściwie
wykonaną prÓbkę mocuje się w uchwytach aparatu, po ktÓrego uruchomieniu, prÓbka
poddawana jest rosnącemu płynnie obciążeniu. Ruchoma wskazbwka aparafu infor.
muje o zmieniającym się obciążeniu. W momencie, gdy wartośćobciążenia przekro
czy wytrzymalośćprÓbki, ulega ona zniszczeniu a wskazÓwka na skali zatrzymuje
się. obciążnik wywierający siłę na prÓbkę cofa się do pozycji wyiściowej. Wynik
wskazany przez ruchomą wskazÓwkę na|eżry zapisać a następnie przyciskiem spo
wodować powrÓt wskazÓwki do punktu zerowego skali. Po usunięciu zniszczonel
prÓbki można przystąpić do badania kolejnej prÓbki.
4. Wytwarzanie rdzeni odlewniczych 'l r
:.'l I

1i tl j..ii.iłłlt
!
t

_-...1 t.
b
r -l
I I

l. ,l

4.1. Rdzenie odlewnicze I

L J
I

Rdzenie są to osobno formowane w rdzennicach elementy form, służąceprzevtaż-

nie do odtwarzania wewnętrznych kształtÓw odlewÓw (por. p. 2.1.2). Piaskowe rdze l.'. | | Wl)lywkonstrukcjirdzerrianazdolnośćodprowadzaniagazÓw:a_rdzeipelny;b_rdzeó z kana-
lem odpowietrzajgcym; c - rdzei skorupowy
nie wytwarzane są z mas rdzeniowych na osnowie piaskowej. Mogą być one stosowane
zarÓwno do jednorazowych form piaskowych, jak i w odlewnictwie kokilowym. Trwa.
l..rtt|tll,t i (por.p. |.2.|., dotyczący tworzenia się warstwy wierzchniej odlewÓw).
le rdzenie metalowe, stosowane w odlewnictwie kokilowym i ciśnieniowym, stanowią
t, | 1,|llwnie przycryny rdzenie piaskowe wytwarza się zawsze ześwieżegopiasku
osobny temat i w niniejszym rozdziale nie są omawiane.
| |.|l. l|||(.li()' gdyż tylko wtedy posiadają one gwarantowaną odporność termiczną
., 1|r r|t.ltt odlewanego tworzywa. Gdy zachodzi obawa, że nafuralna ognioodpornoŚć
4.1.1. Wymagane wlaściwościrdzeni ,,,,. 1 t rIzt:tliowej nie jest dostatecznie wysoka, stosuje się pokrycia na rdzenie (por.
r l .' |.). llwaga ta dotyczy szczegÓlnie przypadkÓw odlewania stopÓw o wysokicj
W trakcie zalewania form rdzenie są otoczone ze wszystkich stron cieklym meta. tr ilrl', r nlttrze tOpnienia.

lt m. Wlaściwościich muszą zatem byĆ lepszeniż formy..Do szczegÓlnie istotnych lirr w formach rdzenie dzia|aią r6żne sily zewnętrznc, spowtltltlwltttt.
,,l|l||()CoWane

wlaściwościrdzeni, traktowanych jako bryly materialu ceramicznegotstanowiące , ,rr r;.It1 kilrcĘczną strugi metalu wlewanego do form, ciśnieniem me|ł|tlslltlyt.zltytlr.
e I em en t f orm oclewn iczy ch, za|icza się: gazotwÓr czośĘprzepuszczalnośĘ ogniotrwa. .i|.rllri t lqżkoŚci i wyporu metalostatycznego itp. W zależnościod kollslrrlkt'|l lilllrry

lośĘwytrzymalośćna ściskanie, zginanie, rozciąganie, podatnośći wybijalnośŁ . .. l lIlt)Wlll|ia rdzeni w formach, dużego znaczenia nabierają właŚciwrlŚt.| wyIt zytltn

Rdzefl powinien posiadać minimalną gazotuilrczośŁ otoczony ciekłym metalem r,',, lr,rvc rrlzeni. Np. rdzenieprzedstawionenarysunku 4.1, zainslnk)wnn('w lroryr ll

nie powinien być emitorem gazilvt. pary wodnej, substancji pochodzących z rozk|a- 1.,. lrlrttr.|, lnuszą posiadać międry innymi dostateczną wytrzymaloŚi. ttlt z11|tllltrlr..

du spoiwa lub pokrycia itp. ,,Gazujący,, rdzeh może być przyczpą poważnych wad ,.'t;' .|.'tlr|;tjące na nie momenty gnące spowodowane są - przcd zfllnttit.tlt |rlllrry
wewnętrznych odlewu . pęcherzy. !. w|usnym rdzeni, a po zalaniu - silą wyporu (prawo Archimcrlt:slr).
]||| t.t||

Mocowany w formie rdze powinien posiadać dostateczną przepuszczalnośĘ aby t., 1'r ry1lndku rdzeni,podobnie jak w przypadku form - duż,e znaczcrtit: tttlt 1lrll|ttl

substancje gazowe,kt6re z niego powstaną w trakcie zalewania, były odprowadzone

., , ;\,Ii zrlolnośćpoddawania się rdzeni naciskom stygnącego meta|tt 1ltl zltltt.'r.;l

na zewnątrz bez możliwościwnikania w objętośćtworzącego się odlewu. Istota tego
zjawiska przedstawiona jest na rysunku 4.l.Trry identyczne fragmenty formy odlew-
niczej posiadają rdzeni* pelny (a), z kanalem odpowietrzającym (b) i skorupowy (c).
Zdolnośćkażdego z przedstawionych rdzeni do odprowadzania gaz6w jest inna:
najlepsza w przypadku rdzenia skorupowego, najgorsza dla rdzenia pelnego.
ogniotrwalośćrdzeni musi być dostatecznie duża, aby powierzchnia odlewÓw
(zreguty wewnętrzna), odtwarzana przezrdzenie, byla wolna od przypa|e , wżerÓw
itp. wad, typowych dla przypadkÓw stosowania materialÓw o niedostatecznej ognio
'.i., Irl rrrl|r.WÓw. Mechanizm zjawiska i skutki niedostatecznej podatnośt.i Iwtltzywlr
| .r llr., Ill|t r r|zcnia przedstawione są w p. 3.4 i na rysunku 3.6.
ll 1 |111.,;''.'ę6 rdzeni określastopiefi trudnościusuwania ich z odlewÓw- .|cst |rl
i;ll,|:rr rvlr'Żtly wskażnik, decydujący często o przydatności masy rdzeniowcj tlo wy.
|.,,l| l||||t| krlnkretnych rdzeni. Przykladem może być np. produkcja grzejnik w r|o
' rIIt ttIllt.11tl o11rzewania - odlewÓw rdzeniowych i cienkościennych. Rdzenie stosowa.
.., .l.. |r Ir wykonania muszą mieć bardzo dobrą wybijalnośĄ tzn. wymaga się, aby nit:
r It ,' rl|r'1'ltlf popękaniu i rozkruszeniu ale rozsypywaly się podczas wybijania ot|-
|, Iti,|] ,, lrltlll. Samorzutnie rozsypujący się rdzefl jest bardzo |atywy do usunięt:itl

''.11, 1v11 I'rzt:jnika. Gdyby jego rozkruszcnie wymngalo znacznego nakladu prnt:y
(ollijanie odlcwu), mog|oby sptrwotltlwtti: rozbicie cicnk|ch Śt:llttrt:k rltIlt:wu. Ska|n
wybijalnoŚci rdzeni nie posiat|n precyzyjnych punktÓw odniesienia - mimo dużego
.l'naczenia praktycznego tej cechy rdzeni jest typową klasyfikacją opisową, ktÓreJ
bicguny tworząrdzenie ulegające samorzutnie rozpadowi z jednej strony otaz rdze-
nic niemożliwe do wybicia z drugiej strony.
Z|ożonośćwymagafi stawianych rdzeniom zmusza do kompromisÓw. Zastosowanie \'. .l
JJ
rtlzeni samorzutnie rozsypujących się po zaRrzepnięciu metalu jest często niemożli-
wc' z powodu niedostatecznych wartości innych parametrÓw masy rdzeniowej' z kt& 7'Ą
T*fl 1 7,=,'a12 4,
rcj są wykonane. 't\)
/f
.\ !

oprÓcz wymienionych wlaściwości,bardzo ważnych ze ściśleodlewniczego punk- / i.t

'+-')r
L'
tu widzenia, ważne są i inne, np. brak higroskopijności lub nietoksyczność masy
(glÓwnie spoiw i katalizator w), nieszkodliwość odpadÓw przepalonej masy rdzenio
I z tdze
rflSmenty form odlewniczych
wej i złomu rdzeni względem środowiska iĘ. Rys. 4.3. Dwa fragmenty form odlewniczych z
I
.'' .. ', |'s: ze poziomy, rdzeniami zaopattzonymi w zamek rdzeniowy:
lałcie walca: a -
l'l'r 1; ;lj6n991y. 1 - fragment g rnej połowy a
- wykluczajgcy poosiowe przemieszczanie
|ragment dolnej polowy formy, 3 _ się rdzenia względem wnęki formy, b - uniemoż-
4.t.2. Konslrukcja rdzeni ' t .' |.'lrlry, 4 _ ze ,5 - kanal odpowietrza. liwiajgcy obracanie się rozenra, 1 - występ
jqcy rdzenia zevłnętrfny,2 - występ wewnętrzny formy (od.
lewu) leżgce na wsp lnej osi
|łr|zt.tlic są elementami form osobno formowanymi w rdzennicach. Przyrządy do
w y lwltrzania rdzeni przedstawione są w p. 2.1.2. l.'rv.rl tlier WnośĆgrubościścianek (prostopadłych do osi symetrii) na zgrubieniu
l{rIzt'rtic składają się z częścizasadniczych, odtwarzających zadane kształty od. l. |. | /:l|lcz,pieczeniem jest specjalnie uformowany jeden z rdzennikÓw rdzenia.
Ir w/ltv, rnających bezpośredni kontakt z ciekłym metalem, oraz rdzennikÓw służą.
' |lrIlrlWofly w ten sposÓb rdzennik nazpa się zamkiem rdzeniowym i skutecznie
. yr lr tltl rnocowania rdzeni w formach. Częśćzasadniczatdzenia i rdzenniki tworzą t |||. ,,;| rrrożliwośćpoosiowego przesuwania rdzeria względem wnęki formy,
a tym
llrrltttt|il' a granica między nimi nie zawsze jest możliwa do ustalenia. Modele odlewÓw
''.. rr tr''Vskania odlewu o nierÓwnych grubościach ścianek.Pionowo odlewana luIc-
wylrllr1';rjących rdzeni posiadają tzw. znaki rdzeniowe (por. p. 2.l.|. i rys. 2.l), ktÓre .l. l . .-l ||a na rysunku 4.3b posiada po wewnętrznej i zewnętrznej strorrie wystgpy'
'
rlt||rl;lt zirją w lormie wnęki zwane gniazdami rdzeniowymi. Rdzenniki dopasowane do
1,.,lllcj osi.symetrii. Zewnętrzny występ odtwarzany jest przez ottt:jtntlw;tlt4
;'ltlltz.I rrlzcniowych nie mają kontaktu z ciekłym metalem' a ich podstawowym za. . (patrz rys.2.4), a wewnętrzny przez odpowiednią wnękę w rt|zt.llttl.
:rl.''|11|p
rlrurrr.rr jt:st jcdnoznaczne i stabilne usytuowanie rdzeni w formach odlewniczych. l ''il ||lt|(.ttsytucwanie rdzenia i wnęki formy musi być takie, aby nic |ylkrl tlś:,y
Nll t ystlttktl 4.2 przedstawione są dwa fragmenty nieskomplikowanych form do odle. l.ll Il)l'llv pokrynala się z osią symetrii rdzenia, ale rÓwnież atlY olltr wys|r'.|ly
w;rltin lulei. W obu przypadkach rdzefi ma postać walca, a jego ksztalt nie wymaga lr,'rly i zewnętrzny) znajdowaly się na wspÓlnej osi. Dlatego dolny rr|zt.llllll'.
s|osowania dodatkowych zabezpieczefl, określających wzajemne polożenie rdzenia ,';rrlIek rdzeniowy, wykluczający nieodpowiedni montaż rdzerlia w lrltttlir.
wzg|ędem formy. Rdzenniki rdzenia z rysunku 4.2a nie rÓżnią się od zasadniczeJ i l|. rrlrięcie się rdzenia wokÓl osi względem wnęki formy.
części rdzenia, natomiast drugi rdzefi (rys. 4.2b) posiada rdzenniki o kształcie stoż. l. ll|()tvi|nie rdzeni w formach musi zapewniać dokladnośćprodukowanym
o(l|c.
kÓw ściętych.Pochylenia g rnego rdzennika są zawsze większe niż dolnego, a za. '.' |'.rr|l z3S wkladania pionowych rdzeni do form istnieje możliwośćdoslania się
sada ta podyktowana jest warunkami montażu formy. W obu przypadkach warunkiem l 1lrt t,'rI l'tzcniowych, pod wkladane rdzenie, luŹnych ziarenek lub grudek masy.
poprawnego wzajemnego położeniardzeni względem formy jest jedynie wsp losic l. ! |'.Iltr. tt:;tarvienie rdzeni jest wtedy utrudnione lub niemożliwe.
tjksztaltowanic
wość.Na rysunku 4.3 przedstawione są fragmenty nieco bardziej zlożonych form tu.
'
. ' . i l l.lzt'niowego z odpowiednią wnęką ulatwia
montaż. Na rysunku 4.4 przedsta-
lei. W pierwszym przypadku (rys. 4.3a), zrlżnicowana średnica odlewu wymaga i lrl ''1 t|wa gniazda rdzeniowe do montażu identycznych rdzeni, przy czym jedno
otlpowiednio ukształtowanego rdzenia, ktÓrego usytuowanie w formie, oprÓcz wa. ''l' ll wnękę, w ktÓrej zbierać się mogą osypane grudki lub ziarna masy
runku wspÓlosiowości, wymaga precyzyjnego - wzd|uż osi . ustalenia względem
;'1l.'1.,11|;1

' 1'Irrvrl.,i !). llzyskanie gniaz'da rdzeniowego z wnęką (zwaną w żargonie for-
wnęki formy. I]wentualne przesunięcie się rdzenia względem wnęki formy może spo ; ' I rilr :'rnir:tnikiem) wymaga zastosowania orlpowic<lnio ukszlallowanego znakrr
l, l,,rvr.1,o.
 i';l
TJ WI lWl
I

f,ź
Rys. 4.4. Wnęka w grueżdne rdzeniowym ulatwia.
jgca prawidlowe montowanie rdzenia
Rys. 4.5. Przyklad zwiększenia stabilności
rdzenia ptzez zr żnicowanie wymiar w rdzen.
r r/___l
L..-,r -*J L^--t-'.
rr!., 4.6. Prryktad zastosowania rdzenia podwie- Rys.4.?. Przyklad rdzeniaz jednym rdzen'
nik6w
nikiem
*,,,.'r,o: I - zbrojenie rdzenia, 2 - odpowietrzenie

Na rysunku 4.5 przedstawiony jest fragment formy, w ktÓrej dolny rdzennik po rdzenia

siad,a znacznie większe gabaryty niż gÓrny. Zrilżmicowanie rdzennikÓw wynika

z dąż,enia do poprawienia stabilności rdzenia (obniżenie środkaciężkości)wkladang,
go do formy. Gdyby dolny rdzennik był taki sam jak gÓrny, wysoko polożony śro.
rtck ciężkościrdzenia- przy znaczneijego smuklości- utrudnialby montaż. !.ŃK,,
Nie każdy rdzeh może lub musi posiadać dwa (lub więcej) rdzenniki. Na rysun-
liu 4.6a widoczny jest tzw. rdzefi podwieszony. Stabilne usytuowanie tego rdzenia
--Ąl- i_i\J
l

rvz1i|ętlem dolnej częściformy jest uwarunkowane dokładnościąz|ożenia formy. o

iffi
l(orzystniejsze rozłtiązanie wykorzystania rdzenia podwieszonego przedstawia ry. ------l I

sunck 4.6b; dokladnośćz|oienia formy nie wpływa tutaj na wzajemne usyfuowanie

rr|z'enia względem wnęki formy. Wnęka formy i gniazdo rdzeniowe mocujące rdzefi
znajdują się w tej samej częściformy. Rdzenie podwieszone posiadają często zbro.
jenia wzmacniające i chroniące je przed zerwaniem pod własnym ciężarem. odwrot. L___
ną sytuację przedstawia rysunek 4..7. Rdze posiada także tylko jeden rdzennik,
jct|nak rozwiązania takiego na|eży unikać z dwÓch zasadniczych powodÓw. Po Rys. 4.9. Prryklad zsslosownlrln letlttr'1'' trlrr'
r ,., 1.8. Przyklad zmiany konstukcji odlewu dla
1lit:rwszc - brak gÓrnego rdzennika utrudnia odpowietrzenie rdzenia i nawet przy .. ' ., sk nnia stabilnego ukladu: wnęka formy.rdzei
nia do kilkrr orllcw w

rrir'wit.|kicj gazotwlrczości masy, z ktÓrej zostal wykonany, istnieje poważna groŻba

przetls|ltwirltty |t...|
1rtlws|lttlilt pęcherzy gazowych w gÓrnych partiach odlewu ponad rdzeniem. Po dru- SzczegÓlnie korzystny choć rzadko spotykany, przypadek
_ zllyI dltż'y 1uz w układzie gniazdo rdzeniowe.rdzennik, może spowodować wy- pozwala w tym przypadktl lrll /ll:'l(l
11lt. I r.r I v:iunku 4.9. Geometria odlewanych ksztaltek
1llylrięt'it: rt|zcnia z cieklego metalu (prawo Archimedesa). (llv;trlie jednego rdzenia dla czterech odlewÓw.
l(ystlnck 4.8 przedstawia przykład wykorzystania możliwościprzekonstruowania Nlontowanie dlugich i smuklych rdzeni wymaga czasami stosowania
porl1lÓrt.k

ot||t:wtl dla uzyskania stabilniejszego układu wnęka formy - rdzeh. odlew przed. 1,.',Ir r|zeniowych. Na rysunku 4.l0 przedstawiony jest fragment formy
z długim rtlzt:.

odlew posiadal wymagany kształt, trudny do uzyskania z

s|awiony na rysunku 4.8a wymaga dwÓch rdzeni poziomych: plaskiego z jednym du. powodu wio|-
|||l.t|l.
ż,ym rdzennikiem (stabilność),oraz małego, walcowego dla odtworzenia otworu. Zastą. ^,by a, naleŻy zastosować podpÓrki. Wykonane są one
I l..1,tl rdzeni
zawsze z materia|tl
picnie dwÓch rdzeni jednym -
jeślitaka możliwośćistnieje .
zwiększa stabilność lub bardzo podobnego do tworzywa odlewu, nie mogą
posiadać śladÓw
'.|(.!|lycznego muszą być suchc
rtlz.enia w formie, mimo znacznego zmniejszenia rdzennika, oraz wyklucza moili- Irt11l7ji (stosuje się cynowanie lub aluminiowanie podpÓrek),
je tylko
wośćprzesunięcia się dużego rdzenia ku wnęce formy. Rdzefi przedstawiony na ry. r . zyste. Ponieważ stosowanie podpÓrek bywa zaworine, należy stosować
sunku 4.8b posiada trzy rdzenniki i tym samym wyklucza jakiekolwiek przesuwa- lv |)l7ypaclkach, gdy inne rozwiązania są niemożliwc.
nie się względem wnęki formy. Przedstawione rontiązanie oplaca się niekiedy sto
sować nawet kosztem konieczności zaślepiania dodatkowego otworu w odlewie.
 lr|. rlIl;t.lt tlttIt.wtl. /nsItlstlwlttlIt. llltttIrtl wyIrzylltltlyt lt :illrllw ,ż1'wit.zlryr.lt tIo slltltz0.
,l.11rJr llns t(tz(:ttiowyt ll zllrt znl('()l1nnl( zylo sltlsowltttlt: zltr.oit:fl w rrlzt:lrittt'lt.

tl , ()clpowiaIrziltttąl r(lI()tlt

|'rzt'ttslawiony na wstępic rysunck 4.I slarlowi doskona|ą i|ustrację, wyjaśniającą

|.|(||f l)rzepuszczalności rdzeni. Każt|y rr|zcfr rvykonany z tradycyjnej masy rrlze.
-r: --\:\.I\\-l lrtrltv1.j, |lez względu na jej natura|ną przepuszczalnośąposiada dotlatkowe kanaly
.,.|;lrl1ryię[123jące' powiększaiące przepuszczalnoŚć rdzenia. Wyjątek stanowią rdzenie
'|. rlt (rysunek 2.23 oraz 4.1c) puste w śrcdku.Kanaly odpowietrzające wykonu-
||l)oWC
l
|' w trakcie formowania rdzeni lub też po ich zaformowaniu' ale zawsze przet|
.'|('.

', 1 1tr.t'it:tll z rdzennicy

i przed ich utwardzeniem. Gdy rdzenie posiadają proste ksztal.
|1 (rr1l. takie' jak na rys. 4.2 do 4.8), to do wykonania kanalÓw odpowietrzających
rdze 1,,.rl1t: siQ nakluwaki, ktÓrymi drąży się kanaly w za1ęszczonej i nie utwardzonej
|łys. 4.l0. Prryklad stosowania prÓbek Rys.4.1l. Masywny rdzeri zbrojony z
"wkladkq':
niowych a - ze leżocy w otwartej rdzennicy, b - ftag.
ment przekroju podluźnego rdzenia, c - przekrÓj
- -
poprzeczny: I zbrojenie, 2 uchwyty przymo
cowane do zbrojenia, 3 -,wkladka", 4 -masa
rdzaniowa

.1 I 2.1. Zbrojenie rdzeni

Rdzenie podwieszone' przedstawione na rysunku 4.6, posiadalą zbrojenia. Gdy

rozmiary rdzenia są niewielkie, ksztalt nieskomplikowany' a wytrzymalość wyouszo
irej lub utwardzonej masy rdzeniowej znaczna, stosowanie zbrojenia jest zbędne.
lV przypadkach wytwarzania wielkogabarytowych, ciężkich rdzeni, stosowanie
zllrojefl jest często konieczne. Na rysunku 4.1l przedstawiony jest duŻry rdze |eżący | ,. .',.12. Przyklad rdzenia z Rys. 4.13. Przyklad zaslosownttln rrttrttn
w j<:rIncj z częścirdzennicy. Ciężar i rozmiary rdzenia uniemożliwiają jego wyjęcie, | ',lzr.nnica, - warstwa masy
2
"wkladkg":
rdzeniowej, woskowego do odtwarzania knttnltt rrll','
|rl|t|sl)orl i montowanie w formie bez użrycia urządzenia dżwignicowego, mimo iż dla 3 - wkladka (np. z koksu) wietrzajgcego w rdzeniu: I - szttttr rs,'rl,'

tl|lrlizt:ttia ciężaru i poprawienia przepuszczalności w jego wnętrzu znajduje się tzw. - dzeit wy,2

w|i|lrt|ka z koksu lub gruzu cegiel termoizolacyjnych. Ażurowe zbrojenie z uchwy. |)|;r zwiększenia przepuszczalności dużych rdzeni stosuje się tzw. wk|llrlkl
lillrli (tlo hakÓw) zaformowane wewnątrz rdzenia, umożliwia manewrowanie rdzeniem. l , v '. 4.l I i 4.|2), ktÓre, wykonane z lekkich bryl koksu lub Eruzu z cegie| lt:rlttrltztl

lit.ltwyty zbro1enia są ,,odkrywane'' po wykonaniu tdzenia przez odpowiednie obra. | ,. t'inych, nie tylko poprawiają przepuszcza7ność rdzeni, ale - co rÓwnież wltżttt. -

llit: nlasy. Z chwilą gdy ze spocznie w formie odlewniczej - formierz wykonuje zoie obniżają ich ciężar i powodują mniejsze zuŻycie masy rdzeniowej.
ll;tr

orlpowiednią naprawę rdzenia, przywracając mu wymagany ksztalt. Po rozbiciu r;rIy kształt} rdzenia są na Ęle skomplikowane' że nie można wykonać nak|uwo-
formy odlewniczej, zbrojenie może być wykorzystane do wykonania następnego l r..rrl t|ostatecznie drożnych kanal w odpowietrzających' stosuje się sznury woskowc
rdz.enia. l|||, ('lastyczne perforowane węŻe wykonane z plecionki tworzyw sztucznych. Ille-

Male rdzenie wykonane z tradycyjnych mas rdzeniowych' często zbroi się szpil. |||(.lIly te umieszcza się wewnątrz rdzeniaw trakcie ich formowania w rdzennicach.

k ami formierskimi'odpowiednio uksztaltowanymi kawalkami drutu, prętÓw' rurek itp. ;.| | ySunku 4.l3 przedstawiony jest rdzefi do odlewu kształtki armaturowej, w ktÓ.

Często zdarza się że obecność zbrojenia w rdzeniu, pozwa|a uzyskać dobry odlew , r rlr kanal odpowietrzający wykonany zostal za pomocą sznura woskowego. Sznury

tlawet w przypadku pęknięcia rdzenia podczas np. zalewania formy. o pęknięciu tJ()..l(owe stosuje się do formowania kanalÓw otlpowietrzających w rdzeniach pod.
r<|zenia świadczy zwykle tzw. za|ewka, nieraz trudna do usunięcia, ale nie dyskwali. 'i'.rrv;ttlych suszeniu' bowiem proces suszenia pozwa|a na usunięcie wosktl, a |ym sa-
rnyln l|Zysknnlt: 1ltrżqt|ltllt:11l knttnltl. Wę.ż't: 1lt:rfor<lwnlrc slostlJt: slę ;tr'zy wylwarzanitl
,l .t 2. Maczynowo wytwRr.tntrlo rdroni
rdzcn| nic wymngnJqcych suszcttin (rtlzcnlc utwardzane w r(lzcnni(:y). SposÓb ich
formowania jest taki sam jak sznurÓw woskowych. }tltszynowe wy|warznnit: rt|zt:lll rÓ.żlti się ot| ręczncgo glÓwrlic |yn, ż,e ?,a9ęs7.(''?,c.
Ill|. lrl|lsy rtlzeniowej w rdzcnnit.y ot|bywa się bcz udzia|u si|y ludzkich mięśni.l,racę
,.rr1'r;szczania masy wykonuJq rÓżne maszyny' slosowane tylko do wytwarzania
4.2. Rdzennice r.Izt.lli, jak np. nadmuchiwarki, slrzelarki, bądź maszyny formierskie: prasujące,
rv'.lrzqsarki, mieszarkonasypywarki lub narzucarki. Strzelarki i nadmuchiwarki
..trt.,11i.. się"do wytwarzania drobnych i średnich rdzeni o objętościnie przekraczającej
Rdzennice - cnJ|i przyrządy slużące do wytwarzania rdzeni, ich klasyfikacja, |' tlkrl tlcm". Działanie nadmuchiwarki i strzelarki przedstawiają rysunki 4.|4 i 4.|5.
przyklady i sposÓb wykonania, przedstawione zostaly w p. 2.1.2 i p. 2.|.5, w rozdziale ,,rt..lttla procesu nadmuchiwania rdzeni polega na tym' że do komory wypełnionej
d otyczącym opr ryr ządowania odlewni czego. rdzeniową i znajdującej się nad rdzennicą, wprowadza się nagle sprężone po-
''.lr:,l1
tv i(.Il Zc' ktÓre tworząc zawiesinę z masą rdzeniową
- przenosi ją do wnęki rdzennicy.
,'|l|ll|n masy rdzerriowćj osiadają we wnęce rdzennicy a powietrze uchodzi przez
4-3. Wytwarzanie rdzeni rlIrvrllY odpowietrzające(patz rys. 2.8). Na zagęszczenie masy rdzeniowej w rdzen-
It|' y l)odczas nadmuchiwania rdzeni wptywają dwa czynniki:

|)o wy|r^rorzenia każdego rdzenia konieczne są: masa rdzeniowa, rdzennica, na.
- ergia kinetyczna strumienia piaskowo-powietrznego,
r:n

t lęt|,l,ii,t ręczne, aw ptzypadku maszynowego ich wykonania . - spadek ciśnienia strumienia powietrza przy jego przeplywie przez nieruchomą
strzelarki, nadmuchi. rv:rr slwQ masy rdzeniowej w rdzennicy.
w;trki, narzucarki iĘ. urządzeniaformujące. Proces wykonania rdzenia,bezwzg|ędu
r rlt s|opiefl zmechanizowania produkcji, wymaga następujących czynności:
- przygotowania i z|oŻenia rdzennicy, 5

_ napelnienia rdzennicy masą rdzeniową (zainstalowania zbrojenia),

- zagęszczania masy w rdzennicy,
- wykonania odpowietrzefi,
-
rozebrania rdzennicy i wyjęcia rdzenia,
-
l<ontroli wykonania rdzenia i napravry ewentualnych uszkodzefi.
Nnrzędzia ręczne do wytwarzania rdzeni są typowymi narzędziami formierskimi,
l. l{tr t. llrzt'tlslawiono w p.2.1.6 otez na rysunku 2.25. Po wyjęciu rdzenia z rdzennicy

tl:,tlwil się ś|arlypodzialu rdzennicy, widoczne w postaci cienkich występÓw masy

ttlt lrlzt.llit|. |)ok|adnie wykonana, nie zniszczona i z|ożona rdzennica powinna za-
rryr. 4.14. Zasada dziatania nadmuchiwarki: Rys. 4.15. Zasada dzialania strzelarki:
Ilr.wltiiti'rt|zcniom bardzo gladką powierzchnię i minimalne ślady,,szwÓw''. I :l l do mocowania rdzennicy, 2 - rdzen-
'l
1 - st6t do mocowania rdzennicy,2 - rdzen-
'rt, n, - zasobnik maSy rdzeniowej, 4 - 8- nica, 3 -
masa rdzeaiowa, 4 -
cylinda
lil t(|Źeniowa' 5 - glowica dociskajoca' stszalowy, 5 -
przestrzeó cylindra strzale
4.3.1- Ręczne wytwarzanie rdzeni P - zaw6r powietszny wego, 6 -
głowica stzalowa, 7 -
zasobnik
masy rdzeniowej, 8 -
zasuwa odcinajgca,
|lęczne wytwarzanie rdzeni polega na tym, iż wszystkie wymienione czynności, P. zawÓr powietrzny (strzatowy)
n 1lrzede wszystkim zagęszczenie masy rdzeniowej w rdzennicy, odbywają się ręcz.
rlic. Pracownik wytwarzający rdzenie jest odpowiedzialny za ca|y cykl wykonania /;rsada dzialania strzelarki polega na wyrzucaniu pod naporem naglego uderzenia
rtIzcnia or az za jego jakość. .'l'lgżonego powietrza masy rdzeniowej ze zbiornika do rdzennicy. Masa rdzeniowa
,' jIl'gszcza się w rdzennicy pod wplyrvem dużej prędkoŚci strumienia masy rdzeniowej
.'t ltz lro(| wplywem ciśnienia powietrza.
 l{ żlllt.lr mIęr|zy prnt:q llntIttttlt.lrlwłlrkl lstrzcInrkI polcgn nn Iyrn, żc w przypar|ku |'ll ttIworzt:llltl sIę rloslnlt:t.zllIc t:rrrhcJ wnrsIwy zwlqznrr<! rtlzt:ft tttożlltt usullą{'z
sIrze|arkI n|c powstaJe pow|clrzrln zawles|na masy rdzenlowej, o sprężonc powietrze l r|,, t:tln|cy, a reszlę masy nlt: l,w|t1l,tltl<:! wysypa(:. (por. rysunck 2.23). l)o wy|warzll-

dzlala Jak tlok. rl|n rttzcnl tą metodą można |cż s|osowtlć specJo|nIe sprcporowony lz'w. p|asek ota.
Typowe maszyny formierskie stosuje się do wytwarzania rdzeni o dużych gaba. r./lllly.
rytach. . Co, _ po|ega na wypc|nlaniu rdzennicy masą rdzeniową, skladaJącą
proces
Stanowiska wytwarzania rdzeni za pomocą nadmuchiwarek i strzelarek mogą być .,lr; z piasku kwarcowego i szkla wodnego w ilości4 do 8%. Przedmuchiwanie masy
i często są wyposażone w pneumatyczne sild'wniki składające i rozbierające rdzen- rv r tlzennicy dwutlenkiem węgla powoduje utwardzenie rdzenia na skutek reakcJi
nicę. Pozostale czynności związane z wykonaniem rdzeni (wyjęcie rdzeni z rdzen- . lrr.rnicznej, w wyniku ktÓreJ powstaje żel krzemionkowy, silnie wiążący ziarna
nicy i ich.wykoflczenie) wykonuje się ręcznie. t'lrrsku kwarcowego.
Mctody utwardzania rdzeni bezpośrednio w rdzennicach, w porÓwnaniu z utwar.
icm przez suszenie, posiadają następujące za|eĘ:
i
. |,' tt
4.3.3. Suszenie
I t

utwardzanie rdzeni
-
eliminują koniecznośćstosowania suszarni' piecÓw, podstawek itp.'
-
zwiększają dokladność wykonania rdzeni,
W zalezrrości od rodzaju stosowanej masy rdzeniowej i sposobu utwardzania,rdzł
-
skracają czas wykonania rdzeni.
nie odlewniczemoina podzielić na następujące grupy: lkl wad tych metod za|iczyćmoinaz
- utwardzane przezsuszenie,
- koniecznośćdobrej wentylacji stanowisk wytwarzania rdzeni (proces cold box),
- utwardzane przez ogrzewanie,
- gorsze warunki higieny pracy,
- utwardzane przez reakcje chemiczne zachodzące w masie rdzeniowej.
- uciążliwośćodpadÓw (rdzeni wybitych z form oraz zlomu) dla środowiska,
suszenie rdzeni jest kosztownym zabiegiem, wymaga stosowania odpowiednich ..,'t.zcgÓlnie wykonanych z mas na spoiwach Żrywicznych.
podstawek (patrz rysunek 2.9) i palet, zmniejsza doktadność wykonania rdzeni gdyż
podczas suszenia następują zmiany wymiarowe. Aby wyeliminować te wady, oprace
wano metody utwardzania rdzeni bezpośrednio w rdzennicy, przed ich wyjęciem. 4 3.4. Magazynowanie i lransporl rdzeni
Metody te można podzielić na cztery grupy:
o metodę gorącej rdzennrcy (hot box) - ktÓra polega na wypelnieniu rdzennicy Wykonane rdzenie uklada się na paletach lub w pojemnikach. Palety l poJcrlrlrlkl
..Irlżq zarÓwno do transportu, jak i do magaąmowania rdzeni. Jeżeli masy rtlzett|tlwr,
nagrzanej do temperatury 22r260"C masą sktadającą się z suchego piasku, ciekleJ
ż,ywicy termoutwardzalnej (mocznikowoformaldehydowo.furfurylowej lub fenolowo '' ktÓrych zostaly wykonane rdzenie, nie posiadaią sklonności hydrof||owyt.lt, lrl
r m a l d ehydowof urfurylowej) i utw ar dzacza (roztwory kwaśnych
|t|ll'lazynowanie rdzeni jest możliwe' a gdy tej cechy nie posiadają, bezpośrt:tlttlrl 1xr
soli). W zależności
- | <l

rlr| ror|zaju stosowanej Żrywicy, czas utwardzania rdzenia w rdzennicy wynosi od kilku rvykonaniu winny być dostarczone na stanowiska skladania form. Rdzenie, nn k|(llr
rlrl k iIl<tlrlziesięciu sekund. Metodą tą uzyskuje się rdzenie pełne, 1'r zt:d włożeniem do form odlewniczych naklada się pokrycia, winny być wysuszorrc
o tttt'totlę zimnej rdzennicy (cold box) ktÓra polega na wypelnieniu rdzennicy
- : wilgotnego pokrycia przed zainstalowaniem w formach.
ttlnsą skladającą się z suchego piasku, cieklej żrywicy (fenolowo'formaldehydowej)
i ttlwardz,acza (izocyjanian). Utwardzanie rdzenia następuje podczas przedmuchiwa-
nia masy w rdzennicy katalizatorem w postaci mgły (mieszanina np. trÓjetyloaminy
w powietrzu lub cor). czas utwardzania: l&-30 s. przedmuchiwanie masy toksycz-
4.4. Cwiczenie. Ręczne i maszynowe wytwarzanie rdzeni
nym katalizatorem powoduje koniecznośćstosowania hermetyzacji procesu oraz plu.
czek neutralizujących substancje toksyczne, ( ]c| Ćwiczenia: poznanie podstawowych metod wykonywani a tdzeni
o metodę rdzeni skorupowych - w ktÓrej masa zlożona z suchego piasku, sypkiej
ż,ywicy syntefycznej (fenolowo-formaldehydowa typu nowolak) oraz utwardzacza A. PrzebiegĆrłięH|i^
(urotropina) wypełnia się rdzennicę nagrzanądo temperatury 230-260"C. W Studenci przystępujący do wykonania ćwiczenia winni znać podstawowe terminy
tempera.
turze tej następuje wiązanie masy postępujące od ścianrdzennicy w gląb rdzenia. ,,lt|r' zagadnienia dotyczące mas rdzeniowych, oprzyrządowania stosowanego w pro-
.lrr|<t:Ji rdzeni, sposobu wytwarzania rdzeni, zaslostrwnnln I wymaganych wlaŚciwoŚci
r rlzt:ni.
l. MlrIt:rIaly l llłrzgrIzin . s1lrnwtlzi(. 1lrnwIr||owoŚi.rl|wlr.lnlrin I znrtlyknlrln rrIzt:ttlllt'y,
- r(lzcnni(:c skrzynkowc, . s1lrnwtlzlć prnwIrllowoŚi. ;trzyIt:11nrl|ll zhiornikn Z mosł| rlo rr|zt:nnicy.
- pudcr formierski, Wykonanie rdzcnl
Ir.
- narzędzia formiersk ie, - zamknąć rdzennicę (ustnwi(: zawÓr w polożeniu Z),
- nadmuchiwarka Rll (rys. 4.16), - wype|nić zbiornik masą nr 3 do 3/4 objętości,
-
masy rdzeniowe. - sprawdzić temperaturę rdzennicy (30(F320.c),
Masa rdzeniowa l: piasek kwarcowy 95 cz. mas. _ ustawić zbiornik z masą na rdzennicy,
bentonit mielony 4 cz. mas. _ Za pomocą dź':rtigni 2 (rysunek 4.l6) docisnąć zbiornik z masą do rdzennicy,
dekstryna odlewnicza 0 I cz. mas. _ przy dociśniętymzbiorniku z masą do rdzennicy otworzyć zaw6r 4 ze sprężt
woda 3 cz. mas. rrynr powietrzem (czas dmuchu 2 sekundy),
_ odczekać 5(F60 sekund,
Masa rdzeniowa 2: piasek kwarcowy 95 cz. mas.
_ otworzyć rdzennicę (ustawić zawÓr w polożenie 0),
bentonit mielony I cz. mas.
szklo wodne sodowe 7 cz.mas. - wyjąć zehi oczyścićrdzennicę,
- powtÓrzyć czynności stosując piasek otaczany (masa nr 4).
Mlrsn rrlzeniowa 3: piasek kwarcowy 97 cz. mas. r . Przepisy BHP
żywica HEPTOL 80 2cz.mas. |'onieważ ciśnienie sprężonego powietrza w sieci wynosi od 7 do 8 atrnosfer, na|eŻ^y
utwardzacz I cz. mas. ..,'r zcg lną uwagę zwrÓcić na:
Nlnslr rrlzeniowa 4i piasek otaczany - 100 cz. mas. _
prawidlowe ustawienie zbiornika z maĘ na rdzennicy,
I rw I. - Piasek kwarcowy - 2K-0,2010,16/0,t0 (wg PN-77/H-11001), -
prawidlowy docisk zbiornika z masą do rdzennicy,
^(;A _ zamknięcie zaworu sprężonego powietrza po zakoficzeniu Ćrviczenia.
- bentonit mielony (wg BN-77/4021-10),
!
Podczas wykonytvania wszystkich czynnościzwiązanych z obslugą nad.
- dekstryna odlewnicza 0 - wg PN-741A-74711,
I ltv
^GA
rrlrlt.ltiwarki na|eĘ użrywaćzabezpieczefi w postaci okularÓw i rękawic ochronnych.
- szklo wodne sodowe 142, modul 2,7, gęstość|,42-|,45 kg/dcm3
(we BN-74/6016-41),
- piasek otaczany 2B.0,10 | 0,07 U0,056 (wg BN-7 5 I 4021-l'7).
l |W^G^ II. - HEPTOL 80. żywica furfurylowo.mocznikowoformaldehydowa,
- utwardzacz- 60% roztwÓr kwasu ptoluenosulfonowego,
- Masa nr 3 - sporządzaćbezpośrednio przed wykonaniem rdzenia.

.). l'lorlznj wykonywanych rdzeni

- wykonać z masy rdzeniowej nr I tdze wskazany przezprovładzącego zajęcia;
1lrt wykonaniu rdzefi umieścić w suszarce'

- wykonać rdzefi z masy rdzeniowej nr 2iutuardzićgo Co,,

_
zgotlnie z instrukcją obslugi nadmuchiwarki wykonaĆ rdzefi metodą gorąceJ
rrlzcnnicy (masa nr 3) oraz rdzefi skorupowy (masa nr 4),
_ skontro|ować jakośćwykonanych rdzeni (ksztalt, wymiary, jakośćpowierz.
r:hni).

3. Instrukcja obsługi nadmuchiwarki z gorącą rdzennicą

a. Przygotowanie nadmuchiwarki do uruchomienia t l y r. 4.16. Nadmuchiwarka RDl' do wytwarzania rdzed: l - glowica dociskajscĄ 2 - dźnig1,a dociskania
kolumna do usawianis wysokości glowicy, 4 _ dhngnia zaworu powietza,5 - elemerrty
- oczyŚcić rdzennicę, l.|rlryl1;y,3 -
mocowania rdzenniry, 6 - manometr, 7 - zasobnik masy rdzeniowej
- powierzchnie wewnętrzne rdzennicy pokryć oddzielaczem,
 ll- .Spra wozdanir: z wy konnllrlll {r,v l<:zrxrln
W sprawozt|aniu na|cży por|ać: 5. Formowanie ręczne
- szkice rdzennic irdz.cni wykonanych z mas rdzeniowych I i 2,
- szkice rdzennicy i rdzeni w niej uzysk anych zmas rdzeniowych 3 i
4,
_ wnioski wynikające z porÓwnania rÓżnych metod wykonywania
rdzeni.

C. Literatura
l- Murza'Mucha P., Technika wytvtarzania- odlewnictwo, warszawa, pwN,
r97g.
2. szreniawski J., Techniki wytwarzania. odrewnictwo, warszawa, pw\r9g9.

|;ormowanie ręczne jest to taki sposÓb wytwarzania form odlewniczych, podczas

|( |Órego wszystkie czynności (lub zdecydowana ich większość),skladające się na
rvylworzenie formy (np. wypelnienie skrzpki masą formierską, jej zagęszczen|e,
rvyjęcie modelu z formy, skladanie form iĘ.), wykonyrvane są ręcznie. Formowanie
t !.(.Zne stosuje się w produkcji jednostkowej lub maloseryjnej odlew6w. Rodzaj zasto-

..rlwanej techniki formowania zaleiy od budowy modelu, jego wielkości i stopnia

..k tlrnplikowania. Nazwa metody formowania pochodzi od wyrÓżniającego ją charaktc-
I vslycznego elementu lub operacji. Najbardziej og lna klasyfikacja metotl lormown-

t l;t l
I
ęcznego jest następująca:
- formowanie w skrzynkach formierskich,
- formowanie w rdzeniach,
- formowanie z modeli uproszczonych,
-formowanie w gruncie.
|jormowanie ręczne jest mało wydajnym procesem produkcyjnym. ||zy:;klrlr|r.
.'.|1lowiedniej dokladności wymiarowej i
gtadkościpowierzchni odlew w wytl|l|l!,|
,,rlircznych nakładÓw pracy podczas formowaniaotaz oczyszczania odlew w. |ł9r.ztrt.
rvykonywanie form odlewniczych, szczegÓlnie dla otrzymania skomp|ikowlrlry. Ir
.'.||t:wÓw,wymaga bardzo często wysokich kwalifikacji zawodowych formierzo.
l wymienionych metod ręcznego formowania, omÓwione szerzej zostanit: |y|krl
Irlttn9y2nię w skrzynkach formierskich. Pozostale metody zostaną prze<ls|itwitltlt.
1r.rIynie w ogÓlnych zarysach.

5.1. Formowanie w skrzynkach lormierskich

lJormowanie w skrzynkach może być realizowane w jednej skrzynce (bardzo

''z:rr|ko),
w dwÓch (najczęściej) lub kilku skrzynkat.h. Mode|e stosowane w tej mcto.
il,,|('rnogą być nie dzielone, dzielone lub z częśt.ilttlti tlt|cjtnowanymi (por. p. 2.l.l.).
 Nit:kicr|y s|osujc s|ę lormowan|c,,z oblcrnnicm'' lub no IZw. ftllszywr.t.. l'roc:cs zo-
$ęszczania masy odbywa się w skrzynkach formierskich, stanow|t1t'yt'lr zcwnęlrzne
ograniczenie gabarytÓw formy. W zdecydowanej większoŚci formy w skrzynkach
,ll
lllll,rll,ll!
l,r,: ",,)r
r{,, r....)....r,.1,!.','

zalewane są metalem a usuwanie skrzynek następuje w momencie wybijania od.

lewÓw.
Sposoby ręcznego wykonywania form odlewniczych zostaną przedstawione na
prostych geometrycznie przykladach (najczęściej odlewu kuli) z pominięciem takich
elementÓw form, jak nadlewy i ochtadzalniki. Uklady wlewowe na przedstawionych
ilustracjach zaznaczone będą symbolicznie.
Do ręcznego wykonania formy odlewniczej potrzebne są zavłszez skrzynki for-
mierskie, plyta podmodelowa, model odlewniczy' masa formierska, ubijaki do zagęsz-
czania masy oraz naruędzia formierskie.
\/ \l
/\
tL4 ll
5.1.1. Formowanie z modelu dzielonego \/-
\---,
Przebieg formowania ręcznego z modelu dzielonego zostanie przedstawiony na
przykladzie wykonania formy dla odlewu kuli. Model kuli jest podzielony a plasz- l,lys. 5.l. Schemat procesr formowania z modelu dzielonego: 1 -
- pol wka modelu, 2 płyta por|modelowa'
czyzna podzialu przebiega zgodnie z zasadą największego gabarytu - przez jego r - skrzynka formierska,.4 - model belki żużlowej, 5 - model wlewu gtÓwnego, 6 _ morle| prze|ewtt.
średnicę.PolÓwkę modelu (bez kotkÓw ustalających) oraz skrzynkę formierską ? - wlew doprowadzajgcy' 8 - obciążniki

s ustawia się na plycie podmodelowej (rys. 5.la). Ustawiając model na|eŻry pamiętać
ft o pozostawieniu miejsca dla ukladu wlewowego (belki żużlowej i wlewÓw doprowa.
dzających). PolÓwkę modelu oraz p|aszczyznę podzialu przyszłej formy należy
pokryć oddzielaczem - pudrem formierskim, zabezpiecza!ącym masę formierską
,,1losworzniach''), należy wyciąć w masie wlewy doprowadzające w rlo|rlr.j t.zę!r'l
|rlrmy. Z obu skrąmek usuwa się polÓwki modelu oraz modele belki żużlowtJ' w|r.wrl
11|Ównego i przelewu (rysunek 5.le i f). Niekiedy przed wyjęciem mot|e|tl w|t.wtl
g|(lw

przed przy|epianiem się do modelu i plyty podmodelowej. Następnie wypetnia się rrt.11owycina się w masie formierskiej zbiornik wlewowy. Po sprawdztln|tt tllltl wlręk
skrzynkę masą formierską' przy czym pierwszą warstwę masy (przymodelową) ttlrmy i ewentualnej naprawie uszkodzefi, ostrożnie, sworzniat:h'' sk|nr|n ..|1.
''po przed
przesiewa się przez sito formierskie. Zagęszczanie masy na|eĘ wykonywać sukce. r'|lic polÓwki formy (rysunek 5.1g). Po zabezpieczeniu formy sku|klttttI rlz|nlll

sywnie, dosypując stale masę do skrzynki formierskiej. SzczegÓlnie starannego za. llilr ciśnienia metalostatycznego (obciążenie lub klamrowanie) jesl onn 11lltlwn r|rl
gęszczenia wymagają okolice obrzeĘ. Zagęszczanie masy w skrzynce na|eżry za- .'lr|nnia ciekłym metalem. odlew otrzymany z |ormy przedstawiony jcs| ttn l ysrlrr
koficzyć z chwilą, gdy warstwa zagęszczonej masy przekroczy nieznacznie gÓrną k u 5.Ih.

krawędŹ skrzynki formierskiej. Nadmiar masy usuwa się za pomocą zgarniaka, na-
kluwakiem wykonuje się otwory odpowietrzające' przy czym naklucia należy robić
ostrożnie,aby nie kaleczyć modelu. Wykonaną w ten sposÓb polÓwkę formy przed.
stawia rysunek 5.lb. Po odwrÓceniu skrzynki z zaf.ormovtaną polÓwką modelu o l80.
i ustaleniu (sworzniami) drugiej skrzynki formierskiej, na powierzchni podzialu
formy ustawia się drugą polÓwkę modelu oraz modele belki żużlowej i wlewu głÓw-
nego. Plaszczyznę podzialu formy na|eĘ pokryć ponownie pudrem formierskim.
Model przelewu ustawia się zazwyczaj na najwyższe! częścimodelu (rys. 5.lc).
Wszystkie czynności związane z formowaniem drugiej polÓwki formy wykonuje się
tak samo jak w przypadku formowania dolnej. Efekt tych czynności przedstawiony
', I 1.1 . Formowanie z przerzucanym rdzeniem
.|est to szczegÓlny przypadek formowania z modelu dzielonego, typowy d|a jr:rllrrl.
.'tkowego wytwarzania odlewÓw o specyficznych ksztaltach, np. kola la cuchowc1itl
rrlr rysunku 5.2a. Produkcja większej ilości takich odlewÓw bylaby uzasadniona przy
wykorzystaniu osobno wytwarzanego rdzenia i odpowiednio uksztaltowanego mo-
rlr.lrr- FormOwanie z przerzq1anym rdzeniem detalu przedstawionego na rysun-
krl 5.2a, wymaga stosowania modelu dzielonego w poziomej p|aszczyżnie symetrii.
lr.rIrrą częśćmodelu ustawia się na plycie podmode|owe j, razem ze skrzynką formicr.

jest na rysunku 5.ld. Po ostrożnym zdjęciu g rnej skrzynki z dolnej (zdejmowanie .,kq, a wszystkie czynności związane z wykonanit:m po|Ówki formy wykonujc się
 |nk snmo, Jak oplsont: w 5. |. l. l'lllÓwka formy
t-2. Formowanlo z ntodolu rrlod^rlolonego
:i,..<ij;,.."t: il,,|{I|,!;,,)ł!),
(rysunek 5.2b) posInr|n wlett|ec n|c zagęszczo' "
neJ masy formierskleJ, oznaczony na rysunku
,ta Wykonywanic form t|o orIlcwtrrlItt ttlllltl skomp|lkowanyt'h r|ctall otlbywa się t.zęs|o
vWWĄ ffituffi cyfrą l. Po odwrÓceniu po|Ówki formy wy. y l,y uż,yc|u niedzielonyt:h |tlb rlnlrlrn|nych modeli odlewniczych. W |nkich przy-

W N
konuje się tzw. obranie (2 na rysunku 5.2c),
1'lrttkach naJczęścieJ stosuJe się formowanie ,,z obieraniem'' |ub z tzw. falszywkq.
zważa1ąc na to' aby jego gtębokośćsięgala ( ) wyborze
sposobu decyduJe licznoŚć serii odlewÓw koniecznych do wykonanln.
maksymalnego gabarytu polÓwki modelu,

W%
t,l|y zachodzi potrzeba wykonania pojedynczych odlewÓw, stosuje się formowanlc
a profil obrania byl możliwie lagodny, bez

N
.,z ohieraniem''. Gdy seria jest bardziej liczna, stosuje się ,,falszywkę''. Plyty mo.
stromych uskokÓw. Uryskaną powierzchnię

ffi
.|r.|tlwe z ,,I.a|szywką'' służączęsto do maszynowego wytwarzania form dla licznycłl
podzialu formy pokrywa się pudrem formier.

W
.'r'rii odlewÓw.Zasada konstrukcji form odlewniczych jest identyczna. Dodać warlo,
skim. Po ustawieniu drugieJ częścimodetu
h

:(' lormowanie ,,z obieraniem'' i z użyciem,,falszr7wki'' było i jest często stosowanc

wykonuje się z masy formierskiej rdzeh 3
rv orl cwnictwie artystycznym.
I

wokÓl modelu wiefica. Wysokośćrdzenia na

przedstawionym profilu (rysunek 5.2d) winna
Rys. 5.2. Schemat procesu formowania t.2.1 . Formowanie z ,,obieraniem"
z przerzucanym rdzeniem: I - wieniec sięgać maksymalnego gabarytu gÓrnej cz$ci "
nlezagęszczonej masy, 2 .wybrana masa modelu. Rdzefl może posiadać zbrojenie. Masa l)la przedstawienia tego sposobu formowania wybrano także model o ksztalcic ku|i.
formiaska, 3 - ręczrrie wykonany rdzeó,
tworząca rdzefr musi być dobrze zagęszczona,
4 - model wlewu gl wnego Nit:r|zielony model oraz odpowiedniej wielkości skrzynkę formierską ustawia się
a zewnętrzna powierzchnia rdzenia - gladka. rllr plycie podmodelowej (rysunek 5.4a). Zagęszczanie masy formierskiej, usunięt'|c
Po ustawieniu drugiej skrzynki formierskieJ |r.i nadmiaru oraz ka.nały odpowietrzające' wy.
wykonuje się drugą - dolną polÓwkę formy. |.'tlrluje się tak samo, jak w przypadku poprzed.
Masę formierską należy zagęszezać bardzo

ffiffi
tIt() opisanych sposobÓw formowania (rysu.
ostrożnie, aby nie uszkodzić nietrwalego rdze lr..|< 5.4b). Skrzpkę z zaformovtanym modelem m,ll.lllr"l.ri L
nia. W przedstawionym przypadku uktad
wlewowy jest najprostszy z moż|iwych: metal
rlllt.ilC? się o 180. i wykonuje tzw. obranie (ry.
.rrrlck 5.4c). Glębokośćobrania musi sięgać
g-lr tt łl'. '',,,.l[
wlewany będzie do wnęki f'ormy przez nadlew
WI,,,L ,
I f. , ,r., J.,, Jl

l'rlziomej średnicy modelu (zasada największe ;illi,ItlIl,ł|,l

usytuowany nad piastą kola. Po zdjęciu dolneJ .il\t
Rys. 5.3..Formy dla odlewÓw kÓl taócu.
chowych wykonane prry zastosowaniu skrzynki (rysunek 5.2f) wyjmuje się z nieJ
l:.,llabarytu)' a obranie winno być lagodne, bez
..Irtlmych uskokÓw. Po wykonaniu obrania
sPvufi ,
ł '|i'
osobno wykonanych rdzeni polowę modelu. Rdzefi spoczywa w gÓrnei w),.,n .{,f,r),il,,ll
'
lt,,ySkaną powierzchnię podzialu formy pokry.
ll
częściformy. Następnie sklada się skrzpki rr;r się pudrem formierskim, ustawia drugą ffitp ( )',{
ponownie i razem (spięte!!!) obraca się o l80".
Rdzefi spocznie w dolnej części formy (rysunek 5.2g). Po zdjęciu gÓrnej potÓwki
.'|lrzynkę oraz modele elementÓw ukladu wle WL}
{v()wego (rysunek 5.4d). Po zagęszczeniu masy
formy i wyjęciu drugiej polÓwki modelu oraz modelu wlewu (nadlewu) sktada się w liornej skrzynce formierskiej i wykonaniu Rys. 5.4. Schemat procestr forrnownrrin
ponownie skrzynki, a po ich spięciu forma jest gotowa do zalania cieklym metalem ,',llrowietrzofi lorma z zaformowanym modelem oz obieraniem"
(rysunek 5.2h).
rrrt.rlzielonym wygląda jak na rysunku 5.4e.
Na rysunku 5.3 przedstawione są dla porÓwnania gotowe do zalania formy iden- l\;rslępnie zdejmuje się gÓrną skrzynkę, zważając, aby nie uszkodzić tzw. balwankll,
tycznego detalu, o nie zmienionym ukladzie wlewowym,ale wykonane z innych mo |'t.'t|ące$o odwzorowaniem obrania wykonanego w dolnej skrzynce. Z gtrnej po|Ówki
deli i prry zastosowaniu osobno wytwarzanych rdzeni. Na podstawie przedstawio Irlr rny wyjmuie się modele belki żużlowej wlewu glÓwnego oraz prze|ewu, a z dolnej -
nych w tym rozdzia|e opisÓw i schematÓw czynności wykonywanych podczas rÓż. lrit: rlzielony model kuli (rysunek 5.4f). Zdejmowanie gÓrnej skrzynki i wyjmowanicl
nych sposobÓw formowania ręcznego czytelnik może sprÓbować samodzielnie naszki. rrltltlelu z dolnej jest jednocześnie sprawdziancm poprawności wykonania obrania.
cować kolejne etapy wytwarzania Ęch form. t ,rIy obranie zostalo wykonane zbyt gtęboko - tttlit:sit'ttit: gÓrncj skrzynki spowot|ujc
92

obcrwanic krawędz| przymot|clowyt'h forrny tub (Jcś|lobrnn|c llęrlzlt. zr|tx:ydowanle , l ? :] Fortrttlwittti() l)t /y ll/y( tIl ttttltltlltt l <;tt1Śt;tittttt tltltl1tltttw;ItIyIItl
zbyt glębok|e) wyciągnlęcie mot|c|u z do|ncJ polÓwki formy. (irty o|trnn|c okaże się
zbyt plytkie - nie będzie można wyjąć modelu z dolnej polÓwki formy bcz oberwania (izęsto zachor|zl kon|t:t.zltrlŚ{.wyktlllltlt|a od|ewÓw o n|cskomplikowanych wpraw-
krawędzi przymodelowych formy. W każdym przypadku po wyjęciu modelu z Iormy .Izit: ksztaltach, ale poslarlnJr1t.yt.lr frlr1ilncnty ,,nicwygodnc'', utrudniaJące formown.
na|eży sprawdzić stan wnęki formy, a ewentualne uszkodzenia naprawić. Z|ożenie lrlr'. Na rysunku 5.6a przedslawlony jest model od|ewu prostokątnej grubościenncJ
obu polÓwek formy (rysunek 5.4g) także wymaga uwagi; aby nie dopuścićdo powsta. llrlsy. Formowanie tego modelu byloby bardzo latwe, gdyby nie dwa występy na
nia uszkodzefi formy. Z|ożona forma jes| gotowa do zalania, a uzyskany z niej odlew 1tlzcciwleglych ścianach zewnętrznych. Stosowanie częściodeJmowanych (por. ry-
przedstawiono na rysunku 5.4h. ..rrllck 2.4) sprawia, że formowanie przedstawionego modelu nie nastręcza lrudnoŚci.
Nlr kolejnych fragmentach rysunku 5.6 widaĘ że model potraktowany został tak' jak
5.1.2.2. Formowanie z użyciem ,,falszywki,, k lr'żrly inny model niedzielony z tym, ie
I,ormierz po wyjęciu zasadniczego korpusu
rlltltlelu z zaformovtanej potÓwki formy musi pamiętać o wyjęciu lużnych (odejmowa-
,,Falszywką', nazywamy polÓwkę pseudoformy (rysunek 5.5a), ktÓra pozwala tryt:h) części(rysunek 5.6e). Potączenie częściodejmowanych zasadniczą brylą z
uniknąć pracochlonnego obierania przy formowaniu modeli nie dzielonych. Materiał
rllodelu zaleĘ od serii produkowanych odlewÓw. W przypadku jednostkowej pro'
i sposÓb wykonania ,,falszywki'' decyduje o jej trwalości,a zatem o liczbie form moż-
r|rlkcji polączenie może być prymitywne (szpilka, wkręt itp.), natomiast w produkcJi
liwych do wykonania prry jej uzyciu. KrotnośćuĘcia ,,fałszyttki'' rośnie w miarę .,r.ryjnej
- znacznie trwalsze i dokladniejsze)np.natzw. ,jaskÓlczy ogon''.

,ffi
|rwa|ości materialu, z kt rego jest wykonana. Dla wykonania kilku form można zro
bli: ,,falszywkę'' z silnie zagęszczonei masy formierskiej. Dla większej ilości form,
,,fn|szywkę'' wykonuje się z gipsu, tuorryw sztucznych, metalu itp. Na rysunku 5.5
przedstawiony iest cykl wykonania formy przy użyciu
,,falszywki'' dla odlewu kuli.
r .-T-,)
(:fJ+-lF
'i{

"ll*&f
/.\_
lż|jżzzź?p

Rys.5.6. Schemat formowania prry uĘciu modelu z cz$ciami odejmowanymi

Rys. 5.5. Schemat procesu formowania z wykorzystaniem r - fałszywka

'fatvywki";
5.2. Formowanie w rdzeniach
Do formy ,,falszywki'' wklada się model niedzielony i w skrzynce formierskiej
wykonuje się dolną potÓwkę formy (rysunek 5.5b). Po zdjęciu !e! z ,,Ialsrywki'' od-
lJormowanie'w rdzeniach stosuje się do otrzymywania odlewÓw o bardzo skomp|i-
wraca się ją o l80" i przeklada model do wykonanej polÓwki formy (rysunek 5.5c),
|''rlwanych kształtach z |icznymi wgłębieniami, występami' podwÓjnymi ściankami
a po ustawieniu drugiej skrzynki formierskiej i modeli elementÓw uktadu wlewowego
(rysunek 5.5d) - formuje gÓrną częśćformy (rysunek 5.5e). Po roz|ączeniu obu rl1l. Ę52y51|ęie powierzchnie odlewu odtwarzane są przez rdzenie. Formowanie w
l rlzcniach stosuje się najczęściej do wytwarzania dużych odlewÓw. Np. znaczną ilość
skrzynek, wyjęciu modelu, modeli elementÓw układu wlewowego oraz ręcznp w-
.'rl|cwÓw do silnikÓw spalinowych dużej mocy (trakcyjnych, okrętowych) wytwarza
konaniu wlew w doprowadzających (rysunek 5.5f) - skrzynki sklada się ponownie
.'|ę w formach zlożonych z rdzeni. Mimo, iż pror|tlkt.jł lakich otllewbw liczy się tylko
(rys. 5.5g), otrzymując gotową formę. odlew uzyskany z tak wykonanej formy przed-
stawiony Jest na rysunku 5.5h.
 5.3. Formowanie z nrod()ll uproszczonych

|jormowanie z modc|l Irl)roriz(.Z()llyt.ll s|osowane Jest naJczęŚcieJ do produkcJl

EE-
.Irrżych odlewÓw. Polega ono na wykolrtlnIu wnęki formy za pomocą mode|i odtwarzn.
1l;t.ychtylko niektÓre ksztalty odlcwtl. lłodzaj zastosowanego modelu uproszczone8o
lrł7
ą Ąl YtI
// *.\ \U lvynika z kształfu odlewu. Formy dla odlewÓw w ksztalcie bryl obrotowych wykonuje
T'1\
I :>) \=/// 6':
\\ rrl lłr ..ig wzornikam! gbrotowymi o pionowej lub (rzadko) poziomej osi obrotu. Dla odlewÓw
I t:! Fi rt s|a|ym profilu (rury, kolanka itp.) - wzornikami przesuwanymi, a dla odlewÓw bar-
I
I

l-r I F--4 |tr6 |

lęj il .|zo prostych i o powtarzających się kształtach - wzornikami odcinkowymi (segmen-

oc
towymi).
Rys. 5.7. Formowanie w rdzeniach: a - odlew obu- Rys. 5.8. Dwa warianty wykonania formy dtr |jormy dla dużych odlewÓw o ksztaltach nieobrotowych (np. korpusÓw pomp lub
dowy silnika elektrycznego, b -
komplet rdzeni odlewania fulei: a - w tzech skrzrTnkach z wyko trlrbin) wykonuje się za pomocą modeli szkieletowych, a dla odlewÓw o zmiennych
-
tworzgcych formę, c zlożona z tdzeni forma od. rzystaniem modelu dzielonego, b- w dwÓch W obu przy.
lewnicza 1'l zckrojach (np. śrubyokrętowe) - wykorzystującprzymiary kontrolne.
skrzynkach z zastmowaniem rdzenia odtwarzqig-
ce8o zewnętrzny kształt tulei 1llrrtkach powierzchnię formy ksztaltuje się wzornikiem lub za pomocą narzędzi spe.
, lłlnych.
w dziesiątkach lub setkach sztuk, stopiefi ich skomplikowania uzasadnia stosowanie W rozdziale 2 na rysunku 2.3 przedstawiono dwa modele uproszczone: wzornik
tej metody. Jest ona dośćkosztowna' gdyż dla zlożenia jednej formy potrzeba kilka. ., 1lionowej osi obrotu oraz model segmentowy. Korzystając z przedstawionego na ry-
naście a często i więcej rdzeni i koniecznych do ich wykonania rdzennic. Formy zlo ..rrnku 2.3a profilu wzornika wykonano schemat wytwarzania formy odlewniczeJ (ry-
ione z wielu części(rdzeni) muszą zapewniać odlewom wymaganą dokładnośĘa za. ..rrrlek 5.9). Komplet wzornikÓw obrotowych do wykonania formy sklada s|ę z rlw t'|t
tem pojedyncze rdzenie muszą być wykonane z dużą dokladnością,podobnie jak ich l{lżnych profili: jeden odtwarza zewnętzny' a drugi wewnętrzny ksztn|| Śr.|nlly
złożenie. Skladanie formy odlewniczej z rdzent wymaga dużej precyzji i stosowania lo1 111y.
f;=--,
ttt--//-
wielu przyrządÓw kontrolno.pomiarowych (przr7miarÓw, szablonÓw, sprawdzianÓw) 0

ruA
WokÓł sztywnej osi pionowej wzornika tl'il

rr.'|itwia się skrzynię formierską z zagęsz.

N
dla wlaściwego ustawienia rdzeni. Mniejsze formy sklada się z rdzeni w skrzynkach
formierskich, natomiast duże odlewy wytwarzasię w tzw. kesonach czyli betonowych r ,,rtl|Q lIl6SĘ formierską. GÓrna powierzch-
dołach (prostopadtościennych, walcowych) w hali odlewni. Wybijanie formy kesono rr|rt l1lźlS} może posiadać profil zbliżony (ale
wej polega na wycią3nięciu odlewu z kesonu np. dźwignicą. Po uprzątnięciu gruzu .'rradmiarem) do wymaganego (rysunek
powstalego z rdzeni można w kesonie skladać następną formę. .'.)ll). obracającym
się wzornikiem zbiera
Na rysunku 5.7 przedstawiona jest forma odlewnicza zloiona z siedmiu rdzeni. ..|r,. rnilSQ
aż do chwili uzyskania odpowied.
W rdzeniach ukształtowana jest nie tylko wnęka formy, ale rÓwnież caly układ wle. tlill 11lębokiego wybrania (rysunek 5.9b).

M
wowy łącznie z nadstawką, mieszczącą zbiornik wlewowy. Forma z|ożona jest w |,rl 7tljęgiu wzornika uzyskaną wnękę po.
skrzyni formierskiej usytuowanej na plycie podformowej. | |V wa się pudrem formierskim, ustawia
Stosując częściowoformowanie w rdzeniach można znacznie ulatwić proces for. .|lrl1ią skrzynkę otaz modele elerilentÓw
mowania. Na rysunku 5.8 przedstawione są dwa warianty wykonania formy odlew. l;r"ll wlewowego i przelewu oraz formuje
'rl,
niczej tulei. Odwzorowanie wnęki formy w pierwszym przypadku (a), wymaga sto l('. potÓwkę formy (rysunek 5.9c). Rys. 5.9. Schemat procesu formowanin
sowania modelu dzielonego oraztrzech skrzynek formierskich. w drugim przypadku,' t'i' |rlj']Órną
wykonaniu i
zdjęciu, zakłada się wzornikami obrotowymi: I - wzornik otl-
(b) zastosowanie rdzenia do odwzorowania częścizewnętm|ych ksztaltÓw odlewu twarzajgry sklepienie formy, 2 - wzornik
'|rrl1'i wzornik, ktÓrym nadaje się żądany odtwarzajgcy kszt8lt dolnej części formy
pozwala uzyskać formę w dwÓch skrzynkach i bez konieczrrości dzielenia modelu. | .'', l;l|| wnęce dolnej częściformy (rysu.
,,..|.. \.9<l). Po jego uzyskaniu demontuje się wzornik oraz jego oŚ. Naprawia się wnękę
lrlt ltty w miejscu osi wzornika (rysunek 5.9e), a rlnslępnic sklada się obie części. Go-
t.rvir (lo zalania forma przedstawiona jest na rysurrku 5-9[.
 v't
Mor|t:lcln s(:grnentowym przt:tls|llwIollyn| no rysunku 2..|ll, klrlrltrlc s|ę uzęblenlc
kÓ| zębnlych o dowo|ncJ średnlcy. Wnękę formy wiefica koln możrln wvkonać wzor. 1lrlw|erzchn| podzlalu forln otllewlrlr.zyt.lr, konstrukcJ| uk|udÓw w|cwowych a także
nlkiem obrotowym, natomiast uzęblcn|e (zewnętrzne lub wcwnęlrzrrc) tr.t.ltnologlcznych wlaścIwośt.lrnns.
- modelem
l. Wykonanle Ćwlczenla
segmentowym. Model taki wklada się do wnęki wiefica a masą formierską wypelnia
przestrzeh między ścianąwnęki oraz linią uzębienia. Po zaformowaniu jednego od- l )o wykonanla Ćrviczen|a kon|et:znc są następuJące materiały l narzędzlaz

cinka, model przeklada się i formuje następny odcinek. Czynnościte powtarza się - model (modele) odlewniczy,
do uzyskania pełnej wnęki formy kola zębatego. Im dluższy jest model segmentowy - modele elementÓw ukladu wlewowego,
przy danej średnicykola, tym liczba Ęch czynnościjest mniejsza. Sprawdzeniem - komplet skrzynek formierskich,
dokladnościformowania całego koła jest formowanie ostatniego odcinka. - plyta podmodelowa,
_ narzędzia formierskie (ręczne),

5.4. Formowanie ,,w gruncie" - sito formierskie,

- masa formierska,

Forma ,,w gruncie'' charakteryzuje się tryn, iż jedna jej częśćwykonana jest -
puder formierski.
w Model wskazany ptzez prowadzącego Ćrłiczenia należry dokladnie obejrzeć i oce'
wydzielonym polu odlewni wypetnionym masą formierską, natomiast druga (g6rna)
rli(. pod względem możliwościformowania. Podstawowe operacje formowania ręcz-
w skrzynce formierskiej (rysunek 5.l0). Formy
,,w gruncie'' E,rzeznaczone są z re, llr.11o, bez względu na rodzaj modelu odlewniczego {(dzielony, niedzielony), obejmu-
11tlly do otrzymywania dużych odlewÓw. Ponieważ nakład pracy do wykonania formy
Ill'Iastępujące cz1mności:
,,w gruncie'' jest znaczny, a dokladnośi wykonania formy (i odlewu) niewielka, for.
l) ustawienie na plycie podmodelowej modelu lub jego części(ewentualnle modc|i
lnowanie ,,w gruncie'' jest rzadko stosowane. Wielkogabarytowe
odlewy o dużej do w t:wÓw doprowadzających) oraz skrzynki f ormierskiej,
kladności wytwarza się najczęściej w kesonach (formowanie w rdzeniach). Na malą
I

2) pokrycie modelu pudrem formierskim lub innym materiałem oddzie|ajqcym,

dokladność wymiarową odlewÓw wytwarzanych
,,w gruncie'' wplywa w głÓwnej mierze brak moż-
liwości precyzyjnego z|ożenia formy do zalewania.
Formy ,,w gruncie'' mogą być zakryte lub odkryte.
Przedstawiona na rysunku 5.10 forma jest zakryta.
Forma odkryta nie posiada gÓrnej części.odkryte
3) obłożenie modelu warstwą |użnei, przesianej przez sito masy przymo<|e|owcJ,
4) stopniowe wypelnianie skrąmki masą formierską i rÓwnomierne JcJ zn1ięszr.zn-
rrlt: klinową stopką ubijaka. Po wypetnieniu skrz1mki (powyżej krawędzl) zngęszr.zn{.
plaską stopką ubijaka,
'r'lrsę
5) po zakoficzeniu zagęszczania, usunięcie zagarniakiem nadmiaru mnsy I wyhtr
r n n ie nakluć odpowietrzających,
r

formy gruntowe stosuje się często do wytwarza. 6) odwrÓcenie skrz5mki zzaformovtanym modelem (lub jego częścią) o l80",
nia prymitywnych odlewÓw, od ktÓrych nie jest ,/n)
ustawienie drugiej polÓwki modelu oraz drugiej skrzynki formierskieJ ([rltttlrl
|łys. 5.I0. Prrykład formy odlewni-
wymagana ani duża dokladność wymiarowa, ani wnrrie z modelu dzielonego),
czej ,w gruncie"
gładkośćpowierzchni surowej. PrzykIadami terkich
/b) wykonanie obrania wokÓł modelu lub jego częścii wygładzenie powierzl.|rlrl
or||cwÓw są np. ruszty do piecÓw węglowych, plaskie
kraty do zbrojenia dużych olrrania (formowanie z obieraniem) oraz ustawienie drugiej skrzynki formiersklc.l,
rrlzcni itp.
tt) za pomocą sworzni ustalenie obu skrąmek formierskich oraz rozmicszt'ztr
llir: elementÓw ukladu wlewowego,
5.5. Cwiczenie. Formowanie ręczne 9) wykonanie czynności takich samych jak w punktach 2.5,
|0) wycięcie w masie formierskiej wnęki zbiornika wlewowego,
Cel Ćwiczenia: poznanie sposobÓw ręcznego wytwarzania form odlewniczych l l) ostrożne zdjęcie gÓrneJ skrzynki z dolnej i wyjęcie modelu (częścimodelu)
Ą Przebieg&riczenia .lrnz modeli elementÓw ukladu wlewowego (ewentualnie wycięcie w masie wlewÓw
. It l1lror1radzających),
Studenci przystępujący do wykonania ćwiczenia, winni wykazać się znajomością |2) naprawa ewenfualnych uszkodzefi wnęki formy i kanałÓw wlewowych,
zagadniefi dotyczących konstrukcji i klasyfikacji modeli odlewniczych, zasad doboru
98

l3) us|awicnic (jcŚ|i potrzcba) rr|zt:lllł lub rt|zcnl w form|c,

I4) ostrożnc z|ożen|e obu polÓwek formy - s|osowanie sworzn| k<rltlt:t:zne!,
l5) obciążenie formy odlewniczej.

B. Sprarozdanie z wykonanego itriczenia

6. Formowanie maszynowe
Sprawozdanie winno zawiera&
-
szkic modelu odlewniczego uĄfiego do nykonania formy,
-
szkic zespołu formierskiego, tzn. przekrÓj wykonanej formy oraz widok dolneJ
częściformy z c6ry. Jeśliforma jest zlożona, na|eżry wykonać szkice dodatkowych
przekrojÓw formy,
- opis czynności wykonanych podczas formowania,
- uwagi i vmioski.

C- Literatura
l. lllaszkowski K., Technologia formy i rdzenia, Warszawa, WSiP, 1979.
2- (lhudzikiewicz R., Briks W., Podstawy metalurgii i odlewnictwa, Warszawa, PWN,
t97't-
3. Murza-Mucha P., Techniki wytwarzania - odlewnictwo, Warszawa, PWN, 1978.
4- Poradnik inĄmiera. odlewnictwo, Warszawa,Wl.IT, 1972.
5. Poradnik inżyniera. odlewnictwo, Warszawa, wNT' 1986.
Zc wszystkich prac zvtiązanych z wykonaniem formy odlewniczej, zdecydowanie
praco.i energochlonne jest zagęszczmie masy formierskiej. Stąd mecha-
'rlr1hardziej
rrrzacja procesÓw zagęszczania mas stanowi najstarszy fragment historii mcchaniza.
( lr o(llewni.
Warunki, jakie powinny spelniać jednorazowe formy odlewnicze (i zamonlowfln(:
rv ttich rdzenie) są takie same dla form wykonanych ręcznie i maszynowo. Mnszytttl.
lv(. wytwarzanie form i rdzeni stabilizuje parametry wyrobÓw (dokladnoŚi. wytlliltrtr
rvą, gladkośćpowierzchni i masę odlew6w), poprawia wskażniki ekonontir.zltt. ;llrl
. ..srl produkcyjnego dzięki zmniejszeniu kosztÓw robocizny, lepszemu wyktlrzyi|lr

l|||l powierzchni odlewni, zmniejszeniu ilościbrak w itp. Nie mniej ważnyltr r.ft.k |r.rlr
.,Irlsowania maszyn formierskich jest wyeliminowanie bardzo ciężkiej pra<.y [|zyr.u rlc|
t Ix)prawa warunkÓw BHP w odlewni. Ponadto, mechanizacja procesÓw wyIwnlznlr|n
Irlrrn 6d|gq1iczych stanowi dogodny punkt wyjścia do automatyzowanin Iyr.lr;}r.
|'t tlt.esÓw.

6.1. Maszyny formierskie

St:tki rozwiązafi konstrukcyjnych maszyn formierskich prÓbuje się k|asyfikować

.v1' r żnych kryteriÓw. Dotyczą one wielkości i wydajnościmaszyn, sposobÓw oddzie-
Ilrrlia modelu od formy, napędu, sposob w fundamentowania, rodzaju stosowanych
rlrlrs fogmierskich itd. PrÓby te wprowadzają co prawda pewne uporządkowanie i w
lr.1 rnaterii, nie zawsze jednak są precyzyjne i jer|noznaczne. Jednym z ważniejszych
|'.lytt:riÓw klasyfikujących maszyny formicrskit: z |tx'hno|ogicznego punktu widze-
l l ;t jt:sl sposÓb
l zagęszcz.ania masy.
 | (f(l

6-2. Sposoby maszynowogo wylwarzanla lornr

odlewnlczych

l'agęszczanie masy formierskiej podczas maszynowego wytwarzania form może ti

{i l\
być statyczne (np. przez prasowanie), dynamiczne (np. poprzez wstrząsanie, nasy.
pywanie lub narzucanie); może teibyć mieszane, np. poprzez wstrząsanie z dopraso. ][
waniem. Wymienione sposoby zilustrowane zostaną prostymi schematami wykonania
jednej skrzynki (połÓwki formy). D|a przejrzystości opisÓw schematy nie będą przed. lłys. 6.l. Schemat prasowania odgÓrnego za po- Rys. 6.2. Schemat prasowania odg rnego za po-

stawialy formowania elementÓw ukladu wlewowego lub nadlewÓw. rrrrx:oplaskiej plyty prasujOcej: a - stan po. mocą profilowej - stan po.
plyty prasującej: a
r zqtkov.yr b
- stan po prasowaniu, S - skrrynka czgtkowy, b - stan po prasowaniu, S - skrzyn-
lorrnierskr, PM - plyta modelowa, N - nad- ka formierska, PM - plyta modelowa, N - nad-
6.2.1. Statyczne sposoby zagęszczan.a mas - plyta prasujgca
stawka, PP stawka, PPP - prasująca płyta profilowa

',zyny formierskiej. Oddzielanie modelu od formy, czyli uniesienie zaformowanej

|)odstawowym sposobem statycznego zagęszczania mas formierskich podczas ma.
Szynowego wytwarzania form odlewniczych jest prasowanie. SposÓb ten realizowany
jt:sl w rÓżnych wariantach w zależnościodrozvtiązah konstrukcyjnych zespolÓw pra-
srlJących, kinematyki wspÓłpracujących elementÓw lub mediÓw roboczych. WspÓlną
t.t:t:hq wszystkich rozwiązafi jest stosunkowo wolne przemieszczanie się cząstek ma.
sy zarÓwno względem siebie, jak też względem stalych punktÓw odniesienia (ścianek
modelu, skrzynek itp.) podczas procesu zagęszczania.
.'k rzynki nad plytę modelową, odbywa się z reguly maszynowo (trzpienie, rolki itp.),
rllrlomiast zdejmowanie skrzynki ze stołu maszyny prasującej może być ręczne lub
ilutsTynowg.
Zmienna wysokośćmodelu oraz płaska płyta prasująca (rysunek 6.l) powodują,
l)' stopiefi zagęszczania masy formierskiej w r żnych punktach skrzynki formicr.
..k icj jest risiny. Dla
zapewnienia bardziej rÓwnomiernego zagęszczania masy stosttJe
.'|ę plyty prasujące o profilu dopasowanym do konkretnej plyty modelowej. .St'ltt:tttnl

6.2.1.1. Prasowanie iednostronne rl t ialania takiego ukladu przedstawiony jest na rysunku 6.2.

Prasowanie jednostronne może być realizowane przez odgilrne lub oddolne, WY.
t,,.' 1'1.2. Prasowanie przeponą
wieranie nacisku na masę formierską. Statyczny nacisk na masę formierską może lnne rozwiązanie, pozwalające na bardziej rÓwnomierne zagęszczenie mnsy frll
być wywierany poprzez plytę prasującą, plytę modelową, elastyczną przeponę lub lllrr:rskiej w skrzynce, przedstawione jest na rysunku 6.3. Skrzynkę formlerskq rr:,|rr
specja|nie skonstruowane glowice prasujące maszyn formierskich. lvt()llą na plycie modelowej napelnia się
lllrrsą formierską oraz przykrywa pokry.
{; 2'1 1-1. PraSowanie za pomocą płyty wą z,aopattzoną w elastyczną przeponę tr
Na rysunku 6.1. przedstawionyjest sposÓb zagęszczania masy w skrzynce formier- rvykonaną np. z gumy. Po uruchomieniu
skit:j za pomocą płyty prasującej. Na plycie modelowej, przymocowanej do stołu ,,l|w()ru z medium roboczym (sprężone po.
l|l;|szyny formierskiej, ustawiona jest skrzynka formierska oraz nadstawka' ktÓrej
wymiary (z wyjątkiem wysokości) odpowiadają wymiarom skrzynki. Plaska płyta
|v|(.lrze lub olej) przepona zagęszcza ma.
...-. formierską a stopiefi zagęszczenia ma- ;M'),'ll
prasująca ma wymiary nieco mniejsze od wymiarÓw wewnętrznych nadstawki, dzięki .. y 1lod przeponą odpowiada ksztaltowi
czcmu możliwe jest prasowanie masy. Po rÓwnomiernym wypelnieniu masą formier. lrrl 1y16p6nsgs modelu. Najmniej zag? Rys. 6.3. Schemat prasowania za pomocą ela.
ską skrzynki oraz nadstawki, nasuwa się plytkę prasującą nad zestaw przedstawiony .'',(.7one są przyścienne fragmenty formy, stycznej przepony: a - stan poczgtkowy, b -
stan po prasowaniu; S - skrrynka formierska,
na rysunku 6.la. Po uruchomieniu zespolu prasującego płyta wciska masę do 1..Iyz możliwościprzepony są w tych PM - płyta modelowa, P - ciśnienie medium
skrzynki. Po zagęszczeniu masy płyta prasująca unosi się i odsuwa na bok (rysu. "'rr'lscach ograniczone. roboczego
nek 6.lb). Po zdjęciu nadstawki formierz obslugujący maszynę wykonuje ręcznie
nakłucia odpowietrzające, a następnie zdejmuje zaformowaną skrzynkę ze stołu ma.
 .|
{;2 l l| l'ltt:;ttwttrl|(' l<lwlt;t1 wttlItllłtlt;zktlwt1

'h[T'Ą
{,

l)rasowanic 8lowicą wiclot|oczkowq możt|s porÓwnać do prasownllIn ptytą profilo

wą. Iłobocza powierzchnia g|owicy (proslokątna) posiada ki|ka szeregÓw t|oczk6w,
Ł
na ktÓre z jednej strony dziala medium robocze - olej. Każdy tloczek posiada stopę
prasującą, kt6ra z kolei wywiera nacisk na fragment powierzchni zagęszczanej w
skrzynce masy formierskiej (rys. 6.4). Uniwersalność glowicy wielotloczkowej po
lega na tym, że bez względu na gabaryĘ formowanego modelu, masa formierska za-
gęszczanajest prasowaniem do momentu, w ktÓrym sita dzialająca na każdy tloczek
glowicy zr vmovlaży się z silą oporu zagęszczanej masy.
Prasowanie głowicą wielotloczkową zapewnia zatem bardzo rÓwnomiern e zag(-
szczenie masy formierskiej w calej skrzynce.
lrys. 6.5. Schemat prasowania dwustronnego: Rys. 6.6. Schemat zagęczania przez wstrząsanie
il - stan poczgtkowy, b - stan po prasowaniu, -
z doprasowaniem: a stan początkowy, b stan -
'i - skrzynka formietska, PM - ptyta modelowa, po wstszgsaniu i przed prasowaniem, c - stan po
Il, - nadstawka g6ma, N. nadstawka dolna,
- prasowaniu, S- skrzynka formierska, PM- plyta
" PP - plyta p?asujgca modelowa, O -plyta oporowa, PP - plyta prasu-
jqca, MD - masa doprasowywana, M*, - Masa
wstępnie zagęszczona wstrz0saniem

l, ? 2.1 . Zagęszczanie wstrząsaniem

./'agęszczanie
masy formierskiej przez wstrząsanie, uzyskuje się dzięki w|t:lo.
|rrtl|DC[lU poddawaniu cząstek masy, znajduJącej się w skrzynce formicrsklt:J, rrr.
. Irrlrn posuwisto.zwrotnym z gwaltownym wyhamowaniem.Zagęszczanie mnsy rrns|ę-
1'rrjt: dzięki sumowaniu się sil bezwladności cząstek masy. CzęstotliwoŚcl wslrząstttr|tr
l{vs.6.4.Schematprasowaniaglowicgwielotloczkowg:S-skrzynkaformierska,PM ..krzynki zmasą formierską wynoszą od kilku do kilkunastu cykli w ciągu st:krlrrrIy.
-plytamodelowa,N-
nadstawka' GW - glowica wielotloczkowa, P - ciśnieniemedium roboczego
Nrr rysunku 6.6 przedstawiony jest schemat zagęszczania masy formierskicJ w 1xl|(lw
(; i,.1.?. Prasowanie dwustronne . r' klrm}. Masa wsypana z nadmiarem do skrzynki, poddawana jest wstrząsnttltr. |'ly

lll rrlodelowa, skrzynka formierska oraz znajdująca się w niej masa' unoszonc st1 r|rl
Na rysunku 6.5 przedstawiony jest schemat prasowania dwustronnego. Skrąrnka |:l'ry, a następnie opa{ają, przy czymkażdeuderzenie o opornik powoduJc 1lrzr.
forrnicrska posiada dwie nadstawki (gÓrną i dolną). od dołu wprasowywana iest pĘ. ..rtt.szczanie i zagęszczanie się cząstek masy w skrz1mce. Ponieważ zewnętrznn (1:(ll-
ta potlmodelowa z modelem, od gÓry - plyta prasująca. Przeciwbiezne kierunki pra. r rlr ) warstwa masy jest praktycznie nie zagęszczona' po zakofrczeniu wstrząsanio ttztt-

sowania masy formierskiej w skrrynce zapewniają najwyżsn1 stopiefi zagęszczania | 'l

masy W warstwach przy modelu orazprzy zevmętrznejpowierzchni formy.
6.2.2. Dynamiczne sposoby zagęszczania masy formierskiej
Dynamiczne sposoby zagęszczania masy podczas maszynowego wytwarzania form
odlewniczych, przedstawione zostaną na przykladach zagpzczania przez wstrząsa.
nie, narzucanie oraz nasypywanie.
r r ia się objętośćmasy w skrzynce (rysunek 6.6b) i zagęszcza odgÓrnie przez do1lr il.
'.
'('W;|nie (rysunek 6.6c). Wstrząsanie skrzynki formierskiej z masą odbywa się naj-
. .'qściej pneumaĘczniepoprzez odpowiedni uklad cylindrÓw i otworÓw dekompresyj.
pneumatycznej przedstawiony jest na rysun-
'ryt.ll. Schemat dzia|ania wstrząsarki
|.. rl (l.7. Szybkie i skuteczne zagęszczanie masy formierskiej przez wstrząsanie ma
;r.rlt'lt poważny mankament' mianowicie formierki wstrząsowe są źrÓdlem dużego
I r;r l;lsu oraz wibracii.
 1m

wstrzg-
Rys. 6.7. Schemat dzialania Rys. 6.g. Schemsf gtewiqy narzucarki: I _ obudowa, 2 _ wirnik,
sarki pneumaĘcznej 3 - lopatkawirnika,4-przenośnik masy,5. oslona r y... 6.9. Schemat kinemaĘczny narzucarki Rys. 6.10. Schemat nasypywarki: I - le1 znsy-
pory,2 - glowica mieszająca, 3 - forma orllt:wrrl-
6.2.2.2' Zagęszczanie przez narzucanie cza, 4 - st6l ktzyŻowy,5 _ kolumna nosypywnrki

Zagęszczanie masy formierskiej podczas formowania narzucarką

następuje dzięki
odpowiednio skonstruowanej głowicy narzucarki. Schemat
takiej konstrukcji przed.
stawia rysunek 6.8. Gtowicę narzucarki stanowi komora, w t' 2.3. Mieszane sposoby zagęszczania mas
ktÓrej koficzy się taśmo.
ciąg podający masę formierską. Poniżej koflcÓwki taśmociąguznajduje
się szybko. W punkcie 6.2.2.l przedstawiono sposÓb zagęszczania mas w skrzynkltt.ll |tlr
obrotowy wirnik zaopatrzony w lopatki, ktÓre
,,porcjują'' podawaną masę' a poszcze. rrrlt.rskich przez vłstrząsanie i następujące tuż po nim doprasowanie. W lttzyl'ltr|litr
gÓlnym porcjom nadają bardzo dużą prędkość liniową
30-50 m/s. Pod głowicą narzu. tr'rrl wystgPują dwa sposoby zagęszcza.
carki znajduje się skrzynia formierska z modelem lub jego częścią.
Porcje masy na. |ll;| nlasy' ale operacje te są przesunięte
rzucane do skrzyni zagęszczane są dzięki znaczne! energii
kinetycznej, jaką nadaje rv t'zasie. W automatach formierskich
im wirnik narzucarki. Charakterystyczną cechą form wykonanych
za pomocą na. l )lsĄMATIc do wytwarzania bezskrzyn.
rzucarek jest rÓwnomierne zagęszczenie masy na calej wysokości
formy. Narzucarki |.wysh form (patrz rysunek 2.13) z pio-
są to bardzo wydajne maszyny' szczegÓlnie przydatne do wytwarzania
wielkogaba. rlrltvą pg1ł7ię1zchnią podzialu, stosowany
rytowych form odlewniczych. Na rysunku 6.9 przedstawiony jest
schemat dzialania
narzucarki. Dzięki lamanej konstrukcji wysięgnikÓw pole powierzchni 1r..'l lakże mieszany sposÓb zagęszczania
form wytwa. rrr:rsy. Każda polÓwka formy wykonana
rzanych za pomocą narzucarek, może wynosić kilka a nawet
kilkanaście metrÓw kwa-
dratowych. r'',1 przez wstrzeliwanie porcji masy do
r.Izt:nnicy, a następnie masa jest dodatko
6.2'2.3. Zagęszczanie przez nasypywanie tv() zagęszczana przez doprasowanie.
ll.
lrcmat tego procesu przedstawiono na
.'

'\'sunku 6.11. Dla zintensyfikowania

Nasypywanie masy formierskiej do skrąmek jest najmniej pro- I
dynamicznym sposo
bem wytwarzania form odlewniczych. proces nasypywania jest ( ('sÓw zagęszczania stosowane są też inne
formalnie podobny do
narzucania, jednak masa opuszcza!ąca rynnę mieszarki lopatkow lrrt'l.-d} kombinowane, w ktÓrych w jed- Rys. 6.l1. Schemat działania automBltt Iottlrlt.t
ej przez otw6r wylo
towy, przy braku wirnika, posiada bardzo małą energię kinetyczną, ,ri'ln czasie oraz vł jednej operacji wyko skiego DISMATIC: a - formowanie pojctlyrrcrr'11rr
wynikającą tylko segmenfu (wstrzeliwanie z dopasowaniem łlot.z-
z grawitacji. Na rysunku 6.l0 przedstawiony jest schemat nasypywarki.|Jrządzenie t /ystuje się dwa sposoby zagęszczania.
nym), b - skladanie pakietu i zalewanie, l-2 ply'
to sklada się z |ączonych mieszarek łopatkowych, a st6l N:r przyklad stosuje się prasowanie z risw.
krzyżovty zapewnia nasy- ty modelowe, 3 - tłok prasujgcy, 4 - l'lowi,.n
pywanie masy do dudch skrzynek formierskich t()('zesnym wstrząsaniem lub wibracją. strzalowB
lub rdzennic.
I
 6.4. Maszynowo wylwltrz;tnic lorm I rdzenl
6.3. Charakterystyki zagęszczania
mnicJ
Stopiefl zagęszczania masy formierskieJ określonyjest pozorną gęstoś^cią masy. Ma- W miarę rozwoju mcclrnlrlznt.ji t ttttItlltttlIyzacji procesÓw otllcwniczych coraz
sy wykonane z piasku kwarcowego mają gęstoŚć usypową ok. l,2 Mg/m'. oznacza to, wyraźna staje się granicn m|ęrlzy ly1xlwymi maszynami do wytwarzania form odlcw-
że |uŻna masa wsypana do skrzynki formierskiej i nie zagęszczona ma taką wlaśnie rrrt'zych (formierki) a maszynami rlo wylwarzania rdzeni (rdzeniarki)'
gęstośćpozorną. W miarę zagęszczania masy w skrzyrrce stopiefi jej zage,szczania, a M ieszarkonasypywarki s|użą do dokladnego wymieszania komponentÓw tworzą-
r yt:h masę oraz nasypywania przygotowanej masy do skrzynek formierskich
|ub
tym samym gęstośćpozorna' rośnie. Stopiefi zżgęszczaniamasy formierskiej jest rÓż-
ny w rÓżnych miejscach formy. Zrilźmicowanie to za|eŻ"y od bardzo wielu cz1mnikÓw: r rlzcnnic.
sposobu zagFzczania, geometrii formowanego modelu w skrzynce, wysokościskrąm. wymieniony automat DISAMATIC do wytwarzania form bezskrzynkowych po-
.,rirtta zespÓł formujący, ktÓrego zasada działania nie odbiega od zasady dzialania
ki, wlŃciwości masy formierskiej itd. Na rysunku 6.12 przedstawione są charaktery.
styki rÓżnych sposobÓw zagęszczania masy przy statej wysokości formy i bez uw. t y lnwej strzelarki do wytwarzania rdzeni.
zględniania innych wymienionych wyżej cz1mnikÓw, ktÓre mogą na te charakte
rystyki wplywaŁ Linia 1 przedstawia |uinąi nie zagęszczoną masę. Podobną charak.
terystykę (minimalnie przesuniętą w prawo) mają formy uzyskane przy zastosowaniu
nasypywarek. Podczas wstrząsania (linia 2) najsilniej zagęszczona masa znajduje się
przy p|aszczyżnie podzialu formy. Im dalej od płaszczyzny podzia|u (w miarę
wzrostu wysokościskrzynki), rym stopiefl zagęszczania maleje, a warstwa zewnętz-
na masy jest praktycznie nie zagęszczona. Dlatego bardzo często stosuje się po za.
gęszczeniu wstrząsaniem - doprasowanie (linia 3) lub wstrząsanie z rÓwnoczesn}rm
prasowaniem (linia 4). Takie sposoby zagęszczania zapewniają rÓwnomierny rozklad
gęstościpozornej masy na calej wysokości formy. Kolejne linie na rysunku 6.12, -
l{ys. 6.13. Zasada rlziatania rdzeniarki przeponowej: I zas}ry masy rdzeniowej, 2- rdzennica' I prrnlrr

przedstawiają charakterystyki zagęszczania przy prasowaniu od gÓry (linia 5) oraz na elastyczna, 4. rura perforowana, 5 - zamknięcie rdzerrnicy

od dolu (linia 6). Najbardziej rÓwnomierną charakterystykę i najwyżsry stopie za.

gęszczania masy zapewnia formowanie narzucarką (linia 7). Przedstawiona na rysunku 6.13 rdzeniarka przeponowa pracuje nn lc.l stttttel rn
,,rtlzie,co formierka przeponowa z rysunku 6.3.
..|rr
|łdzenie wykonane maszynowo na strzelarkach lub nadmuchiwarkaclt rrtrlgr1
zyć do wytwarzania kompletnych form odlewniczych (por. p. 5.2).
Na stole formierki wstrząsowej można także ustawić rdzennicę i za pomtx.4 |r11rl
,' :Stavru wtw aruać rdzenie.
(

|,istę podobnych kombinacji można wydlużać. Warto dodac' że duż.y wp|yw rrn
,.rzw6j konstrukCji i zastOSowafi maszyn przeznaezonych do wytwarzatrln lortrr
r r r|zeni odlewniczych, wywiera postęp w dziedzinie stosowanych mas
(masy t.ltt:tlltr
I tcrmoutwardzalne).

Rys. 6.12. chataktetystyka zagęszczania mas: l - masa nie zagęszczona,2 -

zailwczanie wstsząsaniem, 3 -
zagęszczanie wsttz saniem z doprasowaniem,4 -
zagęszczanie wstrzqsaniem z r wnoczesnym doprrsowr
niem, 5 - prasowanie odg6rne, 6 - prasowanie oddolne, 7 - narzucanie
 6.5- Cwlczonie. Formowanlo maszynow(! ) Tntllortlownttitt lyr slolr. lor llrlr.l k I lrlyly rlrorlt:krwt..l (tir zr:hlcrrlowt'j) rklltrtJ,
|

2) ustnwicnin skrzynkl lol rrrlr.r:,k lr'l nlr plyt:lt: lnrxlt:lowt'j (sworzlrir:),

3) opudrowania mortt:lrr I plyty rrrorlr:lowcj purlrcnr lilrrnicrskim,
(]eI Ćwiczenia: poznanie maszynowcllo wylwarzania form od|cwltit'zyt.lt za pomocą
4) nasypania masy przytr|(lr|clowt:J (przcsianeJ przez sito). (irubośćwnrslwy masy
f ormierki wstrząsowo'prasującej
1'r zymodelowej musi być tnkn, nlly Inodcl byl calkowicie przykryty,

5) nasypania do skrzynki mnsy wypelniającej (ze z,nacznym nadmiarem),

A. Przebieg Ćrłiczenia
6) uruchomienia mechanizmu wstrząsowego formierki (kilka sekund),
Studenci przystępujący do wykonywania Ćrłiczenia winni wykazać się znajo.
7) uzupełnienia masy w skrzynce (z 5-8 cm nadmiarem),
mościązagadniefi dotyczących zasad maszynowego wykonywania form odlewniczych
8) nasunięcia ptyty prasującej nad skrzynkę formierską,
oraz typowego oprzyrządowania odlewniczego. Efektem koficowym Ćwiczenia jest
9) uruchomienia mechanizmu prasującego formierki,
forma odlewnicza wykonana maszynowo,z|ożona i gotowa do za7aniametalem.
| 0) odsunięcia plyly prasującej w polożenie początkowe,
|. Urządzenia, narzędzia i materiały
l |) usunięcia zgarniakiem nadmiaru masy w skrzynce,
Do wykonania ćwiczenia konieczne są następujące urządzenia, narzędzia i ma-
| 2) r ęcznego wykonania nakluć odpowietrzających (nakluwakiem),
Ir:rialy:
l3) uruchomienia mechanizmu oddzielania modelu od formy,
- formierka wstrząsowo.prasująca FKT 43a (rysunek 6.14),
l4) zdjęcia zaformowanej polÓwki formy z formierki, odwrÓcenia o l80" i ułożenia
- komplet płyt modelowych (z płytą grzebieniową),
1r'i obok maszyny formierskiej,
- komplet skrzynek formierskich,
|5) zmierzenia twardości masy formierskiej w rÓżnych punktach wnęki i p|asz.
- narzędziaręczne (zgarniak, nakluwak, gładzik iĘ.),
tyz.fly podzialu formy,
_ twardościomierz do mas wilgotnych (rysunek 6.l5),
t

l6) zmiany plyty modelowej (zdemontowania dolnej i zmontowania g6rnej) nn slo-

- masa formierska,
lc formierki,
- puder formierski.
l7) powtÓrzenia czynności 2.15 w celu wykonania drugiej polÓwki formy,
||W^GA! Podczas wykonywania gÓrnej połÓwki formy naleł pamiętać o znitls|ltlrt'
wlrlliu na płycie modelowej (z ukladem wlewowym) sprężynowego morltl|tt w|r.wtl
1'l(rwnego.
Itt) Kontroli wykonania obu polÓwek formy,
|9) włożeniardzeni do dolnej polÓwki formy,
2||) oczyszczenia wnęki formy sprężonym powietrzem,
)|) zlożeniaformy.
t l'rzepisy BHP
|,rzed użyciem formierki FKT.43a na|eĘ koniecznie zapoznać się z irls|rrlkr.|4
.'|l:;lugi. Napęd formierki stanowi sprężone powietrze (6-8 atm), a nacisk 1ltltlt.zlts
ys. 6.|4. Schemat formierki wstrząsowo-pra-
l,f
Rys. 6.15. Twardościomierz LTwA, do form
l- uchylna kolumna plyĘ
srrjqccj }'KT 43a: I'rrsowania masy formierskiej wynosi kilka ton. Dlatego kategorycznie zabralrin sig
wilgotnych
lxa.sujqccj, 2 - ptyta prasujgca, 3 - tlok pra- 1;rkichkolwiek manipulacji przy skrzynce formierskiej w czasie, gdy nasunięta Jcst
srljqcy, 4 - tlok wstrząsolfy, 5 - cyhnda rl;rr| nią płyta prasująca. Uruchomienie formierki jest dozwolone wylącznie w obct'-
wstrzosowy'6 - sprężyna amortyzujaca
ll.lśt'iprowadzącego ćwiczenie. Dużej ostrożnościwymagatakżrc odmuchiwanie form
.'1lrężonym powietrzem (niebezpieczefistwo zaprilszenialub skaleczenia oczu).
2. Wykonanie Ćwiczenia
Podstawowym urządzeniem do wykonania ćwiczenia jest formierka FKT.43a. Przed
Sprawozdanie z wykonanego Ćrłiczerria
||.
pr7ystąpieniem do wykonania formy należy zapoznać się z instrukcją obsługi for-
Sprawozdanie z wykonanego Ćwiczenia winno zawierać,
micrki. Wykonanie formy odlewniczej sktada się z następujących czynności:
- szkic stosowanyc:h plyl modelowych,
 - ol)ls zflsn(ly tlzlnlnnln fornllr:rkl,
- t:llllrnklcryslykę ?,ngęs?,c.7,||t|h rt|||sy formierskieJ pottt.ztl.s wsIlzqsltttIa z dopra.
sowaniem, 7. Odlewanie kokilowe
- szkic wykonanej formy odlewn|czej: przekrÓj (przekroJe) oraz wit|ok dolneJ
cz,ęściz g6ry,
- wyniki pomiarÓw twardościmasy we wnęce i na plaszczyinie podzialu formy
(naniesione na szkicach),
- krÓtki komentarz.
C. LITERATT'RA
l- chudzikiewicz R., Mechanizacja i automatyzacja odlewni, warszawa, wNT, 19g0.
2. SamsonowiczZ., AutomatyzaqaprocesÓw odlewnicrych, Warszawa,
WIIT, 1985.
3. Poradnik inżyniera. odlewnictwo, Warszawa, wNT, 1972.
4. Poradnik inżyniera. odlewnictwo, Warszawa, wNT, 1986. l(ażda tradycyjna forma piaskowa, atakie inne niekonwencjonalne formy (formy
.,korupowe, formy uzyskiwane metodą wytapianych modeli, formy wytwarzane me-
trlr|ą Shawa, formy gipsowe itd.), slużą do jednorazowego napełniania ciekłym me.
tlrlcm. Wyjęcie odlewÓw z tych form, po zakrzepnięciu w nich ciekłego metalu, jest
l{lwnoznaczne z ich zniszczeniem. Formy trwałe zwane kokilami slużą do wie|o.
tltnego napelniania ciekłym metalem. Liczba napelniefi formy metalowej za|cży
l.. r

.lr| wielu czynnikÓw, głÓwnie od tworzywa, z ktÓrego jest wykonywana oraz, meta|tl,
z jakiego wyFnarza się odlewy' i może wynosić nawet kilkadziesiąt tysięcy. otl|cwlr-
rrlc kokilowe odbywa się w warunkach grawitacyjnego wypelniania wnęki krrrrry
.'it:klym metalem. Jeśliwypelnienie formy trwalej odbywa się pod dzia|an|cln Ittttyr.|r
t zynnik w zewnętrznych, przy ktÓrych sily grawitacji są mało znaczq(.(:, l)r(X.(l:iy
t:rkie posiadają inne nazry2 odlewanie ciśnieniowe, odlewanie odśrodkowtl, tlt|lt.wltlt|r.
,I'ttk
1lrlt| ciśnieniem odśrodkowyn itd., mimo stosowania metalowej formy. w|gr ;'rlrI
1ltljęciem odlewania kokilowego na|eŻy rozumieć procesy wytwarzania or||t:w{lw w Irlt
rrl;lt:h trwalych metalowych, wypelnianych grawitacyjnie ciekłym mc|alt:nl.

7.1. Charakterystyka odlewania kokilowego

Ciekły metal, wlewany do formy metalowej, tworzy uklad cieplny meta|-fornrłr'

r{tzniący się od ukladu, jaki ten sam metal tworzy z |.ormą piaskową. Na specyfikę
termotizyczne materialu formy (pojemność
tr'11o ukladu skladają się inne właściwości

r 1lrzewodność cieplna, wspÓlczynnik akumulacji ciepła itd.) brak podatności i prze-

1'rlszczalności formy, zjawiska dylatacyjne i inne. Najczęścidj rozpatrywana charak-
lt:rystyka odlewania kokilowego, za punkt odniesienia do wszelkich porÓwnafi przyj-
rrrrrje odlewanie do form piaskowych. Zalety i wady odlewania kokilowego, przedsta-
wione niżej, będą takżc odniesione w znacznej częŚci do cech charakterystycznych
orllcwania metnlrr rkr for ln pi:rskowych-
 n?. ill
7-1 .1 - Zalely odlewania kokilowego ()r||cwy koki|owe lrnrrIztl t.zęsltt 1xlrlrItl.
wllltc są obrÓbcc clep|nt:J, lrl|ęrlzy Itrllyttll
od|ewanie kokilowe w porÓwnaniu z odlewaniem do form piaskowych posiada
szę. 1rr zcsycaniu. W przypnrlktr prorltlktJi
r eg za|et, z ktÓrych za najważnieisze na|eŻy uznal, rrlt:skomplikowanych odlewÓw nItrminio- fr ,,','

- większą dokladność wymiarową odlewÓw, wyt:h w kokilach, można stosown(: lzw. !

-
rro
mniejszą chropowatośćpowierzchni odlew6w, |||)roszczone przesycanie, polegające
- lepsze wlaściwościmechaniczne tworzywa metalowego odlanego w kokili, nlr zanurzeniu odlewu w wodzie natych-
9 rzo

- większy uzysk metalu, rrriitst po wyjęciu go z kokili. Zabieg ten o80

- skrÓcenie czasu obrÓbki cieplnej odlewÓw, rrit: gwarantuje stabilnych efektÓw, jed. 40

- ograniczenie transportu, z:*tiązanego z produkcją, wewnątrz odlewni, rrrrk bywa stosowany z powodu znacz'
- wzrost wskażnik w wydajnościprodukcji odlewni, llyt'lr oszczędności energii (uniknięcie o2(6610121.!6la
Czos krzepn|ęc|o t
- poprawę warunkÓw pracy w odlewni,
l mln l

1lrlwlÓrnego nagrzewania odlewÓw do

- tatwośćmechanizacji i automatyzacji procesu odlewania.
Zwiększona dokladność wymiarowa odlew w wynika ze znaczne! dokładności
wyl<onania formy metalowej oraz wyeliminowania innych stałych i przypadkowych
t.zynnikÓw wpływających na doktadność wymiarową odlewÓw uzyskiwanych
w for.
rrrłlt.h piaskowych. Czynnikami takimi są: dokladnośćwykonania
i stopiefi zużrycia
ltltltlc|u odlewniczego, luzy na elementach ustalających skrzynki formierskie,
kwa.
|ifikacje i starannośćformierza i inne.
Mala chropowatośćpowierzchni odlewÓw kokilowych jest skutkiem niewrażIiwości
formy metalowej na ciśnienie metalostaĘczne. W formach piaskowych ciśnienie
mg'
talostatyczne silnie wplywa na penetrację ciekłego metalu w przestrzenie między-
ziarnowe masy formierskiej. RÓżny stopiefi zagęszczenia masy formierskiej jest
przyczyną znacznych r6żnic chropowatości powierzchni odlewÓw. Problem
ten nie
dotyczy metalowych ścianekformy.
Wymierną korzyściąwiększej dokladności wymiarowej oruz g|adszej powierzchni
odlewÓw kokilowych jest możliwośćstosowania mniejszych naddatkÓw na
obrÓbkę
skrawaniem- Tak zwane odlewy galanteryjne (klamki, uchwyty itp.) wykonpvane
w kokilach, dzięki gladkiej powierzchni są estetyczniejsze i nie muszą być podda.
wanc pracochłonnym zabiegom poprawiającym stan ich powierzchni.
I,cpsze właściwościmechaniczne tworzyw odlewniczych, odlewanych w
kokilach,
wynikają z drobnoziarnistej sruktury tych odlewÓw. Duża zdo|ność odprowadzania
ciep|a przez kokilę wptywa zdecydowanie na czas krzepnięcia odlewu. Na rysun-
ku 7.l przedstawione są czasy krzepnięcia wybranego odlewu ze stopu aluminium
w rÓżnych formach. Rozrost kryształÓw krzepnącego metalu za|ery od czasu. Im
krÓtszy czas krzepnięcia, tym wielkośćkrysztalÓw zakrzepniętego metalu jest mniej-
sza. fjrobnokrystaliczna struktura odlewu zwiększa nie tylko jego wlaściwościme
r wnież eksploatacyjne (odpornoś ć na zużry cie. k orozję, erozję itp.).
chan iczne, ale
Zwiększenie uzysku metalu podczas odlewania kokilowego jest wynikiem nie tylko
mniejszych naddatkÓw na obrÓbkę, ale rÓwnież ograniczonej wielkości ukladÓw wle.
wowych.
t perahrry przesycania).
('rn Rys. ?.1. Czasy krzepnięcia odlewu ze stopu alu.
minium w r żnych formach odlewniczych
W odlewni kokilowei znacznie ograni'
. zony jest transport wewnętrzny. Nie ma konieczności przemieszczania masy for-
rrrit:rskiej (Świeżej i wybitej) oraz skrzynek formierskich, płyt podformowych itp.
( )l,raniczone stosowanie piaskowych rdzeni rÓwnież jest czynnikiem zmniejszającym
rrllklady pracy i energii na transport wewnętrzny.
wyeliminowanie masy formierskiej z procesu produkcyjnego oraz znaczne otfn-
lltt'zcnie stosowania rdzeni piaskowych pqprąwiają warunki pracy w od|cwni. l)<l1lrn-
wlr la jest wynikiem wyeliminowania dwÓch duzych źr6de| zapy|ania py|nmi k wttt t.tl
wyrni, istniejących w każdej tradycyjnej odlewni: stacji przygotowttJqr.rl.| tltttsę
|rlllnierską oraz stanowisk wybijania odlew w ze skrz1mek formierskich.
()r|lewtrrl|r.
|rtlki|owe w porÓwnaniu z odlewniami tradycyjnymi, cechuje ponadto zltltt.zll|c llttl
.Izit:j cicha praca' wynikająca z braku maszyn formierskich, ktÓre w ztltx'yrlrlwlttlr|
wiq:kszości są żrÓdtem halasu o znacznym natężeniu.
Stosowane wskażniki wydajności odlewni, liczone na jednego zatrudniotrc11rr |rt|r
rrr|tticsione do powierzchni odlewni, sąprzeważniewyŻsze w odlewni kokilowr.| rrrr|
.'('li w tradycyjnej.
l)rocesy produkcyjne z odlewaniem do kokil, są w znacznej micrzt: ztrlr.
'związane
. lrttnizowane, a ponadto stosunkowo latwe do zautomawzowania. WiększoŚć kok||lr-
r t.k (maszyn, w ktÓrych zamontowywane są kokile) stosowanych w odlewninch 1lrn.
( lljc w cyklu automaĘcznym, a instalowanie robotÓw podających ciekly mcla| r|o
lirlki| i wyjmujących odlewy z kokil jest coraz powszechniejsze. Ponadto odlewnic
ktlki|owe w porÓwnaniu z tradycyjnymi wymagaiąniższych nakladÓw inwestycyj-
rryt'h, koniecznych do uzyskania takiej samej zdolności produkcyjnej. Do zalet mc-
tody z'a|iczyćteimożnabrak konieczności zatrudnienia wysokowykwalifikowanych
|,rncownikÓw (formierzy) do wytwarzania nawet bardzo skomplikowanych od|e.
ww-
 /.1-2. Wndy odlcwania kokllowog<r
Najislo|rlicjszymi wBdami od|cwania kokilowego są:
_ trudności z uzyskaniem cienkościennych odlewÓw,
_ znaczne naprężenia wlasne odlewÓw,
- sklonności do zabielefl odlewÓw z że|iwa szarego,
- niejednorodne wlaściwościmechaniczne tworzywa w r żnych przekrojach
odlewu,
- pracochlonność wykonywania kokil.
Intensywne odprowadzanie ciepla z cieklego metalu do formy metalowei, ko
rzystne z racji otrzymywania drobnokrystalicznej struktury odlewu, jest jednocześ.
nic przyczyną trudności z uzyskiwaniem cienkościennych odlewÓw. Szybka utrata
t.iepla przez metal wlewany do metalowej formy powoduje gwałtowny spadek lejnoŚc|
ltIt:|nltt i jego zdolnoścido odwzorowania ksztaltÓw formy (porÓwnaj punkt
1.l.2
| |.l..}). l:akt ten stanowi poważne ograniczenie zakresu stosowania
odlewania kokilo
wt.l'tl tltl wytwarzania odlewÓw.
l{Ówtlit:ż re|acje cieplne ukladu metal
- forma metalowa' są przyczyną występo
tvlttlill ztlAc'znych naprężefi cieplnych w odlewach kokilowych. GlÓwną, bezpośrednią
|)t/y(.7yl1ą tych zjawisk jest silne hamowanie skurczu metalu w niepodatnej formie
(t'tlt .
ll. |.3). Duże naprężenia cieplne w odlewach mogą być przyczyną powstawania
ttttkttl. i makropęknięć. Można zapobiegać tym zjawiskom, konstruując podatne
ko
kl|t. |rrh ich fragmenty, alerozwiązania takie podwyższają i tak znaczne koszty wy.
lwrrr z.;rnia kokil.
W 1rrzypadku odlewania źze|iwa szarego do kokil istnieje niebezpieczefistwo pow.
s|ltwlttlia zabiele . Szybkie studzenie metalu przez Iormę może spowodować na tyle
r|tlzt: 1lrzct:hlodzerie metalu, źe węgiel będzie wydzielał się glÓwnie w postaci
ce
'lttt:llIylu, a nie grafitu. Tę wadę procesu wykorzystuje się niekiedY,
EdY cetowo dąży
się tlo olrzymywania tzw. odlewÓw zabielonych, tzn. posiadających fragmenty (np.
nick|Órc powierzchnie) o strukturze żeliwa białego.
Wymieniona wada procesu odlewania kokilowego stanowi szczegÓlny przypadek,
rlolyczący konkretnego tworzywa odlewniczego - żeliwa. odlewy z innych tworryw
tnają bardzo często zrilżnicowane właściwości mechaniczne (wytrzymalośĘ plastycz-
ność,twardość) w rÓżnych fragmentach, spowodowane rÓżnymi warunkami
krzepnig
t.ia i stygnięcia.
Koszty wytwarzania kokili są znaczne. Jeślidużą pracochlonność wykonania
ohniży się dzięki zastosowaniu doskonalej zautomatyzowanej i programowanej obra-
Iliarki, to z reguly roboczogodzina pracy takiej obrabiarki jest na tyle kosztowna,
że
ko t'owy efekt - kokila - kosztuje tyle samo. Zyskiem jest w takim przypadku krÓt-
szy ('zas wykonania.
zltlit.złt się tttt'tlrz większt; wltrzItwtlli. lt.I
|)tl wltrl l)r()(.(.Slt tlr||r.wlttrltt |..|||..||tItv(.l'(}
rrrr.IrltlV wvlwarzitllilt tlrlIr.w(lw ttlt zlltilIlly 1lttrtlttlt.IrÓw It't.Ittttlltl1iit.ztlyt.ll 1lrtlt't:stt
,,rllt.wania- W orlk:wtrinclr o rtrrj'r'l liulltuzt: ltx'hllit'zrlcj, l)r7('slrz(:tl:lllyt:lr ikolllro-
|.'rv;111}l.'5 reżimaclr It:t.lltltlItl1iir'ztlyt.lt, w:lrla Ia nic slanowi probIcrnu. W inrryt.ll - lit
. r.t'lla procesu może być tlokut'zliwlt' nlt. jcdnocześnie Staje się czynnikiem wymusza.
trl( yrn przestrzeganie podstowowy('lr zasad prowadzenia procesu.
I |.3. Zakres zaslosowania
kokil można stosować w szero.
SposÓb wytwarzania odlewÓw metodą odlewania do
|''rrrr'choć posiadającym ograniczenia,zakresie. Wymienione uprzednio zalety i wady
.,r||cwania kokilowego dają pewien pogląd na istniejące ograniczenia. Masa jedno-
.'Il\()wa odlewÓw kokilowych może wynosić od kilku gram w do kilku ton, przy czym
.rl||t'W} o masie kilkudziesięciu lub więcej kilogram w stanowią rzadkośćw praktycc
, llr:wniczej.
',
|)o kokil odlewać moż:na wszystkie stopy techniczne: cynku, CYDY, olowiu, alu-
llttttium, magnezu' miedzi atakź,e żeliwo i staliwo. Najczęściejodlewane są stopy nltl.
rrlttlium i miedzi. Warunki odprowadzania ciepła przezmeta|ową formę powor|ujr1, iż
.'r||t:wanie kokilowe stopÓw o wysokiej temperaturze topnienia i od|ewanin (żc|iwrl
l lw|aszcza staliwo) ograniczone jest do odlewÓw o nieskomplikowanyclr kszltr||lrr'll,
.,rv;lrtej budowie i grubych ściankach.odlewanie kokilowe sluży do st:ryjtlr.j r rtrlr
..rlwcj produkcji odlewÓw. Minimalna licznośćserii odlewÓw kokilowyt'lt, zt. wz11|1.rlrr
wysokie koszty oprzyrządowania, waha się w granicach 400 do 700 szltlk (llrl|t.w(rw
'l;r
''(. sitopÓw metali nieżelaznych). Gdy seria odlewÓw jest mniej lit.zrlil, tlrIlt.wtttllr.
|..tlkilowe jest nieopłacalne, gdyż koszty wykonania kokili zdecydowntlit. tttwy)tt|ą
|..rlszl jednostkowy odlewu. Gdy seria odlewanych detali wynosi kilkar|zicsląt tv'.lr;
. l' sztuk lub więcej, zachodzi koniecznośćwykonania większej liczby kokil. lr lr w1'
|.. rrttanie musi być poprzedzone ana|iząwydajnoŚci stanowisk, koszlÓw ich wykrlttltrr|tr
l r.ksp|oatacji, terminÓw dostaw odlewÓw itp.
7.2. Kokile
W drugim rozdzia|e skryptu, omawiającym typowe oprzyrządowanie odlewniczc
vl p.2.2, przedstawione zostaly formy trwale, w tym także kokile (p.2.2.|). Zagadnie-
rlrlr przedstawione w niniejszym ustępie są uzupelnieniem i rozwinięciem niektÓrych
,';r1lrrrf niefi z rozdz.ialu drugiego.
I-2-1. Zasady konslruowania kokil
Kokila, jak każda forma odlewnicza, musi być skonstruowarln w taki sposÓb, aby
zapewniala uzyskiwanie dobrych, wysokiej jakości odlewÓw. Spccyfika trwalej l
pv.epuszczalnej formy wymaga bezwzg|ędnego przestrzegania szczeg lnie dwÓch
Zasad: zapewnienia wnęce niezbędnych pochylefi oraz odpowietrzefi.
Wnęka kokili, podobnie jak model odlewniczy, musi posiadać pochylenia skiero
wane ku powierzchni podziału. Jeślimodel odlewniczy formowany w masie formier.
skiej warunku tego nie spełnia . wyjęcie go z zaIormowanej skrzynki jest niemożli.
we bez uszkodzenia wnęki wykonywanej formy. Jeśliwnęka kokili nie będzie posia-
tlala pochyleh, moŻe zostać
metalem podczas pierwszego napelnie.
''zaplombowana''
nia. Rozebranie takiej kokili jest bardzo kłopotliwe i zawsze polączone z ryzykiem
- szt.zt:lrloŚi:, 1xlzwltItt|4l l| (l|| /VttIVwlli.rxllt:wy llt:z zltlt:wt.k,
_ szlywnoŚ(:, tlzIqkl k|(trr.| |lq.ltlIr.rlrIlltrrrtn nn otlkszlnlt.t:ttia It:rltlit'zllc imt:t.lltt-
t tit.znc (żcbra uszlywnlnJą<.c),
centrowanie poszc:zt:1iÓIltyt'lr t:lt:lrtt:ntÓw względcm siebie, warunkujące r|oklarl.
-
rrrlś('wymiarową odlewÓw (ko|kl, wpusIY i zamki centrujące).
l,onadto każda kokila musi posiadaŁ
- zamknięcia lub mechanizmy zwierające,
- elementy mocujące do kokilarek,
- systemywypychaczy.
Najprostszy sposÓb zurrykania kokili spręłstą klamrą, możliwy do stosowania
.l|a malych ręcznych kokil, przedstawiony jest na rysunku 2.26.lnne rozwiązania za-
|r.żą glÓwnie od wielkości kokili, stopnia jej skomplikowania oraz uzbrojenia stano'

uszkodzenia jej lub zniszczenia. Rysunek 7.2 przedstawia nieskomplikowane kokile. wiska (kokila tęczna na płycie podkokilowej, kokila na stojaku, kokila zamocowana
w kokilarce hydraulicznej). Zamykanie kokil może być realizowane mechanizmami:
{,rtlbowym, zębatkowym, hydraulicznym itp.

WW
Duże kokile przeznaczone do montowania w kokilarkach muszą posiadać elementy

til lrlocujące, pozwalające przytwierdzić fragmenty kokil do plyt roboczych (często

oeo
z rowkami teowymi) kokilarek.

Is Kffirem
Wyjmowanie odlewÓw z kokil jest zaw.

^ .,zc trudne, bez względu na glębokość

wlręki. Trudności te spowodowane są glÓw.

KK WM
rrit: brakiem podatności formy zaciska. i
rrit:m się odlewÓw na obrysach podzialu
ktlkili (wnęka kokili, wnęka ukladu wle.
w()wego' przelewu, nadlewu, itp.). Duż:lrm
Rys. 7.2. Prryktady nieskomplikowanych kokil Rys. 7.3. Przykłady odpowietrzeó kokiL a _
rr|atwieniem są wypychacze instalowane
rowki odpowietszajgce, b -
korki odpowietszr
lub systemowo. Powierzchnie tl
ioce l,ojedynczo
.zcllowe wypychaczy stanowią fragmenty
Kokile z racji tworzyw, z ktÓrych są wykonane, nie posiadają naturalnej przepusz- 1'rlwierzchni wnęki kokili, ktÓre podczas
czalności. Projektując kokile na|eży pamiętać o tym i przewidzieć wykonanie odpo 1t.j otwierania wypychają odlew. Usytuowa.
wiednich kanalÓw odpowietrzających. Na rysunku 7.3 przedstawione są przykla- rllt: wypychaczy wkokili winno być takie'
r|y odpowietrzefl kokil. Rowki odpowietrzające wykonuje się na powierzchniach po ;rlly nie powodowaly one odkształcefi i
Rys. ?.4. Prryklady konstrukcji koklli:
rlzialu kokil, natomiast korki stosuje się do odpowietrzenia wnęki. Brak odpowietrzeh uszkodzefi wyjmowanego odlewu. Przy' l - pakiet płytek odpowietrzających, 2 - krr
może być przyczynąotrzymywania wadliwych odlewÓw (niedolewy). k lnd wypychacza zainstalowanego w kokili rek odpowietrzający, 3 - szczelina or|1ltr
Aby z kokili można bylo uzyskiwać dobre odlewy, oprÓcz przestrzegania wymie pr zedstawiony jest na rysunku 7.4. wietrzaj8ca, 4 - wYPYchacz
nionych uprzednio dwÓch zasad, jej zaprojektowanie i wykonanie musi zapewniać,
- prawidłowo uksztaltowany układ wlewowy, zapewniający poprawne wypelnie,
nic wnęki ciekłym metalem,
_ |atwośćmocowania (i usuwania) rdzeni (patrz rysunek2.27 i2.28),
I -2-2- Malerialy do wylwarzania kokil
- optymalną grubośćścianek,zapewniającą najkorzystniejszą szybkośćkrzep-
.|'rudne
llięt:ia or||ewu, warunki, w jnkit'lr pracują kokile, spowodowanc są wysoką i zmicnną |em-
pr7,c./.nac7,onc r|o kons|rttk.
llcralurą prn(.y orrl7 tttlltlttltli rtlt:t:hanicznymi.'|.worzywi|
tjikrlki| ()1ll7 l(|7(llIi ltlt:Iltltlwyr.ll r||lIsZą rrrit:(.tx|1xlwit:tIttIt. wItt:,tlrl|,t i rttt:t.ltllllit.zrlt: 1.2-4. Trwalosc kokll
w pot|wy.Źsztlnyt.lr Icmpcri||ur0cl| i otl1xlrrloŚ(' na crozJę slrtIllIl(.lllll t.it:kIt:11o mc|a|u.
l'orlatllo powinny odznacz'at' się minima|ną sklonnoŚcią do pęt:zrrit:lrin, orlpornoŚcią na ,/,uż.ycie
kokil spowrlrItlwltttt. Jt.:;I lrlrJt.zgŚt:icj orltlziaIywanicm t:icklcgo mcIaltl lla
korozję i dobrą obrabia|nością. Jednocześnie wymaga się aby koki|c byly możliwic rlrillcria| kokili. |'ogorszt:ltitl i ztlżyt'irl ulcgają przcde wszystkim powicrzchnic robo.
|anie a materiał konstrukcyjny dostępny. t'zt: wnęki kokili. o przyt|ulrroŚci kokiIi do dalszej eksploatacji decydują także takic
Do wykonania kadłubÓw kokil najczęściej stosuje się żeliwo szare perlityczne. r.zynniki, jak stopiefr spaczcnia clcmcntÓw korpusu, zużycie elementÓw centrują-
SpośrÓd innych tworzyw zalecanych do wytwarzania kokil, wymienić na|eŻ"yz !e-!iwo t.ych, zamykających itp. Zuży|a kokila nie zapewnia odlewom wymaganych tole,
sferoidalne, żeliwo niskostopowe (Cr, Al, Mo, Ni, Cu), staliwo, stal węglową vryższe! rirncji wymiarowych i jakościpowierzchni. Jest ona także coraz mniej wygodna w
jakości,stal narzędziową. Możliwe jest r wnież stosowanie tworryw nieżelaznych - rlżyciu. Przedwczesne zuiycie kokili może być spowodowane także niewlaŚciwą jej
stopÓw aluminium i miedzi. t'ksploatacją.
Do wykonania innych element w kokil .
zamknięą wypychaczy, korkÓw odpo Tablica 7.1
wietrzających, mechanizmÓw mimośrodowych do wyjmowania rdzeni, zębatek, koł-
Trwalość kokil w zależnościod materialu konstrukcajnego oraz odlewanego do nich stopu
k w ustalających itp. stosuje się najczęściej stale: gatunki pospolite na mniej odpo
wict|zialne elementy (dżwignie, podkładki) orazwyższeijakości- na elementy odpo Wielkość Trwalość kokili
Stop
wir'rlzialne i pracujące w trudnych warunkach (wypychacze, sprężyny, kolki Mataial kokili (liczba zalaó)
cen- odlewany odlewÓw
Ir'rrjąt'c itp.).
żetwo szare petlityczne lub male 100(F8000
kokile muszą sprostać szczegÓlnie wysokim wymaganiom eksploatacyjnym,
.lt:Ś|i
000-3000
perlityczno.f errytyczne średnie I
|tl r|tl it'lr wykonania mogą slużyć odpowiednio trwale, odporne i wytrzyma|e two duże 200-t 000
r t ywa specjalne, takie jak stopy niklu, chromu, molibdenu i inne. bardzo duże I 00-500

duże 400- I 000

statiwo (0,15% C)
00-400
bardzo duże
7.2-3. Sposoby wytwarzania kokil
I

lr:liwo male 400- | 0r)rl

stop Al-Si 100-4ll(l
Tnre hednie
Do wytwarzania kokil stosuje się bardzo rÓżnorodne metody. WybÓr za\eżry g|6vt.
nie od materia|u przeznaczonego na kokilę oraz stopnia skomplikowania kokili (lub stopy Cu
male 1000- | t)00(l

hednie 3000-łl0||
jej poszczeg lnych elementÓw).
Najczęściejuzyskuje się kokile metodą obrÓbki wiÓroqe-j. Materialem wyjściowym male I 500- | 000t1
żeliwo sferoidalne
500-5000
jcst blok metalowy (staliwo, stal, żeliwo), ktÓry po kolejnych operacjach nabiera średnie t

wymaganego ksztaltu. Bard,zo wygodnym sposobem uzyskiwania kokil jest obr bka male 400-600
It:liwo sfe stal (kokila chlodzona
średnie 100-300
tlprzednio odlanych elementÓw o ksztaltach zbliżonych do wymaganych. oirlalne wodo)
50-t00
r

duże
odlewanie elementÓw kokil (korpusÓw) może się odbywać rÓżnymi sposobami'
w tym rÓwnież precyzyjnymi (metoda Shaw'a). Im doktadniejszy odlew, tym mnieJ opy
:) | żeliwo szare male 1000-10000
rrricdzi perlityczne średnie 100-tt000
wymaga obrÓbki skrawaniem dla uzyskania gotowej kokili. Precyzyjne metody odle
wania mogą zapewnićuzyskiwanie kokil ,,na gotowo''. Do wytwarzania kokil mogą l;lopy male 20000-35000
żeliwo szare 15000-20000
być wykorzystane także inne procesy bezwi rowe, jak spawanie, tłoczenie, meta- rrluminium średnie

lizowanie, napawanie.
Wykonane elementy kokil montuje się, sprawdza dzialanie kokili na zimno, a
,|.rwałość
następnie na gorąCo' podczas wykonywania odlewÓw prÓbnych. kokili określona jest ilościąnapelniefi czy|i |iczbą zalafi. Najog lniej
..twicrdzić moina, iż: za|eŻy ona od tworzywa, z ktÓrego. jest wykonana oraz rodzaju
orllcwanego do niej stopu. Przedstawia to tablica 7.1.
tztl 121

7.2.5. Zasady eksploalacji kokil /-3.'l . Uklady wlewowo I rnnilnlrlr:o

Kokile przedstawione na i|ustracjach w niniejszym skrypcic skIntlają się najwyżeJ
z kilku części'tworzących nieskomplikowany kształt wnęki formy trwalej. W prak-
tyce odlewniczej bywają stosowane znacznie bardziej skomplikowane kokile, złożo
ne np. z kilkunastu części.Kokila jest zatem drogim narzędziem slużącym do otrzy.
mywania odlewÓw. ZrÓżnicowana trwalośćkokil, przedstawiona w tablicy 7.1, do
tyczy normalnych, prawidłowych warunk w ich eksploatacji. Niewlaściwa eksploata.
Ilo|e ukladÓw wlewowyt'Ir I znslIlrJąt:yc:h zoslaly omÓwione w roz,t|zia|e picrwszym
(1lp. l.l oraz |.2). W otllcwrrlt.tw|t: koki|owym cele i zadania tych układÓw są takic
snme. Specyfika metaloweJ formy powoduje, że kształty ukladÓw wlewowych są inne
rriż stosowanych w konstrukcjach klasycznych form piaskowych. Na rysunku 7.5
1lrzedstawione są przyklady ukladÓw wlewowych stosowanych w kokilach przy odle-
waniu tłokÓw ze stopÓw Al.

ffiwffid@
cja prowadzi do szybszego zużycia kokil lub naglego ich zniszczenia na skutek np.
pęknięcia. Aby kokila mogła długo pracowaĘ dając dobrej jakościodlewy, naleźry:
- starannie sprawdzić działanie kokili przed skierowaniem jej do eksploatacji,

V{dd,łr3
- zminimalizować naprężenia wlasne kokili, a szczegil|nie w jej najbardziej
sk om pli k owanych elemen tach (wy iaruanie odprężające),
- stopniowo i rÓwnomiernie nagrzewać kokilę do temperafury roboczej,
-
kontrolować stan pokryć ochronnych na wnęce roboczej kokili: uzupełniać
tlllylk i, a w razie konieczności zmieniać pokrycie,
- rlIrserwować zachowanie się kokili podczas pracy a szczeg lnie podczas zale'
w l l ir j cj metalem or az rczk|adania pr zed wyjęciem odlewu,
l r i

_ ustalić przyczyny wszelkich nieszczelności (zalewki), zatarc, blokad itp. Nie

lrir|t:ży w takich przypadkach nadużywać siły, a stosowanie mlotkÓw, lom6w itp. ogra-
tlic'zyć do minimum, Rys 7.5. Przyklady ukladÓw wlewowych stmowanych w konstrukcji koki|

_ w razie stwierdzenia nieszczelności,zatarĘ blokad na|eŻry kokilę oddać do na-

Zasilanie odlewÓw kokilowych bardzo często wymaga stosowanin tlltr||t.w(rw.
rz,ędziowni w celu dokonania napraw lub korekt,
lV konstrukcjach kokil stosuje się nadlewy gÓrne i boczne (por. rysunck |.2(|). Nrlrl
- w przypadku, gdy elementy kokili (np. niektÓre rdzenie) są chlodzone wodą,
|r'wy boczne mogą być zakryte. Dla powiększenia skuteczności nad|cw w l zwlqk:.,'r.
na|eiy szczegi:|ną uwagę zwracać na szczelnośćinstalacji chłodzących,
lrln uzysku metalu, mogą być stosowane wkladki ceramiczne w nisznt.ll llltrl|r.w(lw
- kokilę zdawaną do magazynu (np. z powodu przerwy w produkcji danego asor. tVkladki te spelniają taką samą rolę jak otuliny w nadlewach (rys. l.2()). l'rzyk|lr.t1,
tymentu) starannie zakonserwowaĄ
rrrtlcowania wkladek ceramicznych w kokilach przedstawione są na rystltlktr '/.t'.
- zabezpieczyć magazynowaną kokilę przed przypadkowym uszkodzeniem me l)()Świadczenia praktyczne w odlewaniu kokilowym stopÓw aluminium wykltzrlly,
chanicznym.
:t. w szczegÓlnie korzystnych przypadkach trwałośćtermoizolacyjnej wk|arlkl w lttlr|
|r.wie może sięgać 1000 zalafi.

7-3. Parametry odlewania kokilowego

/ 3.2. Temperalury robocze kokil

olrzymywanie dobrej jakościodlew w kokilowych uwarunkowane jest:
_ wlaściwymwypełnianiem wnęki kokili cieklym metalem'
- odpowiednim zasilaniem odlewu stygnącego i krzepnącego w kokili,
- slosowaniem właściwejtemperatury roboczej kokili w cyklu odlewania,
- slosowaniem odpowiedniej temperatury zalewania odlewanego metalu oraz
- w|aściwym doborem pokryć na koki|ę.
/.miany temperatury kokili podczas odlewania ilustruje wykres przedstawiony
l|r| rysunku 7.7. Przed pierwszym zalaniem na]ery kokilę podgrzać. Zabieg ten la.
1'rlrlzi obciążenia mechaniczne (naprężenia) spowodowane udarem cieplnym, jakiego
,Itlzll6jg kokila w momencie zalewania. Wyklucza także niebezpieczne komplikacjc,
1trkic mogą wystąpić podczas zalewania wilgotnej kokili (np. higroskopijnoŚć pokryć).
|'tlrIl'rzcwanie ko\il 1lrzt:tl 1lit:rwszym za|aniem ma zatem duż,e z'nacz'enie profilak-

',"i
."\
i\
ll \ zitslosować korzys|llit:jszt: rozwit1zitIlit., t:h|odząc dodatkowo koki|ę. |)o chlot|zcnia
._,1_ r- l- r-
lłys. ?.6. Prrykłady stosowania wkladek cera. Rys. 7.7. Zmiany temperafury kokili podczas odle
micznych w kokilach
wania. opis w tekście b.7.3.Ą; To
ra otoczenia, Tko - tempetstura kokili w momencie
pierwszego zalania, Tkr
- temperatura r wnowagi
termicznej pracujqcej kokili, To,n
odlewanego metalu, rn - czas przebywania odle
wu w kokili, .1,2...n - czas jednego
nia
lyr.ztlc z punktu widzenia zarÓwno bezpieczefistwa kokili (pęknięcia), jak i obsługu.
jąc:cgo ją pracownika (poparzenia metalem). Zbyt zimna kokila może
być przyczyną
nic<lolewÓw. ogrzewający ją metal zbyt szybko traci lejnośći zdolnośćodwzorowa-
nia kształtÓw wnęki. Temperatury, do jakich naleĘ podgrzewać kokilę, są bardzo
zrÓżnicowane i wahają się od ok. l50"C dla kokil o nieskomplikowanych kształtach
wnęki i stopÓw niskotopliwych (stopY cynku) do ok. 450.500"C. Rozgrzewanie kokil
ciek lym metalem jest niedopus zczalne!
Za|ana metalem kokila na$rzewa się, przyjmując cieplo od krzepnącego i stygną-
ccgo odlewu. Rozebranie kokili, wyjęcie z niej odlewu i ponowne zlożenie wymaga
pcwne8o czasu' podczas ktÓrego traci ona ciepło. Drugie za|anie powoduje dostar.
t.zcnie do kokili nowej porcji ciepła. Zjawiska te występują w każdym cyklu zalewa.
ttia. I)o pewnym czasie temperatura kokili stabilizuje się, oscylując wokÓl temperatu-
ry r(rwnowagi termicznej - ilośćdostarczonego do niej cyklicznie ciepla rÓwnoważy
się z i|ościąciepła oddawanego przez nią otoczeniu.
|rn mniejsza jest rÓżnica między temperaturą odlewanego metalu a temperaturą
kokili pracującej w stanie rÓwnowagi termicznej, tym praca kokili jest bardziej kom-
for|owa i bezpieczna (mniejsze udary cieplne, niisze naprężenia termiczne). Z dru.
1iicj strony większa rlżnica temperatur powoduje szybsze krzepnięcie odlewu, więk.
szc jcgo naprężenia wewnętrzne ale rÓwnocześnie bardziej drobnoziarnistą struktu.
rę i korzystniejsze właŚciwości mechaniczne. Dobranie optymalnych parametrÓw
lcrmit'znych procesu odlewania jest podstawowym zadaniem technologa.
l') |
.lt:ślilt'llt1lt:r;tltltll t{lwltrlwlll'i |(.|||||(./tlt.j |tokiIi 1lr;rt.rljąt't'j w t.yliItl sIttlliliztljt: stę
ll;r zlryl wysokinI 1xlzirrtttIt., tltrlzttlt wyrlIrlżyi.t.zas jcj t.llIotlzt:Iliit w t'ykltl, wytllttżlt.
tą(. okres pojc<lynczt:11o t.ylrlrl, lt Iyttt s:ttltynr zmnicjszając wyttajnoŚć sIatrowisl<a,lttll
1trat:ujących kokil rnożna s|osow:ti.tlatltnuch sprężonego powietrza lub - gdy jcst |o
zlt nrało skuteczne - inslalację wot|ną z regulowanym przeplywem. Rozwiązanic la.
|iit: podraża koszt wykonania koki|i, komplikuje konstrukcję stanowiska (doprowa-
rlzcnie i odprowadzenie wody chlodzącej), ale jest często stosowane.
t-.]. r
i: .|eżeli nawet mimo bardzo krÓtkiego cyklu odlewania' temperatura kokili spat|a
-lŁ'-
Irrb utrzymuje się (w stanie rÓwnowagi) na zbyt niskim poziomie, na|eży kokilę do.
rIlrtkowo podgrzewać. Przypadek taki najczęściejświadczyo niewłaściwiezaprojeklo-
rvlrnej kokili (relacja masy odlewu do masy kokili - niewłaściwa).Do podgrzewania
tanPeratu- -
|}lacujących kokil najczęściej stosuje się palniki gazowe. Stosowanie podgrzewania
t.It'ktrycznego jest kłopotliwe z racji koniecznoŚci spelnienia wymagafl ochrony
zeciwporażeniowej.
l' r
- temperatura ,l'emperatury
robocze kokil powinny być kontrolowane. Do tego celu slużą tcrmo-
1l;rry instalowane w wybranych punktach kokili (możliwośćciągłej kontroli), lcrmo.
cyklu odlewa-
l);lry stykowe (okresowa kontrola) lub tzw. termokolory,czyli kredki zmicniająt.c
ll;trwę w określonych zakresach temperatur.
/ 3.3. Temperalura odlewanego metalu
Z opisu tworzenia się odlewu w formie odlewniczej (rozdzia.| l) wyrll|tlr, lt. |rr.''
rvzględu na rodzaj odlewanego tworzywa i zalewanej formy, tempcraItIr9 tltIlt.tvltttt.1'r'
rrlt'talU na|eŻy dobierać w taki sposÓb, aby byla możliwie najniŹsz;r, ;t|t. Ilt',,tvll|'rIrr
rrlyskaĆ dobrej jakościodlewy. Zbyt niska temperatura odlewancl]o lltt.t:tItt lrr trlrI
. zgściej powÓd wad ksztalt w odlewÓw (niedolewy). Zasada ta do|yt'zy l(rwlttt.) rlr||r.
rvrrnia kokilowego.
lVlaściwościtermofizyczne form metalowych (kokil) powodują, iż każtly s|tl;l rlr|lr.
rv;rlly do kokil musi mieć wyższą temperaturę odlewania, aniżeli w przypat|k tt tlt||t'wtl
rIllr tego samego lub podobnego detalu (grubośćścianek, stopiefr skonltlliktlw;llrl;r
|..;ztaltÓw) do form piaskowych. Ilustruje to także rysunek 7.1. RÓżnica |t:nt1lt.rllltlt
rrrtlżc sięgaćkilkudziesięciu stopni. Zrlinicovtanie temperatur odlewania lcgo santt'11rl
Ilv()rzywa do rÓżnych kokil jest wynikiem rt:inej konstrukcji odlewancgo dcla|rr.
t.lt'rlkościenne odlewy o rozwiniętych powierzchniach wymagają wyż'sz,cj tcmpcrir-
Irlry odlewania, aniże|i odlewy masywne' grubościenne. W tym przypadku, r Źnica
lr.tttllcratur odlewania może także wynosić kilkadziesiąt stopni.
lfą tl)
/.3.4. Pokrycia na kokile 'l'rbllcr 7.2

/'3.4.l . Calc .slo.soWii,ll.l pokryĆ Sk lnrIy 1lrlk r y/ rrn k rlk ||r tltnz ełkres iclt złrsto3ow8nin

/,awartość
Zastosowanic
Powierzchnie robocze kokil, ktÓre mają kontakt z ciekłym metalem, muszą być l.p. Sk lodnik I
% mas.
izolowane pokryciami ochronnymi. Pokrycia na wnęki kokil spełniają cz|ery gl wne
z.adania. t. Szamot l't-20 duże odlewy staliwne

- Po pierwsze, chronią wnękę kokili przed oddzialpłaniem odlewanego metalu na Glina 15-10
l3-10
Szklo wodne
materiał kokili. Wysoka temperatura' w jakiej następuje kontakt, przyspiesza prt> Woda 55-60
cesy dyfuzyjne na granicy f,az oraz tworzenie się pośrednich związkÓw międzyme.
Tlenek cyrkonu 92 duże odlewy staliwne
talicznych, sprzyjających przywieraniu tworzącego się odlewu do wnęki formy, a w 2.
Szklo wodne 8
konsekwencji niszczenie kokili. Pokrycia spelniają zatem rolę iz9latora, wykluczają-
cego lub znacznie ograniczającego bezpośredni kontakt materialu kokili z odlewa- ]. Tlenek chromu 50 drobne i średnie odlewy

nym stopem. Szklowodne (6 = 1,08 g/cml s0 staliwne

Po drugie, obecność warstwy pokrycia na powierzchni kontaktu metal - forma, Pyl kwarcowy (marszalit) 10-15 &obne i średnie odlewy
wplywa na proces wymiany ciepla, zachodzący w tym układzie. Pokrycia mogą in- Szklo wodne F5 żeliwne
87-80
lr:nsyfikować lub hamować-wymianę ciepla. o tym charakterze pokryć decyduje ich Woda

sk lar|. Pokrycia|zvt. biale, sporządzone na osnowie takich materiałÓw, jak biel cynko 5. Szamot mielony 35-45 duże odlewy żeliwne
wir, kreda mielona, talk techniczny itp., posiadają właściwości termoizolacyjne. Właś. Szklo wodne 6-8
Nadmanganian potasu 0,05
t'iwoŚciami intensyfikującymi wymianę ciepla odznaczają się pokrycia ,,czarne',,
Woda 59-47
s lorządzone z rbżny ch postaci graf itu.
,l.rzecie
1

zadanie pokryć dotyczy wlaściwości.5marujących, ktÓre ułatwiają (lub ('- Grafit (sproszkowany) 96 średnieodlewy zc sIo;l w
Olej 4 miedzi
mogą utrudniać) wyjmowanie rdzeni z odlewu lub odlewu z kokili. Brak podatności
formy metalowej, zaciskanie się odlewu na rdzeniach lub obrysach wnęki formy, czy- Tlenek cynku 5'0 duże odlewy zc s|tl1r w

nią tę rolę pokryć szczegÓlnie istotną. Z materia|bvt sporządzanych do stosowania Grafit kolojdalny ls aluminittrn
Szklo wodne lś
pokryć szczegÓlnie dobre wlaściwoścismarujące mają grafit oraz talk.
Woda 92,0
Warstwa pokrycia naniesionego na wnękę roboczą kokili stanowi także ważki
czynnik geometrii powierzchni tej wnęki, a Ęm samym wplywa na chropowatość'po li Tlenek cynku 5r0 Male i śrerlnir' orIlcwy
Szklo wodne 2,0 stopÓw altIntirlittrlt
wierzchni otrzymywanych odlewÓw. o gladkości powierzchni odlewÓw kokilowych 93,0
Woda
decydują dwa czynniki związane z wnęką kokili: stan chropowatości podloża metalo'
wcgo oraz warstwa pokrycia (rodzaj, grubość,sposÓb ulożenia itp.). Kreda mielona 1n duże odlewy ze slo1l{rw

Kwas borny 6,0 magnezu

Tlenek magnezu ?n
/ 3 4.2' Skladniki pokryć Woda 84,0

Pokrycia dla kokil muszą mieć odpowiednie wlaściwościtermofizyczne, fizyko I lt- Talk prażony I 0,0 duże odlewy ze stopÓw
-chemiczne, chemiczne i eksploatacyjne. Charakteryzować się winny odpowiednią Kwas borny 6,0 mSgnezu
Woda
przewodnościącieplną i ognioodpornością. Nie mogą reagować z materialem kokili 84,0

oraz odlewanym metalem. Nie mogą być zwi|żane przez ciekly metal. Powinny po.
siadać odpowiednią przyczepność do podłoża(kokili) i trwalośća jednocześnie być |(|asyczne pokrycia skladają się z zasadniczego materialu ceramicznego (t|enki
lalwe do usuwania. Skladniki pokryć powinny być tanie i dostępne oraz nietoksyczne rrlr.Iitli, węgliki meta|i, g|iny, grafit itp.), spoiwa oraz substancji rozlwarzającej (naj-
i nicszkodliwe względem otoczenia. . .'r..śt.iej wody). Jako spoiwa najczęściej stosowane są: szkło wodne sodowe, boraks,
lIr.rlt'k sodu, oleje, syro1l skrobiowy itp. Pokrycia mogą zawierać aktywizatory, popra.
wlltj4r.t.1lrzyt.zt:1lll<l$i.rlo 1xltll<lżlr (kwtrs lltlrlty, llornks, flttrllrlktzt.ttliltlt stltltl, ltnti rltt.t.ltnttizltty (śrtrbowt:, zęltnIhtlwr.. kr zywkrlwt:), sklnrInJąt.t: 1loszt.ztl11Ó|lrt: t:lt:lttt.ltIy
llt'lr|llnrIiarl poIasu). Sklar|y pokry{: sq zr(lżnicowanc i znIcżl1 11l(lwIrlr.rltt ottlcwanc11rl kokiI w gotowt| do znIttlrltt [ttrlrlq. l)rl wylwltrzollin r|trżyt.lr or||t:w{rw w orIptlw|ctln|o
t|o kokiIi lworzywa. l)rzyk|adowe sk|ody pokryć stosowanyt.lr w o<||t:wrrictwie kok|. rięzkich kokilach sIu.Jiq koklIrrlkl Iryrlrnrrlicznc. Sq lo mnszyny wyposażonc w ngrc.
lowym przedstawione są w tablicy 7.2. 11lll lrydrauliczny i syslcm sllowllIk(lw' kt rymi skIada irozbiera się formę mcta|ową
W odlewnictwie kokilowym stopÓW ż'e|aza stosuje się także tzw. czernidla, zawiera- wnżącą kilka, a niekie<ly kl|knrlłrŚt:ic ton. Uniwersa|noŚĆ lych maszyn określają
jące sadzę. Czernidła podwyższają trwałośćkokili, a ponadto modyfikują warstwę rrlięt|zy innymi takie paramclry, jnk:
pr zy povt ier zchniową odlewÓw. - gabaryĘ kokil możliwych do zainstalowania w uchwytach,
- liczba części,z ktÓrych może skladać się zainstalowana kokila (liczba silowni.
/.3.4.3. Nakladanie k Ów pracujący ch nieza|eżnie od siebie),

Gotowe do nakladania na kokile pokrycia' stanowią najczęściej mniej lub bardzie!

- możliwośćruchu złożonej kokili w czasie zalewania (np. przechylanie kokili),
gęstą zawiesinę. Pokrycia firmowe,dostarczane do odlewni przez wyspecjalizowane - możliwośćinstalowania manipulatorÓw dozujących ciekły metal do kokil i od-
l lrt:rających z niei zakrzepnięte odlewy'
firmy',mają postać gęstych past i przed użyciem wymagają roztworzenia (np. wodą) kokil (np. chłodzenia
tlo wymaganej gęstości.
- możliwośćinstalowania dodatkowego wyposażenia dla
worlnego),
Powierzchnia kokili, na ktÓrą naklada się pokrycie, musi byĆ czysta i odtłuszczo
lla, a bezpośrednio przed nakladaniem pokrycia podgrzana do temperatury ok. -
zwartośćkonstrukcji, latwośi wymiany kokil itp.
l(okilarki hydrauliczne są kosztownymi ale koniecznymi urządzeniami do pro.
|5()-200"C. Zawiesinę pokrycia najlepiej nakłada się pistoletem natryskowym lub
r|rrkcji średnichi dużych odlewÓw w kokilach.
rrlz1lylaczem. Można stosować pędzle. Na male kokile i rdzenie można nanosić po
Cechy procesu produkcyjnego wytwarzania odlewÓw w kokilach, a szczegÓ|nie
|<rycia ptzez zanutzenie elementÓw formy (podgrzanych) w zawiesinie. Pokrycia
t;rkie jak:
na|cż'y nakładać cienkimi i rÓwnomiernymi warstwami. W iadnym wypadku nakła.
rlane pokrycie nie może tworzyć naciek w, pęcherzy, z|uszczeh itp. Grubośćnakła.
- rytmicznośćcyklu odlewania,

t|anych pokryć wynosi od ok. 0,1 mm do ok. 0,5 mm. Grubsze warstwy pokrycia (nie-
-trwałośćformy metalowej,

kicdy do 2 mm) nakłada się tylko na wnęki uktadÓw wlewowych i nadlewÓw (izolacja
-koniecznośćprzestrzegania prawidlowo dobranych parametrÓw o<||cwłrrltt,

termiczna).
-tatwośćuzbrojenia kokili w system czujnikÓw (np. temperatury), slnrrrlwlq r|rls
li tlttalą przesłankę coraz częściej wykorzystywaną w praktyce przemyslowt:j r|rl nttlrl
oprÓcz przedstawionych pokryć i sposobÓw ich nakładania, stosuje się niekiedy
u r:r lyzowania procesu odlewania.
inne niekonwencjonalne metody ich wytwarzania i nakladania. Należą do nich np.
metalizacja natryskowa, napylanie plazmowe, utlenianie anodowe iĘ.
7.5. Ćwiczenie. od|ewanie kokilowe slopÓw meta!i
nieżelaznych
7.4. Mechanizacia i automatyzacja odlewania kokilowego
(]cl Ćtviczenia: poznanie zasad i specyfiki odlewania kokilowego meta|i
Procesy wytwarzania odlewÓw przez od|ewanie kokilowe są stosunkowo latwe do
z,mechanizowania. Mechanizacja tych procesÓw jest wymuszona choćby przez ciŁ Ą. Przebieg ćrłiczenia
ż,ar uzywanych form (kokil). Tylko niewielkie i stosunkowo lekkie kokile moŻna |)o zajęć na|eŻy przygotować się poznając charakterystykę, zalety, wady i zakrc:s
obslugiwać ręcznie, mając do dyspozycji metalową ptytę podkokilową lub blaszany .,ltlsqlĄrą'i. odlewania kokilowego, zasady konstruowania kokil, sposoby wytwarza-
slÓ|. Do wy|warzania niedużych odlewÓw konieczna jest często kokila ważąca kilka. lriil kokil stosowane materiały, zasady i parametry eksploatacji kokil, pokrycia
i
sct kilogramÓw. Ręczne manewrowanie częściami takiej kokili jest niemożliwe, stąr| llt.|tronne na kokile (cel stosowania, sklad, nakładanie) oraz mechanizacjęi automa-
koniecznośćchoćby najprostszej mechanizacji tych czynności.Przyrządy i maszyny, l v zirt:ję odlewania kokilowego.

s|użące do skladania i rozbierania kokil w cyklu odlewania, nazywa się kokilarkami. l. Stanowisko do odlewania kokilowego
Najprostsze kokilarki to stalowe konstrukcje, wyposażone w ręcznie uruchamiane Stanowisko do odlcwnnia kokilowego składa się z:
 I f',
- olx)row(:llo pic(:lt clcklry(:znclio lylilowcgo lypu lrli'l'rto loplt.lrtll r1r.llrl1, _ pot|grza(: kokl|ę rlrl lt:llt1tt.t łlIrll y | 5(|-|tt().(j,
_ kokl|arkl z zamontowaną kokIlą żelIwną, nanieŚć pokryt'lc (lt.llltllttlt. tttt 1xlwit:rzchnię wnęki kokiIi, tlkInrlu wIcwtlwt:11tt
-
- termopar plaszczowych zainstalowanych w kokili, ornz nadlewÓw,
- rejestratora temperatury, _ nanieśćpokrycie nn rrlzt:tllr: tllt:lnIowc,
- termopary zanurzeniowej i miernika temperatury do mierzenia temperatury _ sprawdzić drożnoŚć kanalÓw otlpowietrzających kokilę,
cieklego metalu,
- zamknąć kokilę,
- podstawowychnarzędzi ręcznych (Iyżka do metalu, zgarniaki do żui|a, szczyp- - podgrzaćkokilę do temperatury odlewania,
ce do chwytania odlewÓw iĘ.),
- sprawdzić temperaturę kokili,
- elektrycznej grzalki do podgrzewania kokili. - nabrać łyżkąodlewniczą odpowiednią ilośćcieklego metalu'
2. Materialy do wykonania &ticzenia _ zmierzyć temperaturę cieklego metalu w |yice odlewniczej,
Materiałami koniecznymi do wykonania ćwiczenia są:
- zalać kokilę cieklym metalem'
- stop Z4l,przeznaczony do topienia i odlewania w kokili,
- odczekać do chwili zakrzepnięcia odlewu,
- surowce do sporządzania pokryć ochronnych:
- otworzyć kokilę i usunąć odlew,
tlenek cynku,
grafit srebrzysty,
- sprawdzić stan pokryć na wnęce kokili l(ubytki uzupelnić za pomocą pędzla),
1irly stan pokryć nie budzi zastrzeżeh - zamknąć kokilę,
kreda mielona,
- sprawdzić temperafurę kokili,
szamot mielony,
- zalać kokilę ponownie ciekłym metalem.
szkło wodne, UWAGA! Wykonać 5-8 cykli zalewania:
woda, l'odczas wykonywania odlewÓw rejestrować następujące paramery:
_ naczynia szklane do sporządzania pokryĄ _ temperaturę odlewanego metalu - Tm,
- pędzle do nakladania pokryć.
- temperaturę kokili w momencie zalevtania-Tz,
3. Wykonanie Ćwiczenia
- temperaturę kokili w momencie usunięcia odlewu
- Tw,
Przygotować jedno z następujących pokryć ochronnych:
- czas przebywania odlewu w kokili t*, -
a. tlenek cynku 5 cz. mas. _ czas od momentu usunięcia odlewu z kokili do momentu ponown(:!l() .|t.J zn|n
szklo wodne 2 cz.mas. nin- T.
woda - 93 cz. mas.
u
lnrejestrowane parametry zilustrować na wykresie.
b. grafit srebrzysty - 20 cz.mas.
szkło wodne 4 cz. mas. B. Sprawozdanie z nykonanego ćtłiczenia
woda - 76 cz.mas. W sprawozdaniu sfudent winien podać
c. kreda mielona - 12 cz. mas.
- sklady stosowanych pokryć ochronnych,
szamot mielony 8 cz. mas. - szkic kokili,
szkło wodne 5 cz. mas.
- szkic wykonanych odlewÓw,
woda - 75 cz. mas. - tabelkę z wynikami pomiarÓw parametrÓw odlewania,
lIWAGA! Pokrycie o składzie (a) stosuje się na powierzchnie wnęki roboczej kokili, _ wykres zmian parametrÓw odlewania.
pokrycie (b) na powierzchnie robocze rdzenia oraz miejsc wymagających miejsco-
wcgo chlodzenia odlewu, natomiast pokrycie (c) na powierzchnie układu wlewowego
C. Literatura
inadlewÓw.
|. /'. G6rny, Z. Lech, odlewanie kokilowe stopÓw metali nieże|aznych, Warszawa,
Przygotowanie kokili do zalewania i wykonanie odlewÓw:
wNT,1975.
- oczyścićkokilę (i rdzenie) z resztek starych pokryć ochronnych, .). odlewanie kokilowe stopÓw że|aza, praca zbiorowa, Warszawa, WNT, l972.
- sprawdzić mechanizm zamykania i otwierania kokili, l. l]ieżące wyklady.

8. Precyzyine metody wytwarzania odlewow
Uzyskanie dowolnego elementu maszyny' bez wzg|ędu na sposÓb wykonania
(odlewanie, obrÓbka plastyczna, obrÓbka skrawaniem itp.), bez odchyłek od wymia.
rÓw nominalnych jest nieosiągalne. Także każdy odlew posiada odchyłki wymiarowe.
Stanowią one sumę błędÓw systematycznych i przypadkowych, popelnianych na
r żnych etapach procesu wytwarzania. Powody występowania Ęch błędÓw są nast*
Jltljące:
- blędy oprzyrządowania odlewniczego (modeli, rdzennic, skrzynek formierskich,
prz,yrządilw kontrolnych, sprawdzianÓw itp.),
- blędy wykonania formy i rdzeni (odkształcenia powstające na skutek ostukiwa.
nia, wygladzania, napraw, suszenia, utwardzania iĘ.),
- btędy skladania form odlewniczych (sktadanie zespołÓw rdzeni, montaż rdzeni
w formach, przestawienia itp.),
- odksztalcenia powstające podczas zalewania form i stygnięcia odlewÓw (ro
zepchnięcia i podniesienia gÓrnej części formy, przesunięcia rdzeni, penetracja me.
talu w materiał form, niezgodność wartościrzeczywistej skurczu z wartościązahożlt
ną itp.),
- blędy wykoficzenia odlew w (wadliwe obcięcie ukladÓw wlewowych, nadlewÓw,
odksztalcenia podczas obrÓbki cieplnej itp.).
o precyzyjnym wykonaniu odlewu decydują głÓwnie dwa charakteryzujące go
parametry: odchylki wymiarowe i gładkość'powierzchni. Parametry te są ze sobą
ściślezwiązane, co wcale nie oznacza, iż odlew o bardzo gładkiej powierzchni posiada
dużą dokładnośćwymiarową lub odwrotnie. Precyzja wykonania odlewu nie za|eży
od jego gabarytÓw i masy. Może być wykonany drobny odlew o bardzo dużych od.
chyłkach wymiarowych i odwrotnie - wielkogabarytowy, masywny odlew o bardzo
malych odchyłkach wymiarÓw i masy (por. rozdz. 9).
Precyzyjne metody wytwarzania można stosować do produkcji bardzo zrlżnicv
wanych odlewÓw (rodzaj tworzywa, gabaryty, masa). Do metod odlewania precyzyj.
ncgo, najczęściej stosowanych w praktyce przemyslowej, za|icza się:
- ot|lcwanie metodą wytapianych mo<|c|i,
- otIlcwanie melodą Shawa,
- orllcwanic w lormach gipsowyr.lr.
t3t
Wymicnione mclorty l(l.żlllą :'lg rlrrlź||woŚt.iami wykorzysllllliu (rot|zal ot||cwnnt:11o
lworzywa, gabaryty ot||t.wtt, sr.ryIrlrlŚi. 1lrotIukcji, koszty wyIwnrzłnin itp.), nIc zn-
1lcwniają odlewom tltl,żą r|okIttrIrrrlŚi' wymiarową i malą chropowatoŚć powierzchnl
srrrowych.
8.1. Krzemian etylu
Z wymienionych wyżej trzech sposobÓw otrzymywania odlewÓw precyzyjnych,
rlwa (odlewanie metodą wytapianych modeli oraz metodą Shawa) wymagają stosowa-
rria spoiwa w postaci krzemianu etylu. Ponieważ także w innych metodach odlewania
1lrecyzyjnego spelnia on ważną rolę spoiwa, wymaga minimalnej prezentacji.
Krzemian etylu jest klarowną, bezbarwną lub ż6ttawą cieczą, niekiedy opalizu-
illcą, o gęstościnieco większej od gęstościwody (1050-1075 kg/m"). Uzyskuje się go
w reaktorze poprzez działanie alkoholu etylowego na czterochlorek krzemu:
SiClo + 4C2H'OH '.------ (CrHrO)4Si + 4HCl.
W przypadku stosowania czystego alkoholu produktem reakcji iest eslcr clylowy
kwasu ortokrzemowego (monoester) o zawartości28,8% Sio,. Po zastosowntlitt It:r.ll-
rticznego alkoholu etylowego, w reaktorze powstają spolimeryzowanc zwitlzkl rl rlr
wartości Sio, sięgającej 55%. Praktycznie zawartośćSio, wYnosi ok. 4().,/ ' sIr|(l k | :/(.
rrlian etylowy' stosowany najczęściej w odlewniach, oznaczony jesl liczhr| 4(). Wrlrlll
znajdująca się w alkoholu etylowym powoduje hydrolizację, w wyniku k |(lr t.| |wrlr ,,l1
:;ię rÓżne poliestry wchodzące w skład krzemianu etylu. Właściwymt'zytttl|klcttr
wiążącymjestkrzemionkakoloidalnaSio,, stąd ważną cechą krzemiantl t:|yIrr |r.rl
;t:j zawartośćw związku.
Krzemian etylu dostarczony do odlewni, nie posiada wlaściwościwiążąt'yt.Il (wy
lillck stanowi rzadko stosowany krzemian etylu 50). Wykorzystanie krzcmintrtt r'lvlrr
llrko spoiwa, musi być poprzedzonejego hydrolizą.Krzemian etylu i wo<la lIit.ttl,r
|)r|szczają się w sobie, ale mieszanina obu tych substancji doskonale rozptlszt.zlr :.|ę.
niędzy innymi w alkoholu etylowym. Z tego powodu hydrolizę krzemianu c|y|tr 1lt zt.-
1lrowadza się z udzialem alkoholu etylowego. Przebieg hydrolizy mot)ocsIlll
l5o)4si można przedstawić następująco:
((.2l
(C2HsO)4Si + 4HrO .--_ Si(OH)4 + 4C2H'OH.
|)lir przyspieszenia reakcji hydrolizy stosuje się niewielki dodatek kwasu solncgo.
l'rzygotowanie porcji krzcmianu etylu do sporządzania mas polega na wymicszanitl
1lorcji alkoholu ctylowc1io
.l' zakwaszoną (kwasem
solnym) wodą, a po lO-ciu minutat.lt
rrlit:szania dorlajc się slo;lltiowtl ohliczoną ilość|<rzemianu elylu. Calośćmicsza się |ak
 t.t')
l r:l

aż Jxlrlwyższotln Icrnpcralura nticsztlnilly (rcak{n t:l]zrlIt.ttrllt.zllrt) s1lnrlnic

r||tt11o, tto 'trbllcr tl-l
Icmpcrł|ury otoczcnia. Skladnikl mas nrorlelowyr'lr pr/.'/nn( zonych rlo wylwnrzanio morleli wylapinnyclr
l,owstający roztwÓr kwasu ortokrzemowego (t|oSioo) w a|kolro|u elyIowym prze.
chodzi w stan koloidalny (zol), a następnie ż,e|uje z wydzieleniem krzemionki: lnwnltośćskładnika w masie [%
Skladnik masy |

modelowej l masa nr 3
Si(OH)4 -.-----.. SiO, + 2HrO. młsa nr masa nr 2

Koloidalna krzemionka (Sio,) silnie wiąże ziarna osnowy. Dla przyspieszenia proce. Parafina 50 50 50

su żelowania stosuje się dodatki, najczęściej amoniak lub sole amonowe. Zhydrolizv Stearyna 35-45 30 47
Cereryna l5
wany krzemian etylu jest stabilny przez okolo 48 godzin. po uplywie rego czasu, na Wosk polietylenowy -t

skutek postępującego żelowania, zwiększa się lepkośćspoiwa i pogarszają jego właści-
wości wiążące.Zhydro|izowany krzemian etylu stosuje się jako spoiwo w wielu tech.
no|ogiach odlewania precyzyjnego' w tym także metodą wytapianych modeli oraz
Shawa.
8.2. odlewanie metodą wytapianych mode|i
.Iest to jednaz najstarszych metod wytwarzania odlewÓw. Wiek odlewÓw zbrązu,
wykopanych przez archeologÓw na terenie Wielkopolski' oszacowany zostal na około
2500 lat. Znane są także znaleziska o starszym rodowodzie. Metoda ta, stosowana
początkowo do wytwarzania glÓwnie odlewÓw artystycznych (figurki, ozdoby) i pro.
stych narzędzi, znalaz|a z czasem szerokie zastosowanie nie tylko w jubilerstwie
i odlewnictwie artystycznym (szczegÓlny rozwÓj w czasach renesansu),
ale rÓwnież w wytwarzaniu skomplikowanych narzędzi oraz częścimaszyn i urzą.
dze . l:l|ezna jest od wielkości pojedynczego elementu i wynosi od ki|ku rltl |tl|krlr|.,|r.
Wosk pszczeli J
Wosk Montana s]rs
Skład mieszanki woskowei, przeznaczonej do wytwarzania modeli, jest Ściś|c
llwarunkowany wymaganymi wlaściwościami.Mieszanka taka powinna posiadać mi-
rrimalny skurcz i odpowiednie wlaściwościmechaniczne w stanie stalym. Model wy.
konany z mieszanki woskowej może być (izamlyczaijest) bardzo kruchy, a|c nic
rtloże w iadnym wypadku odksztalcić się w trakcie wyjmowania z matrycy |ub po
wyjęciu pod wplywem własnego ciężaru. Roztopiona ciekla lub pÓłciek|a mit:szatlkll
woskowa, utr4rmywana w stalej temperaturze, wtryskiwana jest do malryt'y wyko-
rranej z metalu lub innego tworzpa (np. gumy). Matryce do wytwarzanirr rrrork'll
woskowych mogą być jedno lub wielownękowe, co oznacza, ż,e w za|cżnoŚt.i tlr| wlr.|
liościmodeli i seryjności produkcji, podczas jednego wytrysku uzyskn(.ttttlżttlt |r.r|r.tr
trIb więcej modeli. Pojedyócze modele woskowe są następnie lączone w zt.sIltwy (lzw
,,t.hoinki''). Zestaw taki składa się z woskowego modelu układu wlt:wtlwt.l'tt llltt.,
,,grrzylutowanych" do niego (woskiem) modeli wytwarzanych elemcnlirw. tt lr ll, .'l'rr
.;lęciu szfuk.

8.2.1. Opis metody
Metoda polega na stosowaniu jednorazowych modeli, ktÓre po zaformowaniu ule-
gają zniszczeniu, najczęściej wytopieniu. Wytapianie zaformowanego modelu elimi.
nuje koniecznośćjego wyciągania z Iormy, a tym samym uwzględnienia w konstruk.
cji modelu i formy tak istotnego w innych metodach formowania elementu, jakim jest
porlzial formy. Ma to bardzo istotny wpływ na dokladnośćuzyskiwanych odlewÓw.
W metodzie istnieje możliwośćuzyskiwania bardzo skomplikowanych kształtÓw mo-
r|cli, np. prz,ez |ączenie elementÓw o prostszych ksztaltach lub stosowanie rozpusz.
t'zalnych rdzeni.
N|ot|e|e wytwarza się najczęściej z or|powict|nio <|obranych mieszanin woskowych.
I'rzyklarlowc sklady mieszanin, przczna('7()nych rlo wytwarzania modeli wytapia-
tlyt.lr, przctIsIawionc są w tabIic.y
tl. |.
Ciąg dalszy procesu polega na wytworzeniu ceramicznej skorupy formy ttit 1.r'lr'
rvym zestawie modeli (,,choince"). Do wytworzenia formy, koniecznc jcsl przyl'.1.
rvanie odpowiedniej masy. Ma ona konsystencję gęstej śmietany i stanowi r.it.k|l,; ..;r
wicsinę drobnoziarnistego, ognioodpornego materiału ceramicznego w spoiwit', k t(l
r ym jest zhydrolizowany krzemian etylu.
l,o zanurzeniu zestawu modeli w ciekłej masie, wyjęciu i osączeniu, poztlsl;t1t.
lt;t nim cienka warstewka (ok. 0,5 mm), ktÓrą posypuje się suchym piaskiem. l,o tlr|-
(.7(:kaniu na zwię,anie warstwy - czynnościte powtarza się. Kilkakrotne (3-5) it.ll
1ltlwtarzanie powoduje, że na zestawie modeli tworzy się kilkumilimetrowa (4-6 mnl)
.,|iorupa ceramiczna. Po usunięciu z
iejwnęttza zestawu modeli (wytopienie) uzysktl-
;t.się wymaganą wnękę formy. Po wysuszeniu formy w temperaturze ok. 200"(), por|-
r|;rjt: się jąwyż,arz,iltti|| w lcrnp(:raturze 900_l000"C. Zabiegi te są koniccznc t||a oslit-
|(.(.zncgo z.wiąl,aniil ttutIt.lilt|(lw lrlrrrty oraz usunięc:ia z jcj wnęki rcszlck wosktI. ljor-

,, ,
l:
r{ }<ź.
..o.11-c
ll._-
0;
Ętshę<-
|łys. tt.|. Schemat wykonania odlew w metodą wytapianych modeli: a
-wykonanie modelu w matrycy,
lr .- lqczcnie pojedynczych modeli w zestaw, c wytwarzanie skorupy ceramicznej na zestawie,
- d - umiesz-
l.zr'rriclormy-5korupywskrąmceformierskiej,e-wytapianiemodeli,f-zalanieformy,g-odcięcieod.
lewÓw od ukladu wlewowego, h - pojedyncry odlew
ltlir jcst gotowa do za|ania metalem. Napelnienie form ciekłym metalem może nastg
1lorvać bezpośrednio po wyjęciu ich z pieca lub po ostudzeniu do żądanej temperafu-
ry. lm wyŻsza jest temperatura odlewanego tworzywa' a odlew bardziej skompliko
wany i cienkościennY, tYm wź,sza powinna być temperafura formy w momencie jeJ
zalewania.
Wybicie odlewÓw z f'ormy polega na rozbiciu skorupy ceramicznej. Po wykonaniu
niezbędnych operacji związanych z oczyszczeniem otrzymanego odlewu z resztek
masy (np. poprzez piaskowanie), poszczegÓlne odlewy zestawu są odcinane od ukta.
du wlewowego i kierowane do dalszej obrÓbki. Schemat otrzymywania odlewÓw me
todą wytapianych modeli przedstawiony jest na rysunku 8.l.
8.2.2. Warianty metody
Przedstawiony sposÓb wytwarzania odlewÓw metodą wytapianych modeli może
posiadać szereg r żniących się wariantÓw wykonania. Modele mogą być wytwarzane
z innych tworzyw latwo topliwych np. stopÓw niskotopliwych. Tworzywa do sporzą.
dzania form (skorup) mogą być zrlinicowane np. ze wzg|ędu na temperaturę odlewa.
ncgo meta|u i wymaganą żaroodporność.W przypadku odlewania stopÓw wysokotopli-
wych nie stosuje się rnączki kwarcowej i piasku kwarcowego, ale materialy o wyższej
otlporności termicznej, np. mączkę cyrkonową i piasek cyrkonowy.
Zr żtlit.ownllłttlltlż't. llvi tlrk ir. k rlt l
slrukcja lormy. l lzyskłrrrr. lttt.Irlrlt; wyIit
lldEll dE
pianych modcli formy nrolirl byi lt'rlrrolilc,
z sypką masą wypclniaJąt.ą |rr|l sl|lrlotloŚ. It,ffiI iidEll
l|(:. Formy jednolite wylwflrzn się w len
s1losÓb, że cał'a przestrzeh mię<|zy ścia- Rys. 8.2. Przyklady form uzyskanych metorlq
wytapianych modeli: a - forma monolityczna,
nami skrzlmki formierskiej a zestawem
b - forma z sypkg masą wypełniajocą, c _ [orma
rlrodeli wypełniona jest monolityczną ma- zamknięta (suchy piasek)' d - forma samonośna
są (rysunek 8.2a). Forma taka wykonywa.
rla jest np. z cieklej masy gipsowej. W formach z sypką masą wypelniającą (rysu-
nr:k 8.2b), gotowa forma- skorupa - obsypywana iest w skrzynce sypkim materialem
wypełniającym, najczęściej suchym piaskiem. Skrzpka formierska może być
,'zamknięta'' z jednej strony lub obustronnie. Jednostronnie zamykaną skrzynkę
Itlrmierską przedstawia rysunek 8.lb. Zamknięcia skrzynek dokonuje się warstwami
szybko wiążących mas' np. na szkle wodnym. Rozwiązania takie stosuje się w przy-
1latlkach zalewania cienkich skorup i stosunkowo masyw.nych odlewÓw, gdy z.acho<|l'i
rrllawa odksztalcefi formy na sutek np. ciśnienia metalostatycznego. Drobnc orl|cwy,
rrajczęściej wtwarzane, za|ewa się w formach samonośnych, ktÓre do zalcwalri;r
rrrogą być odpowiednio ustawiane lub podwieszane.
Formy uzyskane metodą wytapianych modeli najczęściejzalewanc są 11rlrwi|tt'
t.yjnie. Nieduże formy jednolite mogą być zalewane pod ciśnieniemor|Śrorlkrlwyllt'
.|.i.
Slosowane są rÓwnież w odlewnictwie pr żniowym przy odlewaniu np. slo1lÓw
tt.2.3. Możliwościi zakres slosowania metody
Metoda wytapianych modeli zapewnia odlewom dużą dokładnośĆwynriitrrlwl1 t llltl
l|zo dobrą jakośćpowierzchni (por. rozdz.9) oraz pozwa|a na uzyskiwanit. tlt|lr'w('w
r' tlowolnie skomplikowanych kształtach,dzięki możliwościskladania mor|t:|i i sItl.,tl
rvltnia rdzeni ceramicznych lub solnych (rozpuszcza7nych). Mode|e sluż;; r|rl jr'rIlrrl
lltzowego wykonania wnęki formy, co eliminuje niedokładnoŚci typowe tlln tlrllt.rv(lw
rlzyskiwanyeh innymi metodami, a wynikającymi z ostukiwania i wyjmowaniit ttltlt|t.
ll' przestawiefi części formy itp. Dokladnośćwykonania odlewÓw przyczyrlilr sl1.
l|o 7'naę711yęh oszczędnościmaterialu, gdyż zakres obrÓbki skrawaniem odlcw w jt:sl
rrlinimalny. SkrÓceniu ulega rÓwnieŻ czas obr bki skrawaniem każdego odlcwtt, t.tl
w t:zęstych przypadkach seryjnej i wieloseryjnej produkcji ma duże znaczenie.
Wytwarzanie odlewÓw metodą modeli wytapianych stosuje się w produkcji seryjncj
r rnasowej, natomiast zakres stosowanych tworzyw odlewniczych nie ma ograniczcft.
N|r.|oda jest szczegÓlnie zalecana do wytwarzania odlewÓw z tworzryw o wysokicj
It'rnperaturze topnienia i lrurlno obrabialnych. W praktyce przemyslowcj znalazla
ll;trtlzo szerokic znslostlwittti<' w produkcji drobnych orl|cw w, rzadko przckraczają.
 (.y(.ll rlIJlsę (l,5 k1i, sltlstlwitllyt.It w
;llzt.tltyŚ|t: rrlrlIoryznt.yJlIyl||, Itl(.( y./yJrIytt|' zllrojt-
rtitlwym, cIcklrornaszyr|owyrn a Inkżt: w jtllliIcrslwic, 1lroIt:lyt'r. :,Irlltlltlrr|ogiczncj,
orllcwniclwic arlyslycznym.
Proces wytwarzania odlcwÓw metodą wytapianych modeli jcst latwy do mechani-
zacji. Wadą procesu są stosunkowo wysokie koszty oprzyrząd,owania oraz stosowa-
nych surowcÓw. Podjęcie decyzji o zastosowaniu metody musi być poprzedzone do-
kladną ana|izą ekonomiczną.
odlewanie metodą wytapianych modeli nie jest zalecane do stosowania wtedy, gdy
wymagane tolerancje wymiarowe odlewÓw są trudne lub niemożliwe do uzyskania,
a obrÓbka wiÓrowa żądanych elementÓw jest prosta i tania. Nie jest zalecane rÓwnież
w przypadkach, gdy wielkość serii odlewÓw cz]mi metodę nieekonomiczną z racli
koszt w oprz:1rządovtania i stosowanych surowcÓw.
8.3. Wytwarzanie odlewÓw melodą Shawa
I\lctoda Shawa, w przeciwiefistwie do wytvtarzania odlew w metodą wytapianych
rtlrlr|c|i' jest stosunkowo nowa' gdyż zosta|a opatentowana w 195l roku w Wielkiej
l|rytanii. Szereg zalet tej metody spowodowal, iż jest ona często stosowana, mimo bar-
t|zo kosztownych surgwcÓw koniecznych do jej realizacji. Metoda posiada szereg
modyfikacji stosowanych w przemyśleodlewniczym pod innymi nazwami,np. Sil.
perec, Unicast, Composite.Shaw itp.
8.3.1. Opis melody
Masa stosowana w metodzie Shawa, składa się z dwÓch zasadniczych skladnikÓw:
osnowy i ciekłego spoiwa. osnową ceramiczną masy mogą być bardzo zrÓżnicowane
z'wiązki, zawierające: Sio,, M8o, Zro,, A|,o, itd. Najczęściejstosowane są drobno
ziarniste materiały ogniotrwale, takie jak mulit, silimanit lub mączka cyrkonowa.
Ciekłym spoiwem masy jest zhydro|izowany krzemian etylu.
Sporządzona do użycia masa posiada konsystencję gęstego szlamu i w takiej
postaci jest wlewana do skrzynki formierskiej. po wlaniu masy do skrzynki i przykry-
<-iu przez nią modelu następuje proces zestalania się masy. Czas zestalania się masy
jcst bardzo krÓtki - od kilkunastu sekund do kilku minut i za|eiry glÓwnie
od ilości
i jakościdodatku żelującego. Cechą charakterystyczną masy jest jej stopniowe ze
s|alanie i związane z tym wlaściwości.W stanie przejściowym ma ona konsystencję
|wardej gumy. Wykorzystanie tego momentu pozwala na wyjęcie z Iormy modelu na-
wcl w przypadku, gdy ma on bardzo skomplikowany ksztalt, bez trwalej deformacji
wnęki formy. Stan masy w stanie przejściowym pozwala na wyjęcie modelu pozba.
r^rionr:11o 1xx'lrylt:fr, n nnw(.1 ro.,lrrrllrlrlr,'l'o ptlt lrylt'ttilt tltlwltllttt' wzlllgrlt'rrl kit'rttrrktl
wyjmownnin morlclu.
(]alkowitc utwartlzt:ttit: ftltttly (trlltsy) 1xl|t:gn na usuttięt.iu 7 m{lsy Iworząt'etrio się
lrIkoholu, wody i innych sullsItrrrr'Jl lrl|lryt.h. W tym cclu bczpoŚrct|nio po wyjęciu mo-
rtt:|u formę podpa|a się; zapa|rr się w wczas wydzie|ający się alkohol, co powodujc
rrsrlnięcie częściwody z masy' w wyniku czego masa traci dotychczasową elastycz-
llość,zyskując większą wytrzymalośŁ Podczas wypalania alkoholu (palenia się for-
llry)' powstają w masie bardzo |iczne i drobne mikropęknięcia. Nie mają one ujemnego
w1llywu na powierzchnię przyszlych odlewÓw, gdyi są tak drobne, iż ciekly meta|
lrit: wnika w nie. Ich obecnośćw formie ma za to bardzo duŻe znaczenie, gdyż lorma
rrzyskuje znaczną przepuszczalność i odpornośćna wstrząsy termiczne. obecnoŚć
rrrikropęknięć ma także bardzo duŻe znaczenie dla dokładnościwymiarowej odlewÓw,
y1|yż, ziarna osnowy mogą rozszerzać się pod wplywem temperatury bez wyraŹnych
zllrian wymiarÓw formy. Należy zaznaczyĘ że siatka mikropęknięć powstaje tylko
rvtcdy, gdy wypalanie formy alkoholem dokona się bezpośrednio po wyjęciu mo.
rlt'lu.
Po wypaleniu formy stosuje się jej wyżarzanie.Zabieg ten ma na celu usunięcic
r zgścilotnych z masy i zwiększenie jej wytrzymalości. Temperatura wyż,arz,anin
wlrha się w granicach 900-l000"c.
l..ormy wykonane wg metody Shawa można za|evtać metalem bezpośrc<|nio lX) wy-
l;lrzaniu lub po ich ostygnięciu. Gdy odlewany jest stop o wysokicj lctrlllt.rlt|tllzr.
.'r||ewanio, a ponadto odlew posiada cienkie ściankii skomplikowany kszlltll, zlr|r.r.ll
.'iq zalewaĆ gorącą formę.
l)roces wytwarzania odlewÓw metodą Shawa jest nieskomplikowany' n lrtlszI lirl
tl|(lcznego oprzyrządowania - niewielki. Bardzo wysokie są natomiast koszIy :.|rr..rl
wllnych materialÓw formierskich. Powodują one konieczność takiego kollsltllrlwlttlltt
lrrrm odlewniczych, aby udzial masy Shawa byl jak najmniejszy. Przctlslnwkrrrr rur
r ysunku 8.3 rozvtiązania konstrukcyjne form ilustrują sposoby i efekty ogrntllt.zt.ll|lt
',tllycia drogiej masy formierskiej. W praktyce odlewniczej najczęściej s|tlsttjt. :'|r;
rvllriant wytwarzania l'orm z użyciem modelu nadwymiarowego (wariant c na rys. l{. | ).
|'r zcbieg procesu wykonania pojedynczej formy odlewniczej z użyciem mot|cltl rltrr|'
rv y rniarowego przedstawiony jest na rysunku 8.4.
MWfu
Rys. ll.3. lłozwiqzntlin konstrukcyjne form wytwarzanych metodą Shawa
(cyfry ozrlnczn1q r|oii.zużytej masy w procentach no jeden odlew)
 8.4- tnne metody wylwarzania odlewow precyzyinych

W% Na wstępie ninicJszcgo rozt|zlttltt, rr1lrÓcz opisanych metod, wymieniona zoslala

rncloda odlewania w formnt:h gipsowych. Istnieje szereg warianlÓw wytwarzania
1lrecyzyjnych form gipsowych i ich za|ewania. SzczegÓlowe ich prezentowanie wy.

WA
kracza poza za|oŻone ramy merytoryczne skryptu. Zainteresowanym szczegÓłami i
rlokladną charakterystyką procesÓw odlewania do form gipsowych, poleca się lite-
ra turę specjalistyczną.

8.5. Ćwiczenie. Wytwarzanie odlewÓw precyzyinych

metodą Shawa

Cel Ćwiczenia: Poznanie materiałÓw formierskich i technologii wytwarzania odle-

wÓw precyzyjnych metodą Shawa

Rys. 8.4. Etapy wykonania formy metodg Shawa z użyciem modelu nadwymiarowego A. Przebieg &łiczenia
Studenci przystępujący do wykonania Ćwiczenia winni znać metody wy|wnrznttin
lrrecyzyjnych form ceramicznych (metoda Shawa, metoda modeli wylnplnrrych),
8.3.2. Charaklerystyka i zakres slosowanaa melody Shawa t'echy charakterystyczne tych metod, możliwościich wykorzystania.
|. Materialy konieczne do wykonania Ćwiczenia
odlewy uzyskane metodą Shawa charakteryzują się dużą dokladnością wymiaro Do wykonania form precyzyjnych metodą Shawa konieczne są materln|y lxxls|n
wą oraz bardzo dobrą jakościąpowierzchni. Wysoka jakośćmateriałÓw formierskich wowe i pomocnicze. Do najczęściej stosowanych sypkich materiałÓw cernm|r.zllyt |r.
powoduje także, ii metodą tą można wytwarzać odlewy z tworzyw o wysokiej tempe. .;|anowiących osnowę cieklej masy, należą:
raturze odlewania. Wysokie koszty materialÓw formierskich stanowią podstawowy -
syntetyczny mulit o orientacyjnym skladzie
czynnik wszelkich ana|iz, poprzedzających wybÓr metody uzyskiwania odlewÓw. 28% - SiO2
W praktyce metodę Shawa stosuje się do wytwarzania odlewÓw w produkcji jednostko '12% - Al2O3
wej i maloseryjnej. Masa wytwarzanych odlewÓw może wynosić od kilku gram w do
kilu ton. Podstawowy zakres zastosowania metody obejmuje odlewanie elementÓw - mączka cyrkonowa, zawierająca:
Vonad 65% ZrO,
lrudno obrabialnych zewzg|ędu na ksztalt i stosowane tworzywo. matryce kuzienne,
t|oczniki, kokile, wkładki form ciśnieniowych do metalu i tworzyw sztucznych, for-
do 33% sioz
my szklarskie, narzędzia do obrÓbki skrawaniem, płyty modelowe, rdzennice iĘ. do t% Fero,
W przypadku wytwarzania np. żeliwnych kokil, stosując metodę Shawa, obniża się do0,5% CaO.
pracochlonnośćobrÓbki skrawaniem o 80 do 90%, przy zwiększeniu żywotnościkokil /iarnistośćmaterialÓw ceramicznych, stosowanych do sporządzania masy, winna
o okolo 50 do 60%. Zwiększenie trwalości kokil odlewanych metodą Shawa wynika wynosi&
z faktu pozostawienia na ich powierzchniach roboczych (uzyskanych ,,na gotowo") 0,15-0,30 mm - 5-10%
naskÓrka odlewniczego. Metodę Shawa stosuje się rÓwnież do wytwarzania innych 0,10-0,15 mm - 30-40%
or||ewÓw, np. artystycznych (tablice, p|akielki, medale) lub stosowanych w medy. 0,053-0,10 mm - 5-10%
t'ynie. poniżej 0,053 mm _ 40_60% .
('it.kIyrll SlX)iw(:ll|, krltlit:r.ztlylll tltt slltrt l1t|tt',tllll r||ł|sy, j('s| |rt zt.lttlltlt r.lyIrl .l().
- tlorllri'tltt znwit:siny r ryttttlkrt .)r'lttlq-
lkl nlnIt:rinlÓw Jnrtro('||i('Zyt.h, sItlsrlwltltyt.ll 1lrzy wyIwlttzltttitt Itlr rrl 1tlt:t.yzyjnyc.ll (3 r'.rr' 5n/,, worty lunonllrknlrlcJ) nrit'-
t'c11o
mclo(|ą .Shawa, należą: szając intensywnic znwIcs|lrq (t.u tls ttlIt.szlt-
I'
- węglan amonu lub soda amoniakaIna - jako czynniki żc|ująt:c, nia ok. I minuty).
'
ll
'Ęfu.ł...
11 ""
.r....,.'..:'.r,[ ..l

-
| , l**+*.*t
alkohol etylowy,
I

5. Przygotowaną cicklą masą znlnć mo. |. ł.'.... ' 'L.........|

- kwas solny, rlel do wysokości g rnej krawędzi ramki.
- woda destylowana, 6. Po zżelowaniu masy (ok. 3 minut),
- skladniki mas wypelniających (dla ograniczeniazuŻycia masy Shawa), zdjąĆ poł6wkę formy z falszywki i odwr&
- odd'zie|acze zabezpieczające modele (np. olej silikonowy). t'ićją o l80".
Do wykonania Ćwiczenia potrzebne są także: 7.Wykorzystując przejściowewlaści-
- modele odlewnicze detalu i układu wlewowego' wości wiążącej masy, ostrożlnie wyjąć mo
-
szklane naczynia (zlewki, menzurki, pipeta szklana, bagietki), tlel odlewu i model wlewu (ukladu wlewo.
-
male skrzyneczki (ramki) formierskie. wego).
2. Wykonanie Ćrłiczenia 8. Usunąć ramkę.
Wykonanie formy metodą Shawa sklada się z dwÓch etapÓw: przygotowania spoiwa 9. Zapa|ić alkohol wydzielający się z Rys. 8.5. zestaw formierski do wykonania polÓw.
ot:v. prz.ygotowania cieklej masy i wykonania formy. w celu przygotowania spoiwa lormy. ki formy (a) onz z|oŻona forma uzyskana mctor|ą
(| tIt.ln3) na|eży odmierzyl Shawa (b)
l0. Po wstępnym wypaleniu, polÓwkę
176 cm3 krzemianu etylu 40 formy wypalić zupelnie w temperaturze 900.c i w ciągu okolo 3 godzin.
]7,) cm3 alkoholu etylowego ll.Postępując tak samo (pkt. 1 do 10) wykonać drugą polowę formy, o<lwrnt.nj4r.
'244 cm3 wody destylowanej rnodel na fałszyrvce o l80".
I cmt kwasu solnego. |2. Z|ożyć formę i zalać cieklym metalem.
W jcdnym naczyniu szklanym umieścićkrzemian etylu, w drugim pozostale odczyn. Na rysunku 8.5 przedstawiony jest zestaw formierski, slużący do wykolrllllilt 1xl|rl
niki (alkohol etylowy, wodę destylowaną i kwas solny), tworzące roztw r hydroli. wy formy, oraz gotowa forma zlożona do zalania metalem.
z.ujący. Następnie do naczynia z odmierzoną porcją krzemianu etylu wlać roztwÓr '}. Uwagi dotyczące BHP
hydrolizujący. Mieszać intensywnie do momentu, gdy temperatura roztworu' po Podczas wykonylvania ćwiczenia zachować szczegÓlną ostrożnośćpot|t.zns:
osiągnięciu maksimum, spadnie do temperatury otoczenia, a ciecz uzyska klarow- -przygotowania roztworu hydrolizującego (kwas solny!),
ność.
-wypalania polÓwek formy (temperafura),
lIwAGA! Przygotowanie masy Shawa następuje bezpośrednio przed jej użyciem. - zalewania formy ciekłym metalem.
Kolejność czynnościzwiązanych z wykonaniem formy jest następująca:
l. Umieścićmodele (odlewu i ukladu wlewowego) na falszywce (rysunek 8.5). B. Sprawozdanie z rvykonanego ćrłiczenia
2. Nalożyć ramkę spetniającą rolę skrzynki formierskiej. Sprawozdanie z wykonanego fułiczenia winno zawierać'
3. Pokryć powierzchnię modeli i falszyrvki cienką warstewką oddzielacza (olej - krÓtką charakterystykę metody'
silnikowy). - wykaz stosowanych materialÓw i odczynnikÓw,
4. Sporządzlć masę Shawa: - szkic modelu Erzeznaczonego do wykonania formy,
- do szklanego naczyniawlać 100 cm3 przygotowanego' zhydrolizowanego spoi. - opis czynnościzrtiązanych z wykonaniem formy,
wa,
_
- szkic wykonanej i gotowej do zalania formy,
odważyć 0,3 kg mulitu (lub mączki cyrkonowej) i wsypać do naczynia ze spoi. - szkic uzyskanego surowego odlewu.
wcm.
- dokladnie wymieszać materiał ceramiczny ze spoiwem (czas mieszania ok.
I minuty),
]. |,ornrInik tnl'.yllIt:rn. ()r||t:wllIt'lwrl, l. ,|' Wllrszawa, W|\.|., t9ł.{l. 9. Porownanie w|aśclwosc| od|ewow
2. l(. lllaszkowski,'l'echnolollln [.rnry I rrtzt:llia, Warszawa, pW.SZ,
3. 1,. l.ewandowski, Materlaly formiersklc, Warszawa, pWN,
l96łt. uzyskanych rożnymi metodami
1971.

Temat niniejszego rozdzia|u mÓglby stanowić podstawę batdzo obszernej mono.

1irafii, a ponieważ objętośćskrypfu jest ograniczona, przedstawienie charakterystyk
poszczegÓlnych metod wytwarzania odlewÓw oparte będzie w znacznym stopniu
na stabelaryzowanych zestawieniach. Ztezygnowano z komentowania zawartości
lablic z dwÓch powodÓw: po pierwsze - czytelnik jest zapewne dostatecznie zoriento
wany w zagadnieniach przedstawionych w poprzednich rozdzialach niniejszego
skryptu, po drugie. poprzednie rozdzia|y zawieraią niezbędne wyjaśnienia' atakŻe
częśćdanych zawartych w tabelach. Niniejszy tozdzia|' stanowi poniekąd podsumo.
wanie poprzednich rozdzialÓw, pozwalające na optymalny wybÓr metody wytwarza-
nia dowolnego odlewu.
DobÓr optymalnej technologii wykonania odlewu wymaga dobrej znajomości za-
11adniefr zvtiązanych z możliwościamitechnicznymi poszczegÓlnych metod ich wy-
lwarzania. o doborze metody wykonania odlewu decydują takie czynniki' jak:
- wielkość produkcji (licznośćserii odlewÓw),
- rodzaj trrłorzpa, z kt rego ma być wykonany odlew,
- ksztalt, wymiary gabarytowe i masa odlewu,
. minimalna grubośćścianki odlewu,
- wymagania jakościowe, jakie musi spelniać odlew (np. wytrzymalośc, twardość,
rlokładnośćwymiarowa, jakośćpowierzchni iĘ.),
- warunki techniczne odbioru i eksploatacji odlewÓw,
- rachunek ekonomiczny kosztÓw wytwarzania odlewu,
- wyposażenie i poziom techniczny odlewni.
Na rysunku 9.l przedstawiono klasyfikację metod wytwarzania odlewÓw, uwzględ-
rliającą rodzai i spos b wykonania form i rdzeni odlewniczych. Klasyfikacja ta ułatwi
korzystanie z zestawie zawattych w następnych tablicach.
W tablicach 9.1a i 9.1b dokonano zestawienia stosowanych technologii wytwarza-
Iria odlewÓw z rlżnyeh tworzyw odlewniczych w zależnościod seryjności produkcji,
llrasy odlewÓw oraz grubości ich ścianek.
 !l
! F
ł
ts
:l
lil,

,, t
ł1j :t
,i9
NO
.{E
i.s
$i
'B
9s -9

6tr
RE
N.n

o.o
o c .y,

N
o Bd
3
o T$
7,8
E
Rys. 9.1. Klasyfikacja metod produkcji odlew w
E
o
o
e'{
c
pojęciem grubościścianek odlewu związane jest Ściśle pojęcie minimalnej gru-
7, I .-{ .ei
o
bości ściankiodlewu, tj. najmniejszej grubościmożliwej do uzyskania (bez wad) dla
rÓżnych tworzyw odlewniczych i sposobÓw odlewania (por. pkt. l.l).
ś
o I
!
!r'
.!.ł l:

ii
tr a
o
.N
;i
warto tutaj zaznaczyĘ że minimalna grubośćścianek odlewu zależy od jego wy. 6
c
-3-
a 'tt
miarÓw (gabarytÓw), rodzaju tworzrya odlewniczego oraz metody odlewania. W tabli- 6
ż '!l łl
cy 9.2 przedstawione są minimalne grubościścianekmatych odlewÓw z rÓżnych two Z
F
;. .i;rr
EN Łi
rzyw (staliwo, żeliwo, stopy metali nieŻe|aznych), możliwe do uzyskania w rbżnych
g
t6
Tll
-'n
formach odlewniczych.
Jakośćpowierzchni surowego odlewu oceniana jest, zgodnie z wymaganiami nor.
N
lu
my' na podstawie wartości średniego arytmetycznego odchylenia profilu od linii śred. ss..
:.1

I ri li
niej - czyli parametru R,, wYrażonego w mikrometrach. Norma wyrÓżnia 6 klas
chropowatości powierzchni surowego odlewu, przedstawionych w tablicy 9.3. Jako
wskażnik pomocniczy podano w tablicy także parametr R". Możliwe do uzyskania
g{ł
s "r:
: i,;.
r:

chropowatości powierzchni surowych odlew w w zależnościod sposobu otrzymywa.

.Ę BI
T !it
nia odlewu, przedstawiono w tablicy 9.4.
Czynniki wplpłające na dokladność wykonania odlewÓw zostały omÓwione na
początku rozdzia|u 8. odlewy ze stopÓw że|aza (staliwo i żeliwo) klasyfikowane są w ' F!
S.ciu, a odlewy ze stopÓw metali nieżelaznych w 7.miu klasach dokladności wyko :r lslcl
śt l'.
iiłg
e'BB
nania. W tablicy 9.5, przedstawiono dla przykładu klasyfikację odlewÓw ze stopÓw
!l
o!

I
| !{

Eg
Era
sg3
metali nieże|aznych oraz sposoby ich wytwarzania, umożliwiające uzyskanie danej
klasy. ,1.6 !
I
 TóEc. 9Jb

ior.rny j ednorazo'oBo użyc1.a lo:xty wiolokrotlego użyc1a

sleZa,l.ki fo:my cerarriczne forrny netal
,,

fornowac!e 6dlgyeni g od.l,6Ra!,ie

p!ecyzyJ De pod ciątłe
/met.
'{yt.mod..
ciśtdori€tr

:.:-t pe
:ss cw8.
E6

Z-ż.ebwosz.re; c-żeliwociągliwe; S-staliwo; L-stopynieżelaznelekkie(A1,Mg);

. N - stopy nieżelazne ciężkie (Cu, Zń, Pb, Sn)
- k,y"tdi,"tory do odlen,ranja ciągtego są wykonane glóv.nie z gafitu

TóE.. 9J
Minimalna grubośó ściankimałych odlewów z rypowych tworzylv odlewniczych

odlew uzyskany

Tworzywo metodg
metodg
złormy z lormy z Iotmy z formy metodą odlewa.ir
odlewu wytapianych z kokili
piaskowej skorupowej gipsowej Shawa ciśnieniowg odhodko-
modeli
we€c

Minimalna grubość ściankiodlewu, mrn

Staliwo 5+7 2,5+4,5 2,0 0,5+1,5 8+12 4,5+ 6,:

żetwo 3+4 2,0+3,5 2,0 0,8+1,5 5+6

Stopy metali
nieżelaznych 3+5 2,0+4,0 0,8+1,0 2,0 0r8+1,5 3 n (r1 <

Ą
-J
 T$Bc. 9J
Cfuopowatośćporiazchni sulowc8o odlewu wg PN.75ltl.83140

Klasa chropowatości odlewu

Paramets
chlopow8tości
c320 ct60 cE0 c40 c20 c10 I

Ra - średnieatytmetyczne
Ńchylenie profilu od linli 320 t60 E(} 40 20 1C
bedniej Irrm]

-
Rz wysokośćcfuopowatości
wedlug dziesięciu punktów 12E0 640 320 t60 80
profilu [pm]

TÓb
Cłuopowatoóć powicrzchni nrrowe8o odlewu w zdeżnośdod sposobu odlcwania
'..

Chropowato$ powiEzchnt odlewu Rz' [pm]

Sposób odlewania MaŁłymalny
(wykonania formy) wymiu odlołtt Stopy Stopy Brgzy i
ż.cUlwo
Stellwo
alumintum cynku mdC:t

Formowanie tęczne do E00 80F?50 IoaJ.+-r{

do 1500 t6(F1000 10F500

Formowanie maszlmowe do 200 4F320

(rłsrzlsanie) 20F400 16F320 E(l-320
40F700 l6(H50 l6rF320
70F1200 t6F750 t6()--{s0

Formowanie maszlmowe (ptasowa' 3F150

20(H00 E0-320
nie pod wysokimi naciskami)
lFE(l t0-32f
Formy skorupowe do 200 80-320 40-160
16F320 2rF160 40-160 E0-32C
20G-400
r6F320 40-160 10-160 ótEJf t
400-700

Metoda wytrpianych do 100 do 10 lF80 HO

modeli (1,6-2,t'
100-200 20-4,0 IFE(l 2H{
20F500 2F80 lFE() r-.s{

Formy gipsowe do 800 20

Metodl Shawa do E00 2{F100 20-100

do do 20 do 20 i- !:
Odlewanie pod 500
(2,F0,32)' (2,H,31)' l-----
ciinieniem

2tr-l 60 20-160 !:-=

Kokilowe

Kr Iunl
 I P I 99 e e
F T T :F F Ę F
a

;:3
lP,{{{e'{
HHHH
x
D

g E T $ $'i $
S3'==
3
o
{

.t Ę i ąąń B
o
o
o
o
E"E.B*8. o.

5 Ę s.E
3.E
D \<
r
E B
o
? o {

i '*E
Ę Ę
Ęo
.<
-o
s1
€ o oo *ą
D
s .l
B
E.
I
o
ą
o
EL
o o o
ą
a
ą
ó!r {
o
€B {D {
I
{I g
I H{
YO
6E {0
!t p
o
o o s.
o o E.
o
!t
o 95' o
It

g { € {
ro{ { F{
oĘ
€ r
o o o e e E9 o ą
Ę
t
{ 3 B ! ,ę 3 t'Ę 5
-?
{ o
o
!t
E
o
ar
I
o E
o
jt
o
o
It 3E
<!t
F
n
N
o
tt E E * !Ln N v,
!
D
N
I
o
xo B
i
I
x
o o
ci
{ {
ś Io. o
{
q !t o o E E o
ź { I
-ro
B I
* o
t Eo !f 3
E E Ę o
c o o E I
o !t t
ł
o 5 It

eee& ź {=r {=r o o !'

ęr{
I
N.
x t E
rB 5
OE
ooo to
r+ t+ t+
ELBą o żę
o F
o t 3
o
ą o3
ro
ts r
t+ t+ r+
PPP
t+
E* E.
3
!l
€
I
€
I
ED o E
tf
o
o tN

aabE
F .a -9 -o
tsu@ E EE
o
o
EL
I
I
o
I
I il
o
{
ro
o
:r
t{ E
o
o
{ o
=
e.ąo"ą oBo. e ę.l
E
I J o
lr !r !t I
o
N
{
aooo ooo 3 @
oi' EN fiN Eo o
o I
t+ t+ t+ t+ t+ t+ t+ gĘ. 5 p
B
N ll ś o
PPPP eo o o 5 ca
ą
o
EBtsg €ó
a5q
33 o
{o
o
lr I
{
0
e g
I 3
B o t
u2

q E
I
{E J
ą
Ę.
{ B !l
N
B
3
P o P

Tlblic. 9.7

Porównanie odlewów wykonanych różnymi metodami

Rodzaj otllewu

z tormy uzyskany
z tormy wykonanej ciśnie metod{ od'
z formy z formy zlormy
skoruPo' metodą w1ł. z kokili niowy lerłania o&
piaskowej gipsowej Shawa
wej tapianych środkovłegc
modeli

3-4 2-l ?-ą 3-2 3 4-3 I t-:

I 3 3 3 4
3 g: a::iczenia rozmiarów odlewu
l-3 t-2 ) l-5
Ziożonośóksztaltu odlewu t-2 4 4

I 4 I I 4 )
11ożliwośóiodlewania różnych stopów 3

4 trl-<
J 2 2
Dokiadność wymiarów i masy odlewów
5 3 t-3 2 2 4 H
Cirropowatośćpowietzchni
2 2 2 5-4
3
\addatki na obróbkę mechaniczną

Długotrwaiość cyklu technologicmego 2 4 3 3 5l I z

ą
Stczunek masy detalu do masY odlewu 5 3 2-3 2 I 1-,<

Stosunek powierzchni nieobrabianej do calkowitej .1-5

rcwierzchni odlewu J J 2-3 2 2 4

4
L 4 I
Kovt oprzyrzgdowania
'I
3

Cienkościennośćodlewu
154r2-j z 2 5 I )

J J )
\ ajrnnieisza, uzasadniona ekonomicmie partia odlet'u
J J J
J
L.vńrinoiń
r) 5
if aós't ekonorLiczności ptodukcji ze ;-:::== ;=--:
1 7

- i!^..:..

-..;lg:': i - .-.a:]:;=.j ;i<rŁ.i... 5 - :' :. ; ::=.' ...:!.!=-t

 Z k|asq dokladnoŚc| wykonarr|a śc|Ś|e w|qżq s|ę t|optlszt.ztrlllr rxlr.llylkI
wym|arÓw
lmasy odlewu, to|erancJe nie obrab|anych ścianek| żcber, n lnkj|le wie|kości nad-
datkÓw na obrÓbkę skrawaniem.
10. Organizacia pracy w odlewni
Podkreślićnależy, 1ż' precyzla wykonania odlewu nie za|eży od
Jego gabarytÓw.
Drobny odlew może posiadać odchylki (wymiarÓw i masy) sytuuJące go na przykład
w klasie piąteJ, a wielkogabarytowy odlew, posiadający odchylki o
takich samych
wartościachbezwzg|ędnych, może odpowiadać klasie pier'{szej, a tym
samym wyma-
gać precyzylnej technologii do jego uzyskania.
Przykladowe odchylki wymiarowe drobnych odlewÓw, wykonanych rÓżnymi
me-
todami, zestawione są w tablicy 9.6.
W tablicy 9.7 przedstawiono w skali pięciopunktowej (1.najlepszy,5
wskażnik) cechy odlewÓw otazsposobÓw ich uzyskiwania.
- najgorszy

Produkcja odlewÓw odbyrva się albo na wydzia|ach odlewniczych zakładÓw pro.

Literatura
dukujących wyroby finalne, albo w samodzielnych odlewniach, kooperujących
l. Rqczka J., Tabor A., Technologia odlewnictwa
- z producentami rÓznych wyrobÓw, najczęściej ale nie zawsze
Pol. Krakowskiej, 1992.
Projektowanie, KrakÓw, Wyd. - - związanych z prz'e-
myslem metalowyrn. Zdecydowana większośćodlewni posiada ukształtowany potrzc-
2- Murza'Mucha P., Techniki wytwarzania bami i tradycją profil produkcji, wynikający z odlewanych tworzyw (np. oti|ewnia
- odlewnictwo, warszawa, pwN, r97g.
.}. l,oradnik Inżynieral odlewnictwo, t. I iz,Warszawa, wNT, ż,e|iwa, odlewnia metali nieżelaznych itp.) lub charakterystycznego asorlym(]nlt|
1986.
4. Galadin M., otlivki w toćnom maśinostroenii, Moskva, tzd. Maśinostroenie, produkowanych odlewÓw (np. odlewnia rur, łącznikÓw, armatury, radiaror w ilp.).
l9E3.
5. Warchala T., Technologia modelu i formy, Cz. l. Częstochowa, Wyd. Rodzaj odlewanych.tworryw i asortyment odlewÓw stanowią o rÓżnicowan|tl or11ttll|.
Pol. Często
chowskiej, 1984. zacyjnym odlewni. Innymi, ważnymi czynnikami rÓżniącymi orgarlizntJę 1llttr.y
odlewni są: wielkość i seryinośćprodukcji, masa pojedynczych od|cwÓw, s|rl1llr.ll
technologicznego wyposażenia odlewni itp.

10.1. organizacia produkcji odlewÓw w |ormach

piaskowych

W formach piaskowych Wtwarua się ok. 80% og6|ne! ilościodlew6w, szcz<11(l|ltlr.

ze stop w że|aza, a więc rbŻnych gafunkÓw że|iwai staliwa. Niezależnie or| orgnlrlzlt-
cji pracy w odlewni, ogÓlny schemat produkcji tych odlewÓw jest podobny. Prztx|sllr.
wiono go na rysunku 10.l. w zależnościod:
- wielkości odlewÓw,
- seryJnośćprodukcji,
. |iczby pozycji asortymentowych wytwa rzanych odlewÓw,
- wymaganej dokładności odlewÓw,
formy piaskowe można wytytarza?
- ręcznie,
- mechanicznie (maszynowo),
- na liniach aulonrnlycznvclr-
 r..ta.rr'!rt. .ttoMnr.
fakfcj orllcwnl zorganlzownrrn lcrl rn'twy-
*l...\
!:{.|-Mt. - ..'|łó....!.
".or.r l"-r to,v -{itr...ll.

rd.r.6t. lll-''-
,|-

rod.rr.
ł-..''.;

,oilr.tur. I ro_r.^r.
czal w ten sposÓb, aby z.nlr:wnrl|r. lrlttn ot|-
. e.-
ll
Pn'.ctŃ.lr'rod.'oPrd.J I
torrl.rnl. (b.t..o..1il.
bywalo się pod koniec p|erwszeJ zln|olly.
:l:."bd.J
ryt
lod.rrt.J
s,
Ńdo.J
d-d -tdr Druga zmiana wybiJa odlewy I przygolowu- )))
(tt/ /
Je odlewnię do takiego samego cyklu pracy
5-* ffi;*
lbr. Utu Ur.!'td. 6ade
:ir- w dniu następnym.

Rys. 10.1. Schanat produkcji odlew w w formach piaskovrydr

PER,
Rys. l0.2. Schgrrat nie zrrrechanizowanej odlevmi żdiwa: P.F.R.
- pole formowanir tgcznego'- Ru
.y-'#ffi,MMw .
niarnia, M - stanowisko przygotowania
Na rysunku 10.2 przedstawiony jest przykladowy schemat nie zmechanizowanej
odlewni, w ktÓrej wytwarza się formy ręcznie oraz masT]qrlowo. Polowę hali stanowi
pole formowania ręcznego, (R.F.R.), na kt rym wykonuje się połÓwki form, sklada
w komplety, za]elła cieklym metalem oraz wybija odlewy. W drugiej potowie hali
wytwarza się połÓwki fotm za pomocą formierek. Formierki pracują parami, tzn.
na formierce F, wYkonuje się dolną, a na formierce F, gÓrna polowę formy. Formy
sklada się na posadzce odlewni i uklada w szeregach S, ... So. Stosownie do pracy
formierzy ręcznych i maszynowych synchronizuje się pioces lrzygotowania metalu
w piecach P, lub P, (najczgściejsą to pracujące kampanijnie żeliwiaki). Po zapel-
nieniu formierni wymaganą ilościąform, koficzy się praca formierzy, a przygotowa-
nym meta|em napelnia się formy. Stygnięcie form i wybijanie odlew w odbywa się
tla miejscu ich zalania. Po wybiciu odlewÓw porządkuje się halę odlewni. odlewy kie'
rowanc są do oczyszczalni o, masa formierska do ponownego przerobu, a skrzynki
formicrskie sk|at|ane są w pob|iżu formicrt:k i s|nnowisk formowania ręcznego. Praca
Rysunek 10.3 przedstawia schemat
zmechanizowanej odlewni. Odlewnia
przedstawiona na schemacie jest wyposa-
żona w cztety gniazda formierskie, w kt&
rych sklad wchodzą dwie formierki Fl i F2
(g6rna i dolna częśćformy). Skrzpki for.
mierskie dostarczane są z przenośnika Rys 10.3. Schemat zrnechanizowanej odtewni
żeliwa (opis w tekście)
członowego P na krÓtki przenośnik rolko.
wy Rt. Za pomocą transportu podwieszonego (lub ręcznie) skrzynki ustawiane są
na stolach roboczych formierek. Formierka F, wytwarza gÓrne polÓwki formy, a
formierka F, . dolne. Każda dolna polÓwka formy ustawiana jest następnie nB przc-
nośnikurolkowym R,, a Po zamontowaniu w niej rdzeni, pobieranych np. z pa|tl|y
Rd, i nalożeniu gÓrnej połowy' kompletna forma powraca na przenośnik |'- Wolllo
przesuwający się przenośnik dostarcza formy do pomostu zalewanln. Zn|t.wnltlr.
form odbywa się na pewnym odcinku, najczęściej za pomocą kadzi potlwir:szottyr'lt
i(mogą to być np.state dozowniki), doprowadzających ciekły metal z wy|tlpln|lr|. ()r|r l
. nek przenośnika, na ktÓrym krzepną i stygną odlewy, przebiega naJczęŚt'|tJ w |ttltc|tt
rdze
zaopatrzonym w silne urządzenia wentylacyjne, odciągające dymy i g'azy, wyrlrllly
mĘ&yn materialÓw wsadowyclr,
wające się z zalanych form. Po opuszczeniu tunelu formy z zakrzepniętymi tlt|lr.wlltll|
spychane są na kraty wstrząsowe' na ktÓrych następuje wybicie odlew w. ()r|lr.wy
kierowane są do oczyszcza|ni transportem podwieszonym lub taśmowym, n l)lr:,l(.
skrąmki formierskie wracają na przenośnik P i dostarczane są ponownie nłl s|,rt|().
wiska formowania. Wybita masa formierska spod krat trafia po schlodzeniu i przcsln-
niu do stacji przerobu mas, a następnie wraca na stanowiska formowania.
odlewnia, ktÓrej schemat przedstawia rysunek l0.3, posiada ograniczone' z ltw'l-
gi na rozmiary, możliwościprodukcji odlewÓw. GÓrną granicę gabarytÓw produkown.
nych odlewÓw limifuje vlielkośćskrzynek formierskich, wspÓlpracujących z formicr-
kami i przenośnikiem.
Schemat zautomatyzowanej odlewni, wytwarzającej odlewy w formach piasko,
wych, niewie|e r6Żmi się od schematu przedstawionego na rysunku l0.3. w każdej
zautomatyzowanej odlewni znajduje się przenośnik do form, ktÓry, podobnie jak
w odlewni zmechanizowanej, stanowi glÓwną oścyklu produkcji form i odlewÓw.
W odlewni zautomalyzowanej formy wytwarza się w automatach formierskich,
ktÓre prawie ca|kowicie c|iminują Iizyczną pracę ludzką. |.-ormy są za|ewanc 7'c ?B||.
t56 t57

loma|yzowanyt:h t|ozownlkÓw, a lnnt: ut:Iq,żliwc prsce (np. wylllJrrrrlr. frlrllr) nrogą być
wykonane za pomocą manipulator w, robolÓw itp. urządzefr. l)rot'lt t'zlow|eka w od-
Iewni zautomatyzowaneJ jest ograniczona do kontroli prawidlowcgo przebiegu pro-
cesu produkcyjnego, czynności pomocniczych (np. ręcznego wkladania rdzeni do
form) i zabiegÓw konserwatorsko.remontowych i regulacyjnych.
1o.2. organizacja produkcji od|ewÓw w |ormach trwałych
Charakteryswczną cechą produkcji odlewÓw w formach trwałych jest brak w pro.
cesie technologicznym takich elementÓw, jak stacja przerobu masy formierskiej,
masa formierska, skrzynki formierskie i wszystkie czynniki z nimi związane (maga.
zyn materialÓw formierskich, transport masy świeżeji używanej, magazyn skrzynek
itp.). Fakty te rzutują na organizację produkcji odlewÓw. Na rysunku l0.4 przedsta.
wirtny jest schemat odlewni kokilowej, wytwarzającej odlewy ze stopÓw aluminium.
poszt:zeg lnych element w krlk||, są wyposażone we wlnslly n11rcgnI hytlrnu|lcztly
oraz syslemy silownik6w, zajrr:wnlnJry'yr:lt skladanle I rozbleranle kokll oraz wypy-
chanie odlewÓw z Iormy lub Jt:J [rn1;lncntu. KokllarkI o naJwyższym pozlom|e Ic<:h.
nicznym zaopatrzone są w manIpu|nlory, umożliwiające np. objętościowe dozowan|e
cieklego metalu do formy |ub wyjmowanie gorących odlewÓw z formy i skladan|e |ctl
do przygotowanych poJemnikÓw. Nowoczesne kokilarkt posiadają automatyczne l
programowane sterowanie, dzięki ktÓremu ustalone w trakcie prÓb parametry od|e-
wania (np. czas przebywania odlewu w kokili, dlugośćtrwania jednego cyklu ltp.)
są latwe do zachowania i pelnej kontroli.
odlewnia kokilowa posiada piece topialne T, i T,, do ktÓrych wsad stanowią gąsk|
odpowiednich gatunkÓw stopÓw oraz z|om obiegowy. Ponieważ bardzo często produ-
kuje się odlewy z kilku gatunkÓw stopÓw nataz, odlewnia musi dysponować kilkoma
piecami topialnymi. Mogą to być piece elektryczne lub opalane paliwem cieklym.
PojemnośćpiecÓw topialnych rzadko przektacza jedną tonę cieklego metalu. Zapew.
nia to dużą elastyczność produkcji. Stopiony i podgrzany do wymaganej tempera.
tury metal, dostarczony Jest w kadzi transportowej na wydzielone stanowisko rafina-
cyjne, a po wykonaniu zabiegu rafinacji, przelewany jest do poszczegÓlnych piecÓw
podgrzewczych na stanowiskach odlewania. Zadaniem piecÓw podgrzewczych Jest
utrzymanie odpowiedniej temperafury cieklego metalu, konieczneJ dla uzysknrrln
dobrych odlewÓw na danym stanowisku kokilarskim. Piece podgrzewcze |o nnJt'zę.
ściejtyglowe piece oporowe o pojemności tygla od kilkudziesięciu do kllkusct k||rr.
gramÓw cieklego metalu.
Pojemniki z wykonanymi odlewami dostarczane są do oczyszcza|ni, gdz|c ttstlwnlle
są uklady wlewowe i nadlewy. Po wstępnej konholi technicznej i wyellrrr|rlrlwlttl|rl
brakÓw, odlewy kierowane są do wydziału obrÓbki mechaniczneJ. Jeś|itet'lrlrrllrlpln

0;0;0;c;
lłys. 10.4. Schemat odlewni kokilowej: Rd - rdzeniarnią o - oczyszczalnia' oC
Każde stanowisko odlewania kokilowego wyposażone jest w kokilę
(Kt ... Ks), oporowy piec podgrzewczy (P, ... Pr) oraz pojemnik na odlewy (Ol ... Os).
Kokile do odlewania metalu mogą mieć zrilinicowaną konstrukcję w zależnościod
asortymentu produkowanych odlewÓw. Drobne i proste odlewy mogą być wykony.
wane w kokilach składanych i rozbieranych ręcznie. Większe odlewy (i kokile) wy-
magają użycia kokilarek, ktÓre mogą być skladane i rozbierane za pomocą prostych
mechanizmÓw (np. śrubowychlub zębatkowych), napędzanych ręcznie. Duże i cięż-
kie kokile, szczegÓlnie przeznaczone do wyIwarzania odlewÓw o bardziej skompliko.
wanych ksztaltach, wymagają użyc|a moszyn (kok|larek), ktÓre oprÓcz mocowafl
- oddzial obrÓbki cieplnej
lub kokilarkę
odlewÓw wymaga stosowania obrÓbki cieplnej - odlewy kierowane są na odpow|crlrr|c
stanowiska zlokalizowan e zanrty czai w pobliżu odlewni.
Ponieważ istnieje możliwość'a niekiedy koniecznośćstosowania w odlewat:h ktlkl.
|owych rdzeni piaskowych, w każdej odlewni znajduje się niewielka rdzen|nrlr|n,
pracująca na potrzeby odlewni.
organizacja odlewni ciśnieniowej jest taka sama jak odlewni kokiloweJ (rys. |0.4),
natomiast r6Żnią się one wyposażeniem. Zastąpienie każdego stanowiska odlewanla
'kokilowego maszyną ciśnieniową zmienia charakter odlewni bez zmiany organiza{i
pracy' np. schematu dystrybucji cieklego metalu. Liczne odlewnie stopÓw aluminium
posiadają rÓwnolegle stanowiska do odlewania kokilowego i ciśnieniowego. Z|ikwldo-
wanie np. kokilarki, stwarza możliwośćwykorzystania miejsca do ustawienia maszy.
ny ciśnieniowej i odwrotnie.
|58

10.3. Ćw|czen|e. organ|zac|a produkc|| od|ewów w lo]mach 11. zastosowan|e technikl komputerowe|
plaskowych W Odlewniclwae

cel ćficzenla: PrŃtyczne pozn.nie studentós z rybrrn{ odlewnĘ ireliwą ro.

dz'jem produkowrnych odcwóĘ o.g!nlz.d| stlnowbk prlcy l pEebiegi.n pro.
dukcji

/L Prżcblc8 ćr.|cz.oh
7-!ł|edzeni$ model'mi' stAdl prŹ€robu rn'ą rdf€nl.tn! formt€rnt i odddllrt to
p|enia metr u' zlpoznanic dę z .sortymenten t.ytrff'.tlych odleńt.' rodz!'.!D'
lelkócił i p.zebi.gign produkcll
M|krokomputcry l ukhdy otkroproc.śoro!'. ,ru'du'ł urslosowaDle r' rłle|u dzle.
li- sp.r'ożd'd. z t.ytoo.to 6.|c'.oit ddmdt prz.mydu, t. tyB llkżr w odl.t.ntctłl..
|. I)ane cher.kt.ryzubce odlrtmlę: w ko@put.fotłym syst.mle t.sloE'g'nir prz(nnyslu cAI (computer Atd€d ln.
- odlet.nt'
rodz.Je tr{ofżyt. stośowanydl t| duslry) Eohswyródrr!ćs'.rcg odllbnych dzl.dzln:
- średnla rn's. wytwarzmycb odle*ó!., - koEpu|.fotłc t{spotl!!8]utle pruc blurot{ydt cAo (conpuler Aided ofltce)' obcr
- liczba pozycii rrortymentorych produkowanych w odlewnt, nulqce sDrut{y pctrsm'lt|e, zsopat"żerrtą u.tŁ! kośz|órł'przylmowanle 2an6wlcń
- średntatdelkoóć s€t odlexót{' t profl'dzcrrle kor6pond.nd|,

- ogólna n'ra odlewór. produkowanych w roku. - kooput.tow. pl'no!.rnto t.cbnoloElcz'e i st.rorłrrle produkch cAP (compulcf
2. schenat blokot.y oĘrrdzldl fofnl$nt Aided n.nhg),
- kornputcrowś wrpona8m|. Eo'ektowanlr konślrukcli cAD (compulcr
c. ljttrlttr' Destgn)' u'nożtlxlq|qcc opnc!t{'Bi. t..h!olo€ll' ^|.lfl|
optynal|żeclę prsco(.h|oon(\i'|
I. Ił. chudziklerłlcz; Mech'nizad! odlerłnl, warszawa' wNT, l9E0. prfygoto anb pfodukc'| ltd.'
2. I' Lempickt, orgonLlqa sbnorł|sk pr.cy w odlcwnl, war.zat'ą wNT, l9ó7. - koinputercł€ tlspotnlgfl. t{yf''rzallla cAlit (cornputer A'ded MDt|ul||( |''
3. Poradnik ldżynlera. odletmlctwo, L l, wafszlw!' wNT' 19E6. rtng),poał.lą'łcenr siąowrnl. urz{dzeniami, p.ot.rdzmle nadzoru nad prfih|lr|{
4. Poradn|k Inżynicr& odlewrrlcłt{o, warszawr' wlilT' 19?a i sygn'lŁowrnie zaklóceń w'ą pfz.btc8u,
- konputerowe t'spomrg.nle Dadzo.u nad is*ośd{ cAQ (conputer Aided ()|n|||y
Assurrnc.), ułto'irłiqiłcen.dzór nld plzed!!otó!{ mlędzy opera(j||t|||,
pod26po'ów l ryrobów końcotfych. '!ko&dt

11.1. Komputerowe wspomaganie przemysłu odlewniczego

W ostatnim czasie obserwuje się szczegÓlny rozw j w dziedzinie program w CAI)

i CAM.
W zakresie CAD wiele firm (FOSECO, FIDES, BORGWARE, HASCO, CASTS, NOVA
CAST, SCRAT^, SPIiC.l'|l^-PHISICS, DEwTEc) wytwarzających wyroby d|a prze.
myslu odlewni<.zr.;1o Irlh ws1l(rlpracujących z od|ewniami, a lakżc krajowyt:h ośrod-
kÓw naukowo.butlnwt.z yt:l r, tllcruje programy umożliw iającc:

I ) proJektowallle fornry:
- wprowndzcnle do kompulera rlanych z rysunku przcdnlklltr,
- ob|iczanie pow|erzchn|, objętoŚcl l mnsy odlewu |ub wybrnnyt:h Jego fragmen.
tÓw,
- dobÓr rodzaju oraz wymiar w uk|adu wlewowego, ustalenie mieJsca ustawienia
filtrÓw,
- ustalenie na podstawie analizy przekrojÓw odlewu węzłÓw cieplnych, wymaga.
jących zasilania,
- dobÓr rodzaju oraz obliczenie wielkości nadlewÓw,
- ustalenie rozmieszczenia modeli na plycie podmodelowei oraz polożenia odlewu
w formie,
- wykonanie dokumentacji form, modeli, rdzennic i plyt modelowych,
- symulację procesu krzepnięcia odlewÓw;
2) projektowanie procesu przygotowania metalu;
3) projektowanie procesu zalewania formy.
W tym zakresie opracowano programy do odlewania w formach piaskowych i me-
|rr|tlwych (odlewanie grawitacyjne i ciśnieniowe), a niektÓre z nich pozwalają określić
;lnrnmctry procesu przy odlewaniu ciąglym stopÓw.
W zakresie systemÓw wytwarzania (cAM) opracowano programy przeznaczone
r|o s|erowania rÓżnymi procesami produkcyjnymi, od transportuimagazynÓw poczy-
tltliąc, przez sterowanie stacjami przerobu mas' zautomatyzowanymi liniami for.
mierskimi i piecami metalurgicznymi, na montażu podzespolÓw lub gotowych wy.
robÓw koficząc.
Przykladem polączenia programÓw cAD i cA|'l są systemy wspomagania w proce.
sach topienia metali. Na przykład komputerowy system nadzoru piecÓw indukcyj.
nych może być sprzęgnięty z układem sterowania pieca i wbudowanym w podstawę
tygla systemem ważenia. Umożliwia to automaĘczne' programowe prowadzenie pro-
cesu topienia z podzialem na trzy f.azy:
- ladowanie, obejmujące obliczenie udzialu skladnikÓw we wsadzie i ich ważenie,
- roztapianie. sterowanie mocą pieca,
_ przetrzymywanie i rozlewanie cieklego metalu, obejmujące sterowanie mocą dla
utrzymania założonego poziomu temperafury oraz nadzilr nad rozlewaniem przez
informowanie o masie metalu w piecu i w kadzi.
I)onadto system nadzoruje temperaturę wody chlodzącej w ukladzie zasilania,
może być wykorzystany do diagnostyki uszkodzefi ukladu chłodzenia a także do
programowego spiekania wykladziny pieca.
W systemach wspomagania w zakresie jakości (CAQ) skomputeryzowane maszyny
1xlmiarowe wyposażone są w trzy rodzaje czujnikÓw: mechaniczne, elektryczne i la.
Scrowe (bezkontaktowe oparte o system da|mierzowy). Wyniki pomiarÓw podawane
są w poslaci cytrowej |ub graficzncj t||lr wyllrancgo fragmentu odlewu z podaniem
linii norninalnej pola lolcrancji, linii rzr'<'zywislt.j i r ztx.zywistych odchylck.
l6l
11.2. Metody matemalyczne slosowano w obllczenlach
Z matematycznego punktu wldzcnia, w zakresie technologii odlewniczeJ, w nl11o-
rytmach opisanych program w korzysta się z metod analitycznych lub metod numc.
rycznych. Pierwsze z nich uJmuJą np. obliczanie ukladÓw w|ewowych, zasilaJącyc|r,
ochładzalnikÓw, rozmieszczenia modeli na plytach itd. wzorami wyprowadzonyml
w oparciu o metody fizyki matematycznej lub w oparciu o zależnościanalityczno-
-empiryczne. w tym przypadku stosowanie komputerÓw przyspiesza obliczenia
rozważanych parametrÓw lub ulatwia wybÓr rczwiąza konstrukcyjnych.
Metody numeryczne, rozwijane intensywnie w ostatnim czasie' dotyczą glÓwnic
teorii cieplnej procesÓw odlewniczych. Cyfrowa symulacja procesu krzepnięcia otl.
lewu w formie, polegająca ogÓlnie rzeczbiorąc na przybliżonym rozvtiązaniu problc.
mu brzegowego, opisanego ukladem rÓwnafi rÓżniczkowych cząstkowych i warun.
kami jednoznaczności, nie ma najczęściej rozwiązania analitycznego. Konieczne
jest więc przejścieod formalnego opisu matematycznego do algorytmu numerycz-
nego. Jego rcntiązanie, praktycznie możliwe tylko przy zastosowaniu kompuler w,
pozwala wyznacryć czasoprzestrzenne pole temperafury w odlewie i w formic, kine-
tykę krzepnięcia odlewu i inne cechy przebiegu procesu. Ana|iza niek|Órych pnrn-
metrÓw, np. polożenia linii izosolidusowych w odlewie, położeniai kszta||tt jnnl s|<tlr.
czowych w ukladzie odlew-nadlew, pozwala na weryfikację projektu |et.lrtlo|o11|t'z.
nego oraz wyb6r optnnalnej koncepcji technologicznej.
11.3. Wykorzystanie komPuterÓw w zakresie zasi|an|a
i krzepnięcia odlewÓw
Zastosowanie techniki komputerowei z wykorrystaniem metod analityczrryr'lr
i numeryczrrych zostanie przedstawione na przykladzie obliczefi ukladÓw zns||n.
jących (nadlewÓw) oraz symulacji procesu krzepnięcia odlewÓw.
11.3.1. obliczanie wie|kości nadlewow
Jedną z metod obliczefi wielkości nadlewÓw w formach z masy na bazie piasku
kwarcowego jest tzw. metoda modulowa, opierająca się na rÓwnaniu bilansu cieklego
metalu w nadlewie:
=v +v
vnnonz [rn3] lil.r l
 V - objętoŚi: nnr||cwrl Illrl|, Częśi.znslInJl;t.q nntllcwrr V,,. tlllIlr.ztr się z znlr:.żtrtlŚt.|:
s
V
no ochranlaJąca t:zęśi:nntl|cwu lm3|, ,
rr,
,. ,,r. u"' , I * lll.4l
-1_
v zasilaJąca częśćnadlewu lm"j, odpo
nz
t

wiadająca objętościmetalu, ktÓry w ktÓrej l,2 jest wspÓlczynnikiem bezpieczefrs|wn, tlwzg|ęt-lniaJącym trafnoŚć doboru
splynął z nadlewu do odlewu lub niektÓrych parametrÓw rÓwnafr l l l.3| i l l l.4|.
objętości jamy skurcz owei zaznaczt Wyraiając wymiary nadlewu w funkcji jednego parametru, np. wyrażając wys}
nej na rysunku. kośći większą średnicę nadlewu w kształcie stożka Ściętego w funkcji mniejszej Śred-
Po dzieleniu rÓwnania u1.l.] przez powierzchnię chlodzenia nadlewu Fn i jego nicy d, można obliczyć jego powierzchnię Fn = f(d), vn = f(d) oraz |4n= f(d). RÓwna.
przekształceniu otrzymujemy: nie Il l.2] przyjmuje wÓwczas posta&
vnz
-M
Mnno u1.21
.ąt
A.d"-MnoI'nz.d'-+'v -0, Ir l.sl
r
-=0
n
w ktÓrym A i B są wspÓlczynnikami liczbowymi.
vn
Po wyznaczeniu d z rÓwnania Ill.5] można określićwymiary nadlewu, jego obję.
''rrlzic:
Mn Ff - modul nadlewu [m] ,
n tościi moduł.
vno
Mnof= + - modulczęściochraniającejnadlewu[Im], 11.3.2. Symu|acja krzepnięcia odlewow
n

Motlul częściochraniającej można ob|iczy,cz rÓwnania: W modelu matematycznym procesu krzepnięcia i stygnięcia odlewu, niejednorod.
ny obszar odlewu (o) i formy (F) sklada się z podobszar w cieczy, Iazy przejściowej
t".=ffi'{,t.1 Mo
ll 1.31
(mieszanina fazy ciekłej i fazy stałej, wydzielającej się z cieczy) i lazy stalej oraz
podobszarÓw formy.
Przeptyw ciepla w ukladzie odlew-forma, tzn. nie ustalone pole temperatury opi-
vo
suje układ rÓwnafr rÓżniczkowych Fouriera-Kirchhoffa o następującej postaci:
pdzie: M modul odlewu [m],
-ot
vo
o

objętośćodlewu [m3],
c*(r) o;(r)s = V (tr.. V T) + Ó'(x,0 ll l.6l

F
o
powierzchnia odlewu [m2], gdzie: C.(T), on, (T), I* (T) - zmienne z temperaturą odpowiednio: ciepło właściwe

ko wspÓlczynnik rodzaju nadlewu;

w J/kg, gęstośćw kg/m, i
wspÓlczynnik przewodności cieplnej w

W/mK podobszarÓw ukladu (m = 1,2, ..., n),

kt = l, jeślizastosowano ten sam rodzaj masy formierskiej wokÓl
odlewu i nadlewu,
T temperatura w K,
ko > 1, jeślinp. wokÓl nadlewu zastosowano masę izolacyjną' t - czas,

a odlewy wykonano w masie kwarcowej,

x = (xry,z),
s. sumaryczny skurcz metalu w stanie cieklym i podczas krzepnig V operator Hamiltona, ?
q" - wydajnośćobjętościowawewnętrznych ŹrÓdeł ciepla w J/m" s .
cia; np. dla staliwa węglowego si = 0,02-0,09 w zaleŻności od za.
J

wartości węgla i temperatury zalewania,
t|liĘ uJmują odpowiednio: s|osunek czasu krzepnięcia nadlewu do
czasu zasilania orllcwtr ornz slopiefi koncentracji jamy skurczo
wcj w natt|cwic; rr1l. r||n sIllliwn węg|owego r|'/q = l,0l-|,20 w za-
|eżnoŚci ot| znwnrltl!;r.I wę11llr.
Zak|ada się, że układ jest izobaryczny, pole prędkości ruchu masy w podobsza-
rach układu jest wektorem zerowym oraz pomija wpływ proces{rw konwckcyjnych
na przepływ cicp|n w t.icklcj częściodlewu.
|6Ą

Szt'zt:g lowc rozwit|Zł|rli() r w]|lrr|l,r rÓj|trlt.zkowcgo lIl.()| wyllIll,:l| 1lrlrIltllilt warun. ll (krrlk :;|ntk | |}l ./(.:,lt zr.trltt.J) w tlt,
- ortIt:l'i|rlŚi. lrr|ęrtzy węzIltrlrl
k(lw, kl rc ujmują spccyfikę tlancgo t)r(X.(:slI t.,ymiany cicpllt - |zw. wltrtlltkÓw jcdno. l'k. łl'l' i.lI - wspÓ|r.zytlttIk 1lrzcworItroŚt.l t'Ic;lllrr.| (W/rlll()tlr|1xlwlr.tlltIo w
l
Znłczności. tlo ktÓrych za|icza się: wę?'|ci,li2wt:hwi||t.znsttkllltlll.ztltryzzn|t:.ŹrltlŚt:i
- warunki geometryczne, obejmujqcc ksztalt i wymiary ukla<|u, w ktÓrym za. Lk = l('lk),
chodzi proces wymiany ciepla, Óil , Qi2, - tunrc1a kszta|tu, bęt|r1r.n slostltlklt:tn powicrzchni przechcr
- warunki lizyczne, obejmujące termofizyczne właściwoŚci ukladu, dzącej przcz punkt P, |uh I',, ogrnnit.zojqccj wydzieloną ob.
- warunki graniczne (brzegowe), charakteryzujące przebieg procesu wymiany jętość V. zawartą między punktami |'l i P2.
t:iepla na granicach podobszarÓw orazmiędzy ukladem a otoczeniem' ^
Po przeksztalceniu rÓwnania Ill.7| można wyznacz.yĆtemperaturę t*'' węźlc i
- warunki początkowe, charakteryzujące rozkład temperatury w ukladzie dla w następnej chwili k+l rozwiązując r wnania algebraiczne. Uproszczony algorytm
czasu przyjętego za początkowy.
obliczefi przedstawiono na rysunku I l-1.
lłÓwnanie [ll.6] można rozvtiązać metodami numerycznymi. Najbardziej roz-
powszechnione są metody rÓżnicowe, a wśrÓd nich metoda rÓżnic skoficzonych.
.|t:j istotł| jest wyrÓznienie w rozpatrywanym obszarze pewnego zbioru punktÓw
(węzl w), tworzących siatkę rÓżnicową i zastil)ienie operatorÓw rÓżniczkowych w
l (lwnnniach i warunkach brzegowych wyrażeniami rÓżnicowymi, zawierającymi war. rp.owadzonre ParerelrÓY :

. Ler Ńf izycznych o l F
lrlŚr'i szukanej funkcji T(X,t) w węzlach siatki. RÓwnanie [11.6] dla zadania jednowy- - g@relr ycznych uk I adu o-F
pdzlału
- rÓżnlcowgo Przcs
ttrittrtlwcgo przyjmuje wÓwczas postae trżeni i krok cz5su

"(tr
p,ri,
# +'.'.T. =
"o,
lr1.7l
zastoso9.nr
i brzegorych
Ęzł Ó9 si atk
e YarunlÓw EżątLowych

i
ofaz id ntyfiłacJa

wktÓrym:R..=
j* h; R.^=!* h

" t^l 2rl 'u 2il z),, frIiczanig

- GpÓłcŹrniłÓY
:

Przedhdcr c!e.
Plnej i oPotÓr fuędfywęzloYych
- Pojemości cicPl' nej V !ęzł aćh
<c.o)
.,. , óp. golloko - pole tcnp.ratur t odlevie I P
I ki.tistą o fornie

L-
t- .ovl
'
,
il
1-\
t\
tł -Ł
,t-t| -
tual i z.ćj
l. tehp.-
Fli ł tt
I t?. /i lP' F. orułotanrc
v.rtÓści f.fy
PoIa teDPor.Lury
stalej
! za'
w YęzlŁch
I
l''- Ó,,
AVi
T sPradzcnic
nisi.
z.avanŚoyenta
tJęzla ccnt..]ncao
rrzep.

t:<tzie: c(t'), p(t) - odpowiednio cieplo wlaściwe (J&g K) i gęstość(tg/m3) w węŻ.

le glÓwnym w chwili k,
i-*-i

{, {.' temperatura(.C)wwężle i wchwili czasuk i wnastępneJ

chwili czasu - k+1, Rys. 11.1. Algorytn obllczeri krzcpniecia odlewu

{, 'ł temperatura w węzlach sąsiednich (l i z) do węzla iw chwi.

ilk,
AI krok czasu (s),
lł,, , ll.' opÓr cieplny o<|powictlllio między węzlami i i I oraz i i 2
(m"KAr,/),
 I blr

11.4. Cwiczenle. Zaslosowanle komputerow W Illtkt'lt: obIit:zcfr nlrIt:ży ŚIr:tIzii'Jlrzt:bIt:11 ])r(X.(.sIt klzc1llr|ęr Itt, rlIttsIlrtw'ltIy ]l,|

do projeklowania technologii odtewnlczych ckranic monilora i wydruku konrJrul<:rowym urlzlnlt:nl [nzy',tnlrl w wq;zlnclr slnlki
od|ewu oraz poziomem tempcrnlury w węzlat:h otllt:wtt I frtrrlty.
Po zakoficzeniu obliczefl na|cż1' porÓwna(' wyrllkl rlll|lt.zr.il z wylriknnri hnrlnfl
Ce| ćwiczenia: zapoznanie studentÓw z komputerowym wspomaganiem projekto rzeczywistego odlewu, poslugując się dwoma pRrnmt:IrnltlI wtlryflknt:yjnymi: czasem
' rnnia lechnologii odlewniczych krzepnięcia odlewÓw orazrozk|adem temperalury w wybrarrylrr węź|c formy.

A. Przebieg Ćrłiczerria B. Sprawozdanie z wykonanego Ćrłiczenia

Cwiczenie sklada się z dwÓch części.Pierwsza obejmuje dobÓr rodzaju i oblicza- Sprawozdanie winno zawierab,
llic wielkości nadlewÓw dla odlew w staliwnych (zastosowanie metod analitycznych),
- wyniki obliczefi nadlewÓw,
tlrtlga zaśsymulację procesu krzepnięcia odlewu (zastosowanie metod numerycz.
- ana|izęwplyvru rozvłaż,anychparametr w na wielkość nadlewu,
rlyt.lr) oraz porÓwnanie wynikÓw symulacji z wynikami badah rzecz1rwistego od. - ocenę zgodności wytypowanych parametrÓw weryfikacyjnych uzyskanych z sy.
Icwu.
mulacji i badafi rzeczywistego odlewu.
.S|tltlcnt:i przystępujący do wykonania Ćrłiczenia powinni zapoznać się og lnie
z llltlrltl|owym sposobem obliczania wielkości nadlewÓw ([2] do częściI Ćrviczenia)
C. Literatura
| ,, lxlsIttt:ią rÓwnania przewodnictwa ciepla Fouriera-Kirchoffa do opisu przeplywu
1. Poradnik Inżyniera. odlewnictwo, tom 2, rozdz. XYI|I. Metody matematyczne
r.lr.1lltt w ukladzie odlew.forma oraz numerycznymi metodami jego rozwiązpłania w cieplnych obliczeniach procesÓw odlewniczych, Warszawa, wNT' 1986'
ltl s.527-562.
l. W ykonanie Ćwiczenia 2. W. Longa, Krzepnięcie odlewÓw w formach piaskowych, Katowice, Śląsk, tlz3.
W 1licrwszej częścićwiczenia dla wybranego odlewu na|eĘ obliczyć wielkości
rlltrl|t:wÓw przyjmując wartościnastępujących parametrÓw, wchodzących w sklad
1lotlslnwowego rÓwnania zasilania odlewu przez nadlew:
_ |emperatury zalewania i skladu chemicznego stopu, kt6re decydują o objętościo.
wym skurczu przegrzania i krzepnięcia stopu,
-
ksztaltu nadlewu,
-
rodzaju nadlewu (izolowany cieplnie i bez izolacji),
_ wspÓlczynnika warunkÓw zasilania.
W drugiej części Ćwiczenia, dotyczącej symutacji krzepnięcia odlewÓw kulistych
zc s|opÓw aluminium, po objaśnieniuprzezprowadzącego zajęcia algorytmu obliczefi,
llalcży wprowadzić do programu parametry termoIizyczne ukladu odlew-forma oraz
1lłl ra metry początkowo-brzegowe, zawierające:
- |iczbę węzlÓw plaskiej siatki w odlewie i w formie,-
- wymiary obszaru odlewu i formy,
_ |cmperaturę metalu po wlaniu do formy,
- początkową temperaturę formy i otoczenia,
- urlzial fazy preeutektycznej w stopie,
_ t.it:plo krzepnięcia stopu,
_ t.icplo zastępcze fazy przejściowej,
- wsp |czynnik wymiany ciepla mięt|zy nadlcwem i formą oraz między formą
i rlltx'zt'nicm.