PANITIKANG

FILIPINO
Kasaysayan at Pag-unlad
Pangkolehiyo

Erlinda M. Santiago
Alicia H. Kahayon
Magdalena P. Limdico
 MGA NILALAMAN
KABANATA 3 - Panahon Ng Mga Kastila
KABANATA 1 -Panimulang Pag-aaral Ng Panitikan - Kaligirang Kasaysayan
- Ano ang Panitikan - Mga Impluwensiya Ng Kastila Sa Panitikang Filipino
- Ang Panitikan At Kasaysayan - Mga Unang Aklat
- Mga Paraan Ng Pagpapahayag Ng Panitikan - Doctrina Cristiana
- Bakit Dapat Mag-aral Ng Panitikan - Nuestra Señora del Rosario
- Mga Kalagayang Nakapangyayari Sa Panitikan - Ang Barlaan At Josaphat
- Ang Impluwensiya Ng Panitikan - Urbana At Felisa
- Pangkalahatang Uri Ng Panitikan - Mga Akdang Pangwika
- Ang Mga Akdang Tuluyan - Mga Kantahing Bayan
- Mga Akdang Patula - Leron-Leron Sinta
- Mga Uri Ng Tulang Pasalaysay - Pamulinawen
- Mga Uri Ng Tulang Liriko - Dandansoy
- Mga Tulang Dula o Pantanghalan - Sarong Banggi
- Mga Tulang Patnigan - Atin Cu Pung Singsing
- Kahulugang Saklaw Ng Panitikang Filipino - Mga Dulang Panlibangan
- Mga Tulong Sa Pag-aaral - Tibag
- Lagaylay
KABANATA 2 - Panahon Bago Dumating Ang Mga Kastila - Sinakulo
- Kaligirang Kasaysayan - Panunuluyan
- Mga Bahagi Ng Panitikang Filipino Bago Dumating Ang Mga Kastila - Panubong
- Ang Alamat - Karilyo
- Ang Alamat Ng Mga Tagalog - Moro-moro
- Kuwentong Bayan - Karagatan
- Si Bulan At Si Adlaw - Duplo
- Panahon Ng Epiko - Kurido
- Biag Ni Lam-Ang - Saynete
- Alim - La India Elegante Y El Negrito Amante
- Mga Awiting Bayan - Sarsuela
- Kundiman - Mga Tulong Sa Pag-aaral
- Kumintang o Tagumpay
- Dalit o Imno KABANATA 4 - Panahon Ng Pagbabagong Isip
- Oyayi o Hele - Kaligirang Kasaysayan
- Diona - Ang Kilusang Propaganda
- Suliranin - Mga Taluktok Ng Propaganda
- Talindaw - Dr. Jose Rizal
- Mga Unang Tulang Filipino - Marcelo H. del Pilar
- Mga Tulong Sa Pag-aaral - Graciano Lopez Jaena
- Iba Pang Mga Propagandista
- Antonio Luna KABANATA 6 - Panahon Ng Mga Hapones
- Mariano Ponce - Kaligirang Kasaysayan
- Pedro Paterno - Ang Mga Tula Sa Panhong Ito
- Jose Ma. Panganiban - Haiku
- Ang Panahon Ng Tahasang Paghihimagsik - Tanaga
- Kaligirang Kasaysayan - Karaniwang Tula
- Mga Taluktok Ng Tahasang Paghihimagsik - Ang Mga Dula Sa Panahong Ito
- Andres Bonifacio - Ang Maikling Kuwento Sa Panahong Ito
- Emilio Jacinto - Lupang Tinubuan
- Iba Pang Maghihimagsik - Uhaw Ang Tigang Na Lupa
- Ang Mga Pahayagan Ng Panahon Ng Himagsikan - Mga Tulong Sa Pag-aaral
- Mga Tulong Sa Pag-aaral
KABANATA 7 - Panahon Ng Isinauling Kalayaan
KABANATA 5 - Panahon Ng Amerikano - Kaligirang Kasaysayan
- Kaligirang Pangkasaysayan - Ang Kalagayan Ng Panitikan Ng Panahong Ito
- Mga Katangian Ng Panitikan Sa Panahong Ito - Ang Bagong Panitikan Sa Tagalog Ng Panahong Ito
- Panitikan Sa Kastila - Ang Muling Pagsigla Ng Panitikan Sa Ingles
- Cecilio Apostol - Ang Timpalak-Palanca
- Fernando Ma. Guerrero - Kuwento Ni Mabuti
- Jesus Balmori - Mabangis na Kamay ...Maamong Kamay
- Manuel Bernabe - Planeta, Bituin at mga Bituin
- Claro M. Recto - Alamat Ng Pasig
- Mga Iba Pang Manunulat Sa Wikang Kastila - Mga Tulong Sa Pag-aaral
- Panitikan Sa Tagalog
- Lope K. Santos KABANATA 8 - Panahon Ng Aktibismo
- Florentino Collantes - Kaligirang Kasaysayan
- Amado V. Hernadez - Ang Binhi Ng Aktibismo
- Valeriano H. Peña - Panahon Ng Duguang Plakard
- Iñigo Ed. Regelado - Ang Kalagayan Ng Panitikan Ng Panahong Ito
- Ang Dulang Tagalog - Ang Panulaang Filipino Ng Panahon Ng Aktibismo
- Ang Nobelang Tagalog - Ang Dula, Maikling Kuwento, at Nobela Ng Panahong Ito
- Ang Maikling Kuwentong Tagalog - Mga Tulong Sa Pag-aaral
- Ang Tulang Tagalog
- Mga Iba Pang Panitikang Filipino KABANATA 9 - Panahon Ng Bagong Lipunan
- Panitikang Ilokano - Kaligirang Kasaysayan
- Panitikang Kapampangan - Ang Panulaang Tagalog Sa Bagong Lipunan
- Panitikang Bisaya - Ang Awiting Filipino Sa Bagong Lipunan
- Ang Panitikang Filipino Sa Ingles - Ang Radyo at Telebisyon
- Mga Tulong Sa Pag-aaral - Ang Pelikulang Filipino
- Ang Mga Pahayagang Komiks, Magasin, at Iba Pang Babasahin
- Kabuuang Tanaw Sa Panitikan Sa Panahon Ng Bagong Lipunan
- Mga Tulong Sa Pag-aaral
KABANATA 10 - Panahon Ng Ikatlong Republika
- Kaligirang Kasaysayan
- Ang Panulaang Tagalog Ng Panahon Ng Ikatlong Republika
- Ang Awiting Filipino Sa Panahon Ng Ikatlong Republika
- Ang Pelikulang Filipino Ng Panahon Ng Ikatlong Republika
- Ang Mga Pahayagan, Komiks, Magasin, At Iba Pang Babasahin
- Ang Timpalak-Palanca Sa Panahon Ng Ikatlong Republika
- Di Mo Masilip Ang Langit – ni “Ramaden”
- Sa Kaduwagan Ng Pilikmata ni “Virginia Rivera”
- Unang Binyag ni “Homer”
- Kabuuang Tanaw Ng Panitikang Pilipino Ng Panahon Ng Ikatlong Republika
- Mga Tulong Sa Pag-aaral
KABANATA 11 - Ang Panitikan Sa Kasalukuyan
- Kaligirang Kasaysayan
- Ang Kalagayan Ng Panitikan Sa Panahong Ito
- Ang Panulaang Filipino Sa Panahong Ito
- Ang Awiting Filipino Sa Kasalukuyan
- Ang Sanaysay Sa Panahong Ito
- Ang Mga Programa Sa Radyo at Telebisyon
- Ang Mga Pahayagan at Iba Pang Babasahin
- Ang Mga Manunulat Sa Kasalukuyan
- Ang Timpalak-Palanca Sa Kasalukuyan
- Mga Tulong Sa Pag-aaral
KABANATA 12 - Panunuring Pampanitikan
- Isang Halimbawa Ng Sinuring Akda “Sinag Sa Karimlan” ni Dionisio Salazar
- Talasanggunian
MGA TIYAK NA LAYUNIN TUNGKOL SA
KABUTIHAN AT NASYONALISMO
(Specific Behavioral Objectives about
Value Formation ang Nationalism)
1. Malaman natin ang kasaysayan ng ating lahi, ang idealismong Pilipino, ang ating
pananampalataya at ang ating mga paniniwala, kultura, at kaisipang panlipunan.
2. Maipamalas natin ang sariling kaugalian, pananaw, at kalinangan ng ating lahi.
3. Maisaalang-alang din natin ang mga kabayanihan, pagpapakasakit, at
pakikipaglaban ng ating mga ninuno upang makamtan natin ang ating kasarinlan.
4. Masuri natin ang ating sariling panitik ayon sa mga magagandang katangiang
taglay nito.
5. Matalakay ang mga Panitikang Filipino noon at hanggang sa kasalukuyan at
maihahambing ang paglago at paglinang ng mga akda ayon sa pagtalakay ng mga
manunulat.
6. Maipakita ang mga pagbabagong naganap sa panitik, kultura at kaugalian ng mga
Pilipino sapul noong bago dumating ang mga Kastila hanggang sa kasalakuyang
panahon.
7. Maipakita sa pamamagitan ng mga akdang Filipino ang magagandang kaugalian
ng mga Pilipino noon at maaaring makabuluhan pa sa kasalukuyan.
8. Mailahad ang suliranin sa kuwento at mabigyang-kalutasan ayon sa pang-unawa
ng guro at mag-aaral.
9. Magkaroon ng malayang talakayan hinggil sa mga mahahalagang paksang
napapaloob sa bawat kuwento.
10. Matutuhang sumuri at magbigay ng sariling pala-palagay o kuro-kuro ukol sa
ilang mahahalagang bahagi ng kuwento.
11. Maunawaan ang tunay na pagmamahal sa Diyos, sa magulang, at sa bayan.
12. Maisasaisip tuwina na kung may tungkulin man ang magulang sa anak, ang mga 24. Mabigyan ng kasanayan ang ating mga kababaihan at kalalakihan ng tungkuling
anak ay mayroon ding katungkulan sa magulang. panatilihin.

13. Matutuhang tumanaw ng utang na loob sa Diyos, sa magulang, sa mga kaibigan,
at sa lahat ng pinagkakautangan ng loob.
14. Mapahalagahan ang lahat ng pagsisikap ng mga magulang para sa kinabukasan
ng anak.
15. Mahubog ang mga kabataan sa mga mabubuting kaugaliang panlipunan
sapagkat sila ang pag-asa ng ating Bayan.
25. Maturuan ang ating kabataan ng kahalagahan at wastong paggamit ng oras
upang makatulong sa kanilang pansariling kaunlaran at magtaguyod sa kagalingan
nila sa pamayanang ginagalawan.
26. Maunawaan ang pangangailangan ng bawat mag-aaral, kung paano sila
nakapag-iisip at nakadarama ng mabibisang paraan upang matanto ang mga
kahalagahan ng edukasyon sabuhay ng bawat nilalang, at makapagpalahad ng
palatuntunan na maaaring gawing sanayan ng mga mag-aaral.

16. Mapukaw ang kanilang kaisipan o kawilihan sa mga gawaing pangnasyonalismo.
17. Magkaroon ng kamalayan sa mga nagaganap sa ating bansa, at magkaroon din
ng partisipasyon tungo sa ikauunlad nito. Mailahad ang kahirapang dinaranas ng
ating mga kapatid sa kasalukuyan at makagawa ng kaukulang pag-aaral tungkol dito.
27. Makahanap ng paraang makatutulong upang ang mga mag-aaral ay tumuklas ng
pansariling pakahulugan sa mga pangyayari sa kaniyang paligid.
28. Makapaglimi tungkol sa kung paano makapagbibigay ng kasiyahang pisikal at
ispiritwal at mapaunlad ang iba’t ibang aspekto ng pamumuhay.

19. Maisaalang-alang ang panuntunang pantay-pantay para sa lahat, lalo na sa

edukasyon. Pagbibigay ng huwaran sa magaganda at mabubuting gawain na nais
mapahalili sa mga kabataan sa kasalukuyan.

20. Maikintal sa kaisipan at hangarin ng bawat kabataan ang pagkukusang pagtulong

sa kaniyang pamayanan at sa gayon ay magkaroon siya ng damdamin upang
dumamay, umunawa, at tumingin sa kaniyang kapwa.

21. Maikintakl sa kaisipan ng bawa’t mag-aaral na sila ay mamamayan ng Republika

ng Pilipinas at dapat na maging matapat sa pagtupad ng kanilang mga tungkulin at
obligasyon.

22. Mahubog ang kabataan sa mga kagandahang-asal na udyok ng isang matatag

na pananalig sa Bathalang mapagkalinga.

23. Malinang sa kaisipan ng mga mamamayang Pilipino ang mga matatandang

kaugalian tulad ng kasipagan, kalinisan, katapatan, at wastong pagtitipid. Mabigyan
sila ng kasanayan at kaalamang makatutulong sa kanila upang kumita sa isang
malinis na paraan. Makapamuhay nang maayos at makapag-abuloy sa kalinangan at
kagalingang pangkabuhayan ng bansa.
KABANATA 1
Panimulang Pag-aaral ng Panitikan
ANO ANG PANITIKAN
Maraming pakahulugan ang iba’t ibang manunulat tungkol sa panitikan. May
nagsasabing “ang tunay na kahulugan daw ng panitikan ay yaong pagpapahayag ng
damadamin, panaginip, at karanasan ng sangkatauhang nasusulat sa maganda,
makahulugan, at masining na mga pahayag”. Sa aklat nina Atienza, Ramos, Zalazar,
at Nazal na pinamagatang Panitikang Pilipino, ipinahahayag na “ang tunay na
panitikan ay yaong walang kamatayan, yaong nagpapahayag ng damdamin ng tao
bilang ganti niya sa reaksyon sa kaniyang pang-araw-araw na pagsusumikap upang
mabuhay at lumigaya sa kaniyang kapaligiran at gayun din sa kaniyang kapaligiran
at gayun din sa kaniyang pag susumikap na makita ang Maykapal”.
Si Bro. Azarias ay nagsabing “ang panitikan ay ang pagpapahayag ng
damdamin ng tao, sa lipunan, sa pamahalaan, sa kapaligiran, sa kapwa, at sa
Dakilang Lumikha”. Ang pagpapahayag daw ng damdamin ng isang nilikha ay
maaaring sa pamamagitan ng pag-ibig, kalungkutan, kaligayahan, galit o poot,
pagkahabag, pag-alipusta, paghihiganti, at iba pa.
Ayon namn kay Webster, sa kaniyang pinakabuod na pakahulugan,
“anumang bagay raw na naisasatitik, basta may kaugnayan sa pag-iisip at damdamin
ng tao, maging ito’y totoo , kathangisip o bungang tulog lamang ay maaaring
tawaging panitikan”.
Ganito naman ang makabayaning pakahulugan ni MariaRamos sa panitikan.
Ayon sa kanya, “Ang panitikan ay kasaysayan ng kaluluwa ng mga mamamayan. Sa
panitikan nasasalamin ang mga layunin, damdamin, panaginip, pag-asa, hinaing, at
guniguni ng mga mamamayan na nasusulat o binabanggit sa maganda, makulay,
makahulugan, matalinghaga, at masining na mga pahayag.” Ang panitikan ay
nagbubunsod sa pagkilos ng mga mamamayan sa kanilang pagkamakabayan o
nasyonalismo. Ito ang lakas na nagbubuklod ng kanilang damdamin, nagdidilat ng
kanilang mga mata sa katwiran at katarungan.
Ang panitikan ay hindi lamang lumilinang ng nasyonalismo kundi ito’y nag-
iigat din ng mga karanasan, tradisyon, at mga mithiin ng bawat bansa. Hinuhubog sa
panitikan ang kagandahan ng kultuira ng bawat lipunan. Dito nasusulat ang henyo ng
bawat panahon. Ito’y walang paglipas hanggang may tao sa sandaigdigan. Ang
panitikan ay isang ilaw na walang kamatayang tumatanglaw sa kabihasnan ng tao.
ANG PANITIKAN AT KASAYSAYAN
Matlik na magkaugnay ang Panitikan at Kasaysayan. Sa pagtalakay ng
kasaysayan ng isang lahi, tiyak na kasama rito ang damdamin, saloobin, kaugalian, o
tradisyon ng lahing ito. At ang lahat ng ito kapag naisatitik ay tinatawag na panitikan.
Ang kasaysayan ay naisatitik kaya’t ito’y makatotohanang panitikan. Ang lahat ng
mga bagay na naisatitik at tunay na mga nangyari ay makatotohanang panitikan.
Samakatwid, bahagi ng panitikan ang kasaysayan.
Ang panitikan at kasaysayan ay mayroon ding pagkakaiba. Ang panitikan ay
maaaring mga likhang-isip o bungang-isip lamang o mga pangyayaring hubad sa
katotohanan na naisatala, samantalang ang kasaysayan ay pawing mga
pangyayaring tunay na naganap- may pinangyarihan, may sanhi ng pangyayari, at
may panahon.
Mga Paraan Ng Pagpapahayag
Pasulat man o pasalita, tuluyan man o patula, ang anumang sining ng
panitikan ay maaaring talakayin sa apat na paraan ng pagpapahayag.
1. Pagsasalaysay – Ito’y isang uri ng pagpapahayag na nagsasalaysay ng
isang karanasan. Halimbawa: “Isang Karanasang Hindi Ko Malilimutan.”
2. Paglalahad – Ito’y isang paraang nagbibigay katuturan sa isang ideya o
konsepto. Nagmumungkahi rin ito ng paraan ng paggawa ng isang bagay.
Tumatalakay rin ito sa suliranin, nagbibigay dahilan , at nagpapayo ng mga kalutasan.
Halimbawa: “Ano Ang Panitikan?”
3. Paglalarawan – Ito’y isang paraang naglalarawan ng isang bagay, tao, o
lunan. Ang detalye ng mga katangian, o kapintasan ng tao, o bagay na namamalas
ay nababanggit ditto. Halimbawa: “Maynila … Kulay Anyo ng Lahi.”
4. Pangngatwiran – Naglalayong humikayat sa bumabasa o sa mga nakikinig na
pumanig sa opinyon ng nagsasalita o sa sumulat ang paraang ito. Malinaw na mga
katwiran at sinasamahan ng mga pagpapatunay upang lalong mapaniwala sa
kaniyang mga kuro-kuro ang mga bumabasa o nakikinig. Halimbawa: “Kailangan Ang
Tapat Na Pagtawag at Pananalig Sa Diyos Sa Anuimang Oras”.

BAKIT DAPAT MAG-ARAL NG PANITIKAN
May limang mahahalagang bagay kung bakit dapat tayong mag-aral ng
Panitikang Pilipino.
UNA: Upang makilala natin an gating sarili bilang Pilipino, at matalos ang
ating minanang yaman ng isip at angking talino ng ating pinanggalingang lahi.
IKALAWA: Tulad ng ibang lahi sa daigdig, dapat nating mabatid na tayo’y
may dakila at marangal na tradisyong siya nating ginawang sandigan ng pagkabuo
ng ibang kulturang nakarating sa ating bansa.
IKATLO: Upang matanto natin ang ating mga kakulangan sa pagsulat ng
panitikan at makapagsanay na ito’y matuwid at mabago.
IKAAPAT: Upang makilala at magamit ang ating mga kakayahan sa pagsulat
at magsikap na ito’y malinang at mapaunlad.
IKALIMA: Higit sa lahat, bilang mga Pilipinong nagmamahal sa sariling
kulturan ay kailangang maipamalas ang pagmamalasakit sa ating sariling panitikan.
MGA KALAGAYANG NAKAPANGYAYARI SA PANITIKAN
May mga mahahalagang bagay na nakapangyayari sa panitikan. Ito’y ang
mga sumusunod:
1. Ang klima – ang init o lamig ng panahon, ang bagyo, unos, baha, at ulan ay
malaki ang nagagawa sa kaisipan at damdamin ng manunulat.
2. Ang hanapbuhay o gawaing pang-araw-araw ng tao – Nagpapasok ng
mga salita o kuro-kuro sa wika at panitikan ng isang lahi ang tuingkulin, hanapbuhay,
o gawaing pang-araw-araw ng mga tao.
3. Ang pook o tinitirhan – Malaki ang nagagawa nito sa isipan at damdamin
ng tao. Kung ang pook na kinatitirahan ng mga tao ay may magagandang tanawin,
mahalaman, maaliwalas, sagana sa kabukiran, madagat, at mabundok, ang mga ito’y
siyang magiging paksa ng panitikan ng mga taong nagnanasang sumulat.
4. Lipunan at pulitika – Nasasalamin sa panitikan ng isang lahi ang sistema
ng pamahalaan, ang ideolohiya at ugaling panlipunan, at gayuin din ang kultura ng
mga tao.
5. Edukasyon at pananampalataya – Kung busog ang isipan, dala ng
malawak na edukasyong natutuhan, ang mga ito’y mababakas sa panitikan ng lahi.
Ang pananampalataya ay pinapaksa rin ng mga makata at manunulat.
ANG IMPLUWENSIYA NG PANITIKAN
Kung ang limang kalagayang nabanggit na nakapangyayari sa panitikan ay
may impluwensiya sa anyo, hangarin, at laman ng panitikan, ang panitikan naman ay
may dalang mahalagang impluwensiya sa buhay, kaisipan, at ugali ng tao.
1. Ang panitikan ay nagpapaliwanag ng kahulugan ng kalinangan at
kabihasnan ng lahing pinanggalingan ng akda.
2. Dahil sa panitikan nagkakalapit ang damdamin ng mga tao sa
sandaigdigan. Nagkakahiraman sila ng ugali at palakad at nagkakatulungan.
Marami ring mga akdang pampanitikan ang nagdala ng impluwensiya sa
buong daigdig. Ilan lamang sa mga ito ang mga sumusunod:
1. Banal na Kasulatan o Bibliya – Ito ang naging batayan ng Kakristiyanuhan.
Mula sa sa Palestino at Gresya.
2. Koran – Ang pinakabibliya ng mga Muslim. Galing ito sa Arabia.
3. Ang Iliad at Odyssey – Ito ang kinatutuhan ng mga mitolohiya at paalamatan ng
Gresya. Akda ito ni Homer.
4. Ang Mahabharata – Ito ay ipinalalagay na pinakamahabang epiko sa buong
daigdig. Naglalaman ito ng kasaysayan ng pananampalataya ng Indiya.
5. Canterbury Tales – Naglalarawan ito ng pananampalataya at pag-uugali ng mga
Ingles noong unang panahon. Galing ito sa Inglatera at sinulat ni Chaucer.
6. Uncle Tom’s Cabin – Akda ito ni Harriet Beecher Stowe ng Estados Unidos.
Kababasahan ito ng naging karumal-dumal na kalagayan ng mga alipin at naging
batayan ng demokrasya.
7. Ang Divine Comedia – Akda ni Dante ng Italya. Nagpapahayag ito ng
pananampalataya at pag-uugali ng mga Italyano nang panahong yaon.
8. Ang El Cid Compeador – Nagpapahayag ng mga katangiang panlahi ng mga
Kastila at ng kanilang kasaysayang pambansa.
9. Ang Awit ni Rolando – Kinapapalooban ito ng Donce Pares at Roncesvalles ng
Pransya. Nagsasalaysay ng gintong panahon ng Kakristiyanuhan sa Pransya.
10. Ang Aklat ng mga Patay – Naglalaman ito ng mga kulto ni Osiris at ng mitolohiya
at teolohiya ng Ehipto.
11. Ang Aklat ng mga Araw – Akda ito ni Confucio ng Tsina. Naging batayan ng mga
Intsik sa kanilang pananampalataya.
12. Isang Libo’t Isang Gabi – Mula ito sa Arabia at Persya. Nagsasaad ng mga
ugaling pampamahalaan, pangkabuhayan, at panlipunan ng mga Arabo at Persyano.
PANGKALAHATANG URI NG PANITIKAN
Ang pangkalahatang uri ng panitikan ay ang tuluyan at patula. Ang mga akdang
tuluyan ay yaong mga nasusulat sa karaniwang takbo ng pangungusap,
samantalang ang patula ay yaong mga pahayag na may sukat o bilang ng mga
pantig, tugma taludtod, at saknong.
ANG MGA AKDANG TULUYAN
Ang mga akdang tuluyan ay marami. Kinabibilangan ito ng nobela o
kathambuhay, maikling kuwento, mga dula sa kasalukuyang panahon, mga alamat,
pabula, sanaysay, talambuhay, balita, talumpati, at iba pa.
1. Nobela – ito’y isang mahabang salaysayang nahahati sa mga kabanata.
Hango sa tunay na buhay ng tao ang mga pangyayari at sumasakop sa mahabang
panahon. Ginagalawan ito ng maraming tauhan. Halimbawa: “Banaag at Sikat” ni
Lope K. Santos.
2. Maikling Kuwento – ito’y salaysaying may isa o ilang tauhan, may isang
pangyayari sa kakintalan. Halimbawa: “Pagbabalik” ni Genoveva E. Matute.
3. Dula – ito’y itinatanghal sa ibabaw ng entablado o tanghalan. Nahahati ito
sa ilang yugto, at sa bawat yugto ay maraming tagpo. Halimbawa: “Kahapon, Ngayon,
at Bukas” ni Aurelio Tolentino.
4. Alamat – ito’y mga salaysaying hubad sa katotohanan. Tungkol sa
pinagmulan ng bagay ang karaniwang paksa rito. Halimbawa: “Ang Alamat ng Pinya”.
5. Ang Pabula – mga salaysayin din itong hubad sa katotohanan ngunit ang
layuni’y gisingin ang isipan ng mga bata sa mga pangyayaring makahuhubog ng
kanilang ugali at pagkilos. Natutungkol sa mga hayop ang kuwentong ito. Halimbawa:
“Ang Pagong at Ang Unggoy”.
6. Anekdota – mga likhang-isip lamang ng mga manunulat ang mga maikling
salaysaying ito na ang tanging layunin ay makapagbigay-aral sa mga mambabasa.
Maaaring ito’y isang kuwento ng mga hayop o bata. Halimbawa: “Ang Gamugamo at
Ang Munting Ilawan”.
7. Sanaysay – ito’y pagpapahayag ng kuro-kuro o opinyon ng may-akda
tungkol sa isang suliranin o pangyayari. Ang pinakamahusay na halimbawa nito’y
ang bahagi ng Editoryal ng isang pahayagan.
8. Talambuhay – ito’y tala ng kasaysayan ng buhay ng isang tao. Maaaring
ito’y pang-iba o pansarili.
9. Balita – ito’y isang paglalahad ng mga pang-araw-araw na pangyayari sa lipunan,
pamahalaan, mga industriya at agham, mga sakuna, at iba pang paksang
nagaganap sa buong bansa o maging sa ibayong dagat.
10. Talumpati – ito’y isang pagpapahayag na binibigkas sa harap ng mga
tagapakinig. Ang layuinin nito ay humikayat, magbigay ng impormasyon,
mangatwiran, magpaliwanag, at magbigay ng opinyon o paniniwala.
11. Parabula – ito’y mga salaysaying hango sa Bibliya na tulad ng anekdota. Ang
layunin nito’y makapagbigay-aral sa mga mambabasa o nakikinig. Halimbawa: “Ang
Matandang Mayaman at si Lazaro”.
Mga Akdang Patula
ANG TULA

Ang pagsulat ng tula ay naiiba sa ibang sangay ng panitikan sapagkat dito ay
nangangailangan ng masusing pagpili ng mga salita, pagbilang ng mga pantig, at
paghahanap ng makakatugmang mga salita upang maipadama ang isang damdamin
o kaisaping nais ipahayag ng isang manunulat. Bagama’t sa kasalukuyan ay unti-unti
nang nawawala ang sukat at tugma ng isang tula, lalo’t ang makabagong manunulat
ay naniniwala sa kaisipang malayang taludturan.
Sa isang tula ay maaaring may tatlong interpretasyon o pakahulugan: yaong
sa manunulat, sa guro at mag-aaral, bagama’t ang pinakadiwa nito ay iisa lamang.
Marami nang katuturang nabuo ang tula at ang ilan ay babanggitin dito. Ayon
kay Julian Cruz Balmaceda, “ang tuila ay isang kaisipang naglalarawan ng
kagandahan, ng kariktan na natitipon sa isang kaisipan upaing maangkin ang
karapatang matawag na tula.”
Ayon kay Iñigo Ed. Regalado, “ang tuila ay kagandahan, diwa, katas,
larawan, at kabuuang tonong kariktang makikita sa silong ng alinmang langit.”
Ayon naman sa katuituiran ni Fernando Monleon mula kay Lord Macaulay,
“ang pagtula’y panggagagad at ito’y lubhang kahawig ng sining ng pangguhit,
paglililok, at pagtatanghal. Ang kasaklawan ng pagtula ay higit na malawak kaysa
alinman sa ibang gagad na mga sining, pagsama-samahin man ang mga iyon.”
Ayon kay Alejandro G. Abadilla, ang katuturang ibinigay ni Edith Sitwell na
napili niya, ay nagsasabing, “ang tuila ay kamalayang napapasigasig (heightened
consciousness).”
Ang mga akdang patula ay may apat na uri: tulang pasalaysay, tulang paawit
o liriko, tulang padula o pantanghalan, at tulang patnigan.
1. Tulang pasalaysay – ang uirng ito ay naglalarawan ng mahahalagang mga
tagpo o pangyayari sa buhay; halimbawa’y ang kabiguan sa pag-ibig, ang mga
suliranin at painganib sa pakikidigma, o kagitingan ng mga bayani.
MGA UIRI NG TULANG PASALAYSAY
a) Epiko – ang mga epiko ay nagsasalaysay ng mga kabayanihang halos
hindi mapaniwalaan pagkat nauukol sa mga kababalaghan. Ito’y nagbubunyi sa
isang alamat o kasaysayan na naging mataguimpaiy laban sa mga panganib at
kagipitan.
Halimbawa: “Ang Indarapatra at Sulayman”
INDARAPATRA AT SULAYMAN
(Epiko ng mga Muslim)
*Isinatula ni Bartolome del Valle
Nang unang panahon ayon sa alamat, ang pulong Mindanaw ay wala ni kahit
munting kapatagan. Pawang kabundukan ang tinatahanan ng maraming taong doo’y
namumuhay. Maligaya sila sapagka’t sagana sa likas na yaman.
Subali’t ang lagim ay biglang dumating sa kanilang bundok na dati’y payapa.
Apat na halimaw ang doo’y nanalot. Una’y si Kurita na maraming paa at ganid na
hayop, pagkat sa pagkain kahit limang tao’y kanyang nauubos.
Ang bundok Matutum ay tinirhan naman ng isang halimaw na may mukhang tao na
nakatatakot kung ito’y mamasdan, ang sino mang tao na kanyang mahuli agad
nilalapang at ang nilalaman nito’y kinakain na walang anuman.
Ang ikatlo’y si Pah na ibon, malaki ang bundok ng Bita ay napadidilim niyong
kanyang pakpak. Ang lahat ng tao’y sa kuweba tumahan upang makaligtas sa salot
na itong may matang malinaw at kukong matalas.
Ang bundok Kurayang pinanahanan ng maraming tao ay pinapanlagim ng isa pang
ibon na may pitong ulo. Walang nakaligtas sa bagsik ng kanyang matalas na kuko
pagkat maaari na kanyang matanaw ang lahat ng dako.
Ang kalagim-lagim na kinasapitan ng pulong Mindanaw ay nagdulot-lungkot sa
maraming baya’t mga kaharian, si Indarapatra na haring mabait dakila’t marangal ay
agad nag-utos sa kanyang kapatid na prinsipeng mahal.
“Prinsipe Sulayman, ako’y sumasamo na iyong iligtas ang maraming taong
nangangailangan ng tulong mo’t habag.” “O mahal na hari na aking kapatid, ngayon
di’y lilipad at maghihiganti sa mga halimaw ang talim ng tabak.”
Binigyan ng singsing at isang ispada ang kanyang kapatid upang sandatahin sa
pakikibaka. Kanyang isinabit sa munting bintana ang isang halaman at saka nagsulit:
“Ang halamang ito’y siyang magsasabi ng iyong nasapit”.
Nang siya’y dumating sa tuktok ng bundok na tinatahanan nitong si Kurita, siya ay
nagmasid at kanyang natunghan ang maraming nayong walang kahit isang taong
tumatahan “Ikaw’y magbabayad, mabangis na hayop!” yaong kanyang sigaw.
Di pa nagtagal ang kanyang sinabi, nagimbal ang bundok at biglang lumabas itong si
Kuritang sa puso’y may poot. Sila ay nagbaka at hindi tumigil hanggang sa malagot
ang tanging hininga niyong si Kuritang sa lupa, ay salot.
Tumatag ang puso nitong si Sulayman sa kanyang tagumpay kaya’t sa Matutum, ang
hinanap naman ay si Tarabusaw; sa tuktok ng bundok ay kanyang namalas ang
nakahahambal na mga tanawin: “Ngayon di’y lumabas nang ikaw’y mamatay.”
Noon di’y nahawi ang maraming puno sa gilid ng bundok at ilang saglit pa’y
nagkaharap silang puso’y nagpupuyos. Yaong si Sulayma’y may hawak na tabak na
pinag-uulos, ang kay Tarabusaw na sandata nama’y sangang panghambulas.
At sa paghahamok ng dalawang iyong balita sa tapang, ang ganid na hayop sa
malaking pagod ay napahandusay. “Ang takdang oras mo ngayo’y dumating na,”
sigaw ni Sulayman at saka sinaksak ng kanyang sandata ang pusong halimaw.
Noon di’y nilipad niyong si Sulayman ang bundok ng Bita, siya ay nanlumo pagka’t
ang tahanan sa tao’y ulila; ilang sandali pa ay biglang nagdilim gayong maaga pa at
kanyang natantong ang kalabang ibon ay dumarating na.
Siya ay lumundag at kanyang tinaga ang pakpak ng ibon datapwa’t siya rin ang
sinamang-palad na bagsakan niyon; sa bigat ng pakpak, ang pakpak niya’y sa lupa
bumaon kaya’t si Sulayman noon ay nalibing nang walang kabaong.
Kasawiang ito ay agad nabatid ng mahal na hari pagka’t ang halaman noon di’y
nalanta’t sanga’y nangabali. “Siya ay patay na!” ang sigaw ng kanyang namumutlang
labi, “Ang kamatayan mo’y ipaghihiganti buhay ma’y masawi!”
Nang siya’y dumating sa bundok ng Bita ay kanyang binuhat ang pakpak ng ibon.
Katawang napipis ay kanyang namamalas.Nahabag sa kanya ang kanyang
bathala,biglang nagliwanag at ilang saglit pa ay nakita niya ang tubig na lunas.
Kanyang ibinuhos ang tubig na yaon sa lugaming bangkay at laking himala! Ang
kanyang kapatid ay dagling nabuhay, sila ay nagyakap sa gitna ng galak at ng
katuwaan, saka pinauiwi itong si Sulayman sa sariling bayan.
Sa bundok Kurayan sinapit ay agad hinanap ang ibong sa tao’y nagbibigay-lagim at
nagpapahirap dumating ang ibong kaylaki ng ulo at kukong matalas subalit ang kalis
ni Indarapatra’y nagwagi sa wakas.
Sa kanyang tagumpay may isang diwatang dumating magalang “Slamat sa iyo,
butihing bayani na ubod ng tapang, Kaming mga labi ng ibong gahaman ngayon ay
nabubuhay.” At kanyang namalas ang maraming taong noo’y nagdiriwang.
Nabihag ang puso ng mahal na hari sa ganda ng mutya kaya’t sa naroon ay kanyang
hiniling na lakip ang sumpa na sila’y ikasal. Noon di’y binuklod ng isang adhika ang
kanilang puso. “Mabuhay ang Hari!” ang sigaw ng madla.
Ang tubig ng dagat ay tila hinigop sa kailaliman at muling lumitaw ang lawak ng
lupang pawang kapatagan, Si Indarapatra’y hindi na bumalik sa sariling bayan at dito
naghari sa mayamang lupa ng pulong Mindanaw.
b) Awit at Kurido - ang mga ito’y may mga paksang hango sa pangyayaring tungkol
sa pagkamaginoo at pakikipagsapalaran, at ang mga tauhan ay mga hari’t reyna,
prinsipe’t prinsesa. Ang dalawang ito’y nagkakaisa sa kaharian. Ang awit ay may
sukat na labindalawang (12) pantig at inaawit nang mabagal sa saliw ng gitara o
bandurya, samantalang ang kurido’y may sukat na walong (8) pantig at binibigkas sa
kumpas ng martsa.
Halimbawa ng Awit – “Doce Pares sa Kaharian ng Francia” at “Florante at Laura” in
Francisco Balagtas
BUOD NG “DOCE PARES SA KAHARIAN NG FRANCIA”
Nang ang Herusalem ay nasa ilalim ng kapangyarihan ni Patriyarka Aaron,
ang mga tagaroon ay tumanggap ng balitang sasalakayin sila ng mga mrong taga-
Zaragosa. Nagpadala agad ng sulat si Patriyarka Aaron kay Carlo Magno ng Francia
upang humingi ng tulong. Hindi nag-aksaya ng panahon si Carlo Magno. Pinaghanda
ang matatapang niyang Pares at sila’y naglakbay sa Herusalem. Tatlong buwan na
silang naglalakbay nang malaman ni Carlo Magno na sila ay naliligaw. Nanalangin
sila sa Diyos at kaagad ay maraming ibon ang naglalabasan at nag-awitan at sila’y
sumunod dito patungong Herusalem.
 Pagdating nila sa Herusalem ay nalaman nila na a nasalakay na ito ng mga
moro. Pininsala ang simbahan at pinagkukuha ang mga relikya. Pumatay rin sila ng
mga taong bayan at si Aaron ay ipiniit nila.
Nagimbal si Carlo Magno at nagpadala siya ng mga kawal sa Zaragosa.
Ipinasabi sa pinuno nila na palayain si Aaron pati na ang mga kawal nito, isauli ang
mga ninakaw at sila’y pabibinyag at kung hindi ay dirigmain sila ng mga kawal-
kristiyano. Nagkaroon ng madugong labanan sapagkat tumanggi ang mga moro sa
nais ni Carlo Magno. Nagtagumpay si Carlo Magno at ibinalik ang kapangyarihan kay
Aaron.
Bilang pagtanaw ng utang na loob ay ipinagkaloob ni Aaron ang korona ni
kristo.
Pakaraan ng tatlong taon ay muli silang sinalakay ng mga moro sa
pamumunao ni Fierabras, isang morong kilabot sa digmaan. Pinatay nila ang Papa at
tinangay sa Turkiya ang mga relikya. Iniutos ni Carlo Magno na salakayin noon din
ang Roma sapagkat doon nagtayo ng isang pamahalaan ang mga moro. Nag-alala
ang mga Pares na baka hindi nila abutan si Fierabras kaya nagpadala na lamang si
Carlo Magno ng isang embahador at ang napili ay si Gui ng Borgonya.
Kinausap ni Gui ang Pangulo ng Roma ngunit ipinagpaliban nila ang
unawaan sapagkat wala si Fierabras, ang heneral ng mga moro. Si Gui ay paalis na
nang masalubong si Floripes at sa pagtatama ng kanilang paningin ay sumibol ang
isang pag-ibig.
Nang bumalik si Gui sa Francia ay nagalit si Carlo Magno at siya’y pinabalik
na may kasamang tatlumpong libong kawal. Si Gui ay nagpasabi na kung hindi
lilisanin ng mga moro ang Roma at isauli ang kanilang mga ninakaw ay dirigmain sila
ng mga Taga-Francia. Tumanggi ang mga moro kaya’t sila ay sumalakay na. Nang
makita ni Gui na ang namumuno sa pangkat na kaaway ay si Floripes ay hindi
ipinagpatuloy ang pagsalakay. Nagalit si Carlo Magno sa nangyari at inutusan si
Roldan na mamuno sa mga Pares na lulusob sa Roma. Inutusan naman ni Balan
ang kapatid na si Corsubel na paumaroon sa Roma at magdala ng limampung libong
sundalo. Dinatnan ni Corsubel doon ang siyam na Pares at ang unang lumaban sa
kanya ay si Ricarte. Napatay ni Ricarte si Corsubel. Nagalit ang mga moro at
nagsilusob ngunit wala silang nagawa sa mga Pares. Napatay ang mga moro ngunit
si Oliveros, isa sa mga Pares, ay nagtamong maraming mga sugat. Ang pangulo
ngRoma ay humingi ng saklolo kay Balan at ito ay nagpadala ng sanlibong kawal
upng lumaban sa siyam na Pares. Papasok na sana sila sa roma upng patayin ang
Pangulo ngunit tumanggi si Roldan sapagkat ang mga Pares ay hapung-hapo na.
Nagsibalik ang mga Pares sa Francia at ibinalita kay Carlo Magno ang
pangyayari. Nagalit si Carlo magno sa kanilng pagbabalik at sinabing ang
matatndang Pares ay hindi umalis sa labanan hangga’t hindi nagtatagumpay. Tiniis
na lamang ng mga Pares ang kanilang narinig. Isinumpa ni Carlo Magno na hindi
siya titigil hangga’t hindi nalilipol ang mga moro. Ang Doce Pares na
pinangungunahan ng kanyng pamngking si Roldan ay binubuo nina Oliveros, na
Konde sa Gones; Ricarte, ang Duke ng Normandia; Guarin, na tubo sa Lorena; Gute,
na taga-Bordolois; Noel, Lamberto, Basin, Gui ng Borgonya, Guadabois, at iba pa.
Nalaman naman ni Fierabras na ang kanyang amaing si Corsubel ay
napatay ng mga Pares at isinumpa niyang ito’y ipaghihiganti. Si Fierabras ay
pangalawang anak ni Balan at makapangyarihan sa Turkiya. Nang malaman ni
Fierabras na si Carlo Magno at ang kanyang mga Pares ay nakipaglaban sa kanya.
Inatasan ng Emperador si Roldan na humarap kay Fierabras ngunit tumutol ito at
sinabing bakit hindi ang isa sa Matatandang Pares ang paharapin sa moro? Gayon
na lamang ang poot ng Emperador sa pangungutya ni Roldan kaya’t dumampot ng
isang bagay at inihagis kay Roldan.
Pinaghanda niya ang kaniyang hukbo at lumusob sila sa Turkiya. Nagwagi
sina Carlo Magno at nabihag nila si Balan. Tumangging pabinyag si Balan sa kabila
ng pagsusumamo ng anak na si Fierabras kaya’t pinaputulan ito ng ulo.
Nagpabinyag si Floripes at ikinasal siya kay Gui. Sila ay kinoronahan bilang kahalili
ni Balan. Isinauling lahat ni Floripes ang mga relikyung sinamsam ng mga moro.
Pagkaraan ng dalawang buwan ay nagpaalam na si Carlo Magno at nagsiuwi na sa
Francia.
Isang araw ay nakakita si Carlo Magno ng maraming tala sa kalangitan.
Hiniling niya sa Diyos na ipaalam sa kaniya ang kahulugan ng gayong kababalaghan.
Isang kaluluwa ang kaniyang nakita samantalang nananalangin at iyon si Santiago,
ang apostol ni Kristo. Inutusan si Carlo Magno ng kalulwa na pumunta sa Galicia
upang kunin sa mga moro ang kanyang katawan at sumunod naman si Carlo Magno
at sila’y lumakad. Una nilang narating ang Pamplona at sila’y nagwagi roon.
Maraming moro ang nagpabinyag. Sa Galicia ay nagtagumpay rin sila. Dumaan sila
sa Valende at nagwagi rin doon ngunit wala kahit isang nagpabinyag. Sa matinding
galit ni Carlo Magno ay isinumpa ang pook na iyon at kapagdaka’y bumuka ang lupa
at bumukal ang tubig. Maiitim na isda ang nagsilabas at nangaglanguyan.
 Nabalitaan niyang ang Haring Aigolante ng Africa ay maraming pinatay na laging pakingga’t nanaising kusa.
Kristiyano. Nagpahanda siya ng isang armada upang hanapin si Aigolante ngunit
hindi nila natagpuan. Isang sugo ni Haring Aigolante ang lumalabas sa kampo at Pupulhin sa ibang trahedyang nangyari,
sinabing sila’y maglabanan. Nagwagi si Carlo Magno, napatay si Aigolante, at sila’y dahas kabantugan di huli kay Marte
umuwi na sa Francia. kaya O nasasa kung may maling sabi’y,
punan na husto mong bait sa sarili.
Mahabang panahon ang nagdaan bago napalaban si Carlo Magno kay
Haring Marsirios na taga-Ronsevalles. Nagpadala ng sugo si Carlo Magno kay Sapagkat alinmang marunong sa pantas,
Haring Marsirios at ipinasabi niyang ang nasasakupan ni Haring Marsirios ay sumibol sa lupang alabok na hamak,
kailangang pabinyag at magsipagbayad ng buwis sapagkat ang bayang iyon ay ay mahihidwa rin di lalo ang pahat,
sakop ng Emperador Carlo Magno. Lingid sa kaalaman ng emperador, si Galalon ay laban sa Diyos ang di malilinsad.
isa palang taksil. Dinaya niya ang kanyang mga kasamahan. Nang siya ay bumalik
sa sa Francia, marami siyang dalang mga bagay katulad ng mga ginto, pilak, alahas, Sa iyong pagbasa’y iyong liwanagan,
alak, at lahat ng buwis na hinihingi ng emperador. Ayon sa kaniya’y sumang-ayon na Iisa ang pagkutya’y dili dasal mahal,
raw na paskop at pabinyag ang Hring Marsirios kaya’t inatasan agad ng emperador nang ang nakikinig mapanatag naman,
ang mga Pares sa dami ng mga kalaban, kaya’t labing-isa sa kanila ay napatay nang sa matatamis mong sa bibig bumukal.
matgal-tagal na ang labanan. Ang isa’y sugatn ngunit hindi rin inabutang buhay ng
emperador. Halos himatayin si Carlo Magno sa kasawiang inabot ng kanyang tapat Ang palaging lakad ay biglang nalagot,
na Pares. Ipinalibing niya ang mga mahal niyang mga Pares. Ang taksil na si Galalon sa tuko’y ng nasa siyang ilalagos,
ay ipinadakip, ipinagapos ang mga kamay at paa nito sa apat na kabayo na upang hanggang wakas nang ating masayod,
pinatakbo hanggang magkahiwa-hiwalay ang buong katawan ng lilo. sasapitin ngayon bayaning guerreros.

Sa matinding pangunguilila ng emperador ay inihandog niya sa simbahan Bayaning Herusalem ng unang panahon,
ang kanyang buong kayamanan. Kusa siyang pumasok sa Aquisgron at ipinagawa ang gumugubyerno’y patriyarka Aaron,
ang simbahan at monasteryo. Hindi nagluwat at namatay ang emperador Carlo nang salakayin at bigyang linggatong,
Magno. Binawian siya ng buhay noong ika-16 ng Pebrero ng taong sanlibo’t taga-Zaragosang mga morong buhong.
labindalawang taon ni Kristo. Ito ang wakas ng buhay ni Carlo Magno at ng kilabot ng
Doce Pares. Nang mabalitaan nitong patriyarka,
na ang Herusalem daratnang pangamba,
Ang “Doce Pares sa Kaharian ng Francia” ay isang awit. Narito ang ilang nagpapadala agad ng sulat sa Francia,
mga saknong na kinuha sa naturang awit. sa kay Carlo Magno bayani sa giyera.

Sa lubhang ligaya lahit gaganapin, Matatag ang liham nitong emperador,

pusong di mabaklang sa pagod tumitik, biglang iginayak ang kaniiiyang kampon,
sa galak salitin ang siyang umikit, at ang tanang Pares tinungo ang layon,
sa historiyang liham ng balitang Pares. naligaw sa lakad ng daang patuloy.

Magaling sa isang mag-aliw ang nasa, Naging tatlong buwan ang tropa sa landas,
at sa makinig namang matiyaga, sa kay Carlo Magno nang ito’y matatap,
puno’t hanggang dulo ay kung maunawa, na sa tutunguhi’y sila’y nalilinsad,
pagdaka’y nagwikang manalanging lahat.
Sa puspos at taos na panalangin,
sa Diyos at inang Birheng mahabagin,
dininig ng langit ang kanilang daing,
sari-saring ibon ang nagbigay aliw.
Huning kinakanta nilang pakinggan,
tropa’y magtuloy na’t sila’y siyang sundan,
sa marinig ito niyang kalahatan,
lumakad na sila’t pawang nagdiwang.
Halimbawa ng Kurido: BUHAY NA PINAGDAANAN NI DONYA MARIANG ASAWA
NG
AHAS
BUOD:
Ang kaharian ng Murcia ay malungkot sapagkat ang hari ay may sakit.
Ipinatawag na lahat ng pinakamagagaling na mediko subalit hindi pa rin gumagaling
ang hari. Nakarinig ang hari ng tinig mula sa langit na nagsasabing ang tanging
makakapagpagaling sa kanya ay isang ahas na nasa aplaya at siya’y napadaing sa
hirap. Gagamutin siya ng ahas kung isa sa tatlong anak niyang prinsesa ay
pakakasal dito. Sina Prinsesa Clara, Prinsesa Catharina, at Prinsesa Maria ay
kinausap ng hari. Ang panganay na si Prinsesa Clara ay tumangging pakasal sa
ahas at sinabing mamatamisin pa niyang mamatay kaysa pakasal sa ahas. Ang
pangalawang anank na si Prinsesa Catharina ay katulad din ng panganay na
tumanggi sapagkat di raw niya maaatim na makasal sa isang ahas. Ang busong si
Prinsesa Maria ang huling tinanong ng hari at lumuluhang sumang-ayon ang
prinsesa alang-alang sa kaligtasan ng ama. Ipinatawag ng hari noon din ang ahas at
ang Arsobispo.
Ikinasal si Prinsesa Maria at ang ahas. Ginamot ng ahas ang hari at agad
namang gumaling. Dinala na ng ahas si Donya Maria sa tahanan nito sa isang pulo
sa gitna ng karagatan. Laging lumuluha si Donya Maria. Araw-gabi’y nananalangin
siya kaya’t labis na nag-alala ang ahas. Nangamba siyang mamatay sa
pagdadalamhati ang asawa kaya siya ay nagalis na ng balatkayo at nagpakilala kay
Donya Maria. Siya pala’y si Don Juan Rey del Mundo de Austria ng kahariang
Espanya. Ipinagbilin ng ahas kay Donya Maria na huwag ipagtatapat kahit kanino
ang kanyang lihim sapagkat kapag ito’y nangyari ay daranas ng mga kahirapan ang
mga babae. Nangako naman si Donya Maria na itatago niya ang lihim ng ahas.
Hiniling ni Donya Maria sa asawa na sila’y dumalaw sa kanyang mga
magulang at kapatid. Pumayag naman ang ahas. Binigyan pa siya ng singsing na
maaaring hilingin ang anumang naisin. Humiling siya ng magandang kasuotan, mga
alahas, korona, karwaheng hila ng labindalwang kabayong pawang puti, at sampung
alipin. Nagtuloy sa simbahan si Prinsesa Maria nang siya’y dumating sa kanilang
kaharian sapagkat alam niyang naroon ang hari. Hindi siya nakilala ng ama. Gayon
na lamang ang tuwa ng kanyang ina’t mga kapatid nang magtungo siya sa palasyo.
Ang dalawang kapatid niya’y inggit na inggit sa kanya. Nagkasundo ang dalawa na
yayain sa hardin si Maria at paaminin kung sino ang kanyang asawa.
Gayon nga ang ginawa ng dalawa. Pilit na pinaaamin si Maria kung sino ang
asawa at nang ayaw nitong magtapat ay ginapos nila ang mga kamay nito. Bumali
sila ng mga sanga ng mga halamang matinik at painaghahampas ang kahabag-
habag. Nang hindi na matiis ni Maria ang mga pahirap ng mga kapatid ay ipinagtapat
niyang si Don Juan ng Espanya ang kanyang asawa. Noon lamang siya tinigilan ng
dalawa. Nang pumanhik ang tatlo sa palasyo ay hindi ipinagtapat ni Maria sa mga
magulang ang ginawa ng mga kapatid. Nagpaalam siya sa mga magulang at tinungo
ang aplaya.
Wala roon ang dalawa kaya’t napalugmok sa pagdaramdam ang prinsesa.
Nang makalamay na niya ang kalooban ay bumalik na siya sa palasyo. Napansin ng
hari ang paghihinagpis ng anak ngunit palibhasa’y may angking kabaitan ay hindi rin
nito ipinagtapat sa ama ang ginawa ng dalawang kapatid. Hiniling lamang niya sa
amang hari na ipagpagawa siya ng pitong balutang bakal na isusuot sa katawan
sapagkat siya’y aalis upang hanapin ang asawa. Lumakad na ang prinsesa at
hinanap ang asawa na walang baon kundi pitong tinapay.
Si Don Juan naman ay umalis sa kanyang tirahang pulo sa gitna ng dagat.
Nakarating siya sa kaharian ng Antioquia. Napag-alaman niyang kamamatay lamang
ng emperador at ang kaharian ay naiwan sa isang magandang dalagang
nagngangalang Valeriana na siyang magiging emperadora. Nagkakilala sina Don
Juan at Emperador Valeriana. Naakit ng kakisigan ng prinsipe ang emperadora at
sila’y nagkaibigan. Hindi nagtagal at sila’y ikinasal sa pagbubunyi ng buong kaharian.
Samntala naman ay maraming hirap ang tiniis ni Donya Maria sa
paghahanap sa asawa. Kapag siya ay nakakasalubong ng mababangis na hayop
tulad ng leon at tigre ay binabanggit niya ang pangalan ng asawang si Don Juan at
lahat ay nangangayupapa sa kanya. Pitong bundok na ang kanyang nalakbay nang Maria. Si Don Juan ay pinutungang hari ng Murcia sapagkat matanda na ang Amang
makakita siya ng isang higanteng babae. Ipinagtapat niya na siya ay asawa ni Don Hari ni Donya Maria.
Juan at hinahanap niya ito. Naawa ang higanteng dalaga at itinago siya sa amang Isang bahagi ng Kuridong
higanteng mahilig kumain ng tao. Hiiniling sa ama na tulungan at huwag patayin ang
prinsesa. Naniwala naman ang higante sa pahayag ni Donya Maria sapagkat suot “BUHAY NA PINAGDAANAN NI DONYA MARIA”
nito ang engkantadang singsing ni Don Juan. Si Don Juan pala’y pamangkin ng
higante at sinabing ang hinahanap ay nasa kaharian ng Antioquia. May sinabi noong una
doon sa Reyno ng Murcia,
Tinulungan ng mag-amang higante na makarating sa Antioquia sa Prinsesa yaong hari at monarka,
Maria. Nagbalatkayo siyang pulubi at sumama sa palasyo upang manghingi ng limos. na may tatlong anak siya.
Napansin ni Donya Valeriana si Maria at nagandahan dito kaya inalok na manirahan
sa palasyo. Gayon na lamang ang paghihirap ng kalooban ni Maria tuwing nakikitang Sabihin ang kariktan
magkaniig sina Don Juan at Donya Valeriana. huwag sa tala’t buwan
sila’y pinagkakaguluhan
Isang araw naisipan ni Donya Maria na humiling sa singsing ni Don Juan ng prinsipe sa madlang bayan
laruang inahing may labindalawang sisiw na ang balahibo ay ginto. Pinagkaguluhan
ito sa palasyo at nang malaman ni Donya Valeriana ang tungkol dito ay sinabing Dito’y bayaan ko muna
bibilhin niya kahit magkano. Tumanggi si Maria at sinabing ibibigay na lamang niya mga karikta’t ganda
ang mga ito kung patutulugin siya sa silid ng emperadora. Sinabi ni Donya Valeriana ang aking ipagbabadya
na maaari siyang magtungo roon kahit anong oras. nasapit ang haring ama.

Nang unang makita ng emperador si Maria ay naisip niyang kamukha ito ng Itong haring nagkasakit
asawang iniwan. Isang gabi ay hindi na nakatiis si Donya Maria kaya humiling siya sa buong baya’y naligalig
sinsing ng damit ng isang prinsesa at nagpakilala kay Don Juan. Humingi siya ng tanang mediko’y nananhik
tawad sa pagbubunyag ng lihim ni Don Juan. Hindi kumibo si Don Juan kaya’t sa ay wala ring nasasapit.
sama ng loob ni Maria ay tinangkang saksakin ang sarili ng isang punyal ngunit
pinigil siya ni Don Juan at sinabing kasalanan niya ang lahat sapagkat hindi siya Malaking pagkagulo
sumunod sa tagubilin. Nang magising si Donya Valeriana ay hinanap niya si Maria at mediko at siruhano
nang hindi natagpuan ay nagtungo sa silid ni Don Juan. Nagitla siya nang makitang sampung sa iba pang reyno
magkasiping ang dalawa. Sinampal at inalimura ni Donya Valeriana si Maria ngunit naparoon at dumalo.
pinigil siya ni Don Juan at sinabing anak din ito ng hari. Inalipusta ni Valeriana si
Maria sa pagsiping nito sa asawa ngunit sinabi ni Maria na asawa rin niya si Don Ano’y sa hinibik-hibik
Juan at sinabi pang tanungin si Don Juan kung ito’y katotohanan o hindi. Hindi ng hininging mapapatid,
malaman ni Don Juan kung sino ang papanigan sa dalawa. may narinig siyang boses
na nanggaling sa langit.
Ipinatawag ang Arsobispo at ang mga konseho upang magbigay ng hatol.
Ang hatol ng arsobispo ay dapat sumama si Don Juan kay Donya Maria sapagkat May isang ahas ang badya
siya ang unang pinakasalan nito. Si Donya Valeriana ay patuloy na naging na naroon sa aplaya,
emperadora ng Antioquia. Umuwi sa kaharian ng Murcia sina Don Juan at Donya kung ang gagamot ay siya,
walang liwag gagaling ka.
 Ipagpalit ng Manika.
Boses ay muling nangusap
ito ay ipinahayag, Ale, ale namamayong
kung sa hingi ko’y papayag, Pasukubin yaring sanggol
gagaling kang waliang liwag. Pagdating sa Malabon
Ipagpalit ng bagoong.
Alin man sa tatlo baga
mga anak mong dalaga, b) Soneto – ito’y tulang may labing-apat na taludtod hinggil sa damdamin at
sa ahas ay mag-asawa kaisipan, may malinaw na batiran ng likas na pagkatao, at sa kabuuan, ito’y
wailang liwag gagaling ka. naghahatid ng aral sa mambasa.

k) Balad – Ito ay may himig na awit dahilang ito ay inaawit habang may nagsasayaw. Halimbawa:
Ito ay nilikha noong unang panahon. Sa kasalukuyan ay napapasama na ito sa “SONETO NG BUHAY”
tulang kasaysayan na may anim hanggang walong pantig. (Fernando B. Monleo

2. Tula ng Damdamin o Tuilang Liriko – Ang uring ito ay nagpapahayag ng Sa balabang niyog, aking minamalas
damdaming maaaring sarili ng sumulat o ng ibang tao, o kaya’y likha ng maharaya o ang palabang buwang lumantad-sumilip
mapangaraping guni-guni ng makata na batay sa isang karanasan. Karaniwang sa abot tanaw ko’y sultanang liwanag
maikli, likas at madaling maunawaan ang mga ito. na napapaaasan sa aking pag-ibig.....
sa lunday na puting kabigin-itulak
MGA URI NG TULANG LIRIKO: pati paningin ko’y naglalakbay langit
aling puso kaya ang di mangangarap
a) Awiting Bayan – ang karaniwang paksa ng uring ito ay pag-ibig, kawalang kung ang kalikasa’y isang panaginip
pag-asa o pamimighati, pangamba, kaligayahan, pag-asa, at kalungkutan. umigpa sa aking manlulumong diwa
ang mga anino niring panimdim
Halimbawa: ang dalitang iwi’y nalimot na kusa
“CHIT CHIRIT CHIT” madaling araw na, nang ako’y gumising
pangarap! pangarap! pangarapang buhay!
Chit chiritchit alibangbang kaambil: ligaya; katapat; libingan!
Salaginto salagubang
Ang babae sa lansangan k) Elehiya – nagpapahayag ng damdamin o guniguni tungkol sa kamatayan o
Kung gumiri’y parang tandang. kaya’y tula ng pananangis lalo na sa paggunita ng isang yumao.

Santo Nino sa Pandacan, Halimbawa:

Puto seco sa tindahan “AWIT SA ISANG BANGKAY”
Kung ayaw kang magpautang (Bienvenido A. Ramos)
UUubusin ka ng langgam.
Mama, Mama, namamangka Ngayong hatinggabi’y nais kong awitin
Pasakayin yaring bata ang ayaw marinig ng aking Diwata;
Pagdating sa Maynila awit na kaiba may bagong pagtingin
 may dugo ng buhay may tamis ng luha
awit na hinabi ng buwang may silim ... Halimbawa:
(isinumpang awit ng mga bathala)
O Mariang sakdal dilag
Anila, ang awit ang kagandahan Dalagang lubhang mapalad
na nakaayubo sa ating paligid Tanging pinili sa lahat
mabituing langit, bagwis ng amihan Ng Diyos Haring Mataas
maingay na lunsod, at payapang bukid;
(di iyan ang awit na ngayon ay alay... Itong bulaklak na alay
iya’y dati na’t mga lumang himig) Ng aming pagsintang tuinay
Palitan mo Birheng Mahal
Ang awit kong ito’y pipi’t walang nota Ng tuwa sa kalangitan
at dilat sa labi ng mga pulubi
kalan ay nasagpang ng mga buwitre (Koro)
aninong madapa sa mga bangketa
sa gabing ang buiwa’y ni ayaw ngumisi Halina’t tayo’y mag-alay
Ng bulaklak kay Maria
Notang sa silabato’y nagbinhi ng takot Halina’t magsilapit
at gintong makuyom sa bantay-salakay Dine sa Birheng marikit
sa bawat lansanga’y uwak na magtanod Ng isang kaibig-ibig
laganap ang salot sa hulo’t luwasan .... Dakilang Reyna sa langit
(Sino ang pipigil, kung ito ay agos, Ng ampuni’t saklolohan
kung pati ang puno ay yagit na lamang?) Tayong mga anak niya

Inihimig pang pangako ring wasak e) Pastoral – ito’y may layuning maglarawan ng tunay na buhay sa bukid.
sa binging pandinig ng mga naburol
agunyas man ito’y makaaagnas Halimbawa:
sa pusong nagmoog sa daya at lason....
(May bunyi ang awit ng palayong uwak “BAYANI NG BUKID”
pagkat naging uwak ang lahat ng ibon!) (Al Perez)

Di para sa iyo ang awit kong ito Ako’y magsasakang bayani ng bukid
(Naririnig mo ba ang paos kong tinig?) Sandata’y araro matapang sa init
ang inaaawit ko’t para sa supling mo Hindi natatakot kahit na sa lamig
kung magsusupling ka sa baog mong hasik.... Sa buong maghapon gumagawang pilit.
Ngayong hatinggabi ay aawitin ko
ang kamatayan mong di magbagong-binhi Ang kaibigan ko ay si kalakian
Laging nakahanda maging araw-araw
d) Dalit – awit na pumupuri sa Diyos o Mahal na Birhen at nagtataglay ng Sa pag-aararo at sa paglilinang
kaunting pilosopiya sa buhay. Upang maihanda ang lupang mayaman.
 Ang haring araw di pa sumisikat
Ako’y pupunta na sa napakalawak
Na aking bukiring laging nasa hagap
At tanging pag-asa ng taong masipag.
Sa aking lupain doon nagmumula
Lahat ng pagkain nitong ating bansa
Ang lahat ng tao, mayaman o dukha
Sila’y umaasa sa pawis ko’t gawa.
Sa aking paggawa ang tangi kong hangad
Ang aki’y dumami ng para sa lahat
Kapag ang balana’y may pagkaing tiyak
Umaasa akong puso’y nagagalak.
At pagmasdan ninyo ang aking bakuran
Inyong makikita ang mga halaman
Dito nagmumula masarap na gulay
Paunang pampalakas sa aking katawan.
Sa aming paligid namamalas pa rin
Ang alagang hayop katulad ng kambing
Baboy, manok, pato’y alay ay pagkain
Nagdudulot lakas sa sariling atin.
Ako’y gumagawa sa bawat panahon
Nasa aking puso ang taos na layon
Na sa bawat tao, ako’y makatulong
At nang maiwasan ang pagkakagutom.
Ako’y magsasakang bayani ng bukid
Sandata’y araro matapang sa init
Hidi natatakot kahit na sa lamig
Sa buong maghapon gumagawang pilit.
g) Oda – Nagpapahayag ng isang papuri, panaghoy, o iba pang masiglang
damdamin; walang tiyak na bilang ng pantig o tiyak na bilang ng taludtod sa isang
saknong.
Halimbawa:
“TUMANGIS SI RAQUEL”
Tumangis si Raquel
Wala na ang lusog ng hinubdang dibdib
Wala na ang bango ng labing nilanta.
Ang mga buwitre’y nagpipiging
Sa katawang tinubos
Ng tatlumpong putol na pilak.
3. TULANG DULA O PANTANGHALIAN:
Saklaw ng uring ito ang mga sumusunod
a. Komedya – Isang gawa na ang sangkap ay piling-pili at ang pangunahing
tauhan ay may layong pukawin ang kawilihang manonood. Nagwawakas ito ng
masaya. Ang tunggalian ay karaniwang nagtatapois sa pagkakasundo ng mga
tauhan na siyang nakapagpapasiya ng damdamin ng manonood.
b. Melodrama – Ito ay karaniwang ginagamit sa lahat ng mga dulang musikal,
kasama na ang opera. Ngunit ngayon ito ay may kaugnayan sa trahedya tulad din ng
parsa sa komedya. Ang sangkap ng uring ito ng dula ay malungkot ngunit nagiging
kasiya-siya ang katapusan para sa pangunahing tauhan ng dula.
k. Trahedya – Angkop ang uring ito sa dula sa mga tunggaliang nagwawakas
sa pagkasawi o pagkawasak ng pangunahing tauhan.
d. Parsa – Isang uri ng dula na ang layuinin ay magpasiya sa pamamagitan
ng mga kawing-kawing na mga pangyayaring nakakatawa.
e. Saynete – Ang paksa nga ganitong uri ng dula ay mga karaniwang pag-
uugali ng tao o pook.
4. TULANG PATNIGAN:
Kabilang sa mga uring ito ang mag sumusunod:
a. Karagatan – Ito ay batay sa alamat ng singsing ng isang prinsesa na
naihulog niya sa dagat sa hangarin nitong mapangasawa ang kasintahang mahirap.
Hinamon niya ang mga binatang may gusto sa kanya na sisirain ang singsing sa
dagat at ang makakakuha’y pakakasalan niya. Sa larong ito, isang kunwa’y matanda
ang tutula hinggil sa dahilan ng laro; pagkatapos ay paiikutin ang isang lumbo o tabo
na may tandang puti at ang sinumang matapatan ng tandang ito paghinto ay siyang
tatan8ungin ng dalaga ng mga talinghaga.
b. Duplo – Ito ang humalili sa karagatan.Ito’y paligsahan ng husay sa
pagbigkas at pangangatwiran ng patula. Ang mga pangngatwiran ay hango sa
Bibliya, sa mga sawikain, at mga kasabihan. Karaniwang nilalaro upang aliwin ang
mga namatayan.
k. Balagtasan – Ito ang pumalit sa duplo at ito’y sa karangalan ng Siense Ng
Panginay na si Francisco “Balagtas” Baltazar. Ito’y tagisan ng talino sa pagbigkas ng
tula, bilang pangngatwiran sa isang paksang pagtatalunan.
Kahulugang Saklaw ng Panitikang Filipino
Saklaw ng Panitikang Filipino ang mga sumusunod:
1. Ang kasaysayang pinagdaanan ng Panitikang Filipino mula sa panahon
bago dumating ang mga Kastila hanggang sa kasalukuyan.
2. Ang mga akdang sinulat sa wikang banyaga ng mga Pilipino at dayuhang
manunulat subalit ang nilalaman ay tungkol sa mga saloobin, damdamin, at
kalinangang Pilipino.
3. Mga akdang sinulat ng ating mga dakilang manunulat na Pilipino bagamat
ang mga paksain ay sa dayuhan.
4. Higit sa lahat, saklaw ng Panitikang Filipino ang mga akdang sinulat ng
mga manunulat na Pilipino at ang mga paksa’y nahihinggil sa lahi’t kalinangang
Pilipino.
MGA TULONG SA PAG-AARAL
I. Sagutin ang mga sumusunod:
1. Ano ang panitikan? Magbigay ng kahulugan ng panitikan ayon sa paborito
mong manunulat at ipaliwanag ang kaniyang pakahulugan.
2. Ano ang kasaysayan? Paano ito nauugnay sa panitikan?
3. Anu-ano ang iba’t ibang paraan ng pagpapahayag ng panitikan? Ipaliwanag ang
bawat isa.
4. Bakit dapat mag-aral ng panitikan?
5. Anu-ano ang mga mahahalagang bagay na nakapangyayari sa panitikan?
Ipaliwanag kung paano nakapagdudulot ng impluwensiya sa tao ang
bawat isa?
6. Anu-ano ang labindalawang akdang pampanitikan na nagdala ng malaking
impluwensiya sa buong daigdig? Saan saan nagmula ang bawat isa?
7. Turan at ipaliwanag ang dalawang pangkalahatang uri ng panitikan.
8. Anu-anong mga akdang pampanitikan ang nabibilang sa tuluyan? Ipaliwanag
ang bawat isa at magbigay ng halimbawa.
9. Ilang pangkalahatang uri ng tula mayroon? Turan at ipaliwanag ang bawat isa.
10. Ano ang epiko? Magbigay ng halimbawa.
11. Ano ang pagkakaiba ng awit sa kurido? Magbigay ng halimbawa.
12. Turan ang mga uri ng tulang liriko. Ipaliwanag ang bawat isa at magbigay ng
halimbawa.
13. Anu-ano ang mga uri ng dula? Ipaliwanag ang bawat isa.
14. Ano ang karagatan? Paano ang paglalaro nito?
15. Ibigay ang pagkakaiba ng pagtatanghal ng duplo sa balagtasan.
16. Anu-ano ang kahulugang saklaw ng Panitikang Filipino?
_____ 11. Tulang nagpapahayag ng damdamin ng
17. Anu-anong mga kagandahang-asal ang napapaloob sa mga awit at kurido? makata.

18. Anong kabutihan ang ating mapupulot sa mga awiting bayan? _____ 12. Dulang nagwawakas sa kasiya-siyang
pangyayari at pagkakasundu-sundo ng mga
19. Paano makatuitulong ang dalit at duplo sa pananampalataya ng isang tao? tauhan.

20. Ano ang kaugnayan ng wika sa pananampalataya ng isang nilalang? III. Turan ang mga sumusunod:

II. Pagtapat-tapatin. Hanapin ang sagot sa Hanay A sa Hanay B. Isulat lamang ang _______ 1. Aklat na kinatutuhan ng mga mitolohiya at paalamatan ng Gresya.
titik.
_______ 2. Pinakabibliya ng mga Muslim.
Hanay A Hanay B
_______ 3. Salaysaying nahahati sa mga kabanata at sumsakop sa mahabang
_____ 1. Tulang may labing-apat na taludtod A. Panitikan kawing
ng panahon.
_____ 2. Binubuo ng sukat na lala-bindalawahing B. Awit
pantig at inaawit nang mabagal sa saliw _______ 4. Tulang may layuning maglarawn ng tunay na buhay sa bukid.
ng gitara K. Bibliya
_______ 5. Paraan ng pagpapahayag na naglalayong humikayat sa mga bumabasa
_____ 3. Binubuo ng wawaluhing pantig na sukat D. Epiko o
at binibigkas sa kumpas ng martsa nakikinig na pumanig sa opinyon ng sumulat o nagsasalita.
E. Soneto
_____ 4. Tulang nagpapahayag ng damdamin _______ 6. Aklat na naging batayan ng mga Intsik sa kanilang pananampalataya.
tungkol sa kamatayan G. Talambuhay
_______7. Paraan ng pagpapahayag na nagbibigay katuturan sa isang ideya o
_____ 5. Mga awit na pumupuri sa Diyos o sa Mahal H. Kasaysayan konsepto.
na Birhen
I. Dalit _______ 8. Aklat na naglalaman ng mga kulto ni Osiris at mitolohiya ng Ehipto.
_____ 6. Tulang nagsasalaysay ng Kabayanihan
L. Kurido _______ 9. Aklat na kinapapalooban ng “Doce Pares” at “Ronces Valles” ng Pransya.
_____ 7. Tala ng kasaysayan ng buhay ng tao
M. Elehiya _______ 10. Aklat na nagpapahayag ng pag-uugali at pananampalataya ng mga
_____ 8. Anumang bagay na naisatitik at may Italyano.
kaugnayan sa buhay at damdamin ng tao N. Komedya
_______ 11. Ipinalalagay na pinakamahalagang epiko sa buong daigdig.
_____ 9. Mga bagay na naisatitik at tunay na nangyari O. Liriko
_______ 12. Aklat na nagsasaad ng ugaling pampamahalaaan, pangkabuhayan, at
_____ 10. Pinagmulan ng Kakristiyanuhan panlipunan ng mga Arabo at Persyano.
_______ 13. Tulang nagpapahayag ng isang papuri, panaghoy o iba pang masiglang
damdamin. Wlang tiyak na bilang ang pantig o taludtod nito.
_______ 14. Dulang paksa’y tungkol sa pag-uugali ng tao o pook.
_______ 15. Dula na nagtatapos sa pagkasawi o pagkawasak ng pangunahing
tauhan.
_______ 16. Tulang patnigan na ipinalalagay na kahalili ng karagatan.
_______ 17. Tulang patnigan na ang pinakapaksa ay tungkol sa singsing ng dlaga
ng
nahulog sa dgat, na kung sino man ang makapagsasauli sa kaniya nito ay siya
niyang pakakasalan.
_______ 18. Tulang damdamin na ang karaniwang paksa’y pag-ibig, kawalang pag-
asa
o pamimighati, pangamba, kaligayahan, pag-asa o kalungkutan.
_______ 19. Aklat na nagpapahayag ng katangiang panlahi ng mga Kastila at ng
kanilang kasaysayang pambansa.
_______ 20. Aklat mula sa Estados Unidos at naging batayan ng demokrasya.
KABANATA 2
Panahon Bago Dumating ang mga Kastila
KAPALIGIRANG KSAYSAYAN
Noon pa mang hindi pa dumarating sa ating kapuluan ang mga Kastila, at
maging ang iba pang mga dayuihan, ang ating mga ninuno ay may sarili nang
panitikang nagtataglay ng kasaysayan ng ating lahi.
Panitikan ang nagpapahiwatig ng tunay na pagkalahi natin. Nagsisilbi itong
wika ng Pilipino na nagbubunyag ng panlipunan at panlahing kaugalian ng ating
pang-araw-araw na buhay, na nababakas sa mga kuwentong bayan, alamat, epiko,
kantahing bayan, kasabihan, bugtong, palaisipan, sinaunang dula, at maikling
kuwento.
Mayroon na rin ang ating ninuno noon ng sariling baybayin o alpabetong
kaiba sa kasalukuyang ginagamit na dinadala ng mga Kastila. Ito ay ang alibata –
ang abakadang kahawig ng Malayo-Polinesyo, na unang ginamit ng ating ninuno.
Anumang talang pampanitikan ng ating mga ninuno ay sinunog lahat ng mga
naturang pari sa paniniwalang ang mga iyon ay likha ng diyablo. Maliban sa
katuwirang ‘yun, nabuo sa kanilang sarili na magiging sagabal ang mga talang
nakuha nila sa madaling pagpapalaganap ng pananampalatayang Katoliko.
Subalit mayroong mga talang di pa rin nasunog. Kabilang sa mga ito ay mga
kantahing bayan na siya na mang magpapatunay ng pagkakaroon natin ng sariling
kalinangan. Mabilis itong nagpaslin-salin sa bibig ng mga katutubong mamamayan
hanggang sa dumating ang mga palimbagan na nagkaroon ng interes na iplimbag
ang mga napulot na talang pampanitikan ng matatandang Pilipino.
Ang mga ninuno natin ay gumamit ng biyas ng kawayan, talukap ng bunga o
niyog, at dahon at balat ng mga punongkahoy bilang sulatan. Ang mga panulat ay
matutulis na kawayan o kahoy, dulo ng lanseta, at matutulis na bato at bakal. Kahit
na ang bumbong na pansalok ng inuman ay tinatalaan nila ng mahahalagang
pangyayari sa buhay.
Pinatutunayan ng mga Kastilang nanakop sa Pilipinas na ang ating mga
ninuno ay talagang mahihilig sa mga tula, awit, kuwento, bugtong, at palaisipan na
mapaghanggang ngayon ay nagdudulot pa sa atin ng kasiyahan at nagiging
tagapagbadya sa salinlahi ng tunay na kalinangan at kultura ng ating lahi.
MGA BAHAGI NG PANITIKANG FILIPINO
BAGO DUMATING ANG MGA KASTILA
Bago pa dumating ang mga kastila, ipinalalagay na ang ating mga ninuno ay
mayaman na sa mga alamat, kuwentong bayan, epiko, awiting bayan, mga
karunungang bayan ng bugtong, sawikain, salawikain, palaisipan, at bulong.
Mayroon na rin silang tula at dula noong panahong ‘yon.
ANG ALAMAT
Ang alamat ay isang uri ng panitikang tuluyan, na ang karaniwang paksa ay
nagsasalaysay ng pinagmulan ng isang bagay, pook, kalagayan, o katawagan.
Mababakas na ang mga pangyayari ay likhang-isip lamang, salat sa katotohanan at
tunay na di-kapanipaniwala. Subalit ang mga matatandang kaugaliang Filipino ay
masasalamin din sa mga akdang ito. Ang layuinin nito’y manlilibang. Narito ang isang
halimbawa:
Ang mga kuwentong bayan ay binubuo ng mga kuwento tungkol sa buhay,
pakikipagsapalaran, pag-iibigan, katatakutan, at katatawanan na kapupulutan ng
magagandang aral sa buhay. Ang dulot nito sa atin ay totoong kapakipakinabang,
sapagkat nakatuitulong ito upang mapahalagahan ang ating kapaligiran, masuri ang
ating katauhan at pagbabago ng ating pananaw sa buhay.
Narito ang halimbawa:
“SI BULAN AT SI ADLAW”
(Kuwentong bayan ng mga Tinggiyan)
Noong unang panahon daw ay may mag-asawang nagngangalang Builan at
Adlaw. Sa tamis ng kanilang pagsasama ay nagkaanak sila ng marami. Nagpatuloy
ng pag-aanak si Bulan hanggang sa mapuna ni Adlaw na maraming-marami na pala
ang mga anak nila at nagsisikap na sila sa kanilang buhay.
Naisip ni Adlaw na kausapin si Bulan na pagpapatayin na lamang nila ang
iba nilang mga anak upang muling lumuwag sa kanilang tinitirhan. Tumutol si Bulan
sa mungkahi ni Adlaw at ito ang naging dahilan ng kanilang madalas na pag-aaway.
Halos araw-araw ay nag-aaway sila. Nang hindi na makatiis si Bulan, ay nagpasiya
siyang makipaghiwalay na lamang kay Adlaw. Lalong nagalit si Adlaw. Pumayag din
siyang makipaghiwalay kay Bulan sa kundisyong isasama lahat ni Bulan ang
kanilang mga anak at huwag ng pakikitang muli sa kanya.
Kaya ngayon, makikitag si Adlaw o ang araw ay nag-iisang sumisikat sa
araw, at si Bulan o ang Buwan ay sa gabi na lamang lumilitaw kasama ng kanyiyang
mga anak na mga bituin. At kapag nagkakatagpo sila, sumisidhi raw ang galit ni
Adlaw kay Bulan. Tinutugis niya ito na siya raw dahilan ng pagkakaroon natin
paminsan-minsan ng laho o eklipse.
PANAHON NG EPIKO
Napakaraming epiko ang nagsilitaw sa panahong ito, subalit walang
sinumang makapagsabi kung alin sa mga epiko ang pinakamatanda subalit maging
sa Ingles at Kastila at sa iba pang wika, ang pagkakasalin nito ay hindi pa naluluma.
Maging ang panahon ng pagkakasulat nito ay maaaring hula-hula lamang nang ayon
sa nasasalig na panahon ng pangyayaring isinalaysay ng epiko.
Sinasabing ang “Hudhud” at “Alim” daw ng mga Ipugaw ay maaaring sa panhon pa
nang ang bakal ay hindi nakikilala ng tao at ang kanilang mga kagamitan ay yari pa
sa bato. Ang “Ibalon” ng Bikol na natutungkol sa unang tao sa kabikulan ay
ipinalalagay na nangyari bago pa mag-“Dilubyo”. At ang “Maragtas” ng mga Bisaya
ay malinaw na naglalahad na panahon na ni Kristo nang mangyari ito.
Bukod sa mga nabanggit na epiko, marami pang kahawig ng mga ito na maaaring
mabasa at mapag-aralan tulad ng:
a. Bidasari – epiko ng Moro
b. Biag ni Lam-Ang – epiko ng Iloko
k. Maragtas – epiko ng Bisaya Ang Banghay ng Kasaysayang Biag
ni Lam-Angi
d. Haraya –epiko ng Bisaya
Sa Nalbuan (sakop ngayon ng La Union) ay may nakatirang mag-asawa na
e. Lagda – epiko ng Bisaya nagngangalang Don Juan at Namongan. Nang malapit nang manganak si
Namongan, si Don Juan ay napasa-bundok upang parusahan ang isang pangkat ng
g. Hari sa Bukid – epiko ng Bisaya mga Igorot. Hindi pa siya nakababalik nang magsilang ng sanggol na lalaki si
Namongan. Ang sanggol ay nagsalita agad at hininging “Lam-Ang” ang ipangalan sa
h. Kumintang – epiko ng Tagalog kanya. Siya na rin ang pumili ng kaniyang magiging ninong. At dahil sa ang ina
lamang niya ang kaniyang nakikitang nag-aalaga sa kaniya ay naitanong niya kung
i. Parang Sabir – epiko ng Moro sino at nasaan ang kaniyang ama.

l. “Dagoy” at “Sudsud” – epiko ng mga Tagbanua Nang siyam na buwan na si Lam-Ang at ang ama ay di pa nagbabalik, ang
bata’y sumunod sa kabundukan. Sa daan ay napanaginip niyang ipinagdiriwang ng
m. Tatuang – epiko ng mga Bagobo mga Igorot ang pagkamatay ng kanyang ama. Galit siyang nagising at mabilis na
nilakbay ang tirahan ng mga Igorot na inabot pa niyang nangagsasayawang paligid-
n. Indarapatra at Sulayman ligid sa pugot na ulo ng kanyang ama. Pinatay ni Lam-Ang ang mga Igorot, maliban
epiko ng sa isang pinahirapan muna bago pinawalan.
Moro na
o. Bantugan Nang magbalik sa Nalbuan, si Lam-Ang ay pinaliguan ng ilang babaing kaibigan sa
bumubuo Ilog ng Amburaya. Sa kapal ng libag at sama ng amoy na nahugasan sa katawan,
sa ang lahat ng mga isda sa ilog ay nangamatay.
“Darangan”
p. Daramoke-A-Babay May naibigan si Lam-Ang na isang babaing nagngangalang Ines Kanoyan, sa bayan
ng Kalunatian, karatig-bayan ng Nalbuan. Dumayo siya sa bayan nito upang
Tunghayain natin ang ilan sa kabuuan ng mga epiko. manligaw, na kasama ang isang puting tandang at isang aso. Nakasalubong niya sa
daan si Sumarang na manliligaw rin kay Ines. Nag-away sila at madaling napatay si
Sumarang. Sa harapan ng bahay nina Ines ay nakatagpo ni Lam-Ang iba pang
Biag ni Lam-Ang lumiligaw rito. Pinatilaok ni Lam-Ang ang tandang at pagdaka’y isang bahay sa tabi
(Epiko ng mga Iloko) ang bumagsak. Dumungaw si Ines. Pinatahol ni Lam-Ang ang aso, at sa isang iglap,
ang bahay na natumba ay tumindig uli. Nanaog si Ines na kasama ang mga
Ang epikong ito ay isinulat ni Pedro Bukaneg. Ang may-akdang ito ay magulang. Ipinahayag ng tandang ang pag-big ni Lam-Ang. Ang mga magulang ni
sinasabing itinapon ng mga magulang sa ilog ng Abra noong siya’y sanggol pa Ines ay sumagot na payag sila kung mapapantayan ni Lam-Ang ang kanilang
dahilan sa siya ay bulag ng inianak. Subalit isang babae ang nakapulot sa kaniya at kayamanan.
siya’y ibinigay sa isang paring Agustino. Pinangalanan siyang Pedro Bukaneg,
pinakalaki, at pinag-aral hanggang sa siya’y maging dalubhasa sa kastila at sa Umuwi si Lam-ang. Nang magbalik siya sa Kalanutian (bayan ni Ines) ay sakay siya
Samtoy (wikang Iloko). Sa kasalukuyan, kinikilala siyang “Ama ng Panitikang Iloko”. sa kaskong puno ng gintong ang halaga ay higit sa kayamanan nina Ines. Kaya’t
Sa kanya rin hango ang salitang “Bukanegan” na nangangahulugan sa Tagalog ng sila’y ikinasal at nagkaroon ng malaking pagdiriwang.
“Balagtasan”.
Ilang panahon ang lumipas, pinagsabihan ng apo ng bayan si Lam-ang na turno nito
ang manghuli ng rarang (isda). Tungkulin ito ng lahat.
Ipinagtapat ni Lam-ang kay Ines na may kutob siyang siya’y makakagat at
mapapatay ng berkakan (isdang kauri ng pating) kapag nanghuli ng rarang. At
nagkatotoo nga. Namatay si Lam-ang.
Sa laki ng lungkot ni Ines ay tinawag ng tandang ang isang maninisid at ipinatapon
ang mga buto ni Lam-ang. Nang mapagbuu-buo ang kalansay sa pangangalaga ng
tandang at sa tahol ng aso, si Lam-ang ay muling nabuhay.
Ganap na naging maligaya ang mag-asawang Lam-ang at Ines at namuhay nang
payapa.
Alim
(Epiko ng mga Ipugaw)
Noong unang panahon, ang mga tao ay may masagana, maligaya, at tahimik
na pamumuhay. Ang daigdig ay pawang kapatagan ang mamamalas maliban sa
dalawang bundok, ang bundok Amuyaw sa silangan at bundok Kalawitan sa
Kanluran. Doon sila naninirahan sa pagitan ng dalawang bundok na ito. Walang mga
suliranin ang mga tao tungkol sa kabuhayan. Ang mga pagkain ay nasa paligid
lamang nila. Mga biyas ng kawayan ang kanilang pinagsasaingan. Malaki rin ang
butil ng kanilang bigas.
Ang kanilang inumin ay nanggagaling sa katas ng tubo na kung tawagin ay bayak.
Kung nais nila ng ulam na isda ay sumasalok lamang sila sa sapa at ilog. Maamo
ang usa at baboy-ramo, kaya madaling hulihin kung nais nilang kumain nito. Anupa’t
kahit na ano ang maisipan nilang pagkain ay mayroon at sagana.
Subalit dumating sa kanilang buhay ang isang napakalungkot na pangyayari.
Nagkaroon ng tagtuyot. Hindi man lamang pumatak ang ulan. Namatay ang lahat ng
mga halaman at mga hayop. Nangamatay rin ang ilang tao sa uhaw at gutom. Naisip
ng iba na hukayin ang tubig. Dahil sa lakas ng pagbalong ng tubig ay may mga
namatay. Nagdiwng din ang mga tao kahit may nangamatay, sapagkat sila’y may
tubig na. Subali’t hindi naghinto ang patuloy na pagbalong ng tubig hanggang sa
mangalunod ang lahat ng mga tao sa magkapatid na Wigan at Bugan. Ang lalaki, si
Wigan, ay napadpad sa bundok ng Amuyaw at ang babae, si Bugan, ay ipinadpad ng
baha sa bundok ng Kalawitan.
Sa wakas ay humupa ring ang baha. Si Bugan ay nakapapaningas ng apoy at ito’y
nakita ni Wigan. Sumampa si Wigan sa bundok Kalawitan at nagkita silang
magkapatid. Naglakbay sila sa iba’t ibang pook upang maghanap ng mga tao subalit
wala silang natagpuiang isa man. Nagtayo si Wigan ng isang kubo at dito niya
iiniwan si Bugan at siya’y nagpatuloy pang muli sa paghahanap. Sa wakas ay
napagtanto niyang sila lamang magkapatid ang natira sa daigdig. Lumipas ang
panahon at naramdaman ni Bugan na siya’y nagdadalang-tao. Dala ng kahihiyan sa
sarili ay naisip niyang magpatiwakal subali’t hinadlangan siya ng kanilang Bathala, si
Makanungan.
Ikinasal silang magkapatid at sinabing ito’y hindi kasalanan sapagkat iyon lamang
ang paraan upang dumaming muli ang tao sa daigdig.
Nagkaanak sila ng siyam- apat na babae at limang lalaki. Ikinasal ang apat na babae
sa unang sa apat na lalaki kaya’t ang huling lalaki o bunso ay walang naging asawa.
Ang ngalan ng busong ito ay Igon.
Sumapit ang panahong nagkaroon ng tagtuyot. Wala silang makain. Naisip nilang
dumulog kay Makanungan. Bilang handog sa Bathala ay nanghuli si Wigan ng isang
daga at inihandog sa Bathala. Nang hindi sila kaawaan ng Bathala ay iginapos si
Igon at pinatay upng ihandog na naman sa Bathalang Makanungan. Nilunasan ni
Makanungan ang tagtuyot at dumalo pa sa kanilang handaan subalit laban sa
kanyang kalooban ang ginawa nila kay Igon. Dahil daw sa ginawa nilang iyon kay
Igon ay parurusahan sila, ang angkan nila ay magkakahiwalay. Ang magkakapatid
na mag-asawa ay magtutungo sa hilaga, sa timog, sa silangan, at sa kanluran. At sa
pagkakataong sila’y magkatagpu-tagpo ay mag-aaway at magpapatayan sila. Ito raw
ang sumpa ni Makanungan na tumalab sapagkat kahit ngayon, ang magkapatid,
mag-aama, magpipinsan, o magkakamag-anak ay nagpapatayan.
MGA AWITING BAYAN
Ang mga awiting bayan ay isa sa mga matatandang uri ng panitikang Filipino
na lumitaw bago dumating ang mga Kastila. Ito’y mga naglalarawan ng kalinangan
ng ating tinalikdang panahon. Karamihan sa mga ito ay may labindalwahing pantig.
Tunghayan natin ang mga sumusunod:
Kundiman
(Awit ng Pag-ibig)
Noong unang panahon ako ay bata pa,
 Natisod mo na ay di pa alintana,
Nang ako’y lumaki at maging dalaga, Umawit tayo at ipagdiwang,
Tila sa wari ko ay may pagbabanta pa. Ang dalawang pusong ngayon ay ikakasal,
Ang daraanan nilang landas,
Pagsinta mo sa akin ay di ko tatanggapin, Sabuyan natin ng bigas.
Pagkat akong ito ay alangan sa tingin,
Ako ay mahirap, pangit pa sa tingin, Suliranin
Bakit naman ngayon ay iyong iibigin. (Awit ng mga Manggagawa)

Kumintang o Tagumpay Hala gaod tayo, pagod tiisin,

(Awit ng Pandigma)
Ang nuno nating lahat,
Sa gulok di nasisindak,
Sa labanan di naaawat,
Pinuhunan buhay, hirap,
Upang tayong mga anak,
Mabuhay nang mapanatag.
Ang lahat ng hirap pag-aralang bathin,
Kahit malayo man, kung aking ibigin,
Daig ang malapit na ayaw lakbayin.
Kay–pagkasawing palad ng
Ianak sa hirap,
Ang bisig kundi iunat,
Di kumita ng pilak.

Ang Dalit o Imno Talindaw

(Awit sa Diyos-diyosan (Awit sa Pamamangka)
ng mga Bisaya)
Sagwan, tayo ay sumagwan,
Pumanaog, pumanaog si Mansilatan, Ang buong kaya ay ibigay,
Saka si Badla ay bababa, Malakas ang hangin,
Mamimigay ng lakas, Baka tayo ay tanghaliin,
Pasayawin ang mga Baylan, Pagsagway pagbutihin.
Paligiran ang mga Baylan.
MGA KARUNUNGANG BAYAN
Ang Oyayi o Hele
(Awit sa Pagpapatulog ng Bata) Mayamang-mayaman tayo sa mga karunungang bayan bago pa dumating
ang mga Kastila. Binubuo ito ng mga salawikain, sawikain, bugtong , palaisipan,
Tulog na bunso kasbihan, at mga kawikaan.
Ang ina mo ay malayo
Di ka niya masundo 1. Salawikain – ito’y nakaugalian nang sabihan at nagsilbing batas at
Pagkat ang daa’y maputik tuntunin ng kagandahang asal ng ating mga ninuno. Ayon sa iba, ito’y parang
at mabalaho. parabulang patalinghaga at nagbibigay ng aral, lalo na sa mga kabataan.

Diona Halimbawa:
(Awit sa Kasal)
 1. Aanhin pa ang damo,
kung wala na ang kabayo. 1. Nasa Diyos ang awa
Nasa tao ang gawa.
2. Ang maniwala sa sabi-sabi,
Walang bait sa sarili. 2. Ang tunay na kaibigan
Sa gipit nasusubukan.
3. Hamak mang basahan,
May panahong kailangan. 3. Daig ng maagap
Ang taong masipag.
4. Sa paghahangad ng kagitna,
Isang salop ang nawala. 4. Ang sakit kapag naagapan
Madali itong malulunasan.
5. Kung ikaw ay may ibinitin,
Mayroon kang titingalain. 5. Huwag mong ipaglaban
Ang magagawa sa kasalukuyan.
6. Kung sino ang matiyaga,
siyang nagtatanong pala. 6. Minsan kang pinagkatiwalaan
Huwag mong pababayaan.
7. Hanggang maiksi ang kumot,
Magtiis kang mamaluktot. 7. Ang tao ay matatalos
Sa kaniyang pananalita at kilos.
8. May tainga ang lupa,
may pakpak ang balita. 8. Ang taong matiisin
Nakakamit ang mithiin.
9. Ang masama sa iyo,
Huwag mong gawin sa kapwa mo. 9. Ang mabigat na gawain ay gumagaan
Kung marunong ka ng paraan.
10. Kahoy nababad sa tubig
Sa apoy huwag ilapit, 10. Sa pagsisikap ay nakasalalay
Pag nadarang sa init Ang pagtatagumpay ng buhay.
Sapilitang magdirikit.
3. Bugtong – ito’y binubuo ng isang o dalawang taludtod na maikli na may sukat o
11. Ang buhay ng tao ay parang gulong, tugma. Ang pantig naman nito ay maaaring apat o hanggang labindalawa.
Magulungan at magkagulong.
Halimbawa:
12. Ang walang pagod magtipon,
Walang hinayang magtapon. 1. Bungbong kung liwanag,
Kung gabi ay dagat. (banig)
2. Sawikain – mga kasabihang walang natatagong kahulugan.
Halimbawa: 2. Dalawang batong itim,
 Malayo ang nararating. (mata) binatang sumisinta?
Sagot: Iinom ng tubig upang kunwa’y mapatingala at makita ang prinsesa.
3. Isang supot na uling,
Naroo’t bibitin-bitin. (duhat) Palaisipan: Paano tatawa ang dalaga na hindi makikita ang kaniyang ngipin? Sagot:
Tatakpan ng kaniyang palad ang kaniyang ngipin?
4. Isang tabo,
Laman ay pako. (pako) 5. Bulong – ang bulong ay ginagamit na pangkulam o pangingkanto.

5. Hinila koang baging, Halimbawa:

Nagkakara ang matsing. (batingaw)
Ikaw ang nagnanakaw ng bigas ko
6. Bumili ako ng alipin, Lumuwa sana ang maga mata mo.
Mataas pa sa akin. (sambalilo) Mamaga sana ang katawan mo. Patayin ka ng
mga anito.
7. Lumalakad ay walang humihila, Dagang malaki, dagang maliit,
Tumatakbo ay walang paa. (bangko) Ayto ang ngipin kong sira na’t pangit,
Sana ay bigyan mo ng bagong kapalit.
8. Dalawang katawan,
Tagusan ang tadyang. (hagdan) Huwag magagalit, kaibigan, aming pinuputol
lamang ang sa ami’y napag-uutusan.
9. Nanganak ang aswang,
Sa tuktok nagdaan. (saging) 6. Kasabihan – ang kasabihan ay karaniwang ginagamit sa panunukso opagpuna sa
kilos ng isang tao.
10. May ulo’y walang buhok,
May tiyan, walang pusod. (palaka) Halimbawa:

11. Pinipinlit, kineterman, Putak, putak

Pinutungan ng mainam. (buyo) Batang duwag
Matapang ka’t
4. Palaisipan – noon pa man ay may tawag na ring palaisipan ang ating mga ninuno. Nasa pugad.

7. Kawikaan – ay kauri ng sawikain na ang kaibahan lamang ay laging

Halimbawa: nagtatalagay ng aral sa buhay.

Palaisipan: May isang bola sa mesa. Tinakpan ito ng sombrero. Paano nakuha ang Halimbawa:
bola nang di man lang nagalaw ang sombrebro? Sagot:
Butas ang tuktok ng sombrero. 1. Ang panahon ay samantalahin
Sapagkat ginto ang kahambing.
Palaisipan: May isang prinsesang sa tore ay nakatira, balita sa kaharian,
pambihirang ganda. Bawal tumingala upang siya’y makita. Ano ang gagawin ng 2. Pag talagang palad
 Sasampa sa balikat. Anu-anong mga bagay ang ginamit ng ating mga ninuno bilang sulatan?

3. Ang kapalaran di man hanapin Anu-ano ang bahagi ng panitikan na nakahiligan ng ating mga ninuno nang
Dudulog, lalapit kung talagang akin. panahong ito?

4. Ang katamaran ay kapatid Ano ang alamat? Magbigay ng halimbawa.

Kapatid ng kagutuman.
Ano ang kuwentong bayan? Paano ito naiiba sa alamat? Magbigay ng halimbawa at
5. Ang di marunong magbata isalaysay.
Di magkakamit ng ginhawa.
Ano ang epiko? Magbigay ng halimbawa at isalaysay.
6. Walang ligaya sa lupa
Na di dinilig ng luha. Ano ang katangian ng mga awiting bayan? Magbigay ng mga halimbawa ng uring ito
ng panitikan at turan kung saan inaawit.
7. Ang kasipagan ay
Kapatd ng kariwasaan. Anu-ano ang ipinalalagay na mga karunungang bayan? Bakit?

8. Ang taong matiyaga Ibigay ang pagkakaiba ng sawikain at salawikain. Magbigay ng halimbawa ng bawat
Anuman ay nagagawa. isa.

9. Walang batong sakdal tigas Ano ang bugtong? Magbigay ng halimbawa.

Na sa patak ng uilan ay di-naaagnas.
Ano ang palaisipan? Magbigay ng halimbawa.
10. Ang ulang tikatik
Siyang malakas magpaputik. Alin sa mga karunungang bayan ang ginagamit na pangkulam o pang-ingkanto ng
ating mga ninuno? Magbigay ng halimbawa ng uring ito ng panitikan.
ANG UNANG TULANG TAGALOG
Ano ang kasabihan? Magbigay ng halimbawa.
Ipinalalagay na mga unang tulang Filipino ang mga awiting bayan, salawikain,
sawikain, bugtong, bulong, at mga kasabihan dahil sa taglay na sukat at tuigma ng Alin-aling akdang pampanitikan ang ipinalalagay ng mga unang tula? Bakit?
mga ito.
Anong tulong ang magagawa ng mga salawikain sa paghubog ng kagandahang asal
MGA TULONG SA PAG-AARAL ng ating mga kabataan sa ngayon?

I. Sagutin ang mga sumusunod: May kaugnayan ba ang karunungang bayan sa ating pamumuhay? Maging gabay
sa ating pamumuhay?
Patunayan na ang ating mga ninuno ay mayroon nang sariling panitikan bago pa
dumating ang mga Kastila. II. Punan ang mga patlang.
 Ang (1) ________ ay epiko ng Ilokano. Ito ay isinulat ni (2) ________ na _____ 8. Mga kasabihang walang natatagong kahulugan I. Diona
kinilala bilang (3) ________ na nangangahulugan sa Tagalog ng Balagtasan.
_____ 9. Mga kasabihang may natatagong kahulugan L. Tatuaang
Sa epikong ito ng mga Ilokano, ang pangunahing tauhan ay si (5) ________,
na anak nina (6) ________ at (7) ________ ng Nalbuan. _____ 10. Epiko ng Moro M.
Oyayi
Ang (8) ________ at (9) ________ ay epiko ng mga Ipugaw na sinasabing
nangyari nang hindi pa nakikilala ng tao ang bakal. _____ 11. Epiko ng Tagalog N. Talindaw

Sa epikong Alim, ang natirang magkapatid sa daigdig na naging mag-asawa _____ 12. Ginagamit na pangkulam NG.
ay sina (10) ________ at (11) _______. Sila ay ikinasal ng kanilang bathalang si (12) Tagumpay o
_______. Nagkaanak sila ng (13) ________ na babae at (14) _______ lalake.
Pinarusahan sila ng kanilang bathala dahil sa pagkakapatay nila sa kanilang Kumintang
bunsong anak na si (15) _______ bilang paghahandog sa nasabi ring bathala. _____ 13. Epiko ng mga Bagobo

III. Pagtapat-tapatin: Hanapin ang sagot ng Hanay A sa Hanay B. Titik lamang ang O. Kumintang
isulat na sagot: _____ 14. Epiko ng Bisaya
P.
Bulong
Hanay A _____ 15. Epiko ng Bikol
Hanay B R.
Bidasari
_____ 1. Awit ng Pag-ibig A.
Ibalon

_____ 2. Awit sa Pagkakasal B.

Salawikain IV. Turan ang mga sumusunod

_____ 3. Awit na Pandigma K. Sawikain ________ 1. Akdang pampanitikan na naglalarawan ng kalinangan ng ating
tinalikdang panahon.
_____ 4. Awit sa Pamamangka D.
Kundiman ________ 2. Mga kasabihang karaniwang ginagamit na panukso o pagpuna sa kilos
ng tao.
_____ 5. Awit sa Pagpapatulog ng bata E. Maragtas
________ 3. Mga kuwentong nagpasalin-salin sa bibig ng mga tao.
_____ 6. Awit sa Diyos-diyosan ng mga Bisaya G. Suliranin
________ 4. Isang uri ng panitikang tuluyan na ang karaniwang paksa ay
_____ 7. Awit ng Manggagawa H. Dalit o nagsasalaysay ng pinagmulan ng isang bagay, pook,
Imno kalagayan,
o katawagan.

________ 5. Epiko na natutungkol sa mga unang tao sa kabikulan.
________ 6. Mga parabulang patalinghaga na nagbibigay aral sa mga kabataan.
________ 7. Binubuo ng isa o dalawang taludtod na maikli, may sukat at tugma, at
nangangailangan ng mabilis na kasagutan.
________ 8. Epikong nagpapahayag ng sanhi ng away ng mga tao sa sandaigdigan.
________ 9. Ama ng Panitikang Iloko.
________ 10. Epiko ng mga Moro na nagpapahayag na ito’y panahon pa ng
kaharian ng Bumbaran at lumubog sa dagat Pasipiko noong
Dilubyo.
Ang isinasaalang-alang na unang pananakop ng mga Kastila sa ating
kapulun ay ang pananatili rito ni Miguel Lopez de Legazpi noong 1565, bilang kauna-
unahang Kastilang gobernador-heneral. At dito nagsimula ang panitikan ng mga tao
rito. Ang diwa ng pasimulang ito ay nagpatuiloy nang walang pagbabago hanggang
sa pagkakaroon ng digmaan sa Kabite noong 1872. Higit sa tatlong dantaon din ang
pananakop na ito ng mga Kastila.
Sa mga panahong iyon, maraming pagbabago ang naganap sa buhay ng
mga Pilipino. Tinangkilik nila ang relihiyong Katoliko. Nagpalit sila ng mga pangalan
at nagpabinyag. Nagbago ang anyo ng kanilang pamamahay. Nagkaroon ng mga
bahay na bato at tisa, mga magagandang kasangkapang tulad ng piyano, muwebles,
at mga kagamitang pangkusina. Nagkaroon din ng mga sasakyang tulad ng karwahe,
tren, at bapor. Natuto silang magdiwang ng mga kapistahan bilang parangal sa mga
santo, sa Papa, at sa gobernador. Bilang libangan, nagkaroon ng mga sabong,
karera ng kabayo, at teatro.

Ang mga pagbabagong ito ay nagbigay din ng daan sa pagkakabuo ng ilang

pangkat ng “may-kaya” na may mga ari-arian at lupain. May ilan din sa mga Pilipino
ang nakapag-aral at nakakuha ng kurso tulad ng medisina, abugasya, agrikultura, at
pagiging maestro. Ang mga kursong ito ay halos natapos nila rito na rin sa Pilipinas
sa pagkat marami na rin namang paaralan ang naitatag nang mga panahong ‘yon.

MGA IMPLUWENSYA NG KASTILA SA

PANITIKANG FILIPINO

Dahil sa matagal na pagsasakop sa atin ng mga Kastila, di maikakailang malaki ang

impluwensyang naidulot nito sa Panitikang Filipino.

1. Ang “Alibata” na ipinagmamalaking kauna-unahang abakadang Filipino na

nahalinhan ng alpabetong Romano.

2. Ang pagkakaturo ng Doctrina Cristiana na kinasasaligan ng mga gawang

makarelihiyon.

KABANATA 3 3. Ang wikang Kastila na naging wika ng Panitikan nang panahong yaon. Marami sa
Panahon ng mga Kastila mga salitang ito ang naging bahagi ng wikang Filipino.

KALIGIRANG KASAYSAYAN 4. Ang pagkakadala ng mga alamat ng Europa at tradisyong Europeo rito na naging
bahagi ng Panitikang Filipino tulad ng awit, corido, moro-moro, at iba pa.
5. Ang pagkakasinop at pagkakasalin ng makalumang panitikan sa Tagalog at sa
ibang wikain.
6. Ang pagkakalathala ng iba’t ibang aklat pambalarila sa wikang Filipino tulad sa
Tagalog, Ilokano, at Bisaya.
7. Ang pagkakaroon ng makarelihiyong himig ng mga lathalain ng mga panahong
yaon.
MGA UNANG AKLAT
1. Ang Doctrina Cristiana – Ito ang kauna-unahang aklat na nalimbag sa Pilipinas
noong 1593, sa pamamagitan ng siklograpiko. Akda ito nina Padre Juan de
Placencia at Padre Domingo Nieva. Nasusulat ang aklat sa Tagalog at Kastila.
Naglalaman ito ng Pater Noster, Ave Maria, Regina Caeli, Sampung Utos ng Diyos,
Mga Utos ng Sta. Iglesya Katoliko, Pitong Kasalanang Mortal, Pangungumpisal, at
Katesisimo. Tatlong kopyang orihinal na lamang ang natitira sa aklat na ito na
matatagpuan sa Batikano, sa Museo ng Madrid at sa Kongreso ng Estados Unidos.
Nagtataglay lamang ng 87 pahina ang akdang ito subalit nagkakahalaga naman ng
$5,000.
2. Nuestra Señora del Rosario – Ito ang ikalawang aklat na nalimbag sa Pilipinas.
Akda ito ni Padre Blancas de San Jose noong 1602 at nalimbag sa Imprenta ng
Pamantasan ng Sto. Tomas sa tulong ni Juan de Vera, isang mestisong Intsik.
Naglalaman ito ng mga talambuhay ng mga santo, nobena, at mga tanong at sagot
sa relihiyon.
3. Ang Barlaan at Josaphat – Ito ang aklat na nalimbag sa Pilipinas. Akda ito sa
Tagalog ni Padre Antonio de Borja. Ipinalalagay itong kauna-unahang nobelang
napalimbag sa Pilipinas.
4. Ang Pasyon – Ito’y aklat na natutungkol sa buhay at pagpapakasakit ni Hesukristo.
Binabasa ito tuwing Mahal na Araw. Nagkaroon ng apat na bersyon sa Tagalog ang
akdang ito at ang bawat bersyon ay ayon na rin sa pangalan ng mga nagsisulat. Ang
mga ito ay ang Version de Pilapil (Mariano Pilapil), Version de Belen (Gasper Aquino
de Belen), Version de la Merced (Aniceto de la Merced), at Version de Guia (Luis de
Guia). Isinasaalang-alang na pinakapopular ang Version de Pilapil.
5. Ang Urbana at Felisa – Ito’y aklat na sinulat ni Modesto de Castro, ang tinaguriang
“Ama ng Klasikang Tuluyan sa Tagalog.” Naglalaman ito ng pagsusulatan ng
magkapatid na sina Urbana at Felisa. Pawang tungkol sa kabutihang-asal ang
nilalaman ng aklat na ito, kaya’t malaki ang nagawang impluwensiya nito sa
kaugaliang panlipunan ng mga Pilipino.
Narito ang buod ng UrBana at Felisa.
URBANA AT FELISA
ni
Padre Modesto de Castro
Ang aklat na ito ay pinamagatang “Pagsusulatan ng Dalawang Binibini na sina
Urbana at Felisa.”
Ang layunin ni P. Modesto sa pagsulat ay upang mangaral sa mga kabataan sa
siyudad at sa lalawigan tungkol sa mga pag-uugali, kilos, at makabagong kabihasnan.
BUOD:
Sina Urbana, Felisa, at Honesto ay magkakapatid na tubo sa isang lalawigan.
Nang sila’y magsilaki na, si Urbana ay nagtungo sa Maynila samantalang
sina Felisa at Honesto ay nanatili sa lalawigan. Sina Urbana at Felisa ay laging
nagsusulatan at sa kanilang mga pagsulat ay lagi nilang pinaaalaala sa bawat isa
ang mga ginintuang aral tulad ng pakikipagkapuwatao, mga katungkulan ng tao sa
Diyos, pag-iibigan, kalinisan ng kalooban, at mga dakilang aral ng ina sa anak o ng
mga anak sa ina. katuilad ng sabi ni Pari modesto kay Urbana na, “Pagkatantuin ng
ina na ang kalinisan ng isang dalaga ay parang bubog na kahit di nagkalamat, kahit
di mabasag, mahingahan lamang ay nagdurungisan.”
Tungkol naman sa pakikipagkapuwa-tao ay binanggit ni Felisa kay Urbana
na, “Ang kabaitang di-hamak na ipinakikita mo sa eskuwela na tinitipid mo ang gawi
ng kabataang kalaro sa kapuwa-bata, ang kahinhinan ng iyong asal na di-makitaan
ng kagaslawa’t katalipandasang magpahangga ngayo’y di-malilimutan ay nagagalak
ang loob ko’t nagnasang mahuwaran ang magandang kaasalan mo.”
Likas kay Urbana ang mabining kilos at kabaitan sa kapuwa, kaya’t kahit
wala na siya sa lalawigan ay bukambibig pa rin ng kaniyang mga guro dahil sa
magandang-asal niya at katapatan sa pakikisama sa kapuwa. Ang magagandang 6. Arte de la Lengua Bicolana – unang aklat pangwika sa Bikol na sinulat ni Padre
gawa ay di-malilimutan kailanman. Marcos Lisboa noong 1754.

Sa kanilang pagsusulatan ay nabanggit din ang tungkulin ng mga magulang 7. Arte de la Lengua Iloka – kauna-unahang balarilang Iloko na sinulat ni Francisco
sa pagtuturo ng kagandahang asal, mga dasal, at karunungan sa pagkilala sa Diyos. Lopez.
Kaya sinabi ni Urbana, na mapalad ang mga anak na may magulang na marunong
magturo ng mga katungkulan ng isang anak sa kanilang Diyos. Napag-usapan din MGA KANTAHING BAYAN
nila na kung magbinata si Honesto at magkaroon ng pagkakataong alukin ng
katungkulan sa bayan ay di niya dapat tanggapin ang panunungkulan kung Naging malaganap ang mga kantahing bayan sa buong Pilipinas. May kani-
karangalan lamang ang nasa. Ngunit kung ito’y pinagkaisahan ng bayan ay dapat na kaniyang kantahing bayan ang mga naninirahan sa kapatagan at maging sa
tanggapin sapagkat kaloob ito ng Diyos. Nabanggit din nila na karamihan sa mga bulubundukin ng Luzon, Bisaya’t Mindanaw.
nanunungkulan ay may kasakiman at di marunong tumupad sa katungkulan at ang
iniisip ay pansariling kapakanan lamang. Kung sakaling tanggapin ni Honesto ang Ang mga kantahing bayan ay tunay na nagpapahayag ng matulaing
panunungkulan ay dapat siyang maging matapat at di dapat na maging palalo upang damdamin ng mga Pilipino. Ipinakikilalang ang mga Pilipino ay likas na
di maparusahan ng Diyos. nagpapahalaga at maibigin sa kagandahan.Narito ang mga halimbawa ng kantahing
bayan.
Ang huling tinalakay ni Urbana at Felisa ay ang “Kahatulang Ukol sa
Pagsang-ayon sa Kalooban ng Diyos.” Leron-Leron Sinta
(Tagalog)
Sa pagkamatay ng ama nila pinayuhan ni Urbana si Felisa na umayon sa
kagustuhan o kalooban ng Diyos. Ang kapalaran ng isang tao ay naitakda na at di Leron, leron sinta, buko ng papaya
dapat sisihin ang sinuman bagkus ay ipinalangin ang kaluluwa nito. Dala-dala’y buslo, sisidlan ng sinta
Pagdating sa dulo’y nabali ang sanga
MGA AKDANG PANGWIKA Kapos kapalaran, humanap ng iba.

1. Arte Y Reglas de la Lengua Tagala – sinulat ni Padre Blancas de San Ako’y iibigan mo, lalaking matapang
Jose at isinalin sa Tagalog ni Tomas Pinpin noong 1610. Ang sundang ko’y pito, ang baril ko’y siyam
Ang lalakarin ko’y sampu ng dinulang
2. Compendio de la Lengua Tagala – inakda ni Padre Gaspar de San Isang pinggang pansit, ang aking kalaban.
Agustin noong 1703.
Pamulinawen
3. Vocabulario de la Lengua Tagala – kauna-unahang talasalitaan sa (Iloko)
Tagalog na sinulat ni Padre Diego Bergano noong 1732.
Pamulinawen Pusok imdengamman
4. Vocabulario de la Lengua Pampango – unang aklat pang-wika sa Toy umas-asog agrayo ita sadiam
Kapampangan na sinulat ni Padre Diego Bergano noong 1732. Panunotermman, di ka pagintutulngan
Toy agayat, agrayo ita sadiam
5. Vocabulario de la Lengua Bisaya – pinakamahusay na aklat pangwika sa
Bisaya na sinulat ni Mateo Sanchez noong 1711. Essem ti diak kalipatan
Ta nasudi unay a nagan
Uray sadin ti ayan, disso sadino man Cang indung ibatan
No malagipka, pusok ti mabang-aran. Sangcan queng sininup
Quing metong acaban
Dandansoy Mewala ya iti
(Bisaya) Ecu camalayan

Dandansoy, bayaan ta ikaw Quing sucal ning lub cu

Pag-uli ako sa payaw Susucdul quing banua
Ugaling kon ikaw hidlawon Mengurus cung gamat
Ang payaw imo lang lantawon Babo ning lamesa
Ninumang manaquit
Dandansoy, kon imo apason Queng singsing cung mana
Bisan tubig di magbalon Calulung pusu cu
Ugaling kon ikaw uhawon Manginu ya que ya.
Sa dalan magbobon-bobon.
MGA DULANG PANLIBANGAN
Sarong Banggi
(Bikol) Napakarami ng mga dulang panlibangan ang ginanap ng ating mga kalahi
noong panahon ng Kastila. Halos lahat ng mga dulang ito ay patula. Narito ang mga
Sarong banggi sa higdaan sumusunod:
Nakadangog ako, hinuni nin sarong gamgam
Sa liba ko, katorogan TIBAG
Bako kundi simong voces iyo palan
Dala ito sa atin ng mga Kastila upang ipakita at ipaalaala ang paghahanap ni
Dagos ako banggon si sakuyang mata iminuklat Sta. Elena sa kinamatayang krus ni hesus sa pamamagitan ng pagtitibag ng bunduk-
Sa tahaw nin kadikluman ako nangangalagkalag bundukan.
Si sakuyang mata ipinasirang ko sa itaas
Simong laog nahiling kong maluhaan. LAGAYLAY

Duman sa inaaya bantog buayahon Sa mga Pilarenos ng Sorsogon, isang pagkakataon at pag-iipunipon kung
Lumangoy si nooy sa kalipongawon buwan ng Mayo ang pagkakaroon ng lagaylay. Abril pa lamang, namimili na si Kikay,
Dai pigbabakli ang mga tentasyon ang anak ng sakristan mayor ng mga dalagang sasali rito. Kung minsan, ipiniprisinta
Basta mahiling niya ang saiyang kailusyon. na ng mga magulang ang kanilang anak kahit hindi pa dalaga, dahil sa isang panata
na ginawa dahil sa pagkakasakit o isang pabor na nais makamtan. Sa ibang bahagi
Atin Cu Pung Singsing ng Kabikulan, iba naman ang pagtatanghal ngunit ang layunin ay pareho: paggalang,
(Kapampangan) pagpuri, at pag-aalay ng pagmamahal sa mahal na krus na nakuha ni Santa Elena
sa bundok na tinibag.
Atin cu pung singsing
Metong yang timpucan SINAKULO
Amana que iti
Pagtatanghal ito na natutungkol sa buhay at pagpapakasakit ng ating Poong si
Hesukristo. Ang salitaan dito ay mula sa “Pasyon.” Halimbawa:

PANUNULUYAN “Prinsipe Rodante”

Isang pagtatanghal ito na isinagagawa bago mag-alas dose ng gabi ng Ngayo’y dumating na itong takdang araw
kapaskuhan. Natutungkol ito sa paghahanap ng matutuluyan ng Birheng Maria at ni Dakilang Torneo sa plasang kalakalan
Joseph upang doon iluwal ang sanggol na si Hesukristo. May kabalyerong dito’y daratal
Ay magpapamalas ng dangal at tapang.
PANUBONG
O mahal kong anak, Prinsesa Florinda
Isang mahabang tulang nagpaparangal sa isang may kaarawan o kapistahan Sabihin sa aki’t sa ina mong Reyna
na kung tawagin ay panubong ay ginaganap bilang parangal sa isang panauhin o Kung ang iyong loob ay handang-handa na
may kaarawan. Ang unang bahagi ay sinisimulang awitin sa may tarangkahan ng Sa larong torneo na magiging bunga.
bahay ng may kaarawan. Ang ikalawang bahagi ay inawit habang umaakyat sa
hagdan ang mga kumakanta. Ipinaliliwanag nila rito ang halaga ng bawat baitang. KARAGATAN
Kapag nasa huling baitang na sila, hindi agad sila papasok hanggang hindi
natatapos ang awitin at hanggang hindi sila pinapapasok upang ipahiwatig na sila ay Ito’y batay sa alamat ng singsing ng isang prinsesa na naihulog niya sa
nahihiya. Dapat ay anyayahan sila ng may bahay, upang pagkatapos ng pag-aawit dagat sa hangaring mapangasawa niya ang kasintahang mahirap. Hinamon niya ang
sila kung nasa loob na sila ng bahay. Ang pararangalan ay kailangang umupo sa mga binatang may gusto sa kanya na sisirin sa dagat at ang makakuha’y
isang silya at siya ay lalagyan ng isang koronang yari sa sariwang bulaklak at pakakasalan niya. Sa larong ito, isang matanda ang kunwa’y tutula; pagkatapos ay
handugan bilang reyna. paiikutin ang isang tabo na may tandang puti at ang sinumang matapatan ng
tandang puti at ang sinumang matapatan ng tandang ito ay siyang tatanungin ng
KARILYO dalaga ng mga talinghaga. Kapag ito’y nasagot ng binata ay ihahandog niya ang
singsing sa dalaga.
Ito ay itinuturing na isang laro ng mga tau-tauhang ginagampanan ng mga
aninong ginawa mula sa karton , na pinanonod na gumagalaw sa likod ng isang Halimbawa:
puting tabing at pinagagalaw naman ng taong di nakikita na siyang nagsasalita rin
para sa mga kartong gumagalaw. “KARAGATAN”

MORO-MORO Dalaga - “Ikaw nga ang unang napili ng Diyos

Sumisid sa aking singsing na aking nhinulog
Tulad ng sinakulo ang moro-moro ay itinatanghal din sa isang ipinasadyang Subalit hindi upang siyang maging irog
entablado. Ito’y itinatanghal sa mga araw ng pista ng bayan o ng nayon upang Kundi idaan lang muna sa pagsubok.”
magdulot ng aliw sa tao at laging ipaalala sa mga ito ang kabutihan ng relihiyong
Kristiyano. Ang mga moro-moro ay may hari’t reyna at mga mandirigmang kawal. “Kaya’t sisirin mo ang tanong kong ito
At singsing kong ito ay nang maangkin mo
Sa sinsing na linao at walang pabato
Turan mong simula at ang dulot nito”
Binata - “Karagatang ito’y kahit na malalim ano’t yaong utang ay wawaling-tikis
Pangangahasan kong aking lulusungin at ikakaila yaring pag-uusig.
Hustong bait ninyo ang titimbulanin
Na inaasahang sasagip sa akin.” Dito po ay taglay yaong katunayan
bilang paghahabol sa naturang utang
“Karagatan ito’y oo nga’t mababaw may dalawang saksi akong ililitaw
Mahirap lusungin nang hindi maalam na inilagak mo sa pagpapatibay.
Kaya kung sakaling ako’y masawi man
Kamay mong isasagip yaong hinihintay.” KURIDO

DUPLO Ang salitang “corrido” (baybay sa Kastila) ay nangangahulugang

kasalukuyang mga balita (current events) sa mga Mehikano.
Ito ang humalili sa karagatan. Ito’y paligsahan ng husay sa pagbigkas at
pangngatwiran na patula. Ang pangangatwiran ay hango sa Bibliya, sa mga sawikain, Dito sa Pilipinas, ang kurido ay isang tulang pasalaysay na natutungkol sa
at mga kasbihan. Karaniwang nilalaro ito sa paglalamay sa gunita ng isang namatay. katapangan, kabayanihan, kababalaghan, at pananmpalataya ng mga tauhan.
Karamihan sa mga paksa ay galing sa Europa at dinala lamang dito ng mga Kastila.
Halimbawa:
Naging tanyag na awitin noong ikalabinsiyam na siglo ang kurido dahil sa
Hari: Yamang sa tuos ko ngayo’y natalastas kakulangan ng babasahin, libangan, at panoorin ang mga tao.
na ang isinakdal dito’y nahaharap
ang unang bigkas sa naritong dilag Ang ilan sa ating mga manunulat ng kurido ay sina Jose de la Cruz, Ananias
siyang tinutukoy na di nagbabayad. Zorilla, at Francisco Baltazar.

Bilyako:Bilyaka, mangyaring sumagot ka ngayon Narito ang isa sa mga kuridong sinulat ni Jose de la Cruz.
kung inaamin mo ang sinabing sumbong
saging na nalugok, dahon may kuluntoy Prinsipe Orentis
bayaran ang dapat sa takdang panahon. ni Jose de la Cruz

Bilyaka:Hari naming giliw na kagalang-galang, O Trinidad Santisima

punong sinusunod nitong kalahatan Dios na tatlong Persona
ang kamunting tutol ay inyong pakinggan Walang huili’t walang una
niring walang sala’t wala namang utang. Capangyarihan i iisa.

Hiwagang malaki ang paratang nila Sa lakas ng carunungan

sapul magkaisip ay di nakilala At tanang capangyarihan
saging na nasabing hindi kinukuha Balang inyong calooban
at di nangungutang kahit isang pera. Yari ng ano mang bagai.

Bilyako: O! Himalang dilag na mapagpasakit Linalang din namang tigis

sa bayaning pusong lalong umiibig Yaong Imperio ng langit
Sampo ng mga Angeles
Arcangeles, Querubines.
At sa iyo Inang Virgen
Virgeng dating maawain
Ang tulong mo i papagcantim
Matuto nang sasabihin.
Yayang din sa camahalan
Nagyon dito i napipisan
Ang aquing capamanhican
Munting tahimik ay bigyan.
At aquing pupunuan na
Corrido i ipagbadia
Hangga’t salin sa historia
Niyon buhay ni Cassandra.
At ang mundong Universo
Linalang mo rin Dios co
Madlang halaman at damo
Isda, hayop, ibang tao.
Caya ang hingi ko ngayon
Ang ana mo’t papaampon
Sa aquin ay iabuloy
Sabi co i nang mapatuloy.
Sa historia i sinasambit
Ang buhay ni Orandatis
Doon naman i calaquip
Buhay nitong si Orentis.
Historiang wikang Castila
At limbag ng pagcatala
Tinatagalog at tinula
Sa corrido i inilagda.
SAYNETE
Itinuturing na isa sa mga dulang panlibangan nang mga huling taon ng
pananakop sa atin ng mga Kastila ang Saynete. Ang paksa ng dulang ito ay
nahihinggil sa paglalahad ng kaugalian ng isang lahi o katutubo, sa kaniyang
pamumuhay, pangingibig, at pakikipagkapwa. Ang “La India Elegante Y El Negrito
Amante” ni Francisco Baltazar ay ipinalalagay na isa sa mga nakaaaliw na libangang
saynete nang panahong ito.
La India Elegante Y El Negrito Amante
(Sayneteng may isang yugto)
Mga Tauhan:
Uban, (pusong)
Kapitang Toming, (ita)
Menangge, (babae)
Pook: - Isang kalsada ng bayan ng pagpipistahan. Lalabas si Uban na may
dalang walis.
Uban: - Apwera, munti’t malaki babae man at lalaki at nang hindi makarumi
sa plasa ng komedyante.
Kay-hirap nitong magwalis, pigtas na ako ng pawis mula ulo
hanggang singit kamukha’y ulang tikatik.
Ikalimang araw ngayon nitong aking pagkukumon, may isang daang kareton
nahakot kong taeng-baboy.
Plasang ito’y gayon liit ay di ko malinis-linis, binayaang naging silid o ikumon ng
aso’t basig.
Saka ito’y linisin man ay wala ring kabuluhan gagawing suwagan lamang ng kambing,
baka’t kalabaw.
Dito’y walang makikita kundi nga giri, at salta, kunday at tadyak ng paa pampalubid
ng bituka.
Kay-hirap nitong magkumon lalo’t biyuka’y maghilom, sakat ako’y walangpatron na
magpalagok ng rom.
Bakit si Kapitang Toming ita kong katutulungin ay hindi pa dumarating, ako’y
lubhang papagurin. Uban - At ano baga ang sanhi?

Bamos, bata, mag-agwanta, alang-alang na sa pista; k’widado, aking bituka, Tom - Sumisinta nang masusi.
masama ang maimpatsa!
Uban - At kanino?
Lalabas si Kapitang Toming.
Tom - Kay Menangge.
Tom - Uban!
Uban - Taga-Kalungusang bungi?
Uban - He!
Tom - Hindi, ahoy. kung makita ikaw may pilit sisinta.
Tom - Uban!
Uban - At biglang aayawan ka kung makitang de-lebita.
Uban - Tseng!
Bakit ngayon ka lamang dumating? Tom - De-lebita?

Tom - Ako Uba’y...Taran, tiring... Uban - Tran, trin, trok...

sama ng ita sa bundok.
Uban - Ikaw nga’y si Kapitang Toming.
Tom - Ang ita kung umirog kamukha rin ng Tagalog.
Tom - B’yen b’yen, hustong-husto:
Si Kapitang Toming ako, Uban - Maski ka na nanininta maulang ulo hanggang paa, masama rin ang
Ang itang chickhiriquillo hitsura kung magsuot ng lebita.
o “El Amante Negrito.”
Tom - Sa kiyas ko nagayo’t tindig, suot –Kastila ang damit, sukat na
Ita bagang kumakasi Ubang maibig ni Menanggeng sadyang dikit.
sa India Elegante. Pagka’t nang siya’y ligawan ng damit-itang natural ay di man
Uban, tingnan mong mabuti ako titigan kahit may regalong taglay.
ang dikit ng aking talye.
Ako naman ay nagsuot damit-mestisong Tagalog, nagpustiso pa ng
Uban - Ha, ha,ha,hay; ho, haaaa...! buhok, hindi ko rin napairog.
ikaw nga’y de-lebita
sama pala ng hitsura Umuli akong nanamit ng baro’t salawal Insik; regalo kong dala’y pagkit,
ng lokong putrilyong ita. hindi ko rin napaibig.

Tom - Baya! que tonto ni Uban Nagpatabas ako ngani, damit morong Balangingi, hindi ko rin napagiri,
nene ka taga-bayan man ang sinta kong si Menangge.
sabes tu ba ang dahilan
nitong lebita kong taglay? A ber, kung siya’y suminta ngayong ako’y de-lebita pagka’t ang aking
hitsura Kastila’t hindi na ita. Uban - Baya! Kantahin mong agad, totonohan ko ng lundag, mahiwalay man
sa
Uban - Palibhasa’y itong burol isip ay palinsong-linsong; Bamos! magwalis kumpas magagamot na ng tuwad.
ka
ngayon, halinhan akong magkumon.

Tom - Di ka baga nahihiya utusa’y damit-Kastila?

Uban - Maghubad ka at gumawa saka magsuot mamaya.

- AWIT -
Tom - Yao’y mahirap na, Uban, di ko na matutuhan, pagka’t tatlumpu at
siyam
bitones niring salawal Tom - Raudables de llanto
vertian mis ojos,
Kaya, Uban, huwag pilitin na ako’y papagwalisin. espinas y abrojos
mi consuelo fue.
Uban - Ay ang utang mo sa akin?
Amor inconstante
Tom - Agad ka nang naniningil? buscaba mi amor,
y luego letrato
Uban - Pagka’t marami ikang utang ang mais ay walong pukyan ang bigas me quiso mostrar.
ay Adios, mi dulce Nangge,
pitong gatang, ang tabako’y labing siyam. me amante perjura,
conten la bravura
Tatlong puso’t, isang sibat saka limang barang bahag, at anim na ripang de tu pecho cruel.
kawad at pitong tuhog na k’wintas.
Uban - Baya! kanta mo’y mainam katono ng aking sayaw; nguni’t masarap
Tom - May pambayad akong taglay buloy at pulot-panilan. isawsaw ang buloy sa pulot-panilan.

Uban - Kanino mo ibibigay, sa sinta mong mukhang kulam? Malinis na itong plasa na pagsusuwagan ng baka, sa bahay ko’y muwi kita, ang
lakad mo, Uba’y ikumpas sa marcha. (Tuloy pasok)
Tom - Uban, kung ibig mo sana, dinggin mo kung mabuti na ang itatapat
kong Lalabas ni Menangge
kanta kay Menanggeng aking sinta.
Men - Hirap nitong pasa-pista na walang kinakasama, ano mang makitang
Uban - Kanta yata sa ambahan di ko na ibig pakinggan. saya
malungkot di’t di masigla.
Tom - Marikit na kantang bayan bago kong pinag-aralan.
Nagsalawahan si Titoy dahil sa sinta kay Panggoy, siyang sinamahan
ngayon, ako’y nalimutan tuloy.
 Tom - Kulasising namumutok ang ibon kong inihandog mapula ang
Si Andoy naman gayon din ang sinamaha’y si Neneng, si Inggo’y napasa tuka, maputi ang tuktok, balahibo’y berde, ang pakpak ay kusot.
kaingin at namimitas ng saging.
Saka malaki ang mukha na nakakaparis ng pusa.
Si Iroy ay anhin ko pa kaya hindi nakasama kagabi ay nanalaba,
walo ang Men - ay di yao’y kuwago na nga, ikaw na ang nagwiwika
sugat sa paa.
Tom - Kung ang ibong aking alay ay di mo po nagustuhan, ang ibong mula
(Uupo si Menangge sa isang luklukan.) sa
atay, tanggapin mong mahinusay.
Lalabas si Kapitang Toming na may dalang pana’t palaso sa kamay.
Men - At anong hitsura ibon?
- AWIT -
Tom - Tila po manok na kapon.
Tom - Hermosa de los balcones
el ruido se hace llegar, Men - Anong hitsurang kolor?
no turbes los corazones
de los que van a cantar. Tom - Dinggin mo po’t nang manuynoy.
El flechero cuando canta
en vez de buscar dolor - AWIT -
consuela don su garganta
va diciendo “venga amor.” Tom - Oh! masinag na sula
Dinggin mong magdalita
- SALITA - at magdala kang awa
sa sintang luluha-luha.
Tom - Aba! naririto ang sanhi ng dala kong dalamhati. (Titingnan sa dakong Dahilan nga sa pag-ibig
kinauupuan ni Menangge.) nalugmok ako sa sakit,
Buenas noches, Nora Menangge, kamusta ang kulasisi? at kung di ka mahahapis
hininga ko’y mapapatid.
Men - Ang Kulasisi bagang bigay mo?
Men - Singgin kita ay malayo,
Tom - At alin pa kundi ito. di mo ako masisilo
sa paraya mo at hibo
Men - Di kulasisi’t kuwago o sabukot ang tingin ko. at di ukol yaring puso.
Ang laga’y mo’y titigan
Tom - Kulasisi’t pong marilag. di kita magkakahusay,
aba niring kapalaran
Men - Ay di kulasising gubat, dito sa baya’y ang tawag kuwagong sa dalita’y mamamatay!
parang na mailap.
(Makalawa si Menangge at minsan lamang si Toming.)
 Tom - Huwag kang magalit, liyag, sa aki’y magdalang habag!
- Salitaan -
- AWIT -
Tom - Ay! Menangge, kung makikitang si Titoy ay kausap ka, ang puso ko’y
nag-aalsa nalulubid ang bituka. Tom - Kung tinitingnan mong si Pebo’y sisikat at ang Santinakpa’y pupunin
ng
Lalo na’t kung mamamalas na ikaw ay kinakausap ng mayamang sinag, nagsisipamuka ang tanang bulaklak, ang puso ko nama’y yuyuni sa hirap;
insik-Guat ang dibdib ko’y nabibiyak.
Ang lahat ng ibo’y nangag-aawitan salubong sa galak na handog ng araw, ang puso
Nagreregalo ng hamon, kandila, kakaw at litson, sa pagtanggap mo’y ng iyong kinagagalitan, sumasayapak mo’t pagsinta ang alay.
mayroon titig na paalon-alon.
Kung matanghali na’t sumasal ang init sa payapa’y kusang lahat ay hihilig
Men - Anong masakit sa iyo tumanggap man ng regalo? Ito’y ugali sa pakakandong naman ang aba kong dibdib sa masining dusa dahil sa pag-ibig.
mundo
ang masok ay itago mo. Men - Pamimintana na ang masayang araw sa tahanang ginto sa Dakong
Silangan, inisip ko na kung anong paraan, masok sa puso ko ang
Tom - Nguni’t hindi sa paggiliw. pagsintang tunay.

Men - Sa paano ma’y gayon din, balang bigay ay tanggapin kung sa puso Kung magabi nama’t magkusang sumabog sa masayang langit ang bituing tampok,
nanggaling. kung sa nakaraang maghapo’y umirog parang asong biglang papanaw sa loob.

Tom - Ang gayon ay nakokontra, tungkol sa utos ng sinta. Ano pa’t ang sinta’y hindi kumakapit kundi nga sa balat na lamang niring dibdib, kung
dini sa puso’y masok ang pag-ibig letra ang kaparang sinulat sa tubig.
Men - At sumisinta ka baga?
- Salitaan -
Tom - Banta ko’y talastas mo na.
Tom - Kung kalakal mang marumi ang pag-ibig ng babae mahal,
Men - Kung yao’y natatap ko di tatanggapin ko iyong padalang regalo mura’y binibili ng pagsinta ng lalaki.
masamang ibong kuwago.
Pagka’t balang isang galaw ninyo kung nililigawan, lubhang malakas umakbay sa
At saka ako’y tagalog at ita kung taga-bundok, papaanong makukupkop puso ng lumiligaw.
ang iyong haying pag-irog?
Isang mapungay na sulyap o isang pagtinging kindat, sa lalaking sinasagap parang
Tom - Ha, ha, ha, haaaa!... hamog ng pagliyag.
(Tatawa sa Toming.)
Laki niring kamalian! isip ko’y di ka pihikan iyo palang tinitingnan, Kaya ang hingi sa iyo ako ngayo’y ibigin mo, at kung makasal na tayo mabigla ka ng
ang balat, hindi ang laman. magpayo.

Men - Malis ka sa aking harap, itang masamang mangusap. Men - Huwag mo akong biruin ng ulol na pagtuturing; ang hindi dapat
galitin
hindi sukat aglahiin.
Kahabagan kita sa linungoy-lungoy kahit kamunti man sa puso ko ngayon,
Tom - Hindi kita binibiro wika ko’y tunay sa puso at doon sa aming hulo ay isipin ang puso kung sa sinta’y tukoy di mananatiling magiging maghapon.
ganito
ang pagsamo. Ang pagsinta’y ang kamukha ay pag-iisip ng bata kung ngayo’y parang
kandila baluktot na maya-maya.
Kung ako’y iyong ibigin at mag-asawa sa akin ang sambong na
tatanggapin kuwarentaydos binilang. - Salitaan -

Isang dosenang bukala ang paluhu’y pawang sadya may garing, pilak at Tom - Ako’y iyong pinapagon Menangge, sa suyo’t luhog, tingni’t may ita
tingga at kabit-kabit na taga. sa
bundok na matibay na umirog.
Ibibigay kong bangibang buntot ng talukapisan at saka dahon ng pandan,
marikit ka nang titingnan! Kabibi nga ang kaparis sa aplaya ng pag-ibig, kung aluni’y matitirik, tataob
o tatagilid.
Kaya nga ako’y ibigin at wala kang hihilingin na di agad tatanggapin sa
sintang Kapitang Toming. Tantui’t yaring pag-irog parang tiking natutulos, lubhang mahirap mahugot
ng alo’t matuling agos.
Men - Ako’y lubha ng galit, Umalis ka, itang buwisit!
Men - Walang kasinungalingan para ng iyong sinaysay, nakikilala kang
Tom - Palamigin mo ang dibdib, at dinggin mo yaring hibik! tunay na
tubo sa kabundukan.
- AWIT -
Kung sa bayan ka tumubo ang pagsinta’y matatnto; yaring pinaghalu-
Tom - Titigan ang luha ng lingkod mong aba, hulugan ng awa akong may halo ng sumpa, daya at biro.
dalita.
Tom - Gayon nga kung magsusulit ang di sumisintang dibdib, dapwa’t sa
Nang hindi malugmok ang palad kong kapos. Pilit malalagot dahil sa umiibig
pag-irog. ng sinta’y tunay na langit.

Luluhog-luhog ang puso sa iyong alindog kung di mahahapis sa palad At nang iyong matatalastas ang ganang aking pagliyag. dinggin mo’t
kong amis, sasabog na pilit dahil sa pag-ibig. isiswalat sa awit kong ikukumpas.

Men - Kung nagkakataong sa hangi’y ibuhos ang bagyo ‘sa mundo’y madla - Awit -
ang
lulukob, nguni’t kamunti ma’y hindi malulukot sa bagyo ng sinta ang puso Tom - Sa mundo ang pagsnta
ko’t loob. siyang unang ligaya
kayamanan at ginhawa,
Palibhasa’y aking tatap aral ng sa mundo’y lakad ang pagsinta’t ay! tuwa ng kaluluwa.
pagsusukab mahigpit ang pagkalapat. Kung ang buhay nati’y katipunang sakit
at siyang sadlakan ng dalita’t hapis, Colegio de Santo Tomas – 1611 (naging unibersidad - 1645)
ang buong ligaya’y nasa sa pag-ibig Colegio de San Isabel (1632)
ang pagsinta’y siyang gamot sa hinagpis. Beaterio de la Compana
Colegio de Santa Rosa (1750)
Toming at Menangge Colegio de la Concordia (1869)
- Sabay –
TULONG SA PAG-AARAL
Toim-Men-Ang sinta’y ipagdiwang siyang tali ng buhay, lubhang mayamang bukal, ay!
ng sigla’t katuwaan. Mga Salita o Lipon ng mga Salitang Nararapat Unawain

Men - Sa pagsinta’y walang hindi sumusuko ang lalong mailap ay 1. Alpabetong Romano 11. pasyon
napaaamo,
ang tigreng mabangis na uhaw sa dugo daig ng pag-ibig at napasusuyo. 2. duplo 12. dalit

Tom-Men-Ang sinta’y ipagdiwang siyang tali ng buhay, lubhang mayamang bukal ay! 3. karagatan 13. lagda
ng
sigla’t katuiwaan. 4. kurido 14. ditso

- Wakas - 5. moro-moro 15. pangangalulwa

SARSUELA 6. tibag 16. colado

Ang sarsuela ay isang melodrama o dulang musikal na tatluhing yugto. Ang 7. sarsuela 17. harana
paksa ay natutungkol sa pag-ibig, paghihiganti, panibugho, pagkasuklam, at iba pang
masisidhing damdamin. Naglalarawan din ito ng pang-araw-araw na buhay ng mga 8. pananapatan 18. bilyako
Pilipino. Upang lalong magustuhan ng mga manonood, hinahaluan ito ng
katatawanan na laging ginagampanan ng mga katulong sa dula. Sinasabing ito’y 9. karilyo
naging libangan nang mga huling taon na ng pananakop sa atin ng mga Kastila.
10. silograpiya
Ang isa sa pinakamagandang halimbawa ng sarsuela ay ang “Walang Sugat” ni
Severino Reyes na namalasak mula sa huling taon ng pananakop ng mga Kastila
hanggang sa mga unang taon dito ng mga Amerikano. 1. Anu-ano ang mga layunin ng mga Kastila sa kanilang pananakop sa ibang bansa?

Sapagkat ang isa sa pinakalayunin ng mga Kastila sa pananakop nila ng mga ibang 2. Patunayang ang Pilipinas ay nagapi sa pamamagitan ng krus at hindi ng sandata.
bansa ay ang magpalaganap ng pananampalatayang Katolisismo, kaya’t ang una
nilang itinuro sa mga Pilipino’y ang relihiyon. Nagbukas sila ng mga paaralan o 3. Banggitin ang mga paksa ng panitikang dinala nila rito.
kolehiyo sa ilalim ng pamamahala ng mga pari. Ang mga unang kolehiyong itinatag
nila ay ang mga sumusunod: 4. Bakit masasabi nating ang mga unang misyonerong Kastila ay tapat sa kanilng
tungkuling maka-Diyos?
Colegio de San Jose – 1602
5. Anu-ano ang mga unang aklat na panrelehiyong nilimbag dito? Anu-ano ang mga
nilalaman nito?
6. Isalaysay ang pagkakaunlad ng moro-moro.
7. Banggitin ang pagkakaiba ng moro-moro sa zarzuela.
8. Bakit si Francisco Balagtas ang kinilalang ama ng Panitikang Tagalog?
9. Ano ang kahalagahan ng “Florante at Laura” sa sambayanang Pilipino?
10. Isa-isahin ang mga naiambag ng Kastila sa panitikang Filipino.
I. Sagutin ang mga sumusunod:
1. Alin ang isinasaalang-alang na unang pananakop ng mga Kastila sa ating
kapulaan? Bakit?
2. Anu-anong mga pagbabago sa buhay ng mga Pilipino ang naganap nang panahon
ng mga Kastila?
3. Turan ang impluwensya ng mga Kastila sa Panitikang Filipino.
4. Alin ang ipinalalagay na kauna-unahang aklat na naiambag sa ating kapuluan
nang panahong ito? Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa aklat.
5. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa aklat na “Nuestra Señora del Rosario.”
6. Aling aklat ang ipinalalagay na kauna-unahang nobelang nalimbag sa Pilipinas?
Sino ang may-akda nito?
7. Ano ang pasyon? Paano ito naiiba sa senakulo?
8. Sinu-sino ang mga nagsisulat ng pasyon? Kaninong sinulat ang naging pinaka-
“popular”?
9. Sino ang ama ng tuluyang klasika sa Tagalog? Anong aklat ang kaniyang sinulat.
10. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa “Urbana at Felisa.”
11. Anu-ano ang mga akdang pangwika ng nailimbag sa ating kapuluan nang
panahon ng mga Kastila? Isa-isahin at turan din ang may-akda ng bawat isa.
12. Ano ang kantahing bayan? May pagkakaiba ba ito sa mga awiting bayan?
Magbigay ng halimbawa ng mga ito.
13. Anu-ano ang mga dulang panlibangan ng ating mga kababayan nang panahong
ito. Magbigay ng ilang pahayag tuingkol sa bawat isa.
14. Ano ang nais nating maalaala sa senakulo? Sa paanong paraan ito nakatutulong
sa isang tao?
15. Ano ang nais ipamalas sa pagtatanghal ng moro-moro?
16. Ano ang nililinang sa pag-aaral ng duplo?
17. Napapanahon pa ba ngayon ang nilalaman ng Urbana at Felisa? Bakit?
18. Anong aralang binanggit ni Padre Modesto de Castro tungkol sa Kapurihan at
Karangalan ng mga kababaihan?
19. Ano ang kaakit-akit na kilos ni Urbana na di-maaaring malimot ng kanyang mga
kaibigan?
20. Ayon kay Urbana, kailan masasabing mapalad ang isang anak sa kanyang
magulang?
21. Ano ang payo kay Honesto sa pagtanggap ng katungkulan?
22. Sa kasalukuyan, ano ang pangunahing layunin ng isang taong humahawak ng
katungkulan?
II. Pagtapat-tapatin: Hanapin ang sagot sa Hanay A sa Hanay B.
Hanay A Hanay B
_____ 1. Kauna-unahang abaka- A. Blancas de San
Jose
dang Filipino
B. Arte de la Lengua Bicolana
_____ 2. Ikatlong aklat na nalimbag ___________ 6. Arte Y Reglas de la Lengua Tagala
sa Pilipinas. K. Alibata
___________ 7. Vocabulario de la Lengua Tagala
_____ 3. Ikalawang aklat na nalimbag D. Vocabulario de la
Lengua ___________ 8. Urbana at Felisa
sa Pilipinas. Tagala
___________ 9. Barlaan at Josaphat
_____ 4. May akda ng Urbana at Felisa E. Vocabulario de la Lengua
Pampanga ___________ 10. Doctrina Cristiana
_____ 5. May akda ng Nuestra Señora
del Rosario G. Barlaan at Josaphat IV. Turan ang mga sumusunod:

_____ 6. Kauna-unahang talasalitaan H. Arte de la Lengua Iloko ___________ 1. Kauna-unahang aklat na nalimbag sa pamamagitan ng silograpiko.
sa Tagalog
I. Duplo ___________ 2. Dulang panlibangan na ang layunin ay magbigay galang, magpuri,
_____ 7. Kauna-unahang balarilang at
Iloko L. Nuestra Señora del mag-alay ng papuri sa mahal na krus na nakuha ni Santa
Rosariio Elena sa
bundok na tinitibag.
_____ 8. Unang aklat pangwika sa Bikol M. Karagatan
___________ 3. Dula na natutungkol sa paghahanap naman ng krus na
_____ 9. Unang aklat pangwika sa N. Modesto de Castro pinagpakuan
Kapampangan kay Hesukristo sa bundok.

_____ 10. Dulang panlibangan na ___________ 4. Isang pagtatanghal sa entablado ng tungkol sa buhay at
kinatatampukan ng mga pagpapakasakit na dinanas ni Hesukristo.
bilyako at bilyaka
___________ 5. Itinuturing na pagtatanghal ng mga tau-tauhang yari sa pira-
III. Isulat ang may-akda ng mga sumusunod: pirasong
karton na pinagagalaw sa likod sa isang puting tabing.
___________ 1. Arte de la Lengua Bicolana
___________ 6. Dulang panlibangan na natutungkol sa paghahanap ng matutuluyan
___________ 2. Vocabulario de la Lengua Bisaya nina Birheng Maria at Joseph upang doon iluwal ang sanggol na si
Hesus.
___________ 3. Arte de la Lengua Iloka
___________ 7. Pagtatanghal na natutungkol sa pagpaparangal sa dalagang
___________ 4. Vocabulario de la Lengua Pampanga nagdiriwang ng kaniyang ikalabingwalong taong kaarawan.

___________ 5. Compendio de la Lengua Tagala ___________ 8. Pagtatanghal na ang paksa’y tungkol sa paglalaban ng mga moro at
kristiyano. Ang layunin nito’y maipakita ang kabutihan ng
Kristiyano.
___________ 9. Kantahing bayan ng mga Tagalog.
___________ 10. Kantahing bayan ng mga Kapampangan.
KABANATA 4
Panahon ng Pagbabagong Isip
KAPALIGIRANG KASAYSAYAN
Nagising pagkatapos nang higit sa tatlong daang taong pagkakahimlay ang
mga natutulog na damdamin ng mga Pilipino nang isangkot sa digmaan sa Kabite
ang tatlong paring sina Gomez, Burgos, at Zamora at patayin sa pamamagitan ng
garote nang walang matibay na katibayan ng pagkakasala. Ito’y naganap noong ika-
17 ng Pebrero, 1872. Naragdagan pa ito nang makapasok dito ang diwang
liberalismo sa pamamagitan ng pagkakabukas ng Pilipinas sa pandaigdig na
kalakalan, at ang pagkakapadala sa kapuluan ng liberal na lider na tulad ni Gob.
Carlos Maria de la Torre.
Naging lalong mahigpit ang pagbabanta ng mga kastila, subalit di na nila
nagawang pigilan pa ang nabuong mapanlabang damdamin ng mga Pilipino. Ang
dating diwang maka-relihiyon ay naging makabayan at humihingi ng pagbabago sa
pamamalakad ng simbahan at pamahalaan.
ANG KILUSANG PROPAGANDA
Ang kilusang ito ay binubuo ng pangkat ng mga intelektuwal sa gitnang uri
na tulad nina Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar, Graciano Lopez Jaena, Antonio Luna,
Mariano Ponce, Jose Ma. Panganiban, Pedro Paterno, at iba pa. Paghingi ng
reporma o pagbabago gaya ng mga sumusunod ang layunin ng kilusang ito.
1. Magkaroon ng pantay-pantay na pagtingin sa mga Pilipino at Kastila sa
ilalim ng batas.
2. Gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas.
3. Panumbalikan ang pagkakaroon ng kinatawang Pilipino Kortes ng
Espanya.
4. Gawing mga Pilipino ang mga kura paroko.
5. Ibigay ang kalayaan ng mga Pilipino sa pamamahayag, pananalita, pagtitipon o
pagpupulong, at pagpapahayag ng kanilang mga karaingan.
MGA TALUKTOK NG PROPAGANDA
Tatlo ang taluktok o pinakalider ng Propaganda. Ang mga ito’y sina Jose
Rizal, Marcelo H. del Pilar, at Graciano Lopez Jaena. Tunghayan natin ang kani-
kanilang mga dakilang ambag sa bayan.
Dr. Jose Rizal
Jose Protacio Rizal Mercado Alonzo y Realonda ang buo niyang pangalan.
Siya ay ipinanganak noong Hunyo 19, 1861 sa bayan ng Kalamba, lalawigan ng
Laguna. Naging unang guro niya ang kanyang ina na si Teodora Alonzo.
Nag-aral siya sa Ateneo de Manila. Nagsimula siyang mag-aral ng medisina
sa Pamantasan ng Santo Tomas, nguni’t nagtapos sa Unibersidad Sentral ng Madrid.
Nag-aral din siya sa pamantasan ng Berlin, Leipzig, at Heidelberg. Ang kanyang
buhay ay nagwakas noong Disyembre 30, 1896, nang ipabaril siya ng mga Kastila na
nagparatang sa kanya ng sedisyon at paghihimagsik laban sa pamahalaang Kastila.
Ginamit niya ang sagisag na Laong-laan at Dimasalang sa kaniyang mga panulat.
ANG KANIYANG MGA AKDA:
1. “Noli Me Tangere” – Ito ang una at walang kamatayang nobelang
nagpasigla nang malaki sa Kilusang Propaganda at siyang nagbigay-daan sa
himagsikan laban sa Espanya.
Sa aklat na ito ay walang pakundangan niyang inilantad ang kasamaang
naghahari sa pamamahala ng mga Kastila sa Pilipinas. Mahigpit na ipinagbawal ng
mga Kastila ang pagbasa ng mga ito, ngunit maraming salin ang lihim na nakapasok
sa kapuluan, bagama’t ito’y nangangahulugang kamatayan sa nag-iingat. Ang “Noli”
ay nagbigay sa panitikang Pilipino ng mga di-malilimot na tauhang larawang-buhay
na mananatili sa isip ng mga bumabasa, gaya nina Maria Clara, Juan Crisostomo
Ibarra, Elias, Sisa, Pilosopong Tasio, Donya Victorina, Kapitana Maria, Basilio at
Crispin. Makapangyarihan ang panitik ni Rizal sa paglalarawang-tauhan.
2. “El Filibusterismo” – Ang nobelang ito’y karugtong ng Noli. Kung ang Noli
ay tumalakay sa mga sakit ng lipunan, ang Fili ay lantad sa mga kabulukan ng
pamahalaan, kasama rito ang katulong ngunit higit na naging makapangyarihan, ang
simbahan. Kaya’t madalas uriin ang Noli na nobelang panglipunan at pampulitika
naman ang Fili.
Sa Fili ay naging Simoun si Ibarra. Ang dating malamig, mapagtimpi, at
makabatas, at makapamahalaang si Ibarra ay naglagablab na kagubatan ng ngitngit,
poot, at paghihiganti sa bulok at tiwaling pamahalaan.
3. “Mi Ultimo Adios” – (Ang Huli Kong Paalam) – Ito ay kanyang sinulat
noong siya ay nakakulong sa “Fort Santiago.” Ipinalalagay ng marami na ang tulang
ito ay maihahanay sa lalong painakadakilang tula sa digdig.
Ang tulang ito’y di nilagyan ng pamagat ng umakda. Ang pamagat na ito’y
inilapat lamang ng ibang tao nang si Rizal ay namatay na.
4. “Sobre la Indolencia de Los Filipinos” (Hinggil sa Katamaran ng mga Pilipino).
Ito’y isang sanaysay na tumatalakay at sumusuri ng mga dhilan ng palasak na
sabing ang mga Pilipino ay tamad.
5. “Filipinas Dentro De Cien Años” (Ang Pilipinas sa loob ng Sandaang Taon).
Ito ay isang sanaysay na nagpapahiwatig na darating ang panahon na ang
interes ng Europa sa Pilipinas ay mababawasan, samantalang ang impluwensiya ng
Estados Unidos ay mararamdaman. Hula ni Rizal: Kung may sasakop uli sa Pilipinas,
walang iba kundi ang Estados Unidos.
6. “A La Juventud Filipino” (Sa Kabataang Pilipino) – Ito ay isang tulang
inihandog niya sa mga kabataang Pilipinong nag-aaral sa Pamantasan ng Santo
Tomas.
7. “El Consejo De Los Dioses” (Ang Kapulungan ng mga Bathala) – Ito au
isang dulang patalinghagang nagpapahayag ng paghanga kay Cervantes.
8. “Junto Pasig” (Sa tabi ng Pasig) – Isinulat niya ito nang siya ay may 14 na
taong guilang lamang.
9. “Me Piden Versos” (Hinilingan nila ako ng mga Tula) – 1882 at “A Las
Flores de Heidelberg” (Sa mga Bulaklak ng Heidelberg 1882) Ang dalawang tulang
ito ay nagpapahayag ng mga dipangkaraniwang kalaliman ng damdamin.
10. “Notas A La Obra Sucesos De Las Filipinas Por El Dr. Antonio de Morga”
(Mga Tala sa Akdang mga Pangyayari sa Pilipinas ni Dr. Antonio de Morga) 1889.
11. “P. Jacinto: Memorias de Un Estudiante de Manila” (P. Jacinto: Memorias
de Un Estudiante de Manila: Mga Guinita ng Isang Estudyante sa Maynila) 1882.
12. “Diario de Viaje de Norte Amerika” (Talaarawan ng Paglalakbay sa
Hilagang Amerika)
Marcelo H. del Pilar
Si Marcelo H. del Pilar ay kilalang-kilala sa kaniyang mga sagisag sa panulat
na Plaridel, Pupdoh, Piping Dilat, at Dolores Manapat. Siya’y isinilang sa Cupang,
San Nicolas, Bulacan noong ika-30 ng Agosto, 1850.
Ang kanyang mga magulang ay sina Julian H. del Pilar, kilalang manunulat
sa Wikang Tagalog, at Ginang Biasa Gatmaitan. Kapatid niya ang paring si P. Toribio
H. del Pilar na ipinatapon sa Marianas noong 1872. Marami silang magkakapatid at
dahil doon, ang ginawa ni Plaridel ay hindi tumanggap ng mana at ang nauukol sa
kaniya ay ibinigay sa mga kapatid.
Si Plaridel ay nagsimula ng pag-aaral sa kolehiyo ni G. Flores at pagkatapos
ay lumipat sa Kolehiyo ng San Jose. Di nagtagal ay lumipat siyang muli sa
Unibersidad ng Santo Tomas. Ang kanyang pag-aaral ng huling kurso ng derecho ay
napatigil nang walong taon. dahil sa pagkakagalit nila ng kura sa pag-aanak sa
binyag sa simbahan ng San Miguel, Manila noong 1869. Noong 1880 ay nakuiha rin
niyang matapos ang karunungan sa pagiging manananggol.
Itinatag ni Plaridel ang pahayagang “Diariong Tagalog” noong 1882, na
pinaglathalaan niya ng mga puna at pansin sa hindi mabuting pamamalakad ng
pamahalaang Kastila at dahil sa iba’t ibang kasalanang ibinuhat sa kanya na bunga
ng paghihiganti ng mga prayle at upang maiwasan ang gagawing pagpapatapon sa
kanya ay napilitang maglakbay sa Espanya noong 1888.
 Naging katulong niya si P. Serrano Laktaw sa paglalathala ng naiibang
pasyon at katesismo na kababasahan ng masasakit na biro sa mga prayle. Ginawa
rin nila ang “Dasalan at Tocsohan” at ang “Kaiigat Kayo,” galing sa salitang igat na
isang uri ng isdang ahas na nahuhuli sa pulitika.
Nang dumating siya sa Espanya, halinhan niya si Graciano Lopez Jaena
bilang patnugot ng La Solidaridad na naging tagapamansag ng mga banal na mithiin
na ikapagkakaroon ng mga kaluwagan sa pamahalaan ng mga Pilipino. Ngunit hindi
tumagal nang mahabang panahon at napatigil siya dahil sa pagkakaroon niya ng
karamdaman. Malubha na siya at hindi halos makalakad ay nagtangka pa ring
makarating ng Hoingkong upang doon man lamang ay mapakilos na niya ang
kanyang kababayan. Ngunit nabigo siya sa tangka niyang ito. Sa sakit na pagkatuyo
ay namatay siya sa Espanya, nguni’t bago binawian ng buhay ay ipinagbilin sa mga
kasama na paratingin sa kanyang asawa’t mga anak ang sumusunod na tagubilin:
“sabihin ninyo sa aking pamilya na sila ay hindi ko napagpaalaman. Ibalita ninyo ang
kapalaran ng ating mga kababayan. Ipagpatuloy ninyo ang pagtuklas ng ginawa at
kagalingan ng ating bayan.”
Iyan ang dahilan kaya si Plaridel ay may sariling pitak sa kasysayan ng ating
bayan. Hindi na mabilang ang mga lansangang nagtataglay ng kanyang pangalan.
Ang dating bayan ng Kingwa ay ginawang Plaridel, ang mataas na paaralan sa
Malolos ay Marcelo H. del Pilar High School, nguni’t higit sa lahat, mananatiling
buhay habang panahon ang kanyang kagitingan at pagkamakabayan.
1. “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” – salin sa tulang Kastilang “Amor Patrio” ni
Rizal na napalathala noong Agosto 20, 1882 sa “Diariong Tagalog.”
2. “Kaiigat Kayo” – ito’y isang pabiro at patuyang tuligsa at tugon sa tuligsa ni
P. Jose Rodriguez sa “Noli” ni Rizal; inilathala sa Barcelona noong 1888. Gumamit
siya ng sagisag na “Dolores Manapat” sa akda niyang ito.
3. “Dasalan at Tocsohan” – akdang hawig sa katesismo subalit pagtuya
laban sa mga prayle na inilantad sa Barcelona, 1888. Dahil dito’y tinawag siyang
“Pilibustero.” Kahanga-hanga ang himig na panunuya at ang kahusayan ng
pananagalog.
Halimbawa ng isang bahagi,
“Amain Namin”
“Amain namin sumaconvento ka, sumpain ang ngalan mo malayo sa amin ang
kasakiman mo, quitlin mo ang liig mo dito sa lupa para nang sa langit. Saulan mo
cami ngayon nang aming kaning iyong inarao-arao at patawarin mo kami sa iyong
pag-ungal para ng taua mo kung kami’y nacucualtahan, at huwag mo kaming
ipahintulot sa inyong manunukso at iadya mo kami sa masama mong dila. Amen.”
4. “Ang Cadaquilaan ng Dios” – ito’y isang hawig sa katesismo subalit pagtuiya laban
sa mga prayle na inilathala sa Barcelona.
Ito’y isang sanaysay ng pagtuligsa laban sa mga prayle ngunit nagtataglay ng mga
pilosopiya tungkol sa kapangyarihan at katalinuhan ng Poong Lumikha,
pagpapahalaga, at pag-ibig sa kalikasan.
5. “Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas” – isang tulang nagsasaad ng paghingi ng
pagbabago ngunit ang Espanya ay napakatanda at napakahina na upang magkaloob
ng anumang tulong sa Pilipinas. Ang tulang ito’y katugunan sa tula ni Herminigildo
Flores na “Hibik sa Pilipinas, sa Inang Espanya.”
6. “Dupluhan...Dalit...Mga Bugtong” – ito’y katipunan ng maiigsing tula at pang-aapi
ng mga prayle sa Pilipinas.
7. “La Soberana en Filipinas” – isang sanaysay na tungkol sa mga katiwalian at di
makatarungang ginawa ng mga prayle sa mga Pilipino.
8. “Por Telepono”
9. “Pasiong Dapat Ipag-Alab ng Puso ng Taong Babasa”
Si Graciano Lopez Jaena
(1856-1896)
Isinilang noong Disyembre 18, 1856, at binawian ng buhay noong Enero 20,
1896, ang isa sa pinakadakilang bayani at henyo ng Pilipinas, si Graciano Lopez
Jaena. Siya ay pinagmamalaking anak nh Jaro, Iloilo, na ang katalinuhang taglay ay
hinangaan ng mga Kastila at Europeo. Isa siyang kilalang manunulat at
mananalumpati sa “Gintong Panahon ng Panitikan at Pananalumpati” sa Pilipinas.
Siya ay nakagawa ng may 100 pananalumpati na magpahanggang ngayon ay
binabasa ng mga makabagong Pilipino na tinipon at inilimbag sa imprenta ni Remigio
Garcia, dating mayari ng tindahan ng aklat, “Manila Filatica.”

Si Graciano Lopez Jaena ay umalis sa Pilipinas noong 1887 sa tulong ng
kanyang mayamang tiyuhing si Don Claudio Lopez upang makatakas sa
pagpaparusa sa kanya ng kanyang mga kaaway, at humantong sa Valencia, ang
pinakasentro ng kilusang Republicano ng mga Kastila tulad nina Pi y Margall,
Morayta, Moret, Castelar, Salmeron, at iba pa. Simula sa Valencia ay lumipat siya sa
Barcelona at itinatag niya ang kauna-unahang magasin, ang “La Solidaridad,” na
hindi naglaon ay naging opisyal na bibig ng “Asociacion Hispano Filipina” na binubuo
ng mga kastila at Pilipino na siyang lumalakad sa pagbabago ng mga reporma sa
Pilipinas. Dahil dito, si Graciano Lopez Jaena ay nagtagumpay na ipamukha sa mga
Kastila at sa mga tao sa mundo at ipakilala ang nagagawa ng isang mamahayag sa
kanyang bayan sa pagpapasok ng pagbabago sa mga batas, reporma, tuingo sa
mabuting kabuhayan, pag-unlad ng kabihasnan at sariling kapakanan.
Si Lopez Jaena bagama’t hindi naging propesor ay isa ring guro sa pamamagitan ng
kanyang mga kaibigan at kama-anakan sa Pilipinas.
Tulad nina Antonio Maria Regidor, Tomas G. del Rosario, at Felipe Calderon, siya ay
tumindig sa paghiwalay ng simbahan sa pamahalaan, para sa walang bayad na pag-
aaral, para sa mabuting pama-malakad ng edukasyon na pinamumunuan ng
pamahalaang may kalayaan sa pananampalataya, at para sa pagtatatag ng isang
nagsasarili at malayang pamantasan.
Dahil sa pagkakahidwaan nina Dr. Jose Rizal at Marcelo H. del Pilar ukol sa kung
sino ang namumuno sa Asociacion Hispano Pilipina sa Madrid, si Graciano Lopez
Jaena ay pumanig kay Rizal. Naisipan ni Lopez Jaena ang magbalik na rin sa
Pilipinas upang manghingi ng abuloy para sa pagpapatuloy ng bago niyang
pamahalaan na may pangalang “El Latigo Nacional” o “Pambansang Latigo.”
Ipinagbili na niya ang pag-aari sa “La Solidaridad” kay Marcelo H. del Pilar na noon
ay abogado na at maraming dalang kuwarta sa simula ng pagtigil sa Espanya.
Si Graciano Lopez Jaena ay nagkasakit ng tuberkulosis at namatay sa ospital na
walang bayad sa Barcelona noong ika-20 ng Enero, 1896, labing-isang buwan bago
binaril ang malapit niyang kaibigan, si Dr. Jose Rizal, sa Luneta noong ika-30 ng
Disyembre, 1896.
ANG MGA AKDA NI GRACIANO LOPEZ JAENA
1. “Ang Fray Botod” – isa sa mga akdang isinulat niya sa Jaro, Iloilo, noong
1876, anim na taon pagkatapos ng himagsikan sa Kabite, na tinutuligsa ang mga
prayle na masiba, ambisyoso, at imoral ang pagkatao. Ang “satire” o
mapagpatawang Bisaya ay “malaki ang tiyan” o mapagpatawang kuwentong tuligsa
sa kasamaang laganap noon sa simbahan. Narito ang pagsusuring salin sa Tagalog
ng Fray Botod na sinulat ni Magdalena P. Limdico.
Fray Botod
ni Graciano Lopez Jaena
Dis. 17, 1856 – Enero 20, 1896
Speeches, Articles & Letters nina: Encarnacion Alzona
Teodro Agoncillo
Sino si Botod?
May dalawang taong nag-uusap at ang kanilang pinag-uusapan ay tungkol
kay Pari Botod. Nasa plaza sila at nakita nila ito na may kasamang babae.
Sinasampal ang babae at napaluhod ito at nagmakaawa na wari ay humihingi ng
kapatawaran. Kasumpa-sumpang pari-diyata’t magagawa niya ito – Sanay kami sa
gayong eksena. Sabi ng kausap. Siya ang kura paroko sa aming bayan. Ang mga
prayle pala ang may-ari ng mga paroko dito? – Di kapani-paniwala. Talagang naririto
sila at nagmamalabis hindi lamang sa ispiritwal na bagay kundi sa (puilitiko)
pamahalaan at sa kalaswaan. Dapat ay lasuinin ang ganyang uri ng tao. Darating
ang araw at pagbabayaran din nila ang kanilang pagkakautang.
Daig pa pala sa Tsina.
Paglalarawan:
Ang Pari Botod ay di niya pangalan o apelyido. Ang kahulugan ng Botod ay
malaking tiyan at ito ang tinataguri sa kanya ng tao. Ang ngalang binyagan niya ay
Ana dahil sa ipinanganak siya sa kapistahan ni Santa Ana – ina ng Mahal na Birhen.
Nais pa niyang tawaging Fray Botod kaysa Pari Ana.
Siya ay taga-Aragon at ang mga magulang niya ay di niya nakilala. Siya ay
natagpuan ng isang mangingisda sa ilog ng Ebro malapit sa simbahan ng “Our Lady
of Pillar” – nang sumapit sa ika-14 ay tumakas at nagpunta sa Villadolid sa kumbento
ng mga Agustino.
 Siya ay 21 nang naatasang magtungo sa Pilipinas. At isa pa rin sa mga ugali
niya ay ang pagiging magaslaw. Siya ay nag-anyong mahiyain ngunit pagkaraan ng
limang taong pagkain ng saging, papaya at pagkatapos na maging paroko sa bayan
nila ay naging mapagmalaki na at napakayaman. Malaking tao na siya ngayon, di
kapani-paniwala. Pandak, biluging mukha na parang buwan, bilugang pisngi.
Makapal ang labi, maliliit na mga mata, mapulang ilong na malaki ang butas kay-
daling makaamoy. Mamulamulang buhok, bilugan ang ulo tulad ng bao ng niyog.
Kunot ang noo at matalas tumingin. Napakalaking tiyang nakausli. Maikli ang leeg -
iyan si Padre Botod.
Ang buong katauhan ay kuha hay Don Quijote at katawa-tawang si Sancho
Lanza.
Pag-uugali:
Mas matakaw kay Heliogabalus, uisurero, masahol sa Hudyong
nagpapahiram ng pera, mahilig sa babae katulad ng isang sultan. Sa katapusan,ibig
din niya ang magagarang regalo.
Sa pagbubuod – kung ilalarawan siya ni Zola, siya ay humigit-kumulang sa
mga sumusunod:
Si Padre Botod ay patabaing baboy na kumakain, umiinom, natuitulog. at
walang iniisip kundi ang malamang (appetite) sarap.
Ayan, lumabas na naman na may kasunod na batang babaing umiiyak.
Nilalambing siya ni Padre Botod, dinadamayan ang paghikbi ay napipigilan
ng takot at sumunod siya ayon sa ipinag-uutos ng prayle.
Maraming kabataang babae magaganda at magagarang pananamit ang
nakakasama niya. Sila’y lalabas at kakain sa labas ng bayan. Sila ang mga canding-
canding she-kids, Bataan o bata iyan.
Sila ay tinatawag na bataan-galing sa mahihirap na pamilya at
pinangakuang papag-aralin, tuturuan ng Doctrina Cristiana at Catesis –
magbasa, sumulat, at mga bagay makapagpapahintulot sa mga magulang.
Maaaring ito’y sapilitan o lubos na pagbibigay.
Wala bang gurong babae rito?
Mayroon, ngunit kaisa ni Padre Botod.
Itinulad ang mga babae sa Mananayaw na taga- Indiya.
Isa sa kanilang Diyosa ay nakipagtalik sa isang mortal na naakit sa mga awitin niya.
Nanganak ng isang babae na di maaaring mabuhay sa langit dahil sa ama kaya
ibinigay sa mga Brahman na siyang nagpaaral sa kanya sa loob ng pagoda at
nagsasayaw sa harap ng mga Diyosa.
Sa kanyang pag-ibig ay nagkaroon siya ng 7 anak na babae na mananayaw sa
Templo at 3 lalaki na naging musikero.
Ang mga mananayaw ay di nagpapakasal, naglilingkod lamang sa mga Diyosa.
Itinutulad ang mga mananayaw sa mga Canding-Canding. May nagkakagulo at nang
tingnan nila ay 5 batang lalaki ang ibig bumugbog kay Fr. Botod. Mabuti ngunit
kaawa-awa sila pagkat mapupunta lang sila sa bilangguan.
Magbabayad kayo balang araw.
Bumaba ka, duwag, baboy, malaswa. Bumaba ka at magbuntalan tayo. Tumakbo
siya sa kumbento at noong hapon at natakot siya at nagkaroon ng pananakit ng tiyan.
Di siya nakatulog nang magdamag. Madaling araw pa ay nagpunta na siya sa
Kapitolyo at nagsumbong tungkol sa pag-aaklas ngunit di-binanggit ang katotohanan
ng mga pangyayri.
Pagkaraan ng 2 araw inaresto ng mga guwrdiya civil ang mga mag-aaral sa
pangigipuspos ng mga magulang.
Sinermunan pa ang mga magulang tungkol sa pagpapadala ng anak sa
Maynila.
Paano niya inaliw ang sarili?
Halos araw-araw ay nagsusugal siiya maliban kung araw ng Linggo pagkat
nakikipagsabong siya.
Kung siya’y naglalaro at may mangungumpisal na mamamatay na ay itinaboy niya
ang kumakaon at sinasabing magdasal na lamang ng “Sumasampalataya” at doon
na niya ibinibigay ang kanyang bendisyon.
Nang mamatay ang taong yaon: Pag may pupunta para mag-ayos ng daan-sasabihin niya na gawin muna ang kusina
ng simbahan niya.
Humiling 3 pari
Paano siya nagsisinungaling?
Tama na ang isa na lang at ang bayad ay P150 segunda klase. Hinanap ng
tao si Pari Marcelino at sa kanya raw ay P50- tatlong pari pa. Wala pong pera ang Mayaman kami sa Espanya- at lumalayo kami sa pinto.
namatayan.
Pumupunta kami rito para maging sibilisado ang mga Indio.
Magdelihensiya kayo kundi ay di malilibing iyan.
Ayaw niyang ipaturo ang Kastila. Baka laban daw siya ng mga Indiyo.
Naglasing si Padre Marxcelino nang malaman ito at nang ipalit sa kanya ito ay
pinasara ang kumbento. Paano siya kumain?

Baba ka riyan Botod kung talagang matapang ka, nakahihiyang pari, ulol, baba ka at
pipilipitin ko ang leeg mo. Wala kang kahihiyan!
Nanahimik si P. Botod at pagkatapos ng 3 araw ay ipinatawag niya sa Obispo si P.
Marcelino at ipinakulong sa seminaryo.
Sa umaga, malaking tasang tsokolate – 4 na hiwang bibingkang kanin
Sa tanghali alak – 15 duke
Siesta – lagi siyang may siesta sa tanghali.

Paano nagpipista ng Patron sa bayan? Kuwarto – Paglalarawan:

Ipasasabi niya sa sakristan, na sabihin sa mga mayayamang ginang na magbigay ng Resurreccion ni Hidalgo
iba’t-ibang pagkain para sa bisita niya. Ang kanyang paroko ay gagasta sa marangya asawa ni Putifar (half nude)
niyang pista.
Kama – yari sa kamagong – Greco Romano – Tsina
Paano siya napapakalakal?
Kama – may sedang jusi
Isa siyang usurero.
Larawan – nakaaaliw
Pag may humihiram ng 300 ay di lamang niya pababayaran ng 600 kundi bibilhin
niya ang palay ng murang-mura at ipagbili nang mahal kapag tag-araw na. May malalaki at malalambot na unan sa tabi. Sa tabi, may mesang marble na
may sinturon at pangkamot na maaabot ng kamay.
Gigipitin niya ang mga magsasaka.
Ang sinturon ay pamalo sa mga kabataang babae na matigas ang ulo
Sasabihin pa ngang lahat para sa mahal na birhen. lumalaban.

Paano siya nagiging pulitiko? Ang pangkamot.

Masahol pa siya kay Canovas o Lagasta. Gawain ng mga Batang Babae:

 2. Ang iba pang isinulat ay ang La Hija del Praile, at ang “Everything is Hambug” o
Kikay – mamamaypay (ang lahat ay kahambugan). Dito ay ipinaliliwanag ni Lopez Jaena ang mga
kapahamakan at kabiguan kung mapakasal sa isang Kastila.
Paula – nangingiliti sa paa
3. “Sa Mga Pilipino” – 1891 – Isang talumpati na ang layunin ay mapabuti ang
Loleng – naghihilot sa ulo kalagayan ng mga Pilipino. Malaya, maunlad, at may karapatan.

Titay – nag-aalis ng kuto 4. “Talumpating Pagunita kay Kolumbus” – Noong ika-391 Anibersaryo sa
pagkakatuklas ng Amerika na binigkas niya sa teatro ng Madrid.
Manay – nangingiliti sa tainga sa tulong ng pakpak ng manok (feather)
5. “En Honor del Presidente Morayta dela Asociacion Hispano Pilipino” – 1884 –
Arang – nanghihila ng daliri pinuri ni Lopez Jaena si Hen. Morayta sa pagpapantay-pantay niya sa mga tao.

Ansay – nang-aalis ng puting buhok 6. “En Honor del Artistas Luna y Resurreccion Hidalgo” – 1884 – Matapat na papuri
sa kanilang mga iginuhit na naglalarawan ng mga kalagayan ng mga Pilipino sa
Biray – pinakamaganda – nanghihimas sa tiyan kamay ng mga Kastila.

Calay – bumubulong ng mga istorya sa tainga upang makatulong
para mag-isip ng sarap sa buhay. May iba pa-ayokong sasabihin kapag naghihilik na
– isa-isang umaalis.
May misteriosang pintuan na spring.
2 – dalagang magaganda ang papasok, uupo sa silya sa tabi ng pari at maghihintay
sa nais mangyari ng pari.
Imahinasyon na ninyo ang bahalang humabi sa mga dapat mangyari.
7. “Amor A España o Alas Jovenas de Malolos” – (Pag-ibig ng Espanya sa mga
kababaihan ng Malolos. Pag-aaral sa Kastila ng mga babae na ang guro ay
gobernador ng lalawigan ang magbibigay.)
8. “El Bondelerismo En Pilipinas” – Ipinagtanggol ni Graciano Lopez Jaena na
walang tulisan sa Pilipinas at dapat magkaroon ng batas tungkol sa mga nakawan at
kailangang (Pilipinas) baguhin upang hindi mahirapan ang Pilipinas.
9. “Honor En Pilipinas” – Karangalan sa Pilipinas – ang pagwagi sa exposisyon nina
Luna, Resurreccion, at Pardo de Tavera na ang katalinuhan ay nagbigay ng
karangalan sa Pilipinas.

Paano siya nagpaparusa? 10. “Pag-aalis ng Buwis sa Pilipinas.”

Pag may Indio na di nagtrabaho dahil sa maysakit ang asawa. 11. Isang paglinang sa “Institucion ng Pilipinas.”

Palo – 50 x 3 = 150 12. “Mga Kahirapan ng Pilipinas” – Tinutukoy rito ni Lopez Jaena ang maling
lagyan ng suka at paminta para madali pamamalakad at edukasyon sa Pilipinas – 1887.

Pagkaraan ng maraming araw may kausap si Fr. Botod naloka – nagmumura sa

prayle.

IBA PANG MGA PROPAGANDISTA
ANTONIO LUNA
Si Antonio Luna ay isang parmasyotikong dinakip at ipinatapon ng mga
Kastila sa Espanya. Sumanib siya sa Kilusang Propaganda at nag-ambag ng
kaniyang mga sinulat sa La Solidaridad. Ang paksa ng kaniyang mga akda ay halos
natutungkol sa kaugaliang Pilipino at ang iba’y tumutuligsa sa pamamalakad ng mga
Kastila. Ang ginamit niyang sagisag sa panulat ay Taga-ilog. Namatay siya sa gulang
na 33 noong ika-7 ng Hunyo, 1899. Pinatay siya diumano ng mga tauhan ni
Aguinaldo, sanhi nang mabilis biyang kabantugan na naging kaagaw niya sa
pagtingin ng bayan.
Ang ilan sa kaniyang mga inakda ay ang mga sumusunod:
Noche Buena – naglalarawan ng tunay na buhay Filipino.
Sa Divierten – (Naglilibang Sila) – isang pagpuna sa sayaw ng mga Kastila na halos
di-maraanang sinulid ang pagitan ng mga nagsisipagsayaw.
La Tertulia Filipina – (Sa Piging ng mga Pilipino) – naglalahad ng isang kaugaliang
Filipino na ipinalalagay niyang lalong mabuti kaysa kaugaliang Kastila.
Por Madrid – tumutuligsa sa mga Kastilang nagsasabing ang Pilipinas ay lalawigan
ng Espanya ngunit ipinalalagay na banyaga kapag sinisingilan ng selyo.
La Casa de Huespedes – (Ang Pangaserahan) naglalarawan ng isang pangaserahan
na ang kasera’y naghahanap ng mangangasera hindi upang kumita, kundi upang
maihanap ng mapapangasawa ang kaniyang anak.
Impresiones – ito’y isang paglalarawan sa ibayong kahirapang dinaranas ng isang
mag-aaral na naulila sa amang kawal.
Ang sumusunod ay isang halaw sa akdang ito ni Taga-ilog.
Taglay ang isang sulat para sa mga kamag-anak ng isang iniibig kong kaibigan,
bukod sa maraming balak at pangarap, ay sumakay ako sa isang trambiyang
patungo sa Madrid. Noon ay maningning ang sikat ng araw.
Isang dukhang angkan ang aking dadalawin. Isa siyang balo na may pito o walong
anak na ang marangal at matapang na asawang kawal ay namatay sa Jolo sa harap
ng kuta ng mga moro noong mga sandali pa namang matatamo na niya ang
tagumpay, at walang iniwan sa kanyang mga anak kundi katapangang balot ng limot,
luhang dumaloy, at pangungulilang puspos ng paghihikahos.
Dahil sa pagluiluksa, ang balo’y nanirahan sa isang sulok na malayo sa marangyang
Madrid: dahil sa lungkot at sa kagipitan ay napititan siyang magtira sa isang silid ng
ikapat na palapag at tila baga paaglahing sinasabi ng kasaliwaan na ang sulok na
iyon ay laang maging daigan ng mga sakit.
Hindi ako tumigil sa tapat ng pinto gaya ng mga nakaraang pinakinggan ko ang
tugtugin sa piyano ni Lucy, isa sa mga anak. Noon ay ibang tugtugin ang pumipintig
sa aking kalulwa buhat sa loob, isang tinig ng batang lalaki ang nagsasabing paulit-
ulit.
Tinapay, mama, bigyan mo ako ng tinapay. (- Pan . . . mama . . . dame pan .
. .)
Nanag makapasok ako ay pahangos na itinago ng ina ang mga basahan at
balutang nangakapatong sa mga kasangkapan at sinabi sa akin.
- Tuloy kayo: ang bahay na ito’y tila isang kuwartel . . . ang lahat ay makakalat . .
. sa dami ng bata . . . salamat at kayo’y . . .
Ang mga anak na kinulong ng ina sa kalapit na silid ay nangangasisigawan
at tinatadyakan ang pinto bilang pagutol sa gayong pagkakulong.
Nag-uusap kami ng balo na inaabala ng padyak ng mga bata sa pinto na malapit
nang mabuksan at sinasagot ng ina ng ganitong banta:
Nandiyan na ako, Manalo, Ricardo, Antonio . . . makikita ninyo’t tatamaan
kayo . . .
At binalingan akong nakangiti na marahil ay naawa sa kaing pagbabata:
Kung saan may mga bata ay isang impiyerno . . . Huwag kayong magaasawa
. . . huwag kayong mag-aasawa kailanman.
 Ang batang may sakit ay parang pulubing gumagapang sa losa, lumapit sa
kanyang ina, tumahan sa silya, itinulak ito, pinatatag ang mga paa, gumabay at ... sa
di-kawasa’y nakatayo.
Tinapay, mama ...
Kahabag-habag ang aking anak! naibulalas ng ina na napaluha, niyapos ang
anak, at pinaliguan ng halik. Sino ba ang umibig sa iyo?
Inaako ng ina ang anak, idinuyan sa mga bisig, at wari bagang ibig bigyan ng
lakas ang payat na katawan niyon na halos takasam na ng buhay.
Nakikita mo ba siya? ...Siya’y iyong kaibigan, lapitan mo’t iyong hagkan ...
Hindi mo na ba siya nakikilala?
Hinagkan ko ang maliit at walang malay na mukhang iyon na marusing,
nanlalagkit, at kasing amoy ng lahat ng nahihipo ng isang bata, gayundin ang buhok
na walang tiyak na kulay dahil sa alikabok at iyon ay kawangis ng isang pugad ng
ibon.
Dinalhan kita ng karamelo, ang sabi ko sa bata.
Pagkasabi ko nito, nagibayo ang mga padyak sa kalapit na silid, sabay ng sigawang
humimiling na sila’y palayain, gaya ng paghiling ng katipunan ng mga
nanghihimagsik.
Ang ina, gaya ng lahat ng ina ay naawa, binuksan ang pinto at nagsilabas na animo’y
mga bulugan ang apat na batang lalaki ba ang mga gulang ay mula sa apat
hanggang siyam na taon, halos marurusing na lahat, punit ang mga baro,
nagsisitawa ang iba’t humihiyaw naman ang iba at sila’y naglulundagan. Nagsilapit
sa akin at iniandat ang mga pisngi, ayaw magsilayo sa akin, nagsitabihan sa akin,
hinila ang aking mga bisig at nagsiupo sa aking tuhod.
Sa amoy ng karamelo, ang mga diyaskeng iyon ay nagpapaluan, gaya ng pukyutan
sa kalabaw. Ako’y tinatakpan, kinakalmot, at ang pulutong na iyon ay nagtutulakang
animo gumugulong na along bumabala sa aking matatag na upo.
As vais a llever una paliza...Fuera de aqui! – (Baka kayo’y mangapalo ko.
Lumayas kayo rito!)
Kaawa-awang ina...walang nangyari.
Nagsisingkilan ang mga bata upang makalapit sa akin at hindi nila alagatang
may nagbabata dahil nga sa yapak.
Hoy, bastos! – anang isa sa kanila na hawak ng dalawang kamay ang paa ng
sinigawan na nakatayong gaya ng manok na natutulog. – Tinutuntungan ako, Mama,
tinutuntungan ako!
Lumayo ang nakatuntung ngunit hindi katulinan kaya’t inabutan ito ng
hampas ng ina na kumakalabog sa likod.
Ang pinalo’y umiyak nang walang luha at binantaan ang tinuntungan:
Marcia! Marcia!
Manalo! – Namumula ang ina sa pagsigaw. – Huwag mong panindigan ang aking
balahibo’t alam mo na!
Natulig akoii sa lahat ng iyon: ang kaingayang umuukilkil sa aking pandinig ay
nakapipinsala; hindi laumalayo sa tabi ko ang mga bata, at naruimihan ng kanilang
mga sapatos at marurusing na kamay ang aking damit. Nagsilayo ang mga bata
nang pagbibigyan ko ng karamelo.
Ngunit hindi pala ako nakapaghanda. Nag-ali-aligid sa akin ang pangkat na
iyon ng mga manghihimagsik, samantalang nauubos ang kanilang karamelo ay bigla
akong nilusob sa lahat ng gawi, gaya ng paglusob sa isang look na nagtatanggol.
Ang dalawa’y kumabayo sa aking tuhod na parang tunay na bangkero; ang isa’y
uimakyat sa aking likod, ikinapit ang dalawang kamay sa aking likod, ikinapit ang
dalawang kamay sa aking balikat, umigpaw nang buong husay hanggang sa
bumisaklat sa aking batok; ang dalawang huli’y abalang-abala sa pagsisiyasat at
pagduro ng alpiler sa aking lukbutang pinaglagyan ng karamelo.
Nawalan ng saysay ang mga hiyaw ng balo at sapagkat likas sa kaninuman
ang pagtatanggol sa sarili, sinimulan ko ito nang buong ingat. Sa paraang hindi
halata ay sinuintok ko ang isa, kinurot ang isa pa, at sinundot ng dulo ng sapatos ang
nasa malayu-layo. Dahil sa akala ng malit na “ganid” na iyon na sila-sila ang
nagsasakitan ay nangagbangayan.
 Minamasdang walang bahala ang lahat ng iyon ng maliit na maysakit na
nakalulungkot sa mga bisig ng ina’t humahanap ng init, gaya ng sisiw na nilulukuban
ng pakpak ng inahin...Dahan-dahang ipinikit ang mga mata’t tuloy na nahimbing-
himbing na kapatid ng kamatayan. Sino ang nakaaalam kung namatay iyon!
MARIANO PONCE
Si Mariano Ponce ay naging tagapamahalang patnugot, mananalambuhay,
at mananaliksik ng Kilusang Propaganda. Ang kaniyang mga ginamit na sagisag sa
panulat ay Tikbalang, Kalipulako, at Naning. Tungkol sa kahalagahan ng edukasyon
ang karaniwang paksa ng kaniyang mga sanaysay. Inilahad din niya ang pang-aapi
ng mga banyaga at ang mga karaingan ng bayan. Ang ilan sa kaniyang mga akda na
naiambag niya sa Panitikang Filipino ay ang mga sumusunod:
Mga Alamat ng Bulakan – naglalaman ng mga alamat at kuwentong bayan
ng kaniyang bayang sinilangan.
Pagpugot kay Longino – isang dulang Tagalog na itinanghal sa liwasan ng
Malolos, Bulacan.
Sobre Filipinas
Ang Mga Pilipino Sa Indo-Tsina
PEDRO PATERNO
Si Pedro Paterno ay isang skolar, dramaturgo, mananaliksik, at nobelista ng
Kilusang Propaganda. Sumapi rin siya sa Kapatiran ng mga Mason at sa Asociacion
Hispano-Pilipino upang itaguyod ang layunin ng mga Propagandista. Siya ang unang
manunulat na Pilipinong nakalaya sa sensura sa panitikan noong mga huling araw
ng pananakop ng mga Kastila.
Ang mga sumusunod ay ilan lamang sa kaniyang mga sinulat:
Ninay – kauna-unahang nobelang panlipunan sa wikang Kastila na sinulat ng
isang Pilipino.
A Mi Madre (Sa Aking Ina) – nagsasaad ng kahalagahan ng isang ina, na
naging malungkot ang isang tahanan kung wala ito.
Sampaguitas Y Poesias Varias – katipunan ng kaniyang mga tula.
JOSE MA. PANGANIBAN
Ikinubli ni Jose Ma. Panganiban ang kaniyang tunay na pangalan sa ilalim ng
sagisag ng Jomapa. Kilala rin siya sa pagkakaroon ng “Memoria Fotografica.” Siya
ay halos kabilang sa mga kilusang makabayan.
Ang ilan sa kaniyang mga naisulat ay ang mga sumusunod:
Ang Lupang Tinubuan
Sa Aking Buhay
Su Plan de Estudio
El Pensamiento
ANG PANAHON NG
TAHASANG PANGHIHIMAGSIK
KALIGIRANG KASAYSAYAN
Hindi naipagkaloob sa mga Pilipino ang mga hinihinging pagbabago ng mga
Propagandista. Naging bingi ang pamahalaan, nagpatuiloy ang pang-aapi at
pagsasamantala, at naging mahigpit pa sa mga Pilipino ang pamahalaan at
simbahan. Ang mga mabuting balakin sana ng Inang Espanya sa Pilipinas ay
nasasalungat pa rin ng mga prayleng nangaghari rito.
Nang dahil sa mga pangyayaring iyon, ilan sa mga mamamayang Pilipinong
kabilang sa pangkat ng “La Liga Filipina” (isang samahang sibiko na
pinaghihinalaang mapanghimagsik at naging dahilan ng pagkakataon sa Dapitan ng
nagtatag na si Jose Rizal) na tulad nina Adres Bonifacio, Emilio Jacinto, Apolinario
Mabini, Jose Palma, Pio Valenzuela, at iba pa., ay nagsipagsabi na “wala nang
natitirang lunas kundi ang maghimagsik.” Ang naging laman ng panitikan ay pawang
pagtutuligsa sa pamahalaan at simbahan at pagbibigay-payo sa mga Pilipino upang
magkaisa at maghanda nang matamo ang inaasam na kalayaan.
 gaya ng pag-ibig sa tinubuang lupa?
MGA TALUKTOK NG TAHASANG aling pag-ibig pa? wala na nga, wala.
PAGHIHIMAGSIK
Ulit-ulitin mang basahin ng isip
Ang kanilang taluktok o pinakalider ng tahasang paghihimagsik ay sina at isa-isahing talastasing pilit
Andres Bonifacio, Emilio Jacinto, at Apolinario Mabini. Tunghayan natin ang kani- ang salita’t buhay na limbag at titik
kanilang naging dakilang ambag sa bayan. ng sangkatauhan ito’y namamasid.

ANDRES BONIFACIO Banal na pag-ibig pag ikaw ang nukal

sa tapat na puso ng sino’t alin man
Kilalang- kilala si Andres Bonifacio bilang “Ama ng Demokrasyang Pilipino,” Umawit, tumula, kumatha’t sumulat
ngunit higit sa lahat, bilang “Ama ng Katipunan” sapagkat siya ang namuno sa Kalakhan din nia’y isinisiwalat.
pagtatatag ng samahang “Kataastaasan, Kagalang-galangang Katipunan ng mga
Anak ng Bayan.” Walang mahalagang hindi inihandog
ng may pusong mahal sa Bayang nagkupkop
Hamak ang pinanggalingang kalagayan sa buhay ni Andres Bonifacio, kaya’t dugo, yaman, dunong, katiisa’t pagod.
sinasabing ang kaniyang mga natutuhan ay pawang galing sa “paaralan ng buhay may abuting magkalagot-lagot.
karanasan.”
Bakit? alin ito na sakdal ng laki
Lubha siyang mapagbasa. Kabilang daw sa kaniyang mga nabasa na lalong na hinahandugan ng buong pagkasi
nagpatingkad ng kaniyang diwang mapanghimagsik ay ang “Noli” at “Fili” ni Rizal. na sa lalung mahal nakapangyayari
Umanib siya sa “La Liga Filipina” na itinatag ni Rizal noong 1892. Itinatag niya ang at guinugugulan ng buhay na iwi.
Katipunan na siyang naging saligan ng diwang malaya nang ipatapon si Rizal sa
Dapitan, Mindanao. Ay! ito’y ang Inang bayang tinubuan
siya’y ina’t tangi na kinamulatan
Si Bonifacio ay lalong kilala sa pagiging dakilang mandirigma kaysa ng kawiliwiling liwanag ng araw
manunulat, ngunit mayroon din naman siyang naging akdang nagpaalab sa na nagbigay init sa lunong katawan.
himagsikan at naging bahagi ng ating Panitikan. Narito ang ilan sa kaniyang mga
akda: Sa kania’y utang ang unang pagtanggap
ng simuy ng hanging nagbibigay lunas
Katungkulang Gagawin ng Mga Anak ng Bayan – nahahalintulad sa sa inis na puso na sisingap-singap
Sampung Utos ng Diyos ang pagkakahanay ng kartilyang ito. sa balong malalim ng siphayo’t hirap.

Huling Paalam – salinsa Tagalog ng “Mi Ultimo Adios” ni Rizal. Kalakip din nito’y pag-ibig sa Bayan
ang lahat ng lalung sa gunita’t mahal.
Pag-ibig sa Tinubuang Lupa – isang tulang naging katulad din ng pamagat ng
kay Marcelo H. del Pilar. Narito ang tula. Naging pinakakanang-kamay ni Emilio Aguinaldo nang itatag ang Republika
ng Malolos. Ang kaniyang naging ambag sa panitikan ay karaniwang nahihinggil sa
Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya pamahalaan, lipunan, pilosopiya, at pulitika. Narito ang ilan sa kaniyang mga naisulat:
sa pagkadalisay at pagkadakila
El Verdadero Decalogo – (Ang tunay Na Sampung Utos) – Ito ang
ipinalalagay na kaniyang pinaka “obra maestra” na ang pinakahangarin niya rito ay
ang magpalaganap ng nasyonalismong Pilipino. Narito ang kabuuan ng “Tunay na
Sampung Utos” ni Mabini.
Ang Tunay na Sampung Utos
Una – Ibigin mo ang Diyos at ang iyong karangalan nang higit sa lahat ng
bagay: Ang Diyos ay batis ng lahat ng katotohanan, na lahat ng katarungan, at ang
lahat na gawain; at ang karangalan mo’y siyang tanging kapangyarihang mag-uutos
sa iyo na ikaw ay maging matapat, mabait, at masipag.
Ikalawa – Sambahin mo ang Diyos sa paraang minamabuti at minamarapat
ng iyong budhi: sapagkat sa iyong budhi, na humahatol sa masama mong gawa at
pumupuri sa mabuti ay nakakausap ma ang iyong Diyos.
Ikatlo – Linangin mo ang mga sadyang katangiang kaloob ng Diyos, sa
paggawa at pag-aaral ayon sa iyong kakayahan, na di lumalayo sa landas ng
kagalingan at katarungan upang matamo ang sariling kadalisayang ikatutupad mo sa
tungkuling ipinataw sa iyo ng Diyos sa buhay na ito, at sa ganito’y ikaw ay
pararangalan, at sa dangal mong ito’y luluwalhati ang Diyos mo.
Ikaapat – Ibigin mo ang iyong bayang sunod sa Diyos at sa iyong karangalan
at mahigit sa iyong sarili: pagkat ang bayan mo’y siyang tanging Paraisong kaloob ng
Diyos sa iyo sa buhay na ito, ang tanging lupang tinubuan ng iyong lahi, ang tanging
pamana ng iyong mga ninuno, at ang tanging pag-asa ng iyong kinabukasan; dahil
sa bayan mo, ikaw ay may buhay, pag-ibig, kapakanan, ligaya, karangalan, at Diyos.
Ikalima – Pagsumikapan mo ang kaligayahan ng iyong bayan una kaysa
sarili mo, na gagawin mo siyang maging kaharian ng katwiran, ng katarungan, at ng
paggawa; pagkat kung ang bayan mo’y maligaya, ikaw at sampo ng iyong pamilya ay
magiging maligaya rin.
Ikaanim – Pagsumikapan mo ang kasarinlan ng iyong bayan: pagkat ikaw
lamang ang maaaring magkaroon ng tunay na adhika sa kaniyang ikauunlad at
ikatatayog, sapagkat ang kaniyang kasarinlan ay siyang magbibigay ng iyong
kalayaan; ang kaniyang kaunlaran ay siyang panggagalingan ng iyong kagalingan; at
ang kaniyang ikatayuan ay siyang pagkukunan ng sarili mong luwalhati at
pagikawalang kamatayan.
Ikapito – Huwag mong kilalanin sa iyong bayan ang kapanyarihan ninumang
hindi inihalal mo at ng iyong mga ikababayan: sapagkat ang kapangyarihan ay galing
sa Diyos, at dahil sa ang Diyos ay nagsasalita sa pamamagitan ng budhi ng bawat
tao, ang sino mang hinirang at inihayag ng budhi ng kabuuan ng mga tao ay siyang
tanging maaaring gumamit ng tunay na kapangyarihan.
Ikawalo – Pagsumikapan mong makapagtatag ng isang Republika at
kailanma’y hindi ng isang kaharian para sa iyong bayan: sapagkat ang huli’y
nagpapatayog sa isa o iilang pamilya lamang at may paghaharing manahan, ang
una’y nakapagpaparangal at nagpapaging marapat sa isang lahi sa pamamagitan ng
katwiran, nakapagpapadakila sa pamamagitan ng kalayaan, at nakapagpapasagana
at ning ning sa pamamagitan ng paggawa.
Ikasiyam – Mahalin mo ang kapuwa tao gaya ng pagmamahal sa sarili mo:
sapagkat ikinatang ng Diyos sa kaniya at sa iyo rin ang tungkuling ikaw ay tulungan
at huwag gawin sa iyo ang hindi niya nais gawin mo sa kaniya; ngunit kung ang
kapuwa mo, na di makatupad sa ganitong tungkulin, ay maghangad ng laban sa
iyong buhay, kalayaan, sa gayo’y sa ilalim ng batas ng pagtatanggol sa sarili ay
igugupo mo siya’t lilipulin.
Ikasampu – Itatangi mo ang iyong kababayan higit sa kapuwa mo; ipalalagay
mo siyang kaibigan, kapatid, o kasamang kaugnay mo sa iisang kapalaran, kasukob
sa ligaya at lungkot at sa magkakatulad na hangarin at kapakanan.
El Desarollo Y Caida de la Republika Filipina (Ang Pagtaas at Pagbagsak ng
Republikang Pilipino)
Sa Bayang Pilipino
Pahayag
EMILIO JACINTO
(1875-1899)
Sagisag ng kabataang mapanghimagsik. Si Jacinto ay kinilalang utak ng
Katipunan, sapagkat tumayo siyang kanang-kamay ni Bonifacio, na hindi niy
hiniwalayan liban na lamang sa huling yugto ng paghihimagsik, nang mapasugo siya
saLaguna at si Bonifacio nama’y sa Cavite. Anak-mahirap din, si Jacinto ay
nagkaroon ng matiising magulang na nagsikap na mapapasok sa kolehiyo ang anak.
Sa ganito, si Jacinto ay nakapag-aral at naging bihasa sa Kastila, na una niyang
natutuhan sa lansangang pinaglumagian niya ngng bata pa. Lalong bihasa sa Kastila,
napakahusay si Jacinto sa Tagalog, sapagkat ito ang wikang kailangan para
makasapi sa Katipunan, hanggang sa makasulat ng mga maaalab na katha bilang
pagsunod sa tanging layuning makaakit ng mga kaanib sa samahang
mapanghimagsik. Matapat na makabayan, si Jacinto ay sumulat ng mga paksang
makabansa at mapanghimagsik sa Tagalog at Kastila. Sa mga sinulat niya sa
Tagalog, na nilagdaang Dimas Ilaw, ibinibilang ang tinanggap na Kartilya ng
Katipunan na pinagtibay gamitan sa halip na kartilya na inihanda ni Bonifacio, saka
ang Pahayag, Sa mga Kababayan, Ang Kasalanan ni Cain, Pagkatatag ng
Pamahalaan sa Hukuman ng Silangan, at Samahan ng Bayan sa Pangangalakal. Isa
sa lalong malaking nagawa niya para sa kapakanan ng Katipunan, at samakatuwid
sa rebolusyon, ay ang pagkakatatag at pagkakapamahala niya ng Kalayaan, ang
tagapamansag ng Katipunan na miminsang lumitaw noong Enero 18, 1896, na sa
pagkalaganap ay nakaakit ng libu-libong kaanib ng samahan.
Si Emilio Jacinto ang naging matalinong katulong ni Andres Bonifacio sa
pagtatatag ng Katipunan. Siya ang tinaguriang “Utak ng Katipunan.” Pinamatnugan
din niya ang “Kalayaan” – ang pahayagan ng Katipunan. Iniurong ni Bonifacio ang
kaniyang sinulat na Kartilya bilang paggalang sa tungkulin ni Jacinto bilang kalihim
ng Katipunan.
Ang kaniyang Kartilya ang nasunod bilang kautusan ng mga kaanib sa samahan.
Narito ang ilan sa kaniyang mga sinulat.
Kartilya ng Katipunan
Liwanag at Dilim – Katipunan ng kaniyang mga sanaysay na may iba’t ibang
paksa, tulad ng kalayaan, paggawa, paniniwala, pamahalaan, at pag-ibig sa bayan.
A Mi Madre (Sa Aking Ina) – isang madamdaming oda.
A La Patria – ang ipinalalagay na kaniyang obra-maestra.
Buhat sa Liwanag at Dilim
Pinapag-alab ng layuning makaakit ng kaanib sa Katipunan, si Jacinto ay nagsikap
na sumulat ng mga kathang naglalahad ng mga katangian at mga karapatan na
angkin, at dapat maangkin, ng tao. Sinisipi rito ang lalong makakabuluhan, na
kumakatawan sa istilong maliwanag, kung payak man, ni Jacinto.
Ang Ningning at Liwanag
Ang ningning ay nakasisilaw at nakasisira sa paningin. Ang liwanag ay
kinakailangan ng mata, upang mapagwari ang buong katunayan ng mga bagay-
bagay.
Ang bubog kung tinatamaan ng nag-aapoy na sikat ng araw ay
nagniningning; ngunit sumusugat sa kamay ng nagaganyak na dumampot.
Ang ningning ay madaya.
Ating hanapin ang liwanag, tayo’y huwag mabighani sa ningning. Sa katunayan ng
masamang kaugalian: nagdaraan ang isang carwaheng maningning na hinihila ng
kabayong matulin. Tayo’y magpupugay at ang isasaloob ay mahal na tao ang
nakalulan. Datapua’y marahil naman ay isang magnanakaw, marahil sa isang
malalim ng kaniyang ipinatatanghal na kamahalan at mga hiyas na tinataglay ay
natatago ang isang sukaban.
Nagdaraan ang isang maralita na nagkakanghirap na pinapasan. Tayo’y napapangiti,
at isasaloob: Saan kaya ninakaw? Datapua’t maliwanag nating nakikita sa pawis ng
kaniyang noo at sa hapo ng kaniyangkatawan na siya’y nabubuhay sa sipag,
kapagalang tunay.
Ay! sa ating nangungugali ay lubhang nangapit ang pagsamba sa ningning at
pagtakwil sa liwanag. Ito na nga ang mag bayan ay namumuhay sa hinagpis at dalita.
Ito na nga ang dahilang isa pa na kung kaya ang tao at ang mga bayan ay
namumuhay sa hinagpis at dalita.
Ito na nga ang dahilan na kung kaya ang mga loob na inaakay ng kapalaluan at ng
kasakiman ay nagpupumilit na lumitaw na maningning lalung-lalo na nga ang mga
hari at mga pinuno na pinagkatiwalaan ng sa ikagiginhawa ng kanilang mga kampon,
at walang nasa kungdi ang mamalagi sa kapangyarihan sukdang ikainis at ikamatay
ng Bayan na nagbigay sa kanila ng kapangyarihang ito.
Tayo’y mapagsampalataya sa ningning, huwag nating pagtakahang ang ibig
mabuhay sa dugo ng ating mga ugat ay magbalat-kayong ningning.
Ay! kung ang ating dinudulugan at hinahayin ng puspos na galang ay ang maliwanag
at magandang-asal at matapat na loob, ang kahit sino ay walang
mapagpapaningning pagkat di natin pahahalagahan, at ang mga isip at akalang ano “HIMNO NACIONAL FILIPINO”
pa man, hindi hihiwalay sa maliwanag na banal na landas na katuiran. (Pambansang Awit na Pilipino)

Ang kaliluhan at ang katampalasan ay humahanap ng ningning upang huag Tierra adorada,
mapagmalas ng mga matang tumatanghal ang kanilang kapangitan; ngunit ang Hija del Sol de Oriente
kagalingan at ang pag-ibig na dalisay ay hubad, mahinhin, at maliwanag na Su fuego ardient
mapatatanaw sa paningin. En ti latiendo esta.

Ang lumipas na pinanginoon ng Tagalog ay labis na nagpapatunay na katotohanan Lupang pinipintuho,

nito. Anak ng Araw ng Silangan,
Ang apoy niyang naglilingas
Mapalad ang araw ng liwanag! Ay tumitibok sa iyo.

Ay! ang Anak ng Bayan, ang kapatid ko, ay matuto kaya na kumuha ng halimbawa at Patria de Amores,
lakas sa pinagdaanang mga hirap at binatang mga kaapihan. Del heroismo cuna.
Los invasores
IBA PANG MAGHIHIMAGSIK No te hollaran jamas.

JOSE PALMA y VELASQUEZ (1876-1903) Bayan ng mga Pag-ibig,

Duyan ng kabayanihan,
Si Palma ay inianak sa Tundo noong ika-6 ng Hunyo, 1876. Kapatid siya ni Rafael Ang manlulusob
Palma na naging pangulo ng Unibersidad ng Pilipinas. Nakatagpo ni Jose Palma, Ay di makayuyurak sa iyo kailanman.
noong nag-aaral siya sa Ateneo de Manila, si Gregorio del Pilar na naging
pinakabatang heneral ng mga hukbong manghihimagsik. Kahit bata pa sa Ateneo, si En tu azul cielo, en tus aulas,
Jose Palma ay kumatha ng mga lirikong tula at pinahanga ang marami sa Entus montes y en tu mar,
pamamagitan ng pagpapalimbag ng isang aklat ng mga tula noong siya’y 17 taong Esplende y late el poema.
gulang pa lamang. Sumama sa himagsikan laban sa mga Amerikano. Ngunit kahit
taglay niya ang damdamin at sigla ng panghihimagsik, ang mahina niyang katawan De tu amada libertad.
ay hindi mailaban sa higpit at hirap ng buhay-sundalo, kaya’t ginugol niya ang Tu pabellon, que en las lides
kaniyang panahon sa panlilibang sa mga kawal ng manghihimagsik sa pamamagitan La Victoria ilumino,
ng kanyang mga kundiman. Ang kanyang mga tula ay tinipon sa isang aklat na No vera nunca apagados
pinamagatang “Melanconlicas” (mga panimdim) na inilathala ng kanyang kapatid na Sus estrellas y su sol.
panahon na ng Amerikano. Ngunit ang pinakadakilang ambag niya sa panitikang
Filipino ay ang titik ng “Pambansang Awit ng Pilipinas” sa Kastila, na nilapatan ng Sa bughaw mong langit, sa mga ulap mo,
musika ni Julian Felipe. Sinulat niya ang mga titik na ito habang ang pulutong ng Sa iyong mga bundok at sa dagat mo,
kawal na kinabibilangan niya ay nakahimpil sa Bautista, Pangasinan. Ang mga letra Kumikinang at tumitibok ang tulain
ni Palma ay bihira nang awitin ngayon sapagkat ang salin sa Ingles at Tagalog ang Ng itinatangi mong kalayaan.
siyang lalong gamitin, ngunit naito ang kaniyang orihinal. (Ang salin sa Tagalog ay Ang watawat mong sa mga paghahamok
itinapat sa mga taludtod at hindi ang saling inaawit.) Ang tinanglawan ng Tagumpay,
Ay di makikitang pagdimlan kailangan
Ng mga bituin mo’t ng iyong araw. 4. Sinu-sino ang taluktok ng Kilusang Propaganda? Anu-ano ang kanilang
mga
Tierra de dichas, de sol y amores, naging ambag sa bayan?
En tu regazo dulce es vivir;
Es una gloria para tus hijos, 5. Anu-ano ang dalawang walang kamatayang nobela ni Dr. Jose Rizal?
Cuando te ofenden, por ti morir. Ibigay
ang pagkakaiba ng bawat isa.
Lupa ng ligaya, ng liwanag at mga pag-ibig,
Sa kalungan mo’y kay tamis mabuhay; 6. Anu-anong mga sagisag sa panulat ang ginamit ni Marcelo H. del Pilar? Bakit?
Ikinaluluwalhati ng iyong mga anak,
Na kapag inapi ka’y mamatay dahil sa iyo. 7. Sino si Graciano Lopez Jaena? Ano ang kaniyang naging dakilang ambag sa
bayan? sa panitikan?
ANG MGA PAHAYAGAN NANG
PANAHON NG HIMAGSIKAN 8. Magbigay ng ilang pahayag tungkol kay Antonio Luna. Banggitin ang
kaniyang
Sa layuning maipaabot sa daigdig ang kahilingan at mithiin para sa bayan ng mga inakda at turan ang patungkol niya sa mga ito.
mga manghihimagsik nating mga kababayan, marami ring mga pahayagan ang
naitatag at nalimbag nang panahon ng himagsikan. 9. Sino si Pedro Paterno? Ano ang naging ambag niya sa bayan at panitikan?

Heraldo de la Revolucion – naglalathala ng mga dekreto ng pamahalaang
mapanghimagsik, mga balita, at mga akda sa Tagalog na pawang gumigising sa
damdaming makabayan.
La Independencia – pinamatnugan ni Antonio Luna na naglalayon ng
pagsasarili ng Pilipinas.
La Libertad – pinamatnugutan ni Clemente Zulueta.
MGA TULONG SA PAG-AARAL
10. Turan ang iba pang mga Propagandista at ang kanilang mga naging ambag
sa bayan at sa panitikan.
11. Alin ang tinatawag na panahon ng tahasang paghihimagsik sa ating
kasaysayan? Bakit?
12. Sino si Jose Palma? Ano ang kaniyang nagawa sa bayan?
13. Anu-anung mga pahayagan ang nailimbag nang panahon ng himagsikan?
Magbigay ng ilang pahayag ukol sa mga ito.

I. Sagutin ang mga sumusunod:
1. Bakit tinatawag na panahon ng pagbabagong isip ang panahong ito?
2. Anu-ano ang sanhi ng pagkakagising ng mga natutulog na damdamin ng
mga
Pilipino?
3. Ano ang Kilusang Propaganda? Turan ang mga layunin nito.
14. Anu-anung mga katangian ni Dr. Jose Rizal ang dapat tularan ng ating mga
kabataan sa kasalukuyan?
15. Paano naipamalas ng mga bayani ang kanilang nasyonalismo?
16. Ano ang nais ipahiwatig ni Graciano Lopez Jaena sa kaniyang mga panulat?
17. Anong aral ang mapupulot sa una at ikaapat na dekalogo ni Mabibi?

18. Sa ikalima at ikalawang dkalogo, anong aral naman ang binaggit? Ano ang
ninais ni Mabining makamtan ng mga Pilipino?
_______________ 8. El Verdadero Decalogo
19. Anong uri ng pag-ibig ang nais niyang ituro sa ikasiyam at ikasampung
dekalogo? _______________ 9. Mga Alamat ng Bulakan

II. Turan kung kani-kaninong sagisag ang mga sumusunod: _______________ 10. Noche Buena

_______________ 1. Dolores Manapat IV. Bilugan ang tamang sagot:

_______________ 2. Tagailog 1. Nobela ni Rizal na tumatalakay sa malalang sakit ng lipunan.

a. Noli Me Tangere
_______________ 3. Kalipulako b. El Filibusterismo
k. Filipinas Dentro de Cien Años
_______________ 4. Dimasalang d. Wala rito ang sagot

_______________ 5. Plaridel 2. Nobela ni Rizal na naglantad ng bulok na sisitema na pamahalaan.

a. Noli
_______________ 6. Jomapa b. Fili
k. Mi Ultimo Adios
_______________ 7. Laong Laan d. Sobre La Indolencia de los Filipinos

_______________ 8. Pupdoh 3. Naging patnugot ng La Solidaridad

a. Antonio Luna
_______________ 9. Tikbalang b. Marcelo H. del Pilar
k. Jose Ma. Panganiban
_______________ 10. Piping Dilat d. Jose Palma

III. Isulat ang may-akda ng mga sumusunod: 4. Kilala sa pagkakaroon ng “Memoria Fotograpica”
a. Pedro Paterno
_______________ 1. Sobre La Indolencia de los Filipinos b. Apolinario Mabini
k. Emilio Jacinto
_______________ 2. Dasalan at Tocsohan d. Marcelo H. del Pilar

_______________ 3. Ninay 5. Tanyag sa pagiging “Ama ng Demokrasyang Pilipino.”

a. Andres Bonifacio
_______________ 4. Fray Botod b. Apolinario Mabini
k. Emilio Jacinto
_______________ 5. Se Divierten d. Marcelo H. del Pilar

_______________ 6. Himno Nacional Filipina

6. Kauna-unahang nobelang panlipunan sa wikang Kastila na sinulat ni Pedro KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN
Paterno.
a. A Mi Madre Ang mga Pilipinong mapanghimagsik ay nagwagi laban sa mga Kastila na
b.Ninay sumakop sa atin nang higit sa tatlong daang taon. Nawagayway ang ating bandila
k. Melancholias noong ika-12 ng Huinyo, 1898, tanda ng pagkakaroon natin ng kalayaan.i Nahirang
d. El Pensamiento si Hen. Emilio Aguinaldo noon bilang unang pangulo ng Republika ng Pilipinas,
subalit ang kalagayang ito’y naging panandalian lamang sapagkat biglang lumiusob
7. Isang lathalaing sinulat ni Antonio Luna na natutungkol sa pagpuna sa ayaw ang mga Amerikano na siyang naging sanhi ng pagsuko ni Hen. Miguel Malvar
ng mga Kastila na halos di na mahulugang sinulid ang pagitan ng mga noong 1903. Gayuin pa man, ang kilusang pangkapayapaan ay nagsimuila noon
nagsisipagsayaw. pang 1900. Maraming Pilipino noon ang nagsalong ng sandata at muling nanulat,
a. Por Madrid sapagkat ang diwa at damdaming makabayan ng mga kababayang ito ay hindi
b. La Tertulia Filipina nakuhang igupo ng mga Amerikano, bagkus ay lalong naging maalab pa.
k. Se Divierten
d. La Casa de Huespedes Pinasok ng mga manunulat na Pilipinoi ang lahat ng larangan ng panitikan
tulad ng lathalain, tula, kuwento, dula, sanaysay, nobela, at iba pa. Maliwanag na
8. Kilala sa pagiging “Utak ng Himagsikan” mababasa sa mga akda nila ang pag-ibig sa bayan at pag-aasam ng kalayaaan.
a. Apolinario Mabini
b. Emilio Jacinto Ang masiglang kilusan sa larangan ng panitikan ay nagsimulang mabasa sa
k. Andres Bonifacio mga sumusunod na pahayagan.
d. Jose Palma
1. El Nuevo Dia (Ang Bagong Araw) – itinatag ni Sergio Osmeña noong 1900.
9. Pahayaganag naglathala ng mga dekreto ng pamahalaang mapanghimagsik, Makalawang pinatigil ng mga sensor na Amerikano ang paglalathala nito at binalaan
mga balita, at mga akda sa Tagalog na gumising sa damdaming makabayan. si Osmeña at ang kaniyang mga kasamahan na ipatatapon dahil sa mga lathalaing
a. La Independencia makabayan.
b. La Republica Filipina
k. La Libertad 2. El Grito del Pueblo (Ang Sigaw Ng Bayan) – itinatag ni Pascual Poblete
d. Heraldo de la Revolucion noong 1900.

10. Kilala sa pagiging Utak ng Katipunan 3. El Renacimiento (Muling Pagsilang) – itinatag ni Rafael Palma noong 1900.
a. Apolinario Mabini
b. Emilio Jacinto Marami ring mga dula ang naisulat noon, ngunit sa una o ikalawang
k. Andres Bonifacio pagtatanghal pa lamang sa Teatro Zorilla ay ipinatigil din ng mga Amerikano dahil sa
d. Jose Palma diwang makabayan pa rin ang pinapaksa. Kabilang dito ang mga sumusunod:

1. Kahapon, Ngayon At Bukas – sinulat ni Aurelio Tolentino. Naglalahad ito

ng panlulupig ng mga Amerikano at ang tangka nila ng mananakop sa Pilipinas.
KABANATA 5
2. Tanikalang Ginto – ni Juan Abad
Panahon ng Amerikano
3. Malaya – ni Tomas Remegio
 Si Cecilio Apostol ay may tulang handog kay Rizal, Jacinto, Mabini, at halos
4. Walang Sugat – ni Severino Reyes sa lahat ng mga bayani ng lahi, ngunit ang kaniyang tulang handog kay Rizal ang
ipinalalagay na “pinakamainam na tulang papuri” sa dakilang bayani ng Bagumbayan.
MGA KATANGIAN NG Tunghayan natin ang kaniyang sinulat:
PANITIKAN SA PANAHONG ITO
“A Rizal”
Tatlong pangkat ng mga manunulat ang kumatawan sa Panitikang Filipino
nang Panahong ito. Heroe inmortal, colose legendario
Emerge del abismo del osario
Sa mga unang taon ng panahon ng mga Amerikano, ang mga wikang en que duermes sueño de la gloria!
ginamit sa panulat ay Kastila at Tagalog, at ang mga sari-sarili at katutubong wika sa Ven! Nuestro amor, que tu recuerdo inflama,
mga lalawigan, ngunit Kastila at Tagalog ang namayani. Sa may dakong 1910, isa na de la sombrosa eternidad te llama
namang bagong pangkat ng mga manunulat ang nagsimulang magpahayag sa para cenir de flores tu memoria.
Ingles.
Duermo en paz en las sombras de la nada,
Bagama’t nagkakaisa sa kaisipan at diwa ang nasabing tatlong pangkat ng redentor de una patria esclavizada!
mga manunulat ay nagkakaisa naman sila sa hilig ng pamamaksa at pamamaraan. !No llores, de la tumba en el misterio,
Ang mga manunulat sa Kastila ay naging mahilig sa pagpapahayag ng damdaming del español el trumfo momotaneo,
makabayan at pagpaparangal kay Rizal at sa iba pang naging bayani ng lahi. Ang que si una bala destrozo tu craneo
mga manunulat sa Tagalog ay nagpatuloy sa maligayang pagpapahayag na may tambien tu idea destrozo un imperio!!
daing sa kaapihan ng bayan at may pagpapasigla sa pagmamahal at pagtatangi sa
sariling wika. At ang mga manunulat sa Ingles ay nagtataglay ng mababaw na !Gloria a Rizal! Su nombre sacrosanto,
panunulad sa pamamakasa at pamamaraang Amerikano. Ngunit sa kalahatan, ang que con incendios de Thabor illamea,
Panitikang Filipino sa panahong ito ay sumusunod sa romantisismo ng Europa. el la mento del sabio es luz de idea,
Naging palasintahin ang himig ng halos lahat ng mga naisulat na sa bayan, sa kapwa, vida en el marmol y en arpa canto.
at iba pa.
Salin sa Tagalog:
PANITIKAN SA KASTILA
“Kay Rizal”
Naging inspirasyon ng ating mga manunulat sa Kastila si Rizal hindi lamang
sa kanyang pagiging makabayang lider kundi dahil pa rin sa kaniyang naisulat na Bayaning walang kamatayan, kadakilaang maalamat
dalawang nobelang Noli at Fili. Sinasabing ang dalawang nobelang ito ang Sumungaw ka mula sa bangin ng libingan
nagtataglay ng pinakamahusay na katangian sa lahat ng naisulat na nobelang na kinahihimbingan mo sa maluwalhating pangarap!
pampanitikan, maging sa Ingles at Pilipino. Kaya’t ang mga nagaganyak sumulat sa Halika! Ang pag-ibig naming pinapagliyab ng iyong alaala,
Kastila ng mga pagpuri sa kaniya at sa iba pang mga bayani ay sina Cecilio Apostol, mula sa madilim na walang wakas ay tumatawag sa iyo
Fernando Ma. Guerrero, Jesus Balmori, Manuel Bernabe, Claro M. Recto, at iba pa. upang putungan ng mga bulaklak ang iyong gunita.

CECILIO APOSTOL Matulog kang payapa sa lilim ng kabilang-buhay

tagapagligtas ng isang bayang inalipin!
Huwag iluha, sa hiwaga ng libingan,
ang sandaling tagumpay ng Kastila, Ang sugat ng lipunang iyong kinalaban
pagkat kung pinasabog man ang utak mo ng isang punglo, ay nagbalik, nangyayamot, lumalaking
ang diwa mo nama’y gumiba ng isang imperyo! gaya ng sa kahapong madilim at malungkot.

Luwalhati kay Rizal! Ang ngalan niyang kabanal-banalan JESUS BALMORI

na parang sunog sa Tabor sa pag-iinapoy
sa talino ng pantas ay ilaw ng kaisipan, Kilalang-kilala si Jesus Balmori sa sagisag na “Batikuling.” Naging kalaban
sa marmol ay buhay, at sa kudyapi’y kundiman. niya si Manuel Bernabe sa balagtasan sa Kastila sa paksang “El Recuerdo y el
Olvido.” Nahirang siyang “poeta laureado sa wikang Kastila” dahil tinalo niya sa
FERNANDO MA. GUERRERO labanang ito si Manuel Bernabe. Narito ang isang saknong na binigkas niya sa
nasabing balagtasan:
Si Fernando Ma. Guerrero ay ipinalalagay na nating kasukob ni Apostol sa
paghahari ng balagtasan sa Kastila noong kanilang kapanahunan. Sumulat din siya Mi tema el Recuerdo, mi moto la hidalguia
ng tulong handog kay Rizal, ngunit ang pinakamagaling niyang mga tula ay tinipon Mi divisa un laurel, mi corazon un peñasco!
niya sa isang aklat na pinamagatang “Crisalides” na nangangahulugang “Mga En mi frente una blanca, pluma de poesia
Higad.” Tunghayan natin ang ilang saknong ng kaniyang panawagan kay Rizal na Ondula sobre el aquila de oro de mi casco
isinulat niya noong ika-19 ng Hunyo, 1901 bilang paggunita sa kaarawan ni Rizal.
Salin sa Tagalog:
INVOCACION A RIZAL
Ang aking paksa’y Gunita, kamaharlikaan ang bansag
Te invoco porque no? – Yo necesito Sagisag ko’y laurel, baluti ko’y malaking bato
en el fiero dolor que me atenza Sa harapan ko’y isang puting bagwis ng tinlain
hablar contigo que dejaste escrito na wumawagayway sa ibabaw ng gintong agila ng aking bangka.
el evangelio libre de tu raza
MANUEL BERNABE
Niuestra tierra, la tuya, aun! ay padece
La ulcera social que combatiste Si Manuel Bernabe ay isang makatang liriko at ang sigla ng kaniyang
Ha retoñada y se xacerba y crece damdaming makabayan ay hindi nagbabago sa alin mang paksang kaniyang
Como en aquel ayer obscuro y triste sinusulat. Sa pakikipagbalagtasan niya kay Balmori, higit siyang naging kaakit-akit sa
madla dahil sa melodiya ng kaniyang pananalita. Ipinagtanggol niya ang “Olvido” na
Salin Sa Tagalog: nangangahulugang “Limot.” Narito ang ilang taludtod na pinili sa kaniyang binigkas.

PANAWAGAN KAY RIZAL Recorder! Ay del alma que recuerdo!

la quiebra que ha sufrido la ilusion
Tinatawagan kita – bakit hindi? – kailangan kong la memoria es la fiera que nos muerde
sa mabangis na sakit na dumudurog sa aking laman el pobre corazon.
Ang makausap ka, ikaw na nag-iwang nakatitik
ng ebanghelyo ng kalayaan ng iyong lahi. Salin sa Tagalog:

Ang bayan natin, ang iyo! ay! nagdurusa pa Gumunita! Kaawa-awang kaluluwang may gunita!
Ang pagkadurog na dinanas ng tagimpan
Ang gunita ay halimaw na sumila Pedro Aunario – sumulat ng Decalogo del Protocionismo
sa kaawa-awang puso.
PANITIKAN SA TAGALOG
CLARO M. RECTO
Ang “Florante at Laura” ni Francisco Balagtas at “Urbana at Felisa” ni
Sa katayugan at kadakilaan ng pananalita at pamamakas, hindi nagpahuli si Modesto de Castro ang naging inspirasyon naman ng mga manunulat sa Tagalog.
Claro M. Recto sa iba pang manunulat sa Kastila. Tinipon niya ang kaniyang mga
tula sa aklat na pinamagatan niyang “Bajo Los Cocoteros” (Sa Lilim ng Niyugan). Inuri ni Julian Cruz Balmaceda sa tatlo ang mga makatang Tagalog. Narito
Narito naman ang ilang bahagi ng kaniyang sinulat para kay Rizal na pinamagatan ang mga sumusunod:
niyang !Ante El Martir” (Sa Harapan ng Martir).
Makata ng Puso – kinabibilangan nina Lope K. Santos, Iñigo Ed. Regalado,
Tagalo Redentor! La idea santa Carlos Gatmaitan, Pedro Gatmaitan, Jose Corazon de Jesus, Cirio H. Panganiban,
que sembraste en Las almas Filipinas Deogracias del Rosario, Ildefonso Santos, Amado V. Hernandez, Nemecio Carabana,
hoy se irgue en coda pecho y se agiganta Mar Antonio, atbp.
Florida de patrioticas doctrinas
Makata ng Buhay – pinangungunahan nina Lope K. Santos, Jose Corazon
Salin sa Tagalog: de Jesus, Florentino Collantas, Patricio Mariano, Carlos Gatmaitan, Amado V.
Hernandez, atbp.
Tagalog na Manunubos! Ang banal na isip
Na ipinunla mo sa kaluluwang Pilipino Sa panunulat naman ng maikling katha na nagpasimulang lumabas sa mga
Ay matipuno nang pananim ngayon pampitak na “Panandaliang Libangan” at “Dagli” nahanay rito ang mga pangalan nina
Na ninibol sa bawat dibdib at lumalaki Lope K. Santos, Patricio Mariano, Rosauro Almario, atbp. Sa pahayagang
Pinamumulaklakan ng mga simulaing makabayan. “Liwayway” naman ay sina Deogracias Rosario, Teodora Gener, Cirio H. Panganiban,
atbp.
MGA IBA PANG MANUNULAT SA WIKANG KASTILA
Naging tanyag namang nobelista o mangangathambuhay sina Valeriano
Adelina Gurrea – kauna-unahang makatang babae sa Pilipinas na magaling Hernandez Peña, Lope K. Santos, Inigo Ed. Regalado, Faustino Aguilar, atbp.
sa Kastila. Nagkamit siya ng gantimpalang “Premyo Zobel” sa kaniyang tulang awit
na “El Nido.” Tunghayan natin ang talambuhay at mga inakda ng ilan sa ating mga
nabanggit na manunulat.
Isidro Marpori – napatanyag siya sa pamamagitan ng kaniyang apat na aklat
na pinamagatang “Aromas de Ensueño.” (Halimuyak ng Pangarap). LOPE K. SANTOS

Macario Adriatico – sumulat ng magandang alamat ng Mindoro na
pinamagatan niyang “La Punta de Salto.” (Ang Pook na Pamulaan.)
Epifanio de los Santos – nakilala sa tawag na “Don Panyong.” Ipinalalagay
siyang magaling na mamumuno, at mananalambuhay sa buong panahon ng
panitikang Kastila.
Ang nobelista, makata, mangangatha, at mambabalarilang si Lope K. Santos
sa tatlong panahon ng panitikang Tagalog: panahon ng Amerikano, ng mga Hapones,
at bagong panahon. Kung si Manuel L. Quezon ang “Ama ng Wikang Pambansa”, si
Lope K. Santos naman ang “Apo” ng mga mananagalog. Ang nobelang “Banaag at
Sikat” ang siyang ipinalalagay na kaniyang pinka- Obra-Maestra.
 Ang sumusunod ay isang tulang malimit niyang bigkasin sa tuwing hihingan mithi kong sa minsang pagsikat ng tala,
siya ng tula. ay wala nang ulap na makagambala;

“Pagtatapat” Mithi kong ang tibay ng minsanang sumpa’y

mabaon ko hanggang tabunan ng lupa;
Ibig kong ikaw ay may iniisip, mithi kong kung ako’y mabalik sa wala,
sa ulo mo’y ako ang buong masilid; ay sa walang yao’y huwag kang mawala.
ibig kong kung iyang mata’y tumititig
sa balintanaw mo ako’y mapadikit; JOSE CORAZON DE JESUS

Ibig kong tuwi mong bubukhin ang bibig, Kilalang-kilala si jose Corazon de Jesus sa sagisag na “Huseng Batute”.
ang labi ko’y siyang lumasap ng tamis; Tinagurian din siyang “Makata ng Pag-ibig” noong kaniyang kapanahunan. Ang
ibig kong sa bawat pagtibok ng dibdib, “Isang Punong Kahoy” na tulang elehiya ang ipinalalagay na kaniyang obra-maestra.
bulong ng dibdib ko ang iyong marinig.
Tunghayan natin ang isa sa 800 tulang naisulat ni Jose Corazon de Jesus.
Hangad kong kung ikaw’y siyang nag-uutos
akung – ako lamng ang makasusunod; “KAHI’T SAAN”
hangad kong sa iyong mga bungang-tulog
kaluluwa ko lang ang makapupulot; Kung sa mga daang nilalakaran mo
hangad kong sa harap ng iyong pag-irog, may puting bulaklak ang nagyukong damo
kamanyang ko lamang ang naisusuob. na nang dumaan ka ay biglang tumungo
tila nahihiyang tumunghay sa iyo
Nasa kong ikaw’y may tinik sa puso, Irog, iyo’y ako!
dini sa puso ko maunang tumino;
nasa kong ang iyong tampo’t panibugho’y Kung may isang ibong tuwing takipsalim,
maluoy sa halik ng aking pagsuyo; nilalapitan ka at titingin-tingin
nasa kong ang bawat hiling mong mabigo, kung sa iyong silid masok na magiliw
mabayaran ko ng libong pangako; at ikaw’y awitan sa gabing malalim
nasa kong sa bawat luha mong tumulo, Ako iyon, Giliw!
ay mga labi ko ang gamiting panyo.
Kung tumingala ka sa gabing payapa
Nais kong sa aklat ng aking pagsinta at sa langit nama’y may ulilang tala;
ang ngalan ng lumbay ay huwag mabasa; na sinasabugan ikaw sa bintana
nais kong ang linis ng ating panata’y ng kanyang malungkot na sinag ng luha
huwag marungisan ng munting balisa; Iya’y ako, Mutya!
nais kong sa buhay ng ating pag-asa’y
walang makatagpong anino ng dusa. Kung ikaw’y magising sa dapit-umaga
isang paru-paro ang iyong nakita
Mithi kong sa lantang bulaklak ng nasa’y nasa masetas mong didiligan sana
hamog ng halik mo ang magpapasariwa; ang pakpak ay wasak at nanlalamig na
Iya’y ako, Sinta! Pinagkatakutan, kay-daming nasindak,
Umano, kung gabi ay may namamalas,
Kung nagdarasal ka’t sa matang luhaan Na isang matandang doo’y naglalakad.
ng Kristo’y may isang luhang nakasungaw
at nalulungkot ka sa kapighatian
Yao’y ako, Hirang! Sa suot ay puti’t may apoy sa bibig,
Sa buong magdamag ay di matahimik,
FLORENTINO COLLANTES Nguni’t ang hiwagang di sukat malirip,
Kung bakit sa gabi lamang nagmamasid;
Isa ring batikang “duplero” tulad ni Batute itong si Florentino Kung araw, ang tao, kahit magsaliksik
Collantes. Siya ang unang makatang Tagalog na gumamit ng tula sa panunuligsang Ang matandang ito’y hindi raw masilip,
pampolitika sa panahon ng Amerikano. Kilalang-kilala siya sa sagisag na “Kuntil Nguni’t pagdilim na’t ang gabi’y masungit
Butil” at ang kanyang obra maestra ay ang “Lumang Simbahan”. Narito ang nasabing Ano’t ang simbahan ay lumalangitngit?
tula.
Magmula nga noo’y pinagkakatakutan,
ANG LUMANG SIMBAHAN Ayaw nang pasukin ang lumang Simbahan;
Saka ang isa pang sa baya’y gumimbal,
Sa isang maliit at ulilang bayang Ang kampanang basag na bahaw na bahaw
Pinagtampuhan na ng kaligayahan, Kung ano’t tumunog sa madaling araw,
Ay may isang munti at lumang simbahang At ang tinutugtog agunyas ng patay;
Balot na ng lumot ng kapanahunan; Saka nang dumating ang kinabukasan
Sa gawing kaliwa, may lupang tiwangwang May puntod ng libing sa harap ng altar.
Ginubat ng damo’t makahiyang-parang,
Sa dami ng kurus doong nagbabantay Lumaki ang ahas sa mga balita’y
Nakikilala mong yaon ay libingan. Lalong di pinasok ang Simbahang Luma,
Kung kaya ang hindi makurong hiwaga’y
Sa gawing silangan ay simbahang luma Nagkasalin-salin sa maraming dila,
May isang simboryong hagdanan ma’y wala, Hanggang may nagsabing sa gabing payapa
Dito ibinitin yata ng tadhana May mga hinaing doong nagmumula,
Ang isang malaki’t basag na kampana, Taghoy ng maysakit na napakalubha
Ito raw’y nabasag na ang matanda Himutok ng isang papanaw sa lupa.
Noong panahoin pa ng mga Kastila
Nang ito’y tugtugin dahilan sa digma Humanap ng palang panghuikay sa lupa
Sa lakasng tugtog bumagsak sa lupa. Itong sawing-palad na aping binata;
Habang humuhukay ang kaawa-awa
Sa lumang simabaha’t sa kampanang basag Sa habag sa sinta’y nanatak ang luha.
Ay may natatagong matandang alamat,’ Nguni’t ano ito? Kay-laking hiwaga!
May isang matanda akong nakausap Puno ng salapi at gintong Kastila!
Na sa lihim niyo’y siyang nagsiwalat;
Ang Lumang Simbaha’y nilimoit ng lahat, Ang magkasing-giliw ay nagitlahanan
At nalimot tuloy ang magpatiwakal; taginting, salamisim, aliw-iw. Ang panitik ay makapangyarihan at ayon sa kaniya pati
Ang mutyang dalaga ang siyang tumanglaw, hari ay napayuyuko ng panitik. Marami siyang akdang naihandog sa panitikan tulad
Ang binata naman ang siyang nagbilang. ng Isang Dipang Langit, Mga Ibong Mandaragit, Luha ng Buwaya, Bayang Malaya,
Oh, daming salapi! laking kayamanan, Ang Panday, Muinting Lupa, at iba pa, ngunit ang pinaka-obra-maestra niyang
Libo’t laksa-laksa itong natagpuan, isinaalang-alang ay ang tulang “Ang Panday”. Tunghayan natin ang nasabing tula.
Kaya’t sa malaki nilang kagalakan
Lumuhod sa birhen at nagsidasal. “ANG PANDAY”

At sila’y umuwing pasan ng binata, Kaputol na bakal na galing sa bundok,

Nagkakang-uuyad sa malaking tuwa. Sa dila ng apoy, kanyang pinalambot;
Ang Lumang Simbahan ay ipinagawa, Sa isang pandaya’y matyagang pinukpok
At ipinabuo ang kampanang sira; At pinagkahugis sa nasa ng loob.
At saka nagdaos ng pistang dakila,
Tugtog ng musiko’y sampung araw yata Walang anu-ano’y naging kagamitan
Inalis ang takot sa puso ng madla. Araro na pala ang bakal na iyan;
Ang inihalili’y sayang di-kawasa. Ang mga buikiri’y payapang binungkal,
Nang magtanim na’y masayang tinamnam.
Sa ginawang bago sa Lumang Simbahan
Ang magkasing ito ang unang nakasal; Nguiniit isang araw’y nagkaroon ng gulo
Nang sila’y lumuhod sa harap ng altar At ang buong bayan ay bulkang sumubo,
Ang lahat ng tao’y nangasipagdiwang; Tanang mamamaya’y nagtayo ng hukbo
Dito (laha) nabatid ng takot na bayan Pagka’t may laban nang nag-aalimpuyo!
Ang simbahan pala ay pinagtaguan
Ng isang matandang Puno ng Tulisan Ang lumang araro’y pinagbagang muli
Na may ibinaon doong kayamanan. At saka pinanday nang nagdudumali.
Naging tabak namang tila huimihingi
Ngayo’y di na takot kundi saya’t tuwa Ng paghihiganti ng lahing sinawi;
Ang madudulang mo sa Simbahang Luma,
At sa Birhen doong kay-amo ng mukha, Kaputol na bakal na kislap ma’y wala,
Oh! Kay-rami ngayong nagmamakaawa. Ang kahalagahan ay di matangkala,
Ito’y katunayan; Ang ano mang gawa, Ginawang araro , pambuihay ng madla;
Dapat isangguni muna kay Bathala, Ginawang sandata, pananggol ng bansa!
Taong sawimpalad, kung magkabihira,
Sa awa ng Diyos nagtatamong pala. Pagmasdan ang panday, na sa isang tabi,
Bakal na hindi man makapagmalaki;
AMADO V. HERNANDEZ Suibali’t sa kanyang kamay na maruimi,
Nariyan ang buihay at pagsasarili!
Si Amado V. Hernandez ang tinaguriang “Makata ng Mga Manggagawa” sa ating
panitikan sa dahilang nasasalamin sa kaniyang mga tula ang marubdob na VALERIANO HERNANDEZ PEÑA
pagmamahal sa mga dukhang manggagawa. Para sa kanya, ang tula ay halimuyak,
 Kasabay na nanaluiktok sa larangan ng pagsuilat ng nobela ni Lope K.
Santos si Valeriano Hernandez Peña. Kilalang-kilala siya sa tawag na “Tandang
Anong” at sa sagisag na “Kintin Kulirat.” Ang kaniyang ipinalalagay na pinaka-obra-
maestra niya ay ang “Nena at Neneng”.
IÑIGO ED. REGALADO
Si Iñigo Ed. Regalado ay anak ng isang tanyag na manunuilat noong
panahon ng Kastilia sa sagisag na “Odalager”. Pinatunayan ni Regalado na hindi
lamang siya nanalunton sa dinaanan ng kaniyang ama, kundi nakaabot pa sa
karuirukan ng taguimpay o “sumpong” sa panitik. Naging tanyag di siyang kuwentista,
nobelista, at peryodista. Ang kalipunan ng kaniyang tula ay pinamagatang
Damdamin.
ANG DULANG TAGALOG
Sa pagpasok ng Panahon ng mga Amerikano, sina Severino Reyes at
Hermogenes Ilagan ay nagsimula ng kilusan laban sa moro-moro at nagpilit na
magpakilala sa mga tao ng mga lalong kapakinabangang matatamo sa sarsuela at
tahasang dula.
Ang mga taong hindi dapat malimutan sa larangan ng panitikang ito ay ang
mga sumusunod:
Severino Reyes – “Ama ng Dulang Tagalog”, at may akda ng walang
kamatayang dulang “Walang Sugat”.
Aurelio Tolentino – ang ipinagmamalaking mandudula ng mga
Kapampangan. Kabilang sa kaniyang mga dulang isinulat ay ang “Luhang Tagalog”
na itinuturing niyang obra-maestra, at ang “Kahapon, Ngayon at Bukas” na siya
niyang ikinabilanggo.
Hermogenes Ilagan – nagtayo ng isang samahang “Compaña Ilagan” na
nagtatanghal ng maraming dula sa kalagitnaang Luzon.
Patricio Mariano – sumulat ng nobelang “Ninay” at “Anak ng Dagat” na
ipinalalagay na kaniyang obra-maestra.
Julian Cruz Balmaceda - sumulat ng “Bunganga ng Pating”. Ito ang
nagbigay sa kaniya ng higit na karangalan at kabantugan.
ANG NOBELANG TAGALOG
Maganda rin ang naging kalagayan ng nobelang Tagalog nang Panahon ng
Amerikano. Bukod kina Lope K. Santos at Valeriano Hernandez Peña, naging dakila
rin namang nobelista sina Faustina Aguilar at Inigo Ed. Regalado.
ANG MAIKLING KUWENTONG TAGALOG
Dalawang akalat na kalipunan ng mga kuwento ang napalathalal noong
Panahon ng mga Amerikano. Una’y ang “Mga Kuwentong Ginto” na napalathala
noong 1936, at ang ikalawa’y ang “50 Kuwentong Ginto ng 50 Batikang Kuwentista”
noong 1939. Ang una’y inakda nina Alejandro Abadilla at Clodualdo del Mundo na
naglalaman ng 25 pinakamabuting kuwento, ayon sa kanila. At ang ikalawa ay kay
Pedrito Reyes. Ang “Parolang Ginto” ni Clodualdo del Mundo at “Talaang Bughaw” ni
Abadilla ay napatanyag din nang panhong ito.
ANG TULANG TAGALOG
Lahat halos ng manunulat natin sa Tagalog nang panahon ng Amerikano ay
nakalikha ng magagandang tula na sadyang napakahirap tarukin kung alin ang
pinakamaganda. Palibhasa na kahit na sintanda na ng kasaysayan ang pitak
panulaan, sa tuwing ito’y lilitaw ay nagpapakita pa rin ito ng katamisan, kagandahan,
at kalamyuan.
MGA IBA PANG PANITIKANG FILIPINO
PANITIKANG ILUKANO
Ang mga sumusunod ay ang mga dapat kilalanin sa pagiging maningning ng
panitikang Ilukano.
Pedro Bukaneg- “Ama ng Panitikang Iloko”. Sa pangalan niya hinango ang
salitang “Bukanegan” na nangangahulugan sa Tagalog ng Balagtasan.
Claro Caluya – “Prinsipe ng Mga Makatang Ilukano”. Kilala siya sa pagiging makata
at nobelista.
Leon Pichay – kinilalang “pinakamabuting bukanegero”. Isa rin siyang makata,
nobelista, kuwentista, mandudula, at mananaysay.

PANITIKANG KAPAMPANGAN
Kapag panitikang Kapampangan ang pinag-uusapan, tiyak na nangunguna ang mga
pangalan ng salawang haligi nito.
Juan Crisostomo Soto – “Ama ng Panitikang Kapampangan”. Ang salitang
“Crisotan” na nangangahulugan ng “Balagtasan” sa Tagalog ay hinango sa kaniyang
pangalan.
Aurelio Tolentino – palibhasa’y nananalaytay sa kaniyang mga ugat ang
dugong Kapampangan, ang kaniyang “Kahapon, Nagayon at Bukas” ay iginawa niya
ng salin sa Kapampangan at pinamagatan niyang “Napon, Ngeni at Bukas”.
PANITIKANG BISAYA
Narito naman ang mga pangalang nanaluktok sa panitikang Bisaya.
Eriberto Gumban – “Ama ng Panitikang Bisaya”. Nakasulat siya ng sarsuela,
moro-moro, at mga dula sa Bisaya.
Magdalena Jalandoni – nag-ukol naman ng panahon sa nobelang Bisaya.
Isinulat niya “Ang Mga Tunuk San Isa Ca Bulaclac”.
ANG PANITIKANG FILIPINO SA INGLES
Nagsimulang ituro sa mga paaralang Filipino ang Ingles noong 1900. Mula
sa taong ito hanggang 1930 ay maraming naisulat na mahahalagang sanaysay,
maikling kuwento, at mga tula. Ang ilan sa mga sanaysay ay madaling unawain dahil
pawang mga katatawanan subalit ang iba nama’y nauukol sa mga paksang pormal,
tulad ng tungkol sa edukasyon, kasaysayan, pulitika, at mga suliraning panlipunan.
Mapapansin na ang mga kuwento noon ay kadalasang tungkol sa pag-ibig at
ang mga paksa at pangyayari ay pawang mga ginaya lamang.
Sa larangan naman ng tula, pinunang pawang mga mukhang artipisyal ang
gayon sa paglalarawan ng mga makatang Amerikano. Sa madaling salita, walang
orihinalidad ang mga akdang pampanitikang naisulat noong panahon ng Amerikano.
Narito ang ilan sa ating mga manunulat:
Jose Garcia Villa – pinakatanyag na Pilipinong manunulat sa Ingles sa
larangan ng maikling katha at tula. Kilala rin siyasa sagisag na “Doveglion”.
Jorge Bocobo – isang manananaysay at mananalumpati. Ilan sa kaniyang
mga sinulat ay ang “Filipino Contact with America, A Vision of Beauty” at “College
Education”.
Zoilo Galang – sumulat ng kauna-unahang nobelang Pilipino sa Wikang
Ingles na pinamagatang “A Child of Sorrow”.
Angela Manalang Gloria – umakda ng “April Morning”. Nakilala siya sa
pagsulat ng mga tulang liriko noong panahon ng Komonwealth.
Zulueta de Costa – nagkamit ng unang gantimpala sa kaniyang tulang “Like
the Molave” sa Commonwealth Literary Contest noong 1940.
NVM Gonzales- may-akda ng “My Islands” at “Children of the Ash Covered
Loom”. Ang huli ay isinalin sa iba’t ibang wika sa India.
Estrella Alfon – ipinalalagay na pinakapangunahing manunulat na babae sa
Ingles bago magkadigma. Siya ang sumulat ng “Magnificence” at “Gray Confetti”.
Arturo Rotor – may-akda ng “The Wound and the Scar” na siyang kauna-
unahang aklat na nalimbag sa Philippine Book Guild.
MGA TULONG SA PAG-AARAL
I. Sagutin ang mga sumusunod:
1. Kailan natamo ng mga Pilipino ang unang kalayaan?
2. Sino ang kauna-unahang pangulo ng Republika ng Pilipinas?
3. Ano ang naging kalagayan ng panitikan nang Panahon ng Amerikano?
4. Anu-anong mga pahayagan ang nailimbag nang Pnahong ito? Sinu-sino ang
mga nagsipagtatag nito?
5. Sinu-sino ang mga tanyag na mandudula nang Panahon ng Amerikano?
Banggitin ang kani-kanilang mga dulang isinulat. _______ 1. Batikuling A. Jose Corazon de Jesus

6. Ilang pangkat ng mga manunulat ang kumakatawan sa panitikang Filipino _______ 2. Kintin Kulirat B. Jose Garcia Villa
nang panahong ito? Sinu-sino ang mga pangkat na ito?
_______ 3. Kuntil Butil K. Ang Muling Pagsilang
7. Anu-anong paksang diwa ang nakahiligang isulat ng bawat pangkat ng
manunulat ng panhong ito. _______ 4. Odalager D. Inigo Ed. Regalado
‘
8. Sino ang naging inspirasyon ng ating mga manunulat sa Kastila nang _______ 5. Doveglion E. Severino Reyes
panahong ito? Bakit?

9. Turan ang mga Pilipinong manunulat sa Kastila. Banggitin din ang kani _______ 6. Huseng Batute G. Florentino
kanilang inakda. Collantes

10. Sino sa mga manunulat sa Kastila ang nakasulat ng pinakamahusay na _______ 7. Lola Basyang H. Malaya
papuri kay Rizal?
_______ 8. El Nuevo Dia I. Ang Sigaw ng
11. Sinu-sino ang naging inspirasyon ng mga manunulat sa Tagalog nang Bayan
panahong ito? Bakit?
_______ 9. El Renacimiento L. Valeriano Hernandez
12. Anu-ano ang tatlong uri ng makata ayon kay Julian Cruz Balmaceda? Turan Peña
ang bumubuo ng mga ito.
_______ 10. El Grito del Pueblo M. Ang Bagong Araw
13. Sinu-sino ang mga naging dakilang nobelista nang panahong ito? Turan ang
kani-kanilang mga naobelang sinulat. N. Jesus Balmori

14. Ano ang kalagayan ng kuwentong Tagalog nang panahong ito? III. Isulat ang May-Akda ng mga sumusunod:

15. Bumanggit ng iba pang panitikang Filipino na nabigyan ng puwang nang 1. El Nuevo Dia
Panahon ng Amerikano. _________________________________________________________

16. Anong damdamin ang nais ipalagay ng mga manunulat noong Panahon ng 2. El Renacimiento
Amerikano? ______________________________________________________

II. Pagtapat-tapatin: Hanapin ang sagot ng Hanay A sa Hanay B. 3. El Grito del Pueblo
Titik lamang ang isagot: ____________________________________________________

Hanay A 4. Kahapon, Ngayon at Bukas

Hanay B _____________________________________________
 ____________________ 3. Banaag at Sikat
5. Malaya
_____________________________________________________________ ____________________ 4. Lumang Simbahan

6. Tanikalang Ginto ____________________ 5. Nena at Neneng

______________________________________________________
____________________ 6. Isang Punongkahoy
7. Crisalidas
___________________________________________________________ ____________________ 7. Ibong Mandaragit

8. Aromas de Ensueno ____________________ 8. Ninay

___________________________________________________
____________________ 9. Bunganga ng Pating
9. La Punta de Salto
_____________________________________________________ ____________________ 10. Kahapon, Ngayon at Bukas

10. Pagtatapat V. Turan ang mga sumusunod:

_________________________________________________________
____________________ 1. Sumulat ng pinakamainam na papuri kay Rizal
11. Bunganga ng Pating
__________________________________________________ ____________________ 2. Naging “poeta laureado” sa wikang Kastila noong
Panahon
12. A Child of Sorrow ng Amerikano.
____________________________________________________
____________________ 3. Kauna-unahang makatang babae sa Pilipinas na
13. Children of the Ash Covered Loom mahusay
_______________________________________ sa Kastila.

14. Kahit Saan ____________________ 4. Pinak-“apo” ng mga mananagalog.

_________________________________________________________
____________________ 5. Makata ng Pag-ibig.
15. Invocacion A Rizal
___________________________________________________ ____________________ 6. Makata ng mga manggagawa

IV. Kani-kanino obra-maestra ang mga sumusunod? ____________________ 7. Ama ng Dulang Tagalog

____________________ 1. Walang Sugat ____________________ 8. Ama ng Panitikang Iloko

____________________ 2. Ang Panday ____________________ 9. Ama ng Panitikang Kapampangan

____________________ 10. Ama ng Panatikang Bisaya
____________________ 11. Kinikilalang “pinakamabuting bukanegro”
____________________ 12. Prinsipe ng mga Makatang Ilokano
____________________ 13. Pinakatanyag na Pilipinong manunulat sa Ingles sa
larangan ng maikling katha at tula.
____________________ 14. Ama ng Balarila ng Wikang Pambansa
____________________ 15. Ipinalalagay na naging kasukob ni Apostol sa
paghahari
ng balagtasan sa Kastila noong kanilang kapanahunan.
KABANATA 6
Panahon Ng Mga Hapones
KALIGIRANG KASAYSAYAN
Ang Panitikang Filipino sa wikang Ingles sa pagitan ng taong 1941-1945 ay
nabalam sa kaniyang tuluy-tuloy na sanang pag-unlad nang muli tayong sakupin ng
isa na namang dayuihang mapniil – ang mga Hapones. Natigil ang panitikan sa
Ingles. Maliban sa Tribune at Philippine Review, ang lahat halos ng pahayagansa
Ingles ay pinatigil ng mga Hapones.
Naging maganda naman ang bunga nito sa Panitikang Tagalog. Patuloy na
umunlad ito sapagkat ang mga dating sumusulat sa Ingles ay bumaling sa pagsulat
ng Tagalog. Si Juan Laya na manunulat sa Ingles ay nabaling sa pagsulat sa
Tagalog, dahil sa mahigpit na pagbabawal ng pamahalaang Hapon tungkol sa
pagsulat ng anumang akda sa Ingles.
Ang lingguhang Liwayway ay inilagay ng mga Hapones sa mahigpit na
pagmamatyag hanggang sa ipabahala ito sa isang Hapong nagngangalang Ishikawa.
Sa madaling salita, nabigyan ng puwang ang Panitikang Tagalog nang
panahong ito. Marami ang mga nagsisulat ng dula, tula, maikling kuwento, at iba pa.
Ang mga paksain ay pawang natutungkol sa buhay lalawigan.
ANG MGA TULA SA PANAHONG ITO
Ang karaniwang paksa ng mga tula noong Panhon ng Hapon tungkol sa bayan o sa
pagkamakabayan, pag-ibig, kalikasan buhay lalawigan o nayon, pananamapalataya,
at sining.
Tatlong uri ng tula ang lumaganap sa panahong ito. Kinabibilangan ito ng:
a. Haiku – isang tulang may malayang taludturan na kinagigiliwan ng mga Hapones.
Ito’y binubuo ng labimpitong pantig na nahahati sa tatlong taludtod. Ang unang
taludtod nito ay may limang pantig., ang ikalawa ay pitong pantig, at ang ikatlo ay
limang pantig ang una. Maikli lamang ang haiku, ngunit nagtataglay ng masaklaw at
matalinghagang kahulugan.
b. Tanaga – tulad ng haiku, ito’y maikli ngunit may sukat at tugma. Ang bawat
taludtod nito ay may pitong pantig. Nagtataglay din ng mga matatalinghagang
kahulugan.
k. Karaniwang Anyo – ang mga katangian nito ay natalakay na sa panimulang pag-
aaral ng aklat na ito.
Narito ang halimbawa ng haiku, tanaga, at karaniwang anyo ng tula:
HAIKU
Ni Gonzalo K. Flores
TUTUBI
Hila mo’y tabak ...
Ang bulaklak nanginginig
Sa paglapit mo.
TANAGA
Ni Ildefonso Santos
 rin ay nagtatag ng isang samahan ng mga mandudulang Pilipino na pinangalan
PALAY nilang “Dramatic Philippines”. Ilan sa mga nagsisulat ng dula ay ang mga sumusunod:

Palay siyang matino 1. Jose Ma. Hernandez – sumulat ng “Panday Pira”

Nang humangi’y yumuko
Nguni’t muling tumayo 2. Francisco Soc. Rodrigo – sumulat ng “Sa Pula sa Puti”
Nagkabunga ng ginto
3. Clodualdo del Mundo – sumulat ng “Bulaga”
KARANIWANG TULA
4. Julian Cruz Balmaceda – sumulat ng “Sino ba Kayo” “Dahil sa Anak” at
PAG-IBIG “Higanti ng Patay”

Ni Teodoro Gener MGA MAIKLING KUWENTO SA PANAHONG ITO

Umiibig ako at ang iniibig Naging maunlad ang larangan ng maikling kuwento noong panahon ng
Ay hindi dilag na kaakit-akit Hapon.
Pagkat kung talagang ganda lang ang nais
Hindi ba nariyan ang nunungong langit? Maraming mga nagsisulat ng maikling kuwento. Kabilang dito sina Brigido
Batungbakal, Macario Pineda, Serafin Gunigundo, Liwayway Arceo, Narciso Ramos,
Lumiliyag ako at ang nililiyag NVM Gonzales, Alicia Lopez Lim, Ligaya Perez, Gloria Guzman at iba pa.
Ay hindi ang yamang pagkarilag-rilag
Pagkat kung totoong perlas lang ang hangas Ang pinakamahusay na akda ng taong 1945 ay pinili ng lupon ng mga
Di ba’t masisisid ang pusod ng dagat? inampalan na binubuo nina Francisco Icasiano, Jose Esperanza Cruz, Antonio
Rosales, Clodualdo del Mundo, at Teodor Santos. At ang 25 maikling kuwentong
Umiibig ako’t sumisintang tunay pinili ay pinasuri naman kina Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaceda, at Inigo Ed.
Di sa ganda’t hindi sa ginto ni yaman Regalado. Ang kinawakasan ng pagsusuri ay nagsasabing ang mga sumusunod ang
Ako’y umiibig sapagkat may buhay nagkamit ng unang tatlong gantimpala:
Na di nagtitikim ng kaligayahan.
Unang Gantimpala:
Ang kaligayahan ay wala sa langit
Wala rin sa dagat ng hiwang tubig Lupang Tinubuan – ni Narciso Reyes
Ang kaligayaha’y nasa iyong dibdib
Na inaawitan ng aking pag-ibig. Pangalawang Gantimpala

ANG MGA DULA SA PANAHONG ITO Uhaw Ang Tigang na Lupa – ni Liwayway Arceo

Nagkaroon ng puwang ang dulang tagalog nang Panhon ng hapon dahil Pangatlong Gantimpala
napinid ang mga sinehang nagpapalabas ng mga pelikulang Amerikano. Ang mga
malalaking sinehan ay ginawa na lamang tanghalan ng mga dula sa Ingles. Ang mga Lunsod Nayon at Dagat-dagatan – ni NVM Gonzales
nagsipagsalin ay sina Francisco Rodrigo, Alberto Cacnio, at Narciso Pimentel. Sila
Narito ang buod ng bawat isa:
LUPANG TINUBUAN
Ni Narciso Reyes
Ang kuwento ay nagsimula sa isatasyon ng tren. Sa paglalarawan ng
kapaligiran ay makikita at maririnig ang iba’t ibang ingay ng kapaligiran tulad ng
pagsigaw ng mga batang nagtitinda ng diyaryo, pagbibilin sa mga magsisiuwi sa
probinsya, at pangungumusta sa mga kaanak sa lalawigan.
Si Danding ay uuwi sa probinsya kasama ang kaniyang Tiya Juana at Tiyo
Gorio.
Sila ay tutungo sa lalawigan upang makipaglibing sa kanyang Tata Inong na
pamangkin ni Lola Asyang at pinsan ng ama niya . Itinanong ni Danding sa kaniyang
Tiya Juana kung ano ang itsura ng Malawig na siyang bayang sinilangan at
pinagkalakhan ng kaniyang ama.
Ang Malawig ay tuilad din ng ibang Nayon sa Luzon na may makikitid, paliku-
liko, at maalikabok na daan. May mga puno ng Akasya, mangga, niyog, at kawayan.
Ang mga nahay roon ay yari sa pawid. Walang maganda roon kundi langit, sabi ng
kutseroi ng karitelang sinakyan nila.
Pagdating nila roon ay kay-rami pala nilang kamag-anak at halos napudpod
ang kaniyang sarat na ilong sa kahahalik ng kamay. Halos lahat pala ng naroroong
mga bata’t matatanda ay kamag-anak niya at halos di-matapus-tapos ang
pagpapakilala sa kaniya.
Pagdating doon sa itaas ng bahay ay lumapit siya sa kabaong at namalas niya ang
pagkakahawig nito sa kaniyang ama.
Pagkapananghali ay nagtungo siya sa bukid at nakita niya si Lola Tasyo.
Sinabi ng kaniyang Lola Tasyo na ang ugali niya ay tulad ng kaniyang amang di-
mahilig sa maraming tao. Isinalaysay niya ang kabataan ng kaniyang ama. Ang
pagsasaranggola sa bukid, ang pagkahulog sa kalabaw, ang pagtatago sa Kastila,
ang pagsulat ng tula, ang dalaga sa bunton ng palay, na siyang naging sanhi ng
pagkaluwas niya sa Maynila.
Unti-unting pinutol niya ang pakikipag-usap sa matanda upang magbalik sa
bahay.
Kinabukasan ay inilibing ang patay sa isang libingan na nasa gilid ng
simbahan, bagay na nagpagunita kay Dandingng sumpa ng Diyos kay Adan at sa
mga anak nito. Nagunita niya na sa bakuran ding ito nahihimlay ang alikabok ng
kanyang mga ninuno, at mga labi ng katipunan, kaya sinikap niyang huwag masaling
angmaliliit na halamang naroroon.
Bago tuluyang inihulog ang bangkay ay binuksang muli ang takip upang
masulyapan ang mga naulila at nabasag na muli ang katahimikan ng mga impit na
hikbi ng mga ulila. Naluha rin si Danding.
Nagpaunang umuwi si Danding at nagtuiloy sa bukid at muling ginunita ang kabataan
ng kanyang ama. Marahan siyang natawa.
Sa sandaling iyon ay lihim na nadama ni Danding ang pag-ibig sa lupang tinubuan.
Doon niya naunawaan kung bakit ang pagpapatapon sa ibang bansa ay napakabigat
na parusa, at kung bakit ang nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo
makauwi lamang sa Inang Bayan. Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina
Rizal at Bonifacio.
UHAW ANG TIGANG NA LUPA
(1943) Liwayway Arceo
Ang kuwento ay tungkol sa uhaw na pagmamahal ng isang anak sa kaniyang
magulang at uhaw na pagmamahal din ng ina sa kaniyang asawa na inihahambing
sa pagkauhaw ng tigang na lupa sa tubig, sa hamog.
Naging kapansin-pansin ang ilang gabi nang hindi makatulog ang ina.
Malalim ang kaniyang paghingi at laging malungkot kung tumitig at kung minsan ay
may impit na paghikbi.
Ilang araw na ring hindi niya nadadalaw ang aklatan at ilang araw nang hindi
niya nasasalamin ang isang larawang mahal sa kanya. May bilugangmukha,
malapad na noo, at singkit na mga mata. Ang kaniyang noo at mata ay kuha sa ama
niya samantalang ang ilong niya na parang tuka ng loro at maninipis na labi ay sa
kaniyang ina.
Hindi palakibo ang kaniyang ina. Matipid siyang mangusap. Bihira siyang
magalit at maikli ang kaniyang pananalita, Pag sinabi niyang, “lumigpit ka!” ay di ka
niya ibig makita. Ang ngiti niya ay parang patak ng ulan kung tagaraw. Ang batang
puso ng anak ay tigang na lupang uhaw na uhaw ...
Ni minsan ay di –niya nakita na nagkagalit ang kaniyang ama’t ina. Marahil
ay sapagkat kapwa sila laging nagbibigayan sa isa’t isa.
Kung minsan ay hinahanap niya ang pagkukuwentoi ng isang ama at
pagmamasid ng isang ina at may mga batang masasayang nakikinig.
Sa halip ay lagi niyang minamalas ang ama na nagsasalita sa kaniyang
pagmamakinilya, sa kanyang pagbabasa. Minamasdan niya ang pagkamot ng noo
nito, ang pagbuga ng sigarilyo at kung paano mag-isip at magpatuloy sa pagsulat.
Ang kaniyang ina ay isang magandang tanawin kung nanunulsi at nagbuburda at
para siyang kapana-panabik na kuwento ngunit ito ay napawi.
Nababagot ang anak sa kaniyang pag-iisa, nananabik siya sa isang sanggol na
kapatid, o isang mapaghihingahan ng sama ng loob.
Kung hindi man nagkakagalit ang kaniyang ama’t ina ay hinahanap rin niya ang
magiliw na paglalambingan o pagbibiruan.
Kung nagpapaalam ang ama ay isang sulyap na, “alis na ako” at isang panakaw na
sulyap.
Mabibilang sa daliri ang pamamasyal ng mag-anak. Malimit ay ang ina ang kasama:
hindi rin namamasyal ang mag-asawa.
Inuumaga ng pag-uwi kung minsan ang ama niya. Ngunit di-kapapansin-pansin ng
kakaibang kilos ng ina. Wala kang maririnig na pagsisisi sa ina.
Ilang taon na ngayon ang nakararaan nang minsan may ibinalik na maliit na aklat
ang tagapaglaba; nakuha niya sa lukbutan ng ama at ibinigay sa ina, yaon ay
talaarawan.
Kinabukasan may bakas na luha sa mata ng ina at lalong naging palakibo at
malungkot. Ano ang nasa talaarawan?
Isang gabi nalasing na naman ang ama, kakaiba ang kalasingan ngayon at
hinilamusan ng inang hindi kumikibo ngunit nasa mata ang pagtutol.
Idinaing ng ama ang dibdib at ulo at sinabi ng ina na marahil ay sisipunin ka.
Isang panyong basa ng malamig na tubig ang itinali ng anak sa ulo ng ama at
binuhusan ng mainit na tubig na pinaglagaan ng dahon ng alagaw at nakangiting
sinabi ng ama na: Manggagamot pala ang aking dalaga!
Ngumiti ang dalaga at naisip niyang sana’y siya ng kaniyang ina sa mga sandaling
yaon.
Naratay ang ama nang ilang araw. Hindi humiwalay ang ina. Ayaw ipagtapat sa anak
ang tunay na karamdaman nito.
Ipinaayos ng ama sa anak ang kanyang hapag. Idinikit ang kuwentong kalalathala pa
lamang. May nakita siyang pelus na rosas at isang salansan ng nakasalansan na
mga liham. Nakatitik ang pangalan ng ama at tanggapan sa mga sobre.
Ang larawan sa kahitang pelus ay hindi yaong hawas na mukha at ilong na parang
sa loro at nakasulat ang: Sapagkat ako’y hindi nakalimot. Walang lagda ang larawan
at bigla ang dalaga ay napoot at naghinanakit sa ama.
Sa isang liham ay nakasaad ang sumusunod: Na sila ay pinaglapit ng tadhana sa
isang pagkakataong mayroon nang sagwil o hadlang sa kanilang kaligayahan. Wala
na sila sa gulang ng kapusukan upang dayain ang kanilang mga damdamin ngunit
mayroon nang nakapagitan sa kanila kaya sa pangarap na lamang nila ito bubuhayin
at sanay huwag na silang magising sa katotohanan.
Nakita siya ng babae sa panaginip; sinusumbatan siya ngunit di niya balak
magwasak ng tahanan sapagka’t ang sinumang bahagi ng kaniyang buhay ay mahal
rin niya at di dapat paluhain.
Ang pag-ibig nila ay isang dula na sila ang pangunahing tauhan: sila ang nagsimula
at sila ang magwawakas. Humihiling lamang siyang tulungang pawiin ang
kalungkutang halos ay papatay sa kanya.
Nadama na lamang nga anak ang kamay ng ina sa balikat di niya namalayang
pumasok ito sa aklatan. Nakita niya ang larawan sa kahitang pelus na rosas.
Natunghayan din niya ang liham. Dumating at umalis ang ina na walang nasambit ni
isang kataga. Tanging bigat ng kaniyang kamay sa balikat ng anak ang nadama.
Lalong nanahimik ang ina at iniwasang magsalubong ang titig ng anak nguinit
nakabadha anh labis na kalungkutan.
Hiningi ng ama ang mga panulat sa aklat-talaan ngunit nang sinabi ng anak na
makasasama sa kanya ay sinabing, Ngayon ang aking anak ay susulat ng ukol sa
akin. Ibig niyang tumutol ngunit di niya oyon nabigkas.
Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatiian ko! anang ama.
Huwag kang padala sa simbuyo ng iyong kalooban, ang unang tibok ng puso ay
hindi pag-ibig sa tuwina... Halos kasinggulang siya ng anak nang pakasalan niya ang
ina ng dalaga. Labing walong taong gulang at ayon sa kanya kung minsan ay ikaw
na rin ang nagbibigay ng kalungkutan o pahirap sa iyong sarili at dalahin habang
buhay.
Malimit nang mawala ang diwa ni ama samantalang ang ina ay patuloy sa di-pagkibo,
di pagkain, di pag-idlip, patuloy sa pagluha kung walang makakita.
Dumantay ang kamay ng ina sa noo ng ama at pinatakas ang tinitimping sama ng
loob sa pagdadaop ng ngipin at labi nito.
Nagsalita ang ama... Magaling na ako, Mahal ko, maaari na tayong tumungo... ang
moog na kinabibilangan ko’y aking wawasakin... sa ano mang paraan.
Naluha ang ina at pumatak sa bisig ng ama. Iminulat ng ama ang mabigat na talukap
ng mga mata at nagkatitigan sila ng ina.
Hawak ng ina ang kamay ng ama nang muli itong magsalita... Sabihin mo, mahal ko,
na maaangkin ko na ang kaligayahan ko...
Kinagat ng ina nang mariin ang mga labi at sinabing! Maaangkin mo na, Mahal Ko!
Hinagkan ng ina ang ama at sabay paglisan ng isang kaluluwa at wala nang luhang
dumaloy sa mga iyon.
Tiyak niyang liligaya na ang kaluluwa nito.
ANG PANITIKANG FILIPINO
SA WIKANG INGLES NG PANAHONG ITO
Kung baga sa langit, naging makulimlim ang Panitikang Filipino sa wikang
Ingles noong panahon ng Hapon dahil sa mga mahigpit na pagbabawal ng mga
Hapones ng pagsulat at pagtatanghal ng akda sa Ingles. Ilan lamang ang naglakas
loob sumulat nito at kabilang sa mga nagsipagsulat ay sina Salvador Lopez,
Francisco Icasiano, Federico Mangahas, Manuel Aguilla, Carlos P. Romulo, at Carlos
Bulosan.
MGA TULONG SA PAG-AARAL
I. Sagutin ang mga sumusunod:
1. Ano ang naging kalagayan ng Pnitikang Ingles nang Panahon nang
Panahon
ng Hapon?
2. Ano ang nangyari sa Panitikang Tagalog nang panahong ito?
3. Talakayin ang mga naging paksa ng tula nang panahon ng Hapon?
4. Anu-ano ang tatlong uri nang tulang lumaganap nang panhong ito? Magbigay
nang pahayag sa bawat isa.
5. Talakayin ang naging kalagayan ng dulang Tagalog nang panahong ito.
6. Anu-anong mga dula ang naisulat nang panahong ito at sinu-sino ang mga
nagsisulat?
7. Ano naman ang nangyari sa maikling kuwento nang panhon ng Hapon?
Talakayin.
8. Sinu-sino ang mga naging lupon ng inampalan sa pagpili ng pinakamahusay
na akda sa larangan ng maikling kuwento nang panahong ito?
9. Turan ang unang tatlong gantimpalang nagkamit sa larangan ng maikling
kuwento nang panahon ng Hapon?
10. Bumanggit ng ilang manunulat na nagpapatuloy pa ring magsulat sa Ingles
nang panahong ito.
11. Ano ang pagkakaiba o pagkakatulad ng Haiku sa Tanaga?
II. Kani-kaninong akda ang mga sumusunog. Pagtapat-tapatin ang sagot. ________ 4. Uri ng tulang may labimpitong pantig na nahahati sa tatlong taludtod.

Hanay A Hanay B ________ 5. May-akda ng “Dahil Sa Anak”.

_____ 1. Higanti ng Patay A. Jose Ma. ________ 6. May akda ng Sino Ba Kayo?
Hernandez
________ 7. Itinatag na samahan ng mga mandudula nang panahon ng Hapon.
_____ 2. Sa Pula Sa Puti B. Julian Cruz
Balmaceda ________ 8. Naging lupon ng inampalan sa pagpili ng unang

_____ 3. Panday Pira K. Narciso Reyes ________ 9. tatlong gantimpala sa 25 maikling kuwento

_____ 4. Bulaga D. Gonzalo K. ________ 10. unang napili nang panahong ito.
Flores

_____ 5. Uhaw ang Tigang na Lupa E. Teodoro Gener

_____ 6. Lunsod, Nayon at Dagat-dagatan G. NVM Gonzales

_____ 7. Lupang Tinubuan H. Clodualdo del

Mundo

_____ 8. Palay (Tanaga) I. Ildefonso Santos

_____ 9. Tutubi (Haiku) L. Liwayway Arceo

_____ 10. Pag-ibig

III. Turan ang mga sumusunod:

________ 1. Dating manunulat sa Ingles na nabaling sa pagsulat sa Tagalog dahil sa

mahigpit na pagbabawal ng pamahalaang Hapon tungkol sa pagsulat ng anumang
akda sa Ingles.

________ 2. Hapong namahala ng Lingguhang Liwayway nang panahong ito. KABANATA 7

________ 3. Uri ng tula na mikli ngunit may sukat at tugma at ang bawat taludtod Panahon Ng Isinauling Kalayaan
nito
ay may pitong pantig. KALIGIRANG KASAYSAYAN
 Ang paghihintay ng mga Pilipino sa pangakong pagbabalik ng mga
Amerikano ay natupad noong 1945. Nagdiwang ang mga Pilipino at ang mga
namundok na gerilya nang mahigit sa tatlong taon ay kasa-kasama na ng mga
hukbong mapagpalaya ng mga Amerikano.
Naging makasaysayan sa ating mga Pilipino ang ika-4 ng Hulyo, 1946
sapagkat dito isinauli ang kalayaan. Ibinaba sa tagdan ang bandilang Amerikano at
mag-isang winagayway ang bandilang Pili-pino. Nawala ang tanikala, nawala ang
gapos. Sa unang pagkakataon ay naging malaya sa turing ang mga Pilipino.
Tulad ng sinumang may katuwaang biglang mag-iisa, naging napakabigat
para sa mga Pilipino ang naging labi ng digmaan. Marahil, kung hindi nagkadigma,
naging maganda sana kiaagad ang pagsasarili ng Pilipinas.
Maraming mabigat na suliranin ang iniwan ng digmaan sa nagsasariling Pilipinas.
Ang ekonomiya ng bansa ay humantong sa kababaan.
May mga salaping ipinamudmod sa mga gerilya bilang gantimpala ng kagitingan at
pagkamakabayan subalit walang pag-uukol ng pansing ginawa sa kabuhayang
bansa. Walang puhunang ibinigay sa mga pangunahing gawain tulad ng pagsasaka,
pangingisda, pag-aalaga ng hayop, at pagtatatag ng mga pabrika o pagawaan. Sa
madaling salita, walang naging balangkas na ekonomiya ng bansa bago ito pinalaya.
Ang Hukbalahap (Hukbong Bayan Laban Sa Hapon) na binubuo ng pangkat ng mga
gerilyang may pagkiling sa komunismo, ay isa pang pamana ng digmaan na naging
malaking sagabal sa pambansang kaunlarang pang-ekonomiko. Maraming bayan sa
gitnang Luzon noong 1950 ang may “tagong pamahalaan ng mga huk” na
nakapaniningil ng buwis, nakapagpapakalat ng mga kautusan, nakapagpapataw ng
parusa laban sa sariling paglilitis. Maraming mga naging tiwangwang na bukirin sa
mga bayang nalaganapan ng mga huk. Ngunit ang pakikipaglaban ng mga Huk, ay
naging daan ng maraming pagbabago para sa mabuting pamumuhay ng mga
mamamayan. Nakakilala ng kahit bahagyang katarungan ng mga dukha.
ANG KALAGAYAN NG PANITIKAN
NG PANAHONG ITO
Tila naging mapaghangad sa makukuhang gantimpala ang mga manunulat
nang panahong ito sapagkat bago pa sumulat ng anumang akda ay inaalam muna
kung aling pahayagan kaya ang magbabayad dito ng malaking halaga. Gayun pa
man ay hindi rin natin tahasang masasabing walang-wala nang sinumang
nagtataglay ng pag-ibig sa sining ng panulat. Isa sa naging kapansin-pansing
pangyayari sa panitikang Pilipino sa panahong ito ay ang pagsulpot ng mga
kabataang mag-aaral sa larangan ng panulat. Naging mga ulirang manunulat na
Amerikano sina Ernest Hemingway, Wiliam sarayon, at John Steinbeck sa kanilang
mahusay na teknesismo ng panulat. Ang mga panunulad sa estilo ng tatlong
manunulat na Amerikanong nabanggit ang nagbigay ng diwang mapanghimagsik at
kapangahasan sa panitikang Tagalog at Ingles.
ANG BAGONG PANITIKAN SA TAGALOG
NG PANAHONG ITO
Muling sumigla ang panitik ng mga Pilipino nang panahong ito. Ang halos
naging paksa ng mga akda ay tungkol sa kalupitan ng mga Hapones, ang kahirapan
ng pamumuhay sa ilalim ng pamamahala ng mga Hapones, ang kabayanihan ng
mga gerilya at iba pa.
Nabuksang muli ang mga palimbagan ng mga pahayagan at mga magasin,
tulad ng Liwayway, Bulaklak, Ilang-ilang, Sinag tala, atbp. Nagkaroon ng “laman” at
hindi salita’t tugma lamang ang mga tulang tagalog. Nagtataglay na nang mabuti-
buting tauhan, mga pangyayaring batay sa katotohanan at mga paksaing may
kahulugan ang mga maikling kuwento. May mga nobela ring namalasak subalit
binabasa ng mga tao bilang libangan lamang. Ang pagkagiliw ng mga tao sa
pakikinig sa bigkasan ng tula ay higit kaysa rati at pinagdadayo ng pulu-pulutong na
mga tao ang pakikinig sa sinumang mambibigkas.
Maraming mga aklat ang nalimbag nang panahong ito. Naririto ang mga
sumusunod:
Mga Piling Katha (1947-48) ni Alejandro Abadilla
Ang Maikling Kuwentong Tagalog (1886-1948) ni Teodoro Agoncillo.
Ako’y Isang Tinig (1952) – Katipunan ng mga tula at sanaysay ni Genoveva Edroza
Matute.
Mga Piling Sanaysay – (1952) – ni Alejandro Abadilla
Maikling Katha ng Dalawampung Pangunahing Autor (1962) – nina A.G. Abadilla at
Ponciano B.P. Pineda.
Parnasong Tagalog (1964) Katipunan ng mga piling tula mula kina Huseng Sisiw at
Balagtas na tinipon ni A.G. Abadilla.
Sining at Pamamaraan ng Pag-aaral ng Panitikan (1965) – ni Rufino Alejandro.
Inihanda niya ang aklat na ito bilang panturo sa pamumuno o pagpapahalaga
sa tula, dula, maikling kuwento, at nobela.
Manlilikha, Mga Piling Tula (1961-1967) ni Rogelio G. Mangahas
Mga Piling Akda ng Kadipan (Kapisanang Aklat nig Diwa at Panitik) (1965) ni Efren
Abueg.
Makata (1967) Ito ang kauna-unahang tulong-tulong na pagsasaaklat ng mga tula ng
may 16 na makata sa wikang Pilipino.
Pitong Dula (1968) ni Dionisio Salasar
Manunulat: Mga Piling Akdang Pilipino (1970) ni Efren Abueg. Sa aklat na ito
naipakita ni Abueg na “posible ang pambansang integrasyon ng mga kalinangang
etniko sa ating bayan.”
nina Efren Abueg
at iba pa
- Gabay sa Pag-aaral ng Fili
ANG MULING PAGSIGLA NG
PANITIKAN SA INGLES
Muling sumigla ang Panitikang Filipino sa wikang Ingles nang panahong ito.
Maraming pahayagang Ingles ang lumabas, tulad ng Philippines Free Press, ang
Morning Sun nina Sergio Osmeña, Sr., ang Daily News nina Ramon Roces, ang
Philippines Herald ng mga Soriano, ang Chronicle ng mga LIopez, at ang Bulletin ni
Menzi. Sa karamihan ng mga pahayagang ito, madaling masasabi ng nagmamasid
na higit na marami ang mambabasa sa Ingles kaysa iba nating wika tulad ng Tagalog,
Ilokano, at Hiligaynon.
Maraming aklat na mamahalin ang inilimbag ng mga manunulat sa Ingles.
Ang ilan ay ang mga sumusunod:
- Heart of the Islands – (1974) ni Manuel Viray – Ito’y kalipunan ng mga tula.

Mga Aklat kay Rizal – Sa panahong ito lumabas ang maraming aklat tungkol kay - Phil. Cross-Section (1950) – nina Maximo Ramos at Florentino Valeros.
Rizal. Ang batas na nag-aatas ng pagdaragdag ng pag-aaral sa buhay ni Rizal ay Ito’y kalipunan ng mga tula at tuluyan.
nakatulong nang malaki sa sigla ng ating mga manunulat na makasulat ng aklat
tungkol kay Rizal. Kabilang ay ang mga sumusunod: - Prose and Poems – (1952) ni Nick Joaquin

Nang Musmos Pa Si Rizal - Phil. Writing – (1953) – ni T.D. Agcaoli

sinulat ni
Diosdado Capino - Phil. Harvest – (1953) – nina Maximo Reyes at Florentino Valeros

- Ulirang Mag-aaral si Rizal
- Ang Buhay at Mga Akda ni Rizal
Ungson
- Rizal, Ang Bayani at Guro at iba pa
Landicho
- Gabay sa Pag-aaral ng Noli
- Horizon’s East – (1967) nina Artemio Patacsil at Silverio Baltazar. Ito’y kalipunan ng
mga akda ng mga propesor ng University of the East na karamihan ay sa Ingles short
ni Ben C. stories, essays, research papers, poems, at drama.
Bawat malaki-laking paaralan ay may pahayagang may pitak – pampanitikan
nina Domingo para sa mga kuwento, tula, dula at artikulong Ingles. Magaan-gaan na ngayon sa
mga Pilipino ang Ingles at ang karunungan sa teknisismo ay lalong malawak ngayon
kaysa rati.
ANG TIMPALAK – PALANCA
Isa ring nakapagpasigla sa ating mga manunulat na Pilipino ang pagkakalunsad
ng Timpalak – Palanca o “Palanca Memorial Awards for Literature” na
pinamumunuan ni Ginoong Carlos Palanca, Sr. noong 1950. Magpahangga ngayon
ay patuloy pa rin sa pagbibigay gantimpala ang timpalak na ito bagama’t ang
nagtatag ay yumao na. Ang larangang pinagkakalooban dito ay ang maikling
kuwento, dula, at tula.
Ang kauna-unahang mga nagwagi sa unang taon (1950-51) ng timpalak sa
larangan ng pagsulat ng maikling kuwento ay ang mga sumusunod:
Unang Gantimpala – “Kuwento ni Mabuti” ni Genoveva Edroza
Ikalawang Gantimpala – “Mabangis na Kamay ... Maamong Kamay” ni Pedro
S. Dandan
Ikatlong Gantimpala – “Planeta, Buwan, at Mga Bituin” ni Elpidio P. Kapulong
Tunghayan natin ang Kuwento ni Mabuti:
KUWENTO NI MABUTI
ni
Genoveva Edroza- Matute
Hindi ko na siya nakikita ngayon. Ngunit sinasabi nilang naroon pa siya sa
dating pinagtuturuan, sa luma at walang pintang paaralang una kong kinakitaan sa
kanya. Sa isa sa mga lumang silid sa ikalawang palapag, sa itaas ng lumang
hagdang umiingit sa bawat hakbang, doon sa kung manunungaw ay matatanaw ang
maitim na tubig ng isang estero, naroon pa siya’t nagtuturo ng mga kaalamang pang-
aklat – at bumubuhay ng isang uri ng karunungang sa kanya ko lamang natutuhan.
Lagi ko siya iuugnay sa kariktan ng Buhay. Saan man may kagandahan: sa
isang tanawin, sa isang tanawin, sa isang isipan o sa isang tunog kaya, nakikita ko
siya at ako’y lumiligaya. Ngunit walang ano mang maganda sa kanyang anyo ... at
sa kanyang buhay ....
Siya ay isa sa pinakakaraniwang guro roon. Walang sino mang nag-ukol sa
kanya ng pansin. Mula sa kanyang pananamit hanggang sa paraan ng pagdadala
niya ng mga panangutan sa paaralan, walang masasabing ano mang di-
pangkaraniwan sa kanya.
Siya’y tinatawag naming lahat na si Mabuti kung siya’y nakatalikod. Ang
salitang iyon ang bukambibig niya. Iyon ang pumapalit sa mga salitang hindi niya
maalaala kung minsan, at nagiging pamuno sa mga sandali ng pag-aalanganin. Sa
isang paraang hindi malirip, iyon ay naging salamin ng uri ng paniniwala niya sa
buhay.
“Mabuiti,” ang sasabihin niya, “ ... ngayo’y magsisimula tayo sa araling ito.
Mabuti nama’t umabot tayo sa bahaging ito... Mabuti...Mabuti!”
Hindi ako kailan man magtatapat sa kanya ng ano man kundi lamang nahuli
niya akong minsang lumuluha: nang hapon iyo’y iniluluha ng bata kong puso ang
isang pambata ring suliranin.
Noo’y magtatakipsilim na at maliban sa pabugsu-bugsong hiyawan ng mga
nagsisipanood sa pagsasanay ng mga manlalaro ng paaralan, ang buong paligid ay
tahimik na. Sa isang tagong sulok ng silid-aklatan, pilit kong lutasin ang aking
suliranin sa pagluha. Doon niya ako natagpuan.
“Mabuti’t may tao pala rito,” ang wika niyang ikinukubli ang pagaagam-agam
sa tinig. “Tila may suliranin ka ... mabuti sana kung makakatulong ako.”
Ibig kong tumakas sa kanya at huwag nang bumalik pa kailan man. Sa bata
kong isipan ay ibinilang kong kahihiyan at kaabahan ang pagkikita pa naming muli sa
hinaharap, pagkikitang magbabalik sa gunita ng hapong iyon. Ngunit hindi ako
nakakilos sa sinabi niya pagkatapos. Napatda ako at napaupong bigla sa katapat na
luklukan.
“Hindi ko alam na may tao rito ... naparito ako upang umiyak din.”
Hindi ako nakapangusap sa katapatang naulinig ko sa kanyang tinig.
Nakababa ang kanyang paningin sa aking kandungan. Maya-maya pa’y nakita ko
ang bahagyang ngiti sa kanyang labi.
Tinanganan niya ang aking mga kamay at narinig ko na lamang ang tinig ko
sa pagtatapat ng suliraning sa palagay ko noo’y siya nang pinakamabigat. Nakinig
siya sa akin, at ngayon, sa paglingon ko sa pangyayaring iyo’y nagtataka ako kung
paanong napigil niya ang paghalakhak sa gayong kamusmus na bagay. Ngunit siya’y
nakinig nang buong pagkaunawa, at alam kong ang pagmamalasakit niya’y tunay na
matapat.
Lumabas kaming magkasabay sa paaralan. Ang panukalang maghihiwalay
sa ami’y natatanaw na nang bigla akong makaalala.
“Siyanga pala Ma’am kayo? Kayo nga pala? Ano ho ang ipinunta ninyo sa
sulok na iyon na ... iniiyakan ko?”
Tumawa siya nang marahan at inulit ang mga salitang iyon: “Ang sulok na
iyon na ... iniiyakan natin ... nating dalawa.” Nawala ang marahang halakhak sa
kanyang tinig: “Sana’y masasabi ko sa iyo, nguni ... ang suliranin ko’y hindi para sa
mga bata pang gaya mo. Mabuti sana’y hindi maging iyo ang ganoong uri ng
suliranin .. kailan man. Ang ibig kong sabihi’y maging higit na mabuti sana sa iyo
ang ... Buhay.”
Si Mabuti’y naging isang bagong nilikha sa akin mula nang araw na iyon. Sa
pagsasalita niya mula sa hapag, nagtatanong, sumasagot, sa pagngiti niya nang
mababagal at mahihiyain niyang mga ngiti sa amin, sa paglalim ng mga kunot sa noo
niya sa kanyang pagkayamot, naririnig kong muli ang mga yabag na palapit sa sulok
na iyon ng silid-aklatan. Ang sulok na iyon na ... “iniiyakan natin,” ang sinabi niya
nang hapon iyon. At habang tumataginting sa silid namin ang kaniyang tinig sa
pagtutiuro’y hinuhulaan ko ang dahilan o mga dahilan ng pagtungo niya sa sulok na
iyong ... aming dalawa.
At sapagkat natuklasan ko ang katotohanang iyon tungkol sa kanya,
nagsimula akong magmasid, maghintay ng mga bakas ng kapaitan sa kanyang mga
sinabi. Nguni tuwina, kasayahan, pananalig, pag-asa ang taglay niya sa aming silid-
aralan. Pinuno niya ng maririkit na guniguni ang aming isipan at ng mga kaaya-ayang
tunog ng aming pandinig at natutuhan naming unti-unti ang kagandahan ng buhay.
Bawat aralin namin sa Panitikan ay naging isang pagtighaw sa kauhawan namin sa
kagandahan. At ako’y humanga.
Wala iyon doon kangina, ang masasabi ko sa sarili pagkatapos na
maipadama niya sa amin ang kagandahan ng buhay sa aming aralin. At hindi naging
akin ang pagtuklas na ito sa kariktan kundi pagkatapos na lamang ng pangyayaring
iyon sa silid-aklatan.
Ang pananlig niya sa kalooban ng Maykapal, sa sangkatauhan, sa lahat na,
ay isa sa pinakamatibay na aking nakilala. Nakasasaling ng damdamin. Marahil ang
pananalig niyang iyon ang nagpakita sa kaniya ng kagandahan sa mga bagay na
karaniwan lamang sa amin. Iyon marahil ang nagpataginting sa kaniyang tinig sa
pagbibigay-kahulugan sa mga bagay na para sa ami’y walang kabuluhan.
Hindi siya bumanggit ng ano man tungkol sa kaniyang sarili sa buong
panahon ng pag-aaral namin sa kanya. Nguni bumanggit siya tungkol sa kanyang
anak na babae, sa tangi niyang anak ... nang paulit-ulit. Hindi rin siya bumanggit sa
amin kailanman tungkol sa ama ng batang iyon. Nguni dalawa sa mga kamag-aral
namin ang nakababatid na siya’y hindi balo.
Walang pag-aalinlangang ang lahat ng maririkit niyang pangarap ay
nakapaligid sa batang iyon. Isinalaysay niya sa amin ang mga katabilan niyon, ang
palaki nang palaking mga pangarap niyon, ang nabubuong layunin niyon sa buhay.
Minsan, tila hindi namamalayang nakapagpahayag ang aming guro ng isang
pangamba: ang pagkatakot niyang baka siya hindi umabot sa matatayog na
pangarap ng kanyang anak. Maliban sa iilan-ilan sa aming pangkat, ang paulit-ulit
niyang pagbanggit sa kanyang anak ay isa lamang sa mga bagay na “pinagtitiisang”
pakinggan sapagkat walang paraang maiwasan iyon. Sa akin, ang bawat pagbanggit
na iyo’y nagkaroon ng bagong kahulugan sapagkat noon pa ma’y nabubuo na sa
aking isipan ang isang hinala.
Sa kanyang mga pagsasalaysay ay nalaman namin ang tungkol sa
kaarawan ng kanyang anak, ang bagong kasuotan niyang may malaking lasong pula
sa baywang, ang mga kaibigan niyong mga bata rin, ang kanilang mga handog. Ang
anak niya’y anim na taong gulang na. Sa susunod na tao’y magsisimula na iyong
mag-aral. At ibig ng guro naming maging manggagamot ang kanyang anak – at
isang mabuting manggagamot.
Nasa bahaging iyon ang pagsasalita ng aming guro nang ang isa sa mga
batang lalaki sa aking likuran ay bumulong “Gaya ng kanyang ama!”
Narinig ng aming guro ang sinabing iyon ng batang lalaki. At siya’y nagsalita.
“Oo, gaya ng kanyang ama,” ang wika niya. Nguni tumakas ang dugo sa
kanyang mukha habang sumisilay ang isang pilit na ngiti sa kanyang labi.
Iyon ang una at huling pagbanggit sa aming klas tungkol sa ama ng batang
magkakaarawan.
 Natiyak ko noong may isang bagay ngang nalisya sa buhay niya. Nalisya
nang ganoon na lamang. At habang nakaupo ako sa luklukan, may dalawang dipa
lamang ang layo sa kanya, kumirot sa puso ko ang pagnanasang lumapit sa sulok ng
silid-aklatan, at hilinging magbukas ng dibdib sa akin. Marahil, makakagaan sa
kanyang damdamin kumg may mapagtatapatan siyang isang tao man lamang. Nguni
ito ang sumupil sa pagnanasa kong yaon: ang mga kamag-aral kong nakikinig nang
walang ano mang malasakit sa kaniyang sinabing, “Oo, gaya ng kanyang ama,”
habang tumatakas ang dugo sa kanyang mukha.
Pagkatapos, may sinabi siyang hindi ko na malilimutan kailan man.
Tiningnan niya akong buong tapang na pinipigil ang panginginig ng mga labi at sinabi
ang ganito: “Mabuti ... mabuti! Gaya ng sasabihin nitong si Fe – iyon lamang
nakararanas ng mga lihim na kalungkutan ang maaaring makakilala ng mga lihim na
kaligayahan. Mabuti, at ngayon, magsisimula tayo sa ating aralin...”
Natiyak ko noon, gaya ng pagkakatiyak ko ngayon, na hindi akin ang
pangungusap na iyon, ni sa aking mga pagsasalita, ni sa aking mga pagsusulat.
Nguni samantalang nakatitig siya sa akin nang umagang iyon, habang sinasabi niya
ang pangungusap na iyon, nadama kong siya at ako ay iisa. At kami ay nakakikilala
ng mga lihim na kaligayahan ...
At minsan pa, nang umagang iyon, habang unti-unting bumabalik ang dating
kulay sa kanyang mukha, muli niyang ipinamalas sa amin ang mga natatagong
kagandahan sa aralin namin sa Panitikan: ang kariktan ng katapangan, ang kariktan
ng pagpapatuloy ano man ang kulay ng Buhay.
At ngayon, ilang araw lamang ang nakakaraan buhat nang mabalitaan ko
ang tungkolsa pagpanaw ng manggagamot na iyon. Ang ama ng batang iyong
marahil ay magiging isang manggagamot din balang araw, ay namatay may ilang
araw lamang ngayon ang nakalilipas. Namatay at naburol ng dalawang araw at
dalawang gabi sa isang bahay na hindi siyang tinitirhan ni Mabuti at ng kanyang
anak. At naunawaan ko ang lahat. Sa hubad na katotohanan niyon at sa buong
kalupitan niyo’y naunawaan ko ang lahat ...
Ikalawang Gantimpala
1950-51
MABANGIS NA KAMAY ...
MAAMONG KAMAY
ni
Pedro S. Dandan
Nagising kay Battling Kulas ang simbuyo ng isang kamalayan, na tila siya
nagtatayo ng bantayog ni Kamatayan na habang kinakapal sa luiwad ay
nagkakahugis sa katotohanan. Kaya malimit na mawala siya sa pagmamasid sa
kanyang anak, sa di-mawaring pagkabahala sa dinaranas na buhay nito, sa
pagtitining sa kanyang kalooban na makabuo ng isang pasiya kung nararapat
sumuko sa simbuyo ng kamalayang iyon.
Mainit na ang sikat ng araw. Naghahakot ng basura ang kanyang anak sa
tambakan sa may puno ng tulay. Itinuon niya ang kanyang paningin sa mukha at
katawang naliligo sa nangingitim na pawis at sa malalapad na paang bahagya nang
maangat sa lupa samantalang hila-hila ng bata ang isang malaking tiklis ng basurang
nag-iiwan ng nag-aalimpuyong alikabok.
Naghiyawan ang ilang batang naglalaro sa pampang ng ilug-ilugan, “Arya Ito!
Arya Ito ... sumayaw ka, Arya Ito! Kumanta ka, Arya Ito! Ayaw mooo? Eto ‘yo ... Pak!
Pak!” at inulan si Arya Ito ang pukol.
“Sasayaw na... kakanta na!” Binitiwan ni Arya Ito ang tiklis at sumayaw siya.
Tila namumutok na bariles ang katawang pagiwang-giwang sa pagbab-pagtaas ng
mga balikat at pag-imbay ng mga kamay; ang bilog ng mga matang animo’y palawit
ng isang orasang pandingding kung ibinababala ang hatinggabi ay palipat-lipat sa
magkabilang sulok; siya’y isang laruang may kuwedras na pinakikilos nang walang
patuimanggang panghaharot ng kanyang kapwa bata.
Humihingal na ang kanyang anak. Naapuhap ni Battling Kulas ang isang pamalo sa
tabi ng kanilang hagdanan at hinabol niya ang mga batang nangagsikarimot ng takbo.
Bumagtas ang mga bata sa tulay at hindi na sumunod si Battling Kulas Nang balikan
niya si Arya ito’y nakatukop sa mukha ang dalawang bisig.
“Hindi po ako ... sila po, sila ...” Nasilip ni Arya ito sa pagkakapuwang ng kanyang
mga bisig na napalis ang mga nambubuska at napangisi siya ... ngising naging
walang gatol na halakhak.
Umiiling na tinungo ni Battling Kulas ang harapan ng kanilang bahay. Tumalungko
siya at pinanood si Arya Ito samantalang itinataas ang tiklis sa gabay ng tulay.
Nakadadalawang hakot na si Arya Ito. Nais niyang sawatain ang kanyang anak.
Ngunit nagbabangon sa kanya ang isang pagtutol ... gayong batid niyang
mapanganib magtapon ng basura sa ilug-ilugan, sapagkat pumuputi na ng buhay sa
kanilang pook ang magkasaping trangkaso’t iti.
Isang linggo nang walang patlang ang inihahatid na patay sa libingan sa lunsod
bunga ng tila ibig kumalat na salot. Isang araw lamang ang pagitan ng pagkamatay
ng dalawang anak ni Aling Bestrang nakatira sa ibayo ng ilog at di-iilang sanidad ang
nakita niyang dumadalaw sa bahay-bahay at binobomba ng agua pinicada ang mga
pook na marurumi. Natitigatig na rin siya ng usap-usapang tila kolera ang kumakalat
na sakit ...
Narinig niya ang labusaw ng maruming tubig nang itaob ni Arya Ito ang laman ng
tiklis. Maghapong maghahakot ng basura ang kanyang anak ... maghapon?
Nagtungo rin si Battling Kulas sa lumang papag sa silong ng kanilang bahay na
pawid at nahiya siya. Hindi niya alumana ang mga insektong nagmumula sa
mahalumigmig at nangangamoy na paligid at sumisigid sa kanyang balat. Iniwaksi
niya sa isipan ang bagay sa kanyang anak. Nguni... sa kanyang nakalipas ay
makabubuo siya ng isang makatarungang pasiya ... makatarungan ...
Hindi magkamayaw na sigawan ng mga tao: Pak ... sapukin mo! Sige pa ... sa
bodega ... sa panga ... Pak! ... Dumauri ... Isa ... dalawa .... tatlo .... apat .... Panalo
na si Battling Kulas ... Panalooo!
Nakaibis na siya ng ring ay natutulig pa rin siya sa sigawan, Aba, hindi na yata
gigising. Napatay yata.Hindi na humihinga si Moro ... Napatay ni Battling Kulas ....
Ipinagdiwang nila sa Manila Hotel ang kanyang panalo. Nang umuwi sila’y kasabay
niyang idinating sa kanilang tahanan ang ekstrang pahayagan. “Napatay ni Battling
Kulas si Moro.” Ngunit lalong matunog sa kanya ang balita ng hilot, “Anak na lalaki.
Kamukhang-kamukha mo.” Isinabisig niya ang sanggol. Sumibol sa kanya ang isang
luwalhati: sa kapirasong buhay na magmula sa kanya...
“Mabuhay! Anak ng kamp’yun ... ito ang kahalili ko! Amang kamp’yun... anak na
kamp’yun .... Benito ... Benito ang ibibinyag ko sa aking bunso. Isusunod ko sa tunay
na pangalan ni Moro, bilang paggunita sa aking maningning na tagumpay.”
Ngunit isang biro yata ng Langit sa kanilang mag-asawa. Nagkasakit ang kanilang
anak. Isang uri ng sakit sa utak na pumipinsala sa mga mata at nagpapalambot sa
laman at kasukasuan, kaya wala pang isang taon si Benito ay minamasahe na niya.
Tinutudyo siyang madalas ng kanyang manedyer na Amerikano. “A boxing champ
starts young,” sabi nito. Panay yes lamang ang kanyang panugon kaya kasundung-
kasundo sila.
Hindi pa rin nakapagtatalalan si Benito gayong kalikutan na. Pinatingin niya ang bata
sa isang dalubhasang manggagamot na saiyang tumiyak na nagkaanak siya ng luno-
sapagkat malabis na ininda ni Benito ang karamdaman.
Gumuho ang kanyang pananalig sa maaari pang magawa ng tao ... Sumama silang
mag-asawa sa mga banal na paglalakbay sa Antipolo. Namanata kay San Pascual
Baylon. Nagtulos ng kandila at nagdasal nang paluhod sa Kiyapo. Sa mga santa at
santong pinipintakasi’y isinamo nila na paghimalaan ang kanilang bunso.
Wala ring ipinagbago si Benito. Ang pag-asa sa mahiwagang kapangyarihan ...
nasaan? Muli niyang nasumpungan iyon ... sa payo ng isang matandang babaing
magkakandila.
Samakatuwid po, kung di na ‘ko magbuiboksing, magbabago ang aking anak?
‘Yan ang totoo, mama. Masamang hanapbuhay ang boksing. Biro bang kalakalin mo
ang iyong kalupitan at lakas. Biro bang halos patayin mo sa suntok ang iyong
kalupitan at lakas. Biro bang halos patayin mo sa suntok ang iyong kalaban dahil
lamang sa salapi.
Nagunita niya si Moro. Ang mga luha’t hinanakit sa mga mata ng asawa’t anak ni
Moro.
Sa kauna-unahang pangyayari’y tinugon niya ng no ang kanyang manedyer nang
itakda ang lalong malaking pakikipagsagupa niya sa ring.
Hindi na siya maglalaro ng boksing. Ayaw na niyang maging kampiyun. Ayaw na
niya ... at nakapagtalalan naman si Benito ... nakalakad ...
Noong mamatay ang kanyang kabiyak ay walang sukat tumingin sa kanyang anak
samantalang nagbubuhat siya ng mga sako ng asukal sa pinaglilingkurang pintungan.
Lumaboy ito sa lansangan. Lumaboy ito sa kawalang-tiyak, kaya tumigas-tigas ang
mga buto ... ang mga laman – ngunit inaabala din ng mga kapitbahay at
binansagang “Arya Ito” ng mga kapwa bata ...
Lumikha sa kanyang kalooban ng isang kakatuwang pagtutol ang mga pag-ayop na
yaon sa kanyang anak ... ng isang malupit na pagkahabag, na gumising sa kanya ng
simbuyo ng kamalayang tila siya nagtatayo ng bantayog ni Kamatayan na habang
kinakapa sa luwad ay nagkakahugis sa katotohanan.
Isang hatinggabi’y dinama niya ang mukha ng kanyang anak. Naghihilik. Idinantay
ang kanyang mabigat na kamay sa leeg. Idiniin. Hindi na makahinga ... hindi na!
Bigla niyang inangat ang kanyang bisig. Tila naaalimpungatang nagbangon at
nanaog. Tinungo ang isang poste sa tabing-daan at sinuntok ... duguang nabilad ang
buto ng kamao sa nanisnis na balat.
Isinusi niya sa dibdib ang pagkahabag na umaalipin sa kanya. Ang pagsuligi sa
kanyang isip. Ang patuloy na pagtakas sa pag-uusig ng kakatuwang budhi ...
Mariing pumikit si Battling Kulas. Tumatama sa kanyang mukha ang sinag ng araw
na naglalagos sa butas ng bubong at sa siwang ng sahig. Humawak siya sa gilid ng
papag ... namutla ang kanyang kamao sa pagkakapit ng mga daliri. Narinig niya ang
kaluskos ng mga paa ng mga sanidad na sinusundan ng mababagal na hakbang ni
Arya Ito. Kumakanta-kanta pa si Arya Ito. Tumigil ang kaluskusan sa paanan ng
sirang tulay samantalang mahinang inihahatid ng hangin sa kanyang mga taynga:
Silaban mo, Arya Ito, Iyon ... iyong nakatumpok ... Hale ... at nang hindi kumalat ang
sakit. Mabuti pa ang inutil .... may silbi.
Nagtindig si Battling Kulas. Ni hindi niya tinanaw ang pangkat ng tauhan ng
kalusugang-bayan. Gaya ng nakaugaling pag-inom, humingi siya ng alak sa tindahan
ni Tsikito, at tinungga. Susuray-suray na nagbalik sa kanyang lumang papag at
muling nahiga...
Nagising siya na wala na ang mga taong nagtutupada. Sumasabo na ang
mababagsik na lamok mula sa pinamumugarang ilug-ilugan. Nakauwi na ang mga
sanidad. Sa silong ng ilang kapitbahay ay nagsisiyapan na ang mga sisiw at
nangagngasabngasab ang mga hayop sa tabi ng pakainan.
Nag-inat siya. Nangangalam na ang kanyang sikmura. Tiningala ang kanilang
paminggalan ... Subali ... nasulyapan niya ang malaking katawan ni Arya Ito:
nakalatag sa sahig at walang kakilus-kilos.i Pumanhik siya.
Inaapoy ng lagnat si Arya Ito. Inilipat niya sa kabahayan at tinabihan. Pinagmasdan
niya sa paghihilik. At inunan niya ang kanyang nagkakasalikop na mga kamay, na sa
paraang iyon ay waring naibibilanggo niya ang kabangisan ... ang pagpupumiglas.
Naghuhulagpos din ang mga daliri ng kanyang kanang kamay, napakukuyom.
Nagbangon siya ... at tinungo ang pasugalan ni Tandang Pruto.
Nang umuwi siya ay noong magmamadaling-araw. Wala sa bahay si Arya Ito! Hindi
na sumayad sa hagdanan ang kanyang mga paa sa pagmamadali. Waring nililindol
ang kanyang dibdib. Patakbu-takbo siya sa loobang tahimik na tahimik, matangi sa
malakas at sunod-sunod na pagtawag niya ng, “Arya Ito ... Anak ko ... anak ko!”
Kumotob sa kanya kung saan dako maaaring matagpuan si Arya Ito. Napadalas ang
kanyang mga paa ... Hindi man niya lubusang mahugisan sa karimlan ang animong
kumikilos sa ibabaw ng malaking bunton ng basura sa may puno ng tulay ay
lumutang sa katahimikan ang isang tinig na humu-huni, at natiyak niya na nasa
tambakan ang kanyang anak. Nagtutumulin siya at halos padaliuhong na inagaw
niya kay Arya Ito ang hila-hilang tiklis at ikisambulat ng basuira.
“Uimuwi ka, Ito ... Umuwi ka ... nilalagnat ....”
“Demonyo! ... Demonyo! ... Impiyerno! ....” at sa pagkabigla ni Arya Ito ay pinalo siya
ng isang putol na kahoy.
Tumama ang pamalo sa pilat ng noo ni Battling Kulas. Likha iyon ng
pakikipagsagupa niya kay Moro. Pumutok ang pilat at humilam ang tumigis na dugo
sa kanyang isang mata. Sa sang-iglap ay napahulagpos niya ang isang ubos-kayang
suntok na ikinatimbuwang ni Arya Ito sa tabi ng tiklis.
Naramdaman niya ang kasiyahang umali sa kanya noong mapatay niya sa suntok si
Moro, at makaraan iyon ay natulad siya sa isang namulat sa isang nakahihindik na
bangungot ...
Hindi na humihinga ang kanyang anak.
Tinakasan siya ng lakas at sumuko ang kanyang mga tuhod sa bigat ng kanyang
katawan. Napaluhod siya at tila ang-uusal ng isang mataos na dalangin ay
maamung-maamong kinalong si Arya Ito, nilukban sa mga bisig ng kanyang dibdib.
Unti-unting nabuhay ang kanyang paligid: umalingangaw ang mga yabag at sigawan
ng dumalong mga kapitbahay. Ngunit hindi rin siya nagtaas ng mukha. Patuloy na
minamasdan niya si Arya Ito – ang mukhang bahgyang nasisinagan ng bagong
umaga at ang pasa sa puno ng leeg.
Siya lamang ang nakatatalos niyon. Siya lamang? Nabasag ang luha sa kanyang
mga mata at nanariwa sa kanyang puso ang luwalhating naramdaman niya noong
unang sandaling isinabisig niya ang pagkasanggol ni Arya Ito.
Nagkurus si Battling Kulas.
Ikatlong Gantimpala
1950-51
PLANETA, BUWAN AT MGA BITUWIN
ni
Elpidio P. Kapulong
Umaapaw sa luningning ang gintong himlayang iyon – ang gintong himlayan,
niya at ni Cleopatra. Hindi na batid ni Cesar kung siya’y nakapikit o nakadilat pa.
Ngunit malinaw na namamalas niya ang larawang iyon.
Isang malaking eroplanong napakababa ang lipad ang nagsusumabog na sumibat sa
kanilang tapat. Kasabay ng pagsibad ng sinasakyan nilang kalabaw ay sumambulat
naman sa kanyang guiniguni ang binubuo niyang magandang daigdig. Muila sa
kanyang panagarap ay nahulog siya sa katotohanan; ngunit hindi pa man lubos na
nakababalik ang kamalayan sa kanyang paligid ay nahulog na sa kanyang pagkapigil
ang kaangkas niyang babaing may mahabang buihok at kayumangging kulay.
Humulagpos sa kanyang lalamunan ang isang sigaw na biglang naputol sa
kalagitnaan nang maramdaman niya ang pagtama sa kanyang ulo ng isang
napakatigas na bagay. At bago lubos na naparam ang kutitap ng mga bituing
sumabog sa kanyang balintanaw ay naramdaman na niyang siya’y puimapailanlang
sa itaas upang pagkatapos ng isang iglap ay dahan-dahan lumapag sa isang
likmuang nahihiyasan ng mga diyamante.
-1-
Pabalikwas na tuimindig buihat sa isang trono ang isang maharlikang mandirigma.
Nakarinig siya ng kaluskos sa dakong harapan at napakisliot na wari’y handang
tumakbo sa pag-iwas sa panganib. Biglang nabuksan ang malaking pintong nasa
kabilang dulo ng builwaganig kanyanig kinaroroonan, at sa paghahawi ng kurtinang
suitla ayi kasaima ring nahawi ang dalawang inaantok na tanod na siyang ikinabuwal
ng mga iyon. Humahangos na pumasok ang isang kawal na may mahabang sibat at
pagsapit sa harapan ng mandirigma ayi nangayiuiiiipapa ait ihuimalk sa kanyang
mga yapak.
Napaigtad siyang papalayo. Ang kawal ay patingalang luimuihod sa kanyang paanan
na nakabukas ang dalawang bisig.
“O, Dakilang Cesar!” ang humihingal na wika nito. “O, Dakilang Emperador ng mga
mandirigmang bininyagan ng apoy ng mga bathala ... Narito ang hamak na alipin, at
hindi malaman kung paano mapagagalaw ang dilang ito sa pagsasabi ng isang
nakasusuikliam na bagay buhat sa Impiyerno ni Dante! Isinumpa ako ni Hupiter
upang siyang maghatid sa Dakilang Cesar ng balitang pinangimiang ihatid maging
ng makapangyarihang mga diyoses sa paanan ng isang may bakal na laman at may
leon sa puso. Nauuimid ako, O, Panginoon, ngunit ... ang mga ... ang mga
kaaway ... ”
Tinutop ni Cesar ang dalawang tainga at nakamulagat na minalas ang kawal sa
kanyang paanan na may kagila-gilalas at kakatwang ayos at pananalitang anaki’y
isang tauhang nagbangon buhat sa dahon ng isang aklat ng lumang panahon. Nais
niyang sumigaw at sumibad ng takbo, ngunit biglang sumundot sa kanyang gunita
ang isang bagay na siyang nagpauntol sa kanyang pagkilos; at siya’y dahan-dahang
napasadlak sa kanyang luklukan na ang mga mata’y nakapikit nang mariin. Naalaala
niyang siya ay napaidlip samantalang tahimik na binabalangkas sa kanyang isipan
ang gagawing pagsalakay sa mga kaaway, at sa bisa ng isang dumalaw na
panagarap ay nakalimot na siya nga pala ay si Cesar – si Cesar, ang dakilang
Mandirigma ng Roma, ang dakilang Panginoon ng mga walang gulat, ang walang
kasing ...
Dahan-dahang hinaplos ni Cesar ang kanyang mukha at minalas ang kanyang sarili
– ang namumutok na kaalaman ng bisig na nabibigkis ng bitling na gintong sagisag
ng pagka-mandirigma, at ang kasuutang namumutiktik sa mga hiyas na sagisag
naman ng pagkaemperador.
Muli siyang napatindig at saka pilit na huimialakhak nang ubos-lakas na ikinalundag
ng nakaluhod na kawal.
“Ha! ha! ha! ha! Si Cesar nga pala ay nakalimot! Nakalimot ang isang Cesar dahilan
sa isang mulitong panaginip na dapat lamang sanang panakot sa isang aso!. Ha! ha!
ha! Nakatatawa, ang isang dakila ay nakalimot! Ha! ha! ha! ...”
Napaudlot sa kalagitnaan ang halakhak na iyon. Naramdaman ni Cesar na ang
laman ng kanyang puso ay tila nawalang lahat na kasama ng napawing alingawngaw.
Walang kaluluwa ang tawang iyon at siya ang unang nakapuna. Nakangunot na
minalas niya ang buong paligid. Naroon pa rin sa kanyang paanan ang nakaluhod at
nakadipang kawal, na sa pagkakatingala sa kanya ay mangani-ngani niyang
tadyakan sa mukha. Sa paligid-ligid ng malaking bulwagang iyon ay nangakatindig
na unat na unat ang ilang nagtatayugang kawal na ang tangang sibat ay lumagpas
pa ng isang dipa sa ulo; may malalapad na espada sa tagiliran; nangakadamit
bagaman litaw rin ang mga bisig at malulusog na hita at binti; sa ulo ay nakasaklob
ang tila kung anong uri ng salakot na sa tuktok ay papaspaspaspas ang anaki’y
malaking palong ng isang tandang, na sumusunod sa pagtangu-tango ng ulong hindi
mawari kung nabibigatan lamang sa sunong o inaantok na.
Ibinaling ni Cesar ang kanyang tingin sa maluluwang na mga bintana at pinto – mga
kurtinang yari sa sutla at sarisaring kayo na may matitingkad na kulay at namimigat
sa halimuyak ng pabangong napapasangkap sa amoy ng insensong nakalutang sa
kalawakan ng bulwagan. Ang mga kuwadro sa oleo ng iba’t ibang larawan ng mga
tanawin sa parang ng digma, ang mga palarindingang marmol, ang mga haliging
marmol din na nagsisilbing panapo sa kisaming marmol pa rin – isang buong
larawang anaki’y pahinang pinilas lamang sa isang alamat at napakaliwag upang
magkatotoo. Ang pagkakaayos sa mga sulok ng naroong mga estatwang kahoy,
bronse, at marmol, at ng kay Venus na lantay na ginto, ay nagbibigay ng
pagkabaghan sa makatutunghay dahil sa kanilang walang tinag na anyo, at ang
matigas na katahimikan ng kawalang-buhay na nasa kanilang malalamig na katawan
ay parang tinatanuran pa ng kaluluwa ng mga taong kinakatawan ng nangabuhay
noong unang panahon.
Naramdaman ni Cesar ang manipis na hanging humahaplos sa kanyang katawan
buhat sa pamaypay ng isang busabos. Bigla siyang napaupong ang mga mata’y
naititig sa malayo. Hindi siya nakaramdam ng kasiyahan sa kanyang namalas. Para
siyang tuimungga sa isang kopang ginto upang mabatid lamang na ang alak pang
naroroon ay linipasan na ng ispirito. Ibig niyang ipagsabog ang mga bungang-kahoy
sa mga bandehadong hawak ng ilang aliping itim upang kumalat sa mga alpombrang
mga nakalatag sa sahig. Mayroon siyang hinahanap sa kanyang paligid na hindi
makita at matagpuan. Wala roon ang isang babaing may mahabang buhok at
kayumangging kulay ...
Pilit na pinag labanan ni Cesar ang damdaming sumaklot sa kanyang pagkatao,
ngunit siya’y tila nawalan ng lakas. Namuhi siya sa kanyang sarili; hindi niya akalaing
magkakaroon siya kahit sa guniguni ng malabis na pananabik sa isang babae tulad
ng nararamdaman niya ngayon. Si Cesar ay nababaliw sa paghahangad sa isang
babae? sa babaeng noong una’y naging aliwan lamang niya?
Ang buong paligid ay muli niyang minalas. Sumalubong ang mga iyon sa kanyang
paningin na tila isang anyo ng mahiwagang kulay na noon lamang niya natitigan,
kaya sumilaw sa kanyang mga mata. Para siyang nabaghan. Ang mga iyon ay tila
nakatunghay rin sa kanya _ nakatitig at para bang ang bawat piraso ng kayamanang
naroon ay mga matang nanunuri – nangingilala – sa isang linikhang napaligaw
lamang doon. Ang bulwagang iyon – ang lahat – ay tila isang daigdig ngayong bago
na sa kanya – na siya’y napasok doon bunga lamang ng di-sinasadyang
pagkakamali.
At naalaala niya ang kanyang napangarap. Doon ay nakita niya ang kanyang sarili sa
isang malawak na kaparangan na nakasakay sa isang hayop na maitim. Kaangkas
niya sa likod ng hayop ang hinahanap niyang babaing may mahabang buhok at
kayumangging kulay. Sapupo niya sa baywang ang babaing iyon habang siya’y
humuhuni-huni ng isang malambing na awitin.
Iba ang ayos niya at pananamit sa pangarap na iyon. Kayumanggi rin ang balat niya,
may katingkaran nga lamang kaysa babaing kaangkas niya sa maitim na hayop.
Ngunit doon ay kung bakit palagay ang kanyang loob. Hindi siya nagkaroon ng
alinlangan sa kinatagpuang bagong daigdig, hindi nag-usisa sa isip kung bakit siya
naroon at naiiba ang kanyang anyo. Tinanggap niya ang daigdig na iyon nang
walang pagbabantulot na tulad ng pagtanggap sa talagang kanya, at ang tunay na
Cesar – ang makapangyarihang Mandirigma ng Roma – ay hindi ang dakilang Cesar
na nagbubulay-bulay ngayon, kundi ang hamak na Cesar sa piling ng babaing may
mahabang buhok at kayumangging kulay.
Kumurap-kurap si Cesar at umanyong titindig. Sa kanyang pagninilay-nilay ay
sumapit siya sa bahagi ng kanyang pangarap na lalong kagila-gilalas. Nakita niya
ang kanyang sarili roon na tila isang gumaganap sa isang palabas, na ang kilos at
salita at pati iniisip ay nakita lamang niyang tila binabasa sa isang aklat. Nakita niya
ang kanyang sariling iyon na nahibang at ilang sandali ring nangarap, at ang
napangarap naman – ng sarili niyang iyon – ay ang Cesar na tunay niyang sarili,
hanggang sa pumailanlang ang kanyang guniguni at mabuong mga larawan sa
kanyang diwa.
Magkayakap sila ni Cleopatra sa guniguni ng kanyang sariling-pangarap at sila’y
nagpalitan ng mga pangungusap na tila salita ng mga bathala at bathaluman sa
Olimpo, at kaya lamang nabalik siya sa piling ng babaing may kayumangging kulay
ay nang gulantangin siya ng isang malakas na ugong na nagdaan sa kanilang tapat.
Napasibad ang hayop na kanilang sinasakyan at ang babae ay tumitiling nahulog sa
lupa.

Saka niya naramdamang tila sumabog ang kanyang ulo nang mahampas ito ng
isang nakaluindong sanga ng isang punongkahoy ...
Di malaman kung sa anong dahilan ay ibig niyang mabatid kung ano ang nangyari sa
nahulog na babae,na bagama’t pangarap lamang ay kung bakit pinanabikan din
niyang malaman ang naging wakas. Tulad ng isang palabasang nakatunghay sa
isang magandang kasaysayan na nang nasa kasarapan na ay saka nabatid na ang
mga huling dahon pala ay wala at inubos na ng anay, si Cesar ay hindi matahimik at
hindi mapalagay na tila ginagatungan.
“Panginoon ..”
Nagulantang si Cesar. Nakita niyang nakaluhod pa rin ang kawal na tila hindi
nangangalay at ang kanyang loob ay nagsiklab. Hinawakan niya ang puluhan ng
kanyang patalim.
“Sulong!” ang kanyang bulyaw. “Saan nakatanglaw ang liwanag ng iyong mata at
hindi nakitang ang iyong Cesar ay nasa sandali ng pagkabagabag?”
“Ngunit patawarin ang hamak na alipin ng kanyang panginoon ...”
Hinugot na bigla ni Cesar ang kanyang tabak at ibabagsak na sana sa ulo ng kawal
ngunit napatigili nang makarinig ng biglang ingay na likna ng mga sigawan sa labas.
May bumagsak na kung anong malaking bagay sa nakapinid na pinto at iyon ay
biglang nagiba. Ang mga tanod sa bulwagan ay nagpulasan sa iba’t ibang suilok at
ang dalawa sa kanila ay sa likuran pa ni Cesar napasiksik. Hugos na pumasok sa
nawasak na pinto ang maraming sandatahang kawal at sa isang iglap ay nakilala
niyang iyon ay mga kalaban.
Sa loob ng ilang saglit pa, ang kalansing ng mga nagpipingkiang tabak ay nilunod na
ng mga daingan ng mga naghihingalo at sigawan ng mga nakatama. Sa kabiglaanan
ay natabig ni Cesar ang dalawang malalaki rin namang kawal na nagkubli sa
kanyang likod at ang dalawa ay gumulong sa daanan ng mga kaaway. Hinarap na ni
Cesar ang unang tatlong sumugod at ang mga ito’y pawang nagsibagsak sa isang
unday ng kanyang sandata. Sa kanyang harapan ay humadlang naman ang isang
lalong may matipunong mga bisig na nakilala niyang pinakapuno ng mga lumusob.
Nailagan ni Cesar ang tulos ng kalaban kasunod ng pagbagsak ng kanyang sariling
patalim sa katawan nito. Ngunit iyon ay hindi man lamang natinag at sa pakiramdam
niya’y sa hangin lamang siya tumaga kaya siya ay napatigagal. Sinamantala ito ng
kaaway at siya’y inundayan. Bago nakaiwas ay tumama na sa kanyang ulo ang
tabak niyon at ang kanyang kinatatayuan ay biglang natunaw at siya’y bumagsak na
tila may nauulinigan pang isang mahiwagang tinig na nakiangkas sa sumisibat
niyang diwa: “Ako ang dakilang Cesar! ...Ang hamak na magbubukid ...Ang dakila ...
ang hamak ... dakila ... Cesarrrrr...!”
-2-
Nang imulat ni Cesar ang kanyang mga mata ay nakalatag na siya sa isang
matigas na himlayan. Hindi niya kilala ang pook na ito, at lalong hindi niya kilala ang
mukha ng isang nakaputing taong nakatunghay sa kanya at nagbabalot sa kianyang
noo ng isang basahang puti na basa ng kung anong bagay na nakahihilo ang amoy.
Sa isang iglap ay sumurot sa kanyang isipan ang paniniwalang siya ay nasa kamay
ng mga kaaway!
Napabalikwas si Cesar at nag nakaputing taong inabot ng kanyang sipa ay gumulong
sa sahig. Nahagip din niya at naisaksak sa sulok ang isa pang matandang babaing
umiiyak sa tabi ng higaan, na sinugad naman ng yapos ng isang magandang
babaing may mahabang buhok. Tumilapon ang mga botelyang nakapatong sa
nabuwal na mesita at nakabasag, at ang amoy na masansang ng laman ng mga iyon
ay pumuno sa pook na iyon. Hindi man nakahuma ang ilang taong naroroon na
parang napatiran na ng mga ugat sa tuhod at bisig.
Sumandal si Cesar sa dingding at hinarap ang mga ito. Nangungunot ang kanyang
noong tinitigan ang kanilang mga bihis. Ang mga iyon ay nakamaang na lahat sa
kanya, at siya’y natigilan nang biglang sumagi sa kanyang hinagap na ang mga iyon
at ang lahat ng ito ay nakita na niya at nangakilalang minsan.
Minalas niya ang kanyang sarili ngunit bigla siya nangilabot. Sa kanyang diwa ay
nagtibay ang isang hinalang siya ay nasa pugad ng kanyang mga kaaway na higit na
makapangyarihan. Nagbalik sa kanyang gunita ang isang matandang paniwalang
iniwi ng kanyang panahon at naging sangkap nang kanyang pagkatao buhat pa sa
mga unang araw ng kanyang kabataang pinanday ng paaralan ng mga taon. Ang
mga taong ito’y mga engkantadong lahat ... at siya’y kinulam ng mga ito upang mag-
iba ng anyo, at nang sa gayo’y matulad sa kanila. Ang napangarap niya sa kanyang
luklukan sa trono ay isang uri ng engkanto na naipasok sa kanyang diwa sa sandali
ng pagkaidlip upang malimot niya ang kanyang kamaharlikaan. Ibig ng mga iyon ay
malimot niya ang kanyang sarili upang maipailalim na lubos sa kanilang
kapangyarihan.
Napahalakhak si Cesar.
“Ha! ha! ha! Ako’y si Cesar! Nalalaman kong ako ay si Cesar! Ang Dakilang
Mandirigma! Hindi malilinlang ng mga uwak ang isang Romanong may putong na
lawrel ng kadakilaan! Isasauli ninyo siya sa kanyang kamaharlikaan at kung hindi ...”
Nadampot ni Cesar ang isang tukod ng bintana at asaka iwinasiwas sa hangin. Ang
mga kaharap ay natilihan, nagtinginang tila nagtatanong sa isa’t isa.
“Nababaliw na!” Ang bulong-bulungan ay nagpalipat-lipat. “Nababaliw si Cesar!
Nababaliw sa lakas ng pagkahampas ng ulo!”
Namula si Cesar nang maulinigan ito at humanda sa pagsugod. Nababaliw? At
sasabihing nababaliw si Cesar ng mga taong ito na sa ayos at pananamit ay siyang
karapat-dapat kapitan ng salitang baliw?
Ang matandang babaing tumatangis ay dahan-dahang umipod na papalapit.
“Anak!” May pagsusumamo ang tinig ng babae. “Hindi mo ba ako nakikilala? Ako ang
iyong ina, a!”
Ngunit si Cesar ay nandilat lamang. Pinaglabanan niya ang biglang pagsagi ng
pagnanasang suguring niya at yakapin ang matanda, at ang magandang babaing
naiwang nababaghan sa sulok. Naniniwala siyang inaakit lamang siya ng masamang
ispiritu upang gawin ang gayon.
“Ina?” pilit ang kanyang tugon. “Walang nakikilalang ina ang isang dakila kundi si
Minerva. Puputulin ni Cesar ang dilang naglubid ng kasinungalingang narinig ko!”
Ang matanda ay biglang dinaluhong at inamba ang kanyang hawak. Napatili ang
magandang babaing naroroon, kasabay ng paghadlang ng isang lalaki at ang kamay
ni Cesar ay sinalag. Nagpambuno ang dalawa hanggang sa madagananan ang
matanda. Parang nahipan ng hangin ang mga taong naroon at nagkakagulong
sumugod upang umawat.
“Huwag! Huwag!” tili ng magandang babae. Ngunit bago napawi ang alingawngaw
niyon ay naipalo na ng isang lalaki ang tukod ng bintana sa ulo ni Cesar.
-3-
Natauhan si Cesar na nakagapos na ang kanyang buong katawan sa ibabaw ng
higaan at ang ulo ay balot na balot ng mahabang benda. Hindi niya gustong kumilos
pagkat nangingirot ang kanyang ulo at mga buto. Ipinikit na lamang niya ang
kanyang mga mata. Ayaw niyang mag-isip ng anuman. Malabung-malabo ang
kanyang diwa at ang bahagyang pagpupunyagi sa pag-iisip ay ikinahahapo nito.
Nagmulat siya ng mga mata nang makarinig ng nag-aanasang mga tinig. Nakita niya
ang isang matandang babaing nakaupo na malapit sa durungawan sa harap ng
isang matandang lalaking may mahabang balbas na halos umabot na sa dibdib. Ang
matandang babae ay nakatungong nagpapahid ng mga mata,
samantalanghinahagud-hagod naman ng lalaki ang mahabang balbas at tila nag-iisip.
May pinag-uusapan ang dalawa na siya ang tila pinapaksa ngunit hindi lamang niya
lubos na matiyak pagka’t pati ang makinig ng usapan ay tila pumapagod sa kanya.
Umiiyak na ang babae. Humarap na bigla rito ang balbasing matanda na sa sulok ng
labi ay nakakunyapit ang isang ngiting mahiwaga.
“Ngunit, Rosa,” ang marahang wika nito, marahang-marahang tila sinadya, “si Cesar
ay di nababaliw!”
Naramdaman ni Cesar na namigat ang kanyang ulo at siya’y napapikit nang mariin.
Ang mga tinig na naririnig niya ay pumuno sa kanyang ulo, na aanhin man niyang
iwaksi ay pilit na nasusumiksik sa kanyang isipan. Nahiwatigan niyang tila may
pagtatalong ilang saglit ang dalawa na sinundan ng isang mahabang pangungusap
ng lalaki, paminsan-minsan ay tila may nasusundot sa kanyang gunita at
nakapagpapaalaala sa kanya ng ilang malalabong bagay na nagdaan. Pilit niyang
inunawa ang kahulugan ng ikanyang mga naririnig ngunit nag-agtingan lamang ang
mga ugat sa kanyang ulo.
Narinig niyang nabanggit ang isang pangalan – Meding ... Meding ... kababata ng
aking anak ... anak ...anak ... ng aming kapitbahay ... muntik na ring mapahamak ...
dumadalaw ritong madalas buhat nang si Cesar ay ... marahil ay dadalaw na muli ...
Nag-alumpihit si Cesar sa kanyang higaan. Ang pangalang iyon ... ang pangalang
iyon! Ang ... at nang hindi na makatiis ay nagtangkang bumangon sa pagkakahiga,
ngunit pinigilan siya ng lubid na nakapulupot sa kanyang katawan. “Cesar,” narinig
niyang tawag ng balbasing lalaki na noo’y nakalapit na sa kanyang hihigan.
“Cesar ...”
Napagulantang si Cesar at napadilat na muli. Ngunit hindi siya tumugon. Hinipo siya
ng lalaki. Tumutol ang mga laman niya, ngiunit ang salat ng mga palad ng lalaking
iyon ay hindi niya iniwaksi pagkat nakapaginhawa sa kanyang pakiramdaman.
Yumuko iyon at siya’y tinitigang mabuti ng mga matang malalamlam ngunit nanunuot
hanggang sa kaliit-liitang hibla ng kanyang laman. Sinalat ang kanyang mga mata.
Ipinakadilat ang mga talukap. Tinitigan at tinapatan ng isang kung anong mabilog na
salamin. Nang malao’y napapikit na lamang siya at nakiramdam. Pinulsuhan siya ng
matanda, sinalat ang iba’t ibang bahagi ng kanyang katawan, upang ibalik lamang
muli ang pansin sa kanyang mga mata.
“Cesar,” pagkaraan ng mahabang sandali ay muli siyang tinawag ng matanda.
Dumilat siya at sinalubong ang nanunuuot na titig niyon, ngunit hindi pa rin siya
sumagot. “Cesar ... Cesar ....”
Nag-unat ng katawan ang matanda at pagkuwa’y hinudyatan ang babae upang
lumabas, saka ipininid ang kurtina ng pinto. Nagbalik sa kinaroroonan ni Cesar at
siya’y isinandal sa pinagpatung-patong na mga unan. Saglit iyong nagpalakad-lakad
sa loob ng silid at tinungo ang nakabukas na bintana. Saglit iyong nagpalakad-lakad
sa loob ng silid at tinungo ang nakabukas na bintana. Saglit ding huminga nang
malalim, at pagkatapos ay muling lumapit sa kanya. Dumukot ng isang bagay na
makislap at itinapat sa mga mata ni Cesar.
“Titigan mo ito,” ang wikang marahan, at ang tinig ay nag-iba ng himig. Hinagod ng
mga daliri niyon ang pagitan ng kanyang kilay, at sa salat ng daliri ay parang may
hinugot na salimuot sa kanyang utak. “Huwag kang mag-iisip kahit ano. Pumanatag
ka. Huwag mong papansinin ang mga sinabi ko. Ayan ... parang pinapaypayan na
ang iyong mga mata ... at ikaw ay mag-aantok ... mag-aantok ...”
Naramdaman ni Cesar na tila matutulis na sibat ang mga salitang iyon na naglagos
sa kanyang noo at tumusok sa kanyang utak, hanggang sa ang kanyang ulo ay unti-
unting lumaki at ang kanyang paningin ay unti-unting nanlabo at ang kanyang
katawan ay unti-unting lumaki at ang kanyang paningin ay unti-unting nanlabo at ang
kanyang katawan ay unti-unting gumaan. Humina nang humina ang tinig na naririnig
niya hanggang tuluyang mawala na sa kanyang pandinig. At sa sandaling hindi
pinakaaasahan ay bigla na lamang siyang pumailanlang sa itaas. Sumibat ang
kanyang diwa sa kalawakang namumutiktik sa mga bituin at buwan, sa mga kumeta
at planeta, na bawa’t isa’y nagtataglay ng mga larawan ng isang taong mandi-rigma,
na isang taong magbubukid, ng isang taong mandirigma, ng isang ...
Nagsala-salabat sa kanyang isip ang mga larawang iyon hanggang sa biglang
magsiinog sa kanyang isip ang mga larawang iyon hanggang sa biglang magsiinog
sa kanyang paningin ang lahat, hanggang sa siya’y matangay at mapasama sa mga
iyon. Uminog siya nang uminog na kasabay ng mga bituin at planeta, na kasama ng
mga kumeta at buwan. Uminog siya nang uminog ... inog ... inog ... inog nang inog ...
At sa kanyang pag-inog ay tila may isang matinis na tinig na nagbubuhat sa
pinakaliblib na sulok ng kanyang utak, na nanunuot sa kanyang diwa. Limutin mo si
Cesar na Mandirigma ... isipin mo si Cesar na magbubukid ... limutin mo si Cesar na
Mandirigma .... isipin mo si Cesar na magbubukid ... ikaw si Cesar na magbubukid ...
magbubukid .... magbukid ....
At patuloy ang kanyang pag-inog na kasama ng mga bituin at planeta, ng mga
kumeta at buwan. Uminog siya nang uminog ... inog nang inog ... inog .... inog ...
i ..n.. o .. g.. i ..n.. o .. g.. i ..n.. o .. o .. o .. o .. g.. g.. g.. g......
-4-
Nagising si Cesar na wala nang gapos at nakatunghay na sa kanya ang
kanyang ina sa tabi ng matandang balbasin. Walang kurap ang pagkatitig sa kanya
ng mga mata niyong may luha ... titig na nanabik at naghihintay. Kumurap-kurap si
Cesar nang ilang saglit, at nang biglang maunawa ang lahat ay saka pabalikwas na
nagbangon. Ngunit hindi ang matanda niyang ina ang kanyang nasugod ng yakap.
Hindi, kundi ang isang babaing nasa may likuran ng matanda ... ang isang babaing
dumating doon habang siya’y natutulog ... ang isang babaing may mahabang buhok
at kayumangging kulay.
“Meding!” ang kanyang tawag.
At sa ilang saglit pa’y nasa mga bisig niya ito, pinupupog ng halik – sa pisngi,
sa liig, sa buhok, sa dibdib, sa labi, samantala’y walang tigil naman ang pagtulo ng
kanyang luha, ng luha ng babaing nakayapos din sa kanya, at ng kanyang inang ...
umiiyak at dumadalangin at nagpapasalamat sa Maykapal.
DULANG UNANG NAGKAMIT NG GANTIMPALA
SA TIMPALAK – PALANCA
Sinimulan noon (1953-1954) ng Timpalak-Palanca ang pagpili sa
pinakamahusay na dula – at ang nagwagi ng unang gantimpala ay ang Hulyo 4,
1954 A.D. ni Dionisio Salazar. Ang dulang ito ay naglalahad ng pagsasagawa ng
isang mapanganib at madugong misyon ng Hukbong Mapagpalaya ng Bayan (HMB)
na ibagsak ang pamahalaang Pilipino noong panahon ni Pangulong Magsaysay.
Hulyo 4, 1954 A.D.
ni
Dionisio S. Salazar
Mga Tauhan:
Pablo . . . . . . . . . . . . . . . . Ang “nagbalik-loob”
Loida . . . . . . . . . . . . . . . . Ang kanyang kasintahan
Kintin . . . . . . . . . . . . . . . . Ang kanilang pinuno
Islaw . . . . . . . . . . . . . . . . Ang “bata” ni Kintin
Koronel Santos . . . . . . . . .Isang upisyal ng NBI
Isang pulis, at ilang ekstrang babae at lalaki
Panahon: Gabi ng Hulyo 3, 1954
Lunan: Lumang Luneta
Pagbubukas ng tabing ay makikita sa may gawing likod ng tanghalan,
dakong kanan, ang dalawang-katlong bahagi ng bantayog ni Rizal. Sa may gitna
naman ng tanghalan ay mamamalas ang isang malagong puno ng adelpa. May isang
mahabang upuan sa tabi nito.
Walang anu-ano’y darating buhat sa gawing kanan si Pablo at si Loida.
Si Pablo, na bago pa lamang tumutuntong sa 25 taon, ay mataas, malapad ang
sukob at mabulas ang pangangatawan. Mukha siyang matalinoi at matapang ...
Bilugan ang kanyang mukha at ang kanyang malagong buhok ay nahahati sa gawing
kanan. Kaki ang kanyang pantalon at kulay-kumot ang suot niyang diyaket.
Pangkaraniwan ang taas ni Loida. Ang kanyang balingkinitang katawan ay may
kaakit-akit na hubog. Kulot ang kanyang putol na buhok. Malamig ang kanyang tinig
at wala rito ang katigasang dapat asahan sa isang “amazona.” Mapamihag ang
kanyang ngiti at may halina ang kanyang titig. Dalawampu’t dalawang taon na siya.
Masigla ang kanyang kilos at magiliw siyang mangusap. Sa suot niyang
kamisadentrong panlalaki at “pedal-pusher” na maong ay wala siyang iniwan sa
isang “tomboy.”
Palinga-linga silang dalawa na tila may hinahanap. Pagtapat sa may puno ng adelpa
ay titigil sila.
Pablo : Natitiyak mo ba, Loida, na sa lugar na ito tayo magtatagpo?
Loida : Oo, dito sa isa sa mga puno na malapit sa monumentoi. (May alinlangan)
Palagay mo kaya ay saan sila naroon, ha, Pabling?
Pablo : Baka naghahagilap pa sila ng balut na mailalako. O kung hindi man ay nasa
may grandstand sila at ... alam mo na.
Loida : (Patawa) Para kong nakikita ang kanilang ayos na animo tunay na
magbabalot,
subalit ... (magbabago ang tinig at anyo) a, kung alam lamang ng makakikita
ang nasa ilalim ng mga balut na yaon.
Pablo : (Mabilis na ilalagay nang pakurus sa bibig ang isang daliri) Ssst, dahan-
dahan
ka’t baka may makarinig sa atin. (Masusulyapan ang bangko) Halika’t maupo
kata.
Loida : (Hahawakan sa balikat si Pablo; masuyo) Hindi ka ba natatakot, Pabling?
Dahil sa akin ay tiyak na malalagay ka sa mapanganib na kalagayan. Ang ating
gagawin ay maaaring maging sanhi ng ating kamatayan, kung sakali. Hindi ka kaya
magsisi?
Pablo : (Hahawak at pipisilin nang buong suyo ang isang kamay ni Loida)
Minamahal
kita, Loida, ito’y alam mo. At dahil dito’y kalabisan na marahil sabihin kong
nahahanda akong hamakin ang lahat – maging kamatayan man – alang-alang sa iyo.
Natatakot’ka mo? Ba, duwag lamang ang natatakot mamatay. Wika nga ni
Shakespeare ay “Cowards die many times before their death.” Itong tandaan mo:
Mula ngayon, magkasama kita sa buhay at kamatayan – sa hirap at ginhawa!
Loida : (Masaya) Salamat, Pabling. Ngayon ko napatuinayan na sadyang tapat ang
iyong pag-ibig. Ikinararangal kita. At hintay, saulado mo pa ang iyong pag-ibig.
Ikinararangal kita. At hintay, saulado mo pa ang iyong napag-aralan!
Pablo : Ang isang diwa o simulain, kailanma’t maganda at kapuri-puri ay
manantiling
buhay. Ngunit mula ngayon, adyos Marx, Engles, Lenin, Lava, at iba pa. Salamat sa
iyo, sa amain mong senador, at nag-liwanag ang aking isipan.
Loida : Ang ating isipan, ang sabihin mo.
Pablo : Natatandaan ko pa ang sinabi ng isa kong guro na anya’y “Ang tao raw na
katutubong mabuti, sumama man, ay bubuti rin, ngunit ang likas na masama,
mabalot man ng mga hiyas at karangalan, ay masama rin.”
Loida : (May makahulugang ngiti) Ang ibig mong sabihi’y ...?
Pablo : Na ikaw at ako’y hindi likas na masama. Manapa’y natangay tayo at
nalason ng
H.M.B. sa oras ng ating kahinaan.
Loida : May katwiran ka, Pabling. At lalo na si Tiyo Pepe. Ano pa nga naman ang
dahilan at ipagpapatuloy natin ang pamumundok ay sa ibinibigay naman ni
Magsaysay ang lahat ng ating kagustuhan? Di nga ba binibigyan ng lupa ang mga
walang lupa? Pinatatawad ang mga nagkasalang humihingi ng tawad? Kinikilala at
ipinagtatanggol ang mga karapatan ng mga maliit? Tinatangkilik at binubuhay ang
sariling atin? ... Maliban sa hibang na nasang pailalim sa Pulang Bituin ay ano pa
nga naman ang sanhi at tayo’y si umahon at sumuko at manahimik? May katuwiran
si Tiyo Pepe na sabihing “matatakot tayo sa kasaysayan.”
Pablo : (Buong paghangang nakatitig kay Loida) Maniwala ka, Loida, bilib na ako
sa
amain mong senador: Inuulit kong kung hindi sa iyo at sa kanya, at saka pala sa ilan
nating kakilalang manunulat, ay malamang na masasawi ako sa kamay ng isang
kabalat din, at mamamatay pang may tatak ng pagka-Hudas sa sariling lahi.
Loida : Kung sa bagay ay hindi tiniyak sa atin ni Tiyo Pepe na maikukuha tayong
homestead sa Mindanaw. Subalit mahigpit naman ang kanyang pangakong gagawin
ang makakaya uipang hindi tayo mabilanggo.
Pablo : Malaki ang tiwala ko sa kanyang kakayahan at sa kanyang lakas. Ang
iniisip ko
ngayon ay kuing paano natin bubuksan sa dalawa ang paksa.
Loida : Sino ang magsasabi, ako o ikaw?
Pablo : (Waring hindi narinig ang katanuingan ni Loida) Dapat nating isipan na
kapwa
pusakal na kriminal ang dalawang ‘yon. Dahil dito’y kailangan natin ang bilis ng pag-
iisip at tining ng loob. Ngunit iwasan ta, hangga’t maaari, ang paggamit ng sandata.
Loida : (Pagdadaupin ang mga palad) Kahimanawari’y magtagumpay kita.
Pablo : (Munti ma’y walang bakas ng pagkasindak) May awa ang Diyos. (Masaya
at
madamdamin) Lubhang makasaysayan sa akin ang araw na ito (waring nakikimi pa),
giliw. Una, sa hindi ko inaasahang mangyayari ay natamo ko ang iyong pagmamahal.
Ikalawa, ito ang sasaksi sa aking, este, sa ating ... (hindi makukuhang tapusin ang
sasabihin, sapagkat may isang pulis na makalalapit sa kanila nang hindi nila
namamalayan.)
Pulis : (Pabigla at pagulat) Hoy! Kayong dalawa! Ano’ng inyong ginagawa rito?
Hindi
ba n’yo alam na bawal dito ang magneking?
Pablo : (May pagtataka subalit mahinahon pa rin) Hindi ho naman kami
nagneneking,a.
Pulis : (Paaglahi) Ku ... hindi pala. E anong ginagawa n’yo rito sa ganitong oras,
nagbibilang ng bituin? (Kunwa’y dudukot ng lapis at papel sa bulsa)
Pablo : Hindi ho. Nagpapalamig lamang kami at nagkukuwentuhan.
Pulis : Sawa na ‘ko sa ganyang mga katwiran. Bueno, tayo na at doon kayo
mangatwiran nang husto sa kuwartel.
Loida : (Titindig) Maniwala ho kayo, Mamang Pulis, wala hu kaming ginagawang
masama. Hindi ho kami nagneneking na gaya ng inyong palagay.
Pulis : (Magpapahalatang galit na) Kung hindi n’yo ibig maperyodiko ay mabuti
pang
sumama na kayo sa ‘kin ngayon din.
(Magtitinginan si Pablo at si Loida. At magkakaunawaan. Sasama sila sa
pulis na wala ni munti mang agam-agam sa kanilang mga mukha. Lalabas sila sa
gawing kanan ng tanghalan.)
 (Pagkaalis nila ay darating naman si Kintin at si Islaw namang gagaling sa
gawing kaliwa. Kapwa sila may sakbat sa kanilang mga leeg na dalawang maliliit na
tiklis. Mistula silang tunay na magbabalut. Si Kintin ay pandak subalit siksik ang
pangangatawan. Nakabalanggot siya at nakasalamin. Mukhang masungit at
mabalasik. Pangahan siya. Malikot ang kanyang mga mata bagaman baha-bahagya
lamang ang galaw ng kanyang ulo. Mag-aapatnapu na siya.)
(Si Islaw, bagaman malaki ang kataasan kay Kintin, ay hukot naman at payat. Bago
pa lamang siyang nagdadalawampung taon. Halatang-halata sa kanyang mga kilos
na lubos siyang nasa ilalim ng kapangyarihan ni Kintin. Mababakas din sa kanyang
hawas na mukha ang katapangan. Ang mga “polo shirt” nila ay hindi
nangakaparagan. Paglipat nila sa may puno ng adelpa ay hihinto sila at pagagalain
ang mga tingin.)
Islaw : Terible pala itong Luneta, ano po? Hatinggabi nang malalim e me
naggugudtaim pa.
Kintin : (Mangingiti) At nakita mo ba, Islaw, na yaong ilang nabulabog natin sa mga
puno e may kipkip pang mga libro?
Islaw : ‘Yan nga po ang naririnig kong sabihan, a – na karamihan daw ng
nagugudtaim
dito e mga istudyante. Lekat, kung alam lang ng kanilang mga magulang ang kanila
ginagawa!
Kintin : Oo, sayang lamang ang ginagasta sa mga ganyan. Pero, maniwala ka, ‘yan
naman ang pagnagsiuwi sa prubinsya e siyang masyadong magpasikat.
Islaw : Ba, dapat silang mangahiya. Nagpapakamatay sa hirap ang kanilang mga
magulang sa paghahanap ng pera samantalang sila’y gudtaim lang naman ang
inaatupag at hindi pag-aaral.
Kintin : Kaya nga ba kahit na mangawngaw si Lacson e napupuri ko rin kung
minsan
dahil sa paghuli niyang minsan sa mga naggugudtaim dito. Perooo .. mahina pa rin
siya. Kung ako siya e gagabi-gabihin ko ang reid at tangko lang kung hindi madala
ang mga lekat na ‘yan.
Islaw : Pag nagkataon, Kumander, ay ...
Kintin : (Maagap at halos pabulong) Psst, huwag mo ’kong tatawaging Kumander,
lalo
na kung mey lumalapit. Este ano na nga ‘yung sinasabi mo?
Islaw : Pag nagkagayon po, e sasine naman dadagsa ang magnonobyo.
Kintin : Kung ako pa rin si Lacson e ipagbabawal ko ang halikan sa mga sine lalo
na sa
balkoni at sa lodge. Nagkasisirang puri sa ating kababaihan. (Susundan ito ng pag-
upo)
Islaw : ‘Yan nga po ang hirap sa ‘ting mga Pilipino, e. Manggagaya tayong de
primera
klase.
Kintin : (Himig pagmamagaling) Ang panggagaya, Islaw, e hindi masama. Ang
masama
e kung gagayahin mo yung masama. Pero, kapag mabuti ang pinarisan at saka
pinabuti pa e ito ang magaling. (Tatanglawan ng isang “lighter” ang relo sa bisig.)
Aba, at mag-aala-una na pala! Bakit kaya wala pa sila? (lilinga.)
Islaw : (Matapos maupo) Ano po bang oras, Kumander, ang sabi ni Kapatid na
Loida
na babalik sila?
Kintin : Ang sabi ko sa kanya e dapat siyang narito bago mag-alas dose.
Islaw : (May pananabik) E si Kasamang Pablo po naman? Anong naisipan niya’t
sumama-sama pa? Palagay ko po’y ...
Kintin : (Mabilis na hahadlangan si Islaw; pagalit) Torpe! Anong kaululan ang
sinasabi
mo? (may maaaninag na lumalapit.) O, teka, baka sila na ‘yang dumarating.
(Aaninawin nilang mabuti ang dumarating. Mabibigo sila pagkat ang
daraan sa kanilang tabi ay isang bata at isang marinong Amerikano. Magkaakbay
ang dalawa... Ang lalaki na may bote pa ng alak sa bulsa, ay sumusuray sa paglakad.
Aalukin sila ni Islaw ng balut. Bibili ang babae. Ang ibabayad ay sa bulsa ng marino
kukunin. Lalayo sila pagkatapos.)
Islaw : (Iiling at ngitngit nang makahulugan). Kawawang lalaki. Nagsisilbing
palabigasan.
Kintin : (Nakangiti rin at tatangu-tango) Talagang ganito lang ang buhay, Islaw:
isang
manluluko at isang lulukuhin. Paris niyang Amerika, kunwa e tagapagtanggol ng mga
karapatan ng maliliit na bansa na paris ng Pilipinas bagkus e siyang mangangamkam
na de primera klase. Pero, ku, pasasaan ba’t di rin siya babagsak – silang lahat na
bansang imperyalista at kapitalista! Ba, para silang nagtampo sa bigas oras na
sumagupa sila sa Rusya. At akala nila’y sila lamang ang may atomic at haydrodiyen,
hmm… Teka, bakit ba kung saan-saan nasusuot an gating usapan? Ang dapat
nating pag-usapan e ang tungkol sa ating misyon. Kailangang magtagumpay tayo –
kahit anong mangyari!
Islaw : (Puspus-alinlangan) E pa’no po kaya ang mabuti sa mga guwardiyang …?
Kintin : (Mabilis) Natatakot ka ba? Huwag mo silang intindihin. Madali yang
remedyuhan. (Muling tatanglawan nang patago ang relo. Mahahalata sa kanyang
tinig na yamot na siya sa paghihintay.) Pag hindi pa sila dumating sa loob ng
kalahating oras e malaking hirap ng kanilang katad pagnagkataon, hm…
Islaw : Magtagumpay sana tayo, Kumander, at nanggg…
Kintin : Meyroon tayong tig-isandaan libong piso bilang gantimpala.
Islaw : (Parang hindi ibig maniwala sa narinig) Ano po? Tig-isandaang libong piso?
E ng hapon – sa oras ng parada.
saan naman poi to kukunin e saa…?
Kintin : (Makabuluhan ang ngiti) Kung saan ito manggagaling e isang lihim. Basta
ang
isipin mo e ito: Magtagumpay tayo!
Islaw : Totoo po ba ang balitang kumakalat sa kampo na ipadadala raw kayo sa
Moskow pagkatapos ng misyong ito?
Kintin : (Magkikibit ng balikat) Ewan ko ba. Pero tandaan mong oras na
magtagumpay
tayo e irerekomenda ko kay Heneral na mataas kayo sa katungkulan.
Islaw : (Matutuwa) Salamat po… Sa palagay kaya n’yo e husto na itong ating dala
paraaa…?
Kintin : (Pangungunahan ang kausap) Husto? Ang sabihin mo’y labis-labis ‘to. Ito
lang
nasa aking tiklis e sapat na para todasin ang lahat ng naro’n.
Islaw : Ang inaalala ko lang, Kumander. e maraming. . .
Kintin : Bakit ba sila ang iintindihin mo? Ang intindihin mo’y Siya. At ang ating
pabuya.
Saka, karamihan naman doo’y es-es-bi at mga pulitikong Knin. Basta siya lang
an gating malagot e.
Islaw : Pagnagkataon e nganganga sa hangin ang mga nasyonalistang ‘yon. At
pihadong matutuwa naman ang mga liberal, ano po?
Kintin : Hindi rin, pagkat ang hahalili e nasyonalismo rin. Hindi mo baa lam na En-Pi
rin
si Garcia? Ang sabihin mo e tiyak na maloloko ang administrasyon. At sa oras na
magkaga-nito, eh makasisigaw na tayo ng “Amanos!” at “Mabuhay ang Hukbong
Mapagpalaya ng Bayan!” Hm, ang akala lamang ng mga nasa gubyerno e baldado
na tayo. Hmm, malalaman din nila. Malalaman nila hanggang bukas.
Islaw : (May pagmamagaling) At isa pa po! Ang akala ng marami e mahina na tayo
porke sumuko ang taksil at duwakang na si Taruc. Malalaman nila hanggang bukas
Kintin : Isipin natin kung paano madidispatsa ang mga guwardiya sa ilalim ng
grandstand nang hindi natin babarilin. Sabagay e may silencer itong akin.
Islaw : (Matapos makapag-isip) Me naisip ako, Kumander! Bumili tayo ng alak at
palapitin natin sa kanila si Kapatid na Loida oras na siya’y dumating.
Kintin : At pagkatapos?
Islaw : Pagkatapos po e gawin niya ang dapat gawin, halimbawa’y ibigay niya ang
kanyang sarili kung kinakailangan. Walang tatanggi sa kanya. Me itsura siya.
Materyales p’werte, ‘ika nga.

Kintin : Magaling! (Mapapadagok sa hita.) At habang abala ang isa kay Loida e
kakausapin ko naman ang isa pa. Bibigyan ko ng balut. At bahala na ‘ko pagkatapos.
Si Kasamang Pablo naman e siya nating pagbantayin sa ibang maaaring lumapit.
Islaw : (Lipos pananabik) E ako po naman?
Kintin : Ikaw ang magtatanim ng ating dala. Oras na magawa mo ito e sisibat
tayong
apat sa isang taksing paghihintayin natin. Areglado?
Islaw : (Mapapatayo sa tuwa) Superyor na ideya, Kumander! O, ayan na ‘ata sila!
(Ang
darating ay dalawang binabae. Kikilalanin silang mabuti ng mga ito at
pagkatapos ay magbubulungan at magtatawanan.)
Kintin : (Pabulyaw) Hoy, kayo riyan! Ano’ng inyong pinagtatawanan?
Islaw : H’wag kayong luluku-luko at baka kayo samain, hmm!...
Unang Binabae : (Sa karaniwang puntung-bakla) Oyyy, how-ag kayong mag-alit.
Hendi
keyo ang aming pinagtaw-anan. Suya!
Ikalawang Binabae : (Hihilahin sa kamay ang kasama) Ow, c’mon, Claring. Les not
mine dem. Jes plane balut vendors. No dice. Mabantut ‘yan.
Islaw : (Susurutin sa mukha ang huling nagsalita) Hoy, ikaw na me malalaking
masel!
Huwag kang iinglis-inglis d’yan at baka pipilitin ko’yang leeg mo. Hala, lumayas na
kayo rito, mga buwisit! (Akmang lalayo ang dalawang binabae na lihim na
nagkakalabitan.)
Kintin : (Bago tuluyang makalayo ang mga bakla) Sandali lang! Alam ba n’yo kung
saan kayo dapat magpunta para kumita nang malaki? Doon sa piyer.
Islaw : (Gagayahin ang isang bakla) Nar-on ang –ma-ram-ing ma-rin-o, (mariin)
mga
kumpare. (Titingnan siya nang masakit ng dalawang “alanganin”.)
Ikalawang Binabae : (Pairap) Yui don’t heb to teach uis an ‘more, mister balut. We
knows awer bisness. Les go, Claring. (Tuluyang lalayo, nguni’t haharaping muli ang
mga magbabalut na nakapamaywang) Tse! Ang pangit lang! ... (Mawawala)
Islaw : Totoo po ba, Kuimander, na me dala raw malas ang mga taong ganyan?
Kintin : Ayon sa iba, pero bakit ba tayo maniniwala riyan ... A, palagay ko’y sila na
‘yang dumarating na ‘yan! (Darating buhat sa gawing kanan si Pablo at si Loida.
Masaya sila.)
Kintin : Bakit kayo natagalan, ha?
Pablo : Kanina pa hu kami rito ngunit napagkamalan kami ng isang pulis naaa ...
na ...
Kintin : (May pananabik) Na ano?
Pablo : Na nagneneking hu.
Kintin : (Matapos mawala ang bakas ng pagkamangha at kauinting kaba sa mukha)
Pinakaba mo ako nang kaunti. (Pabiro) O baka naman totoo, ha?
Loida : (Maagap) Aba, hindi po, Kumander! Talaga pong hindi.
Islaw : (Sakbibi rin ng pananbik) E’no’ng ginawa senyo ng pulis pagkatapos?
Pablo : Dadalhin sana kami sa kuwartel subalit nahimas rin namin siya.
Kintin : Ano’ng inyong ginawa?
Loida : Pinakiusapan po namin nang mabuti at pagkatapos ay binigyan ng
pantabako.
Kintin : Buweno, yamang narito na tayong lahat e pag-usapan natin nang mabuti
ang
tungkol sa ‘ting lakad. Halikayo’t maupo tayo. (Magsisiupo nang pasalampak sa
damuhan. Si Islaw ang bukod-tanging mananatili sa pagkakatayo.)
Kintin : (Mahina, halos paanas) Heto ang ating plano. Makinig kayong mabuti. Ikaw,
Islaw, (titingalain ito) magmatyag kang mabuti at baka mey makalapit sa atin
 nang hindi natin namamalayan.
Islaw : Opo.
Pablo : (Pangungunahan ang kanilang “Kumander”) Kumander, mayroon hu sana
akong nais sabihin sa inyo, e. Tuingkol hu sa ... saaa...
Kintin : Ituloy mo.
Pablo : Nais ko hung ipagtapat na nagkakaibigan na kami ni Loida. At dahil dito’y
iniisip
naming mamuhay na nang tahimik. (Hindi hihiwalayan ng titig si Kintin na
parang ibig basahin sa mukha nito ang tunay na niloloob.)
Kintin : (Mapapatindig at mapapalakas ang boses) Mamuihay nang tahimik! Ano’ng
ibig
sabihin, Kasamang Pablo?
Pablo : (Tatayo naman bago sumagot) Gaya hu ng inyong narinig.
Kintin : (Kay Loida) Totoo ba ang sinasabi ng hangal na ito?
Loida : (Titindig rin bago tumugon) Opo.
(Sa galit ni Kintin ay akmang pagbubuhutan ng kamay ang dalawa, danga’t
makapagpipigil siya.)
Kintin : (Halatang nagtitimpi) Saka na nga natin pag-usapan ang bagay na ‘to. Sa
ngayo’y hindi tayo dapat mag-aksaya ng panahon. Kailangang magtagumpay
muna tayo sa’ting lakad. Ganito, Loida, ang iyong gagawin...
Loida : (Malumanay ngunit matatag) Palagay ko po, Kumander, ay ... ay hindi
makatarungan ang ... ang ating ... ang gagawin nating pagtatanim ng ... (Hindi
makukuhang tapusin ni Loida ang sasabihin sapagkat bibigyan siya ng isang
matinding sampal ni Kintin. Mapapasadsad siya. At kung hindi sa upuan na kanyang
kasasadlakan ay gumulong sana siya sa damuhan. Sasaklolohan siya ni Pablo
subalit ito’y mabilis na hahadlangan ni Islaw.)
Pablo : (Hindi kahahalataan ng anumang sama ng loob; matimpi at mahinahon)
Bayaan
ninyo, Kumander, na magpaliwanag ako.
Kintin : Ginagalit ba n’yo ‘kong talaga?
Pablo : (Parang walang narinig) Tingnan ninyo ... Kung sa halip na ituloy natin ang
ating layon ay ... ay sumuko tayo ...
(Isang mabilis at unat-kilikiling suntok mula kay Kintin ang
magpapatumba
kay Pablo. Magbubunot si Islaw ng rebolber at talagang pagpuputukan si Loida na
nakayukyok sa sandalan ng upuan at nagkukunwang walang malay-tao at saka si
Pablo kung hindi lamang sasawayin siya ni Kintin.)
Kintin : Huwag, Islaw! Huwag tayong gumawa ng iskandalo hangga’t hindi
natutupad
ang ating misyon!... Itago mo’ng baril mo’t paraanin muna natin ang dumarating na
pangkat na ‘yan.
(Muling isusukbit ni Islaw ang kanyang rebolber. Sa pagkakalugmok
ni
Pablo na naghihilu-hiluhan lamang ay mailalabas niya nang palihim ang kanyang
sandata. Sa sangkisap-mata ay makababalikwas siya at matututukan ang dalawa. Si
Loida ay palihim ring naghahanda. Manlalaki ang mga mata nina Kintin at Islaw.
Pamumutlaan rin sila nang labis.)
Pablo : (Makapangyarihan at paaglahi) Kumander Lenin! Islaw! Itaas ninyo ang
inyong
mga kamay! Madali!
(Ang dalawang napaglalangan ay akmang lalaban subalit makikita
nilang
hindi nagbibiro si Pablo. Magkahalong sindak at poot ang mababasa sa mga mukha
ni Kintin at ni Islaw. Si Loida ay tatayo na pigil sa kamay ang kanyang “Colt” na de-25.
Samantala, ang pangkat na binubuo ng apat na tao ay patuloy sa paglapit sa kanila.)
Pablo : Huwag! Huwag kayong magkakamaling kumilos nang masama pagkat hindi
kayo igagalang ng aking trenta’y otso! ... Ikinalulungkot kong humantong tayo sa
ganito, Kumander. Subalit dumating na ang paghihiwalay natin ng landas.
Kintin : (Nagngangalit ang mga bagang) Mga taksil! Papatayin ko kayo! Hindi kayo
makaliligtas sa ginawa n’yong ‘to! Oo, magbabayad kayo!
Loida : (Lalapit nang may dalawang hakbang; malumanay) Huwag ninyong isipin,
Kumander, na kaya kami nagkakaganito ay dahil sa singkuwenta mil pesos na
nakapatong sa inyong ulo.
Pablo : Ginawa namin ito sapagkat sa wakas ay nakilala namin ang aming mga
pagkakamali. Salamat sa ilang kaibigang manunulat, kay Loida, at sa kanyang
amaing si Senador ... a, hindi na nga bale ang kanyang pangalan.
(Si Islaw, na walang katinag-tinag sa pagkakatayo, ay biglang dadaluhong.
Susunggaban niya si Pablo upang agawan ng baril subalit papuputukan siya nito. Sa
kabilisan ng kanyang pagdaluhong ay hindi siya karaka-rakang mabubulagta.
Mayayapos pa niya si Pablo at maibubuno. Sasamantalahin naman ito ni Kintin
danga’t mararamdaman niya ang nguiso ng rebolber ni Loida sa kanyang likod.
Matutumba si Islaw. Lalapit naman ang pangkat na pinamumunuan ni Koronel
Santos. Nakapaisano silang apat.)
Loida : (Makikilala si Kor. Santos; himig pagmamalaki) Koronel Santos, narito ho
ang
inyong pinaghahanap. Ang kasama niya ay ... patay na ... (Lalapitan ng dalawang
sekreta si Kintin at poposasan ... Manlalaban ito subalit wala ring magagawa.)
Koronel Santos : (Pauyam at patangu-tango) Talagang “pahaba-haba man ng suga,
sa
dulo ay may gasa.” Ang ibig kong sabihin ay pailapilap man ni Kumander Lenin, sa
kamay ng batas ay mahuhulog din! (masusulyapan ang nakabulagta.) Aha, iyan ang
sinasabi ni Rizal na , “I die without seeing the dawn.” Que pobre!
Pablo : Isa pala kayong poeta, Koronel. (Ngitingiti ang pinagsabihan.)
Kintin : Magbabayad kayong lahat! oras na magkagiyera ay kawawa ang inyong
labas,
mga taksil!
(Ang pulis na humuli kina Pablo ay darating. Maririnig din, buhat sa ibang dako,
ang gumuguhit at papalapit na ugong ng sirena ang isang “police car.”)
Koronel Santos: Salamat sa iyo, Loida. Gayundin sa iyo, Pablo. At, higit sa lahat, kay
Senador. (Naino ang dalawang tiklis. Patawa at patuya.) At magbabalut pa ang labas
ng mga karahote! (Kay Kintin) Kumander Lenin, talagang tuso ka. Pero, tuso man
daw ang matsing ay napaglalalangan din! (Tawanan ng mga nakapaligid.)
Pablo : Sa ilalim ng mga balut na ‘yan ay nakahimlay ang kamatayan.
Koronel Santos : (Sa dalawang sekreta na nag-uusisa sa mga laman ng dalawang
tiklis)
Bacani, Silos, sa headquarters na ninyo usisain ang mga time bomb na ‘yan. Ikaw
naman, Cruz, sabihin mo kay Baylon na dalhin ditong madali ang pick-up.
(Susunod ang mga inuitusan. Samantala, iaabot naman ni Pablo at ni Loida ang
kanilang mga sandata kay Koronel Santos. Kakamayan sila sat babatiin ng lahat.)
Koronel Santos : Ang kabayanihan ninyong ito, Loida, ay tiyak na makararating kay
Presidente. Iniligtas ninyo ang kanyang buhay sa
kamatayan. At
naiwasan din natin ang kaypala’y pinakamadugong “Hulyo Kuwatro” sa kasaysayan
ng ating lahi.
Loida : Marami pong salamat, Koronel.
Pablo : Ginawa lamang namin ang aming tungkulin.
(Darating ang inutusang NBI at sasabihing naroon na ang “pick-up.” Aalis
silang lahat. May bubuhat kay Islaw at may bubuhat sa mga tiklis. Pagigitnaan ng
mga sekreta si Kintin. Samantala ay ibinababa naman ang tabing.)
TULANG UNANG NAGKAMIT NG
GANTIMPALA SA TIMPALAK-PALANCA
Ang pagsisimula naman ng Timpalak-Palanca sa pagpili ng pinakamahusay
na tula ay ginawa noong 1963-1964. At ang nagkamit ng unang gantimpala ay “Ang
Alamat Ng Pasig” ni Fernando B. Monleon. Tunghayan natin ang tula:
Alamat ng Pasig
ni Fernando B. Monleon
O DIWATA
I Huwag mong hayaang sa lupa’y madurog;
Bakit hahambalin ang ating pagsuyo?
Buhay niring buhay
Bakit hahamakin ang sumpa’t pangako?
Nagtanim ng lumbay – hindi biru-biro
Dapat na malamang
Tanging aanhin: siphayo, siphayo?
II
Halinang maglalakbay, giliw ko’y halina,
Tayo na sa laot,
Kita’y magliliwaliw sa tuwa’t ligaya,
Sa lunday kong munti, halika’t sumama,
Pagmasdan mo, irog
Hayun naghihintay mula sa kangina –
III
Ako ang gagaod, ikaw ang aawit
Mutyang prinsibini,
Sasaliwan tayo ng kalawkaw-tubig;
Sasaksi sa ati’y ang nanungong langit
Habang ang pagkasi –
Nag-aliw-aliw sa tinamong sakit.
IV
Hinampo kahapon ay iyong limutin,
ang bulong ang dusa;
Hayaang ibulong ng amihang hangin;
Buksan ang dibdib mo, unahin ang damdam
Ngumiti na sana,
Ipinid ang puso sa dilang hilahil.
V
Hala na, mahal ko ... ang luha mong buhog
huwag mong sayangin.
Sadyang ang pagsinta’y liku-likong ilog,
Ang masisindakin, masasawan agad sa
matuling agos!
VI
Di ngani miminsang pulpol sa panulat,
sa kaligayahan
Kumita ng isang balighong liwanag;
Di anong gagawin? Sa pakawakawak,
Sintang bathaluman,
Nahihiya ako’y ikaw rin ang hanap.
VII
Paanong di gayon ... ikaw ang dinsulan
niring salamisim
Na sa kariktan mo’y namamaraluman;
Iyong hinanakit kundi mapaparam,
sa pagkahilahil,
Hahangga pa yata ang ako’y pumanaw.
VIII
Kaya’t panimdim mo’y tulutang mapawi,
sa bahagyang hapis,
Isang kabaliwang magpakalugami ...
Ang katotohanan ay sadyang lalagim
saanman sumapit,
Tanging ikaw lamang yaring luwalhati.
IX
Kasakdalan mang ang sintang magbago,
 kahit sa pangarap, Pagal na gunita muling magbabangon.
Bukal ng pagsuyo’y hindi maglililo ...
Kung kita’y limutin, buhay ko’y paano?
kung kapos ang palad, MGA TULONG SA PAG-AARAL
Kamataya’y langit – na makalilibo!
I. Sagutin ang mga sumusunod:
X
1. Kailan natupad ang pangakong pagbabalik ng mga Amerikano sa Pilipinas?
Pahirin na ngani sa nimintang diwa,
ang sugat ng puso, 2. Kailan isinauli ng mga Amerikano ang kalayaan ng mga Pilipino?
Ang lagim ng dusang lason sa siphayo
sa aking pagyao’y 3. Anu-ano ang mga naging balakid ng Pilipinas sa kaniyang pagsasarili?
Saka na lumuha; ulilang pagsuyo –
Maghapon – magdamag na magpakasawa! 4. Sinu-sino ang mga bumubuo ng Hukbalahap? Anong mahalagang bagay ang
nagawa ng mga ito sa mga mamamayan?
XI
5. Talakayin ang kalagayan ng panitikan Filipino nanag panahong ito?
Habang naglalakbay ang ating pagkasi,
sa iklapsaw ng alon; 6. Sinu-sino ang mga naging ulirang manunulat na Amerikano nang panahong ito?
Wariin mo hirang, ang aking sinasabi, Bakit?
Iyong panibugho – limit na mangyari
saanman iukol ... 7. Bumanggit ng ilang aklat na nalimbag nang panahong ito at tuiran din ang may-
Mabuting-masama, masamang-mabuti. akda.

XII 8. Ano naman ang naging kalagayan ng panitikang Ingles nang panahong ito?

Kita ay dadalhin sa Taal na Bayan, 9. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa Timpalak – Palanca.
Hayun lang sa dulo ...
Isang munting pulo sa Bombom, Batangas 10. Saan natutungkol ang dulang Hulyo 4, 1954 A.D. ni Dionisio Salazar?
At magmula roon ay pasisilangan,
Tayo’y magtutungo II. Turan ang mga sumusunod:
Sa bayan ng Pasig, sa gulod sumilang.
________ 1. Binubuo ng mga gerilyang may pagkiling sa Komunista.
XIII
________ 2. Kahulugan ng Hukbalahap.
Doo’y may alamat ang isang Kahapong
sa aklat ng lahi’y ________ 3. Kahulugan ng HMB.
Lipos ng pag-ibig, tigib ng linggatong;
Sa dalampasigan, sa damong nagyabong, ________ 4. Aklat ni Efren Abueg na nagpapahayag ng pagkakaroon ng posibleng
Tayo’y manakati’t pambansang integrasyon ng mga kalinangang etniko sa ating bayan.
________ 5. Akdang kauna-unahang nagkamit ng unang gantimpala sa larangan ng
kuwento sa Timpalak – Palanca.
________ 6. Dulang unang nagkamit ng gantimpala sa Timpalak – Palanca.
________ 7. May-akda ng sagot sa bilang 6.
________ 8. Tulang unang nagkamit ng gantimpala sa Timpalak Palanca.
________ 9. May-akda ng sagot sa bilang 8.
________ 10. Kahuilugan ng Kadipan.
III. Pagtapat-tapatin. Isulat ang titik bilang sagot.
Hanay A
Hanay B
_____ 1. Ako’y Isang Tinig
_____ 2. Mga Pilipinong Katha
_____ 3. Mabangis na kamay –
Maaamong kamay
_____ 4. Planeta, Buwan at Mga Bituin
_____ 5. Maikling Kuwentong Tagalog
_____ 6. Manlilikha, mga Piling Tula
_____ 7. Sining at Pamamaraan Ng Pag-aaral
Ng Panitikan
_____ 8. Ang Buhay at Mga Akda ni Rizal
_____ 9. Ulirang Mag-aaral si Rizal
_____ 10. Rizal, Ang Bayani at Guro
KABANATA 8
Panahon ng Aktibismo
KALIGIRANG KASAYSAYAN
Ang pagiging malaya sa turing ng mga Pilipino ay hindi maatim tanggapin ng
ilang mga mamamayang Pilipino, lalo na ng mga kabataan.
Naging mainit ang pamamalasak ng aktibismo ng mga kabataan noong
1970-72. Samutsaring paniniwala ang dahilan ng kanilang pagiging aktibista.
Sa masusing pagmamasid at pag-aaral sa takbo ng pamahalaan, marami sa ating
kabataan ang naniniwalang di na “demokratiko” kundi isa nang “gobyernong
Kapitalista” ang umiiral sa ating bayan sapagkat damang-dama raw nila ang lalong
paghihirap ng mga mahihirap at lalong pagyaman ng mga mayayaman. Ang iba
A. Pedro S. Dandan naman ay patuloy na nanalig na matatag ang pamahalaang demokratiko at mga tao
lamang na nagpapatakbo ng pamahalaan ang mga kakulangan. At ang iba naman ay
B. Teodoro Agoncillo may paniniwalang dapat nang palitan ng “sosyolismo” o “komunismo” ang bulok na
pamahalaan. Iba’t ibang samahan ang naitatag at nasapian ng ating mga kabataan
K. Genoveva E. Matute nang panahong ito. May mga kabataang napabilang sa Bagong Hukbo ng Bayan
(New People’s Army), may mga inaging “Burgis” radikal o rebelde at mayroon ding
mga nanatiling parang mga walang pakialam sa takbo ng pamahalaan.
E. Alejandro Abadilla
Sa kalahatan, maraming mga kabataan ang naging aktibista upang humingi ng
G. Elpidio Kapulong pagbabago sa takbo ng pamahalaan. Subalit sa kanilang pamamahayag hinggil sa
pagbabagong ito na dala na rin marahil ng matinding damdaming makabayan at
H. Domingo Landicho upang mabigyang diin na rin ang kahalagahan ng kanilang kahilingan ay naging
matalim at mabalasik ang panunulat ng ilan nating kabataan. At dahil dito, kasama
I. Ben Ungson ng ilang rebel-deng manunulat, marami sa kanila ang nangapiit sa mga kampong
militar ng bansa.
Marami ring akda ang naisulat sa panahong ito, ngunit dahil sa ang mga
akda’y mahigpit na ipinagbawal sa una pa lang na paglalathala at karamihan sa mga
umakda’y kailangang lapitan pa’t makapanayam, ang pangangalap at
pagpapahalaga ng mga akdang ito ay ipinauubaya na ng mga naghahanda ng aklat
na ito sa mga manananliksik at palaaral.
ANG BINHI NG AKTIBISMO
Humantong sa pagkaka “deklara ng Batas Militar (Martial Law)” noong 1972
ang binhi ng aktibismo. Ngunit masasabing ang binhi ay naihasik na sa mga
kabataan maging noong mga panahon pa nina Lapu-lapu, Lakandula, Rizal, at iba pa.
Sadya pa ring masasabi na monopolohiya ng kabataang may init ng dugong
dumadaloy sa kanilang ugat ang dahilan ng paghihimagsik laban sa
makapangyayaring lakas ng Pilipinas. Kaya’t balido ang sinabi ni Rizal na ang mga
kabataan ang pag-asa ng bayan.
PANAHON NG DUGUANG PLAKARD
Wika ni G. Ponciano Pineda sa kaniyang aklat na pinamagatang ang
“Panitikang Pilipino sa Kaunlaran nang Bansa”, ito ang panahong minsan pang
pinatunayan ng kabataang Pilipino na hindi laging pagyuyuko ng ulo at pag-ilag sa
hangin ang bumubuo ng kaniyang pagkalahi at pagkabansa.
May sukdulan ang kaniyang pagtitimpi, Sumasabog parang Taal, kung puno
na sa ngitngit ang matimping kalooban.
Dugo? Ano ang dugo ng isang tao kung ihahambing sa Dugong ibinubo
upang ikulay sa pula ang ating bandila?
Buhay? Ano ang buhay kung itatapat sa habang panahong hintuturong
nakatundos sa mukha ng isang duwag at di nagkakaroon ng paninindigan para sa
sarili at gayun din sa kasunod na salinlahi?
Sa kabuuan, maraming kabataan ang nagbuwis ng buhay, nagpamalas ng
buong giting sa pagtatanggol ng karapatan ng masang Pilipino, walang takot na
suungin ang kamatayan basta maipaglaban lamang ang mga prinsipyo at tunay na
karapatan.
ANG KALAGAYAN NG PANITIKAN SA
PANAHONG ITO
Naging ganap na mapanghimagsik ang mga kabataan nang panahong ito.
Ito’y mapatutunayan hindi lamang sa madugo at mapangwasak na demonstrasyon at
mga pagpapahayag. Ang mga pahayagan ng mga mag-aaral sa kani-kanilang
pamantasan ay punong-puno ng damdaming mapanghimagsik. Ang mga dating
aristokratang manunulat ay nagkaroon ng kamulatang panlipunan. At maliban sa
makinilya ay gumamit din sila ng pinsel at isinulat sa mga plakard, sa pulang pintura
ang mga kaugnay na salitang nagpapahayag ng karaingan at pakikibaka.
Tinalakay nila ang kabulukan ng lipunan at pulitika. Ang alinmang
establisimento ay naging sagisag ng kabulukang dapat baguhin. Madarama sa
simbahan, sa paaralan, at maging sa tahanan ang lason ng kawalang pag-asa ng
mga kabataan sa pamahalaan. Maging ang mga pari, mga guro, at mga magulang
bilang awtoridad o mga dapat taong dapat igalang ay niyanig ng mga kabataang
radikal bilang kalaban na pabigat sa hinihingi nilang pagbabago.
Humangga ang panitikang ito ng mga aktibista sa pagsasaad ng dapat gawin
upang lutasin ang suliranin.
Ang ilan sa mga kabataang bumandila sa panitikang rebolusyunaryo ay sina
Rolando Tinio, Rogelio Mangahas. Efren Abueg, Rio Alma, Clemente Bautista, at iba
pa.
ANG PANULAANG FILIPINO SA PANAHON
NG AKTIBISMO
Masasabing halosi nagtataglay ng tatlong katangian ang mga tulang naisulat
ng mga batang makata at mananalumpati sa panahong ito ng aktibismo. Una ay ang
pagsusuri sa kalagayan ng bayian; pangalawa ay ang pagsisiwalat ng mga
katiwalian at dayukdok na pagpapasasa ng mga nanunungkulan at ang ikatlo ay ang
tahasang masasabing labag sa kagandahang-asal na panunungayaw at karahasan
sa pananalita.
Ang mga sumusunod ay ilan lamang sa naging akda sa panahon ng
aktibismo.
Tunghayan natin ang ilang saknong mula sa tula ni Rio Alma na
nagpapahayag ng matimping pagngangalit ng damdamin.
“Marahil dahop ang diwa ko upang isaulo’t ipaliwanag.
Ang panaginip at kamatayan ng sanlaksang anak-pawis.”
“Saksi ako sa palahaw ng mga dalagitang tila kinakatay na baboy
habang ginagahasa ng mga hayok na pulitiko’t negosyante”
“Sa sabuyan ng putik ng mga kongresistang pagkuwan, kapiling ang
kani-kaniyang alipures at tagapayong Puti ay nag-uunahang
ibenta ang bayan.”
“Ano ang silbi ng kabayanihan? Ng limos na laurel at ginto? NOBELA SA PANAHONG TIO
ipangangalan sa iyo’y isang kalyeng bakui-bakui o kaya’y lumuting monumentong
ihian ng mga lasenggo.” Labis na naging mapangahas ang mga manunulat ng dula, maikling kuwento
o maging ng nobela sa panahong ito, hindi lamang sa paksa kundi maging sa
Ang pagkadakila sa mga mahihirap o anakpawis ay umabot din sa taluktok usapan o salitaan ng kanilang mga tauhan sa akda.
ng panahong rebolusyong pangmasa. Narito ang pagpapatunay mula sa ilang
saknong ng mga tula ni Federico Licsi Espino na sinulat niya sa wikang Ingles. Payak ngunit makatotohanan ang salitaan o lengguwaheng ginagamit nila
ngunit kadalasa’y ang payak at makatotohanang usapan o lengguwaheng ito,
“Hands that broadcast sweat bagamat nasa makabagong panahon na ay hindi pa rin makayanang basahin nang
Brandish placards of protest” hindi pamumulahan ng mukha ng mga babaeng may bakas pa ni Maria Clara, lalo’t
“In the haciendas of Negros ang usapan ay usapang lalaki o ginagamit sa tagpo sa pagtatalik.
Sugar Cane tuirns bitter”
“In the rice granaries of Luzon.
Hatred hammers sickles”
“On old newspapers ANG MGA PELIKULA AT KOMIKS
Students write the rubrics of dissent”
“Why should they who roast Nang panahon ding ito ng aktibismo, nagsimulang napanood ang mga
The suckling grow lean on verbiage?” pelikulang malalswa na nakasisira sa kaugaliang silanganin – ang tinatawag na mga
“Why should they who plant and grind Pelikulang Bomba.
The corn grow thin on grit and homing?”
Strike! Strike! Strike! Dito rin ang mga komiks at iba pang babasahin na ang mga larawang iginuhit
A dormant hate errupts ay walang mga saplot sa katawan.
Bundok Buntis! Arayat! Kanlaon!
MGA TULONG SA PAG-AARAL
May mga katipunan din ng mga tula ang naisa aklat nang panahon ng
aktibismo. Ilan sa mga ito ay ang mga sumusunod: I. Sagutin ang mga sumusunod:

Mga A! ng Panahon (1972) – ni Alejandro Q. Perez 1. Anong taon ang sumasakop sa panahon ng aktibismo?

Kalikasan (1970) – ni Aniceto Silvestre 2. Anu-ano ang mga dahilan ng pagiging aktibismo ng ating mga kabataan noon?

Peregrinasyon at Iba Pang Tula (1970) ni Rio Alma 3. Ano ang kinasapitan ng pagkakaroon natin dito ng aktibismo?

Mga Tula Ng Bayan Ko at Iba pa (1972) – ni V.G. Suarez
Sitsit Sa Kuliglig (1972) – ni Rolando S. Tinio
Mga Gintong Kaisipan (1972) – ni Segundo Esguerra
ANG DULA, MAIKLING KUWENTO, AT
4. Balido nga ba ang sinabi ni Rizal na nasa mga kabataan ang pag-asa ng bayan?
Patunayan.
5. Bumanggit ng ilan sa mga kabataang manunulat na bumandila nang panahong ito.
6. Anu-ano ang halos tatlong katangiang taglay ng mga tulang naisulat nang
panahon ng aktibismo?

7. Magbigay ng ilang pamagat ng mga katipunan ng tulang isinaaklat nang panahong
ito.
8. Anu-ano ang mga katangian ng dula, maikling kuwento, at nobela nang panahong
ito?
9. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa mga pelikulang naipalalabas nang
panahong ito.
Nagsimula ng Bagong Lipunan noong ika-21 ng Setyembre, 1972.
Nagpatuloy pa rin ang Gawad Carlos Palanca sa pagbibigay patimpalak.
Halos tungkol sa ikauunlad ng bayan ang naging karaniwang paksain ng mga akda
tulad ng Luntiang Rebolusyon (Green Revolution), pagpaplano ng pamilya, wastong
pagkain (Nutrition), “drug addiction,” “polusyon,” at iba pa. Pinagsikapan ng Bagong
Lipunan na maputol ang malalaswang mga babasahin, gayundin ang mga akdang
nagbibigay ng masasamang impluwensya sa moral ng mga mamamayan. Ang lahat
ng mga pahayagang pampaaralan ay pansamantalang pinahinto, at maging ang mga
samahang pampaaralan.

10. Ano ang taglay ng mga komiks at iba pang babasahin nang panahong ito? Nagtatag ang pamahalaang militar ng bagong kagawaran na tinawag na
“Ministri ng Kabatirang Pangmadla” upang siyang mamahala at sumusubaybay sa
III. Kani-kaninong akda ang mga sumusunod. Pagtapat-tapatin. Titik lamang ang mga pahayagan, aklat, at mga iba pang babasahing panlipunan.
isagot.
Muling naibalik ng dating unang Ginang Imelda Marcos sa pagpapanibagong-buhay
Hanay A Hanay B ang ating mga sinaunang dula tulad ng Senakulo, Sarsuela, Embayoka ng mga
Muslim, at iba pa. Ipinatayo niya ang Cultural Center of the Philippines, Folk Arts
_____ 1. Mga Gintong Kaisipan A. Rolando S. Tinio Theater, at maging ang Metropolitan Theater ay muli rin niyang ipinagawa upang
mapagtanghalan ng mga dulang Pilipino.
_____ 2. Mga A! ng Panahon B. Segundo Esguerra
Naging laganap din ang pag-awit noon sa wikang Pilipino. Maging ang mga
_____ 3. Sitsit Sa Kuliglig K. V.G. Suarez ipinadadala sa ibang bansa ay awiting Pilipino rin ang inaawit.

_____ 4. Kalikasan D. Ancieto Silvestre Ang mga lingguhang babasahin tulad ng Kislap, Liwayway, at iba pa ay malaki ang
naitulong sa pagpapaunlad ng Panitikan. Naging lagusan ito ng manunulat upang
_____ 5. Mga Tula Ng Bayan Ko at Iba Pa E. Alejandro Q. Perez mailathala ang kanilang mga akda.

_____ 6. Peregrinasyon at Iba pang Tula G. Rio Alma Tahasang masasabi na nagningning din ang Panitikang Filipino nang panahong ito.

H. Federico Licsi ANG PANULAANG TAGALOG

SA BAGONG LIPUNAN

Ilang buwan ang nakalipas pagkatapos idiklara ang Batas Militar, ang mga
KABANATA 9 sumusunod na “Slogan” ng Bagong Lipunan ay nabasa at narinig ng mga
mamamayan:
Panahon ng Bagong Lipunan
1. “Sa ikauunlad ng bayan
KALIGIRANG KASAYSAYAN Disiplina ang kailangan”

2. “Tayo’y kumain ng gulay

 Upang humaba ang buhay” Mula sa kanluran ang dayo’y sumapit
Ako ay hinamak, siya ay inapi, ikaw ay hinamig
3. “Magplano ng pamilya Siniil ang laya, kinamkam ang yaman
Nang ang buhay ay lumigaya” Barangay ay binuwag
Mga tala ay sinunog
4. “Ang pagsunod sa magulang Abakada’y ibinawal
Tanda ng anak ng magulang” Ipinasiyang mga mangmang
Ang lahat ng katutubong kayumanggi ang kulay
5. “Tayo’y magtanim At naging alipin ang bayan kong irog
Upang mabuhay” Ma-iloko, ma-bisaya, ma-kapampangan, ma-tagalog
Ito tayo
6. “Tayo’y magbigayan Pilipino ...
at huwag magsiksikan”
At sa halip, at sa halip
Naging paksa rin ng mga tula ang pagkakaisa, tiyaga, pagpapahalag sa Pinalitang lahat-lahat
pambansang kultura, ugali, kagandahan ng kapaligiran, at iba pa. Kabilang sa mga Ang gobyerno, ang relihiyon,ang ugali, ang kultura
nagsisulat ng tula nang panahong ito sina Ponciano Pineda, ang kasalukayang Kinastila itong dila
Direktor ng Surian ng Wikang Pambansa, Aniceto Silvestre, Jose Garcia Relevo, Itong puso’y kinastila.
Bienvenido Ramos, Vicente Dimasalang, Cir Lopez Francisco, Pelagio Sulit Cruz, at Edukasyon ay hulog ng langit
iba pa. Tunghayan natin ang isa sa mga tula ni G. Ponciano Pineda. Mga tao ay dumunong sa pagbasa at pagsulat
Kastilaloy ang panturo, kastilaloy ang balangkas
Pilipino : Isang Depinisyon Kaya’t ako’y nakastila
ni Ponciano B. P. Pineda Sa kaluluiwa at sa balat
Pinagtilad-tilad – ikaw, ako, siya
Ano ka? Ano siya? Ano ako? Ano tayo? Sa adhika’y paghatiin: divide at impera.
Sabi nila’y Pilipino
Ugat natin ay silangan At yumabong
anak-dagat ang ninunong hatid dito ng barangay Ilukano’y ilukano
Galing doon sa malayo, sa matandang ikalupaan Kapampanga’y kapampangan
dito sila ipinadpad ng magandang kapalaran. Bikulano’y bikulano
Pangasina’y pangasinan
Naibigan itong pulo kaya’t dito nangagkuta Ang Cebuano ay cebuano
Nanirahan, nangaglahi, nangabuhay nang sagana Iyang Waray laging waray
May ugaling katutubo, may gobyerno at bathala Ang Ilongo ay ilong
May samahan at ibigan, maayos at payapa Mga Muslim laging muslim
May sariling wika Ang Tagalog ay tagalog
Tayo raw ito Kanya-kanya, tayu-tayo
Sa ante-panahon ng kolonyalismo. Masawi na ang sampangkat, malipol man ang santribu
Huwag lamang tayo
Walang abog Huwag lamang ako
Pagka’t tayo’y ito
Mga Pilipino ..... Iyang Waray laging waray
Ang Ilongo ay ilong
Ang naamis ay nagbangon, lumaban, naghimagsik Mga Muslim laging muslim
Kamatayan ay sinuong, sinagupa ang panganib Ang Tagalog ay tagalog,
Bumagsak ang mapaniil na nag-iwan ng bakas
Kolonyal na edukasyon, ekonomiya at sosyedad Kundi rin lang itong akin
kaya’t laya’y itinindig sa kislap ng mga tabak mabuti pa ang sa dayo
At sa Kawit nawagayway ang maningning na sagisag ito tayo
Datapwat sasansaglit Pilipino
pagsasarili ay inagaw ng malakas Isang lahing makaako, tayu-tayo.
Dinagit ng dambuhalang diumano’y bagong Mesiyas
Diumano’y naparito upang noon ay iligtas At nagdilim
Ang barbarong walang dunong, walang alam sa paghawak ng At kumulog at kumidlat at lumindol
Gobyerno at ng layang para lamang sa di-lusak. At ang ulan ay bumuhos at umunos
Ang sanlahi’y nagliliyab nalulunod
Di gayon nga nagliliyab nalulunod...
Awtoridad ay naiiba
Napalitan ang balangakas, nangabago ang sisitema At salamat sa karimlan
Ngunit yon din: ang dayuha’y panginoon ay, salamat sa magdamag
Pilipino ang busabos, nakayuko, tagasunod At sumilay ang liwayway ng maningning na liwanag
Walang tutol ... Isang phoenix ang nabangon sa abo ng lumipas
Nagmistulang manunubos ng naamis nating palad
Edukasyong popular: kinano ang sistema Kaguluhan ay inayos, mga giba ay binuo
Umunlad, di nga kasi: Pilipino ay dumunong Nilipol ang kasamaan, kayarian ay binago
Naging kano sa ugali, naging kano sa damdamin Tenancy, ekonomiya, sosyedad, gobyerno
Naging kano sa isipan, naging kano sa pagsulong Edukasyo’y nakaangkop sa lahat ng kailangan
Sadyang gayon ang katwiran nang sa gayo’y bumalikwas ang duhagi nating bayan
Masterin mo iyang wika’t
Ang kultura niyang wika’y ikaw yang mamasterin Pinabubulas ngayong muli ang kulturang katutubo
Ang nagyari: ang produkto nitong ating edukasyon: prospektibong Bilang tanda ng luwalhati ng kahapong siniphayo
mandarayo, Isang bansang hindi dayo
Di-grawadong makabansa, hinding-hindi Pilipino. Isang lahi’t bansang
Pilipinong-pilipino
Divide et impera
Ilukano’y ilukano Kailangang natin ngayon ay uri ng paturuang magbubuklod
Kapampanga’y kapampangan Sa biyaya ng magandang katubusan
Bikulano’y bikulano Sambandila’t isang awit, isang wikang hindi hiram
Pangasina’y pangasinan Dapat itong maging bunga nitong bagong kaayusan\
Ang Cebuano ay cebuano
At pag ito’y natupad na
At pag ito’y naganap na II
Ikaw, siya, saka ako’y
Mga bagong Pilipino! Gawing kulay luntian
ang kapaligiran
Magtanim, magtanim
tayo’y magtanim

(koro)

Magtanim, magtanim
ANG AWITING FILIPINO SA BAGONG LIPUNAN Magtanim tayo upang mabuhay (2x)

Ganito ang ilan sa mga awit na lumitaw nang mga unang taon ng Bagong Noong 1975, nagbago ang takbo ng kasaysayan ang awiting Pilipino nang
Lipunan. ang “TL Ako Sa Iyo” ay awitin ng pangkat Cinderella. Ang awiting ito ay naging
popular sa tawag na himig-Maynila. Binubuo ito ng ilang “balbal” na Pilipino na may
BAGONG LIPUNAN kakaibang kumpas kaya mabilis na tinanggap ng mga tao. Narito ang awit:

I. May Bagong silang / may bago nang buhay TL AKO SA’YO

Bagong bansa, bagong dangal / sa Bagong Lipunan.
Ewan ko ba kung bakit type kita/
II. Nagbabago ang lahat / tungo sa pag-unlad di ka naman guwapo
sa ating itanghal / Bagong Lipunan Kahit malabo ang pagpili ko/
TL ako sa iyo
III. Ang gabi’y nagmaliw nang ganap/ Panay kantyaw ng mga utol ko/
At lumipas na ang magdamag/ Dehins ka raw bagay sa kagandahan ko/
Madaling araw / ay nagdiriwang/ Malabo na raw ba ang mata ko/ at na TL – kita.
Sa umagang daratal/
(koro)
IV. Ngumiti na ang Pag-asa/
Sa umagang anong ganda (ulitin ang I) Kalye liku-liko ang takbo ng isip ko/
Sabi ng lolo may toyo ang utak ko.
TAYO’Y MAGTANIM Sabi ng lola ay humanap ng iba/
May porma’t mayaman/
I TL wala naman.

Lahat ng makakain (ulitin ng I)

ay ating itanim
Magtanim, magtanim at na – TL – kita ...... Ikaw ang true love ko.
tayo’y magtanim
 Naging tanyag din si Rico J. Puno sa pag-awit ng himig-Maynila tulad ng At ang payo nila’y sinuway mo.
kaniyang “The Way We Were”. Narito ang isang saknong ng kanyang awit.
IV
Alaala / nang tayoy magsweetheart pa
Namamasyal pa sa Luneta / Di mo man lang inisip na ang kanilang
Nang walang pera / ginagawa’y para sa’yo.
So it’s the laughter / we will remember / Pagkat ang nais mo’y masunod ang layaw mo
The way we were / Remember the way we were. Di mo sila pinapansin.

Sa kaligirang ito, ang ilan pang mang-aawit na kompositor ay nadagdag pa. V

Kabilang dito sina Freddie Aguilar, Florante, Jose Marie Chan, at ang
magkakasamang Tito, Vic and Joey. Naging matagumpay ang “Anak” ni Freddie Nagdaan pa ang mga araw
Aguilar dahil sa dalang diwa at damdaming ipinahahayag ng awiting ito. Sa At ang landas moy naligaw
katunayan ay nagkaroon pa nga ito ng salin sa Hapon at sa iba pang wika. Narito Ikaw ay nalulong sa masamang bisyo
ang awit: At ang una mong nilapitan
Ang iyong inang lumuluha
ANAK At ang tanong “Anak, ba’t ka nagkaganyan?”

I VI
No’ng isilang ka sa mundong ito
Laking tuwa ng magulang mo. At ang iyong mga mata’y biglang lumuha
At ang kamay nila ang iyong ilaw Nang di mo napapansin
At ang nanay at tatay mo Pagsisisi ang sa isip mo’t nalaman mong
Di malaman ang gagawin ikaw’y nagkamali (3x)
Minamasdan pati pagtulog mo.

II

Sa gabi’y napupuyat ang iyong nanay

Sa pagtimpla ng gatas mo. Narito pa ang awit ni Florante na kaisa ng Bagong Lipunan sa panawagan na kaisa
At sa umaga nama’y kalong ka ng iyong amang ng Bagong Lipunan sa panawagan sa lalong makabuluhang pamamayan.
Tuwang-tuwa sa iyo.
AKO’Y PINOY
III
I
Ngayon nga ay malaki ka na
At nais mo’y maging malaya Ako’y isang Pinoy sa puso’t diwa
Di man sila payag walang magagawa Pinoy na isinilang sa ating bansa
Ikaw nga ay biglang nagbago Ako’y hindi sanay sa wikang mga banyaga
Naging matigas ang iyong ulo Ako’y Pinoy na mayroong sariling wika.
Koro
Wikang Pambansa / Ang gamit kong salita
Bayan kong sinilangan/Hangad kong lagi ay kalayaan
II
Si Gat Jose Rizal noo’y nagwika
Siya ay nagparangal sa ating bansa
Ang hindi raw magmahal sa sariling wika
Ay higit pa ang amoy sa mabahong isda.
(ulitin koro at I)
ANG DULA SA BAGONG LIPUNAN
Nanguna sa pagpapanibagong-buhay ng ating mga sinaunang dula ang
ating naging Unang Ginang ng bansa na si Gng. Imelda Romualdez Marcos. Binuhay
niya ang sarsuela ng mga Tagalog, Sinakulo, at Embayoka ng mga Muslim na
pawang itinanghal sa ipinakumpuni niyang Metropolitan Theater at ipinatayong Folk
Arts Theater at Cultural Center of the Philippines.
Marami ring mga paaralan at samahan ang nagtanghal ng naiibang dula.
Ang Mindanao State University ay nagtanghal sa Cultural Center of the
Philippines ng isang dulang pinamagatang “Sining Kambayoka.”
Ang “Tales of Manuvu” na isang makabago o istilong rock na operang ballet
ay nakadagdag din sa dulaang Pilipino noong 1977. Ito’y tinampukan nina Celeste
Legaspi, Leah Navarro, Hajji Alejandro, Boy Camara, Anthony Castelo, Rey Dizon,
Gina Mariano, at iba pa. Sinulat ito ni Bienvenido Lumpera at ang koryograpi ay kay
Alice Reyes.
Si Imee Marcos na anak ang ating naging Pangulo ng bansa ay isang artista
ng dulaan sa kaniyang pagkakaganap bilang pangunahing papel sa “Santa Juana ng
Koral” at “The Diary of Anne Frank.”
Lalong nakapagpasigla sa dula nang panahong iyon at maging sa
kasalukuyan ang mga sumusunod na samahang pandulaan.
1. PETA – nina Cecile Guidote at Lino Brocka
2. Repertory Philippines – nina Rebecca Godines at Zenaida Amador
3. UP Repertory – ni Behn Cervantes
4. Teatro Filipino – ni Rolando Tinio
ANG RADYO AT TELEBISYON
Ang radyo ay patuloy pa ring tinatangkilik nang panahong ito. Ang kaniyang
mga dugtungang dula tulad ng “Si Matar”, “Dahlia”, “Ito ang Palad Ko,” “Mr. Lonely,”
at iba pa ay siyang naging pampalipas oras o libangang pakinggan ng mga wala
pang telebisyon. Maging ang mga awitin ay rito unang napakinggan ng ating mga
kabataan.
Subalit di maikakaila na maraming artista sa radyo na lumipat sa telebisyon sa
dahilang mas malaki ang bayad sa pagganap sa telebisyon nang panahong ito na
labis na tinangkilik ng marami ay ang Gulong ng Palad, Flor de Luna, Anna Liza, at
iba pa.
Ang “Superman” at “Tarzan” ay kinagigiliwan din ng mga bata nang panahong ito.
ANG PELIKULANG PILIPINO
Nagkaroon ng taunang Pista ng mga Pelikulang Pilipino sa panahong ito. Sa
tuwing may ganitong kapistahan ay pawang mga pelikulang Pilipino lamang ang
ipinalalabas sa mga sinehan sa Metro Manila. Ginagawaran ng gantimpala at
pagkilala ang nagwawaging mga pelikula at artista.
Nagsilabas sa panahong ito ng Bagong Lipunan hanggang 1979 ang mga
pelikulang walang romansa o seks subalit tinangkilik dahil sa kakaibang kayarian nito,
tulad ng:
“Maynila .... Sa mga Kuko ng Liwanag” – sinulat ni Edgardo Reyes.
Isinapelikuila sa direksiyon ni Lino Brocka at sa pangunguna ni Bembol Roco.
“Minsa’y Isang Gamu-gamo” – ang pangunahing bituin dito ay si Nora Aunor.
“Ganito Kami Noon .... Paano Kayo Ngayon” – pinangunahan nina Christopher de
Leon at Gloria Diaz. 1. Kislap

“Insiang” – pinangunahan ni Hilda Coronel. 2. Bulaklak

“Aguila” – pinangunahan nina Fernando Poe Jr, Jay Ilagan, at Christopher de Leon. 3. Extra Hot

Ngunit hindi pa rin napahindian nang panahong ito ang mga pelikulang nahihinggil sa 4. Jingle Sensation
sex na kinagigiliwan ng mga tao. Mula sa mga inaangkat na pelikula sa ibang bansa
na natutungkol dito at maging ang ibang pelikulang Pilipino ay ito ang naging Bukod sa mga magasin, para namang mga kabuteng nagsisulpot ang mga
kasangkapan ng mga prodyuser sa pagkita ng salapi mula sa takilya. komiks na siyang kinagiliwang basahin ng marami. Kabilang dito ang mga
sumusunod:
ANG MGA PAHAYAGAN KOMIKS, MAGASIN,
AT IBA PANG BABASAHIN 1. Pilipino

Sa panahong ito ng Bagong Lipunan, nagbihis ng panibagong anyo ng 2. Extra

nilalaman ng mga pahayagan. Ang mga balitang dati’y naglalahad ng karahasan
tulad ng patayan, nakawan, panggagahasa, at iba pa ay napalitan ng mga balitang 3. Love Life
pangkaunlaran, pangekonomiko, disiplina, pangkultura, turismo, at iba pa. Narito ang
mga sumusunod na pahayagan: 4. Hiwaga

1. Bulletin Today 5. Klasik

2. Times Journal 6. Espesyal

3. People’s Journal KABUUANG TANAW SA PANITIKAN SA

PANAHON NG BAGONG LIPUNAN
4. Balita
Sa kabuuang tanaw, masasabing ang sangay ng Panitikang Pilipino na
5. Pilipino Express nanaluktok sa Bagong Lipunan ay ang mga sanaysay, awit, mga talumpati, at tula.
‘
6. Phil. Daily Express Walang pinag-iba ang mga maikling kuwento nang panahong ito sa mga
naisulat noong bago magkaroon ng aktibismo, gayun din naman ang mga nobela at
7. Evening Express dula.

8. Evening Post MGA TULONG SA PAG-AARAL

Sadyang nakahiligan nang basahin ng mga mamamayang Pilipino ang I. Sagutin ang mga sumusunod:
magasing Liwayway simula pa noong 1922. Bukod sa Liwayway, ang ilan pang
magasing mababasa nang panahong ito ay ang: 1. Kailan nagsimula ang Bagoing Lipunan?
 __________ 7. Isang makabago at istilong rock na operang ballet ang nakadagdag
2. Ano ang karaniwang paksain ng panitikan nang panahon ng Bagong Lipunan? sa ating dula noong 1977.

3. Ano ang Ministri ng Kabatirang Pangmadla? __________ 8. Ang gumanap sa pangunahing papel ng “Santa Juana ng Koral.”

4. Magbigay ng halimbawa ng mga “Slogan” na maririnig nang panahong ito. III. Pagtapat-tapatin. Titik lamang ang isulat na sagot.

5. Isalaysay ang mensahe ni G. Ponciano Pineda sa kaniyang tulang Pilipino: Isang Hanay A Hanay B
Depinisyon.
_____ 1. TL Ako Sa Iyo A. Ponciano Pineda
6. Anu-anong mga uri ng awitin ang namalasak nang panahon ng Bagong Lipunan?
_____ 2. Pilipino: Isang Depinisyon B. Freddie Aguilar
7. Isalaysay ang naging kalagayan ng dula sa Bagong Lipunan.
_____ 3. Anak K. Florante
8. Anu-anong mga samahang pandulaan ang naitatag nang panahong ito?
_____ 4. Ako’y Isang Pinoy D. Cinderella
9. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa naging kalagayan ng radyo at telebisyon
nang panahon ng Bagong lipunan. _____ 5. The Way We Were E. Rolando Tinio

10. Ano ang kabuuang tanaw ng ating Panitikan sa Bagong Lipunan? _____ 6. Teatro Filipino G. Behn Cervantes

II. Turan ang mga sumusunod: _____ 7. Maynila ... Sa Mga Kuko ng Liwanag H. Rico Puno

__________ 1. Isang pagawaang itinatag ng pamahalaang militar na namamahala at _____ 8. UP Repertory I. Hilda Coronel
sumusubaybay sa mga pahayagan, aklat, at mga iba pang babasahin panlipunan.
_____ 9. Insiang L. Edgardo Reyes
__________ 2. Direktor ng Surian ng Wikang Pambansa.
_____ 10. Tales of Manuvu M. Bienvenido Lumbera
__________ 3. Mga awiting binubuo ng ilang “balbal” na Pilipino na may kakaibang
kumpas.

__________ 4. Awit ni Freddie Aguilar na tinangkilik maging sa ibang bansa dahil sa KABANATA 10
diwa at damdaming ipinahahayag nito.
Panahon ng Ikatlong Republika
__________ 5. Nanguna sa pagpapanibagong-buhay ng ating mga sinaunang dula
nang panahon ng Bagong Lipunan. KALIGIRANG KASAYSAYAN

__________ 6. Isang babasahing Pilipino na tinatangkilik ng mga mambabasa Makaraan ang sampung taong pagkakasailalim ng Pilipinas sa Batas Militar
simula pa noong 1922 magpahangga ngayon. at sa tinamasang bahagyang pagbabago sa kalakarang buhay ng mga Pilipino na
nagsimula sa panahon ng Bagong Lipunan, muling inalis ang bansa sa ilalim ng Isang subong kanin sa lipaking palad,
nasabing batas noong ika-2 ng Enero, 1981. Ang tinititigan ng matang malungkot,
‘Sang kimis na awa na magiging lunas
Ang pagkakaalis ng bansa sa ilalim ng Batas Militar ay isang pagbabago sa Sa nanghapding tiyan sa pamamaluktot.
tingin ng mga naglilingkod sa pamahalaan. Sa kanilang pananaw, ang Pilipinas noon ... nahan, O, Bathala
ay isa na namang bagong bansa, kaya’t ito’y tinawag ng dating Pangulong Marcos ... ang iyong kalinga!
na “Ang Bagong Republikang Pilipinas.” ‘Sang yayat na pisngi ang dinadaluyan
Ng namuong luhang hindi masawata,
Isa namang mananalaysay ang nagsabi na ito ang panahon ng ikatlong Mga labing mamad at tiim na bagang
Republika. Ang unang republikang kaniyang isinasaalang-alang ay ang Republikang Ang naghihimagsik pagdaralita;
Pilipinas sa panahon ni Emilio Aguinaldo; ang ikalawa ay ang paglaya natin sa ilalim O, nahan ang tunay ...
ng pamahalaang Amerikano; at itong ikatlo, dahil muli na naman daw naging malaya Na batas ng buhay!
ang bansa dahil sa pagkakaalis nito sa ilalim ng Batas Militar.
Isang pinggang tigib at saganang hapag
Ngunit nang panahong ito, di-mapasusuibaliang maraming mamamayan ang Ang buong ganang pinagsasaluhan,
tumututol at nagpupuyos ang kalooban dahil sa patuloy na paghihirap ng bansa at di- Ng mga nilikhang kung saan nabuhay
pagdama sa tunay na ikalayaan. Lalo pang nag-alab ang ganitong damdamin nang At saan nanggaling ay hindi malaman,
patayin noong Agosto 21, 1983 ang dating Senador ng bansa na si Benigno Aquino, O, Bayan kong sinta ...
Jr., ang idolo ng masang Pilipino na matagal na nilang mithing maging pangulo ng Ikaw ba’y akin pa?
bansa.
-Sanlaki - - Bisa, Bisa, Ventura – (1983)
Sa pagpapatuloy ng ganitong kalagayan nang panahong ito, masasabing
malaki ang naging pagbabago sa ating panitikan. Maraming mga manunulat ang PILIPINAS, SAWI KONG BAYAN
nangagsisulat ng mga paksang nadarama sa buhay tulad ng pakikisama, paggawa, ni Francisco ‘Soc’ Rodrigo
pagdadalamhati, kahirapan, pulitika, at imperyalismo.
Pilipinas, sawi kong Bayan
Masasabing maningning pa rin ang Panitikang Filipino nang panahong ito. Naging bihag ka ng dayuhan;
Kay-tagal mong nakipaglaban
ANG PANULAANG TAGALOG SA PANAHON Upang ang laya ay makamtan.
NG IKATLONG REPUBLIKA
Alay mo ay dugo at luha
Ang mga tula sa panahon ng ikatlong Republika ay may pagkaromantiko at Sa altar ng iyong paglaya;
rebolusyonaryo. Lantaran kung ito’y tumuligsa sa mga nagaganap noon sa ating Nataboy ang mga banyaga,
pamahalaan. Ang hinaing ng mga mamamayan ay nakatambad sa wikang maapoy, At ngalan mo ay naging dakila.
marahas, makulay, at tila mapagtungayaw. Tunghayan natin ang ilan sa mga tula
nang panahong ito: Ngunit ngayon, O Bayan kong kulang palad,
Anak mong sarili ang sa iyo’y bumihag;
UOD Ginapos ka, tinakot ka at hinamak,
ni Rodolfo S. Salandanan Sa lupa mong sarili, dangal mo’t laya ay umiyak.
Bayan, kumilos ka! Ang kalayaan ay ipaglaban!
O Pilipinas, dahil sa iyo, kami’y laban Nangangamba ka ba oh! Pedro
hanggang kamatayan Na baka ika’y mahuli ng bombero
Magpakatatag at huwag dungisan
-Malaya: Editoryal / Opinion (January 3, 1986) Ang kalayaang pinaglalaban
Laban na (4x)
ANG AWITING FILIPINO SA PANAHON NG
IKATLONG REPUBLIKA At kung ika’y handang sumama
Naririto ang pagkakataon
Mga paksang madarama sa buhay ang nilalaman ng mga awiting Filipino
nang panahong ito. Ang kalungkutan o pagdadalamhati, kahirapan, paghahangad ng Repeat II
tunay na kalayaan, pag-ibig sa Diyos, sa bayan, at sa kapwa, ay ang mga damdamin
ng mga awit. Laban (12x)

Maraming kompositor ang nalungkot nang paslangin si Ninoy Auino, Jr.
noong Agosto 21, 1983. Kabilang na rito sina Coritha, Eric, Freddie Aguilar, at iba pa.
Sina Coritha at Eric ay bumuo ng isang awiting pinamagatang “Laban Na” at
unang inawit ito ni Coritha sa isinagawang National Unification Conference ng
oposisyon noong Marso, 1985. Inawit din ito sa idinaos na “Presidential Campaign
Movement for Cory Aquino” upang magbigay inspirasyon sa kampanya sa
pagpapabagsak sa marcos Movement noong Pebrero 5, 1986. Narito ang awit:
Laban na (6x)
Muling binuhay naman ni Freddie Aguilar ang awiting “Bayan Ko” na sinulat
naman nina Jose Corazon de Jesus at C. de Guzman noong panahon ng Amerikano.
At dahil sa madamdaming nilalaman at pagiging popular nito, iminumungkahing
tunghayan natin ang awit.
BAYAN KO

LABAN NA Ang bayan kong Pilipinas

(ni Coritha at Eric) Lupain ng ginto’t bulaklak
Pag-ibig na sa kaniyang palad
I Nag-alay ng ganda’t dilag

Ang hangin ay humuhuni At sa kaniyang yumi at ganda

May sinasabi Dayuhan ay nahalina
Tila may daing Bayan ko, binihag ka
Ang lahi natin, Nasadlak sa dusa.
Mga alon sa dagat ay
May kinakampay -korus-
Ang hiniling, saan ka papanig
ha ... ha ... ha ... ha ... ha ... Ibon mang may layang lumipad
Kulungin mo at umiiyak
Bayan pa kayang sakdal dilag
Ang di-magnasang makaalpas?
II
Pilipinas kong minumutya Nagpatuloy pa rin ang pagdiriwng ng taunang Pista ng mga pelikulang
Pugad ng luha at dalita Filipino nang panahong ito.
Aking adhika
Makita kang sakdal laya Lalong di napigil ang pagkagiliw ng mga tao sa pelikulang nahihingil sa sex.
Kaya naman sinamantala ng mga ganitong uri kahit na ito’y nakapagpapababa sa
Kay-sarap mabuihay sa sariling bayan moralidad ng mga Pilipino.
Kung walang alipin at may kalayaan
Ang bayang sinisiil, bukas ay babangon din
Ang silanga’y pupula sa timyas ng paglaya

(ulitin ang korus)

ANG MGA PAHAYAGAN, KOMIKS, MAGASIN,
Bukod sa pagbuhay ni Freddie Aguilar sa awiting “Bayan Ko”, lumikha rin AT IBA PANG BABASAHIN
siya ng awiting pinamagatan niyang “Pilipino”. Narito ang awit.
Tila pulitikang biglang nahati sa dalawang partido ang mga pahayagan nang
PILIPINO panahon ng ikatlong Republika. May mga pahayagang binansagang mga “crony
newspapers” ng marami nating mga kababayan dahil sa mga di –makatotohanang
Pilipinas, Pilipinas pahayag na taliwas sa mga tunay na nagaganap sa ating kapaligiran. Kabilang sa
Ano ang nangyari sa anak mo’t mga ito ay ang Bulletin Today, Peoples Journal, at Peoples Tonight.
ika’y iniwanan?
Nasilaw sa ganda at ayos ng Ang mga pahayagang tinangkilik naman ng marami at pinaniniwalang nagpapahayag
mga dayuhan ng mga totoong pangyayari at pinaniniwalaang nagpapahayag ng mga totoong
Kahit nagdurusa minsan man ay pangyayari ay ang Forum, Daily Inquirer, Manila Times, at Malaya.
di nagbago
Ika’y nanatiling tapat sa mga anak mo, Patuloy pa ring tinangkilik ng maraming kabataang Pilipino ang mga komiks at
Pilipinas, magasin tulad ng Kislap, Modern Magasin, Bulaklak, Liwayway, Extra Hot, Jingle
Pilipino, Pilipino Sensation, Lovelife, Extra, Aliwan, Hiwaga, Holiday, at marami pang iba.
Oras na upang harapin mo ang katotohanan
Na ikaw ay binulag at niloko ng mga dayuhan ANG TIMPALAK-PALANCA SA PANHON
Ikaw ay magbago, harapin ang NG IKATLONG REPUBLIKA
sariling bayan
Bigyan mo naman ng daan ang Ang Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature,
sariling atin pinakaprestihiyosong gawad pampanitikan ng bansa ay nagpatuloy pa rin sa
Pilipino. pagbibigay-gantimpala taun-taon sa larangan ng pagsulat ng pinakamahusay na tula,
Harapin mo ang bayan maikling kuwento, sanaysay, at iisahin o tatatluhing yugtong dula. Ang mga nagkamit
Harapin mo, Pilipino ng unang gantimpala sa mga larangang nabanggit simula noong 1981 hanggang
1985 ay ang mga sumusunod:
ANG PELIKULANG FILIPINO SA
PANAHON NG IKATLONG REPUBLIKA Tula
 1981 – “Taga Sa Bato” – isang matalinghagang tulang isinulat ni Romulo A.
Sandoval na gumamit ng sagisag na “Victor Buenviaje”.
1982 – “Odyssey Ng Siglo” – isang madamdaming tula ni Cresenciano C.
Marquez, Jr. na ikinubli ang tunay na pangalan sa sagisag na “Eva A. Dan.”
1983 – “Sa Panahon Ng Ligalig” – ni Jose F. Lacaba na gumamit ng sagisag
na “Bernardo Makiling.”
1984 – “Bakasyunista” – ni Tomas F. Agulto na kumubli sa sagisag na
“Sarhento J. de la Cruz.”
1985 – “Punta Blangko” – ni Mike L. Bigornia, sa sagisag na “Haraya Negra”
Maikling Kuwento
1981 – “Di Mo Masilip Ang Langit” – ni Benjamin P. Pascual, sa sagisag na
“Radamen”
1982 – “Tatlong Kuwento Ng Buhay ni Julian Candelabra” – sinulat ni
Luialhati Bautista de la Cruz, sa sagisag na “Joy Marela.”
1983 – “Pinagdugtong-dugtong Na Hininga Mula Sa Iskinitang
Pinagpiyestahan ng mga Bangaw” – akda ni Agapito M. Lugay na nagtago sa
sagisag na “Peping de la Cruz.”
1984 – “Sa Kaduwagan Ng Pilikmata” – Fidel D. Rillo, Jr. sa sagisag na “Virginia
Rivera.”
1985 – “Unang Binyag” – ni Ernie Yang sa sagisag na “Homer”
Sanaysay
1981 – “Sa Sariling Panunuring Pampanitikan; mga hamon at Pananagutan”
– sinulat ni Pedro L. Ricarte, na gumamit ng sagisag na “Priscilla R. Moreno.”
1982 – “Isang Liham Sa Baul Ng Manunulat” – ni Fanny A. Garcia, sa
sagisag na “Simone.”
1983 – “Ang Kontemporaryong Nobelang Tagalog” – ni Rosario Torres Yu,
sa sagisag na “J. de la Cruz”
1984 – “Mga Tinik Sa Dambuhalang Bato” – ni Lilia Q. Santiago sa sagisag
na “Abante Altamonte.”
1985 – Walang nagkamit ng unang gantimpala sa larangan ng sanaysay
noong taong ito. Subalit isang espesyal na gantimpala ang natanggap ni Fidel Rillo,
Jr. sa kaniyang sanaysay na nasusulat sa Tagalog at may pamagat sa Ingles na
“Now For The Fun of the Flowing Gutter.” Ang sagisag sa panulat na ginamit dito ng
may-akda ay “Don Miguel del Vino.”
Ang mga sumusunod ay sipi ng mga maikling kuwento na nagkamit ng
unang gantimpala sa Timpalak-Palanca noong 1981-1985.
DI MO MASILIP ANG LANGIT
ni Ramaden (Benjamin Pascual)
Waswas ko ‘yong dumalaw sa ‘kin, pare. Dinalahan nga ‘ko ng ‘sang kahang
yosi. Kumuha ka, pare. Huwag mo lang ipapatanaw ang baga sa labas. ‘Yong
bagong trasti natin ayaw ng me naninigarilyo sa ganitong oras ng gabi. Mag-aalas-
nuwebe na siguro, o baka lampas na. Dito sa oblo, pare, kailangang hulaan mo lang
ang oras. Walang me relo rito.
At di ka dapat magrelo rito, pare. Makakatuwaan lang ng mga trasti. Aarborin
lang sa’yo. Pag di mo naman ibinigay, wala kang dalaw – ang ibig kong sabihin,
hihigpitan ka sa dalaw mo – at pag-iinitan ka pa. Bago ka lang dito, pare. ‘Yan ang
unang matutuhanan mo rito sa ob-lo pagtagal-tagal mo.
Umiyak kanina ang waswas ko, pare. Isi ka lang, sabi ko. Ito ang kapalaran
natin, eh. Naaawa rin ako sa waswas ko na di alam kung pa’no talaga nabubuhay
ngayong narito ‘ko sa ob-lo.
Pare, sindihan mo ‘yan. Huwag mo lang ipatatanaw ang baga sa labas.
Takpan mo ng lukong ng palad mo.
 Ano’ng kaso ko, pare? Arson, pare. Ha-ha! Isang ospital ang sinunog ko – o
pinagtangkaang sunugin. Dahil hindi nasunog na lahat, pare. Tersiya parte lang ng
bilding ang kinain ng apoy.
Hindi ka siguro maniniwala, pare, kami ang gumawa ng ospital na ‘yon. Sa
Quezon City ‘yon, pare, ‘yong pribadong ospital na ari ng magkapatid na mestisong
Intsik, Lim ang apelyido. Ang ibig kong sabihin, pare, isa ako sa mga peon na
nagtayo no’n. Kantero ‘ko, pare – ‘yon bang tagapaglaho ng semento.
Nang magawa namin ‘yon, pare, para ‘kong pintor na nakagawa ka, pag
nakabuo ka, ng isang magandang bagay. ‘Yon lang kasi ang magandang bagay na
nagawa ko sa buong buhay ko. Alam ko, ang arkitekto ang nagplano no’n, pero, pare,
isa ‘ko sa mga gumawa. Kung masasabi niyang siya ang gumawa n’non, masasabi
ko rin na ako. Pa’no mo maitatayo ang isang bilding, pare, kung wala kang tagahalo
ng semento? Di mo ‘yon maitatayo sa pamamagitan ng lapis at papel lang.
Nang mayari namin ‘yon, pare, di ko pagsawaang tingnan. Paulit-ulit kong
minamasdan. Lalagay ako sa malayo, sa harapan, at hahagurin ko ng tingin. Para
bang isang magandang babae, pare, na maya’t maya’y gusto mong ukulan ng
humahanga at nagmamalaking tingin dahil alam mong mga kamay mo ang katulong
na gumawa at bumuo.
At ito ang pinagtangkaan kong sunugin, pare! Ha-ha!
Sasabihin ko sa’yo kung bakit. Uumpisahan ko sa simula.
Mahigpit na ‘sang taon naming ginawa ang ospital na ‘yon, pare. Nang
mayari ang pundasyon, marami sa mga kasama ko do’n na natutulog. Alam mo na,
para makatipid sa pasahe. Nang malaon, sinabi ko ke Luding – Luding ang pangalan
ng waswas ko, pare – na do’n na rin ako matutulog. Kasi, kahit na sa Quezon City rin
kami nakatira e malayo ang amin sa ginagawang bilding. Kailangang magdalawang
sakay ka sa bus at dyip. Pumayag naman si Luding.
“Sige,” sabi lang ng waswas ko. “Nang makatipid tayo nang konti sa gastos.”
Kasi, pare, minimumu lang ang pagana sa ‘kin sa ginagawang ospital. Ang
minimum no’n e disiotso, hustong-husto lang sa pagkain at pangangailangan naming
mag-asawa.
Sasabihan ko muna sa’yo kung sa’n kami nakatira no’n, pare. Ang haybol
namin no’n e hindi talagang bahay kundi isang maliit na kubo – mas tama sigurong
tawaging barungbarong ‘yon dahil mas marami ang yero – na unti-unti naming
naitayo sa isang bakanteng lote sa tabi ng isang bagong tayo ring subdibisyon.
Pinsan ng waswas ko ang inhinyerong nagtayo ng subdibisyon at naipakiusap niya
sa kanyang pinsan na umiskuwat muna kami sa bakante ngang loteng ‘yon na di na
sakop ng lupa ng subdibisyon kundi ari pa rin ng talagang me lupang binilhan ng
subdibisyon, na kaibigan naman ng inhinyerong pinsan ng waswas ko. Ang ibig ko
lang sabihin dito, pare, legal naman ang pagkakatira namin sa subdibisyon, hindi
kami talagang iskuwater na basta na lang nagtatayo ng bahay sa lupa ng me lupa.
Sabihing nakikitira pero hindi iskuwater.
Ang hirap ng lagay namin do’n, pare. Para kaming etat. Parang etat sa tabi
ng ‘sang basong gatas. Bakit e medyo maaskad ang kara ko. Kung tingnan ako ng
mayayamang taga-subdibisyon e para bang sa anumang sandali’y lolooban ko ang
malalaki at magaganda nilang bahay. Ang talagang dahilan lang nama’y
nakakapagpapangit ang aming barungbarong, sa tingin, sa magaganda nilang bahay
sa subdibisyon at ibig nilang kami’y umalis!
Hirap kami ro’n pare. Ang layo ng iniigiban ko ng tubig. Wala pang ilaw.
Ayaw kaming pakabitin sa koryente sa subdibisyon. Ang ibig nga nila’y umalis kami
ro’n.
Sa itinatayong bilding na nga ‘ko natutulog at umuwi lang kung Sabado ng
hapon. Me kasama naman sa bahay ang waswas ko, ang kanyang ina na nakapisan
na sa ‘min mula pa lang nang kami’y ikasal. Kung gabi, masaya kami sa ginagawang
bilding. Me magpapabili ng kuwatro-kantos at pararaanin namin ang mga oras sa
kantahan at kuwentuhan. O gagalain namin ang buong bilding na kung baga sa tao e
kalansay pa lang. Ang pasikut-sikot ng bilding e alam na alam namin, pare, na
parang guhit ng aming palad.
Nang matapos na ang bilding – nang tapos na tapos na, ang ibig kong
sabihin, at me mga doktor na at tumatanggap na ng pasyente – siya namang
pagbubuntis ng waswas ko. ‘Yon ang una naming anak, pare. Wala pa kaming ‘sang
taoing kasal nang umpisahan naming gawin ang ospital.
“Hanggang maaga’y magplano tayo,” sabi ko sa waswas ko isang gabi, at
sinabi ko sa kanya na mabuti siguro’y sa ospital na itinayo namin siya manganak.
“Mahal do’n,” sabi ng waswas ko. “Mayayaman lang ang nanganganak at
nagpapagamot do’n.”
“Me pri ward do’n,” sabi ko naman.
“Hindi ko alam,” sabi niya.
“Alam ko,” sabi ko. “Kami ang gumawa no’n, di ba? Gamot at pagkain lang ang
babayaran mo sa pri ward do’n at magbibigay ka lang ng konting donasyon.”
“Ikaw, kung gusto mong do’n ako manganak e di do’n,” sabi ng waswas ko.
“Meron ka bang alam na ibang ospital na maaari mong panganakan?” sabi ko.
Tumingin lang sa ‘kin ang waswas ko at hindi sumagot. Alam niya na ang
pinakamalapit na ospital sa ‘min e ang ospital na ginawa namin. Me ilang ospital
naman na me pri ward din, pero iyo’y malayo na sa ‘min o nasa Maynila na.
Wala pa ‘kong nasasabi sa’yo tungkol sa waswas ko. Mabait siya, pare. Siya ‘yong
kung sisigawan mo’y tatalungko lang sa isang sulok. Sunudsunuran sa gusto ko,
pare. Maganda pa. Nakita mo naman sa bisitors rum kanina. Me mukha naman, di ba?
Tayung-tayo pa’ng suso, di ba?
Pagkatapos naming mag-usap ng waswas ko kung sa’n siya manganganak, isang
araw na mapagawi ako sa ospital na ginawa e nagtuloy ako sa loob. Wala naman
akong ipagagamot. Gusto ko lang mag-usyoso. Ginala ko uli ang palibot, sinundan
ng tingin ang nagsasalimbayang mga nars at doktor. Pare, gusto kong sabihin sa
lahat ng tao ro’n na isa ako sa mga gumawa n’on.
Sa madaling salita’y lumaki ang tiyan ng waswas ko. Nang walong buwan na ang
kanyang kabuntisan e pinag-usapan uli namin ang kanyang panganganak. Para
kaming nagdidril kung ano ang dapat gawin kung magkakasunog. Sabagay,
kailangan ‘yon. Malayo ang subdibisyong aming iniiskuwatan sa kalsada na daanan
ng mga sasakyan. Kaya halos lahat ng taga-subdibisyon e me kotse.
“Pa’no kung dumating ang oras ng panganganak mo nang wala ako rito sa bahay?”
sabi ko ke Luding. Mangyayari lang ‘yon, pare, sa araw na nasa trabaho ako. Me
ginagawa kaming bahay no’n sa Pasay.
“Lalakad ako hanggang sa abangan ng sasakyan at tatawag ng dyip o taksi at
magpapahatid sa ospital,” sabi ng waswas ko.
“Makaya mo kayang lumakad hanggang sa kalsada?” tanong ko.
“Kakayanin ko,” sabi niya.
“Pa’no kung di mo makaya?” sabi ko. “Pa’no kung mapanganak ka sa daan?”
“Bahala na,” sabi niya.
“Sana’y narito ‘ko pag manganganak ka na,” sabi ko.
Tumawa ang waswas ko at ang sabi, “Di gano’n din ‘yon. Maglalakad din ako
hanggang sa abangan ng sasakyan.”
“Iba ‘yong narito ‘ko,” sabi ko.
“Sabagay,” sabi niya.
“Sana’y sa gabi ka manganak,” sabi ko. “Narito ‘ko. Huwag namang hatinggabi o
madaling-araw. Baka mahirapan tayong makakita ng taksing maghahatid sa ‘tin sa
ospital.”
Naging problema sa ‘kin ang panganganak ng waswas ko. Unang anak ko ‘yon, pare,
unang pagkakataon na magiging tatay ako. Maiintindihan mo naman siguro kung
bakit gano’n na lang ang paghahangad kong malagay sa ayos ang panganganak
niya, huwag malagay sa panganib ang aming magiging anak.
Pare, halos gabi-gabi’y pinag-uusapan namin kung ano ang ipapangalan sa
‘ming magiging anak. Ang waswas ko’y mahilig sa mga pangalang Amer’kano at
gusto niya ang mga pangalang Michael at Leonard at Robert, kung lalaki ang bata, at
kung babae nama’y gusto niya ang pangalang Elizabeth at Jocelyn at Rhoda. Ang
gusto ko nama’y Lualhati, kung babae ang bata, at Joselito kung lalaki. Me kapatid
kasi akong namatay na Jose ang pangalan at ikinabit ko ang lito dahil ‘yon ang gusto
kong maging palayaw niya. Paborito ko kasing artista si Lito Lapid, pare. Gaya ng
nasabi ko na, sunuid-sunuran sa ‘kin ang waswas ko at nagkasundo kami sa mga
pangalang gusto ko.
 Me isa pang dahilan kung bakit ayokong malagay sa panganib ang buhay ng
aming magiging anak, pare. Gustong-gusto ng waswas ko ang kanyang pagbubuntis.
Ang ibig sabihin nito, pare, gustong-gusto niyang maging ina. Napapakiramdam ko
iyon sa ‘ming mga pag-uusap tungkol sa batang isisilang, kung nagsasabi siya ng
mga pangalang Amer’kano na ibig niya para sa bata, kung pinag-uusapan namin
kuing sa’n pag-aaralin ang bata. Likas lang siguro ‘yon sa bawat babae. Bawat
babae’y gustong maging ina. At ayokong mabigo siya. Gusto kong makita niya ang
batang ‘yon na laman ng kanyang tiyan, mayakap niya, maipaghele. Ayokong
maging sentimental, pare. Ang gusto ko sa waswas ko’y natural din sa mga lalaki, di
ba?
Nobyembre manganganak ang waswas ko at alam ko kung papasok na ng
buwang ito. Matatapos pa lang ang Oktubre, namumulaklak na ang talahib. Marami
ng damong ‘to sa iniiskuwatan namin ni Luding. Me mga bakante pang lote, sa
makapasok ng subdibisyon, na malayang tinutubuan ng talahib na ang mga
himaymay ng puting bulaklak, sa ihip ng hangin, o nagliliparan sa kalsada. Naging
palatandaan ko ang bulaklak ng talahib sa pagpasok ng Nobyembre at sa
panganganak ng waswas ko.
Pumapasok ang Nobyembre, nakaipon na ‘ko ng sandaang piso. Sa gaya
kong nagkakantero lang, pare, hindi madaling mag-ipon ng sandaang piso na
ilalabas mo sa mga gastusin sa bahay. Kinailangang awasin ko’yon, nang unti-unti,
sa gastos ko sa pagkain sa tanghali, sa paghinto muna sa paninigarilyo, sa hindi
muna pagtoma. Pare, kung minsa’y nagpupunta sa mga birhaws o sa putahan ang
mga kasama ko pero nagtitiis akong maiwan sa ginagawang bilding. Tinipid kong
talaga nang husto ang sarili ko, pare. Ang sandaang pisong ‘yon e inilaan ko sa
biglang pagkakagastahan, gaya ng ibabayad sa taksi kung dadalhin na sa ospital si
Luding., o bayad sa ospital. Kasi nga’y me pagbabayaran ka rin sa ospital kahit na sa
pri ward.
Nasa trabaho ‘ko, pare, nang magdamdam ang waswas ko. Umaga no’n.
Ang mga pangyayari’y hindi ko nakita. Ikinuwento na lang sa ‘kin ng waswas ko
kinagabihang puntahan ko siya sa ospital.
Ganito ‘yon, pare. Isang oras pagkaalis ko ng bahay, sumakit ang tiyan ng
waswas ko – talagang oras na ng panganganak niya, naramdaman niya. Hindi niya
‘ko matawagan sa telepono – siyempre, walang telepono sa bahay na ginagawa
namin. Hindi naman daw niya mautusan ang nanay niya na puntahan ako at
pasabihan. Medyo engot ang matanda, pare, aanga-anga at mahina pa ang tenga.
Sinabi na lang niya sa nanay niya na pumirme sa bahay at pupunta na siyang mag-
isa sa ospital. Lalakad siya hanggang sa kalsada, gaya ng usapan namin, at sasakay
sa dyip o taksi at magpapahatid sa ospital. Me pantaksi siya. Lagi siyang may
nakahandang pantaksi na ibinibigay ko sa kanya mula sa sandaan na naipon ko.
Nang naglalakad na ang waswas ko sa mga kalye ng subdibisyon,
pasiyorkat sa abangan ng sasakyan, bigla raw humilab ang kanyang tiyan at hindi
siya makalakad. Napilitan siyang lumapit sa isang malaking bahay do’n sa ari ng
isang taga-BIR na ang pangala’y Mr. Cajucom, na me kotse, at kumatok siya nang
kumatok at tumawag sa geyt. Ang lumabas, pare, e ‘yong asawa ng Mr. Cajucom na
ito at tinanong siya kung bakit. Sabi ng waswas ko’y manganganak na siya at kung
maari’y makikiangkas siya sa kotse at padadaan sa ospital.
“Kumakain pa, e,” sabi raw ni Mrs. Cajucom.
Biruin mo ‘yon, pare? Kumakain pa raw! Pare, kung ako’ng me kotse at me
magsasabi sa ‘kin na ang kapitbahay ko’y manganganak, maski na ‘ko nasa ibabaw
ng waswas ko’y babangon ako at uunahin kong asistihan ‘yong manganganak. Pero,
pare, kumakain pa raw! Hindi man lang pumasok at sinabi ro’n sa asawa na ang
waswas ko’y nasa labas at parang asong naghahanap ng mapapanganakan!
“Mapapanganak na ‘ata ‘ko, Misis,” sabi raw ng waswas ko. “Baka di na ‘ko
umabot sa ospital.”
Buti na lang at lumabas si Mr. Cajucom at nakita ang waswas ko. Naawa
naman siguro – o baka naisip na kargo de-konsensiya niya kung mamamatay ang
waswas ko sa labas ng kanilang geyt – iniwan ni Mr. Cajucom ang pagkain at agad
daw nagbihis, pinasakay sa kotse ang waswas ko at isinugod sa ospital. Ang
totoo,pare e nag-oopisina ang Mr. Cajucom na ito. Hindi naman niya kailangang
ihatid sa ospital ang waswas ko. Kailangang lang idaan niya sa ospital sa pagpasok
niya sa opisina.
Eto na ang masakit, pare. Pare, kung sa ‘yo nangyari ‘to e baka nakapatay
ka ng tao.
Sasabihin ko muna sa’yo kung anong kotse meron ang Mr. Cajucom na ‘to
pare. Mustang ‘yon, pare, erkondisyon, at bago. Malalaman mo naman kung bago
ang kotse dahil sa plaka, di ba? Ang gara, pare, kulay murang berde. Nakikita ko ang
kotseng ‘yon pag gumagala si Mr. Cajucom sa loob ng subdibisyon. Pare, kahit sa
layong ‘sang kilometro, masasabi mong ang me ari no’n hindi basta-bastang tao.
Maatik, ibig kong sabihin. Eto na pare. Nang dumating sila sa ospital, sabi ng
waswas ko – sa ospital na ginawa namin, pare, misis ni Mr. Cajucom ang waswas ko!
Bumaba raw ng kotse ang waswas ko, sapo ang parang babagsak nang
tiyan at sabi raw ke Mr. Cajucom: “Salamat ho, Mr. Cajucom,” at no’n siguro nalaman
ng mga sumalubong na ang waswas ko’y nakisakay lang sa kotse. Pagkatapos, sabi
raw ng waswas ko sa mga nars, nang umalis na ang kotse: “Sa pri ward lang ako.”
Pare, isa-isa raw tumalikod ang mga nars at attendant. Me natira raw
namang isang nars, na sabi raw sa waswas ko: “Titingnan ko ho kung me bakante.
Maghintay muna kayo ro’n.”
Maghintay raw muna, pare. Namimilipit na ang waswas ko sa sakit ng tiyan,
maghintay raw muna!
Naupo ang waswas ko sa lobi at naghintay. At nakalimutan na siya, pare.
Sinabi kong nakalimutan pero ang dapat ‘atang sinabi ko’y hindi inintindi. Dahil beinte
minutos pa ang nakaraan, sabi ng waswas ko, e hindi pa rin sumisipot ang nars na
nagsabi sa kanya na maghintay ro’n.
Malungkot, pare. Do’n na napanganak ang waswas ko, at nang
pagkaguluhan siya ng mga nars at doktor at isakay sa wiltser at isugod sa elebeytor
para dalhin sa emerdiyensi rum, huli na. Patay na ang bata. Marami silang sinabing
dahilan sa pagkamatay ng bata. Bopol ako sa Ingles, pare, mahina ‘ko riyan, at wala
‘kong naintindihan sa mga salitang Ingles na sinabi nila na siyang dahilan daw ng
pagkamatay ng bata. Pero ang waswas ko pa rin ang pinaniwalaan ko. Sabi ng
waswas ko namatay ang anak namin dahil bumagsak sa semento. Simpleng dahilan
pare. Bumagsak sa semento, kaya namatay. Pare, mamamatay ba ang batang ‘yon
kung halimbawang kami ang me-ari ng Mustang?
At nangyari ‘yon, pare, sa ospital na ang mga kamay ko ang katulong sa
gumawa! Masakit, pare!
Nang gabing ‘yon, sa pri ward – at me bakante naman pala sa pri ward, pare
– iyak nang iyak ang waswas ko. Gusto raw niyang maghabol. Hindi raw niya
mapapayagang namatay nang gano’n lang ang aming anak. Sabi ko’y ano ang
magagawa namin? Mapapalabas ba naming kasalanan ng ospital kung nanganak
siya sa paghihintay sa lobi? Pinaghintay naman siya, di ba? Mapapatunayan ba
naming pinabayaan siya ng ospital? Pinaghintay naman siya, diba? Mapapatunayan
ba naming pinabayaan siya ng ospital? Pinaghintay naman siya, di ba? At ang
ospital e makakukuha ng mahuhusay na abugado, kami’y hindi. Ang ospital e
maraming gagastahing pera sa husgado, kami’y wala. Inalo ko na lang ang waswas
ko, pare. Nagtawa pa ‘ko. Sabi ko’y gagawa uli kami ng beybi. Gagabi-gabihin namin
sabi ko. Pero ngitngit na ngitngit ako, pare. Iyak naman nang iyak ang waswas ko.
Kawawa naman daw ang aming anak.
Babae ang bata, pare.
Eto pa ang isa na talaga namang nakakaasar, pare. Kinabukasan ng gabing ‘yon
sumugod ako sa ospital, kinuha ko ang patay na bata at ibinurol sa ‘ming bahay.
Kinabukasa’y nagbalik ako para ilabas naman ang waswas ko. Ayaw ni Luding na
magtagal do’n, pare at maiintindihan mo siguro kung bakit. Isa pa’y inaalala niya na
baka lumaki ang aming babayaran. At gano’n nga ang nangyari, pare. Nang
pinaghahanda ko na ang waswas ko sa paglabas, sinabi sa kin ng isang nars na
pumunta raw muna ako sa kahero at bayaran ko ang dapat kong bayaran. Nagpunta
naman ako. Pare, ang pinababayaran sa ‘kin sa ospital, sa gamot daw at sa pagkain
at sa kuwarto, e dos siyentos beinte! Para ke pa naging pri ward ‘to kung
magbabayad din ako ng ganito kalaki? Halos naisigaw ko sa kahero. Hindi ngayo’t
pri ward ang tinigilan ng asawa mo e pri na ngang lahat! sabi naman ng kahero. Pare,
gusto ko nang mandagok!
Ang dala kong pera’y sisenta pesos – ang beinte pesos ng sandaan ko’y ibinigay ko
nga ke Luding at ang iba’y di ko na matandaan kung pa’no ko nagasta. Ibinayad ko
‘yon sa kahero at nangako ako – pumirma ako sa promisori note ‘ata ang tawag do’n
– na bukas e babayaran ko ang kakulangan. Dahil nakamatay sila ng bata, pumayag
na rin ang ospital. Saka ko pa lang nailabas ang waswas ko.
Ayokong maawa sa sarili, pare. Hindi raw dapat sa tao ‘yang naaawa sa sarili dahil
pag naawa ka sa sarili mo e maiinggit at mamumuhi ka naman sa iba, na hindi raw
dapat. Pero nang gabing ‘yong nakaburol ang anak ko at patulo nang patulo ng luha
ang waswas ko e gano’n ang naramdaman ko. Pare, ni walang umiilaw sa patay na
sanggol kundi dalawang kandila na inilagay namin ni Luding sa ulunan at paanan ng
kabaong. hindi namin magawang makikabit ng koryente sa pinakamalapit na bahay
sa subdibisyon dahil baka kami tanggihan, at pumayag man ang bahay na ’yon e
kailangang bumili kami ng kordon at iba pang gamit, na baka hindi na kaya ng bulsa
ko. Ang ibinayad namin sa ataul e inutang ko lang sa me ari ng bahay na aming
ginagawa. Me mga kasama ako sa trabaho at kaibigan na nag-abot sa ‘kin ng sampu,
lima, dalawa, pero iniukol ko ‘yon sa gagastusin pa sa libing at sa dapat ko pang
bayaran sa ospital. Awang-awa ‘ko sa sarili, pare. Bale ba’y ni walang nagpunta sa
bahay sa dalawang gabing pagkakaburol ng bata. Sabagay, mabuti na rin ‘yon wala
ka nang iintindihing pakakapihin at aalukin ng biskuwit, pero, pare, pag me katabi
kang malaking subdibisyon at isa man sa mga nakatira ro’n e hindi nakidalamhati
sa’yo kung me patay ka, makararamdam ka ng sakit ng loob. Maawa ka sa sarili mo.
Kinabukasan namin inilibing ang bata. Pumalya uli ako sa trabaho. Dalawang araw
na ‘kong pumapalya sa trabaho at ikatlo ang araw na ‘yon.
Nang umuwi kami nang maggagabi na, pagkagaling sa libing, naupo ang waswas ko
sa tabi ng bintana at tumingin sa labas. Parang walang nakikitang tumingin lang sa
labas. Ayaw magsalita. Para ‘kong mabubuwang, pare. Ang nanay niya’y ayaw ring
magsalita at mahirap namang kausapin dahil medyo engot nga at mahina pa ang
tenga. Lumabas ako, pare. Nagpunta ako sa daanan ng sasakyan na me tindahang
nagbibili ng alak at pumasok ako at nagbuwal ng ‘sang bilog.
No’n ko naisip na magpunta sa ospital. Hindi na malinaw ngayon sa isip ko kung
bakit nagpunta ako no’n sa ospital. Siguro’y senglot lang ako sa nainom kong marka-
demonyo. Sigiuro’y no’n ko naisip ipakilala sa ospital na kahit na ‘ko hirap sa buhay e
me konti ako ng tinatawag na dignidad at nakakikilala ako ng masama’t mabuti at
marunong akong magbayad ng utang ko – kahit sa kanila na pumatay sa sanggol ko.
Ewan ko. Ipinakilala kong marunong akong magbayad ng utang at nasiyahan ako na
naipakilala ko sa ospital na gano’n nga ako. Nagdrama pa ko nang konti at sinira ko
ang promisori note, sa harap ng kahero, nang ibigay niya ‘yon sa ‘kin nang
makabayad na ‘ko.
Galing ako sa kahero, patungo na sa lalabasan ko, nang mapatingin ako sa palibot
na gaya ng nakaugalian ko sa ospital na ‘yon. Pare, siguro nga’y senglot ako. Ang
tingin ko sa mga doktor at mga nars na nakikita ko’y nakatawang mga alamid na
pumatay sa batang inilibing ko at ang waswas kong nakatulala sa bahay at ang
pangyayaring sa mga susunod na araw e maaaring wala na kaming kakanin.
Naramdaman kong gusto kong manira, pare. Gusto kong sirain, wasakin, ang bilding
na ‘yon na lagi kong ipinagmamalaking isa ‘ko sa mga gumawa.
Pumanhik ako sa ikalawang palapag. Me isang silid do’n na no’ng ginagawa pa lang
namin ang bilding e tinutulugan namin ng mga kasama kong peon. Ngayo’y
pahingahan ‘yon ng mga dalaw at ng nars at doktor na napagod sa trabaho.
Pumasok ako ro’n at umihi sa sopa. Inihan ko rin ang telebisyon na para sa mga
bisita. Ang gusto ko lang e magdumi, pare, magdumi, at manira pero nang wala na
‘kong maiihi, naisip ko namang magwasak. Nabuwang na nga ‘ko, pare. Ibinuwal ko
ang telebisyon. Pagkatapos, dumukot ako ng posporo at kiniskisan ko ang mga
kurtina. Sinilaban ko rin ang mga magasing naro’n at ang apoy e idinuldol ko sa lahat
ng bagay na maaaring magdingas.
Naglalagablab na ang silid nang lumabas ako. Isang attendant na lalaki ang nakakita
sa ‘kin. Nakita niya ang usok at apoy na lumalabas sa ilalim ng nakasarang pinto at
nahulaan ang ginawa ko. Tumakbo ako. Hinabol niya ‘ko at sa ibaba inabutan. Pero
malaki na ang apoy, pare. Nakapagpalipat-lipat na ‘yon sa maraming silid.
Apat na attendant at guwardiya ang gumulpe sa ‘kin, pare, bago ako ibinigay sa les-
pu. Pero tersiya parte nga ng ospital ang nasunog ko.
Yosi pa, pare? Nadadalhan pa ‘ko ng yosi ng waswas ko. Ewan ko kung sa’n siya
kumuha ng ibinili nito. Naghahanapbuhay daw siya kahit pa’no pero di ako
nagtatanong kung anong hanapbuhay ‘yon. Wala siyang alam na trabaho, pare.
Paris ko rin siyang bopol. Baka masasaktan lang ang loob ko kung malalaman ko
kung anong hanapbuhay ‘yon. Kaya di ako nagtatanong.
Sige, pare, matulog na tayo. Mag-aalas-diyes na siguro. Dito sa ob-lo, pare, laluna sa
gabi, kailangang hulaan mo lang ang oras. kasi nga’y walang me relo rito. Ni hindi
mo naman masilip ang langit sa labas para mahulaan mo, sa ayos ng mga bituin,
kung anong oras na nga. Wala kang masisilip dito kundi pader at rehas. Ewan ko
naman kung me langit sa labas. Hindi na ‘ko bilib sa langit, pare. Matagal na ‘kong
kinalimutan ng Diyos.
SA KADUWAGAN NG PILIKMATA
Virginia Rivera (Fidel D. Rillo, Jr.)
Dugo ang nakita niyang lumalatag sa langit at lupa. Sa munti’t parihabang
bintanang salamin, ganap na nilagom ng isa niyang paningin ang nakahandusay na
anino ng apat na katawang halos nilamon na ng dilim. Bahagya niyang ipinihit ang
lenteng kamera (Kailangang mahuli ko ang liwanag bago tuluyang mawala!) at
binasa ng gatuldok na liwanag sa loob ng munting bintana ng kamera (Lekat na
metrong ‘to at ngayon pa nagloko!). Mabilis niyang kinuha mula sa sukpit na bag ng
isang flash, ikinabit sa kamera at muling sumilip sa munting bintana ng kamera.
Halos hindi na niya maaninaw ang paligid. Ibinukas niya ang isa pang mata. May
pula at berdeng ilaw na kumislap sa likod ng flash. Muli’y ipinihit niya ang lente at
ang mga anino sa dilim ay unti-unting lumaki habang papalapit sa kanya (Lintik
talaga ang teknolohiya ng mga Hapon! Sukat bang makaimbento ng lenteng
makahagip maging sa pinakaiingatang singit ng langgam!)
 Klik!
Kasabay nito’y simbilis ng kidlat na humulagpos ang liwanag mula sa flash at
sumambulat sa mga timbuwang na aninong wari’y niyayakap ng mga damong
naliligo sa hamog. Sa iglap na iyon ng liwanag ay nahagip ng kanyang paningin ang
duguang mukha ng isa sa mga salantang anino (Ano ang mukha ng kamatayan?). At
kasabay ng pagbukas-pagsara ng kurtina ng kamera, ang liwanag ay matuling
nagbalik na taglay ang larawang dagling tumarak sa kanyang puso.
Matagal nang ang liwanag ang siyang kahulugan ng kanyang pagkatao
(Pambihira ang imbensiyong ito! Isang munting kahon, ilang tapyas ng salamin, at
manipis na pelikulang nababalot ng pilak. Magagawa mong ibilanggo sa loob ng
isang saglit ang kagandahang malaon nang pinipilit huilihin sa kanbas ng mga
pintor!). Sapagkat ang liwanag ng tulay upang ang daigdig ay mapasakamay at
mamanangnayan ng tao (Di ba’t ang topograpiya ang tunay na tagapaglarawan ng
buhay? Ang daigdig ay itim at puti. Ang negatibo’y magagawang positibo).
Pagkukuro iyong sasabihin nilang tatak ng isang tunay na alagad ng sining
(Kulay abo kung mangarap ang mga ulol!), gayong sa kubling himpilan ng kanyang
pandama’y nagbinhi ang mga rosas sa mithiin (Ibig ko’y babae ang maging anak
natin, Sela. Pangangalanan ko siya ng Luz, ibig sabihi’y Liwanag). Sapagkat sa
maikling medida na mahahagilap ng mga kakilala, ang tanging nasusukat ay ang
kanyang pambihirang talino sa potograpiya (Ricardo Vida’s human interest
photography has truly become humane and interesting!) at naangkop sa lakas ng
loob (Entering a Huk territory just to take snapshots of the dissident activities is like
entering a lion’s den armed with a broomstick ...) ngunit hindi ang abuhin at/o
madalas na nakukulayang pagpapahalaga sa mga bagay na malapit sa kanyang
puso (Damahin mo ang buhok ni luz, Sela. Alun-alon at napakalambot).
Totoong nakalikha siya ng sariling daigdig na itim at puti nang ang kurtina ng
kanyang kamera ay bumukas-sumara sa mga larawang halos araw-araw ay
nakatatagpo ng mahalagang espasyo sa pahayagang kanyang pinaglilingkuran.
Pagkaraan ng pagbibinyag sa dugo (Nasuka ako nang una kong makita ‘yung
lumalawit na bituka ng sinaksak) at luha (Halos mabaliw ang pobre nang malaman
niyang natupok ang kanyang asawa at mga anak), dumating ang panahong ang mga
ito ay nagtila monon na lamang sa saklaw ng mga damdaming hindi niya
maunawaan at maipaliwanag (Ano ba ang pagkakaiba ng dugo ng isang
naghihimagsik sa dugo ng isang kumakapit sa patalim? Ano ang pagkakaiba ng
isang lumuluha dahil sa paghihinagpis at ng isang tinakasan ng bait? Bakit
kailangang litisin ng damdamin ko ang mga bagay na nilikha ng ibang damdamin?
Nagtitiwala ako sa aking mga mata at sa biglang bugso ng aking pandama. Maging
silang tumutunghay sa pahayagan ay magagawa lamang magsaalang-alang sa loob
ng isang saglit. Pagbuklat sa pahina, ang pag-uukulan nila ng mas mahabang pansin
ay kung sino ang may kaarawan o ikakasal sa linggong ito).
Sa gayo’y hahanapin nila ang isa pang moog na may liwanag (Sela, tingnan
mo ‘tong mga bagong retrato ni Luz. Aba’y napapansin kong araw-araw yata’y lalong
nagiging kamukha ng ilong mo ang ilong ng anak natin, a Parang tuka ng loro! Ha-
ha-ha!). Ito ang moog ng mga damdaming laging nakatatagpo ng puwang sa
kanyang sariling damdamin. Dito, ang bawat hibla ng damdamin (Smile, iha, smile)
ay naitatala hindi lamang ng kamera kundi ng kanyang puso (Sobra ka naman,
Carding. Aba’y punong-puno na ng retrato ni Luz ang bahay natin, a). Dito lamang
nagkakaroon ng kaganapan ang paghahabi ng iba’t ibang kulay upang mabuo ang
tapesirya ng kanyang pagiging isang alagad ng sining (He-he-he, maganda ‘yun,
hala, para paglaki ni Luz ay makita niya ang itsura n’ya noong bungi pa s’ya ... Ha-
ha-ha!). Kaligayahan iyong hindi makatakas sa moog ng mga kuwadrong
nagsasalaysay ng kawalang-malay. Ang kawalang-malay, yakap at halik.
Kaligayahang nasa bawat hima ng alun-along buhok na hindi niya pagsasawaang
haplusin. Kailanman.
Klik!
Kasabay ng muling saboy ng liwanag ay may kilabot na gumapang sa kanyang
buong katawan. Nguminig ang kanyang mga kamay at siya’y nagmistulang estatuwa
sa pagkakapatda.
Hindi na niya mabilang ang kasaysayang naitala ng kanyang kamera gayong sa
pangyayaring ito siya nagiging bahagi ng panahon. Para sa kanya, ang bawat saglit
ay isang pindot sa shutter, bawat araw ay ang pagbukas-pagsara ng kurtina ng
kamera, at ang mga taong lumilipas ay tulad lamang ng pagpapalit ng rolyo ng
pelikula (Sa kaanyuan lamang nag-iiba ang lahat, ngunit ang esensya ng mga
bagay-bagay ay nananatiling ang dati pa rin). Ang paghuli ng mga bagong larawan
ay pag-uulit na lamang ng isang ritwal na kinagisnan na niya.
Sa gayo’y anong mukha, kasuotan, rebulto, iskinita, abenida, parke, ospital, palaruan,
baryo, lalawigan, isla o bansa ang maaari pa niyang hanapan ng bagong mukha ang
buhay? Naitala na niya ang halos lahat ng sinadya’t di sinadyang pangyayari sa
buhay ng tao at kapaligiran nila. At, uulitin niya, ang ritwal ay isang bagay na
pagsasawaang anuman. Katulad ng mga pagpapahalagang iniukol sa kanya
(Hinakot na naman ni Carding ang NPC Elizalde ... ).

Kung lumingon man siya sa nakaraan o humarap sa mga landasing dapat tahakin,
ang lahat ay nauuwi sa pagpapanatili ng liwanag (Lintik talaga ang teknolohiya ng
mga Hapon! Sukat bang makaimbento ng lenteng makahahagip maging sa
pinakaiingatang singit ng langgam!). Alam niya, darating ang panahong ipagkakanulo
siya ng kanyang mga mata at daliri sa paghuli ng imahen. Maglalaho ang unang
liwanag ngunit mananatili ang ikalawa. Ang ikalawang liwanag na siyang magbibigay
ng buhay sa unang liwanag. Sapagkat ang unang liwanag ay tumatanglaw sa
kanyang mga mata at sentido ngunit ang ikalawa’y nagliliyab sa kanyang puso.
Ngunit ang liwanag na ito’y maghahanap ng sariling lagusan maging sa kanyang
moog. (Ano ‘yung nababalitaan ko, Luz, na sumasama ka raw sa demonstrasyon ng
mga estudyante. Totoo ba ‘yon?) Sapagkat ang buhay ay hindi isang kamera na may
apertura na makapagtatakda ng dapat laguming liwanag; hindi nito mapabibilis-
mapapabagal ang pagbukas-pagsara ng kurtina ng katotohanan (Wala naman hong
masama sa ginagawa namin, Itay. Ipinaglalaban lang ho namin ang karapatan ng
mga kababayan natin). Samantalang siyang ang simula’t wakas ng buhay ay nauukol
sa liwanag ay pilit nakakanlong sa dilim (Anong walang masama? Tignan mong
retratong itong kinunan ko sa Feati. Estudyante, nasabugan ng pillbox sa ulo. Sabog
ang utak! Gusto mo bang mangyari sa yo ang ganyan, ha?). Naghahanap ng sariling
lagusan ang lahat ng liwanag. Kung hangarin man niyang ibilanggo ito sa isang
sisidlan, hindi kaya maging maputlang titis lang ito sa napakalalim na kadiliman (Ang
pag-aaral ang asikasuhin mo, Luz. Matanda na kami ng nanay mo?) Naghahanap ng
sariling lagusan ang bawat liwanag. Sapagkat may madilim na bahagi ang buhay na
kailangang pasinagan ng maapoy na mithiin upang maging pantay ang liwanag (Itay,
higit kaninuman ay kayo ang nakaaalam ng mga pangyayari sa paligid natin. Kayo
ang nakakikita sa mukha ng kahirapan. Tignan n’yo ang inyong mga kuhang letrato.
Tingnan n’yo ang pagdurusa, ang pagtitiis, at ang pag-hihimagsik sa kanilang
mukha!). At naramdaman niyang ang liwanag na dapat sana’y maging tanglaw ng
kanyang puso ay unti-unting lumalayo patungo sa madidilim na sulok ng buhay (Ang
anak mo, Carding, hindi na halos umuuwi ng bahay. Kasa-kasama raw lagi ng mga
estudyante sa mga probinsiya). Siyang walang ibang nakilalang liwanag maliban sa
nagbibigay ng imahen sa kanyang gawain (Masama ang labis na liwanag. Bilang
mga nagsisimulang photographer, ipinapayo ko sa inyo na iwasan ang tinatawag na
contra luz o pagkuha nang tuwirang nakaharap sa liwanag. Walang lalabas sa
inyong mga kuha) at tumatanglaw sa kanyang moog (Wala na akong ibang hangarin
kundi makita kang matatag at maligaya, iha). Pagkaraan ng maraming taong
pagkikintal ng ganitong larawan sa kanyang utak, matatanggap ba niyang makisilong
sa isang higit na maliyab na mithiin (Hindi n’yo mababago ang sistema, iha)?
Natatakdaan niya ang liwanag ng kalikasan (Pag-aralan n’yo ang depth of field;
kailangan ding malaman n’yo ang ASA ng inyong pelikula) ngunit hindi ang liwanag
ng malayang isipan (Mahal kong mga magulang: Sana’y maunawaan ninyong ang
pag-alis kong ito’y hindi silakbo lamang ng lisyang pagpapasya. Tumutupad lamang
ako sa isang ...) na walang mohon kung tumugis ng kadiliman (... tungkulin bilang
isang taong may pagpapahalaga sa kalayaan ...), sa paghahanap na maliliit, pira-
pirasong titis ng simulaing naghahanap ng pagkakapantay-pantay (... Sa pook na
aking pupuntahan, ang lahat ng aking simulain ay ibig kong bigyan ng katuparan ...),
kaligayahan ( ... nang sa gayo’y maging bahagi ako, tayong lahat, sa pagtatayo ng
isang lipunang makatarungan ...) at kasaganaan (... at gumagalang sa karapatan ng
tao). Pagkalipas ng maraming panahon, ang sariling anak pa ba ang susuway sa
kanyang mga paniniwala?
Pinaniwala niya ang sariling mayroon pang nalalabing liwanag na magiging
matapat sa kanya. At ang kanyang moog ay nahubdan ng mga larawan ng isang
mutyang may alun-along buhok at ilong na anaki’y tuka ng loro.
Klik!
Naramdaman niya ang pamamanhid ng buong katawan at sa wari niya’y
tumigil sa pag-ikot ang daigdig. Sa saglit na iyon, wari’y nagkaroon ng sariling buhay
ang hawak niyang kamera upang habambuhay na maitala ang larawang iyon. Muling
saboy ng liwanag. Muling daloy ng gunita.
Muli niyang inangkin ang unang liwanag. Sa kanyang mga larawan ay higit
na nalantad ang kanyang pagtingin sa mga bagay-bagay. Naroon ang lupit at ang tila
kawalang pag-asa. Mga larawang, uulit-ulitin niya’y, pag-uulit na lamang ng ritwal.
Mga larawan ng mga taong walang mukha. At sa puwang na idinulot ng mga
pangyayari (Ideneklara na ang martial law, Sela; ipinasara ng Presidente ang aming
diyaryo), siya at ang kanyang kamera ay naging tagatala ng nakukulayang
kasinungalingan (Kailangan ng photographer sa tourism, kinukomisyon ako para sa
isang librong panturista ...). Ngunit walang ipinagkaiba ang lahat. Maging
pinakamakulay na pasahe ay nagmimistula pa ring di tapos na imahen sa kanbas ng
kanyang damdamin. Sa sarili’y aaminin niyang may kulang sa kanyang daigdig,
ngunit kailanman ay hindi niya ito isasatinig (Naaalala ko ang anak natin Carding.
Nasaan na kaya siya ngayon?). Nasaan ang hinahangad niyang liwanag (Masama
ang labis na liwanag. Bilang mga nagsisimula sa potograpiya, ipinapayo ko sa inyong
iwasan ang tinatawag na contra luz...)?
Ngunit sa dapithapon ng kanyang paglalakbay, maiiwasan ba niya ang hindi
lumingon? Tanggapin man niya o hindi, ang kanyang niyapakan ay isa nang
mahabang landas ng kasaysayan (The National Press Club will pay tribute to veteran
news photographer Ricardo Vida in an exhibition of his award-winning works. Soon to
be published also is a book entitled “Buhay” ...) at, marahil nga ay may dapat ding
tanawing utang na loob sa kanya ang pamamahayag.
Ang nakaraan ay nangangahulugan ng muling pagsilip sa mahabang
panahong kinasangkutan niya (Magandang titulo ng libro ang “Buhay”, hindi ba,
Sela?) at ang pagkuha ng pira-pirasong larawan ng buhay (Ang ligaya at trahedya ng
pananatili ng tao sa lupa) upang maitampok ang kanyang nahihiyasang karera bilang
pangunahing potograpiya ng bansa. Ang pagpili ng mga natatanging larawan at tulad
sa pagbubukas ng baul ng gunita (Halika, Sela, tulungan mo akong pumili ng mga
retrato). Tila ba ang panahon ay lumalakad nang pabalik upang muling dalawin ang
puntod ng mnakaraan at mag-ukol ng panalangin (Ito ang huling retrato ni
Magsaysay bago siya sumakay sa eroplanong bumagsak sa Bundok Manunggal).
Kapag tinitingnan mula sa kasalukuyan, sinong nilikha ang hindi mananaghili sa
isang ilas ng nakaraang hindi na mauulit (Tingnan mo rito si Ninoy. Aba’y disesais
anyos lang ‘iyan nang maging peryodista sa Korea. Malaki rin ang natutunan sa akin
ng batang ‘iyan sa photography nang magkasama pa kami sa Times).
Nagsisikip ang mga negatibong iyon sa larawan ng mga taong umukit sa
kasaysayan ng bansa (Quirino, Macapagal, Sumulong, Taruc, Lava, Villareal,
Tolentino, Osmena, Marcos...). Wari’y walang katapusan ang mahabang listahang
iyon. At lalong walang katapusan ang larawan ng sindak, takot, saya, lungkot, lagim,
dusa, himutok ... na idinulot sa mga tao ng likas at di likas na sakuna (Daan-daang
Intsik ang namatay nang magkolaps itong Ruby Tower. Pagkalipas ng ilang araw ay
hindi ko na matagalan ang nakasusulasok na amoy ng naaagnas na katawan ng
mga natabunan ). Sukat nga marahil makapagpamanhid ng pandama ang ganitong
mga larawan. Noon, ang katwiran niya’y sadyang ganoon ang ritwal ng kalikasan.
May mga dahilan ang kalikasan na hindi alam ng tao. Dumarating ang kamatayan
(Ano ang kamatayan?) nang bigla. Ilang ulit na niya itong nakaharap (Ilan ang uri ng
kamatayan?). Sa harap ng kamatayan, ang hinahangad niya’y ang mismong
sandaling inuulos nito ang karet na papatid sa hininga (Ang narinig ko’y dalawang
malakas na pasabog. Nang kalabitin ko ang shutter ng kamera, ang nakunan ko’y
ang naghambalang na katawan nina Senador Salonga, Roxas, Ilarde, at ang mga
patay o sugatang manonood. Nagpulasan ang mga tao, halos lahat ay nagsisigawan
sa sindak. Pero isang bagay lamang ang ipinanghihinayang ko, hindi ko nakunan
ang aktuwal na pagsabog ng granada...). Alam niya, ang mga sakunang tulad nito’y
dagling maghihilom at mahahalinhan ng higit na malalagim na sakuna, tulad ng
nakaraan (Masaker sa Lapiang Malaya sa hangganan ng Pasay at Maynila,
pagsabog ng Bulkang Taal at Mayon, pagpaslang sa mga magsasaka sa Gitnang
Luzon, pagpugot sa ulo ng isang security guard ng RCA, sagupaan ng mga sundalo
at estudyante sa Mendiola ...) Sino ang hindi mamamanhid?
Dugo at luha. Natutuyo ang mga ito sa loob ng isang saglit upang bumukal
na sariwa sa loob ng susunod na saglit. Panginoon! sasabihin niya, lumabo na ang
mga mata ko sa mga larawan ng dugo at luha!
Sa buntong iyon ng mga larawan at negatibo ng iba’t ibang mukha ng buhay,
isang namumukod na lipon ng mga kupas na larawan ang nagdulot ng kirot sa
kanyang puso. Nakapaloob sa lipong iyon ang kanyang pansariling ligaya at
trahedya (Tingnan mo ang retrato natin noong bagong kasal tayo, Carding. Daig mo
pa ang walis tingting, hi-hi-hi!). Ang kislap ng naglahong liwanag ay muling nagliyab
sa kanyang puso (Ang anak natin, Carding, hu-hu-hu! Nasaan kaya ngayon si Luz?).
Ang katotohanan ng kanyang buhay na siyang katuparan ng kanyang pagiging
alagad ng sining (Haplusin mo ang buhok ni Luz, Sela, alun-alon at
napakalambot ...Sela, tingnan mo ‘tong mga bagong retrato ni Luz. Aba’y
napapansin kong araw-araw yata’y lalong nagiging kamukha ng ilong mo ang ilong
ng anak natin, a. Parang tuka ng loro! ha-ha-ha!). Pagkaraan ng napakahabang
panahon, matatanggap pa nga kaya niyang may ibang mukha at kulay ang buhay?
Siyang nakasaksi at gumugol ng angaw-angaw na sandali sa paghuli sa mga
imaheng iyon? Alam niya ang lahat ng mukha ng buhay (Itay, higit kaninuman ay
kayo ang nakaalam ng mga nangyayari sa paligid natin. Kayo ang nakakikita sa
mukha ng kahirapan. Tingnan n’yo ang inyong mga kuhang mga retrato. Tingnan
n’yo ang pagdurusa, ang pagtitiis, at ang paghihimagsik sa kanilang mukha...). Kung
gayo’y anong silbi pa ng paghahanap sa kadiliman upang ibahagi ang inaangking
liwanag?
Ang buhay ay tulad sa isang kamera, sasabihin niya sa kanyang sarili.
Matatakdaan mo ang liwanag sa pamamagitan ng apertura. Magagawa mong
pabilisin at pabagalin ang pagbukas-pagsara ng kurtina upang ang tamang liwanag
lamang ang makapasok at matanggap ng pelikula. Kung gayo’y lumabis ba ang
pagpapahalaga niya sa liwanag? Nangangailangan din ng dilim ang pelikula. Tulad
ng buhay. Subukin mong hugutin sa latang sisidlan ang isang rolyo ng sariwang
pelikula at ilantad ito sa liwanag. Mawawalan ito ng silbi. Magiging mabisa lamang ito
sa paghuli ng tamang imahen kung wasto ang pumapasok na liwanag. Ang rolyo ng
pelikula’y maaari lamang buksan sa isang madilim na silid at mailalantad lamang sa
ilaw na kulay pula. Sa tamang panahon ng pagkababad sa mga kemikal ay saka
lamang lalabas ang imahen sa negatibo. Ang negatibo’y ipaiilalim sa mga lente at
liwanag. Maaaring palakihin, paliitin, bago itanglaw sa isang makapal, makintab at
mapuiting papel na pagkaraa’y ibababad sa mga kemikal. Mula rito’y lalabas ang
imahen na dinakip ng kamera. Kung ang kamera nga ang buhay, hindi kaya ang
malikha nito’y manipis na larawang walang buhay? Itim at puti? Maaari nga kayang
ang usapin buhay o pag-iral ng tao ay litisin sa kadawagan ng pilikmata?
Sa muling pagtunghay sa mga lumang larawan at neagatibong iyon, ang
nagdaan sa kanyang isipan ay ang mahabang ikid ng kasaysayan. Bawat kuwadro’y
isang kabanatang nagsasalaysay at nagbibigay-liwanag sa salimuo’t ng mga
pangyayaring marahil ay siyang puno’t dulo ng paghahangad ng kanyang anak ng
maibahagi ang sariling liwanag. Totoong nakalikha siya ng makapal na aklat ng
karanasang sumasaklaw sa iba’t ibang isip at galaw ng mga tao, ngunit ang mga
larawang nabuo niya ay hindi tapos, sapagkat kulang sa mga kulay na siyang
magbibigay ng dugo at hininga sa buong kahulugan ng pag-iral ng tao at ng kanyang
pandama ay nababatid niyang bigo siyang mailarawan ang buhay – katulad ng
kabiguan niyang mailarawan ito sa pamamagitan ng pinsel. Kailangan niya ng
liwanag sapagkat ito ang hinihingi ng munting kahon, ilang tapyas na salamin at
manipis na pelikulang naging kublihan ng kanyang kabiguan. Itim at puti ang kulay
ng pagtakas. Mapupundi ang liwanag sa kanyang mata at ang kanyang puso’y
mananatiling sa kanyang mata at ang kanyang puso’y mananatiling isang madilim na
sinapupunan.
Marahil nga ay kailangang maglaho ang isang liwanag upang makita niya
ang tunay na kahulugan nito. Ang pagsuot sa dilim ay hindi pagpapatiwakal. Higit na
kamatayan ang pagtitig sa huwad na liwanag upang pagkaraa’y bulagin lamang nito
(Huling assignment ko na ‘to, Sela. Pagbabalik ko’y magreretiro na ‘ko sa diyaryo).
Sa puso’y niya marami pang puwang na naghihintay punan ng mga bagong larawan.
Dugo ang nakita niyang lumalatag sa langit. Matagal na panahon na rin nang
huli niyang makita ang pook na ito. Ngunit sa kauna-unahang pagkakataon ay
nakadama siya ng kakaibang pagkaligalig (Mga sampung minuto na lang ay nasa
hamlet site na tayo). May kung anong di maipaliwanag na damdaming ayaw
magpatahimik sa kanya (Boss, may sigarilyo ka ba r’yan?). Unti-unti, ang kaluntian
sa kanyang paligid ay nagmimistulang anino ng mga halimaw na nagmamatyag sa
kanya.
Bago narating ang kanilang sadyang pook ay naraanan nila ang hintakot na
pagkakagulo ng mga tao (Ihinto mo muna ang sasakyan, may nangyari yata). Nag-
aalangang nagsilayo ang ilan sa mga naroon nang makita ang kanilang sasakyan
(Anong nangyari rito?). Sa kabila ng pader ng mga aninong iyon ay nakita niya ang
apat na katawang nakahandusay sa damuhan (Nagkaroon ho ng engkuwentro. Apat
na rebelde ho ang nahagip!). Lalong pumula ang dugong lumalatag sa langit at lupa.
Sa munti’t parihabang bintanang salamin, ganap na nilagom ng isa niyang paningin
ang nakahandusay na anino ng apat na katawang halos lamunin ng dilim...
Klik!
Sa pagsabog ng liwanag, may mumuinting kislap na inangkin ang hamog sa
damuihan. Nguinit ang nanlalamig niyang katawan ay nanatiling walang tinag.
Napamaang ang kanyang labi at di nagawang kuimurap ng kanyang mga mata. At di
niya namalayang luimuiwag ang pagkakahawak sa kamera.
Isang saglit at isang matigas na bagay ang marahas na humampas sa
kanyang batok (Putang ina mo! Sinong may sabi sa ‘iyong kuimuiha ka ng litrato?
Sarge, wawasakin mo ang kamera ng hayuip na ‘yan!). Suimadsad siya sa damuihan
at naramdaman niya ang pagsargo ng dugo sa kanyang batok. Sa sulok ng kanyang
paningin, nakita niya nang tilia bitukang hilahin ng isang ui\nipormado ang rolyo ng
pelikula sa kanyang kamera. Kasunod nito’y ibinalibag ng sundalo ang kamera at
walang puknat na pinaputukan. Dagling na warat ang munting kahong iyon at
nabasag ang lente. Ngunit ang flash ay tila naghihingalong hayop na nagbuiga ng
sunud-sunod na liwanag. Tila kidlat. Sa pagkakadapa sa basang damuihan, nakita
niyang ang liwanag ay paulit-uilit na tuimama sa apat na duguian at nakahandusay
na katawan. Ngunit sa pinakamalaking larangan ng kanyang puso, ang buong-buong
naitatak ay ang larawan ng walang buhay na babaeng may alun-along buihok at
ilong na anaki’y tuika ng loro.
UNANG BINYAG
ni
Homer (Ernie Yang)
Walang mabuong tutule sa nakabibinging ingay ng mga makina rito sa pabrika. Mga
makinang walang pagod sa pagbuo ng mga aksesoryang pangsasakyan.
Napakabilis ng oras. Hindi ko pa nasusungkit ang mga tingang nagsabit sa ngipin ko,
ala-una na. Pero nakatanga pa rin ako, iniisip ko pa ang tanghaliang kinain ko sa
karinderya. Panay nakatanga pa rin ako, iniisip ko pa ang tanghaliang kinain ko sa
karinderya. Panay ang mura ng tiyan ko sa lutong las ni Aling Kulasa. Wala naman
akong ibang puwedeng kainin nang utang kundi sa kanya lang. Mahirap magtrabaho
nang nanghihina. Malakas makapagod. Ang nanay naman kasi, kung bakit nakikiuso
rin lang, sa sakit pa. Hinawahan pa ako. Kailangan ko talaga ng pera kaya kahit
kagagaling ko lang sa sakit at nanlalata, kumayod pa rin ako.
Paano ang gagawin ko, kailangan ang gamot ni Inay? Mga singkong bulaklak lang
ang laman ng bulsa ko. Kailangan ko talagang makabale. Pero, nakaiinis! Makipag-
usap ka nang matino para bumale, gagaguhin ka. Sesermunan kang kesyo panay
raw ang bale. Pero wala naman palang ibibigay na pera. Sermon lang. Hindi raw nila
obligasyon ang magpabale. Magnakaw ka naman, sasabihin kriminal ka. Masama ka.
“Magaling! Hindi ka binabayaran dito para tumanga!”
Nagulat ako sa boses na kilalang-kilala ko. Boses na laging galit ng amo ko, si Pogi.
Siya ang pinakamagandang lalaki sa amin kapag araw ng suweldo, kahit panot na
ang kanyang ulo. Gaano katagal na ba akong nag-iisip? Gaano katagal ko na bang
kinakausap ang nanggigitatang pader sa harapan ko? Hindi ko na tuloy namalayang
hindi pa pala umaandar ang motor ng tornong hinahawakan ko.
“E... pa-pasensiya na ho kayo, Hindi na ho mauulit.”
Iyon lang ang salitang lumalabas sa labi ko, sabay kamot sa aking hindi naman
kumakating ulo.
“Tarantadong ‘to, ulitin mo ‘yan.. tatanggalin na kita!” At sinabayan niya ng talikod na
iiling-iling. Iiling, iling din ako dahil wala akong magawa. Binuhay ko na lang ang
motor ng torno.
Nang wala na si Pogi, nilapitan ako ni Mang Andoy na tornero ring tulad ko. Halos ay
magkatabi lamang ang aming puwesto. Siya ang pinakamatagal at pinakaantik na sa
pabrika. Siya ang nagturo sa aking magtorno.
“Nadale ka ni Pogi, ha?” Walang hiya talaga ‘yan, laging nakamura. Laging mainit
ang ulo.
“Okey lang,” sabi ko. “Masyado kasi akong nalibang sa pag-iisip, e.”
“Ang hirap sa’yo, masyado kangt malamig. Kinukuyom mo ang nasa loob mo. Hindi
naman tama iyong mumurahin ka pa,” ang malakas-boses niyang sagot sa akin,
habang nararamdaman ko sa aking leeg at bisig ang mainit niyang sagot sa akin,
habang nararamdaman ko sa aking leeg at bisig ang mainit pang tilamsik ng
kanyang laway. Hindi na ako kumibo para huwag nang humaba ang usapin namin.
Pinasadahan ko ng talim ang tubong nakasubo sa tsak ng torno. Sabay sa mabilis na
ikot ng tsak, umikot rin ang takbo ng utak ko. Naisip ko ang katayuan namning
mnggagawa. Sa munting pagkakamali ay minumura, hinahamak; ginigising ang
kahihiyang itinatago na namin sa ilalim ng aming puro kalyong talampakan. Doon
madalas paglambangin ng galit si Mang Andoy.
Si Mang Andoy ang pinakatatay at lolo namin sa pabrika. Puro pileges na ang
kanyang butuhang mukha. Dimpols daw iyon, sabi niya. Kulay puti at abo ang
kanyang buhok na parang brutsang ginamit ng mga metro eyd sa pagpipinta ng
kalburo nsa mga pader, bulok na ang lilimang ngipin niyang naninilaw sa itaas na
itinakwil na ni Eric Baines. Mabait sa akin si Mang Andoy. Siya ang takbuhin ko sa
lahat ng bagay. Sa mga problema ko sa pabrika hanggang sa nagdidiliryo kong
bulsa’y lagi ko siyang karamay. Para ko na rin siyang tatay. Madalas niya tuloy akong
biruin- ‘ampunin na kaya kita. Puwede, sabi ko, kung papayag siyang isama ko si
Nanay at dalawang kapatid kong tumataob ang kaldero kapag kumain. Bakit hindi
raw ako mag-aral, minsa’y nasabi niya sa akin; sinagot ko naman ng hampas sabay
baligtad ng aking dalawang butas na bulsa. Natawa siya. Natawa rin ako noon dahil
namintana sa kanyang maitim na nguso ‘yung lilimang ngipin niyang naninilaw.
Matapang si Mang Andoy kahit patpatin ang kanyang kaha. Siya lang angf malakas
ang loob na sumasagot sa amo namin kapag napapagalitan. Katulad ko rin si Mang
Andoy na maraming hinanakit sa mga amo ng pabrika. Kaya lang, nagtitiis na rin siya.
Alam niya na sa edad niyang iyon ay wala nang iba pang kukuha sa kanya para
magtrabaho. Nakamuhon sa utak ko ang madalas niyang sabihin: Ayokong maparis
ka sa akin. Matanda na ay ginagago pa. Ayokong danasin mo ang mga hirap na
tinitiis ko. Ang maging parangb bilanggo nitong pabrika dahil sa edad.
Si Mang Andoy, natatandaan ko pa isang araw, oras ng trabaho, sumabit ang
mahabang tubong nakaipit sa umiikot na sa tsak ng kanyang torno. Humampas iyon
sa braso niya. Bali ang kanyang mga buto, naging dalawa ang kanyang siko. Nadaig
ng kanyang daing ang maingay na ugong ng mga makina. Nagkagulo kaming
manggagawa sa pagsalo sa kanya. Dumating si Pogi na hindi awa kundi galit ang
nasa mukha. Galit kay Mang Andoy na maputla’t halos ay wala ng malay. Minura ko
noon nang katakut-takot si Pogi. Hindi nga lang lumabas sa dila ko. Putang-ina, sino
ba ang gustong masaktan at madisgrasya? Sino ba ang gustong magutom ang
pamilya? Wala naman kaming sik lib na makababawas sa kanyang bulsa. Ano ang
ipinagpuputok ng butse niya? Suwitik talaga. Nang lumabas buhat sa ortopedik
hospital si Mang Andoy, matapos ang kulang na isang buwan dahil sa pagkakaopera,
siningil ni Pogi ang nagastos niya. Inawas nang unti-unti sa maliit na kita ni Mang
Andoy. Kawawang Mang Andoy! Nadisgrasya na, nagkautang pa! Nagreklamo si
Mang Andoy sa Lebor..Naayos naman ang kaso. Nakuha sa mabuting usapan at
nagkapalgayang-loob si Pogi at ilang buwisit na tauhan ng Lebor.
Pumapalakpak ang aking tenga nang mamuno si Mang Andoy sa itatag niya ang
unyon sa pabrika. Pakiramdam ko’y bumaba ang langit at nakipagsaya sa amin ang
mga anghel. Akala ko’y matatapos na ang paghihirap ng kalooban naming lahat, lalo
na si Mang Andoy. Akala ko’y mauubos na ang aming mga buntong hininga, ang
aming sama-samang buntung-hininga pero hindi pa pala. Ayaw lilalanin ng
kumpanya ang unyon. Ayaw pakinggan ang aming mga problema. Kay-hirap talaga
ng maging mahirap, walang pinag-aralan. Alam namin ang tamang katwiran pero
ayaw naman kaming pakinggan. Lalo pa kaming hinihigpitan. Lalo pa kaming pinag-
iinitan.
Nagpayl ng notis sa Lebor si Mang Andoy para makapagwelga. Pero nagningit-ngit
ang loob niya dahil sa tagal daw ng ipaghihintay namin. Puro putang-ina ang naririnig
ko sa bunganga niya. Galit na galit sa tatlumpong araw na palugit na ibinibigay Lebor.
Sabi niya, tiyak daw na paghahandaan ng mga hayupak na amo namin ang aming
gagawing pagwewelga. Doon ako madalas kabahan. Kapag naiisip kona ang araw
na iyon, nangangatog na ang mga tuhod ko.
Ako raw ang problema ni Mang Andoy sa aming magkakasama. Masyado raw akong
malamig. Iyon ang madalas kong marinig na sinasabi niya sa akin. Malamig. Duwag.
Iyan din sng madalas kong tinatanong sa aking sarili. Sa tulad kong walang natapos,
magirap ang humanap ng trabaho. Hindi raw ako puwedeng dyanitor dahil wala
naman akong diplomang ipapakita na tapos ako ng komersiyo o iba pang kurso sa
kolehiyo. Hayupak talagang buhay ‘to! bKailangan pala ngayo’y digri holder ang
isang tagalinis lang ng kubeta. Mahirap ipakipagsapalaran ang mga umaasang
sikmura ni Inay, nina totoy at Nene. Ayokong matulad sa akin si Totoy, gusto ko
siya’y makatapos siya sa kaleyds. Ayokong maging puta ang aming bunsong si Nene,
ang siya’y maging isang “Nena” tulad ng marami pang ibang “Nena” Minsan nang
kinatakutanko0 at ayoko nang maulit pa ang isang gabi ng pag-iyak ni Nene habang
sapo ang humahapding sikmura, ang pagkabalisa ni Totoy na nagugutom, ang di
pagkatulog ni Inay na may sakit sa pag-iisip kung kanino mamamalimos ng awa,
habang ang malalakas na halakhakan ng mga bisita ng aming kapitbahay na
mayaman ay nangingibabaw sa tugtog ng maharot na disko. Takot na ako sa
sobrang hirap at gutom.
Lumaki akong ang pagkatao ay iginapos na yata sa kahirapan, kapos sa lahat ng
bagay. Naalala ko pa noong maliit pa ako, sa ilang dangkal na dating kulungan ng
bulugan ng aming kasera na diningdingan ng pinagtagpi-tagping kahon ng gatas at
sabon, ay natuto akong mangarap. Marami akong inipong pangarap na hindi
puwedeng ihulog sa alkansiya at ipanggastos pagkatapos. Mga pangarap na kung
tatanggapin lamang sa bangko’y sapat na para ako’y maging bilyonaryo. Mabibili ang
lahat ng gusto ko. Mga pangarap na siguro’y epekto na rin ng madalas kong
pagkalipas ng gutom, ng madalas kong pagkahibang. Tulad ngayon.
Nag-aral naman ako pero natigil. Hindi ko natapos ang ikatlong grado sa pablik hay
iskul, hindi na kaya ng nanay kong naging masakitin. (Sino ba naman ang hindi
magkakasakit sa ganong takbo ng pamumuhay, hindi pa man nakukuhang
manghilamos ng araw sa langit, batya at palupalo na ang almusal ni nanay; hindi pa
nailatag ang banig ng buwan, plantsa at kabayo na ang kanyang karomansa. Ang
tatay naman, aapat na taon pa lamang ako nang magsimba nang nakahiga at may
pasok na bulak sa ilong. May naiwan namang pamana si Itay. Isang kasulatang
nagpapatunay na may utang siya kay Aling Idad, isang usurerang nagpapapayb-siks.
Natatandaan ko pa nang ipakita ni Aling Idad kay Inay sa harap ng mga naglalamay
sa unang gabi na nakaburol si Itay. Napundi bigla ang bombilya ng aking pag-asa.
Lumipad ang pangarap kong makatuntong ng kaleyds at kumuha ng karera. Pero
hindi nagtagal, nakakuha rin naman ako, kubrador nga lang sa karera. Pero hindi
nagtagal, nakakuha rin naman ako, kubrador nga lang sa karera. Iyon ang
pansamantalang naitulong ko kay Inay, ang kinikita ko sa pangungubra. Iyon ang
pansamantalang naitulong ko kay Inay, ang kinikita ko sa pangungubra. Hanggang
sa sinuwerte ako (o may eksakto yata ang minalas), napasok ako rito sa pabrika.
Isang tapik sa balikat ang nagpahinto sa tumatakbong isip ko. Tapik ni Mang Andoy.
“Baka wala ka naman mam’yang gabi sa miting. Siguraduhin mo lang na darating ka.
May bisita tayong mga estudyanteng taga U.P. Aayusin daw ang gagawin nating
pagwewelga.”
Pinatay ko muna ang swits ng torno.
“Darating ho ako,” paniniyak ko.
Bumalik na sa kanyang puwesto si Mang Andoy. Binuhay kong muli ang swits ng
torno. Sabay ng pag-andar ng makina, umandar muli ang isip ko. Iniisip ko kung
pupunta ako sa miting mamaya, pero nakasagot na ako kay Mang Andoy. Isa pa,
naroroon uli ‘yong mga estudyanteng taga-U.P. Buti pa nga sila, mga totoong
tao,pinakikialaman ang mga problema namin. Inihahanap nila ng solusyon ang mga
katanungan namin. Sila ang pumapanday sa kaisipan namin. Pero ang hayup-
hayupang amo namin, kinukulit na namin sa kadaraing, wala paring nangyayari.
Nalagay sa diyaryo na mayroong tertin mant pay, may alawans, hiningi namin sa
amo ko. Ang sagot ng amo ko, bakit daw hindi kami sa diyaryo humingi. Petsa lang
daw ang totoo sa diyaryo.

Makalaglag tutule talaga ang ingay ng mga makina sa pabrika. Sabi ko nga sa sarili
ko, masuwerte ako at iba pang katulad kong manggagawa ng aksesoring
pansasakyan sa pabrikang ito, buhay pa ay tinutugtog na ang punebre sa oras ng
aming libing. Sa sandaling may bulak na sa aming ilong tiyak na hindi na namin
maririnig ang musikang (?) ito. Marumiang hanging may kasamang alikabok at mga
pinung-pinong metal na nanggagaling sa nilikha’t minulyong isteynles at bakal, na sa
tuwing manunulay sa sinag ng araw na nagbubuhat sa luma na’t butas na
galbanisadong bubong ay kumikislap-kislap na parang mga bubog. Habang inililipad
ito ng hangin. Kailangan pa ang pinakapal na katsang pantakip sa nasarat na naming
ilong upang kahit paano ay masala ang maruming hangin na aming nalalanghap.
Tuwina, matapos ang maghapong paggawa ay natuyong kulangot ang binubutingting
na aming malilikot na daliri sa butas ng aming mga ilong. Sayang, kung may bumibili
lamang ng kulangot, tiyak mayaman na rin kami.
Napakainit sa loob ng pabrika, naalala ko pa isang umaga ang mga pukpok ng
martilyo ni Mang Andoy nang minsang pumapel na karpintero. Tinanong ko siya na
may kasamang pag-uusisa kung bakit niya tinatakpan ng playwud ang mga bintana.
Utos daw ng matanda, ni Pogi. Nagrereklamo raw ang mga katabing bahay (ang
pabrika ay nakatayo sa isang residensyal na sabdibisyon) sa maruming hanging
lumalabas sa mga bintana. Mapanganib daw ito sa kalusugan, kaya pinatatakpan sa
kanya ng playwud. Halata ko noon sa kanyang mga mata ang pagtutol ngunit wala
na nga lang magawa kundi ang sumunod sa utos ni Pogi. Nang hindi pa tinatakpan
ng playwud ang mga bintana ay malayang nakapaglalabas-masok ang hangin buhat
sa labas. Ngayon, bukod sadumilim na ay wala pang labasan ang maruming hangin
sa loob ng pabrika. Ang pakiramdam ko sa sarili’y pandesal akong hinurno sa loob
ng pabrika. Hindi rin kami naiiba sa presong ikinulong sa isang bartolina. Ang
pagtakip na iyon sa mga bintana ay dagdag pang parusa sa aming manggagawa.
Naging mistulang impyerno sa init ang loob ng pabrika, minsan nga ay
nagbabakasakali akong makakita rito ng demonyo, pero ang madalas kong makita
ay ang mukha ng amo ko, si Pogi. Impyerno talaga sa init ang loob ng pabrika.
Marahil, ang arkitektong nagplano ng gusaling ito ay may ambisyon ding maging
panadero. Biro ko sa mga kasama kong manggagawa ay magbaon sila ng itlog na
sariwa at tiyak pagsapit ng tanghalian mayroon na silang itlog na nilaga.
Ang magkasamang init, maruming hangin at alikabok, at ang nakabibinging ingay
ang ilan sa mga berdugo ni kamatayang unti-unting humihila sa amin sa hukay.
Kinutuban tuloy akong gusting magnegosyo ni Pogi ng punerarya. Kay-hirap talaga
ng buhay ng isang manggagawa, sa nagpuputik naming katawan ay iilan lamang ang
humahanaga, sila iyong mga bibig na umaasa sa kakarampot naming kinikita. Sila
iyong mga asa-asawa, anak, nanay, at tatay naming. Sa dami ng alikabok na
bumabalot at nagging libag sa pawisan naming mga katawan, kung hihilurin at
pagsasamahin ay sapat nang ipantambak sa mag hukay ngayon ng kalsada.
Marami kaming hinanakit sa mga amo ng pabrika. Mangatwiran ka ng alam mong
tama, mali ka pa rin sa kanila. Ibig nilang palitawing hindi sila puwedeng magkamali,
na mga gago kaming manggagawa lamng na dapat sumunod sa bawat naisin nila.
Magreklamo ka naman, pag-iinitan ka. Katakut-takot na mura ang isasaksak sa iyong
tenga.
“Ikaw na putang-ina mo, e, naghahanap talaga ng sakit sa katawan.”
Napaangat ang namamanhid nang puwit ko sa pagkakaupo. Patay na naman. Yari
na naman sa amok o. (Ganoon naman talaga ang mga amo rito. Puro salaula ang
bibig. Puro mabaho sa tenga ang mga sinasabi.) Si Temyong palang kasamahan ko
na sepilyador ang nahuli at hindi ako na nakatunganga. Nahuli ni Kamandag (siya
ang anak ni Pogi na isang karatista at sadista, na pantsing bag ang tingin sa aming
mga katawang hindi naman pangromansa) si Temyong na may supalpal na sigarilyo.
Bawal sa amin ang manigarilyo kapag oras ng trabaho, pero galling naman sa
mabaho kubeta iyong tao at nanabe. Nakita ko pa nga siya kanina, hindi ko lang
pinapansin dahil abala ako sa pag-iisip. Naku, Temyong, mag=ama naming ka na!
Nakita ko sa porma ni Kamandag ang bangis habang mabilis na lumalapit kay
Temyong. Parang isang dagang nakorner, nakapinta sa kanyang mukha ang
malaking takot. Dinampot ni Kamandag ang maigsi nang sigarilyong Peak na
itinapon ni Temyong.
“E, kung ipakain ko ngayon sa iyo ‘to. Nganga!”
Hindi tumitinag si Temyong, nakayuko ang ulo. Para itong rebultong bato sa
pagkakatayo habang akmang isusupalpal ni Kamandag ang maigsi nang sigarilyo.
Nabitin ang paghinga ko. Umurong sa nerbiyos ang kuyukot ko. Nang hindi tumitinag
si Temyong, isang kadyot sa sikmura ang nagpangiwi sa kanyang namumutang
mukha.
“Minsan pang mahuli kita, hayup ka, gagawin kong tatlo ang butas ng ilong mo!”,
sabay hugot sa kuwarenta’y singko na lagging nakasukbit sa kanyang baywang.
Nakikiramdam kung papalag si Temyong. Tanga si Temyong pero hindi gag para
lumaban nang sandaling iyon.
Nang paalis na si Kamandag kunawari’y nagtatrabaho ako. Delikadong Makita niya
na nakatunganga ako sa kanila. Ayoko pang mabudburan ng pasa ang katawan ko.
Nakatalikod na si Kamandag at papalabas na sa may pinto nang muling maglagalag
ang utak ko. Lintik na isaip ‘to, napakalayas.
Alam ko, magdedemanda si Teyong. Pero wala ring mangyayari riyan. Tulad ni
Eseng. Iyong dating may hawak nitong torno ko. Iyong pinalitan ko, mas masahol pa
riyan ang nangyari. Talagang binudburan ng pasa ang katawan nang mahuling
nagpapahinga sa oras ng trabaho. Nang magdemanda si Esedng, nagkaroon naman
ng unang hiring sa piskalya pero wala nang sumunod pa. Wala na rin si Eseng sa
pabrika. Permanente na ang kanyang pahinga.
“Ano ba! Alas-singko na, a. Hindi ka pa ba uuwi?”
Natsapter na naman ang isip ko sa sigaw na iyon ni Mang Andoy. Muli, pinindot ko
ang swits para tumigil ang motor ng torno. Nagpunas ako ng mga kamay sa
nakasabit na ring basahang kamiseta. Humarap ako sa basag para ayusin ang
nagulong buhok ko. Huminto na ang nakakaunsuming mga ingay. Pansamantalang
natahimik ang mga tutule ko.
Habang nasa pila at naghihintay para pumindot sa bandiklak, nakita ko si Simang sa
may geyt. Si Simang (pinaiksi naming simangot) ay ang anak na babae ni Pogi.
Magbuhat ng mapasok ako sa pabrika ay iisang beses ko pa lamang siyang nakitang
tumawa, noong mapatid ako at madapa dahil sa pagmamadali kong mahabol siya
para bumale. Maganda si Simang, mestisahin, tipong artista ang kanyang porma.
Mamula-mula ang kanyang buhok dahil sa pagkakaluto sa gamit, matangos na ang
dating pango niyang ilong, maputi at makinis na ang dating katulad lang naming
niyang balat. Pero mabaho at malakas pa rin ang kanyang utot. Hindi puwedeng
takpan ng makapal niyang mek-up ang tunay niyang mukha. Ang pangit niyang ugali
ay hindi kailanman maitatago ng peyk niyang kagandahang panlabas. Ang tingin niya
sa aming manggagagawa ay mga tsimoy, mga hindi gagawa ng mabuti, lagging
nakasigaw kapag nag-uutos, parang titili nang titili.
“Isa-isa lang. Huwag kayong mag-unahan sa pila”, bati sa amin ni Sikyong
guardiyang gusting magpalapad ng papel kay Simang. Lalong pinaghusay ang
pagkapkap sa amin, sa dibdib, sa beywang, sa aming bulsa. Minsan nga iyong basa
sa pawis naming itlog ang kaniyang nakakapa. Akala ko’y pipilitin pa kaming ilabas
‘yon. Umentra si Simang, binulyawan si Sikyong guwardiya.
“Ano ba Sikyo! ‘Yang mga bag nila, bubuksan mo. Huwag kang tatanga-tanga at
baka kung anu-ano ang nakasingit diyan!”
Nagkatinginan kaming mga nasa pila. Ang hagupit niyang ginawa kay sikyo ay sa
amin lumatay! Gusto kong sumigaw, gusto kong magwal, gusto kong sabihin sa
kanya, kayo ang mandurugas at hindi kami. Kayo, ang mga tulad ninyo ang
nagnanakaw ng dignidad ng manggagawa. Pero walang nabuong salita ang napiping
dila ko.
Araw ng aming welga. Mainit ang sikat ng araw na pumapaso sa aming mga balat.
Doon sa labasa, nagkatipon-tipon kaming hawak ang mga plakard. Nadoble ang
bilang ng mga guardiya. Nakabilad kami sa mainit na sikat ng araw. Tumatagataktak
ang pawis sa nagbubulas naming katawan. Nangingintab ang aming mga mukha.
Hawak ko ang isang plakard. Hawak ni Temyong ang isang duo ng istrimer. Si Mang
Andoy naman, parang hilong pagala-gala. Panayang hithit sa sigarilyo. Lakad. Balik.
Lakad. Balik. Alalang-alala. Parang iniisip nab aka manganak pa ang kanyang lola.
Ako naming tanag sunod ng sunod sa kanya. Hindi ko alam, wala nap ala ako sa
linya. Magkahawak ang kamay ng iba kong kasama. Binarahan n gaming mga pagod
at humihingal na katawan ang geyt ng pabrika. Kailangang walang makapasok sa
mga iskirol. Matapang na raw ako sabi ni Mang Andoy, pinatapang na raw ako ng
panggagago ng ama ko. Tinanong ko naman ang sarili ko, pumiyok at nanginig bigla
ang mga tuhod ko. Ang ttoo’y pinalakas lamang ang loob ko n gaming pagkakaisa at
ng hindi ko na pag-inom ng kape.
Nagtalumpati si Mang Andoy. Napatingin kaming lahat sa kanya. Magaling siyang
magsalita. Bilib talaga ako sa kanya. Kahit greyd siks lang ang natapos niya ay
kayang pataubin sa pagtatalumpati ang ilang pulitiko na kadalasa’y hindi nagsasabi
ng tootoo. Puro pabobola lang at kumumpaskumpas ang alam. Si Mang Andoy, kahit
sumasabog ang laway kapag nagsalita, buong-buo naming pumapasok sa utak
naming ang bawat letrang kanyang sinasabi. Kulang na nga lang pati ‘yung laway
niya’y ipasok din naming sa aming kukote. Nagsalita din ‘yung mga istudyante taga-
U.P., namigay pa ng mga polyeto. Una’y hindi ko sila maintindihan, gusto ko ngang
bitiwan ‘yung plakard na hawak ko dahil sa init sa pagkakabilad naming sa araw.
Pero nang matagal na, nakuha ko na ang ibig nilang palabsain. Tungkol pala sa mga
problema naming ang tinutumbok ng mga salita nila. Kesyo hindi raw ayos ‘yung
wala kaming siklib, tertin mant pay, alawans at saka ‘yung sobrang init at dumi ng
hangin sa loob ng pabrika. Natutuwa ako sa kanila, hindi naman nila nararanasan
‘yung nangyayari sa amin pero nagaalala sila. Hindi katulad ng mga hayupak na am
ko, ayun ang mga hayup-hayupan ay ngingisi-ngisi lang. (Natatanaw ko sila sa di
kalayuan sa may pinto ng upisina sa loob ng kompawnd.) Nakapamewang pa si Pogi
at inaglalaro ang sigarilyo sa kanyang bibig. Si Simang naman, nakatingin lang sa
amin at panay ang bras doon sa maula-mula niyang buhok na niluto lang naman sa
gaot. Si Kamandag ay napansi kong doon nakatingin sa tindahan ni Aling Kulasa, sa
mga matong nag-iinuman ng isteynles (bansag naming sa dyin.) Mapupula na ang
kanilang mga mata at parang bilasang isda na ang mga mata. Makukulit na
Pinagtatawanan din an gaming ginagawa. Ang sarap pagbabatukan pero baka
naman gumanti at lumpuhin ako, pinabayaan ko lang.
Tumatagatak na ang pawis ko, sari-saring amoy na ng kilikili ang nasisinghot ko nang
biglang magkagulo. May nagdatingan mga iskirol. Galit kami sa iskab. Sila ang
buwisit sa buhay naming. Nagpipilit silang pumasok sa loob ng kompawnd. Pilit
binubuwag an gaming linya ng mga guwardiyang alipin ng maimiso ni Pogi. Namalo
na ang mga guwardiya. naglipatan na rin ang mga matong alipin naman pala ng
bulsa ni Kamandag. Nakihalo na sa kagulo naming. Nambanat na ang mga hayupak
na maton. Nagtatakbo na ako. Nagsiksik ako sa ilalim ng mesang kainan ni Aling
Kulasa. Nangangatog ang baba ko at nanginginig pati tuhod ko. Nakita kong duguan
ang nguso ni Temyong, sabog sa pagkakasapak ng isang maton. Putragis, bakit ba
ako nagsisiksik ditto? Sugod! Sigaw ng utak ko pero ayaw naman ng tuhod ko. Kaya
sinunod ko yong tuhod ko.
Isang putok ng baril ang narinig ko, na sinundan ng isa pa… at isa pa. Lalong hindi
ako nakakilos. Lalong nag-umpugan ang mga tuhod ko. Isang duguang katawan ang
nakita kong bumagsak sa pagtakbo ng mga maton. Isang kumikislap nab aril ang
napansin ko ng tingin ang duguang katawa. Si Mang Andoy!
Grabe ang kanyang tama! Dumaraing. Parang agaw-bahay. Nagsisigaw ako. Hindi
ko na matandaan kung gaano kabilis ang ginawa kong paglapit sa kanya. Binuhat ko
ang patpatinniyang katawan, ang kanyang naglilibang na katawang salat sa
karangyaan na ngayo’y punong kanyang mapulang dugo. Mag dugong umagos sa
aking nanginginig na katawan. Itinaas ko nang bahagya ang kanyang ulo. Maputla na
ang kanyang butuhang mukha. Kinakapos na ang kanyang paghinga. Hirap at
nanginginig, pilit na ibinuka ang kanyang bibig.
“B-Boy… It…Ituloy n’yo…”
Tinitigan niya ako. Mariing pinisil ng kanyang labas- ugat na kamay ang kaliwang
balikat ko. Tumango ako. May nalaglag na luha mula sa aking nanlalabong mga
mata. Gusto kong sabihin sa kanya na matapang na ako. Hindi na ako duwag. Hindi
na tayo paaapi. Hindi na paaapi ang mga manggagawa. Pero hindi na niya ako
maririnig. Bingi na ang kanyang tenga. Tikom na ang kanyang bibig. Pikit na ang
kanyang mga mata. Wala na ang kinakapos na paghinga.
Wala na si Mang Andoy. Tulad ni Itay, nawala siya sa panahong kailangang-ailangan
ko siya. Namatay siyang kasama ang prinsipyong pilit niyng binubuhay, pinag-aapoy
sa damdamin ng bawat kasamang manggagawa. Sumisigaw ang kanyang dugo sa
paghingi ng ipinagkait na karapatan. Mga sigaw na sinisipsip at nilalamon ng
malamig at kongkretong kalye.
Ipinatong ko ang duguan at wala nang buhay niyang katawan sa ibabaw ng mesang
kanina’y pinagsisiksikan ng aking kumakatog na katawan. Hindi ko mapigil ang galit
na naghuhumiyaw sa katauhan ko. Hindi ko masikmura ang kahayupang ginawa nila
kay Mang Andoy. Sagad hanggang buto ang kirot ng kaapihang naramdaman ko.
May apoy na nagliyab sa buong katawan ko. Napatitig ako sa dugong pumuno sa
suot kong damit. Kulay pula na ang dati’y puti kong kamiseta.
ANG DULA SA PANAHONG ITO
Sa larangan ng dula, tanging ang unang gantimpala noong 1983 lamang ang
nasaliksik ng mga naghanda ng aklat na ito. Ang dula ay ang “Huling Gabi sa
Maragondon” ni Reanto O. Villanueva na gumamit naman ng sagisag na Andres
Magdale.
ANG NOBELA SA PANAHONG ITO
Noong 1984, muling nagsimula ang Timpalak-Palanca sa pagpili ng
pinakamahusay na nobela. Ang pagpili sa larangang ito ay isasagawa lamang tuwing
ikatlong taon nang gayo’y mabigyan na mahabang panahon an gating mga
manunulat na makagawa ng higit na maganda at may mataas na uring akda. Kaya’t
ang susunod na pagpili nila sa pinakamahusay na nobela ay sa taong 1987. Ang La
Tondena, Inc. ay siya pa ring patuloy na tagapagtaguyod ng Timpalak-Palanca.
KABUUANG TANAW SA PANITIKAN SA
PANAHON NG IKATLONG REPUBLIKA
Sa kabuuang tanaw, mga sanaysay, mga awit, mga talumpati at mga tula pa rin ang
masasabing nangunguna sa sangay ng Panitikang Filipino nang panahon ng ikatlong
Republika.
MGA TULONG SA PAG-AARAL
 ____ 1. Radamen A. Romulo
I. Sagutin ang mga sumusunod: Sandoval

1. Kailan inalis sa ilalim ng Batas Militar ang Pilipinas? ____ 2. Victor Buenviaje B. Cresenciano
Marquez, Jr
2. Anong mga taon ang sakop ng panahon ng Ikatlong Republika?
____ 3. J. de la Cruz K. Jose F. Lacaba
3. Bakit tinawag na panahon ng Ikatlong Republika ang panahong ito?
____ 4. Eva A. Dan D. Mike L. Bigornia
4. Sino si Benigno Aquino, Jr.? Ano ang kaugnayan ng kaniyang pagkamatay sa
masang Pilipino? ____ 5. Joy Marela E. Benjamin
Pascual
5. Ano ang nagging paksain ng panulaang Tagalog sa panahong ito? Ng mga awiting
Pilipino? ____ 6. Bernardo Makiling G. Lualhati Bautista
dela Cruz
6. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa kalagayan ng Pelikulang Filipino sa
panahon ng Ikatlong Republika. ____ 7. Simone H. Agapito Lugay

7. Bakit nahati sa dalawang partido ang mga pahayagan at ilan pang babasahin ____ 8. Haraya Negra I. Ernie Yang
nang panahong ito?
____ 9. Abante Altamonte L. Pedro Ricarte
8. Bumanggit ng ilang pahayagang tinatawag na “crony newspaper” nang panahon
ng Ikatlong Republika. ____ 10. Sarhento J. de la Cruz M. Fanny A. Garcia

9. Ano ang nagging lagay ng Timpalak-Palanca sa panahong ito? ____ 11. Don Miguel del Vino N. Tomas Agulto

10. Sa kabuuang tanaw, ano ang nagging kalagayan n gating panitikan nang ____ 12. Erni Yang NG. Lilia Santiago
panahong ito?
____ 13. Homer O. Fidel Rillo, Jr.

____ 14. Priscilla Moreno P. Rosario Torres Y

III. Turan ang may-akda ng mga sumusunod:

____________ 1. Punta Blangk

II. Kanikaninong sagisag sa panulat ang mga sumusunod? Pagtapat-tapatin:
____________ 2. Odyssey Ng Siglo
Hanay A
Hanay B ____________ 3. Sa Panahon ng Ligalig
____________ 4. Bakasyunista
____________ 5. Taga Sa Bato
____________ 6. Uod
____________ 7. Pilipinas, Sawi kong Bayan
____________ 8. Laban Na, Bayan Ko
KABANATA 11
Ang Panitikan sa Kasalukuyan
KALIGIRANG KASAYSAYAN
Muling nabawi ng mga mamamayang Pilipino ang tunay na kalayaan na
nawala rin ng may labing-apat na taon.
Sa loob ng apat na araw, mula noong ika-21 ng Pebrero hanggang ika-25 nito ay
namayani ang tinatawag na “People’s Power” o “Lakas ng Bayan.”
Maraming tagpong makabagbag-damdamin ang nasaksihan ng mga mamamayan na
tunay na tatak-Pilipino. Sa Apat na makasaysayang araw ay naroon ang
magkahawak-kamay at balikat-sa-balikat na barikada, higaan sa kalye, pagsalubong
ng mga ngiti, pagmamakaawa, pagsasabit ng mga bulaklak sa mga taong nasa
tangke na lulusob sana sa pinararatangang dalawang “rebelled – Enrile - Ramos”
pagkat sumama na sa pangkat ng Pangulong Aquino. Muling naipamalas ng mga
mamamatyang Pilipino ang Samahang Bayanihan tulad ng pagbabahagi ng pagkain
at inumin, ang pagbibigay-lunas sa mga nahihilo, ang pakikiisa ng mga tao upang
bumuo ng pulu-pulutong sa EDSA na papalit-palit sa mga grupong naglalamay, at
ang pagtatrapik ng mga sasakyan sa may Ortigas Avenue ng mga seminarista at ng
iba pa.
Lumabas ang ganda ng pag-uugaling Pilipino. Muling nasilayan ang pagtutulungan,
pagmamalasakitan, pagkakaisa, pagbibigayan, pagkamatiisin, pagiging makaibigan.
pananalig sa Panginoon o Dakilang Lumikha, pagmamahal sa bayan, pagsunod sa
batas, pag-unawa sa kapwa, at marami pang iba na iisa ang tibok ng mga puso, iisa
ang pulso, walang rehiyon, walangr relihiyon, marunong man o mangmang,
mayaman man o mahirap.
Sa panahong ito ay isinilang ang bagong uring PILIPINO… ang mga Pilipinong
marunong magalasakit sa kapwa kalahi at marunong magmahal sa sariling bansa
hindi lamang sa salita kundi sa tunay na gawa.
At para sa mga mamamayang Pilipino, ito pa lamang ang tunay na bagong
Republika – “Ang Tunay na Bagong Republikang Pilipinas.”
ANG KALAGAYAN NG PANITIKAN SA
PANAHONG ITO
Bagama’t iilang buwanpa lamang ang pagkakasilang ng tunay na
Republikang Pilipinas ay may mababakas nang pagbabago sa ating panitikan. At
ang mga pagbabagong ito ay madarama na sa ilang mga tula, awiting Pilipino, sa
mga pahayagan. sa mga sanaysay at talumpati, at maging sa mga programa sa
telebisyon.
ANG PANULAANG PILIPINO SA KASALUKUYAN
Ang mga tula sa kasalukuyan ay naglalaman ng halos walang kakimiang
pagpapahayag ng tunay na damdamin ng mga makata, ang kanilang mga tuwirang
pagpuri sa mga nanunungkulang nakagagawa ng kabutihan sa bayan at panunuligsa
naman sa mga tiwali ang gawa. Tunghayan natin ang ilang halimbawa n gating mga
tula sa kasalukuyan.
GITING NG BAYAN
ni Francisco Soc. Rodrigo
I
Akala ni Marcos, ay pampalagiang
Kaniyang mambobola’t mapaglalaruan
Ang dati’y maamo at sunud-sunurang
Mga matiisin nating taong bayan.
II Na mangagsipuna kahit umatake
Sa mga minister, opisyal, kawani
Salamat sa Diyos, ngayon ay gumising At maging sa Bise at sa Presidente.
Itong Bayang dati’y warig nahihimbing
Salamat at ngayo’y sumiklab ang giting BAWASAN ANG AMORTISASYON
Nitong Bayang dati ay inaalipin. (Taliba, May 12, 1986)

III Dahil sa gabundok na laki ng utang

Na minana natin kay Apo Ferdinand
Kaya nama’t ngayon ay taas ang noo Ang salaping sana’y dapat na ilaan
Nating Pilipino sa harap ng mundo Sa pangangailangan nitong Inang Bayan
Pagkat tayo’y laang magsakripisyo Ay nagagamit lang panghulog sa utang.
Sa ngalan ng laya ng tama’t totoo.
Kailangang ihanap ng wastong solusyong
HIMALA NI BATHALA Ang problemang ito ng naaping nasyon
ni Francisco Soc Rodrigo Mapilit sana ang amortisasyon
Na ibinayad natin taun-taon
Walang bahid alinlangan, yaring aking paniwala Upang may matirang kuwartang pamproduksyon.
Na himalang mahiwag na nagmula kay Bathala
Yaong mga pangyayaring hindi inakala ALAMBRENG MAY TINIK
Na nagbukas nang biglaan sa pintuan ng paglaya BOMBANG TUBIG AT USOK NA MALUPIT
Para sa ‘ting inalipin at inaping Inang Bansa! ni Remi Alvarez Alva

At dahil nakatamo ng kalayaan sa pamamahayag ang mga manunulat, ang Alambreng may tinik…
galak at tuwa sa kanilang mga puso ay mababakas na nag-uumapaw. Walang sagwil ka sa landas patungo
pakundangan nilang naipahayag ngayon ang kanilang nais ipahayag tulad ng mga sa palasyo.
nilalaman ng tulang ito ng isa sa ating mga mamamahayag. Simbulo
ng pasistang diktador
na takot humarap sa tao.
LUMAYA ANG MEDIA Harang
(Hango sa Taliba, Abril 16, 1986) na naghihiwalay sa pamahalaan
at masang Pilipino
Noong dineklara ni Apo Ferdinand na humihingi at sumisigaw
Noong setenta’y-dos (1972) ang Batas Militar ng pagbabago!
Kinontrol ang media’t mga pahayagan Habang naghihintay ang masa
Hindi tinulutang siya’y mapintasan sa pagngiti ng pag-asa…
At pati ang “rumor mongering” ay bawal
Bombang tubig (?)…
Ngayong diktadura’y nilansag ni Cory na may halong ihi
Ang lahat ng Media’y Malaya at libre at kulay na marumi
na nakadidiri. bombing tubig
Dinidilig mo ay naubos,
ang baying ninakawan kasabay
ng yaman ng pagkatunaw
at puri. ng malupit
Pinaliliguan na usok…
mga abang kaluluwang
may pusong mapagtimpi. Habang nagbubunyi ang masa
Habang nananabik ang masa sa pagdatal ng bagong umaga!
na mayakap ang paglaya…
ANG AWITING PILIPINO SA KASALUKUYAN
Usok na malupit
mahapdi ka Narito ang ilan sa mga awiting Pilipino na naririnig natin ngayon, at habang inaawit
‘pag kumapit ang mga ito sa telebisyon, ipinakikita naman ang mga makasaysayang tagpong
sa aking sunog na balat. naganap sa sambayanang Pilipino na hinangaan ng sandaigdigan.
Nakasusulasok
ang amoy mo Ang mga awiting ito ay kasamang inialbum sa pamagat na “Handog Ng Pilipino Sa
na nagpupumilit Mundo.”
pumasok
sa aking utak MAGKAISA
at unti-unting nagpapalundag Tito Sotto, Homer Flores, E. dela Pena
sa bituka kong wasak…
Ngayon ganap ang hirap sa mundo
Alambreng armas ng diktadura Unawa ang kailangan ng tao
na ipinamamana Ang pagmamahal sa kapwa ilaan.
sa nagising at nagkalas
na masa… Isa lang ang ugat na ating pinagmulan
Hanggang siya ay magpasya Tayong lahat magkakalahi
na ang palasyo Sa unos at agos ay huwag padadala.
ay lisanin na. Kasama ang kanyang pamilya
at kabuntot (uulitin ang korus I)
pati ang mga duwag
na tuta niya! (korus II)

Alambreng may tinik, Bombang (Magkaisa) May pag-asa kang matatanaw

tubig at Usok na malupit…
Nang gabing iyon ng paglaya…
alambreng may tinik
ay nalagot
(at magsama) Bagong umaga’t bagong araw
(Kapit-kamay) Sa atin Siya’y nagmamahal
(Sa bagong pag-asa).
(korus III)
 Sa aming bayan
Panahon na (may pag-asang natatanaw) Pagsasama ng mahirap
Ng pagkakaisa (may bagong araw, bagong umaga) at mayaman.
Kahit ito (pagmamahal ng Diyos, isipin mo tuwina)
Ang hirap at dusa Kapit-bisig
Madre, pari at sundalo
Koda: Naging langit itong bahagi ng mundo.

Magkaisa at magsama Huwag muling payagang

Kapit-kamay sa bagong pag-asa Umiral ang dilim
Magkaisa. Tinig ng bawat tao’y
Bigyan ng pansin.
HANDOG NG PILIPINO SA MUNDO
Jim Paredes Magkakapit lahat
Sa Panginoon
Di na ‘ko papayag Ito’y lagi nating tatandaan.
Mawala kang muli
Di na ‘ko papaya (uulitin ang korus)
Na muling mabawi
Ating kalayaan Ang binuhay na awit na “Bayan Ko” ni Freddie Aguilar mula sa panulat nina
Kay-tagal nating mithi Jose Corazon de Jesus at C. de Guzman ay ang pangunahing pumapailanlang
Di mapapayagang mabawing muli. ngayon sa ating mga radio at telebisyon. At dahil sa pagiging makasaysayan din nito
noong nakaraang matahimik na rebolusyon, iminumungkahi ngayon sa
Magkakapi’t-bisig “Constitutional Commission” na gawin itong pangalawang pambansang awit ng
Libu-libong tao Pilipinas.
Kay-sarap pala
Maging Pilipino ANG SANAYSAY SA PANAHONG ITO
Sama-sama
Iisa ang adhikain Maging sa mga sanaysay, damang-dama ang labis na katuwaan ng mga
Kailan man di paaalipin. Pilipino sa nakamit na bagong kalayaan. Tunghayan natin ang nilalaman ng ilan sa
mga sanaysay na narito.
(korus)
PAG-IBIG LABAN SA TANGKE
Handog ng Pilipino sa mundo ni Teresita Sayo
Mapayapang paraang pagbabago
Katotohanan, kalayaan, katarungan Pananakop ang pag-ibig! “Amor vindit omnia,” sabi naman sa Latin. “Love
Ay kayang mabatid nang walang dahas conquers all,” wika naman sa Ingles. Pinaniniwalaan ang kaisipang ito ng mga
Basta’t magkaisa tayong lahat. bagong-kasal na nagsisimula sa kanilang buhay may-asawa nang walang-wala, wika
nga, kung bagay na material ang pag-uusapan.
Masdan ang nagaganap
 Malakas ang loob nilang sabihin at paniwalaan ang gayong ideya sapagkat
nagmamahalan sila. Malaki ang tiwala nilang mapaligaya ang isa’t-isa. Nananalig
silang sa pagtutulungan nilang dalawa ay mabibigyan nila ng magandang
kinabukasan ang kanilang magiging mga anak. Maipamamana nila sa mga ito ang
matibay nilang pananalig sa Lumikha, ang kanilang sipag at tiyaga sa paggawa, at
mabubuting pakikitungo sa kapwa.
Para sa ganitong mga magkabiyak ay hindi imposibleng maabot ang gayung
pangarap. May kahirapan nga lamang. May misis na nagkuwento na nang
nagsisimula silang mamuhay nang solo ng kanyang mister ay tatlong klaseng ulam
ang kanilang kilala: ginisang munggo, ginisang miswa at pritong tokwa. Hindi nila
iniuulam nang sabay-sabay sa iisang araw ang tatlong putaheng iyon. Isang klase
lamang sa isang araw. Salit-salit ‘yon hanggang sa matapos ang isang lingo,
makaraan ang isang buwan, at makalipas ang kung ilang mga taon.
Sa medaling-sabi’y umasenso sa buhay ang mag-asawa. Napag-aral nila
ang tatlong anak na pawing may kani-kaniya nang propesyon at mabubuting
hanapbuhay sa ngayon. Sa kanilang katandaan ay gumagawa pa rin silang
agkabiyak nang ayon sa kanilang nakakaya. Kasiglahang nagpapakilos sa kanila ang
nakikitang mababait, masisipag, at matitiyaga rin ang kanilang mga anak. Naluluha
sila sa galak sa pagkadamang naipamana nila sa mga anak ang matibay na
pananalig sa Lumikha at ang makataong pakikitungo sa kapwa.
Nang nakaraang ilang araw ay maraming naluha sa kaligayahan at pasasalamat
sapagkat nakita nila at nadama na milyun-milyun ang gayong mga anak na
napamanahan ng malaking pagtitiwala at pagsamba sa Dakilang Panginoon, gayun
din ng mapag-unawa at mapagbigay na pakikitungo sa kapwa.
Nang nakaraang ilang araw ay maraming naluha sa kaligayahan at pasasalamat
sapagkat nakita nila at nadama na milyun-milyun ang gayong mga anak na
napamanahan ng malaking pagtitiwala at pagsamba sa Dakilang Panginoon, gayun
din ng mapag-unawa at mapagbigay na pakikitungo sa kapwa-tao at kapwa-Pilipino.
Ang pag-uunawaan at pagmamahalan sa bawat pamilya ay samasamang nagging
sambayanang kabuuang nilukuban ng pag-ibig. Pag-ibig na nagpahinto sa mga
tangkeng pamatay, bumaluktot sa nguso ng mga armalite, at nagpalambot sa bakal
na puso.
BUKAS NA LIHAM
ni Jocelyn M. David
February 25, 1986
JUAN DE LA CRUZ JUNIOR,
Marami nang buwan kitang pinagmamasdan… at ‘yan ay hindi lingid sa iyo. Sa
katunayan, hindi miminsang nagkaroon tayo ng pagtatalo tungkol sa mga bagay na
ipinaglalaban mo.
Ngayon ako naniniwala na ang lahat ng bagay ay napagbabago ng panahon. Ang
buko ay hindi mananatiling buko habang panahon sapagkat kailangan nitong
mamulaklak at mamunga para sa panibagong pag-usbong. Ang buto ay ‘di
mananatiling buko habang panahon sapagkat kailangan nitong mamulaklak at
mamunga para sa panibagong pag-usbong. Ang buto ay ‘di mananatiling buto
sapagkat kailangan nitong lumago para sa panibagong pagtubo. At ngayon nga,
katulad ka na rin ng mga ito, hindi ka rin nanatili sa pagiging musmos. Ibang-iba ka
anak, ah… marahil hindi na ikaw ang dati-rating sanggol na aking ipinaghehele
upang makatulog. Hindi na nga ikaw ang sanggol na ‘yon sapagkat ngayon… ni
saglit ay ‘di mo na hinahayaang ipinid ng sinuman ang iyong mga mata. kahit ano
pang paghehele ang gawin ko sa’yo, ayaw mo nang makatulog pang muli… lagi
kang gising at higit sa lahat, mulat na ang mata mo sa tunay na kahulugan ng
KATOTOHANAN.
Anak, ikaw pa rin ba ang dati-rating sanggol na tuwang-tuwang sasalubong sa akin
kapag dinadalhan ko ng laruan? Ah… hindi na! Hindi na dapat sa ‘yo ang laruan
‘pagkat hindi ka na marunong maglaro. Aanhin mo po ba ang laruan ngayon, gayong
alam mo na ang tunay na kahulugan ng KATARUNGAN.
Hindi na rin marahil ikaw ang dati-rating sanggol na ipinagtitimpla ko ng gatas pagkat
ngayon hindi mo na gusto ang lasa nito. Iba na ang hinahanap mo ngayon, anak…
iba na ang iyong panlasa ‘pagkat nag-iba na rin ang iyong kaisipan. At hindi na gatas
ang kinauuhawan mo ngayon… bagkus ay KALAYAAN!
Tama ba ‘ko, anak? Hindi mo na maaaring ikaila sa akin. Nakikita kita… laman ng
mga rallies, campus strikes, boycott, at mga demonstrations. Minsan sumisigaw ka
sa entablado at pinangungunahan ang mga kapwa mo rin nasa kasibulan. Mabalasik
ka na palang mangusap ngayon! Puno ng paghihimagsik ang bawat salitang iyong
binibitiwan. May diin na ang pananalita mo ngayon, anak. Wala na akong mabakas ni
munting pagkatakot mula sa mga pananalita mo. Akala ko pa noon, project n’yo sa
eskwelahan ‘yung pinagpupuyatan mo sa gabi, ‘yun pala, placards na ibinabandila
mo sa tuwing sasama ka sa mga rallies.

Magkahalong galit at panghihinayang ang nararamdaman ko para sa ‘yo, anak.
Halos igapang kita sa hirap, mapaaral lang kita, ‘yun pala, puro rallies ang
pinagkakaabalahan mo. Minsan kitang tinangkang pigilan noon… pagsabihin…
pangaralan. Akala ko, ikaw pa rin ang dti-rating Juan de la Cruz na kapag
kinagagalitan ko ay umuupo na lamang sa isang tabi at tatango sa bawat pangaral
na aking isinusubo. Ngunit nabigo ako, nalimutan ko hindi ka na nga pala batang
paslit. Sinasabi mo na ngayon ang nasasaloob mo. Ipinaglalaban mo na ang alam
mong tama. Isinisigaw mo na ang iyong mga karapatan. Alam ko, pagal a ang munti
mong katawan sa pakikipaglaban pero hindi ka pa rin sumusuko. At ang sabi mo pa
sa ‘kin noon, kamatayan lang ang makapipigil sa iyo. Hanggang kalian ka pa tatagal
anak?
Kaninang umaga, inihanda ko ang almusal mo. Gusto ko kasi, sabay tayong mag-a-
almusal pero nagmamadali ka kanina. Matapos mong kunin ang pagkaing inihanda
ko para sa’yo, nagpaalam ka na naming pupunta sa Camp Crame katulad kahapon
at nagdaan pang mga araw. Camp Crame! Anak, alam ko kung bakit ka pupunta
roon… upang maisakatuparan ang minimithi mong KALAYAAN, ‘di ba? Pinipigilan
kita ngunit matigas ka! Wala pang limang minute mula nang umalis ka, pinasya kong
sundan ka. Takbo, lakad ang ginawa ko. Nang makarating… hinanap kita sa
karamihan. Nagmasid ako… nagulat sa aking nasaksihan! Pagkat lihis sa aking
inaasahan, Masaya at tulung-tulong ang lahat ng tao. May mga tulad ko ring
magulang ang nandoon Punong-puno ng pag-asa ang kanilang mga mukha. Hindi
sila halos makaramdam ng pagkapagod at pagkagutom. Hindi rin nila antala ang init
na likha ng araw. Inilibot kong muli ang aking paningin, nakita kita… hayun ka at
kasama ng mga tulad mong kabataan. Halos maiyak ako nang makita kitang
nakaluhod habang taimtim kang nagdarasal. Magkakapit-kamay kayong lahat. Hindi
ko alam kung ilang oras akong nanatili sa pagkakatitig sa’yo, basta ang alam ko,
marami akong naobserbahan sa iyo na ni minsan sa buhay ko ay hindi ko namalas
sa iyo. Ibang-iba ka na nga, anak. Minsan ko pang narinig ang iyong sigaw…
sumisigaw ka! Isang pangalan ang isinisigaw mo! Bawat sigaw ay nanunuot sa kaliit-
liitang ugat ng aking laman. Kinilabutan ako ‘pagkat kaiba ang sigaw mo ngayon.
Higit na malakas! Higit na mabalasik! Higit na nakapanghihikayat! Nangilid ang luha
ko sa mata nang simulan mong buksan ang pagkaing inihanda ko sa iyo kanina…
ipinamahagi mo sa iyong mga kasamahan. Napag-isip-isip ko, hindi pala saying ang
lahat ng pagod ko sa iyo ay may pinanghahawakan na isang magandang pundasyon
upang maging matatag, matapang ngunit makataong pag-uugali, na iyong
magagamit saan ka man magtungo. Bago ako tuluyang umalis, sinulyapan kitang
muli at napangiti. Hindi mo alam na nandoon pala ako sa likuran mo at nagmamasid.
Oo, anak, ngumiti ako ‘pagkat alam ko na kaunting panahon na lamang ang
ipaghihintay mo… hindi na magtatagal at magtatagumpay ka na.
At hindi nga ako nagkamali. Nakita kita kanina lang… binilugan mo ng pulang
panulat ang petsang ito sa ating kalendaryo. Pebrero 25, 1986… ah… nababakas ko
sa’yo walang kapantay na kaligayahan.
Alam ko, napatunayan mong isa kang tunay na Pilipino nitong mga nagdaang araw.
At ako? Ako na iyong magulang ang siyang unang pumipigil sa iyo. Bakit? ‘Pagkat
magkasalungat an gating paninindigan! Sana ay nauunawaan mo ako.Ngayong
nagtagumpay ka na, masaya na rin ako kahit pa iba ang prinsipyo ko sa iyo. At sana,
ngayong nasa kamay na nainyo ang tagumpay, sanay gamitin ninyo ang tinatawag
n’yong KALAYAAN na ipinagkaloob sa inyo sa mabuting paraa ‘pagkat ‘yan lamang
ang maipamamana naming nakatatanda sa inyo. Lagi ninyong iisiping ang kabataan
ang pag-asa ng bayan kung kaya naman sana sa bawat hakbang na inyong
tatahakin sa darating ang mga araw ay may liwanag na pupulandit sa inyong
daraanan.
Oo, anak, nasubaybayan kita kung paano mo pinanindigan ang prinsipyo mo. Kung
paano mo ipinaglaban ang katuwiran mo at sana nga hindi ka nagkamali sa iyong
desisyon... sana ay hindi ka nagkamali sa pagpili h ipaglalaban mo. Gayunpaman,
kung sakali mang mabigo ka, wala ka pa ring dapat pagsisiha, ‘pagkat tayo ay may
kanya-kanyang prinsipyo kung kaya’t dapat maggalangan.
Anak, hindi ka pa tapos... mahaba pa ang lalakarin mo. Marami ka pang dapat
ipaglaban. Ngunit huwag kang matakot, lagi akong naririto sa tabi mo. Gusto ko
lamang malaman mo na kahit pa magka-salungat ang ating prinsipyo, iginagalang ko
ri naman ang sarili mong paninindigan at alam ko rin naman, gano’n ka rin naman sa
akin.
Kagaya nga ng nasabi ko kanina, ang buko ay ‘di mananatiling buko, ang buto ay ‘di
mananatiling buto, ang bata ay di mananatiling bata... gaya ng KALAYAAN...
maaaring hindi ito manatili nguni’t kung ating aalagaan ito at hindi aabusuhin... tutubo
itong muli para sa iyo, sa akin, sa ating lahat, upang ating magamit na isang sandata
sa ating mga balakin ngayon...bukas... at sa darating pang PANAHON.
JUAN DE LA CRUZ SENIOR
Kapansin-pansin din ngayon ang pagiging matatag ng karamihan nating mga
kananayan sa pananlig at tiwala sa ating Dakilang Lumikha. At dahil bukas ang mga
pahayagan sa pagtanggap ng anumang lathalain, maging ito’y papuri, pagpuna, o
mga karaingan sa pamahalaan mula sa sinumang kababayan, isang lathalain sa
Balita (Hunyo 18, 1986) mula kay Manuel Salva Cruz ng Los Banos, Laguna, ang
naglalaman ng tungkol sa pananalig sa Diyos. Narito ang kaniyang pahayag.
SUSI GANAP NA KALAYAAN
Lipos ng pagkamakabayan ang Pangulong Cory Aquino sa buong talumpati
niya sa wikang Pilipino noong nagdaang Araw ng Kalayaan ’86. Wari’y binigyan-diin
ng ating Pangulo na sa ganitong makasaysayang sandali sa ating bayan ay
makatuwiran lamang itampok ang ating sariling wika.
Mandi’y namamanaag na ang magndang kinabukasang ating pinkamimithi.
Kakailanganin natin ang ibayong sikap at pagpupunyagi.
Nasususlat sa ating Banal na Aklat na ating pinaniniwalaan: “Ang sinumang
nananalig sa Dios ay nakasususmpong ng katotohanan at ang katotohanan ang
magpapalaya sa kanya.”
Samakatuwid, si Hesus ang tanging daan tungo sa ganap na kalayaan na
ipagtatamo natin ng tunay na buhay. Ito ang dakilang Salita ng Dios at dapat nating
pagbulaybulayin sa araw na ito ng ating kalayaan.
Huwag nating kalilimutan ang himala sa EDSA.
MANUEL T. SALVA CRUZ
Los Banos, Laguna
Isa pa ring sanaysay na nagalaman ng puna at panawagan ang sinulat ni Romulo
Alenio Caralipio. Pagpapatunay lamang nito na kalag na sa gapos ng pagkaalipin sa
pamamahayag ang lahat. Tunghayan natin ang kaniyang pahayag.
DIKTA NG DAYUHAN
ni Romulo Alenio Caralipio
Kapit sa patalim, bayan ko! Ngayon, mulat na ang sambayanan. Hindi pala kaibigan
ang MIF at World Bank, kundi mapanikil na kaaway.
Tinutulungan ang bansang Pilipinas ng MIF at World Bank, ngunit may kasunduan.
Ang kasunduan, bago magpautang ay magtatayo ng negosyo, na ang tubo ay
dadalhin sa kani-kanilang bansa. Kaya maliwanag, niluluto ang Pilipino sa sariling
langis.
At ngayon nga. Muli na namang nanalakay ang matalim na pangil ng MIF at World
Bank sa bansa. Umaabot sa isang libo ang produkto ng mga dayuhan ang
makikipagtagisan sa pamilihan. Paano pa ang lokal na produkto natin ngayon?
Sakal na tayong mga Pilipino. Dikta bawat galaw. Hindi malayong lumawak ang mga
komunista sa galit sa administration. Nananawagan ako sa minamahal na Pangulong
Cory Aquino na tutulan na ang mga mapanikil.
Panahon na upang tumayo sa sariling paa ang ating bansa.
ANG MGA PROGRAMA SA RADYO
AT TELEBISYON
Maririnig na sa kasalukuyan na nakapagpapahayag na ng mga tunay na niloob nang
walang takot o pangamba ang mga tagapagsalita sa radyo at mga lumalabas sa
telebisyon.
Ang DZRH na isang istasyon ng radyo rito sa ating bansa ay kasalukuyang
tumataguyod sa isang programmang “kabayan” na ang mga tao’y nabibigyan ng
kalayaang magsalita at magbigay ng kanikanilang opinyon o kurokuro! Gayundin ang
“People Power” na isa ring pagsasadula sa nakaraang apat na araw na matahimik na
rebolusyong naganap sa ating bansa.
May ilan sa mg dulang katatawanang ipinalalabas sa telebisyon ang nagsasadula ng
mga nakaraan at kasalukuyang pangyayari sa ating bansa. Kabilang sa mga ito ang
Chicks to Chicks, Eh, Kasi Babae, Sa Baryo Balimbing, at marami pang iba.
ANG MGA PAHAYAGAN
AT IBA PANG BABASAHIN
Maraming bagong pahayagn ang nagsulputan sa panahong ito. Kabilang ang Midday
Malaya, Daily Inquirer, Masa, Daily Mirror, Veritas, Pilipino Ngayon, at iba pa.
Tungkol naman sa mga komiks, magasin, wala pa ring pagbabago sa dami ng bilang
ng mga ito subalit sa nilalaman, lalo a sa mga kuwentong tapos ay mababasa na ang
mga kuwentong may kaugnayan sa nakaraang matahimik na rebolusyon.
ANG MGA MANUNULAT SA KASALUKUYAN
Halos di na mabilang sa dami ang mga dati at baguhang manunulat na nakapag-
aambag ng malaki sa Panitikang Filipino sa panahong ito. Mabibilang sa ating mga
kasalukuyang manunulat sina Ponciano Pineda, ang kasalukuyang Direktor ng
Surian ng Wikang Pambansa, Isagani Cruz, Edgardo Reyes, Domingo Landicho,
Ruth Mabanglo, Lydia Ginzales, at marami pang iba.
Ngunit isa sa ating mga dakilang manunulat ang kamakailan lamang namatay. Siya’y
si Narciso del Rosario dating poetry columnist ng Balita na namatay noong ika-31 ng
Marso 1986 sa sakit sa puso sa gulang na 61.
MAIKLING TALAMBUHAY
ni Narciso del Rosario (Ka Siso)
Si Ka Siso ay nagsimula sa larangan ng panulat noong 1939 at gumamit ng
pen name na “Kabesang Siso” sa kanyang column na “Sa Labasng Bakod.”
Ang pen name na “Sisong Kantanod” ay una niyang ginamit sa pahayagang
“Bagong Buhay.”
Bukod sa column na “Sundot Kalikot,” si Ka Siso ay nakilala rin bilang isang
makabayang opinion writer sa kanyang column na “Alahoy!” sa pahayagang TALIBA.
Si Ka Siso hanggang sa kanyang kamatayan ay isang radio commentator sa DZBB.
Dahil sa kanyang makabayang panulat, si Ka Siso ay tumanggap ng ilang awards at
pagkilala, una noong 1963 nang tanggapin niya ang NPC Journalism Award buhat sa
ESSO.
Dalawang beses siyang tumanggap ng Catholic Mass Media Award, ang una ay
noong 1983 at ang ikalawa ay nitong March 1986, isangf linggo bago siya namatay.
ANG TIMPALAK-PALANCA SA KASALUKUYAN
Ang taunang pagbibigay gantimpala ng Timpalak-Palanca sa mga pinakamahuhusay
na akda sa larangan ng dula, tula, maikling kuwento, at sanaysay ay patuloy pa rin,
At ang pagbibigay-gawad para sa taong ito ay ginanap sa Manila Peinsula Hotel
noong Setyembre 4, 1986 sa harap ng ating kagalang-galang na Pangulong Corazon
Aquino bilang panauhing tagapagsalita.
Ang interes ng Pangulong Aquino na lalong mapag-ibayo ang pagtangkilik sa
panitikan at kultura ng ating ahi ay kaniyang binggit sa kanyang talumpati.
Higit na mataas ang halagang iginawad sa mga nagsipagwagi ngayon kaysa noong
mga nakaraang taon. At ang mga nagwagi sa iba’t ibang larangan ay ang mga
sumusunod:
Dula (Iisahing Yugto)
Unang Gantimpala – “Bayan Mo” – sinulat ni Bienvenido Noriega, Jr., na
nakatanggap ng P12,000.00.
Pangalawang Gantimpala – “Ang Mga Tatoo” ni Emmanuel Resurreccion akda ni
Reynaldo Duque na nakatanggap ng P7,000.00.
Tula
Unang Gantimpala – “Panahon ng Pagpuksa Atbp.”
“Pakikidigma” – ni Teodoro T. Antonio
Maikling Kuwento
Unang Gantimpala – “Ang Damo sa Fort Bonifacio” ni Cyrus Borja
Sanaysay
Unang Gantimpala – “Si Edgardo Reyes” – ni Rogelio Mangahas
MGA TULONG SA PAG-AARAL
I. Sagutin ang mga sumusunod:
1. Kailan sinasabing nabawi ng mga mamamayang Pilipino ang tunay na kalayaan?
2. Ano ang tinatawag na People Power o Lakas ng Bayan? Ipaliwanag.
3. Isalaysay ang mga pangyayaring naganap noong ika-21 ng Pebrero hanggang _____ 7. Bayan Mo I. Francisco Soc
ika-25? Rodrigo

4. Ipaliwanag ang kalagayan ng panitikang Filipinosa panahong ito. _____ 8. Susi sa Ganap na Kalayaan L. Teresita Sayo

5. Anu-ano ang nilalaman ng mga tula sa kasalukuyan? ng mga awiting Pilipino?
6. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa katangian ng sanysay sa panahong ito.
7. Talakayin ang mga programa sa radyo at telebisyon sa kasalukuyan.
8. Anu-anong mga pahayagan ang mababasa sa panahong ito?
9. Sino si Narciso del Rosario? Turan ang kaniyang naging ambag sa panitikan.
10. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa Timpalak-Palanca sa kasalukuyan.
11. Ano ang mensahe ng awiting “Handog ng Pilipino sa Mundo”?
12. Sa kabuuan, ano sa palagay mo ang maaaring maging kalagayan ng Panitikang
Filipino sa darating pang bukas?
II. Pagtapat-tapatin: Hanapin ang sagot ng Hanay A sa Hanay B.
Hanay A Hanay B
_____ 1. Giting ng Bayan A. Jim Paredes
_____ 9. Magkaisa M. Sotto, Homer, at
Dela Pena
_____ 10. Bukas Na Liham
III. Punan ang bawat patlang ng tamang sagot.
Ang taunang pagbibigay gantimpala ng Timpalak-Palanca sa larangan ng
panitikan ay ginanap sa (1) _______________ noong Setyembre 4, 1986. Ang
panauhing tagapagsalita ay si (2) _______________.
Sa larangan ng pagsulat ng iisahing yugtong dula, ang nagkamit ng unang
gantimpala ay si (3) _______________, sa kaniyang sinulat na may pamagat na (4)
_______________.
Ang nagkamit naman ng unang gantimpala sa tula ay si (5)
_______________, sa kaniyang sinulat na (6) _______________.
Maging sa maikling kuwento at sanaysay ay may nakatanggap din ng mga
gantimpala. Nakamit ni (7) _______________ sa maikling kuwento sa kaniyang
sinulat na (8) _______________ at sa sanaysay naman ay si (9) _______________
sa kaniyang sinulat na (10) _______________.

_____ 2. Alambreng May Tinik, B. Manuel Salva

Bombang Tubig at
Usok na Malupit K. Narciso del Rosario KABANATA 12

_____ 3. Dikta ng Dayuhan D. Remy Alvarez Alva Panunuring Pampanitikan

_____ 4. Pag-ibig Laban sa Tangke E. Romulo Alenio Coralipio Isa sa napakahalagang bagay na dapat ring matutuhan ng ating mga mag-
aaral ngayon ay ang panunuring pampanitikan. Mapahahalagahan lamang natin
_____ 5. Alahoy G. Jocelyn David nang lubos ang isang akda kung tayo’y may kinalaman sa pagsusuri nito.

_____ 6. Handog ng Pilipino sa Mundo H. Bienvenido Noriega, Jr. Narito ang limang mahahalagang batayan ng panunuring inilahad ni Virgilio
Sagun sa kaniyang mabisang Panunuring Pampanitikan:
Pormalistiko – natutungkol sa panunuri ng kayarian ng akda kung kumbensyunal
o makabago o kaya’y tradisyunal o makaluma. Kumbensyunal o makabago ang
kayarian ng akda kung ito’y ginagamitan ng “flash back tecnique” o pagbabalik-gunita
sa nakaraang pangyayari. Ang daloy ng pangyayari sa akda ay nagsisimula sa gitna
at napagdurugtong ito sa pamamagitan ng pagbanggit sa nakaraan. Tradisyonal o
makaluma naman kung tuluy-tuloy ang pagkakalahad ng mga pangyayari na
nagsisimula sa pinaka-ugat ng mga pangyayari hanggang sa kawakasan nito. Akma
ang panunuring ito sa anumang akda, tulad sa maikling kuwento, nobela, pelikula, at
maging sa mga tula. Ang kayarian ng taludtod, sukat, at tugma ay karagdagan
lamang na isinasaalang-alang sa panunuri ng tula.
Sosyolohikal – sa panunuring ito, ang binibigyang diin ay ang interaksyon ng
mga tauhan (lalo’t ng pangunahing tauhan) sa kapwa at sa lipunan, ang sanhi ng
pagkakaroon ng mga ganoong pangyayari sa buhay, ang kanilang pakikibaka sa
lipunan, maging sa kanilang kabiguan o tagumpay.
Sikolohikal – ito ang panunuring ang diin ay nasa pagtatalo ng kaisipan ng
pangunahing tauhan at ng iba pang tauhan sa akda. Dito isinasaalang-alang ang
pag-
titimbang-timbang sa mga ikinikilos ng mga tauhan kung makatarungan o hindi ang
kanilang mga naging kapasyahan.
Moralistiko – binibigyang-diin sa panunuring ito ang kilos o asal ng pangunahing
tauhan sa akda, kung kalugod-lugod o di kalugod-lugod sa mata ng Diyos at sa tao.
Sa madaling salita, sinusuri rito kung may moral o “immoral” na mga pangyayari.
Arketipal – ito ang panunuring nangangailangan ng masusing pag-aaral sa
kabuuan ng akda, sapagkat dito isinasaalang-alang ang pagbibigay ng pakahulugan
sa simbolismo ng akda.
ISANG HALIMBAWA NG SINURING AKDA
Isang pagsusuri ang pinagtulungang binuo nina Elenita Manalastas at Anliza
Panganiban, na may pamagat na “Sinag sa Karimlan” ni Dionisio Salazar. Narito ang
kanyang ginawang pag-susuri.
SINAG SA KARIMLAN
ni Dionisio Salazar
BUOD:
Si Tony ay isang bilanggo na may labingsiyam na taong gulang. Siya ay
biktima ng kapabayaan ng kanyang ama. Si Mang Luis, na kanyang ama, ay
nambabae kaya’t hindi na niya inintindi ang kanyang pamilya. Namatay ang solong
kapatid na babae ni Tony at nagkasakit ang kanyang nanay. Naghanapbuhay si
Tony dahil wala nang iba pang maasahan kung hindi siya lamang. Nabarkada aiya at
natutong mandukot, mang-agaw, magsugal hanggang naging labas pasok siya sa
Welfareville. Siya ay nakatapos ng elementarya bilang isang balediktoryan kaya’t
nakapanghihinayang ang kaniyang dunong. Si Tony ay inilipat sa pambansang
bilangguan sa Muntinlupa. Dito niya nkilala si Padre Abena, isang pari sa bilibid na
kanyang naging tagapayo. Nakilala rin ni Tony sa bilangguan si Ernan, isang
manunulat na dahil sa prinsipyo ay nabilanggo. Si Bok at si Doming, kapwa bilanggo
rin, ay nakasama ni Tony sa piitan. Ang kanyang inspirasyon ay ang nars, si Miss
Reyes, na nakaganyak sa kaniya upang patawarinniya ang kanyang amang si Mang
Luis. Nagwakas ang dula sa pagyayakap ng mag-ama.
PORMALISTIKO:
Ang “Sinag at Karimlan” ni Dionisio Salazar ay nasa kumbensiyunal o
makabagong kayarian ng dula. Masusumpungan ang pagkakagamit niya ng
patumbalik o flash back technique, mula sa silid-pagamutan ng Pambansang
Bilangguan, na isa-isang naihayag nina Tony (pangunahing tauhan) at ng kaniyang
mga kasamahang sina Mang Ernan, Bok, at Domeng ang sanhi ng kani-kanilang
pagkabilanggo.
SOSYOLOHIKAL:
Kung ating iisipin, marami sa bilango ang hindi tunay na masama. Sila ay
nagiging masama dahil sa pagkakataon lamang. Bagamat labag sa loob ang
pagiging masama ay hinihingi ng pagkakataon tulad ng ating mga tauhan sa dula.
Tony – siya ay isang mabait at masunuring anak na nangga-ling sa isang
karaniwang pamilya lamang. Mabait ang kanyang ina. Ang kanyang ama ay
maraming bisyo – alak, babae at sugal. Noong matuklasan nila na may kerida ang
tatay niya, doon nagsimula ang kamalasan sa buhay nina Tony. Iniwan sila ng
kanilang ama dahil lamang sa kerida. Namatay ang kanyang kapatid na babae at
naospital ang nanay niya. Napasabalikat ang paghahanapbuhay kay Tony upang sila
ay kumain lamang ng tatlong beses isang araw. Mahal ang lahat ng bilihin kaya’t
natuto siyang makipagbarkada at itong mga kaibigan niya ang nagturo sa kanya na
mandukot, mang-agaw, magsugal, hanggang sa siya ay naging labas pasok sa
Welfareville.
Ernan – Masasabing siya ay taong marangal, tinitingala. Siya ay propesor,
manunulat, at mabuting asawa bagama’t hindi sila nagkaroon ng anak. Mabait ang
asawa niya, maunawain at mapagkakatiwalaan. Hindi niya nakuhang lokohin ang
asawa kahit wala silang anak. Nabilanggo siya dahil lamang sa prinsipyo.
Domeng – Isa siyang masipag na ahente ng seguro na nagsusumikap upang
mabigyan ng magandang kinabukasan ang pamilya. Kung minsa ay hindi na siya
nakauuwi dahil iba’t ibang lugar ang pinupuntahan niya. Nabilanggo siya dahil sa
pagkapatay niya sa matalik niyang kaibigan na kitang-kita niyang katalik ng kanyang
asawa.
Bok – Siya ay tunay na pusakal dahil sa labas masok na siya sa bilangguan.
Pinuno siya ng Batsi Gang.
Padre Abena – Siya’y pari sa bilangguan na mapagmahal at mapagmalasakit
sa kiapwa. Dahil sa kanya ay natuwid ang landas ni Tony.
Bb. Reyes – Iginagalang na nars sa ospital ng bilangguan. Maganda siya at
hinahangaan ni Tony. Siya ang naging dahilan ng pagbabalik-loob ng mag-ama.
SIKOLOHIKAL:
Sadyang hindi natin maaaring piliin ang mga bagay-bagay na dapat lang. Ayaw man
nating mangyari ang isang pagkakataon na hindi maganda, ay hindi iyon maari.
Sadyang ang buhay ng tao ay may kaakibat na pangit at magandang karanasan.
Tony – Lab9is niyang kinamuhian ang ama dahil sa sinapit nilang mag-iina.
Nagkasakit ang ina ng TB, namatay ang kapatid, at nalulong siya sa kasamaan na
naging dahilan ng pagkabilanggo niya. Hindi siya masisisi kung ganoon man ang
naging damdamin sa ama. Kahit kaninuman mangyari ang nangyari sa kanya ay
tiyak na ganoon din ang magiging damdamin. Ngunit nagbalik-loob din siya sa ama
dahil sa paghingi ng tawad ng ama sa ina niya at dahil na rin kay Padre Abena. Dito
pa rin pinatunayan ng may-akda na ang dugo ay dugo na kapag karugtong ng buhay,
gaano man kabigat ang nagagawang pagkakasala, ay nakalaan pa rin ang
pagpapatawad.
Ernan – Wala nang magawa si Ernan kaya’t minabuti niyang mabilanggo. Sa
kapaligiran niya ay puro taong hindi nani-niwala sa malinis na babasahinkaya’t ang
puwersang sosyal na ito ay nagpalakas ng loob ni Ernan na panindigan ang kanyang
prinsipyo
Bok - May pusong bakal. Ngunit dahil sa nakita niyang tagpo sa mag-ama pati siya
aya nadala at lumambot ang puso.
Domeng – Ang ginawa ni Domeng ay makatarungan dahil sa sinasabi ng batas na
kung mahuli mo ang asawa mo na may ibang katalik sa sarili mong bahay, maaari
mo siyang patayin. Makatwiran ang aksyon ni Domeng kaya’t dapat sana’y siya ay
winalang sala ng hukuman.
Luis – Pinabayaan ang pamilya dahil lamang sa isang kerida. Ngunit namulat din sa
katotohanan at nag-balik-loob sa kanyang anak at asawa.
Pari Abena – Dahil sa kanyang kagandahang-loob ay nahulog ang loob ni Tony. Siya
ang dahilan ng pagbabago at pagtuwid ng landas ni Tony.
Nars – Hindi niya binigyang malisya ang paghanga ng mga bilanggo sa kanya. Ito’y
tapat na tumutupad sa kanyang tungkulin na paglingkuran ang mga bilanggo.
MORALISTIKO:
Tony – Si Tony ay nakapagisip-isip nang mabuti pagkatapos siyang
mapayuhan ni Padre Abena. Napagisip-isip niya na ang tao ay nagkakasala kaya’t
napatawad niya ang kanyang ama na matagal nang nagsisi sa kanyang mga
kasalanan.
Mang Luis – Nalaman niya ang kanyang kamalian kaya’t bumalik siya sa
kanyang pamilya upang humingi ng tawad.
Ang pakikiapid sa iba ay gawaing immmoral dahil limalabag ito sa kautusan
ng Diyos na “THOU SHALL NOT COVET THY NEIGHBORS WIFE.”
- Ang pagnanakaw, mabuti man ang hangarin ay nagnanakaw pa rin.
 - Ang paghihiganti sa pamamagitan ng pagpatay ay masama dahil iyan ay Tony - ang pangunahing tauhan ng dula
nasa isa ring kautusan ng Diyos. Mang Ernan
Doming - Mga kasamahang bilanggo ni Tony
- Ang pagpapatawad ay hindi mahirap gawin. Kung ang Diyos Bok
nakapagpatawad, tayo pa ikayang tao lamang. Mang Luis - ama ni Tony
Padre Abena - ang pari sa Pambansang Bilangguan
- Ang pagbabalik sa Diyos. Miss Reyes - ang nars sa pagamutan ng Pambansang Bilangguan

- Ang paglapastangan sa ama, maging siya ay naging masama ay magulang
pa rin at dapat na igalang kahit papaano.
- Ang pagpapakita ng kabutihang-aral ni Padre Abena ay isang halimbawa
ng magandang pag-uugali sa mga tao.
ARKETIPAL:
Pinamagatang “SINAG SA KARIMLAN” dahil ang karimlan ay kadiliman sa
loob ng bilangguan. Sa kalagayan ni Tony ang sinag ay ang pagliliwanag ng isip niya,
ang pagkakamulat niya sa katotohanan at pagkakagawad niya ng kapatawaran sa
ama.
Sa kalagayan naman ni Mang Luis ay lumiwanag ang kanyang isip nang
iwanan siya ng kerida at napag-isip-isip ang ginawang pag-iwan sa pamilya at ang
paghingi nito ng kapatawaran sa mag-ina.
Tony – Malambot na pangalan. Tulad din siya ng iba sa atin, matigas ang
puso sa una ngunit tulad ng putik na kapag nabasa ay lumalambot at handang
pahubog sa anumang naisin.
Bok – Matigas ang pangalan. Tama lamang ang paglalarawan sa kanya
bilang pusakal.
Ernan – Sa pangalan na lang ay halata na ang panindigan at maprinsipyong
tao.
SINAG SA KARIMLAM
ni Dionisio Salazar
Mga Tauhan:
(PROLOGO – Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula... Moog ng
katarungan... Sagisag ng demokrasya... Salaming pambudhi ...Palitan ng puso’t
diwa... Waterloo ng kasamaan... Hamon sa pagbabagong-buhay...)
May mga nililikhang gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito
kailangang iwasto ay hayu’t talinghagang namamayagpag na umiiring sa batas. Sa
isang dako’y may mga walang-malay na dahil sa kasawiang-palad, kahinaan, o likas
namapagsapalaran ay rito humahantong; dito rin sinisikatan o nilulubugan ng
Katotohanan at ng Katarungan...
Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito. Walang makapagsasabi kung
gaano pa karami ang tatanggap ng kaniyang tatak.
May sala o wala, ang bawat mapasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na
kasaysayan.
(PAGBUBUKAS ng tabing ay mabubungad ang isang bahagi ng pagamutan ng
Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa. May anim na teheras na makikita rito. Ang
dalawang nasa magkabilang gilid ay bakante. Sa dalawang nasa gawaing kanan ay
mag-kaagapay si TONY (19 na taon), at si BOK (29); sa gawing kaliwa naman ay
naroroon si MANG ERNAN (45), at si DOMING (30). May munting durungawang
nahahadlangan ng mga rehas na bakal na makikita sa gawing likod, kalagitnaan.
Hubad ang natutulog na si Tony. May bakas ng dugo ang bendang nasa kaniyang
tiyan at kaliwang tiyan at kaliwang bisig. May black eye rin siya. Si Bok, ang
bilanggong labas-masok sa bilibid, ay nakakulubong – may trangkaso siya. Si Mang
Ernan, na may apat na araw nang naoperahan sa almoranas, ay gising at waring
nag-iisip, nakaplaster cast naman ang isang paa ni Doming... Paminsan-minsa’y
maririnig ang malakas na paghihilik ni Bok.)
DOMING : (Bibiling sa higaan, iaangat ang ulo, at tatanawin si Bok)
Tipaning mayap, lakas namang mag-ilik ni Bok.\
ERNAN : (Mangingiti) Pasensiya ka na, Doming. ERNAN : Gayundin sayo. Este, ano naganggg -?

DOMING : Kelan pa kaya lalabas dito yan, a, Mang Ernan? Traga, TONY : (Mauupo. Mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony
malas hang hong
babaying – Ba, sino yan? ... (Ingunguso si Tony) pangalan ko. Tekayo! Kayo si Ginoong Ernani Alba, di ho ba?

ERNAN : Ewan. Hattinggabi kagabi nang ipasok ‘yan dito. Kawawa naman. ERNAN : Ako nga.
Dugu-duguan siya.
TONY : Nababasa kong inyong mga akda. Hanga ako seyo!
DOMING : OXO seguro yan. O kaya Sigue Sigue. Nagbakbakan na
naman ERNAN : Salamat, Tony.
seguro – (Mamasdang mabuti si Tony) Mukhang bata pa.
BOK : (May pananabik) Ako gid, de-hin mo kilala? Di wann en
ERNAN : At may hitsura, ang sabihin mo. (Mapapalakas ang hilik ni Bok.) onnly Bok –
alyas Palos, alyas Paltik, alyas Thompson Junior. Big bos ng Batsi
DOMING : Tipaning – parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.) Gang. Marai padrino Yeba!... (Mangingiti nang makahulugan ang
lahat.)
BOK : (Biglang mag-aalis ng kulubong, pasigaw) Saylens!
Magpapatulog man kayo! Yawa... TONY : (Haharapin si Doming; malumanay) Kayo...?

ERNAN : Si Bok naman. Konting lamig, bigan. DOMING : Doming hang palayaw ko. Walang alyas.

DOMING : Hisi lang, tsokaran. BOK : (Kay Tony) OXO? Sigue? Bahala Na? ..(Pawang iling ang
itutugon
BOK : (Tuluyan nang babangon. Matapos mag-inat at maghikab ay ni Tony) Beri gud. Ginsama ka saming Batsi Gang, ha? ...
susulyapan ang katabi. Nagapuyat ako kagabi. Galaking sugat n’ya. (Ingunguso si
Tony.) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony). TONY : Salamat, Bok. Pero sawa na ‘ko sa mga gang, sa mga
barkada.
DOMING : Kilala mo siya, Bok? Dahil sa barkada’y – heto, magdadalawang taon na ‘ko dito sa Big
House.
BOK : (Sabay iling) Dehin. Kung ibig yo gigis –
ERNAN : Mukhang makulay ang – Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay
DOMING : Ba, ‘Wag! Wag! (makikitang muling kikilos si Tony) O, ayan, ibida mo sa amin ang iyong buhay?
gising
na – BOK : (Bago makapagusap si Tony) Holdit, Tony boy!... Ba’t
nagalaslas
TONY : (Matapos huminga nang paimpit na waring ayaw ipahalata ang imong tiyan, ber? At teribol yang blak-ay mo. Yawa.
ang
nararamdamang sakit) M-m-magandang umaga senyo... DOMING : (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony)
 Makakaya mo ba, Tony?
TONY : (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sila Silver
Boy
kagabi. Nang hindi ako sumama’y sinuntok ako. Mabuti kanyo’t nailagan kong saksak
dito (sabay turo sa kaliwang dibdib), kundi’y...nasirang Tony na ‘ko ngayon. Pero ang
di ko nailaga’y yung sakyod ni Pingas... Nagpataypatayan lang ako kaya – aruy!...
ERNAN : Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang
napatay. Tila lima ang patawirin. Ang iba’y nahuli (sa sarili) A, kalayaan, sa ngalan
mo’y kaya dumaming humahamak sa kamatayan! (Kay Tony) Mabuti’t tumanggi ka,
Tony, kundi’y Tay, kung masakit yan ay saka na –
TONY : Huwag kayong mag-alaala, kaya ko ito... Mula nang madala
‘ko rito
e nag-iba nang takbo ng – Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan...
Malaking utang na ibubungang mabuti ang kasamaan... Malaking utang na loob ko
ke Padre Abena...sa aking pagbabago...Totoo nga naman, walang utang na hindi
pinagbayaran...Me parusa sa bawat kasalanan!...
ERNAN : (May paghanga) May sinasabi ka, Tony!
BOK : (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony. Sa
himig
nagmamagaling) No dais, Tony. Kun sila malaki nagnanakaw milyun-milyon ba. Sigi
lang Padre. Basta mi lagay. Basta mi padrino!
TONY : Me relihiyon ka ba, Bok?
BOK : (Tatawa habang sumasagot; pauyam) Reliyun? Wala
kwenta yan.
Hm, dami nagsimba, pero ginluko sa kapwa. Dami gadasal pero gin-nnakaw, gin-
ismagel. yawa.
DOMING : Mabuti pa’y wag na tayo maghusap tungkol sa relihiyon.
ERNAN : May katwiran si Doming. Ang paksang relihiyon ay masyadong
kontrobersiyal.. Paris ng iba’t ibang ismo. Kaya – di dapat pagtalunan.
TONY : Pero, Mang Ernan, ba’t tayo matakot magtalo? Kung walang
pagtatalo walang pagkakaunawaan. Kung walang pagkakaunawaan,walang
pagkakaisa. Ang mga taong dinagkakaisa’y pirming nag-aaway –
ERNAN : Tama yan, ngunit ang pagtatalo’y dapat lamang sa mga taong
malalaki ang puso hindi sa mga maliliit ang pinagkukunan. Pero... pinahahanga mo
ako, Tony! ...Nag-aral ka ba ng batas? Ba, may kakaibang tilamsik ang iyong diwa.
TONY : Elementarya lang ho ang natapos ko.
DOMING : Kasi nga naman hasa mo abugado ka kung magsalita.
BOK : Ber, ber, mga pare! Yung istorya ni Tony!
TONY : Iimbitahin kita, Bok, isang araw, sa klase namin nina Padre
Abena. Marami kang mapupulot doon. Tiyak.
BOK : No ken du! Kun naytklab pa, olditaym!
TONY : (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa
kaniya)
Buweno... Ako’y buhat sa ‘sang karaniwang pamilya sa Tundo. Impliyado si Tatay.
Guwapo siya. Pero malakas iinom ng tuiba. At mahilig sa karera. Napakabait ng
nanay ko. Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng
iba. ‘Sang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng tatay ko: meron pala siyang
kerida. natural, nag-aaway sila... Lumayas ang tatay ko ...Nagkasakit si Nanay ...
Awa ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya. Balediktoryan ako...
BOK : (Sisingit) Balediktoryan? Sige ka. Yeba! ...
TONY : (Magpapatuloy matapos ngitian si Bok) Namatay ang solo
kong
kapatid na babae...Naglubha si Nanay. Naospital siya... Naghanapbuhay naman ako.
Pero kulang din, kasi mahal ang lahat... nahihiya pero... dahil sa barkada’y natuto
akong mandukot, mang-agaw, magsugal... Naglabas-masok ako sa Welfareville...
Inilipat ako rito pagkatapos... Santaon na lang ang natitira sa sentens’ya ko... A, ang
tatay ko ang me sala ng lahat!... Mabuti nama’t idinistino ako ni Direktor sa ‘ting
library. Nakapagbabasa ako roon. Mahilig akong magbasa ng –
ERNAN : Magaling. Ang pagbabasa’y mabuting pampayaman ng isip. Sabi
nga ni Bacon ay “Nakalilikha ng tunay na lalake ang pagbabasa.”
TONY : Mahilig din ho akong magsulat. ERNAN : K’warenta’y singko na.

DOMING : Teka muna, Tony! hanong nangyari sa tatay mo? BOK : Tsiken pid! Ang akon lolo sisenta na, gaanak pa. (Maikling
tawanan)
TONY : Mula nang umalis siya’y di na namin nakita. O nabalitaan
kaya. TONY : Ga’no na kayo katagal dito, sa bi? ...
Kinamuhian ko siya nang labis!
ERNAN : Nakakaisang taon na ako. May isa pa. Alam n’yo’y kwestiyon de
ERNAN : Huwag naman. Hindi tama yan. Ang ama ay ama kailanman. prinsipyo ang ikinapasok ko rito. Binayaran ko lang yung multa – na sabi nga ni Bok
ay tsiken pid lang – ay ligtas na ‘ko.
DOMING : Kung nagkita kayo, hanong gagawin mo?
TONY : E ba’t naman kayo namultahan?
TONY : Ayoko na siyang makita pa!
ERNAN : Kakaiba ang aking pagkamakabayan. Isang araw ay sinunog ng
BOK : Gaisip ko reliyuso ka. Ba’t ngani...? isang kapisanang pinangungunahan ko ang maraming aklat na imoral, mga aklat-
kasaysayang mali-mali ang mga ulat, mga nobela, komiks, magasin, at iba pa na
TONY : Di ba maliwanag? Si Tatay ang nagwasak ng aming tahanan. nakaw lang sa iba ang nilalaman... Nahabla kami... At namultahan ng hukuman.
Siyang dahilan ng pagkaospital ni Nanay. Ng pagkakamatay ng aking kapatid... Ng Dahil nga sa prinsipyo’y inibig ko pang pabilanggo. Malaya naman akong
aking pagkakaganito! nakapagsusulat dito, kung sabagay.

ERNAN : Kung sabagay ay madaling sabihing “Lumimot at magpatawad.” TONY : Maaari ho bang paturo senyo ng pagsulat? Ke dami kong
Subalit may kahirapan itong isagawa. Gayuinma’y walang hindi napag-aralan. Kung ibig
talagang ibig. Ako? Di ninyo naitatanong ay nagawa ko ring patawarin ang mga sulatin.
naghangad ng aking pagbagsak.
ERNAN : Ako’y walang anak, Tony. Ikaw nama’y – Sabay kitang lalabas dito.
TONY : Malaki ang inyong puso. Mang Ernan! Malawak ang saklaw E kung sumama ka na sa ‘kin, ha? Tuturuan kitang sum –
ng
inyong tingin. Pambihira kayo! TONY : - Nguni’t di pa n’yo ko lubos na nakikilala, Mang Ernan!

ERNAN : Salamat, iho. Ngunit alam mo bang ang pinakamabigat kong ERNAN : Tulad ng isang beteranong mag-aalahas, agad kong nakikilala ang
kasawian ay ang di-pagkakaroon ng anak? batang may mataas na uri... Ituturing kitang parang tunay na anak. Mapapamahal ka
rin sa ‘king mabait na maybahay ...Meron kaming ilang ari-arian...Pag-aaralin ka
TONY : Biyudo kayo? namin...

ERNAN : Hindi. Buhay ang aking asawa. Mabait siya. Maunawain. TONY : Ke buti n’yo!... Me pangako rin si Padre Abena. Pag-aaralin
Mapagmahal. Mapagkakatiwalaan. Pero ang magasawang walang anak din
(mapapabuntunghininga)... napaka – Hindi ganap ang kanilang kaligayahan! daw niya ako. Pero.. nakahihiya na atang pumasok sa klase. Baka
tawanan –
DOMING : Ilang taon na kayo, Mang Ernan?
ERNAN : - Ang karunungan, iho, ay walang kinikilalang edad. Ang totoo’y
walang katapusang pag-aaral ang buhay ng tao. ERNAN : Isinisilang sila, Doming... Maalala ko nga pala! Di ba’t ikaw, Tony,
ang tumula nang dumalaw ditong minsan ang Presidente?
TONY : Ganyan din ho ang sabi ni Padre Abena, Mang Ernan.
TONY : Ako nga ho.
ERNAN : Ang dunong ay yaman. Ilaw. Hagdan. Kapangyarihan. Walang
marunong na nagkakaanak ng alipin. ERNAN : Ang binigkas mong tula’y –

TONY : Wala ring kuwenta ang masyadong marunong. Paris ni Rizal, TONY : Pilipinas. Ke gandang tula. Alam kong kayong gumawa
binaril – niyon.

ERNAN : - Iba ang kanyang panahon, iho. Pasalamat tayo’t dahil sa kanyang ERNAN : Ibig kong malaman mo na ang tulang iyo’y kasama sa lalabas kong
pambihirang katalinuhan ay nabago ang takbo ng ating kasaysayan... Kailangan aklat ng mga piling tula – kabilang na roon ang mga sinulat ko rito.
natin ang marurunong na lider, Tony. Yaong matalino na’y makabayan pa. Hindi
gahaman sa salapi’t karangalan. Hindi mapagsamantala. Yaong walang colonial DOMING : Hanong pamagat?
mentality.
ERNAN : Sinag sa Karimlan.
BOK : Kulunyal mantaliti Ano yun?
TONY : Sinag sa Karimlan! Wow, gandang pamagat; Bagay na
ERNAN : Diwang-alipin, Bok. Pamamanginoon sa mga dayuhan. Walang bagay sa
sariling paninindigan. Wal – (Kagaya’t na matitigil dahil sa maririnig na takatak ng saa... atin dito! Kelangan ng mga nasa dilim ang sinag. Ang liwanag.
sapatos) Bantay! ... (habang dumaraan ang may-edad nang tanod ay walang iimik sa
magkakasama.) ERNAN : Walang taong hindi nalalambungan ng dilim.. Lubhang
makapangyarihan ang karimlan! Subalit ...naitataboy ang dilim!
BOK : (Pagkatalikod ng tanod) Pwee, dedoso pang bu-ang! Gaisip
seguro TONY : Sana’y mabasa ko ‘yon! ...
magatakas tayo. Yawa. (Tawanan) Pano ngari? Mitrangkano ...lumpo (titingnan si
Doming) ... Galaslas ang tiyan? (mamasdan si Tony. Tawanan na naman.) ERNAN : Bibigyan kita ng sipi. At marami pang iba, kung ...

TONY : Maiba ‘ko, Mang Ernan, Ba’t kayo naospital? BOK : (Na kahahalataan ng pagkabagot kapag pangkaisipan na
ang
ERNAN : Dahil ba rito sa almoranas. Lekat, masakit pala ito. paksa) Ber, ber, Doming! gin istorya mo naman, pare... (Titingnan at tatanunguan ng
iba si Doming bilang pag-ayon sa pahiwatig ni Bok.)
TONY : Seguro, minamani lang n’yo ang pagsulat ng kuwento o tula,
ano DOMING : Ako’y ahente ng seguro. Malakas ang aking kumisyon. San
ho? haraw,
buat sa hisang purbins’ya hay muwi ako dail sa bagyo. Magugulat pero matutuwa
ERNAN : Hindi naman. ning asawa ko, sabi ko. Sa kusina nako nagdaan. Pero... hanong nakita ko? Sus,
hang aking tingin... Binaril kong traydor nang tumalon sa bintana... Napatay ko siya.
DOMING : ‘San tanong, Mang Ernan. Nagagawa ba’ng makata? (Mapapasandal sa dingding pagkatapos)
 BOK : Asan ngayon ang imong misis, dom?
TONY : At nabilanggo ka dahil doon? Bakit ganon?...
DOMING : Hisinuli ko sa haking biyenan.
DOMING : Hewan ko nga ba. (Magbubuntunghininga)
TONY : Magsasama kayo uli? Paglabas mo?
ERNAN : Nakikiramay kami, sayo, Doming...Alam mo, Tony, ang bilangguan
ay hindi lamang para sa mga nagkakasala. Ito’y pa rin sa mga sinasamang palad. Sa DOMING : Indi na! ‘Sinusumpa ko!
mga kawawa. Sa walang malakas na-naa.... padrino, sabi ni Bok.
BOK : Ilan ang imong anak? Sino gid ang gaalaga?
BOK : (May pananabik) Ber, ang imong was-was, ginatepok mo
din?... DOMING : Wala. Yung panganay namin e namatay sa El Tor.

DOMING : Indi! bahalang Diyos sa kanya! ERNAN : Tungkol sa kaibigan. Sadyang, mahirap silang hanapin. Lalo na
ngayong namamayani ang diwa ng materyalismo. Ng pagpapalaluan. Ng
BOK : Da-magan bang imong was-was? Seksi? pagkukunwari. Ba, kakailanganin ang maraming Diogenes! (Dahil sa hindi lubos na
mauunawaan ni Bok ang marami sa kanyang naririnig, mahihiga na siya’t
DOMING : Para sa haki’y siyang pinakamaganda saming bayan. magbabalot ng kumot.)
Kinuha
s’yang maghartista. Marami ‘kong naging karibal sa kanya. TONY : Panu hu makikilala ang tapat na kebigan?

TONY : “Tapat ang puso mo’t di nagunamgunnam na ang paglililo’y ERNAN : Maraming paraan diyan. Subalit ang pinakamabuting pagsubok ay
nasa sa mga oras ng kagipitan. Ng pangangailangan, ng pangungulila. Walang
kagandahan,” Sino nga, Mang Ernan, ang nagsabi niyon? pagkukunwari ang tapat na kaibigan. Lagi siyang handang magbigay. Magpakasakit.

ERNAN : Si Balagtas, iho, ang “Sisne ng Panginay.” TONY : Paris ni Damon at Pityas, ano ho? ... Ba’t nga kaya na
pakaraming
DOMING : Hang sama ng loob ko’y yung pinakamatalik ko pang mapagkunwari?? Keraming marumi na naglilinis-linisan. At meron pang kaya lang
kaibigan hang nagbibigay e dahil sa inaasahang tubo o gantimpala. May –
– Binata ka pa, Tony ano? ...Ikaw, Bok, binata rin. ‘Wag kayong pakakasal sa
masyadong napakaganda. ERNAN : “- nagmamalukong ay kubaw; may nagmamatulin ay pulpol.”

BOK : A, no pwede sa akon ganon. Todas lahi nila lahat pag ako TONY : Me kunwari’y nagkakawanggawa pero saan ba’y ibig lang
ginluko, maperyodiko.
him...
ERNAN : Kaya nga kailangan natin ang moral regeneration o pagbabagong
ERNAN : Kaya nga salungat ako sa sinabi ni Keats na “A thing of beauty is a buhay.
joy forever.” Dahil sa kagandaha’y daming tahanan ang nawawasak. Daming
kataksilang nangyayari!... Kung totoong nagbibigay-inspirasyon ang kagandahan, DOMING : Napapansin kong alos pare-ong-pare-ong hang takbo ng
totoo ring lumalason ito. hisip mo, Tony, ke Mang Ernan.
TONY : Pwera bola, Doming! Malayung – (mauuntol ang sasabihin
dahil sa
paglitaw ni Padre Abena) Aba, si Padre Abena! ... Magandang umaga po, Padre.
PADRE ABENA: Magandang umaga sa inyong lahat. (Karaniwan lamang ang
taas ni Padre Abena. Isa siya sa pari ng Bilibid. Mag-aapatnapu na siya. Maamo ang
kaniyang mukha at malamig ang tinig. Nakasutana siya. At nakasalamin. Habang
lumalapit) Tony,totoo bang? May sugat ka sa tiyan! ... sa braso! May blak-ay ka!...
BOK : (Maliksing babangon) Kondi nagpatay-patayan yan, Padre, taypa na.
TONY : Totoo pong sabi ni Bok, Padre. Ganoon ngang ginawa ko kaya lang
iniwan ng mga tigasin.
PADRE ABUNA: Laking pagsisisi ngayon ng mga nabigong mapupusok.
TONY : Sadyang walang unang sisi, Padre. E-e-e pano po ngayon,
Padre, maaabsen ako sa ‘tinig klase? ...
PADRE ABENA: Ow, huwag mong intindihin yun, anak. Ikaw naman ang
pinakamarunong sa lahat, a ... Natutuwa ako’t hindi ka naganyak sumama kagabi.
TONY : Padre, hindi ko mamantsahan ang inyong pagtitiwala sa ‘kin!
Gayundin ang ke Direktor.
PADRE ABENA: Salamat, anak. Huwag kang makalilimot sa Diyos. Ang
tumatawag ay dinirinig. Ang napakukop ay tinatangkilik.
TONY : Padre, ke buti-buti n’yo!... Siyanga pala, si Mang Erna’y ibig ding –
Wala raw silang anak.
ERNAN : (Maagap) Totoo, Padre, ang sinabi si Tony. Gayunma’y kung may
usapan na kayo’y .. Padre, kami ng maybahay ko’y labinlimang taong umasa,
nagnobena, namintakasi upang magkaanak, subalit ... Ewan ko ba kung bakit agad
akong nagkaamor kay Tony.
PADRE ABENA: Talagang isa sa marami ang batang ‘yan. Masunurin siya.
Matulungin. Mapagkakatiwalaan. At matalino. Balak ko sanang pagpariin siya
danga’t ibang kurso ang kanyang ibig. Natutuwa ako’t kayo’y-
TONY : - Padre, posible po bang magkaroon ng dalawang amaamahan?...
PADRE ABENA: Bakit hindi. Mabuti ngang gayon at maraming titingin sayo.
Pagdating naman ng araw ay – kagustuhan din ng tatay mo ang mangyayari.
TONY : (Mapapalakas ang tinig) Utang na loob. Padre! Sinabi ko na senyong
wala na ‘kong tatay!
PADRE ABENA: Ikaw ang masusunod, anak. Alam kong alipin ka pa ng iyong
nasugatang damdamin. May lambong pa ng karimlan – a, di na nga bale ... Maiba
ako, malalim bang naging sugat mo, Tony?
TONY : Sabi po ng doktor e di naman napinsala ang aking bituka.
PADRE ABENA: Mabuti kung gayon. Buweno, huwag kang masyadong
maggagalaw at nang hindi dumugo.
(Sa bahaging ito’y sa aalingawngaw ang isang malakas na
pagpapagibik buhat sa ibang panig ng ospital. Matatahimik ang lahat at makikinig sa
sigaw ng “Tubig! Tubiiiggg! Mamamatay na ‘ko sa uhaw! Tubiiiggg!...”)
PADRE ABENA: Diyan nga muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang
nagpapagibik na yon. (Susundan ito ng alis)
LAHAT : Adyos, Padre.
TONY : (Sa sarili) Ke bait niya, salamat at nagkaroon ang bilibid ng paring
tulad niya ... Matutupad din ang pangarap kong makapag-aral.
ERNAN : Sadyang mabait si Padre Abena. Sana’y paris niya ang lahat ng
alagad ng pananampalataya... Pero, tingnan mo, Tony: sa karamihan ng kanyang
gawain ay hindi mo siya makakapiling sa lahat ng oras, samantalang ako... Tuturuan
kita ng pagtula. Ng pagsulat. Pananalumpati.Pag-aaralin kita hanggang ibig mo.
Kailangan naming mag-asawa ang isang tagapagmana...
-A, ako’y peryodista. Propesor din ako sa isang unibersidad sa
Maynila. Kaanib sa may ilang samahang pangwika, pambayan, pangkultura ..May
malaki akongaklatan – maguguistuhan mo ... Guro naman sa piyano ang aking
maybahay. Magkakasundo kayo. Teka, ayan na’ng ating maybahay. Magkakasundo
kayo. Teka, ayan na’ng ating butihing anghel! (Titigil sa pagsasalita pagkatanaw sa
pumapasok na nars. Magbibigay-galang ang lahat.)
 DOMING : Baka naman hisang kamag-anak.
(Ilalapag ng simpatika’t batambatang nars ang lalagyan ng mga
gamot. Isa-isa niyang titingnan ang temperatura ng naroong apat na pasyente. Hindi BOK : (Mapapabangon na naman) Gwapo bang imong der-pa?
niya iintindihan ang may paghanga’t pagnanasang tinging iniuukol sa kanya – lalo na Paris mo, Tony?
ni Bok. Alam niyang sa kaharian ng mga lalake, ang pangit mang babae ay nagiging
pulut-gata. Aalis siya pagkabigay ng kaukulang gamot sa mga may karamdaman.) TONY : (Dahil sa pag-iisip ay hindi mauunawaan ang tanong ni Bok. Sa sarili)
Pano niya malalamang narito ako? ... Anim na taon!... City jail... Welfareville...
BOK : (Pagtalikod ng nars) Wow! Talagang da-magan si Mis Reyes! Kung Muntinlupa... Imposible! hindi! Hindi maaaring maging siya! (Halos pabulong) Huwag
magaibig lang s’ya ngani sa akon, pero .. ginsama ang akon rekord! yawa. mo pong itulot, Diyos ko!

TONY : Bok, si San Agustin, bago naging santo ay naging isang pusakal ERNAN : Sino man yon ay may kapit siya. Kung di’y di siya makatutuloy dito...
munang magnanakaw... Tandaan mo ‘to, Bok: higit na marangal ang masamang Ayun! Sila na siguro yung dumarating! (Papasok si Mang Luis, ang ama ni Tony.
bumuti kaysa mabuting sumama. Kasama niya ang dating tanod. May kabataan si Mang Luis. Nakasalamin siya ng
may kulay. Mababasa sa kaniyang anyo na siya’y dumanas o dumaranas ng
BOK : Galalim man ang inyong Tagalog! maraming suliranin. Sunog ang kaniyang balat; gayunma’y halata rin ang kaniyang
kagandahang-lalake. Mag-aapatnapu pa lamang siya subalit mukha nang
ERNAN : Malay natin, baka maging santo ka rin, Bok, (Tawanan) lilimampuin.)

DOMING : Listo! Ayan na naman hang tayban! (Darating ang dati ring (Pagagalain niya ang kaniyang sabik na paningin. Pagkuwa’y ituturo
tanod.) naman ng tanod, kaagad mamumukhaan.)

TANOD : (Sa may pintuan) Antonio Cruzada!... (Pagtatama ng kanilang tingin ay anaki nakatanaw ng multo si Tony.
Tatanggalin naman ni Mang Luis ang kanyang salamin. Akibat ng matinding tuwa at
TONY : (Itataas ang kanang kamay) Sir! pananabik ay pasugod na lalapit ang ama sa anak.)

TANOD : Miron kang bisita, ading. LUIS : (Madamdamin) Tony, anak ko!...

TONY : Bisita? Asan,sir? Sino hu siya? Kilala ba n’yo, sir?... (Walang imik na payayapos ang tila namatandang si Tony.
Magpapalipat-lipat ang kamay ng naluluha-sa-galak na ama sa buong katawan ng
TANOD : (Iiling at susulyapan si Mang Ernan) Siguro, sing-idad sa kanya. mutyang anak.)

DOMING : Kuwarenta’y singko. (Pagkaraan ng ilang saglit sa gayong ayos ay pabigla at walang
kibong magwawala si Tony. Kahit nakakaramdam ng kirot ay titindig siya’t uurong ng
TANOD : Wen,ading (Aalis, lalabas sa pintuang pinasukan.) ilang hakbang. Tutop niya ang sugat sa tiyan. Tiim ang kaniyang dibdib. Mapapansin
ni Mang Luis ang kaniyang mga sugat at ang “black-eye.”)
TONY : (Kunot-noo) Sino kaya yon? ... Ba, siya ang una kong dalaw sa loob
ng salawang taon. LUIS : Anak ko, napano ka?...

ERNAN : Baka ... tatay mo na yun, Tony. (Hindi rin tutugon si Tony. patuloy ang pananalim ng kaniyang sulyap,
ang panginginig ng mga ugat sa kalamanan ng kaniyang panga, ang pananahip ng
kaniyang dibdib. Samantala’y walang kibuan ang lahat; bagaman mataman silang LUIS : (Nahihilam na sa luha) Tony, husto na! U-utang na loob... A-a-alam
nagmamasid at nakikiramdam.) ko nang lahat!...

LUIS : Tony, magsalita ka, anak ko. Hindi ka ba natutuwang ako’y makita?... TONY : (Hindi rin papansinin ang samo ng ama) Sa tulong ng mga
Pagkaraan ng may anim na taon?... kapitbahay e nailibing din si Baby... Naospital si Nanay ... Walang ibig kumupkop sa
‘kin – baka raw me T.B. rin ako... Ako’y naging kanto boy, nabarkada, hanggang...
(Buhay sa kinatatayuan ay hindi rin iimik ni titinag si Tony. Unti-unti natuto ako ng iba’t ibang paraan ng pagnanakaw... Natikman kong matulog nang
siyang lalapitan ng ama.) walang unan- magtago sa ilalim ng mga tulay...

TONY : Huwag! Huwag kayong lalapit! Huwag! ... BOK : (Mabilis na papatlang) Tsiken pid yan, Tony!

LUIS : (Magitigil) Anak, di mo ba – Ako ang tatay mo!... TONY : (Wawalang-bahala si Bok) Subali’t me wakas ang lahat!... Mula sa
City Jail e nalipat ako sa Welfareville. Naglabasmasok ako do’n... Nang
TONY : (Pabalik) Tatay? ... hm, ang nakilala kong ama’y anim na taon nang magdidisiotso’y ako’y, heto... Magdadalawang taon na ‘ko dito. (Hihinga nang
p-p-patay! mahaba at malalim. Tutop pa rin ng kaliwang kamay ang sugat. Biglang haharapin
nang tuwiran ang lumuluha’t mistulang korderong ama. Makapangyarihan) Kayo na
LUIS : Tony!... dapat kong tawaging ama ay tinatanong ko: Mangyayari kaya ang nangyari sa ‘ming
mag-iina kung kayo’y tumupad senyong tungkulin?..
TONY : Sayang lang ang inyong pagod!
LUIS : H-hindi ko na – hindi ko na kayo iiwan... K-k-kelanman!...
LUIS : (Lalapit pa ng ilang hakbang, titigil) Anak, patawarin mo ‘ko.
TONY : Pangako, hm... Daling sabihin, daling sirain.
TONY : Inuulit ko: wala na akong ama!... (Lilingon gawi ng bintana) Mula
nang iwan n’ya kami dahil sa ‘sang magandang babai’y ...itinuring ko na siyang patay! LUIS : Nagbalik ako upang – upang pagsilbihan kayo habambuhay!
(Biglang haharapin ang ama) Patay, narinig n’yo?
TONY : (Patuya) Ba’t di kayo bumalik senyong magandang kerida?
Magkakatinginan sina Mang Ernan. May paghanga ang sulyap ni
Bok.) LUIS : (Lipos pagpapakumbaba) Iniwan n’ya ako – ang taksil- nang hindi ko
na masunod ang kanyang kapritso... Salamat sa kanyang ginawa at nagliwanag ang
LUIS : Labis-labis ko nang pinagsisihan ang lahat. Nagbalik ako upang – nalabuan kong isip. Ngayo’y –

TONY : (Magpapatuloy na hindi alumana ang sinabi ng ama) Dahil sa
kerida’y sapin-saping hirap ang aming dinanas...lalo nang aking nanay... Pati pag-
aaral ko’y natigil ... Anong gagawin ko? Me sakit si Nanay ... Me sakit si Baby ...
Nagkasangla-sangla kami... At nang lumao’y wala nang ibig magpautang sa ‘min...
“Sang araw e napilitan akong – nang-agaw ako ng bag. nahuli ako. Nagmakaawa
ako at pinatawad naman. Subalit... nang dumating ako sa at – sa amin ay...
(mababasag ang tinig) patay nang kapatid ko! Sa tulong-
TONY : Huli na ang lahat!
LUIS : Ang sakit mong magsalita, anak... Alam mo bang limang buwan na
kitang pinaghahanap? ..At nang malaman kong narito ka’y nilakad kong – Nangako
si Senador Bigat na mabibigyan ka ng parole.
TONY : (Dahil sa ibang iniisip ay hindi mauunawaan ang huling sinabi ng
ama) Ewan ko kung si Nanay e buhay pa o patay na. (Pasigaw na naman) Kayo!
Kayo ang sanhi ng kanyang kasawian!... Araruyyy!...

LUIS : Buhay ang nanay mo, anak. Nagkita kami. Magaling na siya.
TONY : (Magliliwanag ang mukha) Buhay? Salamat sa Diyos!
LUIS : (Hindi mapapansin ang sariwang dugo sa kamay ni Tony)
Pinatawad n’ya ako ... At nagkasundo nga kaming hanapin ka. Anak,
mag-magsasama tayong muli!
TONY : Mahal ko si Nanay, ngunit kayo!... Ibig ko pang mamatay kesa
suimama senyo!...
LUIS : (Mawawalan ng pagtitimpi at paghaharian ng damdaming ama.
Isang matinding sampal ang ibibigay kay Tony. Durugo ang bibig ng huli. Sa
bahaging ito’y nganingani nang lundagin ni Bok si Mang Luis danga’t makakambatan
siya ni Mang Ernan na huwag manghimasok. Sa sandaling ito’y nakatalikod naman
at nasa may labas ng pintuan ang tanod. Mapagwawari ang nagawang kabiglaanan,
mabilis na lalapitan ang anak. Iigtad naman si Tony.) Patawarin mo ‘ko, anak...
TONY : (Matapos pahirin ng likod ng palad ang dumugong bibig) Lalo
lamang ninyong pinaglayo ang ating daigdig! (Mabilis na tatalikod)
(Tigib-pagsisisi at panunumbat sa sarili, walang malamang gawin o
sabihin si mang Luis. Naroong pisilin ang mga kamao; naroong muling lapitan ang
nagmamalaking anak; naroong tanawin sina Mang Ernan na parang napahahabag at
napatutulong. Wala namang imikan ang nangagmamasid. Pagkuwa’y walang kibong
lalabas. Titigil sa may pintuan upang linguni’t pag-ukulan ng may pagmamahal na
titig si Tony.)
(Wala namang kamalayan ang nagugulumihan ding si Tony sa mga
ikinikilos ng kaniyang ama.)
(Muling babalikan ni Mang Luis ang nakatungong bunso subalit hindi
maisasagawa ang balak na pagyapos dito. Mapapabuntung-hininga na lamang at
tiim-bagang na aalis. Magkakatitigan sina Mang Ernan.)
(Pagkalipas ng ilang saglit ay dahan-dahang mauupo sa gilid ng
kaniyang teheras si Tony. Kagat niya nang mariin ang kaniyang labi)
ERNAN : (Malumanay subalit madamdamin) Ang buhay, Tony, ay batbat ng
iba’t ibang uri ng pagsubok. Ang tagumpay, kaya lalong tumitingkad ay dahil sa
kakambal na pagpapakasakit. Ang lalaking tumatakbo sa mga pagsubok at hamon
ng tadhana ay pinagtatampuhan ng tagumpay.
TONY : Mang Ernan, kayo man ang nasa lugar ko’y –
ERNAN : - Nauunawaan kita, iho. (Titindig at aakbayan si Tony. Maiino ang
dugong nagmumula sa sugat sa tiyan) Dumudugo ang sugat mo! (Kay Bok) Bok,
pakitawag mo na ang doktor! ... (kay Tony) Mabuti’y mahiga ka. Siguro’y maampat
yan.
TONY : (Habang nahihiga) Walang anuman ito, Mang Ernan.
BOK : (Nakaupo pa rin subali’t nakabalabal na ng kumot) Hm... tsiken pid
yan!
DOMING : Sabagay, hakuman yang nasa lugar ni Toni’y – hween ko
nga ba.
BOK : Tony, bilib ako sa imo.. Gas-mati ka. Y-y-yeba!
ERNAN : (Habang bumabalik sa kaniyang teheras; sa sarili) A, kung
masusunod lamang ng tao ang Panalangin ni San Francisco ng Asissi, sana’y –
TONY : (Biglang mapapabangon pagkarinig sa tinuran ni Mang Ernan)
Pagkaganda-ganda nga ng “Panalangin ni San Francisco!...”Bathala, gawin Minyo
akong ... kasangkapan ng kapayapaan... Kung saan may galit –
ERNAN : (Maagap) – bayaang makapaghasik ako ng pag-ibig.” Ang isang
maganda pang bahagi’y yung” ...nasa pagbibigay ang ating ikatatanggap ... nasa
pagpapatawad ang ating kapatawaran...”
TONY : (Mabilis) Mang Ernan! ... Madali ngang sabihing “Lumimot at
magpatawad,” ano ho? Pero, ar-aruyyy! ... (Mapipikit at aasim ang mukha.
Hahawakan ang sugat sa tiyan.)
ERNAN : (Makikitang sa pag-aangat ng kamay ni Tony ay punong-puno yaon
sa dugo) Tony!... (kagyat na lalapiyan ang binata at pagyayaminan.) Doming! Bok!
Pakitawag n’yung doktor! O nars! Madali kayo!...

BOK : (Hindi pa rin mababakla; hindi titinag) Bals-wals yan!
DOMING : (Patikud-tikod na lalabas subalit doon pa’y sisigaw na Nars!...
Nars!... NAARRRSSS!...)
(Muling darating ang nars na nakarinig sa malakas na sigaw ni
Doming. Agarang lalapatan ng pampaampat ng dugo ang sugat ni Tony.
Samantalang naggagamutan sila ay siya namang paglitaw sa may pintuan ng
mgakasamang P. Abena at Mang Luis. Walang imik silang magmamasid.)
NARS : Sariwa pang sugat mo kaya huwag ka munang magsasalita nang
malakas. At huwag kang maggagalaw, ha, Tony?
TONY : Paglabas ko rito’y pupunta ‘ko senyong bahay, ha, Lyd? A, Miss
Reyes pala!
NARS : Sabi na’t puwera muna ang salita. Pagsinuway mo ‘ko’y – sigi ka, hm.
TONY : Okey. (Pipikit dapwa’t muling didilat. Masusulyapan si P. Abena.
Magpapalitan sila ng ngiti.)
NARS : O hayan, tapos na. Be good, ha Tony? Promise? (Tatango ang
binata; hahanda na siya sa pag-alis.)
TONY : Maraming salamat, L-ly – Miss Reyes. Hindi kita malilimot kelanman!
(Hindi pa rin nakikita ni Tony ang ama sapagkat natatakpan ito ng
papalapit na pari.)
PADRE ABENA: Magkakilala pala kayo ni Miss Reyes... Mabait at masipag
ang batang yan. Paris mo... Anak, ang tatay mo’y-nagkita kami. Nakiusap siyang –
TONY : (Malilimutan ang lahat; mapapabangong bigla’t puputulin ang
pagsasalit ng kausap) Padre!... Na naman?...
(Hindi mangungusap si P. Abena. Marahan lamang siyang
mapapailing; subali’t maagap naman maaalalayan si Tony.)
(Si Mang Luis naman, na naroon pa rin sa may pintuan, ay
mapapabuntung-hininga’t mapapakagat-labi sa namamalas na katigasan ng anak.
Mauuntol ang balak niyang paglapit.)
(Si Miss Reyes naman na hindi pa tuluyang nakalalayo ay
magaganyak na manood sa tagpong yaong may pangako ng kapanabikan. Lalapitan
si Tony at masuyong pagsasabihan.)
NARS : Tony, di ba’t sabi sayo’y huwag ka munang gagalaw?...
TONY : Patawarin mo ‘ko, Miss Reyes.
NARS : (Tatantuan si Tony) Patatawarin kita, pero sa uli-uli’y... Sigi, higa na.
(Susunod na sana si Tony subalit magkakatama ang tingin nilang
mag-ama. Matagal silang magkakatitigan.)
PADRE ABENA: (Makahulugan) Anak, tamo si Miss Reyes,
nakapagpatawad...
(Hindi tutugon si Tony. Mapapatungo siya. Ganap na katahimikan.
Walang kakurap-kurap, at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid
sa nangyayaring dula sa silid na yaon. Sa pagtataas ng mukha ni Tony ay makikitang
may luha sa kaniyang pisngi.)
(Mabubuhayan ng loob si Mang Luis. Dahan-dahan siyang lalapit sa
bunsong ngayo’y nakayupyop sa bisig ni Padre Abena.) (Magaling sa sikolohiya,
marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siya’y unti-unting uurong upang
mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama.) (Ngayo’y may kaiba nang sinag sa
mukha si Tony. May kakaiba ring ngiting durungaw sa kaniyang maputlang labi. At...
sa isang kisap-mata’y mayayapos siya ng kaniyang ama. Masuyo, madamdamin,
mahaba ang kanilang pagyayakap.)
(Katulad ng dalawa, mapapaluha rin ang lahat. Maging ang
maybakal-na-pusong si Bok ay mapapakagat-labi’t mapapatango nang marahan.
Pagdaraupin naman ni P. Abena ang mga palad, titingala nang bahagya at
pangitaing bubulong. (Tabing).
WAKAS
 Zaide, Gregorio F. Jose Rizal, Works and Writings. Manila: Modern Book Co., 1954
TALASANGGUNIAN
Zaide, Gregorio F. Philippine History and Civilization. Manila: Modern Book Co., 1961.
Abadilla, Alejandro G. Tanagabadilla, Unang Aklat. Manila: Panitikan Publishing Co.,
1964 Taliba, Pebrero 26, 1986

Agoncillo, Teodoro Ang Maikling Kuwentong Tagalog, Quezon City: Inang Wika
Publishing Co., 1971

Alejandro, Rufino. Ang Ating Panitikan. Manila: Bookman Inc.,1960.

Alip, Eufronio M. Ang Panitikang Pilipino. Manila: Alip and Brian Inc., 1960

Belardo,Victoria “A Survey of Philippine Literature in English.” Phil. Prose and Poetry,

Vol. IV, Quezon City

Gagelonia, Pedro A. Ang Kasaysayan ng Pilipinas. Navotas Rizal: Navotas Press,

1974.

Laya, Juan C. Ang Banaag at Sikat ni Lope K. Santos. Manila: S.U.P, 1947.

Nicasio Paz at Sebastian F. Sariling Panitikan. Manila: Rex Bookstore, 1972.

Panganiban, Jose Villa. Panitikan ng Pilipinas. Quezon City: Phil. Text Book
Publisher, 1954

Pineda, Ponciano BP. et al. Ang Panitikang Pilipino Sa Kaunlarang Bansa. Manila:
National Book Store, 1979

Ramos, Maria et al. Panitikang Pilipino. Quezon City: Katha Publishing Inc., 1980

Ramos, M.S. at Pineda G.K. Manila: Pag-aaral at Pagpapahalaga sa Panitikang

Pilipino. Maynila: 1965

Santos, Lope K. Pahapyaw na Kasaysayan ng Panitikang Pilipino. Maynila: S.W.P.,

1958

Tondena, La. Inc. Palanca Memorial Awards in Literature. Manila: La Tondena Inc.,
1975