Tema 10

Sensores
Sensor de glucosa Electroquímicos

Sensor de osíxeno disolvido

1
 Índice
• Fundamentos. Tipoloxía e función.
• Sensores de condutividade.
• Sensores potenciométricos. Electrodos selectivos, pH.
• Sensores selectivos de gases.
• Biosensores.
• Aplicacións (medicina, industria, medio ambiente).

2
Sensor e transdutor
Un sensor é un dispositivo capaz de transformar ou converter un determinado tipo
de magnitude física ou química de entrada noutra diferente de saída.
El transdutor é a cabeza sensible do sensor.

Magnitude, Adaptación do sinal Sinal de Almacenamento

sinal de Transdutor saída
entrada Transmisión do sinal Presentación

Ej: sensor de proximidade:

Sinal de entrada. ⇒ Transdutor.

Fluorescencia, reflexión, absorción de luz ⇒ Sensores ópticos.
Cambio en la masa ⇒ Sensores másicos, piezoeléctrios.
Cambio en propiedades magnéticas ⇒ Sensores magnéticos.
Intercambios de calor ⇒ Sensores térmicos
3
 Sinal de entrada. ⇒ Transdutor.

Cambios na resistencia eléctrica Sensores Eléctricos/Electroquímicos.

Transferencia de electróns (Resistivos, potenciométricos, amperométricos).

A magnitude de saída é eléctrica: resistencia, potencial, corrente.

Sensores eléctricos/electroquímicos
 Sensores de Condutividade

Nas disolucións iónicas as cargas

positivas e negativas están libres e
pódense mover nun campo eléctrico.

Para evitar que os ións se oxiden o

reduzan nos electrodos, hai que
utilizar na medida un campo
eléctrico alterno (AC a f> 100 Hz).

4
Condutividade Eléctrica: capacidade dun material ou sistema para conduci-la
corrente eléctrica baixo dun campo eléctrico.
J (A.cm-2) = κ.E (V.cm-1)
donde κ es la conductividad del medio. Unidades: A/V ≡ Siemens.cm-1 (S.cm-1)

Resistividade é a inversa da condutividade: ρ(Ω·cm)= 1/κ(S·cm-1).

Material κ (S.cm-1) ρ (Ω.cm) T (ºC) Notas

Prata 630,1 x103 1,5 µ 20 A maior condutividade dun metal
Cobre 596 x103 1,7 µ 20
Ouro 452 x103 2,2 µ 20 Emprégase nos contactos eléctricos
de calidade
Aluminio 378x103 2,6 µ 20
Auga de mar 5 x10-2 20 23 Para unha salinidade de 35 g/kg
Auga mineral (5 a 0,05) x10-6 (0,2 a 20) M Auga de baixa mineralización
Auga 0,05 x10-6 20 M
desionizada

• A condutividade é unha medida de control do contido en sales dun auga.

• Condutividade (κ ou σ) e resistividade, ρ, son propiedades intrínsecas do material
ou disolución, de aí as unidades (S.L-1 e Ω. L).
5
Condutivímetros

E

I
E
R=
I
S S

De laboratorio Portátil

 −1 −1 1 k
R (Ω) = ρ = k ⋅ ρ ⇒ κ(Ω cm ) = =
S ρ R
Constante de cela (cm-1)

De uso médico

De proceso “en liña”

6
Sensores resistivos para detección de gases
 Alarmas contra incendios
 Fugas de gases tóxicos o perigosos.
 Probas de alcoholemia.

Os sensores tradicionais están formados por cerámicos sinterizados de po de

óxidos semicondutores (MOX) de tipo p o tipo n. Os semicondutores utilizados
con máis frecuencia son: SnO2, ZnO, ... dopados con Pt, Pd, etc.
A condutividade destes óxidos a T elevadas varía coa concentración de O2(g).

A T alta o osíxeno redúcese a

(anións superóxido, O−2 , n.o.(O) =-1/2)
sobre da superficie do óxido. En
consecuencia aumenta la barreira de
potencial ó fluxo de electróns no material
⇒ a Condutividade do material devece.
A ecuación xeral da condutividade e:
1 ki e ni son parámetros de calibración e
G= = k i ⋅ cini
R ci: concentración de portadores no óxido.
Pódese determinar a concentración de outros gases, cando consumen ou forman osíxeno. 7
Sensores Potenciométricos
Os sensores potenciométricos más comúns son os chamados
electrodos de membrana, relativamente permeable ós ións dos cales
se quere determina-la concentración. Por iso, a estes electrodos tamén
se les da o nome de electrodos selectivos de ións (ISE).

Diferentes concentracións e diferentes

mobilidades iónicas a ambos lados dunha
membrana (selectiva ou non) provoca unha
diferenza de potencial, Em, ós dous lados:

membrana

RT [c i ]α
Em = Ln
ziF [c i ]β

8
Cando nun dos lados da membrana a concentración de especies se mantén fixa, é
posible segui-la variación da concentración no outro lado dado que:
A medida deste potencial precisa dun electrodo RT
Em = constante - Ln[Ci]α
sensible á concentración da especie no medio e z i F
un electrodo de referencia.
Os electrodos potenciométricos comerciais son
electrodos “combinados”:
• elemento sensible ou sensor: contén unha disolución
interna de concetración coñecida do ion a determinar e
unha membrana selectiva del. Ás veces chámanse tamén
(+) electrodos selectivos de ións (ISE).
(-) • electrodo de referencia: o seu potencial é constante e
comunícase iónicamente co medio mediante un diafragma
ou membrana de tipo cerámico.

Ecucación de Nerst: a diferenza de potencial do electrodo sensor respecto da referencia é

directamente proporcional ó logaritmo da concentración do ión.

E = E0 – RT Ln (Ci) = E0 – 0,059 Log (Ci) (a 25ºC)

nF n
9
Un electrodo de referencia é un par red/ox con boa reversibilidade, fácil de
preparar e que ten escasa deriva do seu potencial respecto da temperatura.
Nome Semi-reacción

Sulfato → 2Hg + SO24−

Hg2 SO4 + 2e− ←

E = Eº - 0,059 log (1 /SO 24− )

2

A concentración ven fixada pola solubilidade do

electrolito, K2SO4, que está saturado

Calomelano Hg2Cl2 + 2e- 2Hg + 2Cl-

E = Eº - 0,059 log(Cl-)

Prata-Cloruro 
AgCl + e− ←→ Ag + Cl−

E = Eº - 0,059 log(Cl-)
Mercurio-Óxido

HgO + H2 O + 2e− ←→ Hg + 2OH−

E = Eº - 0,059 log(OH-)

En medios neutros ou ácidos emprégase a referencia de Ag/AgCl e en medios alcalinos

o de Hg/HgO
10
 Electrodos de referencia de uso común
(e o seu potencial respecto do SHE)
Electrodo de prata/cloruro de prata:

AgCl + e- Ag + Cl- ε° = + 0.199 V

Electrodo de calomelanos saturado (ECS):

Hg2Cl2 + 2e- 2Hg + 2 Cl- ε° = + 0.244 V
Arame de Ag.

KCl (aq) sat.

Pasta de Hg, Hg2Cl2 e KCl

KCl (s) KCl (aq)

Diafragma

Diafragmas de contacto

11
Sensores potenciómetricos: Electrodo de pH
Os electrodos comerciais son electrodos “combinados”, inclúen a referencia e o
elemento sensible.
-
+
Electrodo Sensor: Constituído por unha
delgada membrana sensible ós protóns,
na forma de membrana de vidro (Si-O-
Recambio disol.
H) (1) que contén unha disolución
(4) Referencia
(Ag/AgCl) tampón (pH cte) saturada con KCl (2);
(3) Electrodo interno
(Ag/AgCl)
ten un fío de Ag recuberto de AgCl (3),
(6) Diafragma
para establece-lo potencial eléctrico.
(5) Disoluc. de referencia
(2) Disolución interna (saturada AgCl/KCl)
Tampón KCl
(1) Membrana de vidro

Electrodo de referencia: Formado por un fío condutor de Ag recuberto de AgCl (4)

mergullado nunha disolución saturada de KCl (5). No extremo inferior presenta
unha xunta cerámica (6) que fai de diafragma para conexión co electrólito exterior
(a mostra problema).

12
• A diferenza de potencial, E, entre a
referencia e o electrodo interno depende
exclusivamente da diferenza de
potencial a través da membrana de
vidro, que segundo a lei de Nernst será:

Constante
RT H referencia
+
0
E= E − Ln +
F H 
problema

(a 25ºC) E = cte - 0,059 pH

calibración

13
Sensores potenciómetricos: outros sensores

A sonda Lambda É unha cela de concentración de osíxeno.

Emprégase para control de procesos de

combustión en xeral. É típico o seu uso nas
centrais térmicas.
x+y y
Cx Hy + O2 
→ xCO2 + H2 O
4 4

Unha parede de ZrO2 limitada por depósitos

porosos de Pt separa ó compartimento de
referencia (aire exterior onde a presión parcial
do osíxeno, constante, é Pr(O2) ) dos gases de
escape onde a presión do osíxeno, Pm(O2) é o
valor a determinar, segundo a lei de Nernst.

0,059 Pr (O2 ) 0,059 

0,21 
E=
Eº − Log Eº −
= Log  
4 Pm (O2 ) 4  P (O ) 
 m 2 
14
 Os gases de escape quentan a sonda a ∼900ºC, temperatura á cal os
ións O2- teñen certa liberdade de movemento na estrutura do óxido. Así
pódese facer efectiva a redución do osíxeno no cátodo para dar O2- e a
oxidación do O2- no ánodo para dar O2, segundo o proceso:

→
O2 + 4e ← 2O
− 2−

• Nas plantas metalúrxicas, sondas lambda específicas son útiles para

determina-lo contido en osíxeno antes da colada. Neste caso o nivel de
referencia de osíxeno establécese no compartimento interno co equilibrio:

4Cr + 3O2 ←→ 2Cr2O3


• Os analizadores automáticos de demanda química de osíxeno (DQO)

e do contido en materia orgánica en augas naturais tamén a empregan:
Logo de evapora-la auga o residuo seco queimase en presenza dun
catalizador e mídese o osíxeno consumido.
15
En menciña a utilización de sensores de
transformación de enerxía (potenciométricos) é a
regra. O electrodo de referencia que se emprega é
de Ag/AgCl debido a que os fluídos corporais teñen
un elevado contido en Cl- (0,15M).

Electrocardiografía

Electrodo de Ag/AgCl
• A transmisión de sinais nerviosas
débese a celas de concentración
nas paredes dos nervios.
• Os latexos do corazón pódense seguir
pola diferenza de potencial xerada polo
fluxo de sangue (fluxo iónico = corrente
eléctrica). 16
Outros sensores e aplicacións

O nariz electrónico

• Permite identificar moléculas orgánicas (responsables do cheiro) en base á súa

adsorción ou absorción selectiva sobre dun polímero ou MOx do cal se está
medindo a resistencia (sensor resistivo) ou capacidade (sensor capacitivo).

• O sensor consta dunha matriz de pequenos electrodos cada un cun polímero

distinto que o cubre.

http://science.nasa.gov/science-
news/science-at-nasa/2004/06oct_enose/

17
• A “resistencia base” ou de referencia é a medida sen cambios na composición da
atmosfera.

• A adsorción/absorción selectiva dos compostos responsables do cheiro, fai que

cada polímero cambie de xeito distinto (cambio de resistencia e/ou capacidade)
creando así unha “pegada olfactiva”.

• Distintos compostos na atmósfera diferéncianse pola diferente “pegada olfactivas”.

18
• O nariz electrónico emprégase na caracterización rápida de atmosferas.

• En enoloxía permite identificar variedades e segui-lo proceso de mestura, etc.

http://www.acenologia.com/ciencia60_2.htm
• En alimentación permite un análise rápido do
estado da carne (fresca/non), grao de maduración
da froita, etc.
http://hdl.handle.net/10803/6877
Sensor
• En menciña parece permiti-la identificación
dalgúns tipos de cancro polo alento:

http://www.nature.com/bjc/journal/v103/n4/full/6605810a.html

19