‫‪1‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪2‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫فهرست مطالب‬
‫صفحه‬ ‫عنوان‬

‫مقدمه ‪4.................................................................................................................................................................‬‬
‫عنایت اسالم به ضرورت تعلیم و تعلم ‪5....................................................................................................................‬‬
‫خطابههای شریعت‪ ،‬زنان و مردان را شامل میشود! ‪7................................................................................................‬‬
‫تعلیم و تعلم زنان در اسالم ‪13.................................................................................................................................‬‬
‫تقسیم علم به واجب عینی و واجب کفایی ‪18...........................................................................................................‬‬
‫منحصر نبودن علوم ‪18............................................................................................................................................‬‬
‫تفقه و تعلم زنان مسلمان ‪21.....................................................................................................................................‬‬
‫زن و شوری در شریعت اسالم ‪24.............................................................................................................................‬‬
‫نمونهی زنان دانشمند و مؤثر در تاریخ مسلمانان ‪30...................................................................................................‬‬
‫بانو عایشه بنت ابی بکر ‪30.........................................................................................................................‬‬
‫بانو أمّ سلمه هند بنت أبی أمیه ‪31................................................................................................................‬‬
‫بانو شفاء بنت عبداهلل ‪32.............................................................................................................................‬‬
‫بانو امّ درداء هُجیمه ‪32..............................................................................................................................‬‬
‫بانو عُمره بنت عبدالرحمن ‪33....................................................................................................................‬‬
‫بانو نفیسه علوی ‪34...................................................................................................................................‬‬
‫بانو زبیده بنت جعفر ‪34.............................................................................................................................‬‬
‫بانو فاطمه فِهری ‪36...................................................................................................................................‬‬
‫بانو امّ عیسی ‪37........................................................................................................................................‬‬
‫بانو لبنی قرطبی ‪37....................................................................................................................................‬‬
‫بانو ستیته ‪38.............................................................................................................................................‬‬
‫بانو عایشه قرطبی ‪40..................................................................................................................................‬‬
‫بانو خدیجه بنت البقّال ‪40..........................................................................................................................‬‬
‫بانو کریمه مروزی ‪40................................................................................................................................‬‬
‫بانو فاطمه األقرع ‪41..................................................................................................................................‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫بانو شهده ‪43............................................................................................................................................‬‬

‫بانو فاطمه سمرقندی ‪44.............................................................................................................................‬‬
‫بانو ضیفه خاتون ‪45..................................................................................................................................‬‬
‫بانو فاطمه بغدادی ‪46................................................................................................................................‬‬
‫بانو آدُرُ کریمه ‪47.....................................................................................................................................‬‬
‫بانو عایشه باعونیه ‪48.................................................................................................................................‬‬
‫آماری از اساتید زن ‪49...........................................................................................................................................‬‬
‫زن مسلمان در منصب اجتهاد و فتوا ‪51.....................................................................................................................‬‬
‫دیدگاه مستشرقین در رابطه با دانشوری زنان مسلمان ‪53............................................................................................‬‬
‫روایتی از آفریقا؛ نمونهای از دانشوری زنان مسلمان ‪57.............................................................................................‬‬
‫نتیجهگیری پایانی ‪58..............................................................................................................................................‬‬
‫شبهه اول‪ :‬پاسخ ‪60.................................................................................................................. ..............................‬‬
‫شبهه دوم‪ :‬پاسخ ‪63................................................................................................................................................‬‬
‫شبهه سوم‪ :‬پاسخ ‪66................................................................................................................................................‬‬
‫شبهه چهارم‪:‬پاسخ ‪70.............................................................................................................................................‬‬
‫شبهه پنجم‪ :‬پاسخ ‪75...............................................................................................................................................‬‬
‫شبهه ششم‪ :‬پاسخ ‪78...............................................................................................................................................‬‬
‫شبهه هفتم‪ :‬پاسخ ‪80...............................................................................................................................................‬‬
‫شبهه هشتم‪ :‬پاسخ ‪86..............................................................................................................................................‬‬
 ‫بسم اهلل الرمحن الرحیم‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫احلمدلل والصالة والسالم یلع سیدنا حممد وآهل وصحبه أمجعنی‪ ،‬أما بعد‪:‬‬

‫مقدمه‪:‬‬
‫‪« -‬الزم است بدانیم که در بین زنان افرادی هستند که از بسیاری از مردان بهترند‪[ ».‬ابن حزم‪]‬‬

‫‪« -‬بدون تردید در بین زنان اشخاصی هستند که عاقلتر از بسیاری مرداناند‪[ ».‬ابن تیمیه‪]‬‬

‫‪« -‬هرگاه پسری را آموزش دهی پس فقط یک نفر را تعلیم دادهای‪ ،‬و هرگاه دختری را آموزش‬
‫دهی‪ ،‬در واقع امّتی را تعلیم دادهای!» [عبدالحمید بن بادیس‪]‬‬

‫مدتهاست که سؤاالت و ابهاماتی پیرامون زنان مسلمان و مشارکت آنها در تمدن اسالمی و نیز میزان توجه‬
‫و عنایت اسالم به زنان مسلمان در محافل و رسانهها بخصوص توسط اسالمستیزها و فمینیستهای داعی تساوی‬
‫حقوق زن و مرد مطرح است که گاهی سبب شده برخی از زنان مسلمان را تحت تأثیر قرار دهد و همین امر‬
‫باعث شده تا اسالم یک دین مردساالرانه معرفی شود‪ .‬در این کتاب قصد ما معرفی کوتاهی از دانشوری زنان‬
‫در تاریخ اسالم است و روی این مطلب متمرکز شدهایم و لذا نگاه شمولی به زن در تمام قضایای مطرح شده‬
‫نداشتیم بلکه سعی ما فقط به ابهامزدایی پیرامون زنان مسلمان در خصوص علمآموزی آنها و نیز مشارکتشان‬
‫در این حوزه در جامعهی اسالمی است‪ ،‬از اینرو در این کتاب تمام جوانب مرتبط با زنان را مورد بررسی قرار‬
‫ندادیم بلکه فقط به نقش زن مسلمان در آموزش و پرورش پرداخته شده است‪.‬‬
‫در این نوشتار با استناد به دالیل شرعی از قرآن و سنت و نیز اقوال علماء‪ ،‬موضوع مذکور را مورد بررسی قرار‬
‫داده و به معرفی کوتاهی از زن مسلمان بعنوان‪ ،‬بانویی پاکدامن و دانشمند که دوشادوش مردان در عرصههای‬
‫علمی فعالیت داشته است پرداخته شده و در پایان نیز به برخی از شبهات شایع در این زمینه بصورت مستند و‬
‫مستدل پاسخ خواهیم داد‪.‬‬
‫«رد شبهات ملحدین»‬
‫دیماه ‪1397 /‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫عنایت اسالم به ضرورت تعلیم و تعلم‬

‫در نصوص شرعی بسیار به اهمیت تعلیم و تعلم و ادوات نوشتن و ترغیب به آن سفارش شده است‪.‬‬
‫بطور نمونه‪:‬‬
‫َ َُ َ ذ ََ َ ذ ُ ُ َ‬ ‫ون َو ذاَّل َ‬
‫ذ َ َ َُ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ين ال يعلمون إِنما يتذك ُر أولوا اْلْلاب‪[ ‬زمر‪ ،]9 :‬یعنی‪« :‬آیا‬ ‫‪ ‬هل يست ِوي اَّلين يعلم‬
‫كسانى كه مىدانند و كسانى كه نمىدانند یكسانند؟ تنها خردمندانند كه پندپذیرند‪».‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ ذ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ذُ ذ َ َُ‬
‫ين آمنوا مِنكم و اَّلين أوتوا ال ِعلم درجات‪[ ‬مجادله‪ ،]11 :‬یعنی‪ « :‬خدا [رتبه]‬‫‪ ‬يرف ِع اّلل اَّل‬
‫كسانى از شما را كه گرویده و كسانى را كه دانشمندند [بر حسب] درجات بلند میگرداند‪».‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫‪ ‬ن َو القل ِم َو ما يسط ُرون‪[ ‬قلم‪ ،]1 :‬یعنی‪ « :‬نون‪ ،‬سوگند به قلم و آنچه مىنویسند‪».‬‬
‫ُ‬
‫‪َ  ‬و قل َرب ِزدين عِلما‪[ ‬طه‪ ،]114 :‬یعنی‪ « :‬و بگو‪ :‬پروردگارا‪ ،‬بر دانشم بیفزاى‪».‬‬
‫‪ ‬پیامبراكرم‪ ‬میفرماید‪ « :‬من يرد اهلل به خريا يفقهه يف ادلين»‪ 1‬یعنی‪ « :‬هر كسی را خداوند بر‬
‫وی ارادهی خیر داشته باشد او را در دین دانشمند میگرداند‪».‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬سیدنا رسول اهلل‪ ‬میفرماید‪« :‬من سلك طريقا يلتمس فيه علما سهل اهلل هل طريقا إىل اجلنة»‬
‫یعنی‪ « :‬هركه راهى رود كه در آن دانشى جوید‪ ،‬خداوند او را به راهى كه بسوى بهشت است‬
‫آسان میگرداند‪».‬‬
‫‪ ‬پیامبرگرامی‪ ‬فرمودند‪« :‬طلب العلم فريضة ىلع لك مسلم»‪ 3‬یعنی‪« :‬بر هر مسلمانی طلب علم‬
‫واجب است‪».‬‬

‫‪ - 1‬صحیح البخاری‪( ،‬ط‪ ،1:‬دار طوق النجاة‪1422 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 25‬ح‪71‬؛ صحیح مسلم‪( ،‬دار إحیاء التراث العربی‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪719‬‬
‫ح‪.1037‬‬
‫‪ -2‬صحیح مسلم‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 2074‬ح‪2699‬؛ صحیح ابن حبان‪( ،‬ط‪ ،2 :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بیروت‪1993 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 284‬ح‪84‬؛ سنن الترمذی‪،‬‬
‫(ط‪ ،2 :‬مصطفى البابی الحلبی‪ ،‬مصر‪1975 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 28‬ح‪.2646‬‬
‫‪ -3‬سنن ابن ماجه‪( ،‬دار إحیاء الكتب العربیة‪ ،‬فیصل عیسی البابی الحلبی)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 81‬ح‪224‬؛ مسند أبی يعلی الموصلی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار‬
‫المأمون للتراث‪ ،‬دمشق‪1984 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 283‬ح‪2903‬؛ شعب اإليمان للبیهقی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مكتبة الرشد‪ ،‬الرياض‪2003 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪195‬‬
‫ح‪1545‬؛ اين حديث از طرق متعددی روايت شده و حديثی «صحیح» است‪ ،‬بنگريد به‪[ :‬صحیح الجامع الصغیر – األلبانی‪( ،‬ط‪ :‬المكتب‬
 ‫‪6‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬حافظ ابنرجب‪(‬م‪795‬هـ) میگوید‪« :‬امامان اربعه(ابوحنیفه‪ ،‬مالک بن انس‪ ،‬شافعی‪ ‬و‬

‫‪1‬‬
‫احمد بن حنبل‪ )‬تصریح كردهاند كه طلب دانش از نماز نافله بهتر است‪».‬‬
‫‪ ‬خانم دكتر زیگرید هونگه در كتاب "فرهنگ اسالم در اروپا" میگوید‪« :‬دنبال علم رفتن را‬
‫محمد چنان جدی به مردان و زنان توصیه میكند كه شباهت به دستورات مذهبی و عبادات‬
‫دارد‪" .‬طلب العلم فریضة یلع لک مسلم و مسلمة" و از گفتههای اوست "اطلب العلم من املهد‬
‫ایل اللحد" چون "هركس در طریق علم بكوشد عبادت خدا كرده است" او مرتب طرفدارانش‬
‫را به این راه سوق داد‪" .‬تحصیل علم ارزش روزهداری را دارد و آموختن علم به دیگران‪ ،‬ارزش‬
‫عبادت را‪ ".‬شناخت علمی جهان‪ ،‬طبیعت و عجایب خلقت و درک قوانینش‪ ،‬برای محمد و‬
‫مسلمانان‪ ،‬حتی ایمانشان را محكمتر و عمیقتر میكرد؛ برای آنان علم نهتنها مانند مسیحیان‬
‫ممنوع نبود بلكه علم چراغ راه ترقی و زندگی و ایمان محسوب میشد‪" ،‬اگر چه علم از چین‬
‫هم آمده باشد!" آن پیغام آور‪ ،‬خودش توجه طرفدارانش را متوجه خارج مرزها میكند‪ .‬چون‬
‫علم اهمیت خدای محمد را باال میبرد‪ .‬طرز فكر اسالمی این است كه‪ ،‬همه دانشها از خدا‬
‫میآید و همه دانشها به او راه میبرد‪ .‬بهخاطر همین دستور میدهد‪" :‬دانش را از هر سرچمهای‬
‫هست به دست آور!" آری بهخاطر خدا دانش را حتی از منابع و لسان بیدینها و المذهبها هم‬
‫‪2‬‬
‫بیاموز!»‬
‫‪ ‬ویل دورانت در كتاب "تاریخ تمدن" مینویسد‪« :‬به طوری كه از احادیث نبوی معلوم میشود‪،‬‬
‫پیامبر مردم را در طلب علم تشویق میكرد و این كار را محترم میداشت‪ ،‬و از این جهت با‬
‫اغلب مصلحان دینی تفاوت داشت‪ .‬گفته بود‪" :‬هر كه به راهی رود كه علمی جوید‪ ،‬خدا برای‬

‫اإلسالمی)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 727‬ح‪3913‬؛ صحیح الترغیب والترهیب – األلبانی‪( ،‬ط‪ ،5 :‬مكتبة المعارف‪ ،‬الرياض)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 17‬ح‪72‬؛ حاشیة‬
‫السندی على سنن ابن ماجه‪( ،‬ط‪ :‬دار الجیل‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪]99‬‬
‫‪ -1‬لطائف المعارف – ابن رجب‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار ابن حزم‪2004 ،‬م)‪ ،‬ص ‪.125‬‬
‫‪ -2‬فرهنگ اسالم در اروپا‪ ،‬زيگريد هونگه‪ ،‬مترجم‪ :‬مرتضی رهبانی‪( ،‬نشر فرهنگ اسالمی‪ ،‬چاپ دوم‪ ،)1362 ،‬ج‪ ،2‬صص ‪.254 – 253‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫وی راهی به سوی بهشت بگشاید ‪ ...‬مركب عالمان دانا را با خون شهیدان وزن كنند و مركب‬
‫‪1‬‬
‫عالمان از خون شهیدان برتر باشد‪»".‬‬

‫خطابههای شریعت‪ ،‬زنان و مردان را شامل میشود!‬

‫بسیار از معاندین و گاهی از برخی از مسلمان شنیده شده كه شریعت اسالم بین مرد و زن تبعیض قرار‬
‫داده بطوری كه گفتهاند خطابات در اعمال و اوامر و نواهی مردساالرانه است و فقه اسالمی نیز مردانه‬
‫بوده است از اینرو تعلیم و تعلم در اسالم مختص مردان بوده نه زنان و لذا دین اسالم زنان را از این‬
‫موهبت محروم كرده است كه در پاسخ به این ایراد گفته میشود‪:‬‬
‫اول اینکه‪ :‬شایعهی فقه مردانه یا تخصیص فقه به مردان بعنوان قانون اسالمی‪ ،‬اصل و مبنایی ندارد و‬
‫اگر در خوشبینانهترین حالت این شایعه پذیرفته شود نباید به تعالیم اسالمی نسبت داده شود بلكه‬
‫تنها به تنگنظری برخی از مردان مسلمان برمیگردد و تعمیم و انتساب كلی آن به قرآن یا‬
‫پیامبراكرم‪ ‬هرگز صحت ندارد و افترائی بیش نیست‪.‬‬
‫دوم اینکه‪ :‬سه نوع خطاب در قرآن وارد است كه به قرار ذیل میباشند‪:‬‬
‫َ ذ ُ ذ ََ ُ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ت حّت يؤمِن َوْلمة مؤمِنة‬
‫ْشَك ِ‬
‫أ) خطابی كه مختص مردان است بدون زنها؛ مثالً‪ :‬وال تنكِحوا الم ِ‬
‫َ َ ذ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ََ َ ََ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ِي حّت يؤمِنوا‪ 2 ‬و آیات دربارهی قتال و اقامهی‬ ‫ْشك‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ال‬ ‫وا‬ ‫ِح‬
‫ْشكة ولو أعجبتكم وال تنك‬
‫خري مِن م ِ‬
‫حدود و ‪ ،...‬مخاطب مردانند نه زنان‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫ذَ‬ ‫َ َ َ ذ َ َ َ ذ َ َ‬
‫الزاكة َو أطِع َن اّلل َو َرسوهل‪ 3 ‬و آیات‬ ‫ب) خطابی كه متوجه زنها است؛ مانند‪ :‬و أق ِمن الصالة و آتي‬
‫حجاب و عده و ‪. ...‬‬

‫‪ -1‬تاريخ تمدن‪ ،‬ويل دورانت‪ ،‬ترجمه‪ :‬احمد آرام و ديگران‪( ،‬تهران‪ :‬اقبال‪ :‬فرانكلین‪ ،)1337 ،‬ج‪ ،4‬ص‪.305‬‬
‫‪ -2‬بقره‪ « :221 :‬و با زنانِ مشرك ازدواج مكنید‪ ،‬تا ايمان بیاورند‪ .‬قطعاً كنیزِ با ايمان بهتر از زنِ مشرك است‪ ،‬هر چند [زيبايى] او شما را‬
‫به شگفت آوَرَد‪».‬‬
‫‪ -3‬احزاب‪« :33 :‬و نماز برپا داريد و زكات بدهید و خدا و فرستادهاش را فرمان بريد‪».‬‬
 ‫‪8‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫پ) خطابی كه متوجه جمع مردان و زنها است كه در ظاهر با لفظ مذكر میباشد لیكن در معنا زنها‬
‫ذ َ َ ُ ذ َ َ َ ُ ذ ُ َ ََذ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُّ َ ذ َ َ ُ‬
‫الرسول لعلكم‬ ‫ين آمنوا‪َ  ،‬و أقيموا الصالة و آتوا الزاكة و أطيعوا‬‫نیز داخل میشوند‪ .‬مانند‪ :‬يا أيها اَّل‬
‫‪1‬‬ ‫ُ َُ‬
‫ترَحون‪‬‬
‫خطابهای جمعی كه در آیات و احادیث با صیغهی مذكر وارد شده این به تناسب زبان عربی است و‬
‫‪2‬‬
‫مختص به مردان نیست بلكه به جهت "تغلیب مذكر بر مؤنث" بوده كه در ادبیات عرب شایع است‪.‬‬

‫‪ -1‬نور‪« :56 :‬و نماز را برپا كنید و زكات را بدهید و پیامبر [خدا] را فرمان بريد تا مورد رحمت قرار گیريد‪».‬‬
‫‪ -2‬تفصیل موضوع از كتاب "المهذب فی علم أصول الفقه المقارن" نوشته دكتر عبدالكريم النملة به قرار ذيل است‪ « :‬آيا جمعی كه در آن‬
‫عالمت مذكر داشته باشد‪ ،‬مؤنث را نیز شامل میشود؟ برای روشن شدن محل نزاع الزم است كه اين موارد بیان گردد‪ :‬اوالً‪ :‬اگر جمع‬
‫مختص به ذكور باشد مانند لفظ "الرجال" پس زنان را شامل نمیشود به اتفاق‪ .‬ثانیاً‪ :‬اگر جمع مختص به اناث باشد مانند "النساء" و‬
‫"البنات" پس مردان داخل اين جمع نمیشوند به اتفاق‪ .‬ثالثاً‪ :‬اگر لفظ جمع در لغت و معمول برای ذكور و اناث بكار رفته باشد مانند‬
‫لفظ "الناس" پس شامل مردان و زنان میشود به اتفاق‪ .‬رابعاً‪ :‬اگر لفظ جمع با الفاظی بیايد كه مذكر و مؤنث بودنشان معلوم نیستند‬
‫مانند‪ :‬ادوات شرط و استفهام‪ ،‬پس اين برای ذكور و اناث با هم شامل میشود به اتفاق‪ .‬خامساً‪ :‬اگر جمع با لفظی وارد شده باشد كه‬
‫ممكن است عالمت مذكر بودنش به شكل واضح معین شده باشد مانند جمع با "واو"‪" ،‬نون" بطور مثال‪" :‬المسلمون" يا "المؤمنین"‬
‫يا "الصابرين" يا "الشاكرين" يا جمع بوسیلهی ضمیر جمع مانند اين فرموده خدای تعالی‪ « :‬وكلوا واشربوا وال تسرفوا » و "قاموا" و‬
‫"قعدوا"‪ ،‬در اين رابطه اختالف است كه آيا زنان داخل میشوند يا نه؟ دو ديدگاه وجود دارد‪ :‬دیدگاه اول‪ :‬زنان در جمعی كه عالمت‬
‫مذكر در آن بیان شده داخل میشوند‪ ،‬مانند‪" :‬المسلمین"‪" ،‬المؤمنین"‪" ،‬اشربوا"‪" ،‬كلوا"‪" ،‬قاموا"‪ ،‬و از لفظ جمع خارج نمیشوند مگر‬
‫با دلیل‪ .‬اين ديدگاه امام احمد بن حنبل‪ ‬در روايتی از ايشان و اكثر حنابله و بسیاری از حنفیه و برخی از شافعیه و همچنین برخی‬
‫از مالكیه و ظاهريه مانند محمد بن داود‪ ‬است و اين ديدگاه نزد بنده (عبدالكريم نمله) صحیح است به دو دلیل‪ :‬اول‪ :‬نزد مردم عرب‬
‫معمول است كه هرگاه ذكور و اناث جمع بسته شوند جانب مذكر را در الفاظ و خطابههايشان غالب میكنند حتی اگر مذكر يكنفر باشد‪.‬‬
‫مثالً‪ :‬اگر در مقابل شما چند نفر زن باشد‪ ،‬به اقتضای زبان عربی میگوئید‪" :‬قمن" و "اخرجن" و هرگاه در مقابل شما شماری از‬
‫مردان باشد پس به اقتضای زبان میگوئید‪" :‬قوموا" و "اخرجوا" و هرگاه در پیشگاه شما شماری از مردان و زنان باشد – كه اجتماع‬
‫نمودهاند‪ -‬پس نزد اهل لغت درست است كه [به جمع] بگوئید‪" :‬قوموا" و "اخرجوا" به دلیل اينكه اگر خطاب به مردان بگوئید‪:‬‬
‫"قوموا" و "اخرجوا" و نیز به زنان بگوئید‪" :‬قمن" و "اخرجن"‪ ،‬اهل لغت گوينده آن را بیاطالع از قواعد زبان دانستهاند‪ .‬از اين‬
‫فهمیده میشود كه خطاب برای زن و مرد درست است و هر دو را شامل میشود‪ .‬قاعده تغلیب مذكر بر مؤنث در اين فرمودهی خداوند‬
‫واقع شده‪ « :‬قلنا اهبطوامنها جمیعاً» كه مخاطب سه نفر هستند‪" :‬آدم" و "حواء" و "ابلیس"‪ ،‬بنابراين اگر زنان داخل اين خطاب‬
‫نمیشدند قطعاً به آدم و ابلیس گفته میشد‪" :‬اهبطا" و به حواء نیز گفته میشد‪" :‬اهبطی" اما چنین نفرموده و اين خود دلیلی بر اين‬
‫است كه زنان در ضمنِ خطاب كه عالمت جمع مذكر ظاهر شده داخل میشوند‪ .‬قاعدهی تغلیب نزد مردم عرب عادی است و در‬
 ‫‪9‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫و بین مردم عرب زبان اجماع است‪ 1.‬بنابراین آیات قرآن و احادیث پیامبراكرم‪ ‬نیز چون به زبان‬
‫عربی بوده لذا با ادبیاتی كه متناسب با چنین قاعدهای بوده بیان شدند‪ 2.‬و مشهور تغلیب مذكر بر‬
‫مؤنث است نه عكس آن‪ 3.‬در نتیجه‪« :‬خطاب عمومی كه با صیغهی مذكر وارد شده زنان را نیز شامل‬
‫‪4‬‬
‫میشود‪ .‬از اینرو عرف معمول شارع مقدس در هنگام جمع بستن تغلیب مذكر بر مؤنث است‪».‬‬
‫سوم اینکه‪ :‬در آیات بسیاری در قرآن كریم‪ ،‬جمع مرد و زن در لفظ و معنا بیان شده كه این خود‬
‫یكی از ادله قاطع در جواب به كسانی است كه مدعیاند خطابهای قرآنی مختص مردان است!‬

‫بطور نمونه‪:‬‬
‫َ َ ذ‬ ‫َ ذ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ذ ُ‬
‫ِقات‬
‫ِتات و الصادِقي و الصاد ِ‬
‫ِنات و القان ِتي و القان ِ‬
‫مات و المؤمِني و المؤم ِ‬
‫‪ o‬إِن المسلِمي و المسلِ ِ‬
‫َ ذ‬
‫الصائ َ‬ ‫َ َ َُ َ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ذ‬ ‫َ ذ‬
‫ِمي َو‬ ‫قات و‬
‫عات و المتصدقي و المتصد ِ‬ ‫اشعي َو اْل ِ‬
‫اش ِ‬ ‫رات َو اْل ِ‬
‫و الصابِرين و الصاب ِ ِ‬

‫سخنانشان معمول میباشد و قرآن كريم به زبان عرب آمده و نمونههای آن فراوان است ‪ ...‬خالصه اينكه عرب تغلیب چیزی را بر‬
‫يكديگر نزدشان معمول بوده و هرگاه روال عادی را بكار گیرند مانند اين است كه قاعدهی زبانی را مراعات كرده باشند و اگر كسی‬
‫به غیر آن سخن گويد مانند اين است كه به زبان آنها سخن نگفته باشد‪ .‬دوم‪ :‬اكثر اوامر و نواهی شرعی و خطابههای عمومی با لفظ‬
‫تذكیر (مذكر) آمده مانند اين فرمودهی خداوند متعال – كه در بسیاری از آيات وارد شده ‪" :-‬يا أيها الذين آمنوا" ‪" ،‬هدى للمتقین"‪،‬‬
‫"كلوا واشربوا وال تسرفوا"‪" ،‬وأقیموا الصالة وآتوا الزكاة"‪" ،‬وال تقربوا الزنا"‪" ،‬وال تقتلوا النفس"‪" ،‬وذروا ما بقی من الربا" و اجماع‬
‫علماء منعقد شده در اينكه زنان در احكام آن اوامر و نواهی و همه خطابها با مردان مشاركت دارند و اگر صیغهی مخصوص ذكور‬
‫باشد بايد تكالیف هم مختص به آنها باشد و به اناث بر نمیگردد و اين خالف آن چیزيست كه امّت بر آن اجماع نموده است‪ .‬دیدگاه‬
‫دوم‪ :‬زنان در جمعی كه عالت مذكر در آن ظاهر باشد مانند‪" :‬المسلمین" و ‪ ،...‬داخل نمیشوند مگر اينكه دلیل خارجی برايش باشد‪.‬‬
‫اين ديدگاه بسیاری از حنفیه‪ ،‬برخی از مالكیه مانند باقالنی‪ ،‬اكثر شافعیه و اشاعره‪ ،‬برخی از حنابله مانند طوفی‪ ‬و روايت ديگر‬
‫از امام احمد بن حنبل‪ ‬است‪[ » ... .‬المهذب فی علم أصول الفقه المقارن‪ -‬عبدالكريم النملة‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مكتبة الرشد‪ ،‬الرياض‪1999 ،‬م)‪،‬‬
‫ج‪ ،4‬صص‪]1554 – 1552‬؛ همچنین بنگريد به‪[ :‬تیسیرُ علم أصول الفقه – عبداهلل بن الجديع العنزی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مؤسسة الريان‪ ،‬بیروت‪،‬‬
‫‪1997‬م)‪ ،‬صص‪]280- 279‬‬
‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬أضواء البیان – الشنقیطی‪( ،‬ط‪ :‬دار الفكر‪ ،‬بیروت‪1995 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.238‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬فتح القدير للكمال ابن الهمام‪( ،‬ط‪ :‬دارالفكر)‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.374‬‬
‫‪ -3‬تاج العروس – الزبیدی‪( ،‬ط‪ :‬دارالهداية)‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.146‬‬
‫‪ -4‬أصول الفقه الذی ال يسع الفقیه جهله – عیاض السلمی‪(،‬ط‪ ،1 :‬دار التدمرية‪ ،‬الرياض‪2005 ،‬م)‪ ،‬ص‪.290‬‬
 ‫‪10‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫َ َ ذ ذُ‬
‫اّلل ل َ ُهم َمغ ِفرةَ‬ ‫َ ذ‬ ‫َ ذَ َ‬ ‫َ ذ‬ ‫َ ُُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ذ‬
‫ِرات أعد‬
‫ِظات و اَّلاك ِرين اّلل كثريا و اَّلاك ِ‬
‫ِمات و اْلاف ِظي فروجهم و اْلاف ِ‬
‫الصائ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫‪1‬‬
‫و أجرا عظيما‪‬‬

‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُ َ‬ ‫َ ذ‬

‫‪2‬‬
‫د احتملوا بهتانا و إِثما مبينا‪‬‬
‫ري ما اكتسبوا فق ِ‬
‫ِنات بِغ ِ‬
‫‪‬و اَّلين يؤذون المؤمِني و المؤم ِ‬ ‫‪o‬‬
‫َ‬ ‫َ ذُ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ذُ ََ‬ ‫َ َُ َ‬
‫ِنات و اكن اّلل غفورا رحيما‪‬‬
‫‪‬و يتوب اّلل ىلع المؤمِني و المؤم ِ‬ ‫‪o‬‬
‫‪3‬‬

‫َ َ‬
‫ك َن طيبة يف‬
‫َ‬ ‫هار ِ َ‬ ‫ِني َو ال ُمؤمِنات َج ذنات ََتري مِن ََتت َها اْلَن ُ‬ ‫َ َ َ ذُ‬
‫اّلل ال ُمؤم َ‬
‫خادلين فيها َو مسا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪‬وعد‬ ‫‪o‬‬
‫َُ َ َُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ذ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َذ‬
‫‪4‬‬
‫رضوان مِن اّللِ أكب ذل ِك هو الفوز العظيم‪‬‬ ‫ات عدن و ِ‬ ‫جن ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ذُ َ َُ ََُ ذَ ُ َ َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫‪5‬‬
‫ِنات و اّلل يعلم متقلبكم و مثواكم‪‬‬ ‫‪‬و استغ ِفر َِّلنبِك و ل ِلمؤمِني و المؤم ِ‬ ‫‪o‬‬
‫َ‬ ‫ُ ُ َ َ َذ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ديهم و بِأيمان ِِهم بْشاكم اْلوم جنات َتري‬ ‫ِنات يسىع نورهم بي أي ِ‬ ‫‪‬يوم ترى المؤمِني و المؤم ِ‬ ‫‪o‬‬
‫َ َُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ُ ‪6‬‬ ‫ُ‬
‫خادلين فيها ذل ِك هو الفوز العظيم‪‬‬ ‫مِن َتتِها اْلنهار ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ُ َُ َ َُ َ‬ ‫ذَ َ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ذ‬ ‫ذ ُ ذ‬
‫قات و أقرضوا اّلل قرضا حسنا يضاعف لهم و لهم أجر كريم‪‬‬ ‫‪‬إِن المصدقي و المصد ِ‬ ‫‪o‬‬
‫‪7‬‬

‫‪ -1‬احزاب‪« :35 :‬مردان و زنان مسلمان‪ ،‬و مردان و زنان با ايمان‪ ،‬و مردان و زنان عبادتپیشه‪ ،‬و مردان و زنان راستگو‪ ،‬و مردان و زنان‬
‫شكیبا‪ ،‬و مردان و زنان فروتن‪ ،‬و مردان و زنان صدقهدهنده‪ ،‬و مردان و زنان روزهدار‪ ،‬و مردان و زنان پاكدامن‪ ،‬و مردان و زنانى كه‬
‫خدا را فراوان ياد مىكنند‪ ،‬خدا براى [همه] آنان آمرزشى و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است‪».‬‬
‫‪ -2‬احزاب‪« :58 :‬و كسانى كه مردان و زنان مؤمن را بىآنكه مرتكب [عمل زشتى] شده باشند آزار مىرسانند‪ ،‬قطعاً تهمت و گناهى آشكار‬
‫به گردن گرفتهاند‪».‬‬
‫‪ -3‬احزاب‪ « :73 :‬و خدا توبه مردان و زنان با ايمان را میپذيرد‪ ،‬و خدا همواره آمرزنده مهربان است‪».‬‬
‫‪ -4‬توبه‪« :72 :‬خداوند به مردان و زنان با ايمان باغهايى وعده داده است كه از زير [درختان] آن نهرها جارى است‪ .‬در آن جاودانه خواهند‬
‫بود‪ ،‬و [نیز] سراهايى پاكیزه در بهشتهاى جاودان [به آنان وعده داده است] و خشنودى خدا بزرگتر است‪ .‬اين است همان كامیابى‬
‫بزرگ‪».‬‬
‫‪ -5‬محمد‪ « :19 :‬و براى گناه خويش آمرزش جوى؛ و براى مردان و زنان با ايمان [طلب مغفرت كن]؛ و خداست كه فرجام و مآلِ [هر‬
‫يك از] شما را مىداند‪».‬‬
‫‪ -6‬حديد‪« :12 :‬آن روز كه مردان و زنان مؤمن را مىبینى كه نورشان پیشاپیششان و به جانب راستشان دوان است‪[ .‬به آنان گويند‪]:‬‬
‫«امروز شما را مژده باد به باغهايى كه از زير [درختان] آن نهرها روان است؛ در آنها جاودانید‪ .‬اين است همان كامیابى بزرگ‪».‬‬
‫‪ -7‬حديد‪ « :18 :‬در حقیقت‪ ،‬مردان و زنان صدقهدهنده و [آنان كه] به خدا وامى نیكو دادهاند‪ ،‬ايشان را [پاداش] دوچندان گردد‪ ،‬و اجرى‬
‫نیكو خواهند داشت‪».‬‬
 ‫‪11‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َذ َ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫ََُ‬ ‫ُذ َ َُ ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََُ‬ ‫ذ ذ‬

‫‪1‬‬
‫ِنات ثم لم يتوبوا فلهم عذاب جهنم و لهم عذاب اْلريق‪‬‬
‫‪‬إِن اَّلين فتنوا المؤمِني و المؤم ِ‬ ‫‪o‬‬

‫توجه‪ :‬ممكن است این سؤال مطرح باشدكه این آیاتی كه به تفكیک مرد و زن اشاره دارد در الفاظی‬
‫مانند‪" :‬المسلمین" و "المسلمات"خود دلیل بر این است كه همین آیات مخاطب زن و مرد را جدا‬
‫كرده و سائر آیات كه به لفظ جمع مذكر سالم بیان شده است زنان را داخل نمیكند؟ در جواب گفته‬
‫میشود‪ « :‬اینكه شارع مقدس زنان را با الفاظی خاص مانند "المسلمات" و "المؤمنات" و ‪ ، ...‬ذكر نموده‬
‫برای بیان‪ ،‬توضیح و تأكید بر آنها میباشد و این نوع استعمال خاص مانع از این نمیشود كه زنان از‬
‫لفظ عام خارج شوند چراكه یادآوری لفظ عام برای تمام افراد و سپس برخی از افراد را متذكر میشود‬
‫و لفظ خاص را برای تأكید و اهتمام بدان بر لفظ عموم معطوف نموده است؛ مانند این فرمودهی خدای‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ َ ُ ًّ ذ َ َ‬ ‫َ‬
‫جبيل َو مياكل‪ 2‬در اینجا لفظ "مالئكة" برای عموم‬
‫متعال‪ :‬من اكن عدوا ِّللِ و مالئ ِكتِ ِه و رسلِ ِه و ِ‬
‫فرشتگان است و جبرئیل و میكائیل را هم شامل میشود‪ ،‬امّا با این وجود این دو را اختصاصاً متذكر‬
‫ذ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫شده است‪ .‬یا مثالً خداوند متعال در آیهای دیگر فرموده‪ :‬فاك ِهة َو َنل َو ُرمان‪ 3 ‬در این آیه نیز لفظ‬

‫"الفاكهة" عام است و شامل همه نوع میوه میشود‪ ،‬و "رمان" هم داخل آن است امّا باز میبینیم كه‬
‫آن را بصورت اختصاص آورده است‪ .‬بنابراین اگر برای موارد مذكور جایز است‪ ،‬پس میتواند برای‬
‫َ َ ُ‬ ‫ذ ُ‬
‫مات‪ ‬نیز جایز باشد‪ ،‬لذا ممكن است لفظ "المسلمین" عامی باشد كه‬
‫این آیه‪ :‬إِن المسلِمي و المسلِ ِ‬
‫شامل زن و مرد میشود و لفظ "المسلمات" به جهت تأكید بیشتر بر آن عطف شده و لذا بدان‬
‫اختصاص داده است‪ 4».‬عالمه ابن عاشور‪(‬م‪1393‬هـ) میگوید‪« :‬یادآوری "المؤمنات" بعد از‬
‫"المؤمنین" در اینجا به سبب اهتمام و توجه به آنها (زنان) است‪ ،‬چراكه قرآن در غالب موارد به ذكر‬

‫‪ -1‬بروج‪« :10 :‬كسانى كه مردان و زنان مؤمن را آزار كرده و بعد توبه نكردهاند‪ ،‬ايشان راست عذاب جهنّم‪ ،‬و ايشان راست عذاب سوزان‪».‬‬
‫‪ -2‬بقره‪ « :98 :‬هر كه دشمن خدا‪ ،‬و فرشتگان و فرستادگان او‪ ،‬و جبرئیل و میكائیل است‪».‬‬
‫‪ -3‬رحمن‪ « :‬میوه و خرما و انار است‪».‬‬
‫‪ -4‬ر‪.‬ك‪ :‬المهذب فی علم أصول الفقه المقارن – عبدالكريم النملة‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1556‬‬
 ‫‪12‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫"المؤمنین" اكتفا نموده و زنان نیز از طریق قاعده تغلیب مشمول میشوند؛ با این دانش كه عموم تكالیف‬
‫‪1‬‬
‫شرعی مردان و زنان را شامل میشود مگر چیزی از این تكالیف مستثنی شود‪».‬‬
‫چهارم اینکه‪ :‬اصل در تكالیف شرعی بین مرد و زن مساوات است و استثنای آن نیز مستلزم وجود‬
‫‪3‬‬
‫دلیل است تا موجب تخصیص شود‪ 2.‬در این رابطه پیامبراكرم‪ ‬فرمودند‪« :‬إنما النساء شقائق الرجال»‬
‫یعنی‪« :‬همانا زنان نظیر مردان هستند‪».‬‬
‫‪ ‬امام أبوسلیمان الخطابی‪(‬م‪388‬هـ) میگوید‪« :‬خطاب هرگاه با لفظ مذكر وارد شود‪ ،‬زنان را‬
‫‪4‬‬
‫نیز شامل میشود مگر جاهای بخصوصی كه دالیل تخصیص در آن اقامه شود‪».‬‬
‫‪ ‬امام ابن رشد‪(‬م‪595‬هـ) میگوید‪« :‬زن و مرد برابراند‪ ،‬زیرا اصل در این است كه حكم آنها‬
‫‪5‬‬
‫یكسان باشد مگر اینكه در آن یک وجه تمایز شرعی ثابت شود‪».‬‬

‫‪ -1‬التحرير والتنوير ‪ -‬ابن عاشور‪( ،‬ط‪ :‬الدار التونسیة للنشر‪ ،‬تونس‪1984 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،26‬ص‪.105‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬فتح الباری شرح صحیح البخاری – ابن حجر العسقالنی‪( ،‬ط‪ :‬دار المعرفة‪ ،‬بیروت‪1379 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪254‬؛ عون المعبود شرح‬
‫سنن أبی داود ‪ -‬العظیم آبادی‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1415 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪299‬؛ مجموع فتاوى ورسائل العثیمین‪( ،‬ط‪ :‬دار‬
‫الوطن‪ ،‬دار الثريا‪1413 ،‬هـ)؛ ج‪ ،11‬صص‪]152 - 151‬‬
‫‪ -3‬سنن الترمذی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 189‬ح‪113‬؛ سنن أبی داود‪( ،‬ط‪ :‬المكتبة العصرية‪ ،‬صیدا‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 61‬ح‪236‬؛ مسند اإلمام أحمد بن‬
‫حنبل‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مؤسسة الرسالة‪2001 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،43‬ص‪ 264‬ح‪26195‬؛السنن الكبرى للبیهقی‪( ،‬ط‪ ،3:‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪2003 ،‬م)‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪ 261‬ح‪796‬؛ مستخرج أبی عوانة‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار المعرفة‪ ،‬بیروت‪1998 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 244‬ح‪ .832‬اين حديث از طريق سیده‬
‫عائشه‪ ‬و انس بن مالك‪ ‬نقل شده كه طريق انس‪« ‬صحیح» است‪ .‬بنگريد به‪[ :‬بیان الوهم واإليهام ‪ -‬ابن القطان‪( ،‬ط‪:‬‬
‫‪ ،1‬دار طیبة‪ ،‬الرياض‪1997 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪270‬؛ فیض القدير‪ -‬المناوی‪( ،‬ط‪ ،1:‬المكتبة التجارية الكبرى‪ ،‬مصر‪1356 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪562‬؛‬
‫كشف الخفاء – العجلونی‪( ،‬ط‪ : :‬مكتبة القدسی‪ ،‬القاهرة‪1351 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪214‬؛ سلسلة األحاديث الصحیحة – األلبانی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مكتبة‬
‫المعارف‪ ،‬الرياض‪1996 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 860‬ح‪]2863‬‬
‫‪ -4‬معالم السنن – الخطابی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬المطبعة العلمیة‪ ،‬حلب‪1932 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.79‬‬
‫‪ -5‬بداية المجتهد ونهاية المقتصد ‪ -‬ابن رشد‪( ،‬ط‪ :‬دار الحديث‪ ،‬القاهرة‪2004 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.251‬‬
 ‫‪13‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬امام ابن قیّم‪(‬م‪751‬هـ) میگوید‪« :‬بنابر عرف شارع مقدس همانا احكام مذكور با صیغهی‬
‫تذكیر(مرد بودن) اگر مطلق باشد بدون مقارن با تأنیث (زن بودن) در این صورت مردان و‬
‫‪1‬‬
‫زنان را شامل میشود‪».‬‬

‫تعلیم و تعلم زنان در اسالم‬

‫تمام آیات قرآن كه مخاطب جمعی انسانهاست و به تفكر و تعقل و علم اشاره دارند زنان و مردان را‬
‫شامل میشود و تخصیص آن مستلزم دلیل صحیح میباشد‪ .‬و در آیات و احادیث متعددی نیز به‬
‫آموختن دانش بطور عموم و گاهی هم خصوص تأكید شده و بعضاً برخی از این احادیث بطور ویژه زنان‬
‫را مورد خطاب قرار داده است كه در اینجا به ذكر برخی از این موارد پرداخته میشود‪.‬‬
‫ذ‬ ‫ُُ ُ ذ‬ ‫َ ُ َ ُ‬
‫أ) خداوند متعال خطاب به همسران پیامبراكرم‪ ‬فرموده‪ :‬و اذكرن ما يتىل يف بيوت ِكن مِن ِ‬
‫آيات اّللِ‬
‫َ‬ ‫َ ذ ذَ َ َ‬
‫َو اْل ِكم ِة إِن اّلل اكن لطيفا خبريا‪[ ‬احزاب‪ ،]34 :‬یعنی‪ « :‬و آنچه را كه از آیات خدا و [سخنانِ]‬
‫حكمت[آمیز] در خانههاى شما خوانده مىشود یاد كنید‪ .‬در حقیقت‪ ،‬خدا همواره دقیق و آگاه است‪».‬‬
‫وجه استدالل‪ :‬با توجه به این آیه‪ ،‬تعلیم و تعلم برای زنان یک ضرورت است و خداوند متعال زنان‬
‫را به تالوت‪ ،‬آموختن و یادآوری قرآن (حفظ صدری یا سطری= روی مصحف بعنوان‬ ‫پیامبراكرم‪‬‬

‫قرائت) و آموزههای دیگر كه جنبهی حكمت( سنت) دارند دستور داده است‪.‬‬

‫ب) ابوهریره‪ ‬از پیامبراكرم‪ ‬روایت كرده كه فرمودند‪« :‬طلب العلم فريضة ىلع لك مسلم»‪ 2‬یعنی‪:‬‬
‫« بر هر مسلمانی طلب علم واجب است‪».‬‬
‫وجه استدالل ‪ :‬این حدیث به وجوب طلب علم اشاره دارد و اینكه بر هر زن و مرد مسلمان این فرض‬
‫مقرر شده است‪ .‬فضیل بن عیاض‪ ‬میگوید‪« :‬هر عملی كه بر تو واجب باشد‪ ،‬طلب علم آن نیز واجب‬
‫‪3‬‬
‫است و هر عملی كه بر تو فرض نباشد پس طلب علم آن فرض نیست‪».‬‬

‫‪ -1‬إعالم الموقعین عن رب العالمین ‪ -‬ابن القیم‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬يیروت‪1411 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.73‬‬
‫‪ -2‬قبالً تخريج و حكم اين حديث بیان شد و حديث «صحیح» میباشد‪.‬‬
‫‪ -3‬معالم السنن – أبو سلیمان الخطابی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.186‬‬
 ‫‪14‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬امام سخاوی‪(‬م‪902‬هـ) میگوید‪« :‬برخی از نویسندگان لفظ "املسلمة" را به آخر حدیث اضافه‬
‫‪1‬‬
‫كردهاند هرچند معنای آن صحیح است لیكن در طرق آن وارد نشده است‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه مال علی قاری‪( ‬م‪1014‬هـ) میگوید‪(« :‬علی كل مسلم) در معنای آن هر زن مسلمانی‬
‫‪2‬‬
‫هم شامل میشود‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه أبوالحسن سندی‪(‬م‪1138‬هـ) میگوید‪ « :‬این حدیث شامل مرد و زن میشود؛‬
‫سخاوی‪ ‬در كتاب "المقاصد" بیان داشته كه برخی از نویسندگان لفظ "املسلمة" را به آخر‬
‫‪3‬‬
‫حدیث اضافه كردهاند هرچند معنای آن صحیح است لیكن در طرق آن وارد نشده است‪».‬‬
‫‪ ‬دكتر مصطفی سباعی‪(‬م‪1384‬هـ) میگوید‪« :‬در حدیثی از پیامبر‪ ‬روایت است كه فرمودند‪:‬‬
‫"طلب علم بر هر مسلمانی واجب است‪ ".‬این حدیث بر زبان مردم با لفظ اضافی "املسلمة"‬
‫مشهور است و با این لفظ اضافی تصحیح نشده لیكن معنای آن صحیح است‪ .‬علماء اتفاق دارند‬
‫‪4‬‬
‫بر اینكه آنچه طلب علم آن برای مردان واجب باشد برای زنان نیز اینگونه است‪».‬‬

‫پ) ابوسعیدخدری‪ ‬میگوید‪ « :‬قالت النساء للنيب صىل اهلل عليه وسلم‪ :‬غلبنا عليك الرجال‪ ،‬فاجعل‬

‫پیامبر‪‬‬ ‫نلا يوما من نفسك‪ ،‬فوعدهن يوما لقيهن فيه‪ ،‬فوعظهن وأمرهن»‪ 5‬یعنی‪« :‬زنان خطاب به‬
‫عرض كردند‪ :‬مردان شما را احاصه كردند و بر ما پیشی گرفتهاند؛ پس روزی را برای ما قرار بده؛‬
‫آنحضرت‪ ‬روزی را برای آنها تعیین نمود‪ .‬و در آن روز آنها را موعظه و تعلیم داد‪».‬‬
‫در صحیح خود در ذیل بابی با عنوان‪ « :‬هل جيعل للنساء‬ ‫بخاری‪‬‬ ‫وجه استدالل‪ :‬این حدیث را امام‬
‫يوم ىلع حدة يف العلم؛ آیا برای زنان روزی علیحده در آموختن قرار داده میشود؟» گنجانده است و‬

‫‪ -1‬المقاصد الحسنة – السخاوی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتاب العربی‪ ،‬بیروت‪1405 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪.442‬‬
‫‪ -2‬شرح مسند أبی حنیفة – المال علی القاری‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1985 ،‬م)‪ ،‬ص‪.76‬‬
‫‪ -3‬حاشیة السندی على سنن ابن ماجه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.99‬‬
‫‪ -4‬المرأة بین الفقه والقانون ‪ -‬مصطفی السباعی‪( ،‬ط‪ ،7 :‬دار الوراق‪ ،‬بیروت‪1420 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪.25‬‬
‫‪ -5‬صحیح البخاری‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 32‬ح‪101‬؛ صحیح مسلم‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 2028‬ح‪.2633‬‬
 ‫‪15‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪1‬‬
‫برای عالِم الزم است كه روزی را تعیین نماید برای تعلیم زنان مادام كه مفسدهای بر آن مترتب نباشد‪.‬‬
‫و چگونه اینگونه نباشد وقتی كه خداوند متعال هدف بعثت پیامبرش را تعلیم و تزکیه مردم برای‬
‫َ ََ َ‬ ‫ََ َ ذ ذُ ََ ُ‬
‫فيهم‬
‫رسیدن به هدایت و سعادت بیان نموده است؛ چانچه فرموده‪ :‬لقد من اّلل ىلع المؤمِني إِذ بعث ِ‬
‫َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َُ ُُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫يهم و يعلمهم الكِتاب و اْل ِكمة و إِن اكنوا مِن قبل ليف ضالل‬
‫رسوال مِن أنف ِس ِهم يتلوا علي ِهم آيات ِ ِه و يزك ِ‬
‫ُ‬
‫مبي‪[ ‬آل عمران‪ ،]164 :‬یعنی‪ « :‬به یقین‪ ،‬خدا بر مؤمنان منت نهاد [كه] پیامبرى از خودشان در میان‬
‫آنان برانگیخت‪ ،‬تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت به آنان بیاموزد‪،‬‬
‫قطعاً پیش از آن در گمراهى آشكارى بودند‪ ».‬و آیه خطاب عمومی است كه شامل مردان و زنان باهم‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪ ‬امام ابن بطال‪(‬م‪449‬هـ) میگوید‪« :‬حدیث داللت دارد بر سؤال از آموزش امور دین توسط‬
‫زنان و نیز جایز بودن همكالمی با مردان در آن به قدر نیاز‪ .‬و براستی كه دانش از زنان‬
‫و نیز سایر زنان سلف اخذ شده است‪ 2».‬شبیه همین مطلب را امام بدرالدین‬ ‫پیامبر‪‬‬

‫عینی‪(‬م‪855‬هـ)‪ 3‬و عالمه مباركفوری‪(‬م‪1414‬هـ)‪ 4‬نیز بیان نمودهاند‪.‬‬

‫‪ ‬حافظ ابن حجر‪(‬م‪782‬هـ) میگوید‪« :‬این حدیث بر عالقه و رغبت زنان صحابی برای آموختن‬
‫امور دین اشاره دارد‪ 5».‬از اینرو سیده عایشه‪ ‬فرموده است‪« :‬نعم النساء نساء اْلنصار لم‬

‫يمنعهن اْلياء أن يتفقهن يف ادلين»‪ 6‬یعنی‪« :‬بهترین زنان‪ ،‬زنان انصار (اهل مدینه) بودند كه‬

‫‪ -1‬منار القاری شرح مختصر صحیح البخاری – حمزة محمد قاسم‪( ،‬ط‪ :‬مكتبة دار البیان‪ ،‬دمشق‪ /‬مكتبة المؤيد‪ ،‬الطائف‪1990 ،‬م)‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫صص‪.200 – 199‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬شرح صحیح البخارى البن بطال‪( ،‬ط‪ ،2 :‬مكتبة الرشد‪ ،‬الرياض‪2003 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.178‬‬
‫‪ -3‬عمدة القاری شرح صحیح البخاری – بدرالدين العینی‪( ،‬ط‪ :‬دار إحیاء التراث العربی‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.134‬‬
‫‪ -4‬مرعاة المفاتیح شرح مشكاة المصابیح – المباركفوری‪( ،‬ط‪ ،3 :‬الجامعة السلفیة‪ ،‬بنارس الهند‪1984 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.503‬‬
‫‪ -5‬فتح الباری شرح صحیح البخاری – ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.196‬‬
‫‪ -6‬صحیح البخاری‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪38‬؛ صحیح مسلم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 261‬ح‪.332‬‬
 ‫‪16‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫شرم و حیاء مانع از این نمیشد تا در دین تفقه كنند‪ ».‬و ثابت است كه گروهی از تابعین از‬
‫‪1‬‬
‫زنهای صحابیه علم فراگرفتند‪.‬‬

‫ت) سیده شفاء بنت عبداهلل‪ ‬روایت كرده كه گوید‪« :‬دخل علينا انليب صىل اهلل عليه وسلم وأنا‬

‫عند حفصة فقال يل‪ :‬أال تعلمي هذه رقية انلملة كما علمتيها الكتابة؟»‪ 2‬یعنی‪« :‬پیش حفصه‪‬‬
‫بودم كه رسول اهلل‪ ‬تشریف آوردن و به من فرمود‪ :‬آیا این رقیه نمله (وِرد و دعا برای دفع بالء)‬
‫را به او آموزش نمیدهی همانگونه كه كتابت را به او آموزش دادی؟»‬
‫وجه استدالل‪ :‬این حدیث «دلیلی بر جواز آموزش كتابت برای زنان همانند مردان است‪ 3».‬همانگونه‬
‫كه علماء بدان تصریح نمودهاند؛ از جمله‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬امام احمد بن حنبل‪(‬م‪241‬هـ)‬
‫‪5‬‬
‫‪ ‬امام أبوسلیمان الخطابی‪(‬م‪238‬هـ)‬
‫‪6‬‬
‫‪ ‬امام مجد الدین ابن تیمیه‪(‬م‪652‬هـ)‬
‫‪7‬‬
‫‪ ‬امام ابن قیّم‪(‬م‪751‬هـ)‬
‫‪8‬‬
‫‪ ‬امام شوكانی‪(‬م‪1250‬هـ)‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪( ،‬ط‪ ،3 :‬مؤسسة الرسالة‪1405 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪« :42‬أخذ خلق من التابعین عن الصحابیات‪».‬‬
‫‪ -2‬سنن أبی داود‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 11‬ح‪3887‬؛ السنن الكبرى للنسائی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بیروت‪2001 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 75‬ح‪7501‬؛ مسند‬
‫اإلمام أحمد بن حنبل‪ ،‬ج‪ ،45‬ص‪ 46‬ح‪ .27095‬اين حديث «صحیح» است‪ .‬بنگريد به‪ [ :‬المجموع شرح المهذب – النووی‪( ،‬ط‪:‬‬
‫دارالفكر)‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪65‬؛ اآلداب الشرعیة ‪ -‬ابن مفلح‪( ،‬ط‪ :‬عالم الكتب)‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪296‬؛ سلسلة األحاديث الصحیحة – األلبانی‪( ،‬ط‪،1 :‬‬
‫مكتبة المعارف‪ ،‬الرياض‪1995 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 340‬ح‪178‬؛ صحیح الجامع الصغیر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 517‬ح‪]2650‬‬
‫‪ -3‬اآلداب الشرعیة ‪ -‬ابن مفلح‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ « :296‬ظاهر كالم األكثرين أن الكتابة ال تكره للمرأة كالرجل »‬
‫‪ -4‬منبع قبل‪.‬‬
‫‪ -5‬معالم السنن – الخطابی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪« :227‬وفی الحديث دلیل على أن تعلیم الكتابة للنساء غیر مكروه‪».‬‬
‫‪ -6‬ر‪.‬ك‪ :‬أضواء البیان فی إيضاح القرآن بالقرآن – الشنقیطی‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪20‬؛ الموسوعة الفقهیة الكويتیة‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪.13‬‬
‫‪ -7‬زاد المعاد فی هدی خیر العباد – ابن قیم‪( ،‬ط‪ ،27 :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بیروت‪ /‬مكتبة المنار اإلسالمیة‪ ،‬الكويت‪1994 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.170‬‬
‫‪ -8‬نیل األوطار – الشوكانی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الحديث‪ ،‬مصر‪1993 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.245‬‬
 ‫‪17‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪1‬‬
‫‪ ‬عالمه شمس الحق عظیم آبادی‪(‬م‪1329‬هـ)‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬عالمه عبدالحمید بن بادیس‪(‬م‪1359‬هـ)‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬عالمه آلبانی‪(‬م‪1420‬هـ)‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬عالمه ابن عثیمین‪(‬م‪1421‬هـ)‬
‫در صدر اسالم گروهی از زنان كتابت میكردند و تنها این مردان نبودند كه خواندن و نوشتن میدانستند‬
‫‪5‬‬
‫و از احدی از سلف نقل نشده كه بر آنها ایراد گرفته‬ ‫بلكه برخی از زنان هم كتابت میكردهاند‪.‬‬
‫باشد‪ 6.‬چگونه بر آنها ایراد بگیرند وقتی كه دالیل بر جواز و بلكه استحباب آن در شریعت وارد شده‬
‫است؟!‬

‫توجه‪ :‬در مورد تعلیم خواندن و نوشتن توسط زنان؛ در این عرصه علماء كتابهایی را بطور ویژه تألیف‬
‫نمودهاندكه با ادله و مستندات و نقل اقوال علماء به تبین موضوع پرداختهاند؛ از جمله علمایی كه در‬
‫این مورد كتاب تألیف نمودهاند‪:‬‬
‫‪ ‬امام ابن قیّم الجوزیه‪(‬م‪751‬هـ)‪« :‬تعليم النساء من الواجب»‬
‫‪ ‬عالمه عظیم آبادی‪(‬م‪1329‬هـ)‪« :‬عقود اجلمان يف جواز تعليم الكتابة للنسوان»‬
‫‪ ‬عالمه محمد العسافی‪(‬م‪1394‬هـ) «اإلصابة يف استحباب تعليم النساء الكتابة»‬

‫‪ -1‬عون المعبود شرح سنن أبی داود‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.267‬‬

‫‪ -2‬مجالس التذكیر من حديث البشیر النذير‪ -‬عبدالحمید بن باديس‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مطبوعات وزارة الشؤون الدينیة‪1983 ،‬م)‪ ،‬ص‪.158‬‬
‫‪ -3‬سلسلة األحاديث الصحیحة – األلبانی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪« :345‬وفی الحديث فوائد كثیرة أهمها اثنتان‪ ... :‬واألخرى‪ :‬مشروعیة تعلیم المرأة‬
‫الكتابة‪».‬‬
‫‪ -4‬المنتقى من فرائد الفوائد – العثیمین‪( ،‬ط‪ :‬دار الوطن للنشر‪ ،‬الرياض‪1424 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪.82‬‬
‫‪ -5‬ر‪.‬ك‪ :‬فتوح البلدان – البالذری‪( ،‬ط‪ :‬دار ومكتبة الهالل‪ ،‬بیروت‪1988 ،‬م)‪ ،‬ص‪454‬؛ مصادر الشعر الجاهلی – ناصر الدين االسد‪( ،‬ط‪،7 :‬‬
‫دار المعارف بمصر‪1988 ،‬م)‪ ،‬ص‪.56‬‬
‫‪ -6‬صبح األعشى فی صناعة اإلنشاء – القلقشندی‪( ،‬ط‪ :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.96‬‬
 ‫‪18‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫میگوید‪« :‬قال رسول اهلل صىل اهلل عليه وسلم‪ :‬أيما رجل اكنت عنده وْلدة‪،‬‬ ‫اشعری‪‬‬ ‫ث) أبوموسی‬

‫اهلل‪‬‬ ‫فعلمها فأحسن تعليمها‪ ،‬وأدبها فأحسن تأديبها‪ ،‬ثم أعتقها وتزوجها فله أجران»‪ 1‬یعنی‪« :‬رسول‬
‫فرمودند‪ :‬هر مردی كه كنیزی داشته باشد‪ ،‬پس او را به شیوه نیكو تعلیم و تأدیب نماید سپس آزادش‬
‫كند و وی را ازدواج دهد دو پاداش دارد‪».‬‬
‫وجه استدالل‪ :‬باتوجه به این حدیث‪ ،‬مادام كه تعلیم و آموزش كنیزان در گذشته بدان سفارش شده‬
‫پس تعلیم زنان آزاد سزاوارتر است‪ 2.‬سایر شواهدی كه قبالً در این خصوص نقل شده نیز مؤیدآن‬
‫است‪.‬‬

‫تقسیم علم به واجب عینی و واجب کفایی‬

‫امام شافعی‪(‬م‪204‬هـ) میگوید‪« :‬طلب علم دو بخش است؛ فرض عین و فرض كفایه‪ 3».‬یعنی در هر‬
‫‪4‬‬
‫عالمه حصفكی حنفی‪1088(‬هـ) میگوید‪« :‬بدان كه آموختن‬ ‫صورت طلب علم «فرض» است‪.‬‬
‫دانش؛ به اندازهی نیاز دینی گاهی فرض عین است و مازاد بر آن برای سود رساندن به دیگری فرض‬
‫‪5‬‬
‫كفایه است‪».‬‬

‫منحصر نبودن علوم‬

‫همان طور كه گفته شد‪ ،‬طلب علم به دو بخش واجب عینی و كفایی تقسیم شده است و دانشمندان‬
‫اسالمی علوم دنیایی را به قدر نیاز و مصالح امّت فرض كفایی و گاهی فرض عین تلقی نمودهاند و‬
‫اینطور نیست كه به علوم دینی منحصر شده باشد آنگونه كه برخیها گمان كردهاند بلكه كلیه علومی‬
‫كه نیاز‪ ،‬مصلحت و منفعت دنیایی و اخروی انسانها را در برداشته باشد را مشمول میشود‪ ،‬مانند‬

‫‪ -1‬صحیح البخاری‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 167‬ح‪3446‬؛ صحیح مسلم‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 6‬ح‪.5083‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬التراتیب اإلدارية – عبدالحی الكتانی‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دار األرقم‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.110‬‬
‫‪ -3‬الفروق – القرافی‪( ،‬ط‪ :‬عالم الكتب)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪149‬؛ التراتیب اإلدارية – عبدالحی الكتانی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.16‬‬
‫‪ -4‬االتجاهات الحديثة فی تخطیط المناهج الدراسیة فی ضوء التوجیهات اإلسالمیة – محمود أحمد شوق‪( ،‬دار الفكر العربی‪2001 ،‬م)‪،‬‬
‫ص‪.133‬‬
‫‪ -5‬رد المحتار على الدر المختار – ابن عابدين‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دار الفكر‪ ،‬بیروت‪1992 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.42‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫پزشكی‪ ،‬ریاضی‪ ،‬هندسه‪ ،‬فیزیک‪ ،‬علوم صنعتی و ‪ ،...‬در اینجا الزم است كه به ذكر اقوالی از علمای‬
‫اسالمی به جهت روشنگری در راستای موضوع بپردازیم‪.‬‬
‫‪ ‬امام غزالی‪(‬م‪505‬هـ) میگوید‪ « :‬علم محمود(پسندیده) دانشی است كه به مصالح امور دنیا‬
‫ارتباط دارد‪ ،‬مانند‪ :‬پزشكی و ریاضی‪ ،‬و این به فرض كفایه و همچنین فضیلت بدون وجوب‬
‫تقسیم میشود؛ فرض كفایی علمی است كه نظام و اساس امور دنیا از آن بینیاز نیست‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫پزشكی كه در حفظ و سالمت بدن به آن نیاز است و همچنین ریاضی كه در معامالت‪ ،‬تقسیم‬
‫مواریث‪ ،‬وصیت و غیر آن ضروری است‪ .‬اینها علومی هستند كه اگر كشور از متخصصان آن‬
‫خالی باشد مردم آن كشور دچار مشقت میشوند و هرگاه یک نفر بدان مشغول باشد‪ ،‬وجوب‬
‫آن از سایر مردم ساقط میشود‪ .‬جای تعجب نیست این سخن ما كه پزشكی و ریاضی از واجبات‬
‫كفایی هستند و همچنین اصول صناعت مانند‪ ،‬كشاورزی‪ ،‬نساجی‪ ،‬سیاست‪ ،‬بلكه حجامت و‬
‫‪1‬‬
‫خیاطی از واجبات كفایی هستند‪». ...‬‬
‫َ ذ َ َ ََ َ‬
‫‪ ‬امام قرطبی‪(‬م‪671‬هـ) در تفسیر آیه ‪ 80‬سوره انبیاء‪َ  :‬وعلمناهُ صنعة ْلُوس‪ ،‬مینویسد‪« :‬این‬
‫آیه اصلی است در اتخاذ كردن صنایع و اسباب و این نظر عاقالن و خردمندان است نه سخن‬
‫جاهالنِ احمق كه میگویند این صنعت برای ضعیفان تشریع شده است؛ از اینرو سبب سنت‬
‫‪2‬‬
‫خدا در خلقت آن است و هركس در آن طعن بزند براستی در قرآن و سنت طعن زده است‪».‬‬
‫‪ ‬امام نووی‪(‬م‪676‬هـ) میگوید‪« :‬برخی از علوم‪ ،‬طلب و آموختن آنها واجب عینی است و‬
‫برخی دیگر واجب كفایی ‪ ...‬علوم عقلی كه برخی از آنها واجب كفایی هستند؛ مانند‪ :‬پزشكی و‬
‫گوید‪ :‬بعید نیست‬ ‫غزالی‪‬‬ ‫ریاضیات كه بدان احتیاج است و همچنین تقسیم وصیت و ارث‪.‬‬
‫كه پزشكی و ریاضیات در زمرهی واجبات كفایی باشد‪ ،‬زیرا مشاغل و صنایعی مانند‪:‬كشاورزی‬
‫‪3‬‬
‫كه مردم در زندگی بدان نیازدارند واجب كفایی است پس پزشكی و ریاضیات سزاوارتراند‪».‬‬

‫‪ -1‬إحیاء علوم الدين ‪ -‬أبو حامد الغزالی‪( ،‬ط‪ :‬دار المعرفة ‪ -‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.16‬‬
‫‪ -2‬الجامع ألحكام القرآن – القرطبی‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دار الكتب المصرية‪ ،‬القاهرة‪1964 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪.321‬‬
‫‪ -3‬روضة الطالبین وعمدة المفتین – النووی‪( ،‬ط‪ ،3 :‬المكتب اإلسالمی‪ ،‬بیروت‪ ،‬دمشق‪ ،‬عمان)‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.223‬‬
 ‫‪20‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫و‬ ‫حنبل‪‬‬ ‫و احمد بن‬ ‫شافعی‪‬‬ ‫‪ ‬امام ابن تیمیه‪(‬م‪728‬هـ) میگوید‪« :‬بیشتر فقهای اصحاب‬
‫و غیر ایشان فرمودند‪ :‬این صنایع‬ ‫الجوزی‪‬‬ ‫دیگران مانند ابوحامد غزالی‪ ،‬ابوالفرج بن‬
‫(كشاورزی‪ ،‬نساجی‪ ،‬بنایی و ‪ ،)...‬واجب كفایی هستند‪ ،‬زیرا مصلحت مردم جز بوسیلهی آن امكان‬
‫‪1‬‬
‫ندارد‪».‬‬
‫‪ ‬امام ابن قیّم‪(‬م‪751‬هـ) میگوید‪« :‬مردم به صنایع گروهی مانند كشاورزی‪ ،‬نساجی‪ ،‬بنایی و‬
‫صنایع دیگر نیاز دارند‪ ،‬و بر ولیّ امر جایز است كه آنها را در عوض اجرتمثل ملتزم نماید‪،‬‬
‫چونكه مصلحت مردم جز با این صنایع ممكن نیست؛ از اینرو گروهی از اصحاب احمد بن‬
‫فرمودند‪ :‬آموختن این صنایع به دلیل نیاز مردم به آنها واجب كفایی‬ ‫شافعی‪‬‬ ‫و‬ ‫حنبل‪‬‬
‫‪2‬‬
‫است‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه سلیمان بُجَیرمی‪(‬م‪1221‬هـ) میگوید‪« :‬بدان كه بهترین مكاسب؛ كشاورزی سپس‬
‫صنعتگری بعد از آن تجارت است از این لحاظ كه از غش‪ ،‬خیانت و سوگندهای دروغ خالی‬
‫در "احیاء" گوید‪ :‬برای صنعتگر و بازرگان الزم است كه نیتش از صنعت و‬ ‫غزالی‪‬‬ ‫است‪.‬‬
‫تجارت‪ ،‬برپایی واجبی از واجبات كفایی باشد‪ ،‬زیرا اگر صناعت ترک شوند زندگی ضایع میشود‬
‫و مردم به هالكت میرسند و اگر همهی مردم یک صنعت را داشته باشند و سایر صنایع تعطیل‬
‫‪3‬‬
‫گردد مردم هالک میشوند‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه حسن العطار‪(‬م‪1250‬هـ) میگوید‪« :‬كسب منجر به تضعیف توكل نمیشود بلكه این‬
‫به دلیل اهداف دیگر است؛ امّا به قصد كمک و معاونت همنوع انسان با میسر كردن اسباب‬
‫زندگی بوسیلهی جلب توانایها و انواع تجارتها و برپایی صنایع و سایر موارد كه برای بقای‬
‫بشر ضروریاندكه اگر همگی آن را رها كنند جملگی ایشان گناهكار میشوند از اینرو از واجبات‬

‫‪ -1‬مجموع الفتاوی – ابن تیمیة‪( ،‬ط‪ :‬مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف‪ ،‬المدينة النبوية‪ ،‬المملكة العربیة السعودية‪1995 ،‬م)‪ ،‬ج‪،28‬‬
‫صص ‪.80 – 79‬‬
‫‪ -2‬الطرق الحكمیة ‪ -‬ابن القیم‪( ،‬ط‪ :‬مكتبة دار البیان)‪ ،‬ص ‪.208‬‬
‫‪ -3‬تحفة الحبیب علی شرح الخطیب – البجیرمی‪( ،‬ط‪ :‬دار الفكر‪1415 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،3‬صص ‪.228 – 227‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫كفایی هستند؛ بههمین دلیل گفته شده انسان طبیعتاً موجودی مدنی است و با ترک آن امور‬
‫‪1‬‬
‫نظام جهان مختل میشود‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه ابن عثیمین‪(‬م‪1421‬هـ) میگوید‪« :‬این علوم [پزشكی‪ ،‬هندسه و ‪ ]...‬جزو تفقه در دین‬
‫نیستند‪ ،‬زیرا انسان قرآن و سنت را در این علوم دراست و مطالعه نمیكند لیكن در زمرهی‬
‫اموری هستند كه مسلمانان به آن علوم نیاز دارند برای همین برخی از علما فرمودند‪ :‬آموختن‬
‫صنایع‪ ،‬پزشكی‪ ،‬هندسه‪ ،‬زمینشناسی و دیگر علوم مشابه آنها جزو واجبات كفایی هستند‪ ،‬نه‬
‫اینكه از علوم شرعی باشند امّا چون مصلحت امّت جز با آن ممكن نیست‪ ،‬از اینرو خاطرنشان‬
‫میكنم كسانی كه اینگونه علوم را فرامیگیرند مقصودشان از آموختن نفع رساندن به مسلمان‬
‫‪2‬‬
‫و باال بردن [شأن و منزلت] امّت اسالمی باشد‪».‬‬

‫تفقه و تعلم زنان مسلمان‬

‫باتوجه به دالیلی كه از قرآن و سنت ذكر گردید؛ آموزش و مبادرت به خواندن و نوشتن زنها نهتنها‬
‫جایز است بلكه در بسیاری از موارد واجب است و گاهی هم فضیلت میباشد و اندیشمندان اسالمی با‬
‫استناد به همان ادله پیشین به برابری زن و مرد در این موضوع اذعان نمودهاند و مؤید آن نیز‪ ،‬زنهای‬
‫مسلمانِ دانشمند‪ ،‬فقیهه‪ ،‬نویسنده‪ ،‬شاعر‪ ،‬خطاط‪ ،‬معمار‪ ،‬پزشک و ‪ ،...‬هستند كه آثار آنها و بلكه تمجید‬
‫آنها توسط مردان‪ ،‬شهرت خاص و عام در گذشته بوده است‪.‬‬
‫چهزنانی كه از بسیاری از مردان عاقلتر بودهاند؛ چنانچه امام ابن تیمیه‪(‬م‪728‬هـ) میگوید‪« :‬الريب‬
‫أن يف النساء من هو أعقل من كثري من الرجال»‪ 3‬یعنی‪« :‬بدون تردید در بین زنان اشخاصی هستند كه‬
‫عاقلتر از بسیاری مرداناند‪ ».‬جا دارد كه در اینجا به نقل سخنان برخی از علماء در مورد برابری مرد‬
‫و زن در تعلیم و آموزش را بیان كنیم تا نظر ما با موافقت این علماء مطابقت داشته باشد‪.‬‬

‫‪ -1‬حاشیة العطارعلى شرح الجالل المحلی علی جمع الجوامع‪( ،‬ط‪ :‬دار الكتب العلمیة)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.527‬‬
‫‪ -2‬كتاب العلم – العثیمین‪( ،‬ط‪ :‬مكتبة نور الهدی)‪ ،‬ص ‪.139‬‬
‫‪ -3‬مجموع الفتاوى – ابن تیمیة‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.447‬‬
 ‫‪22‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬امام ابن حزم‪(‬م‪456‬هـ) میگوید‪« :‬اگر بگویند واجب است بر زنان به كوشش برای تفقه در‬
‫دین و امر به معروف و نهی از منكر‪ .‬در جواب میگوئیم‪ :‬بلی‪ ،‬همانگونه كه بر مردان واجب‬
‫است بر زنان نیز واجب میباشد و همچنین برآنان همانند مردان فرض است معرفت به احكام‬
‫طهارت‪ ،‬نماز‪ ،‬روزه‪ ،‬چیزهایی كه حالل و حرام هستند از قبیل خوراكی‪ ،‬نوشیدنی‪ ،‬البسه و سایر‬
‫موارد كه بین مرد و زن تفاوتی نیست و اگر زنی در علوم دینی تفقه كرد برای ما الزامیست كه‬
‫انذار او را بپذیریم و اینگونه بودند همسران پیامبر‪ ،‬یارانش از آنان احكام دین را نقل كردن‬
‫‪1‬‬
‫و با این نقلها حجت را اقامه نمودهاند و در مذهب ما در این مورد خالفی نیست‪».‬‬
‫‪ ‬امام ابن عابدین‪(‬م‪1252‬هـ) در كتاب "رد المحتار على الدر المختار" مینویسد‪« :‬از‬
‫فریضههای اسالم آموختن هرچیزی كه بنده برای اقامهی دین و اخالص عملش برای خدا و‬
‫نیز نوع معاشرت با بندگان بدان نیاز دارد‪ .‬بر هر مرد و زن مكلفی فرض است بعد از یادگری‬
‫علم دین و هدایت‪ ،‬وضوء‪ ،‬غسل‪ ،‬نماز‪ ،‬روزه‪ ،‬زكات برای كسی كه به حد نصاب رسیده‪ ،‬حج‬
‫برای كسی كه بر وی واجب شده را یادبگیرد و همچنین یادگیری بیع و معامله (اقتصاد) برای‬
‫تاجران تا از شبهات و مكروهات در سایر معامالت حفظ شوند و نیز صاحبان صنعت و هركس‬
‫كه به كاری مشغول است‪ ،‬آموختن دانش آن واجب است و حكمت آن دوری از افتادن به‬
‫‪2‬‬
‫حرام است‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه عبدالوهاب خالف‪(‬م‪1375‬هـ) میگوید‪« :‬اسالم تصریح كرده براینكه طلب دانش بر‬
‫هر مرد و زن مسلمان یک فریضه است و كسانی را كه علم ندارند برابر نمیداند‪ ،‬و همچنین بر‬
‫نوعی از علوم معین شرط نكرده و اینكه غیر آن را ممنوع نماید بلكه هر علمی كه [موجبات]‬
‫رسیدن به مصالح دنیایی یا دینی باشد آن مطلوب بوده و حقِ مشترک آحاد مردم اعم از مردان‬
‫‪3‬‬
‫و زنان است‪».‬‬

‫‪ -1‬اإلحكام فی أصول األحكام – ابن حزم‪( ،‬ط‪ :‬دار اآلفاق الجديدة‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،3‬صص‪.82 – 81‬‬
‫‪ -2‬رد المحتار على الدر المختار – ابن عابدين‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.42‬‬
‫‪ -3‬السیاسة الشرعیة – عبدالوهاب خالف‪( ،‬ط‪ :‬دار القلم‪1408 ،‬هـ)‪ ،‬ص ‪.45‬‬
 ‫‪23‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬عالمه عبدالحمید بن بادیس‪(‬م‪1359‬هـ) میگوید‪« :‬زنان در تكلیف شرعی همانند مردان‬

‫هستند و تعلیم و تعلمشان واجب است‪ 1».‬و در جایی دیگر به صراحت میگوید‪« :‬بر علماء‬
‫واجب است كه مردان و زنان امّت را آموزش دهند و اگر در این واجب كوتاهی نمایند دچار‬
‫گناه بسیار بزرگی میشوند‪ .‬برای تعلیم زن به عموم آیات زیادی از قرآن كه مشمول مردان و‬
‫زنان و همچنین به احادیث شریف استدالل میشود و نظر به این است كه خطاب با صیغهی‬
‫تذكیر (مذكر) شامل زنان نیز میشود مگر اینكه اجماع یا نصی و یا ضرورت طبیعی آن را‬
‫تخصیص دهد چراكه زنان همانند مردان هستند و بین زبان شناسان [عرب] و علمای اصول‬
‫خالفی نیست در اینكه هرگاه زنان و مردان باهم جمع شوند‪ ،‬خطاب یا خبر از باب تغلیب با‬
‫صیغه ی تذكیر(مذكر) می باشد و به این آیه قرآن استدالل میشود كه خداوند متعال فرموده‪:‬‬
‫ي ي‬ ‫ي يُ ي ي ُ ي‬
‫‪‬و ْلكتب بينكم اكتِب بِالعدل‪ 2 ‬و همچنین به حدیثی كه ابوداود‪ ‬از شفاء بنت عبداهلل‪‬‬

‫روایت كرده كه گوید‪" :‬پیش حفصه‪ ‬بودم كه رسول اهلل‪ ‬تشریف آوردن و به من فرمود‪:‬‬
‫آیا این رقیه نمله (ورد و دعا برای دفع بالء) را به او آموزش نمیدهی همانگونه كه كتابت را‬
‫به او آموزش دادی؟" ‪ 3‬همانطور كه مستدل به دالیل تاریخی است كه در تاریخ امّت اسالمی‬
‫‪4‬‬
‫از زنان دانشمند و نویسنده زیادی مفصالً یاد شده است‪» .‬‬
‫‪ ‬شیخ آلبانی‪(‬م‪1420‬هـ) میگوید‪« :‬جایز نیست برای پدران كه دخترانشان را از یادگیری‬
‫خواندن و نوشتن محروم كنند به شرط اینكه اهتمام به تربیتشان بر اساس اخالق اسالمی باشد‬
‫همانطور كه نسبت به فرزندان پسرانشان نیز واجب است؛ بنابراین در این قضیه بین مرد و‬

‫‪ -1‬مجالس التذكیر من حديث البشیر النذير‪ -‬عبدالحمید بن باديس‪ ،‬ص‪« :156‬النساء شقائق الرجال فی التكلیف فمن الواجب تعلیمهن‬
‫وتعلمهن‪»...‬‬
‫‪ -2‬بقره‪ « :282 :‬و بايد نويسندهاى [صورت معامله را] بر اساس عدالت‪ ،‬میان شما بنويسد‪».‬‬
‫‪ -3‬سنن أبی داود‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 11‬ح‪ « :3887‬عن الشفاء بنت عبد اهلل‪ ،‬قالت‪ :‬دخل علی رسول اهلل صلى اهلل علیه وسلم وأنا عند حفصة فقال‬
‫لی‪ :‬أال تعلمین هذه رقیة النملة كما علمتیها الكتابة»‬
‫‪ -4‬آثار ابن باديس ‪ -‬عبد الحمید بن باديس‪ ،‬المحقق‪ :‬عمار الطالبی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار ومكتبة الشركة الجزائرية‪1968 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،1‬صص‪-118‬‬
‫‪.119‬‬
 ‫‪24‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫زن تفاوتی نیست‪ .‬اصل در این است كه آنچه برای مرد واجب باشد برای زن نیز واجب است‬
‫و هرچیزی كه برای مردان جایز باشد برای زنان نیز جایز است و فرقی ندارند همانگونه كه‬
‫بدان اشاره دارد‪ " :‬براستی زنان نظیر و همانند مردان هستند‪ - ".‬این‬ ‫پیامبراكرم‪‬‬ ‫حدیث‬
‫و غیر او روایت كردهاند‪ -.‬بنابراین جدایی انداختن میان آنها جایز نیست‬ ‫دارمی‪‬‬ ‫حدیث را‬
‫مگر دلیلی از نص بر آن وجود داشته باشد‪ ،‬و در این موضوع نهتنها چنین نصی وجود ندارد‬
‫‪1‬‬
‫بلكه بر خالف آن نیز دلیل موجود است و موافق اصل میباشد و این حدیث صحیح است‪».‬‬
‫‪ ‬در دانشنامه فقهی آمده است‪ « :‬زن همانند مرد حق تعلیم دارد؛ پیامبر‪ ‬فرمودند‪" :‬طلب علم‬
‫‪2‬‬
‫بر هر مسلمان واجب است‪ ".‬و این بر زن مسلمان نیز صدق میكند‪».‬‬

‫زن و شوری در شریعت اسالم‬

‫بدیهی است كه شوری یكی از اركان اساسی نظام اسالمی تلقی میشود صرف نظر از اینكه با شریعت‬
‫و تطبیق آن و همچنین به ادارهی امور و سیاست حكومت مرتبط باشد‪ .‬برای شوری تعاریف زیادی‬
‫بیان شده كه در بسیاری از منابع مهم شریعت اسالم یافت میشود‪ ،‬لیكن شاید تعریف جامع و دقیقی‬
‫كه مشتمل بر سایر معانی فقهی است این باشدكه‪« :‬مراجعهی حاكم یا قاضی یا یكی از مكلفین به علمای‬
‫مجتهد در امری كه حكم آن با نص قرآن یا سنت یا اجماع ثبوتی معلوم نباشد به این امید كه با دالیل‬
‫اجتهادی حكم آن مشخص گردد؛ و صاحبان فهم و درایت و متخصص را به آنها ملحق كرد‪ ».‬این‬
‫تعریف نقش شوری و تأثیر آن در امور مختلف مسلمانان و نیز مصالح كلی و جزئی را شامل میشود و‬
‫مهمترین آن انتخاب حاكم مسلمانان است و سپس پایینتر در امور حكومتی و احكام سیاسی شرعی‬
‫بعد از آن در مسایل قضایی و پس از آن در اموری فقهی مربوط به آحاد مكلفین‪.‬‬
‫جمهور فقهاء معتقدندكه شوری با «فتوا» در ارتباط است؛ هركس كه مجاز به فتوا باشد – با این شرط‬
‫كه صالحیت علمی فتوا را داشته باشد و همچنین به امانت و درستكاری توصیف گردد‪ -‬جایز است كه‬
‫با او مشورت شود‪ ،‬و نیز برای حاكم و قاضی جایز است كه با چنین كسی مشورت كند و رأی او را‬

‫‪ -1‬سلسلة األحاديث الصحیحة – األلبانی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.347‬‬

‫‪ -2‬الموسوعة الفقهیة الكويتیة‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دارالسالسل‪ ،‬الكويت)‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.76‬‬
 ‫‪25‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫اتخاذ نماید؛ و پر واضح است كه مرد بودن در صحت فتوا و منصب آن نزد هیچیک از فقهاء شرط‬
‫نیست‪ .‬بلكه بنابر مذهب حنفیه‪ ،‬زن میتواند در تمام اموری كه شهادت در آن جایز است‪ ،‬قاضی شود؛‬
‫‪1‬‬
‫حال فتوا و شوری جای خود دارد‪.‬‬
‫امام عالء الدین كاسانی حنفی‪(‬م‪587‬هـ) در "بدائع الصنائع" مینویسد‪« :‬مرد بودن از شروط جواز‬
‫منصب قضاء نیست‪ ،‬چون زن از اهل شهادت است بجز در حدود و قضا كه در این موارد جایز نیست‬
‫قاضی شود؛ آن هم به این دلیل كه در این موارد شهادتش صحیح نیست‪ .‬و صالحیت قضاوت مطابق‬
‫‪2‬‬
‫با اهلیت شهادت است‪».‬‬
‫امام ماوردی‪(‬م‪450‬هـ) میگوید‪« :‬هر كس را كه جایز باشد در شرع فتوا دهد؛ صحیح است كه قاضی‬
‫در احكام با وی مشورت كند‪ ،‬آنگاه كه شروط فتوا در او مالحظه شده باشد نه شروط قاضی‪ .‬بنابراین‬
‫مشورت كردن با زن جایز است‪ - ،‬با اینكه جایز نیست قاضی شود – مادام كه صحیح باشد مورد‬
‫‪3‬‬
‫استفتاء قرار گیرد و فتوا دهد‪».‬‬
‫امام خطیب شربینی‪(‬م‪977‬هـ)میگوید‪« :‬منظور فقهاء از مشاورهی قضات‪ ،‬همانطور كه جمعی از‬
‫اصحاب [شافعیه] گفتهاند‪ :‬كسانیاند كه رأی آنها در فتوا دادن مقبول است‪ ،‬بنابراین شامل زن نیز‬
‫‪4‬‬
‫میشود‪».‬‬

‫‪ -1‬جمهور فقهاء از مالكیه‪ ،‬شافعیه و حنابله بر اين ديدگاه هستند كه "ذكور" يكی از شروط قاضی بودن است‪ ،‬امّا ابوحنیفه‪ ‬و اصحابش‬
‫گفتهاند‪ :‬جايز است كه زنان قاضی شوند درآنچه كه شهادتشان به تنهايی يا با مردان مقبول باشد چونكه شهادت در معنای واليت است‬
‫اما در حدود و قصاص چون شهادتشان مقبول نیست لذا در اين دو مورد نمیتوانند قاضی شوند‪ .‬از ابنجرير طبری‪ ‬نیز نقل شده‬
‫كه بر عهده گ رفتن منصب قضاوت توسط زن مطلقاً جايز است و دلیل جواز آن را به مجاز بودن منصب فتوا برای آنها دانسته است‪.‬‬
‫برخی از شافعیه نیز به اين رأی رفتهاند كه اگر حاكمی صاحب شوكت‪ ،‬زنی را بر منصب قضاوت بگمارد قضاوتش صحیح است‪[ .‬ر‪.‬ك‪:‬‬
‫الموسوعة الفقهیة الكويتیة‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مطابع دار الصفوة‪ ،‬مصر)‪ ،‬ج‪ ،33‬صص ‪]294 – 293‬‬
‫‪ -2‬بدائع الصنائع – الكاسانی‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دار الكتب العلمیة‪1406 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.3‬‬
‫‪ -3‬ر‪.‬ك‪ :‬الحاوی الكبیر – أبوالحسن الماوردی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1999 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪.50‬‬
‫‪ -4‬مغنی المحتاج ‪ -‬الخطیب الشربینی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪1415 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.287‬‬
 ‫‪26‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫همانطور كه بیان شد‪ 1‬در قرآن و سنت هیچ دلیلی كه از مشورت كردن با زنان منع كرده باشد وجود‬
‫ندارد و ادعای برخی از معاندین یا معترضان به حقوق زنان در اسالم مبنی بر اینكه برای زن جایز‬
‫نیست با وی مشورت كرد؛ هرگز صحت نداشته است بلكه دقیقاً عكس آن در نصوص شرعی و از‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫شاورهم ِيف اْلمر‪[ ‬آلعمران‪ ،]159 :‬یعنی‪« :‬و در‬
‫اقوال علماء وارد است‪ .‬خداوند متعال فرموده‪ :‬و ِ‬
‫َ َُ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫كار[ها] با آنان مشورت كن‪ ».‬و ‪َ ‬و أم ُرهم شورى بينهم‪[ ‬شوری‪ ،]38 :‬یعنی‪ « :‬و كارشان در میانشان‬
‫مشورت است‪ ».‬و این شامل مردان و زنها میشود و مجالی برای حصر آیه برای مردان بدون زنان‬
‫نیست‪ .‬و دالیلی كه اشاره دارند به مداخلهی زنان در امور سیاسی و اظهار نظر در امور عام بسیار‬
‫هستند؛ از جمله حدیثی است كه امام بخاری‪ ‬در صحیح خود روایت نموده كه رسولاهلل‪ ‬در مصلحت‬
‫عامه در صلح حدیبیه از رأی همسرش ام سلمه‪ ‬استفاده نموده است‪ 2.‬از اینرو علماء با استناد به‬
‫این دلیل(ها)‪ ،‬مشورت با زنان را جواز دادهاند‪.‬‬
‫‪ ‬امام أبوسلیمان الخطابی‪(‬م‪388‬هـ) میگوید‪« :‬حدیث دلیل بر جایز بودن مشورت با زنان و‬
‫‪3‬‬
‫پذیرفتن سخنشان است مادام كه مشورت و نظرشان درست باشد‪».‬‬
‫‪ ‬امام ابن بطال‪(‬م‪449‬هـ) میگوید‪« :‬باتوجه به این حدیث؛ مشورت كردن با زنان صاحب فضل‬
‫‪4‬‬
‫و رأی جایز است‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ ابنالجوزی‪(‬م‪597‬هـ)میگوید‪« :‬مشاورت رسول اهلل‪ ‬با ام سلمه‪ ‬و پذیرفتن نظرش؛‬
‫‪5‬‬
‫دلیلی بر جواز عمل كردن به مشورت با زنان است‪».‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن حجر‪(‬م‪852‬هـ) میگوید‪« :‬در این حدیث جواز مشورت كردن با زن فاضله است‪».‬‬

‫‪ -1‬آنچه درتوضیح شورا و مشاركت زنان در اين امر مهم بیان شد نقل قول – با دخل و تصرف – از كتاب "قضايا فقهیة معاصر"‪[ ،‬محمد‬
‫سعید البوطی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مكتبة الفارابی‪ ،‬دمشق‪1412 ،‬هـ) صص ‪ ]174 – 169‬میباشد‪.‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬الشورى فريضة إسالمیة – علی الصالبی‪( ،‬ط‪ :‬دار ابن كثیر‪ ،‬سوريا)‪ ،‬صص ‪.155 – 154‬‬
‫‪ -3‬معالم السنن – الخطابی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.333‬‬
‫‪ -4‬شرح صحیح البخاری البن بطال‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.133‬‬
‫‪ -5‬كشف المشكل من حديث الصحیحین – ابن الجوزی‪( ،‬ط‪ :‬دار الوطن‪ ،‬الرياض)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.58‬‬
‫‪ -6‬فتح الباری – ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.347‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬حافظ بدرالدین العینی‪(‬م‪855‬هـ) میگوید‪« :‬مشورت كردن با زنان صاحب فضل و رأی جایز‬
‫‪1‬‬
‫است‪».‬‬
‫امام عمر بن خطاب‪‬در دوران خالفت خویش نیز با زنان مشورت مینمود و اگر رأی مشورتی آنها‬
‫را نیكو میدیدآن را اخذ و عملی میكرد‪ 2.‬چنانكه با دخترش سیده حفصه‪ ‬در مورد مدت زمان‬
‫صبر زن در غیاب شوهرش مشورت كرد و نظرش را پذیرفت و قانونی را وضع نمود كه سربازان بیش‬
‫از چهار ماه از همسرشان غیبت نداشته باشند‪ 3.‬و همچنین عبدالرحمن بن عوف‪ ‬با زنان در خصوص‬
‫‪4‬‬
‫امر خالفت عثمان بن عفان‪ ‬مشورت نمود‪.‬‬
‫قاضی حسین بن محمد المهدی ‪-‬عضو دادگاه عالی كشور یمن‪ -‬در كتاب "شوری در شریعت اسالم"‬
‫مینویسد‪:‬‬
‫« برای زن جایز است كه در مجلس شوری عضو شود؛ به دالیل ذیل‪:‬‬
‫اوالً‪ :‬در شرع مقدس هیچ دلیلی مبنی بر تحریم انتخاب زن بعنوان عضو مجلس شوری وارد نشده است؛‬
‫و این داللت بر مباح بودن آن است و این حدیث رسول اهلل‪ ‬كه در سنت وارد شده كه فرمود‪" :‬قومی‬
‫كه امورشان را به عهده زنان واگذارند هرگز رستگار نمیشوند‪ 5 ".‬این ارتباطی به مجلس شوری ندارد‬

‫‪ -1‬عمدة القاری – العینی‪ ،‬ج‪ ،14‬ص‪.19‬‬

‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬تفسیر ابن المنذر‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار المآثر‪ ،‬المدينة النبوية‪2002 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 468‬ح‪1117‬؛ السنن الكبرى للبیهقی‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪193‬‬
‫ح‪.20332‬‬
‫‪ -3‬ر‪.‬ك‪ :‬سنن سعید بن منصور‪( ،‬ط‪ ،1 :‬الدار السلفیة‪ ،‬الهند‪1403 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 210‬ح‪.2463‬‬
‫‪ -4‬البداية والنهاية – ابن كثیر‪( ، ،‬ط‪ ،1 :‬دار إحیاء التراث العربی‪1988 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.164‬‬
‫‪ -5‬سنن الترمذی‪ ،‬كتاب الفتن باب ‪ ،75‬ج‪ ،4‬ص‪ 527‬ح‪ « :2262‬قال النبی صلى اهلل علیه وسلم‪« :‬لن يفلح قوم ولوا أمرهم امرأة»؛ اين‬
‫حديث را احمد در مسند و بخاری و مسلم روايت كردهاند‪ .‬در اين حديث منظور از "فالح" مطلق است و شامل فالح دين و دنیا‬
‫میشود و اگر مواردی هم بوده كه زنان به حكومت رسیدهاند و در امور دنیايی اوضاع مساعد بوده است اين جزو نوادر بوده و نمیتوان‬
‫آن را مبنا قرار داد از اينرو در تمام دولتها چه در گذشته و چه در عصر حاضر‪ ،‬اندك زنانی به مقام پادشاهی يا رياست جمهوری‬
‫و مناصب اين چنینی رسیده اند و دوام چندانی نداشته و يا اينكه منصبشان صوری بوده نه حقیقی و تابع قوانین اساسی و پارلمان‬
‫بودهاند‪ .‬حافظ ابنحجر‪ ‬میگويد‪« :‬منع در اينكه زن منصب حكومت يا قضاوت داشته باشد قول جمهور است‪ ،‬لیكن طبری‪ ‬آن‬
 ‫‪28‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫چونكه این حدیث در بیان "حكم" وارد شده و مجلس شوری از قبیل صدارت "حكم" نیست و لذا‬
‫دلیلی بر آن تلقی نمیشود‪.‬‬
‫هجرت نمود‪ ،‬هفتاد و پنج مسلمان از‬ ‫پیامبراكرم‪‬‬ ‫ثانیاً‪ :‬در سال سیزده بعثت‪ ،‬یعنی سالی كه در آن‬
‫[در مكه] رفته بودند و همگی‬ ‫آنحضرت‪‬‬ ‫مدینه كه هفتاد و سه نفر مرد و دو زن باهم بودند پیش‬
‫بیعت نمودند‪ ،‬بعنوان بیعت عقبه دوم و آن بیعتِ جنگ‪ ،‬و سیاست بود و بعد از اینكه از بیعت فارغ‬
‫شدند؛ پیامبراكرم‪ ‬به همگی آنها فرمود‪" :‬دوازده سركرده و بزرگ از میان خودتان انتخاب كنید تا‬
‫این دستور متوجه جمع بود تا از میان آنها انتخاب صورت بگیرد‬ ‫‪1‬‬
‫بر قومشان ضامن و كفیل باشند‪".‬‬
‫و زنان را از این كار محروم نكرد؛ نه در میان افرادی كه قرار به انتخاب بودن و نه در افرادی كه‬
‫انتخاب را انجام می دانند و این كار بطور عموم و مطلق بدون تخصیص و مقید بوده كه دلیل بر این‬
‫است رسول اهلل‪ ‬این دو زن را دستور داده كه این دوازده سركرده و نقیب را انتخاب كنند و همچنین‬
‫برای این دو زن این حق را لحاظ نموده كه مسلمانان از میان خودشان آنها را بعنوان سركرده انتخاب‬
‫نمایند‪.‬‬
‫ثالثاً‪ :‬هنگامی كه رسول اهلل‪ ‬از صلح حدیبیه فارغ شد‪ ،‬مسلمین را دستور داد كه قربانی انجام دهند‬
‫و سرها را بتراشند (انجام مناسک حج انجام دهند) و با مقاومت مسلمانان در برابر شروط و مفاد‬
‫صلحنامه مواجه شد و آنها از این كار امتناع نمودند؛ در این لحظه به پیش همسرش ام سلمه‪ ‬رفت‬
‫و از آنچه مسلمانان انجام دادند او را آگاه كرد؛ ام سلمه‪ ‬نیز به آنحضرت‪ ‬خاطر نشان كرد كه‬
‫رأی و پیشنهاد او را پذیرفت و این كار را‬ ‫پیامبراكرم‪‬‬ ‫بیرون رود و قربانی كند و سر را بتراشد و‬
‫انجام داد؛ مسلمانان هم آماده قربانی و تراشیدن سر شدند تا جایی كه برای مقید شدن به عملكرد‬
‫اهلل‪‬‬ ‫پیامبراكرم به سرعت قربانی را انجام میدادند‪ .‬این دلیل بر حقِ زن در شوری است‪ .‬و رسول‬
‫با زنان مشورت میكرد و دیدگاه و رأی آنها را میگرفت‪ .‬بنابراین برای زن جایز است كه در مجلس‬

‫را جايز دانسته واين روايتی از مالك بن انس‪ ‬است و همچنین از ابوحنیفه‪ ‬واليت حكم برای زن در چیزی كه شهادت زنان‬
‫جايز باشد وارد است‪(».‬ر‪.‬ك‪ :‬فتح الباری‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.)128‬‬
‫‪ -1‬السیرة النبوية البن هشام‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪64‬؛ همچنین بنگريد به‪[ :‬الصحیح من أحاديث السیرة النبوية ‪ -‬محمد الصويانی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مدار الوطن‪،‬‬
‫‪2011‬م)‪ ،‬ص‪111‬؛ الموسوعة فی صحیح السیرة النبوية – أبوأبراهیم الفالوذة‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مطابع الصفا‪ ،‬مكة‪1423 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪]513‬‬
 ‫‪29‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫این كار را انجام‬ ‫اهلل‪‬‬ ‫با رسول‬ ‫سلمه‪‬‬ ‫شوری عضو باشد تا نظر خودش را بدهد همانطور كه ام‬
‫‪1‬‬
‫داد‪.‬‬
‫از مجموع دالیل پیشین و همچنین نبود دلیل شرعی در منع عضویت زن در مجلس شوری‪ ،‬بنابراین‬
‫مشورت گرفتن از زنان و عضویتشان در مجلس شوری «جایز» است‪.‬‬

‫***‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬الشورى فی الشريعة اإلسالمیة ‪ -‬حسین بن محمد المهدی‪( ،‬ط‪ :‬دارالكتاب‪2006 ،‬م)‪ ،‬صص ‪.202 – 201‬‬
 ‫‪30‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫نمونهی زنهای دانشمند و مؤثر در تاریخ مسلمانان‬

‫اگر بخواهیم از ناحیهی تاریخی به تاریخ اسالم و مسلمین بنگریم و پیرامون زنهای دانشمند‪ ،‬و از‬
‫اثرگذاری آنها سخن بگوئیم‪ ،‬باید به ذكر اسامی هزاران بلكه میلیونها زنِ فقیهه‪ ،‬عالمه‪ ،‬شاعره و ‪،...‬‬
‫اشاره كنیم كه عمالً امكان پذیر نیست نامهای آنها را در این چند صفحه گنجاند‪ ،‬امّا با نگاهی اجمالی‬
‫در طبقات‪ ،‬تذكره و سیره كه مشاهیر زنان ثبت شده است‪ ،‬به اقتضای این مقاله شماری اندک از آنها‬
‫را ذكر میكنیم‪ .‬البته قبل از آن‪ ،‬الزم است به این نكته مهم اشاره شود كه كتابهای متعدد و فراوانی‬
‫در بارهی زنان مسلمان نوشته شده است لیكن بطور ویژه كتابهای كه بعنوان "طبقات النساء" اسامی‬
‫زنان دانشمند مسلمان را كه در عرصههای مختلف فعالیت داشتهاند در آن جمعآوری شده باشد اندک‬
‫بوده و یا متفرقه در كتابهای رجالی ذكر شدهاند‪ ،‬امّا مهمترین و بزرگترین كتاب در این مورد‪ ،‬كتاب‬
‫"اعالم النساء" نوشته "عمر رضا كحاله" است كه در وسع توان در پنج جلد قطور به ذكر نام زنهای‬
‫دانشمند جهان عرب و اسالم به ترتیب حروف الفبا پرداخته است‪ .‬ما نیز در این مقاله به ذكر اسامی‬
‫مشاهیر زنان از صدر اسالم تاكنون و بیان مختصری از برخی فعالیتهای علمی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬اجتماعی‪،‬‬
‫سیاسی و اقتصادی آنها بسنده میكنیم و محققین گرامی را برای اطالع بیشتر به كتابهایی كه مختص‬
‫به اعالم النساء است ارجاع میدهیم‪.‬‬

‫بانو عایشه بنت ابی بکر‪(‬م‪57‬هـ)‬

‫یكی از همسران پیامبراكرم‪ ‬ام المؤمنین عایشه‪ ‬است كه یک چهارم (‪ 25‬درصد) احكام شریعت‬
‫‪2‬‬
‫از طریق او روایت شده است‪ 1‬و بطور مطلق فقیهترین زنان امّت است‪.‬‬
‫در مورد حدیثی به مشكلی‬ ‫اهلل‪‬‬ ‫میگوید‪« :‬هرگاه ما اصحاب رسول‬ ‫اشعری‪‬‬ ‫‪ ‬أبوموسی‬
‫‪3‬‬
‫برمیخوردیم به عایشه‪ ‬مراجعه میكردیم‪ ،‬راه حل علمی آن را نزد او مییافتیم‪».‬‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬المقنع فی علوم الحديث – ابن الملقن‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار فواز للنشر‪ ،‬السعودية‪1413 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪65‬؛ عمدة القاری – بدرالدين العینی‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪.6‬‬
‫‪ -2‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.135‬‬
‫‪ -3‬سنن الترمذی‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 705‬ح‪.3883‬‬
 ‫‪31‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪1‬‬
‫‪ ‬عروه بن زبیر‪ ‬میگوید‪« :‬هیچكس را از عایشه‪ ‬عالمتر به فقه و طب و شعر ندیدم‪».‬‬
‫‪ ‬عطاء بن ابی رباح‪ ‬میگوید‪« :‬عایشه‪ ،‬فقیهترین و عالمترین مردم بود و همچنین بهترین‬
‫‪2‬‬
‫مردم در رأی عمومی را داشت‪».‬‬
‫‪ ‬قبیصه بن ذؤیب‪ ‬و مسروق بن اجدع‪ ‬میگویند‪« :‬عایشه‪ ‬داناترین مردم بود و بزرگان‬
‫‪3‬‬
‫اصحاب رسول اهلل‪ ‬از او سؤال میپرسیدند‪».‬‬
‫‪ ‬محمود بن لبید‪ ‬میگوید‪« :‬عایشه‪ ‬در زمان خالفت عمر‪ ‬و عثمان‪ ‬و تا موقع وفاتش‬
‫‪4‬‬
‫فتوی صادر میكرد‪».‬‬

‫بانو أم سلمه هند بنت أبی أمیه‪(‬م‪62‬هـ)‬

‫است كه در كمال عقل‪ ،‬حكمت‪ ،‬خردمندی‪،‬‬ ‫پیامبراكرم‪‬‬ ‫یكی از همسران‬ ‫سلمه‪‬‬ ‫ام المؤمنین ام‬
‫‪6‬‬
‫تدبیر و اظهار نظر در امور و عاقبت نگری زبان زد بوده است‪ 5.‬وی در زمرهی زنان فقیهه است‪.‬‬
‫سیده ام سلمه‪ ‬از جمله زنانی بوده كه پیامبراكرم‪ ‬با او در امور عامه مشورت میكرد؛ چنانچه در‬
‫‪7‬‬
‫داستان حدیبیه مشهور است‪.‬‬

‫‪ -1‬تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بیروت‪1400 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،35‬ص‪234‬؛‬
‫‪ -2‬تهذيب التهذيب ‪ -‬ابن حجر‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مطبعة دائرة المعارف النظامیة‪ ،‬الهند‪1326 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪.435‬‬
‫‪ -3‬الطبقات الكبرى البن سعد‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار صادر‪ ،‬بیروت‪1968 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،2‬صص‪.375 – 374‬‬
‫‪ -4‬الطبقات الكبرى البن سعد‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.375‬‬
‫‪ -5‬نساء النبی صلی اهلل علیه وآله وسلم – السید الجمیلی‪( ،‬ط‪ :‬دار ومكتبة الهالل‪ ،‬بیروت‪1416 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪.84‬‬
‫‪ -6‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.203‬‬
‫‪ -7‬ر‪.‬ك‪ :‬صحیح البخاری‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 193‬ح‪.2731‬‬
 ‫‪32‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫بانو شفاء بنت عبداهلل العدویه‪(‬م‪20‬هـ)‬

‫سیده شفاء‪ ‬از زنان مهاجر است كه قبل از هجرت مسلمان شد و با پیامبراكرم‪ ‬بیعت نمود و از‬
‫‪1‬‬
‫زنان عاقل و با فضیلت بوده است‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ ‬معلم و كاتب‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫خطاب‪.‬‬ ‫‪ ‬مشاور عمر بن‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬بازرس و مسئول بازار مدینه در زمان امام عمر بن خطاب‪.‬‬

‫بانو ام درداء هُجیمه حِمیریه‪(‬م‪81‬هـ)‬

‫‪5‬‬
‫سیده امدرداء‪ ‬همسر صحابی جلیل القدر ابودرداء‪‬؛ از زنان فاضله‪ ،‬دانشمند‪ ،‬زاهده و با عظمت‬
‫و بانویی فقیهه‪ ،‬خردمند و بزرگوار‪ 6‬كه به علم‪ ،‬عمل و زهد مشهور بوده است و شاگردان زیادی از‬
‫مردان داشته است كه از او روایت كردهاند؛ مانند‪ :‬جبیر بن نفیر‪ ،‬أبو قالبه الجرمی‪ ،‬سالم بن أبی الجعد‪،‬‬

‫‪ -1‬اإلصابة فی تمییز الصحابة –ابن حجر‪( ،‬ط‪،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1415 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪201‬؛ أسد الغابة فی معرفة الصحابة – ابن‬
‫اثیر‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪1994 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪162‬؛ تخريج الدالالت السمعیة – علی الخزاعی‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دار الغرب اإلسالمی‪ ،‬بیروت‬
‫‪1419‬هـ)‪ ،‬ص‪.87‬‬
‫‪ -2‬معرفة الصحابة ألبی نعیم األصبهانی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الوطن للنشر‪ ،‬الرياض‪1998 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.3371‬‬
‫‪ -3‬االستیعاب فی معرفة األصحاب – ابن عبدالبر‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الجیل‪ ،‬بیروت‪1992 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪1869‬؛ تهذيب الكمال فی أسماء الرجال‬
‫– المزی‪ ،‬ج‪ ،35‬ص‪« :207‬وكان عمر يقدمها فی الرأی ويرضاها ويفضلها»‬
‫‪ -4‬جمهرة أنساب العرب – ابن حزم‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1403 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪150‬؛ تخريج الدالالت السمعیة – علی الخزاعی‪،‬‬
‫ص‪308‬؛ تهذيب التهذيب ‪ -‬ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪.428‬‬
‫‪ -5‬تاريخ اإلسالم – الذهبی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الغرب اإلسالمی‪2003 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪« :1025‬كانت فاضلة عالمة زاهدة‪ ،‬كبیرة القدر‪».‬‬
‫‪ -6‬الدر المنثور فی طبقات ربات الخدور – زينب فواز‪( ،‬ط‪ ،1:‬المطبعة الكبرى األمیرية‪ ،‬مصر‪1312 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪ « :529‬كانت فقیهة عاقلة‬
‫جلیلة‪».‬‬
 ‫‪33‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫رجاء بن حیوه‪ ،‬یونس بن میسره‪ ،‬مكحول‪ ،‬عطاء الكیخارانی‪ ،‬إسماعیل بن عبید اهلل بن أبی المهاجر‪ ،‬زید‬
‫‪1‬‬
‫بن سالم‪ ،‬أبو حازم األعرج‪ ،‬إبراهیم بن أبی عبله‪ ،‬عثمان بن حیان المری‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ ‬فقیهشام مكحول الدمشقی‪(‬م‪116‬هـ) میگوید‪« :‬ام درداء‪ ‬زنی فقیهه بود‪».‬‬
‫‪ ‬فقیه و زاهد مدینه عون بن عبداهلل‪(‬م‪116‬هـ) میگوید‪« :‬به نزد ام درداء‪ ‬میآمدیم و پیش‬
‫‪3‬‬
‫او ذكر خدا میكردیم‪».‬‬

‫بانو عُمره بنت عبدالرحمن انصاری‪(‬م‪98‬هـ)‬

‫سیده عُمره‪ ‬شاگرد و تربیتیافته در خانه سیده عایشه‪ ‬است كه از زنان دانشمند‪ ،‬فقیهه‪ ،‬حجت‬
‫‪4‬‬
‫و بسیار اهل علم بوده است‪.‬‬
‫به من‬ ‫محمد‪‬‬ ‫‪ ‬حافظ و فقیه مدینه محمد بن مسلم زُهری‪(‬م‪124‬هـ) میگوید‪« :‬قاسم بن‬
‫گفت كه تو را در طلب علم حریص میبینم؛ تو را به منبع علم راهنمایی نكنم؟ عرض كردم‪:‬‬
‫بروی چون تربیت یافته دست عایشه‪ ‬است‪.‬‬ ‫عُمره‪‬‬ ‫بلی‪ ،‬گفت‪ :‬پس برتوست كه به نزد‬
‫‪5‬‬
‫وقتی نزد عُمره آمدم او را چون دریایی یافتم كه آب آن خشک نمیشود‪».‬‬
‫برای ابو بكر بن‬ ‫عبدالعزیز‪‬‬ ‫‪ ‬عبداهلل بن دینار‪(‬م‪127‬هـ) میگوید‪[« :‬امیرالمؤمنین] عمر بن‬
‫یا سنت گذشته و یا احادیث‬ ‫اهلل‪‬‬ ‫نوشت كه ببین از آنچه احادیث رسول‬ ‫حزم‪‬‬ ‫محمد بن‬
‫عُمره‪ ‬باقیست آن را مكتوب كن‪ ،‬چونكه براستی میترسم با وفات علماء این علم هم محو‬
‫‪6‬‬
‫شود‪».‬‬

‫‪ -1‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.277‬‬

‫‪ -2‬تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪ ،‬ج‪ ،35‬ص‪ « :335‬كانت أم الدرداء فقیهة»‬
‫‪ -3‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.278‬‬
‫‪ -4‬منبع قبل‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ « :508‬كانت عالمة‪ ،‬فقیهة‪ ،‬حجة‪ ،‬كثیرة العلم‪».‬‬
‫‪ -5‬تاريخ اإلسالم – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.1151‬‬
‫‪ -6‬الطبقات الكبری البن سعد‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪480‬؛ سنن الدارمی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار المغنی‪ ،‬المملكة العربیة السعودية‪2000 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 430‬ح‪:504‬‬
‫«كتب عمر بن عبد العزيز إلى أبی بكر بن محمد بن حزم أن انظر ما كان من حديث رسول اهلل صلى اهلل علیه وسلم أو سنة ماضیة أو‬
‫حديث عمرة فاكتبه فإنی خشیت دروس العلم وذهاب أهله»‬
 ‫‪34‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬شیخ االسالم علی بن المدینی‪(‬م‪234‬هـ) میگوید‪« :‬عُمره‪ ‬یكی از معتمدین علماء است كه‬
‫‪1‬‬
‫در احادیث عایشه‪ ‬ثابت است‪».‬‬

‫بانو نفیسه بنت حسن علوی‪(‬م‪)208‬‬

‫سیده نفیسه‪ ،‬بانویی با كرامت و صالحی از دودمان سیدنا علی بن ابی طالب‪ ‬و همسر اسحاق‬
‫بن جعفر صادق‪ ‬كه در مصر ساكن بود و در همانجا وفات شد‪ 2.‬این خانم نفیسه‪ ‬از زنان درستكار‬
‫و با تقوایی بوده كه امام شافعی‪ ‬هنگامی كه وارد مصر شد از او حدیث نقل كرده است‪ 3.‬حافظ قرآن‬
‫و تفسیر بوده و علماء او را مالقات میكردند و از او علم فرا میگرفتند‪ 4.‬وی زنی عابد و زاهد‪ ،‬بسیار‬
‫‪5‬‬
‫بخشنده و صاحب ثروت كه به بیماران و از كارافتادگان و عموم مردم نیكی و احسان میكرد‪.‬‬

‫بانو زبیده بنت جعفر‪(‬م‪216‬هـ)‬

‫سیده زبیده‪ ‬همسر هارون رشید‪ ‬خلیفه مقتدر عباسی و مادر امین است؛ بسیار محترم و صاحب‬
‫احسان و صدقات و دارای آثار حمیدهای در راه حج بوده است‪ 6.‬در قصرش یكصد ندیمه داشته كه‬
‫‪7‬‬
‫همگی حافظ قرآن كریم بودند‪.‬‬

‫‪ -1‬تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪ ،‬ج‪ ،35‬ص‪242‬؛ تهذيب التهذيب ‪ -‬ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪« :439‬عُمَرة أحد الثقات العلماء‬
‫بعائشة االثبات فیها‪».‬‬
‫‪ -2‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.106‬‬
‫‪ -3‬وفیات األعیان ‪ -‬ابن خلكان‪( ،‬ط‪ ،1:‬دار صادر‪ ،‬بیروت‪1994 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪424‬؛ مرآة الجنان – الیافعی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪،‬‬
‫بیروت‪1997 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.33‬‬
‫‪ -4‬ر‪.‬ك‪ :‬األعالم – الزركلی‪( ،‬ط‪ ،15 :‬دار العلم للماليین‪2002 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪44‬؛ الدر المنثور فی طبقات ربات الخدور – زينب فواز‪،‬‬
‫ص‪.521‬‬
‫‪ -5‬حسن المحاضرة فی تاريخ مصر والقاهرة – السیوطی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار إحیاء الكتب العربیة‪ ،‬عیسی البابی الحلبی وشركاه‪ ،‬مصر ‪1967‬م)‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪.511‬‬
‫‪ -6‬تاريخ اإلسالم – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.314‬‬
‫‪ -7‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪241‬؛ البداية والنهاية – ابن كثیر‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.297‬‬
 ‫‪35‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬حافظ خطیب بغدادی‪(‬م‪463‬هـ) میگوید‪« :‬ام جعفر امة العزیز دختر جعفر بن ابی جعفر‬
‫منصور؛ معروف به زبیده همسر هارون رشید و مادر امین؛ به بخشندگی و نیكوكاری بر علماء‬
‫و همچنین برّ و احسان به نیازمندان و مساكین مشهور بوده است‪ .‬صاحب آثار زیادی از جمله‬
‫‪1‬‬
‫حفرآبراهها در راه مكه و نیز ساخت حوضچهها در مكه و مدینه است‪».‬‬
‫به خیرات و بخشش به علماء و‬ ‫جعفر‪‬‬ ‫‪ ‬حافظ ابنجوزی‪(‬م‪597‬هـ) میگوید‪« :‬زبیده بنت‬
‫فقیران مشهور است؛ از او آثار زیادی در مسیر مكه‪ ،‬مدینه و حرمین وجود دارد؛ از مسافت‬
‫بسیار دوری آب را با زحمت به حرم و غیر آن رساند و اموال خود را برای معماری حرمین‬
‫‪2‬‬
‫(مكه و مدینه) وقف نمود‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ ابنكثیر‪(‬م‪774‬هـ) میگوید‪« :‬نام اصلی زبیده‪ ،‬ام العزیز است؛ صاحب زیبایی‪ ،‬ثروت‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫خیرات‪ ،‬دیانت‪ ،‬صدقه و احسان بسیار بوده است‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه یافعی‪(‬م‪768‬هـ) میگوید‪« :‬سال ‪216‬هـ‪ ،‬زبیده بنت جعفر بن منصور‪ ،‬مادر محمد امین‬
‫پسر هارون رشید‪ ‬فوت كرد‪ .‬به انجام كمکهای خیرخواهانه شهرت دارد و داستان حج او و‬
‫نقل كرده كه آب رسانی به مردم‬ ‫جوزی‪‬‬ ‫آنچه در آن مسیر انجام داده معروف است؛ ابن‬
‫مكه را انجام داده است‪ ،‬او جریان آب را ده مایل به پایین كوهها و شكاف سنگها انتقال داد تا‬
‫اینكه از بیرون حرم به مكه رساند و پس از آن باغی را به عمل آورد؛ راهنما و مشاور به او‬
‫گفت برای این كار بودجهی زیادی الزم است؛ زبیده‪ ‬به او گفت این كار را انجام بده حتی‬
‫اگر یک تبر زدن معادل دیناری هزینه ببرد‪ .‬میگویم(یافعی)‪ :‬چشمه مذكوری را كه بوجود‬
‫آورده آثار آن هنوز باقی مانده و دارای معماری فوق العادهای است كه چشم بیننده كه از مكه‬
‫به منی میرود را متحیر میكند؛ دارای ساختاری محكم در دل كوهها است كه بیان كلمات در‬
‫توصیف زیبای آن قاصراند‪ .‬همچنین آب از آن چشمه به سمت مكان عمیق زیرزمینی فرود‬

‫‪ -1‬تاريخ بغداد – الخطیب البغدادی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الغرب اإلسالمی‪ ،‬بیروت‪2002 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪.619‬‬
‫‪ -2‬المنتظم فی تاريخ األمم والملوك – ابن الجوزی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1992 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.277‬‬
‫‪ -3‬البداية والنهاية – ابن كثیر‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.297‬‬
 ‫‪36‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫میآید كه دارای پلههای زیادی است كه برای رسیدن به نقطهی قرار فقط باید از آن پایین‬
‫آمد و به سبب تاریكیاش بسان بیر (چاه) نامگذاری كردند؛ برخی از مردم در روز اگر آنجا‬
‫‪1‬‬
‫تنها رها شوند وحشتزده میشوند حال اگر شب آنجا بمانند جای خود دارد‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه ابنتغری بردی‪(‬م‪874‬هـ) میگوید‪« :‬زبیده‪ ‬بزرگترین زن دوران در دین‪ ،‬اصالت‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫زیبایی‪ ،‬صیانت و معروفیت بوده است‪».‬‬
‫خدمات شایانی را در بازسازی و عمران‪ ،‬ایجاد كانالهای آب‬ ‫زبیده‪‬‬ ‫همانطور كه ذكر شد‪ ،‬سیده‬
‫(قنات) و نیز بوجود آوردن بركهها و استراحتگاههای بین شهری در راه بغداد به مكه و مدینه انجام‬
‫‪3‬‬
‫داده كه نزد تاریخنویسان و جغرافیدانان مسلمان مشهور است‪.‬‬
‫سفرنامهنویس مشهور اندلسی ابن جبر‪(‬م‪614‬هـ) در راه حج به مكه دربارهی آثار مشاهده شده‬
‫مینویسد‪« :‬این آب انبارها‪ ،‬حوضچهها‪ ،‬چاهها و منازلی كه در مسیر بغداد تا مكه هستند؛ همه آن توسط‬
‫زبیده بنت جعفر بن ابی جعفر المنصور همسر و دختر عموی هارون رشید به نمایندگی از او در زمان‬
‫حیاتش ساخته شدهاند‪ .‬به این ترتیب از زمان وفات او تا اآلن خداوند این امكانات و مزایا را در این راه‬
‫حفظ نموده است؛ اگر آثار این زن با كرامت در این مسیر نمیبود این راه پیموده نمیشد‪ ،‬خداوند پاداش‬
‫‪4‬‬
‫خیر او را بدهد و از او راضی گردد‪».‬‬

‫بانو فاطمه فِهری‪(‬م‪265‬هـ)‬

‫سیده فاطمه فِهری‪ ‬مؤسس اولین دانشگاه جهان در قیروان در شهر فاس واقع در كشور تونس كنونی‬
‫است؛ وی بانویی مبارک و صالح بود با كنیه امّ البنین بنت محمد‪ ،‬همراه با خواهر و شوهرش از قیروان‬
‫به فاس مهاجرت نمود و آنجا ساكن گشت و بعد از فوت خواهر و شوهرش از آنها ثروتِ حالل زیادی‬

‫‪ -1‬مرآة الجنان – الیافعی‪ ،‬ج‪ ،2‬صص ‪.48 – 47‬‬

‫‪ -2‬النجوم الزاهرة فی ملوك مصر والقاهرة – ابن تغری بردی‪( ،‬ط‪ :‬وزارة الثقافة واإلرشاد القومی‪ ،‬دار الكتب‪ ،‬مصر)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.214‬‬
‫‪ -3‬ر‪.‬ك‪ :‬صفة جزيرة العرب – الهمدانی‪( ،‬ط‪ :‬مطبعة بريل‪ ،‬لیدن‪1884 ،‬م)‪ ،‬ص‪267‬؛ تاريخ بغداد – الخطیب البغدادی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪403‬؛ معجم‬
‫البلدان ‪ -‬ياقوت الحموی‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دار صادر‪ ،‬بیروت‪1995 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،401‬ج‪ ،2‬ص‪ ،260‬ج‪ ،3‬ص‪ ،132‬ج‪ ،4‬ص‪ ،376‬ج‪،5‬‬
‫ص‪245‬؛ معالم مكة التأريخیة واألثرية – عاتق البالدی‪( ،‬ط‪ ،1:‬دار مكة‪1980 ،‬م)‪ ،‬صص‪.197 ،88‬‬
‫‪ -4‬رحلة ابن جبیر‪( ،‬ط‪ :‬دار ومكتبة الهالل‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ص‪.165‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫به او ارث رسید و او نیز تصمیم گرفت كه با این مال حالل كه در آن هیچ شبههای نبود در امور خیریه‬
‫مصرف كند و لذا زمینی را خریداری كرد و مسجدی را در همانجا بدون اینكه مصالحی از جایی دیگر‬
‫به آنجا بیاورند بلكه با خاک و حتی آب چاهی كه در همان زمین خریداری شده حفر كرده بودند برای‬
‫ساخت مسجد و دانشگاه استفاده میشد و خود بانو بر ساخت و ساز نظارت داشت و از روزی كه ساختن‬
‫مسجد و دانشگاه را آغاز كرد تا پایان آن روزه گرفته بود و نیت خود را برای این كار خالص نمود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫گفته میشود كه خواهرش كه نام وی مریم بوده نیز در ساخت دانشگاه اندلس مشاركت داشته است‪.‬‬

‫بانو امّ عیسی‪ ‬دختر ابراهیم حربی‪(‬م‪328‬هـ)‬

‫سیده امّ عیسی‪ ،‬دختر امام و حافظ ابراهیم حربی‪ ‬میباشد؛ این بانو جزو مفتیان عصر خویش بوده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ ‬حافظ خطیب بغدادی‪(‬م‪463‬هـ) میگوید‪«:‬بانویی فاضل و عالم كه در فقه فتوا میداد و‬
‫‪2‬‬
‫هنگامی كه وفات كرد در كنار قبر پدرش ابراهیم دفن شد‪».‬‬
‫دختر ابراهیم حربی‪‬؛ بانویی دانشمند و‬ ‫عیسی‪‬‬ ‫‪ ‬حافظ ابنكثیر‪(‬م‪774‬هـ) میگوید‪« :‬امّ‬
‫‪3‬‬
‫برجسته كه در فقه فتوا میداد؛ در ماه رجب وفات شد و در كنار قبر پدرش مدفون گشت‪».‬‬

‫بانو لبنی قرطبی‪(‬م‪374‬هـ)‬

‫سیده لبنی‪ ‬كاتب خلیفهی اموی مستنصر باهلل‪ ،‬شاعر‪ ،‬نَحوی‪ ،‬ریاضیدان برجسته و خوشنویس ماهری‬
‫‪4‬‬
‫كه اهل اندلس بود و در عصر خویش سرآمد شد و سرانجام در سال ‪374‬هـ‪ ،‬فوت شد‪.‬‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬األنیس المطرب بروض القرطاس فی أخبار ملوك المغرب وتاريخ مدينة فاس ‪ -‬ابن أبی زرع‪( ،‬ط‪ :‬دار المنصور بالرباط‪1972 ،‬م)‪،‬‬
‫صص ‪.55 – 54‬‬
‫‪ -2‬تاريخ بغداد – الخطیب البغدادی‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪.631‬‬
‫‪ -3‬البداية والنهاية – ابن كثیر‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪ « :222‬أم عیسى بنت إبراهیم الحربی‪ ،‬كانت عالمة فاضلة‪ ،‬تفتی فی الفقه‪ .‬توفیت فی رجب ودفنت‬
‫إلى جانب أبیها رحمه اهلل تعالى‪».‬‬
‫‪ -4‬ر‪.‬ك‪ :‬التكملة لكتاب الصلة ‪ -‬ابن األبار‪( ،‬ط‪ :‬دار الفكر للطباعة‪ ،‬لبنان ‪1995 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪247‬؛ الوافی بالوفیات – الصفدی‪( ،‬ط‪ :‬دار‬
‫إحیاء التراث‪ ،‬بیروت‪2000 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،24‬ص‪298‬؛ األعالم – الزركلی‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.239‬‬
 ‫‪38‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫كاتب خلیفه حكم بن عبدالرحمن‪ ،‬در‬ ‫«لبنی‪‬‬ ‫‪ ‬عالمه ابن بشكوال‪(‬م‪578‬هـ) میگوید‪:‬‬
‫نویسندگی بسیار ماهر بود؛ دانشمندعلم نحو و شاعر بود‪ .‬همچنین به علم ریاضی خبیر بود و در‬
‫[پیشرفت] این علم مشاركت داشت؛ در كاخ خلیفه تیزهوشتر از او نبوده و آشنا به عروض‬
‫بود (به فن سنجیدن وزنهای اشعار دانش داشت) و همچنین خط بسیار زیبایی داشت‪ ،‬سال‬
‫‪1‬‬
‫‪374‬هـ‪ ،‬درگذشت‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه ابوجعفر بن عمیره اندلسی‪(‬م‪599‬هـ) میگوید‪« :‬لبنی‪ ،‬كاتبِ خلیفه حكم بن‬
‫عبدالرحمن؛ در نوشتن بسیار ماهر بود‪ ،‬نحوی‪ ،‬شاعر و آگاه به حساب (ریاضی)‪ ،‬و در این علم‬
‫مشاركت داشت و آشنا به عروض بود و همچنین خط بسیار زیبایی داشت‪ ،‬سال ‪374‬هـ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫درگذشت‪».‬‬
‫كاتب خلیفه مستنصر باهلل حكم بن ناصر اموی‪،‬‬ ‫«لبنی‪‬‬ ‫‪ ‬حافظ ذهبی‪(‬م‪748‬هـ) میگوید‪:‬‬
‫عالم به نحو‪ ،‬نویسندهای بسیار ماهر و شاعر و آگاه به ریاضی بود‪ ،‬در قصر زنی باهوشتر از وی‬
‫‪3‬‬
‫نبوده است و با خطی ظریف و زیبا مینوشت و كامالً به عروض شناخت داشت‪».‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬امام سیوطی‪(‬م‪911‬هـ) نام او را در مرتبهی دانشمندان «نحو» ذكر نموده است‪.‬‬

‫بانو ستیته‪ ‬دختر قاضی حسین محاملی‪(‬م‪377‬هـ)‬

‫سیده امة الواحد‪ ،‬یكی از زنان برجسته و دانشمندی فاضل كه‪ ،‬قرآن‪ ،‬فقه‪ ،‬فرایض (علم ارث)‪ ،‬ریاضی‬
‫‪5‬‬
‫و همچنین در علوم عربی سرآمد‪ ،‬و به منصب فتوا رسیده بود‪.‬‬

‫‪ -1‬الصلة فی تاريخ أئمة األندلس – ابن بشكوال‪( ،‬ط‪ ،2 :‬مكتبة الخانجی‪1955 ،‬م)‪ ،‬ص‪.653‬‬
‫‪ -2‬بغیة الملتمس فی تاريخ رجال أهل األندلس – ابن عمیرة‪( ،‬ط‪ :‬دار الكاتب العربی‪ ،‬القاهرة‪1967 ،‬م)‪ ،‬ص‪.546‬‬
‫‪ -3‬تاريخ اإلسالم – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.745‬‬
‫‪ -4‬ر‪.‬ك‪ :‬بغیة الوعاة فی طبقات اللغويین والنحاة – السیوطی‪( ،‬ط‪ :‬المكتبة العصرية ‪ -‬لبنان ‪ /‬صیدا)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪269‬؛ تاريخ آداب العرب –‬
‫مصطفی صادق الرافعی‪( ،‬ط‪ :‬دار الكتاب العربی)‪ ،‬چ‪ ،3‬ص‪.200‬‬
‫‪ -5‬ر‪.‬ك‪ :‬طبقات الشافعیین – ابن كثیر‪( ،‬ط‪ :‬مكتبة الثقافة الدينیة‪1413 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪.314‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬امام دارَقُطنی‪(‬م‪385‬هـ) میگوید‪« :‬امة الواحد‪ ‬دختر حسین بن اسماعیل بن محمد قاضی‬
‫محاملی؛ وی از پدرش‪ ،‬اسماعیل بن عباس وراق‪ ،‬عبدالغفار بن سالمه حمصی‪ ،‬ابوالحسن مصری‪،‬‬
‫امام حمزه هاشمی و دیگران سماع [فقه و حدیث] كرده است؛ او قرآن‪ ،‬فقه بر مذهب شافعی و‬
‫علم فرایض و شیوه محاسبه آن‪ ،‬نحو و دیگر علوم را حفظ نمود‪ .‬عالوه بر آن زنی بزرگوار بود‬
‫و بسیار صدقه میداد و در خیرات و بخشندگی بسیار كوشش داشت و همچنین حدیث روایت‬
‫‪1‬‬
‫كرده و از او به نگارش درآمده است‪».‬‬
‫هریره‪‬‬ ‫‪ ‬امام ابوبكر بَرقانی‪(‬م‪425‬هـ) میگوید‪« :‬سُتیته دختر محاملی همراه با علی بن ابی‬
‫‪2‬‬
‫فتوا میداد‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ احمد محاملی‪(‬م‪429‬هـ) میگوید‪« :‬نام این بانو‪ ،‬سُتیته‪ ،‬مادر قاضی ابوالحسین محمد بن‬
‫‪3‬‬
‫احمد محاملی‪ ‬است؛ زنی فاضل‪ ،‬عالم و حافظترین مردم به فقه مذهب شافعی بوده است‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ شمس الدین ذهبی‪(‬م‪748‬هـ) میگوید‪« :‬امة الواحد‪‬دختر حسین محاملی‪ ،‬زنی‬
‫دانشمند‪ ،‬فقیه و مفتی بود؛ نزد پدرش فقه آموخت و از وی‪ ،‬اسماعیل وراق و عبدالغفار حمصی‬
‫روایت نموده است‪ .‬قرآن و فقه شافعی را حفظ نمود و در فرایض (علم ارث) و شیوه محاسبات‬
‫و علوم عربی و ‪ ،...‬تسلط یافت‪ .‬نام او سُتیته بود؛ بَرقانی‪ ‬گفته است‪ :‬این بانو به همراه علی بن‬
‫‪4‬‬
‫ابی هریره‪ ‬فتوا میداد‪ .‬و دیگران گفتهاند‪ :‬از حافظترین مردم در فقه بوده است‪».‬‬
‫‪ ‬امام صالح الدین صفدی‪(‬م‪764‬هـ) میگوید‪« :‬قرآن را حفظ نمود و در مذهب شافعی به‬
‫فقاهت رسید و همچنین در علم فرایض و شیوه محاسبات و زبان عربی و سایر علوم اسالمی به‬
‫‪5‬‬
‫شهرت رسید‪».‬‬

‫‪ -1‬تاريخ البغداد – الخطیب البغدادی‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪632‬؛ موسوعة أقوال أبی الحسن الدارقطنی فی رجال الحديث وعلله ‪ -‬مجموعة من‬
‫المؤلفین‪( ،‬ط‪ ،1 :‬عالم الكتب‪ ،‬بیروت‪2001 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.771‬‬
‫‪ -2‬تاريخ البغداد – الخطیب البغدادی‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪« :632‬كانت بنت المحاملی تفتی مع أبی علی بن أبی هريرة»‬
‫‪ -3‬المنتظم فی تاريخ األمم والملوك – ابن الجوزی‪ ،‬ج‪ ،14‬ص‪.325‬‬
‫‪ -4‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،15‬ص‪.264‬‬
‫‪ -5‬الوافی بالوفیات – الصفدی‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪.221‬‬
 ‫‪40‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫بانو عایشه قرطبی‪(‬م‪400‬هـ)‬

‫دختر احمد بن محمد بن قادم؛ از اهالی قرطبه‪ ،‬بانویی ادیب و شاعر بود‪ .‬در عصر‬ ‫عایشه‪‬‬ ‫سیده‬
‫خویش در اندلس كسی در درایت‪ ،‬علم‪ ،‬ادب‪ ،‬فصاحت و شعر شبیه او نبوده است؛ فرمانروایان اندلس‬
‫را مدح میكرد و آنها را به آنچه بعنوان نیاز بر او عرضه میشد مخاطب قرار میداد و شفاعتش نزد‬
‫آنها مقبول بود‪ .‬خط زیبایی داشت و مصحفها را كتابت مینمود و به جمعآوری آنها توجه خاصی‬
‫‪1‬‬
‫داشت؛ از اینرو گنجینهی بسیار بزرگی از كتاب داشت‪.‬‬

‫بانو خدیجه بنت البقّال‪(‬م‪437‬هـ)‬

‫سیده خدیجه بنت موسی‪ ،‬واعظ‪ ،‬معروف به دختر بقّال از امام ابوحفص بن شاهین‪ ‬حدیث شنیده‬
‫از او حدیث نوشته است و او را ثقه‪ ،‬پارسا‪ ،‬درستكار و فاضل توصیف نموده‬ ‫خطیب‪‬‬ ‫است و ابوبكر‬
‫‪2‬‬
‫است‪ .‬در سال ‪ 437‬هـ‪ ،‬وفات شد و در قبرستان شونیزی مدفون گشت‪.‬‬

‫بانو کریمه بنت احمد مروزی‪(‬م‪465‬هـ)‬

‫سیده امّ كرام كریمه مروزی‪ ،‬اصالتاً اهل مرو است؛ بانویی درستكار‪ ،‬پاكدامن‪ ،‬عابد‪ ،‬محدث و مشهور‪،‬‬
‫راوی معتبرترین كتاب حدیثی اهل سنت‪ ،‬یعنی "صحیح بخاری" است كه در مكه ساكن بود و به خاطر‬
‫علو اسناد صحیح‪ ،‬بسیاری از مشایخ و حفاظ بزرگ از سرزمینهای دور و نزدیک به مكه سفر كرده و‬
‫از او سماع حدیث میكردهاند‪ .‬هرگز ازدواج نكرد و نزدیک به صد سال عمر كرد و سرانجام در مكه‬
‫‪3‬‬
‫نیز وفات یافت‪.‬‬
‫‪ ‬حافظ ابنالجوزی‪(‬م‪597‬هـ) میگوید‪« :‬كریمه مروزی‪ ،‬اهل روستایی در مرو به نام‬
‫كشمیهن است و زنی عالم و درستكاری بوده است؛ از ابو هیثم كشمیهنی و ‪ ،...‬سماع داشته‬

‫‪ -1‬الوافی بالوفیات – الصفدی‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪347‬؛ تاريخ اإلسالم – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪816‬؛ الدر المنثور فی طبقات ربات الخدور – زينب‬
‫فواز‪ ،‬ص‪292‬؛ األعالم – الزركلی‪ ،‬ج‪ ،3‬صص ‪.240 – 239‬‬
‫‪ -2‬تاريخ بغداد – الخطیب البغدادی‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪636‬؛ المنتظم فی تاريخ األمم والملوك – ابن الجوزی‪ ،‬ج‪ ،15‬ص‪.303‬‬
‫‪ -3‬ر‪.‬ك‪ :‬البداية والنهاية – ابن كثیر‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪128‬؛ المنتخب من كتاب السیاق لتاريخ نیسابور – الصريفینی‪( ،‬ط‪ :‬دارالفكر‪1414 ،‬هـ)‪،‬‬
‫ص‪467‬؛ األعالم – الزركلی‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.225‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫است‪ ،‬و همچنین ائمهای همچون خطیب‪ ،‬ابنمطلب‪ ،‬سمعانی و ابوطالب زینبی از او حدیث نقل‬
‫‪1‬‬
‫كردهاند‪».‬‬
‫‪ ‬امام صفدی‪(‬م‪764‬هـ) میگوید‪« :‬بانویی نویسنده‪ ،‬فاضل و عالم بود؛ از محمد بن مكی‬
‫[صحیح بخاری را] سماع كرده است و كتابش را حفظ میكرد‪ .‬بارها "صحیح‬ ‫كشمیهنی‪‬‬

‫بخاری" را روایت كرده است؛ وی دوشیزه بود و هرگز ازدواج نكرد و سنش باال رفت و اسنادش‬
‫‪2‬‬
‫برتری یافت‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ ذهبی‪(‬م‪748‬هـ) میگوید‪« :‬استادكامل‪ ،‬عالم‪ ،‬فاضل‪ ،‬مُسنِد‪ ،‬امّ كرام كریمه بنت احمد‬
‫بن محمد بن حاتم مروزی‪ ،‬ساكن مكه‪ .‬از ابوهیثم كشمیهنی‪" ‬صحیح بخاری" را شنیده است‬
‫و همچنین از زاهر بن احمد سرخسی و عبداهلل بن یوسف بن مامویه اصفهانی سماع داشته است‪.‬‬
‫هرگاه [حدیث را] روایت میكرد با اصل آن تطبیق میداد؛ فهیم و با بصیرت و همچنین اهل‬
‫خیر و عبادت بوده است‪ .‬صحیح بخاری را بسیار مرور میكرد و یكبار هم در ایام موسم حج با‬
‫قرائت ابوبكر خطیب‪ ‬آن را مرور كرد‪ .‬تا آخر عمر دوشیزه ماند و هرگز ازدواج نكرد‪ .‬خطیب‪،‬‬
‫ابوغنایم نرسی‪ ،‬ابوطالب حسین زینبی‪ ،‬محمد بن بركات سعیدی‪ ،‬علی بن حسین فراء‪ ،‬عبداهلل‬
‫غزال‪ ،‬علی بن ابراهیم نسیب‪ ،‬ابومظفر منصور بن سمعانی و دیگران از او حدیث روایت‬
‫‪3‬‬
‫كردهاند‪».‬‬

‫بانو فاطمه بنت علی األقرع‪(‬م‪480‬هـ)‬

‫سیده فاطمه اقرع‪ ،‬در خوشنویسی و خطاطی مثال زدنی بود بطوری كه نامهی آتشبس از جانب‬
‫فاطمه‪‬‬ ‫دستگاه خالفت با روم توسط او نوشته شد و در آن به شهرت مثال زدنیای رسید‪ .‬خود سیده‬

‫‪ -1‬المنتظم فی تاريخ األمم والملوك – ابن الجوزی‪ ،‬ج‪ ،16‬صص ‪.136 – 135‬‬
‫‪ -2‬الوافی بالوفیات – الصفدی‪ ،‬ج‪ ،24‬ص‪.254‬‬
‫‪ -3‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،18‬صص ‪234 – 233‬؛ تاريخ اإلسالم – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.223‬‬
 ‫‪42‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫گفته است‪ :‬برگهای را برای عمید الملک كُندری خطاطی كردم و او نیز هزار دینار به من داد‪ .‬پدرش‬
‫‪1‬‬
‫در بغداد عطاری داشت و در همانجا نیز فوت شد‪.‬‬
‫‪ ‬عالمه یاقوت حموی‪(‬م‪626‬هـ) میگوید‪« :‬این بانو نویسنده‪ ،‬صاحب خطی ظریف و مشهور‬
‫است؛ در روز چهارشنبه‪ ،‬ماه محرم سال ‪ 480‬هجری فوت شد‪ .‬سمعانی‪ ‬گفته است‪ :‬این بانو‬
‫خطی خوش و زیبا داشته است؛ وی زنی است كه برای نوشتن نامهی آتشبس برای روم از‬
‫سوی دیوان عزیز صالحیت پیدا كرد‪ ،‬و به بالد جبل (عراق عجم) نزد عمیدالملک ابونصر‬
‫بوَّاب‪‬‬ ‫كُندری‪ ‬سفر كرد و مردم از خوشنویسی او تقلید میكردند و خود او نیز به شیوه ابن‬
‫‪2‬‬
‫خط مینوشت‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ شمس الدین ذهبی‪(‬م‪748‬هـ) میگوید‪« :‬سیده امّ الفضل فاطمه‪،‬كاتب (نویسنده)‪،‬‬
‫مشهور به بِنت اقرع؛ مردم او را به سبب مهارت و زبردستی در خوشنویسی به شدت تمجید‬
‫كردهاند‪ .‬وی همان بانویی است كه از جانب دستگاه خالفت برای نوشتن نامهی آتشبس برای‬
‫ارسال به روم فراخوانده شد و كتابتش در خوشنوسی مثال زدنی شد‪ .‬سماع (شنیدن) عالی‬
‫داشت؛ از ابوعمر بن مهدی و دیگران حدیث روایت كرده و همچنین ابوالقاسم بن سمرقندی‪،‬‬
‫قاضی مارستان‪ ،‬عبدالوهاب انماطی و ابوسعد بغدادی و ‪ ،...‬از او روایت كردهاند‪ .‬وی در محرم‬
‫‪3‬‬
‫سال ‪ 480‬دار فانی را وداع گفته است‪».‬‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬البداية والنهاية – ابن كثیر‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪165‬؛ شذرات الذهب فی أخبار من ذهب ابن العباد الحنبلی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار ابن كثیر‪ ،‬دمشق‪/‬‬
‫بیروت‪1406 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪348‬؛ األعالم – الزركلی‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.130‬‬
‫‪ -2‬معجم األدباء ‪ -‬ياقوت الحموی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الغرب اإلسالمی‪ ،‬بیروت‪1414 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.2155‬‬
‫‪ -3‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،18‬ص ‪480‬؛ تاريخ اإلسالم – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.456‬‬
 ‫‪43‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫بانو شهده بنت أبی نصر اإلبری‪(‬م‪574‬هـ)‬

‫سیده شهده‪ ،‬نویسنده‪ ،‬عالم و خطاط چیره دست شهیر بغداد بود كه جزو محدثینی است كه از‬
‫بزرگان زیادی سماع حدیث كرده و همچنین بسیاری از حفاظ حدیث به سبب علو و برتری اسنادش‬
‫‪1‬‬
‫از او حدیث شنیدهاند‪ .‬وی زنی صاحب دیانت و عبادت بود كه حدود ‪ 100‬سال عمر كرد‪.‬‬
‫‪ ‬امام ابن الجوزی‪(‬م‪597‬هـ) میگوید‪« :‬شهده دختر ابونصر احمد بن فرج دینوری بغدادی؛‬
‫مشهور به فَخرُ نساء (افتخار زنان) و مُسنِد [حدیث در] عراق‪ ،‬نویسنده‪ ،‬جزو علماء میباشد و‬
‫با خط زیبایی مینوشت‪ .‬بسیاری از مردم از او سماع حدیث كردهاند و دارای سماعی عالی بود‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫بطوری كه در آن اصاغر (راویان كوچک) را به اكابر(راویان بزرگ) وصل میكرد‪» .‬‬
‫‪ ‬عالمه یاقوت حموی‪(‬م‪626‬هـ) میگوید‪« :‬فَخرُ نساء‪ ،‬كاتب‪ ،‬زنی از اهل حدیث‪ ،‬منحصر به‬
‫خطاطی فاطمه بنت اقرع‪‬‬ ‫فرد‪ ،‬دارای زبانی فصیح و خطی زیبا بود و خوشنویسی او به شیوهی‬
‫‪3‬‬
‫بوده و در زمان او در بغداد كسی نبوده كه همانند او خطاطی كند‪».‬‬
‫گفته است‪:‬‬ ‫دبیثی‪‬‬ ‫‪ ‬حافظ ذهبی‪748(‬هـ) میگوید‪« :‬نویسنده‪ ،‬فخرُ نساء‪ ،‬مُسنِد عراق؛ ابن‬
‫وی زنی بزرگوار‪ ،‬درستكار‪ ،‬صاحب دیانت و تقوا و عبادت است‪ .‬سماع زیادی داشته و عمر‬
‫طوالنی كرد و مُسنِد زمان خویش شد و پدرش به او توجه خاص داشت‪ .‬از او حافظان بسیار‬
‫بزرگی روایت كردهاند از قبیل‪ :‬ابوالقاسم بن عساكر‪ ،‬ابوسعد سمعانی‪ ،‬ابوالفرج بن الجوزی‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫ابومحمد بن قدامه و بسیاری دیگر‪ .‬وی با خط خیلی زیبایی كتابت میكرد‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه یافعی‪(‬م‪768‬هـ) میگوید‪« :‬مُسنِد عراق‪ ،‬شهده بنت ابونصر‪ ،‬كاتب‪ ،‬عابد‪ ،‬درستكار‪،‬‬
‫اصالتاً دینوری‪ ،‬لیكن در بغداد به دنیا آمده و وفات كرده است‪ .‬وی با خطی زیبا مینوشت و‬

‫‪ -1‬تاريخ ابن الوردی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬لبنان‪1996 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪87‬؛ شذرات الذهب فی أخبار من ذهب – ابن العماد الحنبلی‪،‬‬
‫ج‪ ،6‬صص ‪.411 – 410‬‬
‫‪ -2‬المنتظم فی تاريخ األمم والملوك – ابن الجوزی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.24‬‬
‫‪ -3‬معجم األدباء ‪ -‬ياقوت الحموی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.1422‬‬
‫‪ -4‬تاريخ اإلسالم – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،12‬ص ‪.538‬‬
 ‫‪44‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫بسیاری از او حدیث شنیدهاند و سماع عالی داشته كه اصاغر را به اكابر وصل میكرد‪ .‬حدیث‬
‫از ابوخطاب نصر بن احمد بن نضر‪ ،‬ابوعبداهلل حسین بن احمد بن طلحه ثعالبی‪ ،‬طراد بن محمد‬
‫‪1‬‬
‫و‪ ،...‬شنیده است؛ به شهرت رسید و اهل نیكی و خیرات بود‪».‬‬

‫بانو فاطمه‪ ‬دختر عالءالدین سمرقندی‪(‬م‪581‬هـ)‬

‫كاشانی‪‬‬ ‫بانویی پارسا و اهل ورع و دانشمندی كه به فقه و حدیث آگاه بود‪ .‬وی همسر عالءالدین‬
‫است؛ این بانوی بزرگوار حلقات درس دایر میكرد و بسیاری از او كسب فیض كرده و از او اجازه علمی‬
‫دریافت نمودهاند‪ .‬دارای تألیفات متعددی در زمینه فقه و حدیث است كه در بین علماء نشر شده و‬
‫در امور داخلی بوده‬ ‫شهید‪‬‬ ‫مورد استفاده قرار گرفته است و همچنین مشاور حاكم زنگی نورالدین‬
‫‪2‬‬
‫است كه سرانجام در شهر حلب وفات نمود و در جوار همسرش مدفون میباشد‪.‬‬
‫‪ ‬امام عبدالقادر قُرشی‪(‬م‪775‬هـ) میگوید‪« :‬این بانو نزد پدرش فقه را آموخت و كتاب "تحفه"‬
‫گفته است‪ :‬پدرم برایم نقل كرده كه این بانو‪ ،‬مذهب حنفیه را به‬ ‫العدیم‪‬‬ ‫را حفظ نمود‪ .‬ابن‬
‫نیكویی نقل كرده است و شوهرش كاشانی‪ ‬گاهی در فتوا اشتباه میكرد آنگاه فاطمه‪ ‬او را‬
‫به فتوای درست بازمیگرداند و صورت اشتباه فتوایش را به او نشان میداد و او نیز به رأی‬
‫فتوا میداد و شوهرش او را احترام میكرد و گرامی‬ ‫فاطمه‪‬‬ ‫بانو مراجعه میكرد؛ بانو‬
‫میداشت‪ .‬فتوا در ابتدا با خط او و سمرقندی پدرش صادر میشد‪ ،‬امّا از موقعی كه با كاشانی‬
‫‪3‬‬
‫مؤلف "البدائع" ازدواج كرد؛ فتوا با خط هر سه تای آنها تخریج میشد‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه عبدالحی للكنوی‪(‬م‪1304‬هـ) میگوید‪« :‬فاطمه‪‬؛ فقیه و عالمه‪ ،‬دخترِ عالء الدین‬
‫سمرقندی‪ ‬بود كه وی همسر عالء الدین كاشانی‪ ‬مؤلف "بدائع الصنائع" است؛ این بانو نزد‬
‫پدرش فقه را آموخت و كتاب "تحفة الفقهاء" را حفظ نمود و هرگاه همسرش [در مسایل فتوا]‬

‫‪ -1‬مرآة الجنان – الیافعی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.303‬‬

‫‪ -2‬الدر المنثور فی طبقات ربات الخدور – زينب فواز‪ ،‬ص‪.367‬‬
‫‪ -3‬الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة – عبدالقادر القرشی‪( ،‬میر محمد كتب خانه‪ ،‬كراتشی)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.278‬‬
 ‫‪45‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫اشتباه میكرد او را [به فتوای] درست بازمیگرداند؛ و فتوا كه تخریج میشد بر آن‪ ،‬خط این‬
‫‪1‬‬
‫بانو و پدرش و همسرش بود‪».‬‬

‫بانو ضیفه خاتون‪ ‬دختر ملک عادل ابوبکر‪(‬م‪640‬هـ)‬

‫سیده ضیفه خاتون‪ ‬همسر ملک ظاهر‪ – ‬حاكم حلب ‪ -‬و مادر عزیز غازی‪ – ‬حاكم حلب ‪ -‬و‬
‫مادربزرگ سلطان ناصر‪ – ‬سلطان شام ‪ -‬است‪ .‬هنگامی كه سلطان عزیز غازی‪ ‬در سال ‪634‬هـ‪،‬‬
‫مُرد؛ ملک ناصر‪ ‬در حلب كه آن هنگام هفت سال داشت به حكومت رسید و سیاست حكومتش را‬
‫چند تن از زیردستان پدرش كه بزرگ آنها شمس الدین لؤلؤ‪ ‬بود اداره میكردند و تمام امور حكومتی‬
‫‪2‬‬
‫نیز بر اساس رأی مادر بزرگش ضیفه خاتون‪ ‬اجرا میشد‪.‬‬
‫‪ ‬عالمه جمال الدین بن واصل‪(‬م‪697‬هـ) میگوید‪« :‬این بانو نسبت به عامهی مردم عادل بود‬
‫و بسیار بر آنها نیكی و ترحم و مهربانی مینمود‪ ،‬ظلم و ستم را در سراسر حلب ریشهكن كرد‬
‫و به فقیران‪ ،‬زاهدان‪ ،‬علماء و اهل دین توجه داشت و صدقات بسیاری بدانها میبخشید و همیشه‬
‫صدقات و احسانش به كسانی كه به او مراجعه میكردند میرسید و هیچ كسی به وی روی‬
‫‪3‬‬
‫نیاورده مگر اینكه دستِ پُر برگشته است‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ شمس الدین ذهبی‪(‬م‪748‬هـ) میگوید‪ « :‬ضیفه‪‬؛ ملكهای خردمند و با عظمتی بود‪.‬‬
‫در جمادی االول [سال‪640‬هـ‪ ]،‬در حلب درگذشت و سال ‪ 581‬هـ‪ ،‬زمانی كه پدرش حاكم‬
‫حلب بود به دنیا آمد‪ ]...[ .‬همانند شاهان رفتار نمود و باالترین حد عدالت‪ ،‬شفقت‪ ،‬بخشش‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫صدقه‪ ،‬عقالنیت و زیركی را در زمامداری به اجرا درآورد‪».‬‬

‫‪ -1‬الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة ‪ -‬عبدالحی اللكنوی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مطبعة السعادة‪1324 ،‬هـ)‪ ،‬ص ‪.158‬‬
‫‪ -2‬مسالك األبصار فی ممالك األمصار ‪ -‬ابن فضل اهلل العمری‪( ،‬ط‪ ،1 :‬المجمع الثقافی‪ ،‬أبو ظبی‪1423 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،27‬ص‪301‬؛ كنوز الذهب‬
‫فی تاريخ حلب ‪ -‬سبط بن العجمی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار القلم‪ ،‬حلب‪1417 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪107‬؛ الدارس فی تاريخ المدارس – النعیمی‪( ،‬ط‪،1 :‬‬
‫دار الكتب العلمیة‪1990 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.86‬‬
‫‪ -3‬مفرج الكروب فی أخبار بنی أيوب – محمد بن سالم بن واصل‪( ،‬ط‪ :‬دار الكتب والوثائق القومیة‪ ،‬المطبعة األمیرية‪1957 ،‬م)‪ ،‬ج‪،5‬‬
‫ص‪.313‬‬
‫‪ -4‬ر‪.‬ك‪ :‬تاريخ اإلسالم – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،14‬ص‪.319‬‬
 ‫‪46‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬عالمه زین الدین بن الوردی‪(‬م‪749‬هـ) میگوید‪« :‬ضیفه خاتون بعد از پسرش عزیز‪ ،‬والی‬
‫‪1‬‬
‫حلب شد و حدود شش سال آن را به نیكویی اداره نمود‪».‬‬
‫‪ ‬عالمهسبطبنعجمی‪(‬م‪884‬هـ) میگوید‪« :‬مدرسهفردوس را ضیفه خاتون‪ ‬در حلب تأسیس‬
‫‪2‬‬
‫نمود و در آن مدرسه مردمی از قاریان‪ ،‬فقهاء و صوفیه را سازماندهی كرد‪».‬‬
‫دختر ملک عادل ابوبكر بن‬ ‫خاتون‪‬‬ ‫‪ ‬عالمه خیرالدین زركلی‪(‬م‪1396‬هـ) میگوید‪« :‬ضیفه‬
‫ایوب‪ ‬حاكم حلب؛ شاهزاده خانمی‪ ،‬عاقل‪ ،‬دوراندیش و با صالبت بود‪ .‬در حلب حدود شش‬
‫سال بعد از وفات پسرش ملک عزیز نوهاش ناصر – كه بچه بود‪ -‬به حكومت رسید‪ ،‬همانند‬
‫‪3‬‬
‫شاهان رفتار میكرد‪ ،‬تولد و وفات او در قلعهی حلب بوده است‪».‬‬

‫بانو فاطمه‪ ‬دختر عباس بغدادی‪(‬م‪714‬هـ)‬

‫سیده امّ زینب فاطمه بغدادی‪ ،‬فقیه‪ ،‬عالم‪ ،‬زاهد‪ ،‬عابد‪ ،‬واعظ‪ ،‬سرور زنهای دوران خویش و دارای‬
‫مقام شامخ شیخی كه‪ ،‬جماعتی از زنان از او استفاده بردند و توبه كردند؛ بسیار اهل علم بود و به كمی‬
‫و آسانی قناعت داشت امّا به نفع رساندن و تذكر‪ ،‬اخالص‪ ،‬خشوع و امر به معروف حریص و عالقمند‬
‫بود‪ .‬به كمک او زنان دمشق و مصر اصالح شدند؛ و بسیار مورد استقبال قرار میگرفت و بر نفوس اثر‬
‫‪4‬‬
‫میگذاشت‪.‬‬
‫‪ ‬امام صفدی‪(‬م‪764‬هـ) میگوید‪« :‬فاطمه بنت عباس‪‬؛ استادكامل‪ ،‬مفتی‪ ،‬فقیه‪ ،‬عالم‪ ،‬زاهد‪،‬‬
‫عابد‪ ،‬امّ زینب بغدادی حنبلی واعظ‪ .‬به باالی منبر میرفت و زنان را موعظه میداد‪ ،‬آنگاه به‬
‫سبب موعظه و اندرزش توبه میكردند و آنكه بدكار بود دست برمیداشت و جماعتی از زنان‬
‫از نصایح او نفع بردند و دلهایشان پس از قساوت به نرمی رفته و مطیع گردید‪ .‬چه اشکهایی‬

‫‪ -1‬تاريخ ابن الوردی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.168‬‬

‫‪ -2‬كنوز الذهب فی تاريخ حلب ‪ -‬سبط بن العجمی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.322‬‬
‫‪ -3‬األعالم – الزركلی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.216‬‬
‫‪ -4‬ر‪.‬ك‪ :‬العبر فی خبر من غبر – الذهبی‪( ،‬ط‪ :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،4‬صص ‪40 – 39‬؛ ‪ :‬حسن المحاضرة فی تاريخ مصر والقاهرة‬
‫– السیوطی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪390‬؛ شذرات الذهب فی أخبار من ذهب – ابن العباد الحنبلی‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.63‬‬
 ‫‪47‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫به سبب او به پاخاست و چه چشمهایی كه از حسرتها گریان شدند‪ .‬فقه و مسائل سخت و‬
‫پیچیدهی آن كه پیرامون حقیقت و مجاز میگشت را میدانست‪ .‬ابنتیمیه‪ ‬از كار او متعجب‬
‫دربارهی‬ ‫وكیل‪‬‬ ‫بود و بر هوش و خشوع و گریهاش مدح مینمود‪ .‬با شیخ صدر الدین بن‬
‫حیض مباحثه كرد و علمش ظاهر شد و دریای علمش بلندی گرفت و اگر مانند شیخ ابنتیمیه‪‬‬

‫به خوبی به او توجه كرده بود‪ ،‬مانند ایشان به فضل و بزرگیاش نزدیک میشد و از آن دور‬
‫‪1‬‬
‫نمیشد‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ ابنكثیر‪(‬م‪774‬هـ) میگوید‪« :‬استادكامل‪ ،‬درستكار و عابد؛ امّ زینب دختر عباس بن‬
‫ابیفتح محمد بغدادی‪ ،‬از زنان عالم و فاضلی بود كه امر به معروف و نهی از منكر میكرد و بر‬
‫گروهی از [متصوفه‪ ،‬طریقه] احمدیه در مواخات كردن زنان و مخنثین ایستادگی نمود و رفتارها‬
‫و ریشههای بدعتكارانه آنها را تغییر داد و كاری كرد كه مردها از انجام دادنش عاجز بودند‪.‬‬
‫در مجلس شیخ تقی الدین ابن تیمیه‪ ‬حاضر میشد و از او و دیگران استفاده علمی میبرد‪ .‬از‬
‫شنیدم كه وی را تمجید میكند و به علم و بزرگی توصیفش میكرد؛ نقل‬ ‫الدین‪‬‬ ‫شیخ تقی‬
‫میكرد كه بسیاری از [مطالب] مُغنی یا بیشتر آن را حاضر میكرد و شیخ برای زیادی مسایل‬
‫و سؤاالت خوب و درک باالی این بانو آماده میشد؛ همچنین این بانو بر بسیاری از زنها قرآن‬
‫‪2‬‬
‫را تعلیم داده است‪».‬‬

‫بانو آدُرُ کریمه‪(‬م‪762‬هـ)‬

‫مادر گرامی سلطان مجاهد علی بن داود رسولی است كه بانویی مبارک‪ ،‬عاقل‪،‬‬ ‫كریمه‪‬‬ ‫سیده آدُرُ‬
‫تیزهوش‪ ،‬فهیم‪ ،‬حلیم‪ ،‬بخشنده‪ ،‬صاحب سیاست و ریاست‪ ،‬وقار و اصالت بود‪ .‬هنگامی كه فرزنش ملک‬
‫مجاهد در مصر به مدت چهارده ماه ناپدید شد و یمن بدون حاكم ماند این بانو در این مدت كشور را‬
‫تحت سلطه خویش درآورد و ارتش را ساماندهی كرد و آن بهترین سال در فراوانی بركت‪ ،‬امنیت‪،‬‬
‫عدالت و نیكی بوده است؛ این بانو خدمات خوبی برای دین انجام داد و به علماء و صلحاء ارادت خاصی‬

‫‪ -1‬أعیان العصر وأعوان النصر – الصفدی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الفكر المعاصر‪ ،‬بیروت‪ /‬دار الفكر‪ ،‬دمشق‪1998 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪.28‬‬
‫‪ -2‬البداية والنهاية – ابن كثیر‪ ،‬ج‪ ،14‬ص‪.82‬‬
 ‫‪48‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫داشت و آنها را گرامی و محترم میشمرد‪ .‬خانههای مردم را بازدید میكرد و به آنها هدایا میداد‪.‬‬
‫چندین مدرسه‪ ،‬مسجد و خانقاه را ساخت؛ از جمله مدرسهی بسیار بزرگ صالحیه در شهر زبید و نیز‬
‫مدارس دیگر در تعز‪ ،‬سالمیه و تربیه را ساخت و همچنین در یكی از محالت شهر تعز مسجدی را بناء‬
‫نمود و موقوفات خوبی را برای آنها قرار داد و در آنها معلمان‪ ،‬مربیان و مدرسانی را قرار داد‪ .‬كارهای‬
‫خیریهای كه این بانو انجام داده بسیار است‪ .‬وی در روز ‪ 22‬ربیع االخر سال ‪ 762‬هـ‪ ،‬در تعز دار دنیا‬
‫‪1‬‬
‫را وداع گفت‪.‬‬

‫بانو عایشه باعونیه‪(‬م‪922‬هـ)‬

‫سیده عایشه بنت یوسف باعونیه‪‬؛ شاعر‪ ،‬ادیب و فقیه‪ ،‬كه به باعون روستایی در عجلون در شرق‬
‫اردن منسوب است‪ ،‬امّا متولد و متوفی دمشق میباشد‪ .‬در هشت سالگی قرآن كریم را حفظ كرد و‬
‫سپس زبان عربی و ادبیات را به پایان رساند و در سال ‪919‬هـ‪ ،‬به مصر سفر كرد و مقر اشرفی را با‬
‫قصیدهای مدح نمود و سپس بازگشت و در اواخر همان سال درگذشت‪ ،‬یعنی ‪922‬هـ‪ ،‬شهر حلب را‬
‫زیارت كرد‪ .‬دارای تألیفات متعددی است‪ ،‬از جمله؛ "بدیعیة" كه آن را شرح نیكویی كرده و همچنین‬
‫"الفتح احلیق من منح اتللیق" شامل عباراتی با موضوع صوفیه است و "املالمح الرشیفة یف اآلثار اللطیفة"‬
‫در باب اشارات صوفیه و "درالعائص یف حبر اخلصائص" بصورت منظوم‪" ،‬االشارات اخلفیفة یف املنازل‬
‫العلیة" اشعاری صوفیانه‪" ،‬فیض الفصل" با دستخط مؤلف در تیموریه در دارالكتب‪ ،‬دیوان و "املرود‬
‫‪2‬‬
‫االهین یف مودل االسین" با نام "مودل انلیب للباعونیة"‪.‬‬
‫‪ ‬عالمه نجم الدین الغزی‪(‬م‪1061‬هـ) میگوید‪« :‬عایشه باعونیه‪ ،‬مادر عبدالوهاب‪ ،‬استادی‬
‫خردمند‪ ،‬اهل علم و عمل‪ ،‬یگانه روزگار‪ ،‬و جزو نوادر زمان در فضل‪ ،‬علم‪ ،‬ادب‪ ،‬شعر‪ ،‬دیانت و‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬العقود اللؤلؤية فی تاريخ الدولة الرسولیة ‪ -‬علی بن الحسین الخزرجی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مركز الدراسات والبحوث الیمنی‪ ،‬صنعاء‪ ،‬دار‬
‫اآلداب‪ ،‬بیروت‪1983 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،2‬صص‪.101 – 100‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬األعالم – الزركلی‪ ،‬ج‪ ،3‬صص ‪242 – 241‬؛ معجم األدباء من العصر الجاهلی حتی سنة ‪2002‬م – عبدالفتاح الصعیدی‪( ،‬ط‪،1 :‬‬
‫دارالكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪2003 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪267‬؛ معجم أعالم شعراء المدح النبوی ‪ -‬محمد أحمد درنیقة‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار ومكتبة الهالل)‪،‬‬
‫ص ‪.195‬‬
 ‫‪49‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫صیانت و پاسداری است‪ .‬نزد شیخ جلیل اسماعیل خوارزمی‪ ‬سپس یحیی ارموی‪ ‬تمسک‬
‫كرد بعد از آن به قاهره رفت و علوم بسیاری را كسب نمود و به درجهی فتوا و تدریس مجاز‬
‫‪1‬‬
‫گردید و چندین كتاب را تألیف نموده است‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه ابنعبادحنبلی‪(‬م‪1089‬هـ)میگوید‪« :‬استادكامل‪ ،‬درستكار‪ ،‬خردمند‪ ،‬عالم و عامل‪ ،‬امّ‬
‫عبدالوهاب دمشقی‪ ،‬یگانه روزگار و نادرهی زمان در فضل و بزرگی‪ ،‬ادب‪ ،‬علم‪ ،‬شعر‪ ،‬دیانت و‬
‫‪2‬‬
‫صیانت بوده است‪».‬‬
‫‪ ‬بانو زینب فواز‪(‬م‪1332‬هـ) میگوید‪« :‬شاعری خوش ذوق و طبعی‪ ،‬فاضل‪ ،‬ادیب‪ ،‬عاقل و‬
‫او را فاضلهی زمان و مالزم ادب در هر مكان وصف نموده‬ ‫نابلسی‪‬‬ ‫خردمند‪ ]...[.‬عبدالغنی‬
‫است و همچنین دیگر علماء و دانشمندان او را كدبانو و عروس فضل و ادب و شرف و نسب‬
‫توصیف كردهاند؛ فقه‪ ،‬نحو و عروض را نزد برخی از مشایخِ زمانش‪ ،‬مانند‪ ،‬جمال الدین اسماعیل‬
‫حورانی‪ ‬و عالمه محیی الدین ارموی‪ ‬آموخت و گروهی از علماء از او این علوم را فراگرفتند‬
‫و به بسیاری از مردمی كه شاگردش بودند نفع رساند‪ .‬دیوان شعری بدیع در مدح و ستایش‬
‫‪3‬‬
‫پیامبراكرم‪ ‬دارد كه جملگی آن لطیف است‪».‬‬

‫آماری از اساتید زن‬

‫شمار بسیاری از مردان در صفوف ائمه‪ ،‬حفاظ‪ ،‬محدثین‪ ،‬مفسرین‪ ،‬فقیهان و‪ ،...‬شاگرد زنان بودهاند كه‬
‫در كتابهای مشایخ اسامی این بانوان ذكر شده است كه بعنوان نمونه عدهای از دانشمندان شهیر مرد‬
‫كه دارای استادان زن بودهاند را بیان میكنیم‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬رئیس مذهب مالكیه‪ ،‬امام مالک بن انس‪(‬م‪179‬هـ)‪ 1 :‬بانو‬

‫‪ -1‬الكواكب السائرة بأعیان المئة العاشرة ‪ -‬النجم الغزی‪( ،‬ط‪ ،1:‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1418 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.288‬‬
‫‪ -2‬شذرات الذهب فی أخبار من ذهب – ابن العباد الحنبلی‪ ،‬ج‪ ،10‬ص ‪.157‬‬
‫‪ -3‬الدر المنثور فی طبقات ربات الخدور – زينب فواز‪ ،‬ص‪.293‬‬
‫‪ -4‬تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪ ،‬ج‪ ،35‬ص‪236‬؛ تهذيب التهذيب ‪ -‬ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪.436‬‬
 ‫‪50‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪1‬‬
‫‪ ‬رئیس مذهب شافعیه‪ ،‬امام محمد بن ادریس شافعی‪(‬م‪204‬هـ)‪ 2 :‬بانو‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬دانشمند فلكی و هندسی قاضی محمد مارِستانی‪(‬م‪535‬هـ)‪ 1 :‬بانو‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬امام أبوسعد السمعانی‪(‬م‪562‬هـ)‪ 81 :‬بانو‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن عساكر‪(‬م‪571‬هـ)‪ 81 :‬بانو‬
‫‪5‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن الجوزی‪(‬م‪597‬هـ)‪ 3 :‬بانو‬
‫‪6‬‬
‫‪ ‬شیخ صوفیه شهاب الدین سهروردی‪(‬م‪632‬هـ)‪ 1 :‬بانو‬
‫‪7‬‬
‫‪ ‬شیخ االسالم ابن تیمیه‪(‬م‪728‬هـ)‪ 1 :‬بانو‬
‫‪8‬‬
‫‪ ‬قاضی ابن جماعه‪(‬م‪733‬هـ)‪ 1 :‬بانو‬
‫‪9‬‬
‫‪ ‬حافظ شمس الدین ذهبی‪(‬م‪748‬هـ)‪ 102 :‬بانو‬
‫‪10‬‬
‫‪ ‬امام ابن قیّم الجوزیه‪(‬م‪751‬هـ)‪ 1 :‬بانو‬
‫‪11‬‬
‫‪ ‬امام تاج الدین سُبكی‪(‬م‪771‬هـ)‪ 20 :‬بانو‬

‫‪ -1‬آداب الشافعی ومناقبه – ابن ابی حاتم‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1424 ،‬هـ)‪ ،‬صص‪20 – 19‬؛ وفیات األعیان ‪ -‬ابن خلكان‪،‬‬
‫ج‪ ،5‬ص‪.424‬‬
‫‪ -2‬المشیخة الكبری – قاضی المارستان‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار عالم الفوائد للنشر والتوزيع‪1422 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.780‬‬
‫‪ -3‬المنتخب من معجم شیوخ السمعانی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار عالم الكتب ‪ -‬الرياض‪1417 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،3‬صص ‪.1925 – 1868‬‬
‫‪ -4‬معجم األدباء – ياقوت الحموی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪« :1698‬من النساء بضع وثمانون امرأة‪».‬‬
‫‪ -5‬مشیخة ابن الجوزی‪ ( ،‬ط‪ ،3 :‬دار الغرب اإلسالمی‪ ،‬بیروت‪2006 ،‬م)‪ ،‬صص ‪.201 – 198‬‬
‫‪ -6‬مشیخة السهروردی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مؤسسة الريان‪1425 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪.104‬‬
‫‪ -7‬العقود الدرية من مناقب شیخ اإلسالم أحمد بن تیمیة – ابن عبدالهادی‪( ،‬ط‪ :‬ار الكاتب العربی‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ص‪.388‬‬
‫‪ -8‬مشیخة ابن جماعة‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار العرب اإلسالمی‪ ،‬بیروت‪1988 ،‬م)‪ ،‬ص‪.369‬‬
‫‪ -9‬معجم الشیوخ الكبیر للذهبی‪( ،‬ط‪ ،1:‬مكتبة الصديق‪ ،‬الطائف‪ ،‬المملكة العربیة السعودية‪1408 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬صص ‪،206 ،198 ،189 – 186‬‬
‫‪ ،309 – 307 ،301 – 299 ،294 – 281 ،258 – 245 ،243 ،234 – 224 ،220- 218‬ج‪ ،2‬صص ‪،113 – 102 ،94 – 89‬‬
‫‪.365 – 364 ،362 – 361 ،356 – 355 ،350‬‬
‫‪ -10‬ابنقیّم الجوزية حیاته‪ ،‬آثاره‪ ،‬موارده – بكر بن عبداهلل أبو زيد‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دارالعاصمة‪ ،‬الرياض‪1423 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪.173‬‬
‫‪ -11‬معجم الشیوخ للسبكی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الغرب اإلسالمی‪2004 ،‬م)‪ ،‬صص ‪.628 – 543‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪1‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن حجر عسقالنی‪(‬م‪852‬هـ)‪ 56 :‬بانو‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬امام جالل الدین سیوطی‪(‬م‪911‬هـ)‪ 42 :‬بانو‬
‫بنابر دیدگاه علماء در میان زنان راوی حدیث كسی كه متهم به كذب یا متروک باشد وجود نداشته‬
‫است‪ 3.‬و از هیچكدام از علماء نقل نشده است كه حدیث زنی را به سبب زن بودنش مردود دانسته‬
‫باشند و چه بسیاری از سنت كه مقبول امّت قرار گرفته از زنی صحابی بوده است! و كسی كه كمترین‬
‫علم به سنت را داشته باشد چنین چیزی را انكار نمیكند‪ 4.‬عالمه محمد امین شنقیطی‪(‬م‪1393‬هـ)‬
‫در تفسیرش مینویسد‪« :‬بطوری كه معلوم است روایت صحیح بخاری توسط كریمه‪ ،‬روایتی معتبر‬
‫از محدثین است كه شخصاً [نسخهای از] آن را دیدهام‪ .‬خود من در مدرسه احساء نسخهای از سنن‬
‫ابی داود كه نزد آل مبارک است را تدریس میكردم كه خواهر صالح الدین ایوبی‪ ‬بر آن تعلیق و‬
‫‪5‬‬
‫حاشیه زده بود‪».‬‬

‫زن مسلمان در منصب اجتهاد و فتوا‬

‫برخیها این گمان اشتباه را دارند كه زنان در اسالم جواز قرار گرفتن در منصب فتوا و مجتهد شدن را‬
‫ندارند و بلكه این مردها هستند كه چنین حقی برایشان محفوظ شده و زنان باید مقلد آنها باشند در‬
‫حالی كه چنین پنداری صحیح نیست بلكه زن و مرد در این امر همانند یكدیگر هستند و هیچ دلیل‬
‫معتبر شرعیای وجود ندارد كه سلب چنین حقی را از زنان مسلمان كرده باشد؛ خداوند متعال فرموده‪:‬‬

‫‪ -1‬الجواهر والدرر فی ترجمة شیخ اإلسالم ابن حجر‪ -‬السخاوی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار ابن حزم‪ ،‬بیروت‪1419 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬صص ‪240 - 200‬؛‬
‫المعجم المفهرس – ابن حجر‪ ،‬المحقق‪ :‬محمد شكور المیادينی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بیروت‪1418 ،‬هـ)‪ ،‬صص ‪.670 – 668‬‬
‫‪ -2‬المنجم فی المعجم – السیوطی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار ابن حزم‪ ،‬بیروت‪1415 ،‬هـ)‪ ،‬صص ‪– 163 ،133 ،123 – 117 ،114 ،112 ،105 – 94‬‬
‫‪.240 ،227 – 224 ،169 – 168 ،165‬‬
‫‪ -3‬ر‪.‬ك‪ :‬میزان االعتدال فی نقد الرجال – الذهبی‪( ،‬ط‪ ،1:‬دار المعرفة‪ ،‬بیروت‪1963 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪604‬؛ لسان المیزان – ابن حجر‪( ،‬ط‪،2 :‬‬
‫مؤسسة األعلمی للمطبوعات‪ ،‬بیروت‪1971 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪522‬؛ تدريب الراوی فی شرح تقريب النواوی – السیوطی‪( ،‬ط‪ :‬دار طیبة)‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪.379‬‬
‫‪ -4‬نیل األوطار – الشوكانی‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.360‬‬
‫‪ -5‬أضواء البیان – الشنقیطی‪ ،‬ج‪ ،9‬صص ‪.22 – 21‬‬
 ‫‪52‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ ُُ َ َ‬ ‫ُ َ ُ ُ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫‪َ ‬و المؤمِنون َو المؤمِنات بعضهم أو ِْلاء بعض يأمرون بِالمعر ِ‬
‫وف و ينهون ع ِن المنكر‪[ ‬توبه‪ ،]71 :‬یعنی‪:‬‬ ‫ُ‬

‫«و مردان و زنان با ایمان‪ ،‬دوستان یكدیگرند‪ ،‬كه به كارهاى پسندیده وا مىدارند‪ ،‬و از كارهاى ناپسند‬
‫باز مىدارند» در اینجا موافقت حاصل بین مؤمنان (مرد و زن) به سبب هوا و هوس و عادت نیست؛‬
‫بلكه به سبب مشاركت در استدالل‪ ،‬توفیق و هدایت است‪ 1.‬و جمع بین آنها والیت اسالم است و در‬
‫‪2‬‬
‫آن نیز همگی برابراند و یكی مقلد دیگری نیست و بدون بصیرت و آگاهی از یكدیگر تبعیت نمیكنند‪.‬‬
‫بسیاری از علماء مَرد بودن را شرط مجتهد شدن قرار ندادهاند و بلكه جمهور قریب به اتفاق فقهاء به‬
‫‪4‬‬
‫تساوی مرد و زن در منصب فتوا تصریح نمودهاند‪ 3.‬و نزد اصولیها «مفتی» همان «مجتهد» است‪.‬‬
‫بنابراین زنهای مسلمان در شرع و اجتماع از این منصب دینی محروم نبودهاند و بلكه در تاریخ‬
‫مسلمانان‪ ،‬زنهای بزرگ‪ ،‬فاضل و عالم و مفتی زیادی پا به عرصهی ظهور گذاشتهاند‪ .‬بطور نمونه‪ ،‬امام‬
‫عبدالقادرقرشی‪(‬م‪775‬هـ) میگوید‪« :‬از شهرهای ماوراء نهر و دیگر شهرها به ما رسیده كه در غالب‬
‫موارد فتوا از خانهای صادر نمیشد مگر اینكه بر آن‪ ،‬خطِ صاحب خانه و دخترش و همسرش و یا‬
‫خواهرش بوده است‪ 5».‬جا دارد كه به نقل دیدگاه برخی از علماء در رابطه با موضوع باال اشارهای‬
‫داشته باشیم‪.‬‬

‫‪ ‬امام ابن صالح شهرزوری‪(‬م‪643‬هـ) در "أدب المفتی والمستفتی" مینویسد‪« :‬در منصب فتوا‪،‬‬
‫‪6‬‬
‫حرّیت (آزاد) و ذكوریت (مرد بودن) شرط نیست‪».‬‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬التفسیر الكبیر – الفخر الرازی‪( ،‬ط‪ ،3 :‬دار إحیاء التراث العربی‪ ،‬بیروت‪1420 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪.100‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬التحرير والتنوير ‪ -‬ابن عاشور‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.262‬‬
‫‪ -3‬البیان لما يشغلة األذهان – علی جمعة‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دارالمعارف‪ ،‬القاهرة‪2005 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪«:151‬اليشترط فی المفتی الذكورية إجماعاً‪.‬‬
‫فتصح فتیا المرأة»‬
‫‪ -4‬ر‪.‬ك‪ :‬شرح الورقات فی أصول الفقه – المحلی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬جامعة القدس‪ ،‬فلسطین‪1420 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪217‬؛ رد المحتار علی الدر المختار –‬
‫ابن عابدين‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.69‬‬
‫‪ -5‬الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة – عبدالقادر القرشی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.277‬‬
‫‪ -6‬أدب المفتی والمستفتی – ابن صالح‪( ،‬ط‪ ،2 :‬مكتبة العلوم والحكم‪ ،‬المدينة المنورة‪2002 ،‬م)‪ ،‬ص ‪106‬؛ فتاوى ابن الصالح‪( ،‬ط‪،1 :‬‬
‫مكتبة العلوم والحكم‪ ،‬عالم الكتب‪ ،‬بیروت‪1407 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ « :42‬ال يشترط فی المفتی الحرية‪ ،‬والذكورة‪»...‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬امام مجدالدین ابن تیمیه‪(‬م‪652‬هـ) مینویسد‪« :‬در منصب فتوا همانندروایت كردن حدیث‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫حرّیت و ذكوریت شرط نیست‪».‬‬
‫‪ ‬امام نووی‪(‬م‪676‬هـ) میگوید‪« :‬شروط مُفتی عبارتنداز‪ :‬مكلف‪ ،‬مسلمان‪ ،‬مورد اعتماد‪ ،‬امین و‬
‫مبراء از كارهای ناروا و خالف مروت باشد‪ ،‬روانشناس‪ ،‬دارای ذهنی سالم و فكری پایدار و‬
‫رفتاری درست و نیز با درایت و هوشیار باشد؛ در این منصب فرقی نیست بین حرّ‪ ،‬برده‪ ،‬زن‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫نابینا و اللی كه توانایی نوشتن داشته باشد و یا اشارهی وی قابل فهم باشد‪».‬‬
‫‪ ‬امام عالء الدین مرداوی‪(‬م‪885‬هـ) میگوید‪« :‬برای منصب اجتهاد حرّ و مرد بودن شرط‬
‫‪3‬‬
‫نیست‪».‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬در فتاویه هندیه میخوانیم كه‪« :‬حرّ و مرد بودن‪ ،‬شرط منصب فتوا نیست‪».‬‬
‫‪ ‬در دانشنامهی فقهی چنین آمده است‪« :‬در منصب فتوا – به اتفاق علماء‪ -‬حرّ و مرد بودن و‬
‫‪5‬‬
‫نطق نمودن شرط نیست‪».‬‬
‫نتیجه اینکه زن نیز مانند مرد میتواند مفتی و مجتهد شود و تاریخ اسالم بر این امر گواهی دارد‪.‬‬

‫دیدگاه مستشرقین در رابطه با دانشوری زنان مسلمان‬

‫جولیان ریبرا (‪ )Julian Ribera‬عضو مجمع زبان و تاریخ اسپانیا در كتاب "آموزش و تربیت اسالمی در‬
‫اندلس" مینویسد‪:‬‬

‫‪ -1‬المسودة فی أصول الفقه – آل ابن تیمیة‪( ،‬ط‪ :‬دار الكتاب العربی)‪ ،‬ص‪ « :555‬ال يشترط فی المفتى الحرية والذكورية كالراوی‪».‬‬
‫‪ -2‬آداب الفتوی والمفتی والمستفتی – النووی‪( ،‬ط‪ ،1:‬دار الفكر‪ ،‬دمشق‪1408 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪19‬؛ المجموع شرح المهذب – النووی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪:41‬‬
‫«شرط المفتى كونه مكلفا مسلما ثقة مأمونا متنزها عن أسباب الفسق وخوارم المرؤة فقیه النفس سلیم الذهن رصین الفكر صحیح‬
‫التصرف واالستنباط متیقظا سواء فیه الحر والعبد والمرأة واألعمى واألخرس إذا كتب أو فهمت اشارته‪».‬‬
‫‪ -3‬التحبیر شرح التحرير فی أصول الفقه – المردوای‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مكتبة الرشد‪ ،‬الرياض‪1421 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪ « :3880‬ال يشترط فی المجتهد‬
‫أن يكون ذكرا وال حرا ‪»...‬‬
‫‪ -4‬الفتاوى الهندية ‪ -‬لجنة علماء برئاسة نظام الدين البلخی‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دار الفكر‪1310 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪« :309‬ال يشترط أن يكون حرا وال‬
‫ذكرا ‪»...‬‬
‫‪ -5‬الموسوعة الفقهیة الكويتیة‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مطابع دار الصفوة‪ ،‬مصر)‪ ،‬ج‪ ،32‬ص‪« :28‬ال يشترط فی المفتی الحرية والذكورية والنطق اتفاقا»‬
 ‫‪54‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫«اسالم هیچ قید و شرطی دربارهی علمآموزی زنان قرار نداده است و عالمان متشدد و محتاط مشرق‬
‫نیز از جواز آموختن گنجینههای سنت نبوی به زنان امتناع نورزیدهاند با اینكه علوم سنت‪ ،‬علومی‬
‫مقدس هستند؛ ما شواهدی داریم كه اساتید زن(مشیخه) فقط در یک كتاب به چهل و سه زن رسیدهاند‬
‫كه در مشهورترین مدارس تدریس میكردهاند‪ .‬برای نمونه احمد بن محمد سلفی كه از علمای واالمقام‬
‫شهر اسكندریه بوده است‪ ،‬اساتیدش از هزار نفر گذشتهاند و عدهای از آنان زن هستند و یكی از اصحاب‬
‫او نام آن زنان را بر حروف معجم مرتب كرده است‪ .‬در مكه‪ ،‬مدرسهی بزرگ کریمه مروزیه مشهور‬
‫است با اینكه چنین مدرسهای [به سبب موقعیت مكانی] باید از هر جایی دیگر در آن تشدد میبود‪ ،‬امّا‬
‫علمآموزی به زنان در این مركز بزرگ دینی بسیار آشكار بوده است‪ .‬احترام زن میتوانست این واقعه‬
‫را برای ما نمایان سازد كه بسیاری از عادتهایی كه از تمدنهای قدیمی برجای مانده و تغییر آن خجل‬
‫كننده باشد؛ زنان طلبه به این مكانهای دور میروند تا به حضور در دروس این بانو مشرف شوند؛‬
‫برخی از زنان متشخص اندلسی كه از خانوادهای اصیل هستند نزد این خانم عالم و بزرگوار شاگردی‬
‫كردهاند و عالقمند بودند كه نام او را بیشتر در بین استادانشان یاد كنند و تقدیر نمایند‪ ]...[ .‬دختران‬
‫را از كودكی به مدارس ابتدایی میفرستادهاند تا همان دروسی كه كودكان عادتاً میآموختهاند را‬
‫بیاموزند و بعضی از آن دختران تحصیالت عالی را ادامه میدادهاند و همان اجازاتی كه مردان دریافت‬
‫میكردهاند آنان نیز دریافت مینمودند‪ .‬بعضی از آنان فقه‪ ،‬قرائت یا سنت میآموختهاند و بعضی از‬
‫این مطالعات موجب میشد كه شخص اهلیت حرفهی معلمی را كسب كند و همانندكاری بزرگ با آن‬
‫ممارست میكرد‪ .‬همچنین بعضی دیگر از آنان ادب و دروس دیگری میخواندهاند كه ممكن بود احیاناً‬
‫آنان را صاحب مناصبی در دیوان كاتبان سلطنطی كند‪ ،‬به شرط آنكه خوشخط بوده و یا با ادبیات‬
‫خوبی مینوشتند‪ .‬تعداد آن شاعران و ادیبان زنی كه از دیگران متمایز میشدهاند‪ ،‬كم نبوده و بعضی از‬
‫آنها مانند عایشه و والده‪ ،‬با هوش و ذكاوت‪ ،‬بالغت و مهارتی كه در شعر و‪ ...‬داشتهاند‪ ،‬با مردان‬
‫شهیری به رقابت پرداختهاند! علمآموزی زنان به حدی شهرت یافت و منتشر شد كه میتوان این را‬
‫از آنچه ابن فیاض در كتاب تاریخیاش یعنی أخبار قرطبة ذكر كرده‪ ،‬برداشت كرد‪« :‬در ربض شرقی‬
 ‫‪55‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫در قرطبه‪ ،‬صد و هفتاد زن هستند كه همگی به خط كوفی مصحف مینویسند‪ ،‬این تنها در یكی از نواحی‬
‫‪1‬‬
‫قرطبه است‪ ،‬پس در تمام مناطق چگونه باشد؟!»‬
‫خانم جولیان در جایی دیگر از كتابش می نویسد‪« :‬صدها زن مسلمان اندلسی نسخهبرداری و رونویسی‬
‫قرآن كریم و نوشتن ادعیه و صلواتها را انجام میدادند و بیشترین طرفدار را داشته به این سبب كه‬
‫فروش و استقبال زیادی از آن میشد‪ ،‬زیرا آنچه را كه زنان كتابت میكردند‪ ،‬نیكوتر‪ ،‬قابل توجهتر و با‬
‫مهارت باال و خطاطی زیباتر و نیز بهایش كمتر بوده كه زنان نسخهبردار از مردها اجرت كمتر‬
‫‪2‬‬
‫میگرفتند‪».‬‬
‫ویل دورانت (‪ )Will Durant‬در كتاب "تاریخ تمدن" مینویسد‪:‬‬
‫«به گفته مورخان مسلمان؛ شهرهای اسالمی[اندلس= اسپانیا] از شاعران‪ ،‬دانشوران‪ ،‬فقها‪ ،‬پزشكان‪ ،‬و‬
‫عالمان موج میزد‪ .‬و مقری از نام آنها شصت صفحه را پر كرده است‪ .‬مدارس ابتدایی فراوان بود‪ ،‬ولی‬
‫در قبال تعلیم شهریه میگرفتند؛ آنگاه حكم دوم بیست و هفت مدرسه به وجود آورد كه در آنجا اطفال‬
‫فقیر رایگان تعلیم میدیدند؛ دختران نیز چون پسران به مدرسه میرفتند و عده زیادی از زنان‬
‫مسلمانان در ادبیات و هنر برجسته شدند‪ .‬تعلیم عالی به عهده استادانی بود كه در مسجدها درس‬
‫میدادند‪ .‬برنامه دروس آنها دانشگاه قرطبه را به وجود آورد كه رشتههای مستقل داشت و در قرن‬
‫‪3‬‬
‫دهم و یازدهم تنها دانشگاه قاهره و بغداد از آن سبق میگرفتند‪».‬‬
‫گوستاو لوبون (‪ )Gustave Le Bon‬در كتاب "تاریخ تمدن اسالم و عرب" مینویسد‪:‬‬
‫«در عروج مدنیت عرب (اسالم) اعزاز و اكرام زن از اینجا معلوم میشود كه در میان مسلمین زنان‬
‫تحصیل كرده و بانوانی كه در دانش و ادب استاد بودند به زیادی وجود داشتند‪ .‬عصر خلفای عباسی‬
‫در مشرق و بنی امیّه در اندلس بانوان زیادی بودند كه در اقسام دانش و ادب مشهور بودند‪ .‬مثالً ولده‬
‫دختر خلیفهای بود كه در سال ‪ 860‬میالدی خالفت داشت‪ .‬این دختر در قرطبه در فنّ شاعری همان‬

‫‪ -1‬التربیة االسالمیة فی االندلس‪ ،‬خولیان ريبیرا‪ ،‬ترجمة‪ :‬الطاهر أحمد مكی‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دارالمعارف‪ ،‬القاهرة‪1994 ،‬م)‪ ،‬صص ‪.130 – 129‬‬
‫‪ -2‬التربیة االسالمیة فی االندلس‪ ،‬خولیان ريبیرا‪ ،‬ص‪.167‬‬
‫‪ -3‬تاريخ تمدن‪ ،‬ويل دورانت‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.390‬‬
 ‫‪56‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫مقام شهرت را دارا بود كه سافو در میان یونانیان‪ .‬كِند از مؤرخین اسالم كه معاصر عبدالرحمن سوم‬
‫است نقل میكند كه خلیفه در مدینة الزهرا در مجالس بزم خود از اشعار كنیزش (مُزنه) و همچنین‬
‫عایشه شاهزاده قرطبه همان خانمی كه ابن حیان در بارهی او مینویسد كه "او از حیث علم و فضل و‬
‫شعر و شاعری نادرهی زمان خود بود" و همچنین از كلمات صفیه كه او هم مثل عایشه عالمه و فاضله‬
‫بود استفاده مینمود‪.‬‬
‫و مؤرخین معاصر الحاكم دوم مینویسند كه در آن زمان علم و ادب در اندلس آن قدر رواج داشته‬
‫است كه زنان هم در چهار دیوار خانه تحصیل علم و هنر نموده مقام شهرت را حائز میشدند‪ .‬در قصر‬
‫لبنای خلیفه دختری بود كه نهایت درجه قشنگ و زیبا و در صرف و نحو و شعر و شاعری و حساب و‬
‫هندسه و علوم دیگر مقام شهرت را حائز و نهایت درجه خوش خط هم بوده است چنانكه تمام اسرار‬
‫و مطالب محرمانهی خلیفه را این دختر به رشتهی تحریر در میآورد و در شعر و شاعری كسی در آن‬
‫دوره همپایهی او نبود و این دختر كه نامش فاطمه است در انشاء و تحریر هم به درجهی كمال بوده‬
‫تمام ارباب فضل و هنر داد سخن وی را میدادند‪ .‬او كتابخانهای هم مشتمل بركتب گرانبهای علمی و‬
‫فنی برای خود تأسیس نموده بود‪.‬‬
‫دختر دیگری مریم نام كه در اشبیلیه مسكن داشت در ادبیات مقام شهرت را حائز و یكی از استادان‬
‫زبردست زمان خود بوده كه دختران اشبیلیه را در منزل تعلیم و تربیت مینمود و در فن آموزش‬
‫دستی بسزا داشت و دختران فاضلهی زیادی بودند كه در مجلس درس او استفاده كرده تعلیم و تربیت‬
‫یافته بودند‪ .‬دختر دیگر رضیه نام ملقب به نجم السعید كه خلیفه عبدالرحمن وی را آزاد كرده به‬
‫پسرش الحاكم تزویج كرده بود؛ این زن در شعر و سخن و قصص و حكایات مشهورهی آفاق بوده است‪.‬‬
‫بعد از وفات خلیفه او سفری به مشرق نمود و تمام مشرق را گردش كرد و در هر جا كه وارد میشد‬
‫‪1‬‬
‫علما و فضالی آنجا از وی استقبال و پذیرایی كرده و بیش از حد توقیر و احترام مینمودند‪».‬‬

‫‪ -1‬تاريخ تمدن اسالم و عرب‪ ،‬گوستاو لوبون‪ ،‬ترجمه‪ :‬محمد تقی فخرداعی گیالنی‪( ،‬تهران‪ :‬چاپخانه علمی‪ ،‬چاپ سوم‪ ،)1318 ،‬صص‬
‫‪.533 – 531‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫زیگرید هونگه (‪ )Sigrid Hunke‬میگوید‪:‬‬

‫« مسجد تنها محل عبادت نبود‪ ،‬علم هم در این مكان همچون میهمان بود و جایگاهی عالی داشت‪ ،‬كه‬
‫بر حسب گفته پیغامبر علم بر فراز خشکمقدسی كوركورانه باید حاكم باشد‪ .‬آیا محمد با گفتن این‬
‫جمله كه "مداد العلماء افضل من دماء الشهداء"‪ ،‬چیزی نگفته است كه اگر آن زمان در رُم این حرف‬
‫را كسی میزد او را در دادگاه بعنوان ضددین محاكمه میكردند؟ در مساجد به ستونهای سنگی‬
‫باریكش‪ ،‬دانشمندان اسالمی تكیه داده و شاگردان‪ ،‬گرداگرد آنان اجتماع میكردند‪ .‬استماع درس این‬
‫پروفسورها برای همگان آزاد بود؛ هركس میتوانست شركت كند‪ ،‬زن و مرد‪ .‬و هركس میتوانست با‬
‫سؤال خود حرف استاد را قطع كند و یا اعتراض كند‪ .‬این برای مدرس‪ ،‬جبری سودمند بود‪ ،‬تا هرچه‬
‫‪1‬‬
‫اساسیتر موضوع درسش را آماده كند‪».‬‬
‫فلیپ حَتی (‪ )Philip Hitti‬در كتاب "تاریخ عرب" مینویسد‪:‬‬
‫«در اوایل عصر عباسی این تنها زنان مقامات باال نبودند كه منزلت و نفوذ مؤثر در سیاست دولت‬
‫داشتند؛ بلكه دختران جوان عادی هم برای شركت در جنگ بیرون میرفتند و فرماندهی ارتش را‬
‫سرپرستی میكردند و منظومات شعری را میسرایدند و همچنین در عرصههای ادبی با مردان مناظره‬
‫‪2‬‬
‫میكردند‪».‬‬

‫روایتی از آفریقا؛ نمونهای از دانشوری زنان مسلمان‬

‫در رابطه با تعلیم زنان از بسیاری از زنان صحرای بزرگ آفریقا بویژه مناطق شنقیط موریتانیا‪ ،‬تنبكتو و‬
‫قبیلهی كنت العجب این امر ثابت شده است‪ .‬حتی نقل است كه شیخ مختار كُنتی‪ ‬صاحب طریقهی‬
‫شهیر در آنجا كتاب "مختصر الخلیلی" – در فقه مالكی‪ -‬را در یک روز برای مردان اختصاص داده‬
‫بود و همسر او نیز در ناحیهی دیگر برای زنان آن را درس میداد و فرزندشان امام عالمه ابوعبداهلل‬

‫‪ -1‬فرهنگ اسالم در اروپا‪ ،‬زيگريد هونگه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.294‬‬

‫‪( -2‬ط‪ ،6 :‬دارالعلم للماليین‪ ،‬بیروت‪1991 ،‬م)‪ ،‬ص‪.129‬‬
 ‫‪58‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫محمد مختار‪ ‬كتاب "الطریفة واتلادلة یف مناقب الشیخ الوادل و الشیخة الوادلة" در فضیلت علمی پدر‬
‫‪1‬‬
‫و مادرش در یک جلد قطور تألیف نموده است‪.‬‬
‫مؤید آن حكایتی است كه عالمه شنقیطی‪( ‬م‪1393‬هـ) گفته است‪« :‬ما در هیأت دانشگاه اسالمی‬
‫آفریقا در شهری نزدیک شنقیط به نام اَطار‪ ،‬از بزرگان مردم آنجا شنیدهایم كه در گذشته در آنجا‬
‫دویست (‪ )200‬دختر جوان یافت میشد كه بطور كامل حافظ كتاب [چهار جلدی] مدونة – در فقه‬
‫امام مالک ‪ -‬بودهاند‪ .‬همین اواخر شنیدم كه زنی شنقیطی در مسجد نبوی‪ ،‬حدیث‪ ،‬سیره و زبان عربی‬
‫‪2‬‬
‫تدریس میكند‪».‬‬

‫نتیجهگیری پایانی‬
‫اسالم به دانش و دانشوری توجه خاصی داشته است بطوری كه در آیات و احادیث متعدد بدان سفارش‬
‫زیادی شده است كه برای اهل تحقیق غیر قابل انكار میباشد‪ .‬در نصوص اسالمی در خصوص دانشوری‬
‫بین مرد و زن فرقی نیست و دلیلی بر جدایی مرد و زن در این عرصه از شریعت وجود ندارد‪ .‬نقش‬
‫محوری زن مسلمان در تاریخ اسالم بسیار پررنگتر از آن است كه بتوان در یک مقاله یا كتاب منحصر‬
‫نمود؛ بلكه الزم است در این رابطه صدها كتاب به رشته تحریر در آورد و سمینارها ترتیب داد و از‬
‫تمام جوانب این مهم را مورد بررسی قرار داد‪ ،‬و چگونه چنین نباشد وقتی كه نصف جامعه را زنان‬
‫تشكیل داده و نصف دیگر نیز باز توسط همین زنان تربیت شدهاند‪.‬‬
‫زن مسلمان‪ ،‬مسئول تربیت فرزندان و نیز مسئول تربیت مردانی است كه جامعه را می سازند‪ .‬و زن‬
‫مسلمان دانشمندی است كه حق عضویت در مجلس شورا را دارد و نیز زن مسلمان مفتی و مجتهدی‬
‫است كه عمل به فتوای او همانند عمل كردن به فتوای مردان است‪ .‬زن مسلمان در عرصههای علمی‪،‬‬
‫فرهنگی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬سیاسی و ‪ ،...‬همراه با مردان و بلكه در پارهای از مواقع بهتر از آنها ظاهر شده است‬
‫و در تاریخ اسالم و مسلمین تأثیر بسزایی داشته است بطوری كه همچون خورشیدی در آسمان در‬

‫‪ -1‬التراتیب اإلدارية – محمد الكتانی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.111‬‬

‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬أضواء البیان – الشنقیطی‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪.22‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫تمدن اسالم درخشیدهاند و نور و گرمای خود را بر تمام جهان اسالم ساطع نموده است و انكار آن‬
‫مانند انكار خورشیدی است كه همه ما در روز نور یا گرمای آن را حس میكنیم‪.‬‬

‫***‬
 ‫‪60‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫شبهه اول‪ :‬در حدیثی وارد شده‪« :‬شاوروهن وخالفوهن»‪ ،‬یعنی‪« :‬با زنان مشورت كنید و مخالف رأیشان‬
‫عمل كنید!»‬

‫پاسخ‪:‬‬

‫اوالً‪ :‬این حدیث «باطل» است؛ علمای بسیاری بر باطل و بلكه بی اساس بودن آن تصریح كردهاند؛ از‬
‫جمله‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ‬حافظ سیوطی‪(‬م‪911‬هـ)‪« :‬باطل است و اساسی ندارد‪».‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬حافظ مال علی قاری‪(‬م‪1014‬هـ)‪« :‬با این لفظ ثابت نیست‪».‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬حافظ مناوی‪(‬م‪1031‬هـ)‪« :‬آنچه بر زبانها مشهور گشته این خبر است كه اساسی ندارد‪».‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬عالمه مرعی الكرمی‪(‬م‪1033‬هـ)‪« :‬باطل و بی اساس است‪».‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ ‬عالمه قاوقچی‪(‬م‪1305‬هـ)‪« :‬سیوطی‪ ‬گفته است‪ :‬باطل و بی اساس است‪».‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ ‬عالمه آلبانی‪(‬م‪« :)1420‬بصورت مرفوع اساسی ندارد‪».‬‬

‫ثانیاً‪ :‬در همین كتاب در بخش «زن و شوری در شریعت اسالم» مستند و مستدل در مورد مشورت با‬
‫زنان و بلكه عضویت آنها در مجلس شوری و رأیگیری و عمل بدان را بیان كردیم و این خود بهترین‬
‫دلیل بر بطالن خبر مذكور است كه اساساً سندی هم ندارد و به هیچ عنوان به صورت مرفوع نیز‬

‫‪ -1‬الدرر المنتثرة فی األحاديث المشتهرة – السیوطی‪( ،‬ط‪ :‬عمادة شؤون المكتبات‪ ،‬جامعة الملك سعود‪ ،‬الرياض)‪ ،‬ص‪134‬ح‪« :267‬باطل‬
‫ال أصل له»‬
‫‪ -2‬المصنوع فی معرفة الحديث الموضوع – المال علی القاری‪( ،‬ط‪ ،2 :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بیروت‪1398 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪ 113‬ح‪« :160‬ال يثبت بهذا‬
‫اللفظ»‬
‫‪ -3‬فیض القدير – المناوی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪« :263‬وأما ما اشتهر على األلسنة من خبر شاوروهن وخالفوهن فال أصل له»‬
‫‪ -4‬الفوائد الموضوعة فی األحاديث الموضوعة – مرعی الكرمی‪( ،‬ط‪ ،3:‬دار الوراق – الرياض‪1419 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪ 99‬ح‪ « :74‬باطل‪ ،‬ال أصل‬
‫له‪».‬‬
‫‪ -5‬اللؤلؤ المرصوع فیما ال أصل له أو بأصله موضوع – القاوقچی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار البشائر اإلسالمیة‪ ،‬بیروت‪1415 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪ 101‬ح‪« :264‬‬
‫قال السیوطی‪ :‬باطل ال أصل له‪».‬‬
‫‪ -6‬سلسلة األحاديث الضعیفة والموضوعة – األلبانی‪( ،‬ط‪،1 :‬دار المعارف‪ ،‬الرياض‪1412 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 619‬ح‪« :430‬ال أصل له مرفوعا‪».‬‬
 ‫‪61‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫روایت نشده بلكه سخنانی است كه بر زبان مشهور شده و به دروغ بعنوان حدیث شایع شده است‪.‬‬
‫اضافه بر دالیل اثباتی مشورت با زنان و رأیگیری از آنها‪ ،‬جا دارد كه در اینجا به چهار مورد دیگر‬
‫اشاره كنیم تا قوّت قلبی برای مسلمین باشد‪.‬‬
‫ُ َ َ ُ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫‪ ‬خداوند متعال فرموده‪ :‬فإِن أرادا ف ِصاال عن تراض مِنهما و تشاور فال جناح علي ِهما‪[ ‬بقره‪:‬‬
‫‪ ،]233‬یعنی‪« :‬اگر آن دو (زن و شوهر مطلّقه) با رضایت یكدیگر و مشورت بخواهند كودک را‬
‫(زودتر) از شیر باز گیرند‪ ،‬باكی بر آنها نیست‪»...‬‬
‫وجه استدالل‪ :‬بر اساس این آیه جایز است كه پدر و مادر در خصوص مصلحت فرزندشان با یكدیگر‬
‫مشورت كنند‪ 1.‬و نباید پدر یا مادر بدون مشورت و توافق با یكدیگر تصمیمی در رابطه با بچه اتخاذ‬
‫‪2‬‬
‫كنند‪.‬‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫‪ ‬خداوند متعال فرموده‪َ  :‬و أت ِم ُروا بينكم بِمع ُروف‪[ ‬طالق‪ ،]6 :‬یعنی‪« :‬و به شایستگى میان خود‬
‫به مشورت پردازید‪».‬‬
‫وجه استدالل‪ :‬لفط «أتمروا» از ریشهی «ائتمار» است‪ ،‬به معنای تبادل نظر و مشورت كردن است و‬
‫‪3‬‬
‫آیه خطاب به مردان و زنان (زن و شوهر= پدر و مادر) است‪.‬‬

‫‪ ‬ابوهریره‪ ‬میگوید‪« :‬قال رسول اهلل صىل اهلل عليه وسلم‪ :‬ال تنكح اْليم حّت تستأمر‪ ،‬وال تنكح‬
‫اهلل‪‬‬ ‫اْلكر حّت تستأذن‪ .‬قالوا‪ :‬يا رسول اهلل‪ ،‬وكيف إذنها؟ قال‪ :‬أن تسكت»‪ 4‬یعنی‪« :‬رسول‬
‫فرمودند‪ :‬بیوه زن را نباید به ازدواج كسی درآورد تا این كه با او مشورت شود و دختر باكره‬
‫را نباید به ازدواج درآورد تا این كه رضایت او اتخاذ شود‪ .‬گفتند‪ :‬رضایت دختر باكره چگونه‬
‫است؟ آنحضرت‪ ‬فرمودند‪ :‬این كه سكوت اختیار كند‪».‬‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬الجامع ألحكام القرآن – القرطبی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.172‬‬

‫‪ -2‬نگا‪ :‬تفسیر القرآن العظیم – ابن كثیر‪( ،‬ط‪،2 :‬دار طیبة للنشر والتوزيع‪1420 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.635‬‬
‫‪ -3‬التحرير والتنوير ‪ -‬ابن عاشور‪ ،‬ج‪ ،28‬ص‪329‬؛ همچنین بنگريد به‪( :‬الجامع ألحكام القرآن – القرطبی‪ ،‬ج‪ ،18‬ص‪)169‬‬
‫‪ -4‬صحیح البخاری‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 17‬ح‪5136‬؛ صحیح مسلم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 1036‬ح‪.1419‬‬
 ‫‪62‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫وجه استدالل‪ :‬بر اساس این حدیث صحیح‪ ،‬بسیار واضح است كه مشورت با زن بیوه در امر ازدواج‬
‫بدان امر شده و همچنین كسب رضایت دوشیزه تصریح شده است و مادام كه رضایت برای وی محفوظ‬
‫است پس برای بیوه كه با وی مشورت میشود نظرش برای پذیرفتن بدون مخالفت سزاوارتر است‪.‬‬
‫میگوید‪« :‬قال رسول اهلل صىل اهلل عليه وسلم‪ :‬آمروا النساء يف بناتهن»‪ 1‬یعنی‪:‬‬ ‫عمر‪‬‬ ‫‪ ‬ابن‬
‫«رسول اهلل‪ ‬فرمودند‪ :‬با زنان در مورد ازدواج دخترانشان مشورت كنید‪».‬‬
‫وجه استدالل‪ :‬با توجه به این حدیث‪ ،‬مشاوره با زنان امری جایز و پسندیده است‪ ،‬بخصوص در قضیهی‬
‫تزویج دختران چراكه آنها عالباً به مادرانشان تمایل دارند و لذا مادران از احوال و خصوصیات آنها‬
‫‪2‬‬
‫بیشتر آگاهی داشته و دختران نیز با اطمینان خاطر بهتر میتوانند تصمیمگیری كنند‪.‬‬

‫***‬

‫‪ -1‬سنن أبی داود‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 232‬ح‪2095‬؛ مسند اإلمام أحمد بن حنبل‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ 505‬ح‪4905‬؛ اين حديث سند آن «ضعیف» است‪ ،‬لیكن‬
‫برای آن طرقی ديگر وجود دارد كه در مجموع حديث «حسن» است‪.‬‬
‫‪ -2‬معالم السنن – أبو سلیمان الخطابی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪204‬؛ عون المعبود شرح سنن أبی داود – العظیم آبادی‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.84‬‬
 ‫‪63‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫شبهه دوم‪ :‬در حدیثی بصورت مرفوع از انس بن مالک‪ ‬روایت شده است‪« :‬ال یفعلن أحدكم أمرا‬
‫حىت يستشري فإن لم جيد من يستشري فليسترش امرأة ثم ْلخالفها فإن يف خالفها الربكة»‪ ،‬یعنی‪« :‬هیچیک‬
‫از شما كاری انجام ندهد مگر اینكه مشورت نماید و اگر كسی را برای مشاوره نیافتید پس با زن‬
‫مشورت كنید سپس مخالف نظرش عمل كنید چراكه در خالف آن بركت است!» [ر‪.‬ک‪ :‬الفردوس‬
‫بمأثور اخلطاب – ادلیلیم‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بريوت‪1406 ،‬ه)‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 122‬ح‪]7683‬‬

‫پاسخ‪:‬‬

‫اوالً‪ :‬این حدیث را امام دَیلمی‪(‬م‪509‬هـ) بدون ذكر سند نقل كرده لیكن آن را به امام ابوبكر همدانی‬
‫معروف به ابن الل‪(‬م‪398‬هـ) نسبت داده و علماء اسناد این حدیث را اینگونه بیان كردهاند‪ « :‬أخرج‬
‫ابن الل‪ :‬حدثنا أبو العباس العسكري‪ ،‬حدثنا أَحد بن الوْلد الفحام‪ ،‬حدثنا كثري بن هشام‪ ،‬حدثنا عيىس‬
‫بن إبراهيم اهلاشيم‪ ،‬عن عمر بن حممد‪ ،‬عن أنس مرفواع ‪»...‬‬
‫این حدیث شدیداً «ضعیف» است؛ به دو علت‪ :‬اول‪ :‬ضعف شدید «عیسی بن ابراهیم الهاشمی»‪ ،‬دوم‪:‬‬
‫گوید‪:‬‬ ‫«بخاری‪‬‬ ‫منقطع‪ 1‬بودن سند‪ 2.‬عیسی بن ابراهیم هاشمی نزد علماء شدیداً ضعیف است؛‬
‫"حدیثش منكر است‪ ".‬نسائی‪ ‬گوید‪" :‬متروک بوده و حدیثش منكر است‪ ".‬یحیی بن معین‪ ‬گوید‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫"حدیثش چیزی نیست‪ ".‬ابوحاتم‪ ‬گوید‪" :‬حدیثش متروک است‪»".‬‬

‫‪ -1‬حديث منقطع‪ ،‬به اتفاق علما يكی از انواع حديث ضعیف است‪[ .‬ر‪.‬ك‪ :‬الباعث الحثیث فی اختصار علوم الحديث ‪ -‬ابن كثیر‪( ،‬ط‪،2 :‬‬
‫دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ص ‪ ]44‬و بر ضعف آن علما اتفاق نمودهاند‪ ،‬زيرا يكی از شروط پذيرش حديث صحیح كه اتصال سند آن‬
‫است ساقط شده و همچنین راوی محذوف نیز مجهول الحال است‪[ .‬ر‪.‬ك‪ :‬تیسیر مصطلح الحديث – محمود الطحان‪( ،‬ط‪ ،10 :‬مكتبة‬
‫المعارف للنشر والتوزيع‪1425 ،‬هـ)‪ ،‬ص ‪]95‬‬
‫‪ -2‬المقاصد الحسنة – السخاوی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتاب العربی‪ ،‬بیروت‪1405 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪400‬؛ الفوائد المجموعة فی األحاديث الموضوعة –‬
‫الشوكانی‪( ،‬ط‪ :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ص‪130‬؛‬
‫‪ -3‬میزان االعتدال – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 308‬رقم ‪6546‬؛ لسان المیزان – ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 391‬رقم ‪« :1193‬قال البخاری والنسائی منكر‬
‫الحديث وقال يحیى بن معین لیس بشییء وقال أبو حاتم متروك الحديث وقال النسائی أيضا متروك»‬
 ‫‪64‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬امام ابنحبان‪ ‬گوید‪« :‬از جعفر بن برقان روایات منكری را نقل كرده و احتجاج به حدیثش مادام كه‬
‫‪1‬‬
‫بدان منفرد باشد درست نیست‪».‬‬
‫‪ ‬امام ابوجعفرعقیلی‪ ‬در كتاب "الضعفاء" گوید‪« :‬عیسی بن ابراهیم الهاشمی؛ حدیثش محفوظ نیست‪...‬‬
‫‪2‬‬
‫بخاری‪ ‬گفته‪ :‬منكر الحدیث است؛ كثیر بن هشام از او روایت نموده است‪».‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬امام ابن عدی‪ ‬گوید‪« :‬عموم احادیثی كه عیسی بن ابراهیم هاشمی روایت كرده متابعتی ندارند‪».‬‬
‫‪ ‬امام بیهقی‪ ‬گوید‪« :‬عیسی بن ابراهیم الهاشمی؛ حدیثش منكر است‪ ،‬یحیی بن معین‪ ،‬بخاری‪ ‬و‬
‫‪4‬‬
‫دیگران او را تضعیف نمودهاند‪».‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن القیسرانی‪ ‬گوید‪« :‬عیسی بن ابراهیم متروک است‪».‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن الجوزی‪ ‬نام او را در زمرهی ضعفاء ذكر كرده است‪.‬‬
‫‪ ‬حافظ ذهبی‪ ‬گوید‪« :‬یكی از ضعفاء است؛ بیش از یک نفر [حدیث] او را ترک كرده است و حاكم‬
‫‪7‬‬
‫گفته‪ :‬حدیثش به مراتب واهی و سُست میباشد‪».‬‬
‫‪8‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن حجر‪ ‬گوید‪« :‬عیسی بن ابراهیم الهاشمی؛ شدیداً ضعیف است‪».‬‬
‫ثانیاً‪ :‬متن این حدیث در تعارض صریح آیه قرآن و احادیث صحیح دیگر در خصوص مشورت كردن‬
‫با زنان‪ ،‬و نیز اخذ رأی موافق آنها میباشد‪ .‬و یكی از قواعد مهم حدیثی در رابطه با تبین و تشخیص‬

‫‪ -1‬المجروحین البن حبان‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الوعی‪ ،‬حلب‪1396 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 121‬رقم ‪.710‬‬
‫‪ -2‬الضعفاء الكبیر للعقیلی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار المكتبة العلمیة‪ ،‬بیروت‪1404 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 395‬رقم ‪.1434‬‬
‫‪ -3‬ر‪.‬ك‪ :‬الكامل فی ضعفاء الرجال – ابن عدی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1418 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪« :441‬هی عامة ما يرويه عیسى بن‬
‫إبراهیم الهاشمی وعامة رواياته‪ ،‬ال يتابع علیها‪».‬‬
‫‪ -4‬السنن الكبرى للبیهقی‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪« :26‬عیسى بن إبراهیم الهاشمی هذا من شیوخ بقیة‪ ،‬منكر الحديث ضعفه يحیى بن معین والبخاری‬
‫وغیرهما»‬
‫‪ -5‬ذخیرة الحفاظ – ابن القیسرانی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار السلف‪ ،‬الرياض‪1416 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،929‬ج‪ ،3‬ص‪ ،1399‬ج‪ ،3‬ص‪ 1401‬و ‪ ،1616‬ج‪،5‬‬
‫ص‪.2477‬‬
‫‪ -6‬الضعفاء والمتروكون – ابن الجوزی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1406 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 238‬رقم ‪.2635‬‬
‫‪ -7‬تاريخ اإلسالم – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪« :139‬أحد الضعفاء ‪ ...‬تركه غیر واحد‪ .‬وقال الحاكم‪ :‬واهی الحديث بمرَّة»‬
‫‪ -8‬تهذيب التهذيب ‪ -‬ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.107‬‬
 ‫‪65‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫ضعف و بلكه دروغین بودن یک حدیث از جهت نقد متن‪ ،‬این است كه علمای محدث و اصولی گفتند‪:‬‬
‫«همانا از نشانههای جعل [و كذب] حدیث؛ مخالفت آن با دلیل قطعی عقلی و یا نقلی است‪ ،‬مانند اصول‬
‫اعتقاد‪ 1».‬از اینرو حافظ خطیب بغدادی‪(‬م‪463‬هـ) میگوید‪« :‬اگر خبر واحد در تعارض باشد با‬
‫حكم عقل یا حكم [آیات] قرآن ثابت محكم یا سنت معلوم (قطعی الثبوت)‪ ،‬و معمول‪ ،‬و یا هر دلیلی‬
‫كه به قطعی بودنش حكم شده باشد‪ ،‬در نتیجه پذیرفته نمیشود‪ 2».‬حافظ ابنالجوزی‪(‬م ‪597‬هـ) در‬
‫مقدمهی كتاب "الموضوعات" میگوید‪« :‬هر حدیثی را دیدی كه مخالف معقول و یا ناقض اصول باشد؛‬
‫پس بدان آن موضوع و جعلی است‪ 3».‬همین مطلب را امام سیوطی‪(‬م‪911‬هـ) در "تدریب الراوی"‬
‫‪4‬‬
‫از قول حافظ ابنالجوزی‪ ‬نقل كرده و مهر تأیید بر آن نهاده است‪.‬‬

‫***‬

‫‪ - 1‬تفسیر المنار ‪ -‬محمد رشید رضا‪( ،‬الهیئة المصرية العامة للكتاب‪1990 ،‬م)‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪« :342‬قال المحدثون واألصولیون‪ :‬إن من عالمة‬
‫وضع الحديث مخالفته للدلیل القاطع عقلیا كان أو نقلیا‪ ،‬كأصول االعتقاد»‬
‫‪ - 2‬الكفاية فی علم الرواية للخطیب البغدادی‪( ،‬ط‪ :‬المكتبة العلمیة‪ ،‬المدينة المنورة)‪ ،‬ص ‪« :432‬وال يقبل خبر الواحد فی منافاة حكم العقل‬
‫وحكم القرآن الثابت المحكم‪ ،‬والسنة المعلومة والفعل الجاری مجرى السنة‪ ،‬وكل دلیل مقطوع به »‬
‫‪ - 3‬الموضوعات‪( ،‬ط‪ :‬المكتبة السلفیة بالمدينة المنورة)‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪« :106‬كل حديث رأيته يخالف المعقول‪ ،‬أو يناقض األصول‪ ،‬فاعلم أنه‬
‫موضوع‪».‬‬
‫‪ - 4‬نگا‪ :‬تدريب الراوی فی شرح تقريب النواوی‪( ،‬ط‪ :‬دار طیبة)‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.327‬‬
 ‫‪66‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫گفته است‪« :‬خالفوا النساء فإن يف خالفهن الربكة»‪ ،‬یعنی‪« :‬با زنان‬ ‫خطاب‪‬‬ ‫شبهه سوم‪ :‬عمر بن‬
‫مخالفت كنید چراكه در مخالفت با آنها بركت وجود دارد‪[».‬مسند ابن اجلعد‪( ،‬ط‪ ،1:‬مؤسسة نادر‪،‬‬
‫بريوت‪1410،‬ه)‪ ،‬ص‪ 436‬ح‪« :2971‬حدثنا يلع‪ ،‬أنا أبو عقيل‪ ،‬عن حفص بن عثمان بن عبيد اهلل‪ ،‬عن عبد‬
‫اهلل بن عمر‪ ،‬قال‪ :‬قال عمر رمحه اهلل‪ :‬خالفوا النساء فإن يف خالفهن الربكة»]‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫اوالً‪ :‬این اثر «ضعیف و منکر» است‪ ،‬زیرا در سند آن دو علت وجود دارد‪ :‬اول‪ :‬وجود «ابوعقیل؛ یحیی‬
‫بن المتوكل» كه «ضعیف» است‪ 1.‬دوم‪« :‬حفص بن عثمان» كه وی «مجهول الحال» است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫أ) ابوعقیل یحیی بن المتوکل‬
‫‪ ‬عبداهلل بن مبارک‪ ‬گوید‪« :‬ضعیف است‪».‬‬
‫‪ ‬احمد بن حنبل‪ ‬گوید‪« :‬ابوعقیل از قومی روایت كرده كه هیچ كدامشان را نمیشناسم و از آنها نقل‬
‫نشده است‪».‬‬
‫‪ ‬یحیی بن معین‪ ‬گوید‪« :‬حدیث او چیزی نیست و [در روایت دیگر] منكر الحدیث است‪».‬‬
‫‪ ‬علی بن مدینی‪ ‬گوید‪« :‬ابوعقیل نزد ما ضعیف است‪».‬‬
‫‪ ‬ابن عمار موصلی‪ ‬گوید‪« :‬حجت نیست‪».‬‬
‫‪ ‬عمرو بن علی‪ ‬گوید‪« :‬در او ضعف شدید است‪».‬‬
‫‪ ‬ابراهیم بن یعقوب جوزجانی‪ ‬گوید‪« :‬احادیث ابوعقیل منكر است‪».‬‬
‫‪ ‬ابوزرعه‪ ‬گوید‪« :‬حدیثش لین و ضعیف است‪».‬‬
‫‪ ‬ابوحاتم‪ ‬گوید‪« :‬حدیث او ضعیف است‪ ،‬لیكن حدیثش نوشته میشود‪».‬‬
‫‪ ‬نسائی‪ ‬گوید‪« :‬ضعیف است‪».‬‬
‫‪ ‬ابن حبان‪ ‬گوید‪« :‬به چیزهایی منفرد است كه اصل و اساسی ندارند بعنوان حدیث رسول اهلل‪».‬‬
‫‪ ‬ابو احمد بن عدی‪ ‬گوید‪« :‬عموم احادیث او محفوظ نیست‪».‬‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬الكاشف – الذهبی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار القبلة للثقافة اإلسالمیة‪ ،‬مؤسسة علوم القرآن‪ ،‬جدة‪1413 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 374‬رقم ‪6236‬؛ تقريب‬
‫التهذيب – ابن حجر‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الرشید‪ ،‬سوريا‪1406 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪ 596‬رقم ‪.7633‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪ ،‬ج‪ ،31‬صص ‪ 515 – 511‬رقم ‪6908‬؛ میزان االعتدال – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 404‬رقم‬
‫‪9614‬؛ تهذيب التهذيب ‪ -‬ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،11‬صص ‪ 271 – 270‬رقم ‪.540‬‬
 ‫‪67‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬ساجی‪ ‬گوید‪« :‬حدیثش منكر است‪».‬‬

‫‪ ‬ابواحمد الحاكم‪ ‬گوید‪« :‬وی نزد آنها (محدثین) قوی نیست‪».‬‬
‫‪ ‬ابن عبدالبر‪ ‬گوید‪« :‬ابوعقیل نزد همه محدثین ضعیف است‪».‬‬
‫ب) حفص بن عثمان‬
‫نام او را در كتاب "الجرح و التعدیل" آورده‪ ،‬لیكن برایش جرح و تعدیلی ذكر‬ ‫ابیحاتم‪‬‬ ‫‪ ‬امام ابن‬
‫نكرده است جز اینكه از پدرش ابوحاتم‪ ‬نقل كرده كه گفته‪« :‬حفص بن عثمان روایت كرده از عمر‬
‫بن خطاب‪ ‬بصورت مرسل‪ ،‬و ابو عقیل یحیی بن متوكل از او روایت كرده است‪ 1».‬این بدان معنی‬
‫است كه حفص بن عثمان نزد ابن ابیحاتم‪ ‬مجهول الحال میباشد‪ .‬همانطور‪ 2‬كه حافظ ابن القطان‬
‫الفاسی‪(‬م‪628‬هـ) گوید‪« :‬اكنون بیان میكنیم كه ابو محمد بن ابی حاتم‪ ‬آن راویان را كه در جرح‬
‫و تعدیل نادیده گرفته‪ ،‬چونكه دربارهی آنان شناختی نداشته و لذا نزد او حالشان پنهان است‪ .‬و خود‬
‫حاتم‪‬‬ ‫او (ابن ابی حاتم) در مقدمه كتابش این موضوع را بیان نموده است‪ 3».‬جالب اینكه ابن ابی‬
‫در مقدمه كتابش در بیان منهجش تصریح كرده‪ ،‬از گروهی كه دربارهی راویان از روی كماطالعی‬
‫سخن گفتند چیزی نقل نكرده است‪ 4.‬و این سخن بدین معنی است كه ابن ابی حاتم‪ ‬راویانی را كه‬
‫دیگران توثیق كردن در حالی كه به حالشان معرفتی نداشتند‪ ،‬آن را نپذیرفته و رها كرده است‪.‬‬
‫‪ ‬امام ابن حبان‪ ‬در كتاب "الثقات" نام حفص بن عثمان را آورده و نوشته است‪« :‬حفص بن عثمان‬
‫بن محمد بن عراوده؛ از عكرمه روایت میكرد و ابوعقیل نیز از او روایت كرده است‪ 5».‬البته امام ابن‬

‫‪ -1‬الجرح والتعديل – ابن أبی حاتم‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مجلس دائرة المعارف العثمانیة‪ ،‬بحیدر آباد الدكن‪ ،‬الهند ‪ /‬دار إحیاء التراث العربی‪ ،‬بیروت)‪،‬‬
‫ج‪ ،3‬ص‪ 184‬رقم ‪« :794‬حفص بن عثمان روى عن عمر بن الخطاب رضی اهلل عنه‪ ،‬مرسل روى عنه أبو عقیل يحیى بن المتوكل»‬
‫‪ - 2‬نگا‪ :‬إتحاف النبیل‪ ،‬مصطفی بن اسماعیل‪( ،‬ط‪ ،2 :‬الفرقان[بی تا])‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.286‬‬
‫‪ - 3‬بیان الوهم واإليهام ‪ -‬ابن القطان‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دارطیبة‪1418 ،‬هـ)‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ « :150‬ونبین اآلن أن أبا محمد بن أبی حاتم إنما أهمل هؤالء‬
‫من الجرح والتعديل‪ ،‬ألنه لم يعرفه فیهم‪ ،‬فهم عنده مجهولو األحوال‪ ،‬بین ذلك عن نفسه فی أول كتابه‪».‬؛ همچنین بنگريد به‪( :‬سلسلة‬
‫األحاديث الضعیفة‪ ،‬األلبانی‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪)469‬‬
‫‪ - 4‬الجرح والتعديل البن ابی حاتم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ « :38‬ولم نحك عن قوم قد تكلموا فی ذلك لقلة معرفتهم به»‬
‫‪ -5‬الثقات – ابن حبان‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دائرة المعارف العثمانیة بحیدر آباد الدكن الهند‪1393 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 196‬رقم ‪« :7340‬حفص بن عثمان بن‬
‫محمد بن عرادة يروی عن عكرمة روى عنه أبو عقیل»‬
 ‫‪68‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫در توثیق راویان مجهول به تساهل مشهور است‪ 1.‬دكتر ماهر الفحل در بیان قاعده صحیح‬ ‫حبان‪‬‬

‫در خصوص توثیقات ابن حبان‪ ‬میگوید‪« :‬هرگاه تنها ابن حبان‪ ‬راویای را در ثقات ذكر كند و‬
‫‪2‬‬
‫دو نفر از او روایت كرده باشند در این حالت مجهول الحال است‪».‬‬

‫شیخ آلبانی‪(‬م‪1420‬هـ) در بیان حكم این اثر میگوید‪« :‬این سند ضعیف است و در آن دو علت‬
‫وجود دارد؛ اول‪ :‬مجهول بودن حفص‪ ،‬ابن ابی حاتم‪ ‬نام او را ذكر كرده با یک روایت از ابو عقیل و‬
‫جرح و تعدیلی برای او ذكر نكرده است‪ .‬و در ثقات ابن حبان‪ :‬حفص بن عثمان بن محمد بن عراده از‬
‫عكرمه روایت كرده و از او نیز ابوعقیل روایت كرده است‪ .‬پس احتمال دارد كه این همان حفص باشد‬
‫با اینكه در نام جد اختالف دارند؛ و چیزی كه مؤكد بر جهالت این راوی است سخن امام احمد بن‬
‫است كه بدان اشاره نموده است‪ .‬دوم‪ :‬ابوعقیل‪ ،‬نام او یحیی بن متوكل العمری شاگرد بهیه‬ ‫حنبل‪‬‬

‫است كه ضعیف میباشد همانطور كه در "تقریب" بیان شده و احمد‪ ‬گفته است‪ :‬از او گروهی روایت‬
‫‪3‬‬
‫كردهاند كه آنها را نمیشناسم‪».‬‬

‫‪ -1‬سلسلة األحاديث الضعیفة – األلبانی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪« :166‬هو معروف به من التساهل فی التوثیق»‪ ،‬امام سخاوی‪ ‬ابن حبان‪ ‬را در‬
‫تساهل قريب حاكم نیشابوری‪ ‬دانسته است‪ « :‬ابن حبان يدانی الحاكم فی التساهل» [ر‪.‬ك‪ :‬فتح المغیث بشرح الفیة الحديث –‬
‫السخاوی‪(،‬ط‪ ،1:‬مكتبة السنة‪1424 ،‬هـ)‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ]55‬و حال اينكه حاكم نیشابوری‪ ‬در تصحیح احاديث بین علماء به تساهل‬
‫مشهور است‪ « :‬والحاكم متساهل فی التصحیح معروف عند العلماء»[ر‪.‬ك‪ :‬المجموع شرح المهذب – النووی‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،] 546‬حافظ‬
‫ابن حجر‪ ‬در مقدمه "لسان المیزان" میگويد‪ « :‬هذا الذی ذهب إلیه ابن حبان من أن الرجل إذا انتفت جهالة عینه كان على العدالة‬
‫إلى أن يتبین جرحه مذهب عجیب والجمهور على خالفه‪ .‬وهذا هو مسلك ابن حبان فی كتاب الثقات الذی ألفه فإنه يذكر خلقا ممن‬
‫ينص علیهم أبو حاتم‪ ،‬وَغیره على أنهم مجهولون وكأن عند ابن حبان‪ :‬أن جهالة العین ترتفع برواية واحد مشهور وهو مذهب شیخه ابن‬
‫خزيمة ولكن جهالة حاله باقیة عند غیره‪ ،».‬يعنی‪« :‬اين ديدگاه كه ابن حبان‪ ‬به آن رفته اگر شخصی هنگامی كه مجهول العین بودنش‬
‫منتفی شود عادل(ثقه) است مگر اينكه جرح او مشخص گردد‪ ،‬ديدگاه عجیبی است و جمهور در اين مسأله با وی مخالف هستند‪ .‬و‬
‫اين روشی كه ابن حبان‪ ‬كتاب الثقات را تألیف كرده و راويانی را كه ابوحاتم‪ ‬و ديگران بر مجهول بودنشان اشاره نمودهاند‪ ،‬در‬
‫آن آورده كه گويا نزد ابن حبان‪ ،‬مجهول العین بودن با روايت يك نفر از او مشهور میشود و اين ديدگاه استادش ابن خزيمه‪‬‬
‫هم است البته مجهول الحال بودن اين راوی نزد ديگران باقیست‪( ».‬ر‪.‬ك‪ :‬لسان المیزان – ابن حجر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪)14‬‬
‫‪ -2‬بحوث فی المصطلح – ماهر ياسین الفحل‪ ،‬ص‪ « :288‬إذا ذكره ابن حبان وحده فی " الثقات " وروى عنه اثنان‪ ،‬فهو مجهول الحال‪».‬‬
‫‪ -3‬سلسلة األحاديث الضعیفة والموضوعة – األلبانی‪ ،‬ج‪ ،1‬صص ‪.620 – 619‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫ثانیاً‪ :‬این اثر عالوه بر ضعف سند‪ ،‬از نظر متن نیز منکر میباشد چراكه در تعارض با اثر دیگری است‬
‫كه عمر بن خطاب‪ ‬با زنان مشورت كرده و رأی موافق آنها را عملی كرده است‪ .‬چنانكه با اسناد‬
‫روایت است كه میگوید‪« :‬قال عمر بن اْلطاب ريض اهلل عنه ْلفصة‬ ‫عمر‪‬‬ ‫صحیح از عبداهلل بن‬
‫بنت عمر ريض اهلل عنها‪ :‬كم أكرث ما تصب املرأة عن زوجها؟‪ .‬فقالت‪ :‬ستة أو أربعة أشهر‪ .‬فقال عمر‬
‫دخترش‬ ‫حفصه‪‬‬ ‫به‬ ‫خطاب‪‬‬ ‫ريض اهلل عنه‪ :‬ال أحبس اجليش أكرث من هذا»‪ 1‬یعنی‪« :‬عمر بن‬
‫عمر‪‬‬ ‫عرض كرد‪ :‬شش یا چهار ماه؛‬ ‫حفصه‪‬‬ ‫فرمود‪ :‬چقدر زن از شوهرش صبر داشته باشد؟‬
‫فرمود‪ :‬ارتش را بیش از این مقدار نگه نمیدارم‪».‬‬

‫***‬

‫‪ -1‬السنن الكبرى للبیهقی‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ 51‬ح‪17850‬؛ مسند الفاروق البن كثیر‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الوفاء‪ ،‬المنصورة‪1411 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪422‬؛ البدر‬
‫المنیر ‪ -‬ابن الملقن‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الهجرة‪ ،‬الرياض‪1425 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.140‬‬
 ‫‪70‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫شبهه چهارم‪ :‬در حدیثی وارد شده است‪« :‬طاعة النساء ندامة»‪ ،‬یعنی‪« :‬فرمانبرداری از زنان مایهی‬
‫پشیمانی است‪ ».‬و در لفظی دیگر‪« :‬طاعة املرأة ندامة» یعنی‪« :‬اطاعت از زن مایهی پشیمانی است‪».‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫این حدیث «موضوع = جعلی» است‪ 1.‬و از طریق سیده عایشه‪ ‬و زید بن ثابت‪ ‬روایت شده است‬
‫كه در اسناد همگی آنها راویان «جاعل حدیث»‪« ،‬ضعیف» و «مجهول» وجود دارد‪ ،‬از اینرو علماء این‬
‫حدیث را باطل دانستهاند‪.‬‬

‫‪ )1‬سیده عایشه‪‬‬

‫از ‪ :‬عن حممد بن سليمان بن أيب كريمة‪ ،‬عن هشام بن عروة‪ ،‬عن أبیه‪ ،‬عن‬ ‫‪3‬‬
‫قضاعی‪‬‬ ‫و‬ ‫‪2‬‬
‫عقیلی‪‬‬

‫اعئشة‪ ،‬عن انليب صىل اهلل علیه وسلم ‪ ,‬قال‪« :‬طاعة النساء ندامة»‬

‫امام سیوطی‪(‬م‪911‬هـ) این حدیث را در كتاب الآلىلء املصنوعة يف اْلحاديث املوضوعة‪ 4‬آورده و‬
‫ضمن بیان نقل باطل بودن این حدیث توسط عقیلی‪ ‬و ابن عدی‪ ‬در ادامه دو طریق برای حدیث‬
‫مذكور نقل كرده و مینویسد‪:‬‬
‫‪ )1‬أخرجه أبو يلع احلداد يف معجمه حدثنا أبو الفضل أمحد بن حممد بن جعفر بن یونس حدثنا أبو احلسن يلع بن‬
‫‪5‬‬
‫داود بن اخللیل حدثنا أبو احلسن حممد بن محدون حدثنا العباس بن ربیع بن ثعلب حدثنا أيب حدثنا أبو اْلخرتي‬
‫عن هشام به‪.‬‬

‫‪ -1‬سلسلة األحاديث الضعیفة والموضوعة – األلبانی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 623‬ح‪435‬؛ ضعیف الجامع الصغیر – األلبانی‪( ،‬ط‪ :‬المكتب اإلسالمی)‪،‬‬
‫ص‪ 528‬ح‪.3607‬‬
‫‪ -2‬الضعفاء الكبیر للعقیلی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪74‬؛ ح‪.226‬‬
‫‪ -3‬مسند الشهاب القضاعی‪( ،‬ط‪ ،2 :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بیروت‪1407 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.160‬‬
‫‪ -4‬الآللىء المصنوعة فی األحاديث الموضوعة – السیوطی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1417 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.147‬‬
‫‪ -5‬ابوالبختری وهب بن وهب؛ اين راوی متهم به دروغگويی است و ائمه حديث او را «كذاب»‪« ،‬دجال»‪« ،‬سكتواعنه»‪« ،‬واضع الحديث»‬
‫توصیف نمودهاند‪( .‬ر‪.‬ك‪ :‬میزان االعتدال – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،4‬صص ‪ 354 – 353‬رقم ‪)9434‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ )2‬قال أبو احلسن يلع بن أمحد بن عمر احلمايم يف جزئه أنبأنا أبو حممد عبد اهلل بن یوسف ابلخاري حدثنا خلف‬
‫بن حممد بن إسماعيل اْلخاري‪ 1‬حدثنا عمران بن موىس بن الضحاك حدثنا نرص بن احلسنی حدثنا إبراهیم بن‬
‫أشعث حدثنا عيىس بن یونس عن هشام به أخرجه ابن انلجار يف تارخيه‪.‬‬

‫میگوید‪« :‬محمد بن سلیمان بن ابی كریمه از هشام بن عروه روایات باطلی را‬ ‫ابوجعفرعقیلی‪‬‬ ‫‪ ‬امام‬
‫‪2‬‬
‫نقل كرده كه اصل و اساسی ندارند‪».‬‬
‫میگوید‪« :‬این حدیث را فقط راویان ضعیف از هشام [بن عروه] روایت كردهاند و‬ ‫عدی‪‬‬ ‫‪ ‬امام ابن‬
‫‪3‬‬
‫خالد بن ولید مخزومی نیز از هشام آن را روایت كرده كه او از ابن ابی كریمه ضعیفتر است‪».‬‬
‫‪ ‬شیخ آلبانی‪ ‬میگوید‪« :‬در یكی از طریقهای حدیث خلف بن محمد بن اسماعیل است و او حدیثش‬
‫ساقط میباشد و در طریق دیگر ابوالبختری است كه نام وی وهب بن وهب جاعل مشهور حدیث‬
‫‪4‬‬
‫است‪».‬‬

‫روایت شده است كه هر سه‬ ‫عروه‪‬‬ ‫از سه طریق از هشام بن‬ ‫عایشه‪‬‬ ‫نتیجه اینکه حدیث سیده‬
‫آنها در اسنادشان راویان جاعل حدیث‪ ،‬و ضعیف وجود دارد و عالوه بر آن راویان مجهولی كه مجال‬
‫بررسی آنها نیست و به مهمترین آنها اكتفا كردیم تا بطالن این حدیث معلوم گردد‪.‬‬

‫‪ )2‬زید بن ثابت‪‬‬

‫‪ -1‬خلف بن محمد بن اسماعیل الخیمی؛ اين راوی اهل بخاری بوده و از محدثین آنجا لیكن توسط ائمه تضعیف شده است‪ .‬خلیلی‪‬‬
‫گويد‪ « :‬صاحب حفظ و معرفت بوده لیكن بسیار ضعیف هم بوده چون متنهايی را روايت كرده كه معروف نبودهاند‪ ».‬حاكم‪ ‬و ابن‬
‫ابی زرعه‪ ‬گفتهاند‪« :‬از او زياد نوشتیم لیكن ازمسئولیت آن برائت میجوئیم و فقط به جهت اعتبار آن را نوشتیم‪ ».‬همچنین ابوسعد‬
‫ادريسی‪ ‬او را تضعیف كرده است‪( .‬ر‪.‬ك‪ :‬سیر أعالم النبالء – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪204‬؛ لسان المیزان – ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،2‬صص ‪404‬‬
‫– ‪ 405‬رقم ‪]1662‬‬
‫‪ -2‬الضعفاء الكبیر للعقیلی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 74‬رقم ‪« :1628‬محمد بن سلیمان بن أبی كريمة عن هشام بن عروة‪ ،‬ببواطیل ال أصل لها»‬
‫‪ -3‬الكامل فی ضعفاء الرجال – ابن عدی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ « :249‬ولم يروه عن هشام إال ضعیف وحدث به عن هشام خالد بن الولید المخزومی‪،‬‬
‫وهو أضعف من بن أبی كريمة هذا»‬
‫‪ -4‬ر‪.‬ك‪ :‬سلسلة األحاديث الضعیفة والموضوعة – األلبانی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.625‬‬
 ‫‪72‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫از‪ :‬حدثنا عثمان بن عبد الرَحن الطرائيف عن عنبسة بن عبدالرَحن‬ ‫‪2‬‬

‫عدی‪‬‬ ‫و ابن‬ ‫‪1‬‬
‫الجوزی‪‬‬ ‫ابن‬
‫عن حممد بن زاذان عن أم سعد بنت زید بن ثابت عن أبیها‪ ،‬قال‪« :‬قال رسول اهلل صىل اهلل علیه وسلم طاعة‬
‫املرأة ندامة»‬

‫أ) عثمان بن عبدالرحمن الطرائفی‬

‫در رابطه با این راوی بین ائمه جرح و تعدیل اختالف است؛ گروهی او را راستگو دانسته و گروهی دیگر او را‬
‫تضعیف كردهاند كه ظاهراً وی به خودی خود راستگوست لیكن احادیثی كه نقل كرده از مجاهیل و راویان‬
‫و ابن‬ ‫عدی‪‬‬ ‫ضعیف بوده به همین دلیل ائمه او را تضعیف كردهاند‪ .‬یحیی بن معین‪ ،‬ابوحاتم‪ ،‬ابن‬
‫شاهین‪ ‬او را «صدوق یا ثقه» وصف كردهاند لیكن در مقابل احمد بن حنبل‪ ،‬بخاری‪ ،‬ابو احمد الحاكم‪،‬‬
‫ساجی‪ ،‬ابن نمیر‪ ،‬ازدی‪ ‬و ابن حبان‪ ‬او را تضعیف كردهاند و بلكه برخی از آنها عثمان بن عبدالرحمن‬
‫را «كذاب» معرفی كردهاند‪ 3.‬جرح این راوی مفسر است چراكه روایات منكر زیاد نقل كرده كه دلیل عمده‬
‫آن نیز نقل این روایات از افراد مجهول و ضعیف است و حتی ائمهای كه او را راستگو دانستهاند به این مطلب‬
‫اشاره كردهاند و همراه با آن جزو مدلسین نیز است كه در مرتبهی پنجم قرار دارد‪ 4‬كه حدیث این مرتبه‬
‫مردود است‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫ب) عنبسه بن عبدالرحمن‬
‫‪ ‬یحیى بن معین‪ ‬گوید‪« :‬حدیث او چیزی نیست‪».‬‬
‫‪ ‬ابو زرعه‪ ‬گوید‪« :‬حدیث او منكر و واهی است‪».‬‬
‫‪ ‬ابو حاتم‪ ‬گوید‪« :‬حدیث او متروک است و [بلكه] حدیث جعل میكرد‪».‬‬

‫‪ -1‬الموضوعات – ابن الجوزی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬محمد عبد المحسن صاحب المكتبة السلفیة بالمدينة المنورة‪1386 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.272‬‬
‫‪ -2‬الكامل فی ضعفاء الرجال – ابن عدی‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.462‬‬
‫‪ -3‬تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪ ،‬ج‪ ،19‬صص ‪ 431 – 428‬رقم ‪3838‬؛ میزان االعتدال – الذهبی‪ ،‬ج ‪ ،3‬صص ‪46 – 45‬‬
‫رقم ‪5532‬؛ تهذيب التهذيب ‪ -‬ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،7‬صص ‪ 135 – 134‬رقم ‪.280‬‬
‫‪ -4‬طبقات المدلسین – ابن حجر‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مكتبة المنار‪ ،‬عمان‪1403 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪ 56‬رقم ‪.146‬‬
‫‪ -5‬ر‪.‬ك‪ :‬تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪ ،‬ج‪ ،22‬صص ‪ 419 – 416‬رقم‪4536‬؛ الكامل فی ضعفاء الرجال – ابن عدی‪ ،‬ج‪،6‬‬
‫صص ‪ 463 – 459‬رقم‪1406‬؛ میزان االعتدال – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،3‬صص‪ 302 – 301‬رقم‪.6512‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬بخارى‪ ‬گوید‪[« :‬حدیث] او را ترک كردهاند‪».‬‬

‫‪ ‬ابوداود‪ ‬گوید‪« :‬ضعیف است‪».‬‬
‫‪ ‬نسائی‪ ‬گوید‪« :‬ضعیف و متروک است‪».‬‬
‫‪ ‬دارقطنی‪ ‬گوید‪« :‬ضعیف است‪».‬‬
‫‪ ‬ابو الفتح ازدی‪ ‬گوید‪ « :‬بسیار دروغگوست‪».‬‬
‫‪ ‬ابن حبان‪ ‬گوید‪« :‬او صاحب چیزهای جعلی است كه احتجاج به او جایز نیست‪».‬‬

‫‪1‬‬
‫پ) محمد بن زاذان‬
‫‪ ‬یحیی بن معین‪ ‬گوید‪« :‬حدیث او چیزی نیست‪».‬‬
‫‪ ‬بخاری‪ ‬گوید‪« :‬حدیث او منكر است و نوشته نمیشود‪».‬‬
‫‪ ‬ابوحاتم‪ ‬گوید‪« :‬حدیث او متروک است و نوشته نمیشود‪».‬‬
‫‪ ‬ابن عدی‪ ‬گوید‪« :‬غیر آنچه را كه ذكر كردیم نیز روایست كرده و همگی آن احادیث مضطرب و‬
‫پریشان میباشند‪».‬‬
‫‪ ‬ساجی‪ ‬گوید‪« :‬حدیثش نوشته نمیشود‪».‬‬
‫‪ ‬دارقطنی‪ ‬گوید‪« :‬ضعیف است‪».‬‬
‫‪ ‬ترمذی‪ ‬گوید‪« :‬احادیثش منكر است‪».‬‬
‫نتیجه اینکه این حدیث از طریق زید بن ثابت‪ ‬نیز جعلی و مردود میباشد‪.‬‬
‫بسیاری از علماء در بیان حكم این حدیث به مردود بودن آن تصریح نمودهاند و این حدیث را در‬
‫كتابهای ضعفاء و موضوعات (جعلیات) ذكر كردهاند؛ از جمله‪:‬‬
‫‪ ‬امام ابن عدی‪(‬م‪365‬هـ) بعد از نقل حدیث مذكور میگوید‪« :‬عنسبه احادیث غیر این مواردی كه‬
‫‪2‬‬
‫نقل كردم را هم دارد‪ .‬و او فردی منكر الحدیث است‪».‬‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪ ،‬ج‪ ،25‬صص‪ 207 – 206‬رقم ‪5216‬؛ میزان االعتدال – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪546‬‬
‫رقم‪.7525‬‬
‫‪ -2‬الكامل فی ضعفاء الرجال – ابن عدی‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ « :463‬وعنبسة هذا له غیر ما ذكرت من الحديث‪ ،‬وهو منكر الحديث‪».‬‬
 ‫‪74‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬امام ابن الجوزی‪(‬م‪597‬هـ) میگوید‪« :‬این دو حدیث صحیح نیستند؛ حدیث زید بن ثابت‪‬؛ در‬
‫آن عنبسه وجود دارد كه یحیی‪ ‬گفته است‪ :‬حدیث او چیزی نیست و ابن حبان‪ ‬نیز گفته است‪:‬‬
‫او صاحب احادیث جعلی است؛ احتجاج به او و عثمان بن عبدالرحمن جایز نیست‪ .‬اما حدیث سیده‬
‫گفته است‪ :‬محمد بن سلمان از هشام احادیث باطلی را روایت كرده كه اصل و‬ ‫عایشه‪‬؛ عقیلی‪‬‬

‫اساسی ندارند و این حدیث از قبیل آن احادیث [باطل] میباشد‪ .‬ابن عدی‪ ‬گفته است‪ :‬از هشام این‬
‫‪1‬‬
‫حدیث را فقط افراد ضعیف روایت كردهاند‪».‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن القیسرانی‪(‬م‪507‬هـ)‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬حافظ ذهبی‪(‬م‪748‬هـ)‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬حافظ سیوطی‪(‬م‪)911‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ ‬حافظ محمد طاهر فتنی‪(‬م‪986‬هـ)‬
‫‪6‬‬
‫‪ ‬عالمه مال علی القاری‪(‬م‪1014‬هـ)‬
‫‪7‬‬
‫‪ ‬عالمه عجلونی‪(‬م‪1162‬هـ)‬
‫‪8‬‬
‫‪ ‬عالمه شوكانی‪(‬م‪1250‬هـ)‬
‫‪9‬‬
‫‪ ‬عالمه قاوقچی‪(‬م‪1305‬هـ)‬

‫‪ -1‬الموضوعات – ابن الجوزی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.273‬‬

‫‪ -2‬ذخیرة الحفاظ – ابن القیسرانی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1557‬ح‪.3455‬‬
‫‪ -3‬تلخیص كتاب الموضوعات البن الجوزی – الذهبی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مكتبة الرشد‪ ،‬الرياض‪1419 ،‬هـ)‪ ،‬صص‪ 234 – 233‬ح‪.595‬‬
‫‪ -4‬الآللىء المصنوعة فی األحاديث الموضوعة – السیوطی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.147‬‬
‫‪ -5‬تذكرة الموضوعات – الفتنی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬إدارة الطباعة المنیرية‪1343 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪.128‬‬
‫‪ -6‬الموضوعات الكبری – المال علی القاری‪( ،‬ط‪ :‬دار األمانة ‪ /‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ص‪.233‬‬
‫‪ -7‬كشف الخفاء ومزيل اإللباس – العجلونی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬المكتبة العصرية ‪2000 ،‬م)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 41‬ح‪.1648‬‬
‫‪ -8‬الفوائد المجموعة فی األحاديث الموضوعة – الشوكانی‪ ،‬ص‪ 129‬ح‪.32‬‬
‫‪ -9‬اللؤلؤ المرصوع فیما ال أصل له أو بأصله موضوع – القاوقچی‪ ،‬ص‪ 101‬ح ‪.265‬‬
 ‫‪75‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫شبهه پنجم‪ :‬در حدیثی وارد شده است‪« :‬هلكت الرجال حنی أطاعت النساء»‪ ،‬یعنی‪« :‬اگر مردان از‬
‫زنان اطاعت كنند‪ ،‬هالک میشوند‪[ ».‬املستدرك یلع الصحیحنی للحاكم‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪،‬‬
‫بريوت‪1411 ،‬ه)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 323‬ح‪]7789‬‬

‫پاسخ‪:‬‬

‫اوالً‪ :‬این حدیث «ضعیف» است‪ 1.‬سلسله اسناد این حدیث از طریق حاكم نیشابوری‪ ،‬طبرانی‪ ‬و‬

‫بدین قرار است‪« :‬حدثنا أبو بكرة بكار بن عبد العزيز بن أيب بكرة‪ ،‬قال‪ :‬سمعت‬ ‫حنبل‪‬‬ ‫احمد بن‬
‫أيب‪ ،‬حيدث عن أيب بكرة ‪ ...‬الخ»‪ 2‬سند این حدیث به علت وجود "بكار بن عبدالعزیز" ضعیف است‪،‬‬
‫زیرا ائمه او را تضعیف كردهاند هرچند برخی نیز او را توثیق كردهاند امّا جرح وی مفسر است‪ .‬یحیی‬
‫بن معین‪ ‬در جایی گفته است‪« :‬حدیث او چیزی نیست‪ ».‬و در جایی دیگر گفته‪« :‬فردی صالح است‪».‬‬
‫گفته است‪« :‬امید است كه اشكالی نداشته باشد‪ ،‬لیكن او در زمرهی راویان ضعیفی است‬ ‫عدی‪‬‬ ‫ابن‬
‫كه حدیثشان نوشته میشود‪ ».‬بزار‪ ‬در جایی گفته است‪« :‬بر او ایرادی نیست‪ ».‬و در جایی دیگر گفته‬
‫است‪« :‬ضعیف است‪ ».‬عقیلی‪ ‬گفته است‪« :‬حدیث او متابعتی ندارد‪ ».‬یعقوب بن سفیان‪ ‬نیز در باب‬
‫كسانی كه روایت از آنها رها میشود‪ ،‬گفته است‪« :‬ضعیف است‪ ».‬ابن حبان‪ – ‬طبق معمول‪ -‬نام او‬
‫را در الثقات ذكر نموده است‪ .‬ابن الجارود‪ ‬گفته است‪« :‬حدیث او چیزی نیست‪ ».‬و ساجی‪ ‬و ابو‬
‫‪4‬‬
‫العرب‪ ‬او را در زمرهی ضعفاء قلمداد كردهاند‪ 3.‬حافظ ذهبی‪‬گوید‪« :‬در او ضعف است‪».‬‬
‫ثانیاً‪ :‬در قرآن و سنت نمونههای اطاعت از زنان در چار چوب مشاوره بیان شده است كه قبالً مواردی‬
‫را نقل كردیم كه جای شبههای را باقی نمیگذارد و باز در اینجا به نقل برخی از آنها اشاره میكنیم‪.‬‬

‫‪ -1‬سلسلة األحاديث الضعیفة والموضوعة – األلبانی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 625‬ح‪.436‬‬

‫‪ -2‬مسند اإلمام أحمد بن حنبل‪ ،‬ج‪ ،34‬ص‪ 106‬ح‪20455‬؛ المعجم األوسط للطبرانی‪( ،‬ط‪ :‬دار الحرمین‪ ،‬القاهرة)‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 135‬ح‪425‬؛‬
‫المستدرك على الصحیحین للحاكم‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت‪1411 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 323‬ح‪.7789‬‬
‫‪ -3‬تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪ ،‬ج‪ ،4‬صص ‪ 202 – 201‬رقم ‪739‬؛ تهذيب التهذيب ‪ -‬ابن حجر‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪479 – 478‬‬
‫رقم ‪880‬؛ إكمال تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – عالء الدين مغلطای‪( ،‬ط‪ ،1 :‬الفاروق الحديثة‪1422 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 11‬رقم ‪.784‬‬
‫‪ -4‬الكاشف – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 273‬رقم‪« :620‬فیه لین»‬
 ‫‪76‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫داهما يا َأبَت اس َتأجرهُ‬

‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ ‬خداوند متعال از زبان یكی از دختران شعیب‪ ‬نقل كرده است‪ :‬قالت إِح‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ُّ َ‬ ‫ذ َ َ َ‬
‫ري م ِن استأجرت الق ِوي اْلمي‪[ ‬قصص‪ ،]26 :‬یعنی‪ « :‬یكى از آن دو [دختر] گفت‪ :‬اى پدر‪،‬‬ ‫إِن خ‬
‫او را استخدام كن‪ ،‬چرا كه بهترین كسى است كه استخدام مىكنى‪ :‬هم نیرومند [و هم] درخور‬
‫اعتماد است‪ ».‬و همان شد كه دختر گفته بود چراكه شعیب‪ ‬او را استخدام كرد‪ .‬چنانكه‬
‫ََذ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ُ َ ُ‬ ‫َ‬
‫حجج فإِن أتممت عْشا‬‫ماين ِ‬
‫ي ىلع أن تأجرين ث ِ‬
‫ِ‬ ‫هات‬ ‫ت‬ ‫ن‬‫اب‬ ‫ى‬ ‫د‬ ‫ح‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ك‬ ‫ح‬ ‫ك‬
‫ِ‬ ‫ن‬‫أ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ريد‬ ‫أ‬ ‫ين‬ ‫إ‬ ‫قال‬
‫فرمود‪ِ  :‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ف ِمن عِن ِدك ‪[ ‬قصص‪ ،]27 :‬یعنی‪[ « :‬شعیب] گفت‪ :‬من مىخواهم یكى از این دو دختر خود را‬
‫[كه مشاهده مىكنى] به نكاح تو در آورم‪ ،‬به این [شرط] كه هشت سال براى من كار كنى‪ ،‬و‬
‫اگر ده سال را تمام گردانى اختیار با تو است‪».‬‬
‫میگوید‪« :‬أن رسول اهلل صىل اهلل علیه وسلم‪ ،‬قال‪ :‬أال لككم راع ولككم‬ ‫عمر‪‬‬ ‫‪ ‬عبداهلل بن‬
‫مسئول عن رعیته‪ ،‬فاإلمام اذلي یلع انلاس راع وهو مسئول عن رعیته‪ ،‬والرجل راع یلع أهل بيته‪،‬‬
‫وهو مسئول عن رعیته‪ ،‬واملرأة راعیة یلع أهل بیت زوجها‪ ،‬وودله ويه مسئولة عنهم‪ 1»...‬یعنی‪« :‬‬
‫فرمودند‪ :‬بدانید كه همه شما مسئولید و هر یک از شما‪ ،‬نسبت به زیردستانش‬ ‫اهلل‪‬‬ ‫رسول‬
‫بازخواست مىشود‪ .‬فرمانرواى مردم‪ ،‬مسئول مردم است و نسبت به زیردستانش بازخواست‬
‫مىشود‪ .‬مرد‪ ،‬سرپرست خانواده است و نسبت به آنان‪ ،‬بازخواست مىشود‪ .‬زن نیز مسئول خانه‬
‫شوهر و فرزندان اوست و در برابر آنها‪ ،‬بازخواست مىشود‪».‬‬
‫وجه استدالل‪ :‬باتوجه به این حدیث؛ مرد فقط مسئول خانه را برعهده دارد در حالی كه زن عالوه بر‬
‫مسئول خانه‪ ،‬مسئولیت [تربیت] فرزندان را نیز عهدهدار است و خطاب حدیث در بیان مسئولیت به‬
‫حاكم‪ ،‬مردان و زنان نیز است‪ .‬علماء فرمودند‪« :‬مسئولیت زن در حسن تدبیر زندگی‪ ،‬نصیحت‪ ،‬مهربانی‬
‫‪2‬‬
‫و امانت در حق شوهر و حفظ خود‪ ،‬اموال‪ ،‬فرزندان و ‪ ،...‬میباشد‪».‬‬

‫‪ -1‬صحیح البخاری‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ 62‬ح‪7138‬؛ صحیح مسلم‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1459‬ح‪.1829‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬تحفة األحوذی بشرح جامع الترمذی – المباركفوری‪( ،‬ط‪ :‬دار الكتب العلمیة‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪295‬؛ فیض القدير – المناوی‪ ،‬ج‪،5‬‬
‫ص‪38‬؛ مرقاة المفاتیح شرح مشكاة المصابیح – المال علی القاری‪( ،‬ط‪ ،1 :‬دار الفكر‪ ،‬بیروت‪1422 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.2402‬‬
 ‫‪77‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬امام خطابی‪(‬م‪388‬هـ) میگوید‪« :‬مسئولیت زن؛ تدبیر امور خانه‪ ،‬فرزندان‪ ،‬خدمتكاران و‬
‫‪1‬‬
‫همچنین مصلحت اندیشی در همه حال برای شوهر است‪».‬‬
‫‪ ‬امام بغوی‪(‬م‪516‬هـ) میگوید‪« :‬این موارد (حاكم و مرد و زن) در این حدیث در نام‬
‫(مسئولیت) برابراند‪ ،‬لیكن در معنا و مفهوم مختلفاند؛ مسئولیت حاكم در سرپرستی امور‬
‫زیردستان و محافظتشان و نیز اقامهی حدود و احكام در بین آنها است‪ .‬مسئولیت مرد نسبت‬
‫به خانواده‪ ،‬ادای حق نفقه و رفتار نیكو با آنها است‪ .‬و همچنین مسئولیت زن در خانهی شوهر‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫حسن تدبیر در امر خانه و عهدهدار شدن مسئولیت در حق خدمتكار و مهمانان است‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ بدرالدین العینی‪855(‬هـ) میگوید‪« :‬مسئولیت زن‪ ،‬تدبیر نیكو در خانه شوهر‪ ،‬نصیحت‬
‫‪3‬‬
‫او و نیز امانت اموال و حفظ خود است‪».‬‬
‫‪ ‬امام قسطالنی‪(‬م‪923‬هـ) میگوید‪« :‬مسئولیت زن عبارت از‪ :‬حسن تدبیر در امور خانه (اعم‬
‫‪4‬‬
‫از فرزند و خدمتكار و مهمان و ‪ )...‬و نیز ادای مصالح آنها‪».‬‬

‫***‬

‫‪ -1‬فتح الباری شرح صحیح البخاری – ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪.113‬‬

‫‪ -2‬شرح السنة – البغوی‪( ،‬ط‪ ،2 :‬المكتب اإلسالمی‪ -،‬دمشق‪ ،‬بیروت‪1403 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.62‬‬
‫‪ -3‬عمدة القاری شرح صحیح البخاری – بدرالدين العینی‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.191‬‬
‫‪ -4‬إرشاد الساری لشرح صحیح البخاری – القسطالنی‪( ،‬ط‪ ،7 :‬المطبعة الكبرى األمیرية‪ ،‬مصر‪1323 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.325‬‬
 ‫‪78‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫شبهه ششم‪ :‬در حدیثی وارد شده است‪« :‬وإذا اكنت أمراؤكم رشاركم‪ ،‬وأغنیاؤكم خبالءكم‪ ،‬وأموركم إیل‬
‫نسائكم‪ ،‬فبطن االرض خري لكم من ظهرها»‪ ،‬یعنی‪« :‬هرگاه رهبران شما بدترینتان و ثروتمندان شما‬
‫بخیل ترینتان و كارهای شما به دست زنانتان باشد؛ پس زیر خاک (مُردن) برای شما بهتر از روی آن‬
‫(زنده بودن) است!»[سنن الرتمذی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 529‬ح‪]2266‬‬

‫پاسخ‪:‬‬

‫این حدیث «ضعیف» است‪ 1.‬در اسناد این حدیث "صالح بن بشیر المری" وجود دارد كه با اینكه فردی‬
‫زاهد و نیكوكار بوده لیكن در حدیث ضعیف بوده است تا جایی كه برخی از ائمه احادیث او را رها‬
‫كردهاند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫صالح بن بشیر المری‬
‫‪ ‬احمد بن حنبل‪ ‬گوید‪« :‬داستانسرا بوده و صاحب حدیث و سند نبوده و شناختی از حدیث نداشته‬
‫است‪».‬‬
‫‪ ‬یحیی بن معین‪ ‬گوید‪« :‬ضعیف است‪».‬‬
‫‪ ‬بخاری‪ ‬گوید‪« :‬حدیث او منكر است‪».‬‬
‫‪ ‬علی بن مدینی‪ ‬گوید‪« :‬چیزی نیست و ضعیف است(دو بار تضعیف شده است)»‬
‫‪ ‬عمرو بن علی‪ ‬گوید‪« :‬در حدیث ضعیف است؛ احادیث منكری را از افراد ثقه روایت كرده است‪.‬‬
‫مردی درستكاری بود امّا در حدیث اشتباه میكرد‪».‬‬
‫‪ ‬ابراهیم بن یعقوب جوزجانی‪ ‬گوید‪« :‬قصهگو بود امّا در حدیث واهی و سست بود‪».‬‬
‫‪ ‬نسائی‪ ‬گوید‪« :‬در حدیث ضعیف است و احادیث منكری را نقل كرده است‪ ».‬و در جایی دیگر گوید‪:‬‬
‫«در حدیث متروک است‪».‬‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬ضعیف الجامع الصغیر – األلبانی‪ ،‬ص‪ 92‬ح‪.646‬‬

‫‪ -2‬الكامل فی ضعفاء الرجال – ابن عدی‪ ،‬ج‪ ،5‬صص ‪ 98 – 93‬رقم‪912‬؛ تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪ ،‬ج‪ ،13‬صص ‪– 16‬‬
‫‪ 22‬رقم ‪2796‬؛ كمال تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – عالء الدين مغلطای‪ ،‬ج‪ ،6‬صص ‪ 321 – 318‬رقم‪2435‬؛ تهذيب التهذيب ‪-‬‬
‫ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،4‬صص ‪ 383 – 382‬رقم ‪.651‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬ابن عدی‪ ‬گوید‪« :‬عموم احادیث او منكراند و ائمه بر او ایراد گرفتهاند و صاحب حدیث نیست و‬
‫این به دلیل شناخت اندک او به اسناد و متن بوده و نزد من او دروغگو نبوده است امّا چیزهایی را‬
‫غلط میكرد‪».‬‬
‫‪ ‬ابو داود‪ ‬گوید‪« :‬حدیث او نوشته نمیشود‪».‬‬
‫‪ ‬ابن حبان‪ ‬گوید‪« :‬در روایات او جعلیاتی كه از افراد ثقه روایت میكرده آشكار است لذا احتجاج به‬
‫او جایز نیست‪».‬‬
‫‪ ‬ابو احمد الحاكم‪ ‬گوید‪« :‬نزد [محدثین] قوی نیست‪».‬‬
‫‪ ‬دارقطنی‪ ‬گوید‪« :‬ضعیف است‪».‬‬
‫امام ترمذی‪(‬م‪297‬هـ) بعد از نقل این حدیث گوید‪« :‬این حدیث غریب است و آن را نمیشناسیم‬
‫مگر از طریق صالح المری و در حدیث او غرایبی است كه بدان منفرد میباشد و بر آنها متابعتی نیست؛‬
‫‪1‬‬
‫هرچند خود صالح المری فردی درستكاری بوده است‪».‬‬

‫***‬

‫‪ -1‬سنن الترمذی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪« :529‬هذا حديث غريب ال نعرفه إال من حديث صالح المری‪ ،‬وصالح المری فی حديثه غرائب ينفرد بها ال‬
‫يتابع علیها‪ ،‬وهو رجل صالح»‬
 ‫‪80‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫شبهه هفتم‪ :‬در حدیثی وارد شده است‪« :‬ال تزنلوهن الغرف وال تعلموهن الكتابة‪ ،‬وعلموهن املغزل وسورة‬
‫انلور»‪ ،‬یعنی‪ « :‬زنان را باال خانه منشانید‪ ،‬و نوشتن را به آنان یاد ندهید‪ .‬و ریسمان بافی و سورهی نور‬
‫را به آنان یاد بدهید‪[».‬ر‪.‬ک‪ :‬املستدرك یلع الصحیحنی للحاكم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 430‬ح ‪]3494‬‬

‫پاسخ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫این حدیث «موضوع = جعلی» است‪.‬‬
‫این حدیث از دو طریق نقل شده است؛ اول‪ :‬از طریق سیده عایشه‪ ،‬دوم‪ :‬از طریق عبداهلل بن‬
‫عباس‪ ‬كه هردو طریق حدیث در اسناد آن راویان «دروغگو»‪« ،‬متروک» و «ضعیف» وجود دارد كه‬
‫به بررسی آنها می پردازیم‪.‬‬

‫‪ )1‬از طریق سیده عایشه‪‬‬

‫حاكم نیشابوری‪ ‬در "مستدرک" آورده‪« :‬حدثنا أبو يلع احلافظ‪ ،‬أنبأ حممد بن حممد بن سلیمان‪ ،‬ثنا‬
‫عبد الوهاب بن الضحاك ‪ ،‬ثنا شعیب بن إسحاق‪ ،‬عن هشام بن عروة‪ ،‬عن أبیه‪ ،‬عن اعئشة ريض اهلل عنها‬
‫‪2‬‬
‫‪ ...‬الخ»‬

‫‪3‬‬
‫امام ابوبكر البیهقی‪(‬م ‪458‬هـ)‪ ،‬در كتاب "شعب االیمان" این حدیث را با دو سند آورده است‪.‬‬
‫با اسنادی كه قبالً گذشت‪ ،‬و دوم از طریق ابو نصر بن قتاده‪.‬‬ ‫نیشابوری‪‬‬ ‫نخست از طریق حاكم‬

‫‪ -1‬سلسلة األحاديث الضعیفة والموضوعة – األلبانی‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 30‬ح‪.2017‬‬

‫‪ -2‬المستدرك على الصحیحین للحاكم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 430‬ح ‪3494‬؛ حاكم نیشابوری‪ ‬بعد از نقل اين حديث میگويد‪«:‬هذا حديث صحیح‬
‫اإلسناد ولم يخرجاه »‪ ،‬يعنی‪« :‬اسناد اين حديث صحیح است و آن دو (بخاری و مسلم) آن را تخريج نكردهاند‪ ،».‬میگويیم‪ :‬صد البته‬
‫كه بخاری‪ ‬و مسلم‪ ‬اين حديث را تخريج نكردهاند چراكه اين حديث جعلی و كذب است چگونه آن دو بزرگوار اين حديث را‬
‫در صحیحشان نقل كنند وقتی كه شروط صحت آن نزد اين دو امام تحقق پیدا نكرده است؟! اينكه حاكم نیشابوری‪ ‬حديث را‬
‫تصحیح كرده است از تساهل ايشان بوده ولذا اين بزرگوار نزد علماء به تساهل شهرت دارد‪[ .‬ر‪.‬ك‪ :‬الوسیط فی علوم ومصطلح الحديث‬
‫ألبو شُهبة‪( ،‬ط‪ :‬دار الفكر العربی)‪ ،‬ص ‪ ]389‬و احاديثی كه اصالً شروط صحت را دارا نیستند را در مستدرك علی الصحیحین صحیح‬
‫دانسته است‪ .‬فتأمل!‬
‫‪ -3‬شعب اإليمان للبیهقی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 90‬ح ‪.2227‬‬
 ‫‪81‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫البته در مورد سند اولی سكوت كرده است‪ ،‬لیكن در مورد سند دومی حكم به «منکر» بودن آن داده‬
‫است‪.‬‬

‫‪« ‬أخربنا أبو عبد اهلل احلافظ‪ ،‬حدثنا أبو يلع احلافظ‪ ،‬أخربنا حممد بن حممد بن سلیمان‪ ،‬حدثنا عبد الوهاب‬
‫بن الضحاك‪ ،‬حدثنا شعیب بن إسحاق‪ ،‬عن هشام بن عروة‪ ،‬عن أبیه‪ ،‬عن اعئشة ‪ ...‬الخ‪».‬‬
‫‪« ‬أخربنا أبو نرص بن قتادة‪ ،‬أخربنا أبو احلسن حممد بن احلسن الرساج‪ ،‬حدثنا مطنی‪ ،‬حدثنا حممد بن إبراهيم‬
‫الشايم‪ ،‬حدثنا شعیب بن إسحاق‪ ،‬فذكره بإسناده حنوه‪ ،‬وهذا بهذا اإلسناد منكر واهلل أعلم‪».‬‬

‫این حدیث با اسناد دومی كه امام بیهقی‪ ‬نقل كرده است‪ ،‬امام طبرانی‪(‬م‪360‬هـ)‪ ،‬آن را در كتاب‬
‫"المعجم االوسط" نقل كرده و در نهایت اسناد آن را به یكی از راویان حدیث «منفرد» دانسته است‪.‬‬

‫‪« ‬حدثنا حممد بن عبد اهلل احلرضيم قال‪ :‬ثنا حممد بن إبراهيم الشايم قال‪ :‬نا شعیب بن إسحاق‪ ،‬عن هشام‬
‫بن عروة‪ ،‬عن أبیه‪ ،‬عن اعئشة‪ ... ،‬الخ‪ .‬لم یرو هذا احلدیث عن هشام بن عروة إال شعیب بن إسحاق‪ ،‬تفرد‬
‫‪1‬‬
‫به حممد بن إبراهیم‪».‬‬

‫این طریق از حدیث در اسنادش‪" ،‬عبدالوهاب بن الضحاک" و همچنین "محمد بن ابراهیم الشامی"‬
‫وجود دارد كه هردو متهم به كذب و جعل حدیث هستند و لذا احادیث آنها ساقط میباشد‪.‬‬

‫أ) عبدالوهاب بن الضحاک‬

‫علمای جرح و تعدیل این راوی را «كذاب»‪« ،‬متروک الحدیث»‪« ،‬منكرالحدیث»‪« ،‬غیر معتمد»‪« ،‬جعل كنندهی‬
‫‪2‬‬
‫احادیث» و «سارق الحدیث» توصیف كردهاند‪.‬‬

‫‪ -1‬المعجم األوسط للطبرانی‪ ،‬ج‪ ،6‬ص ‪ 34‬ح ‪5713‬؛ اين حديث را حافظ ذهبی‪ ‬در ترجمه و بیوگرافی "محمد بن ابراهیم شامی"‪،‬‬
‫بعنوان روايات دروغین و جعلیاش نقل كرده است‪ ،‬سپس ديدگاه امام دارقطنی‪ ‬مبنی بر تكذيب محمد بن ابراهیم شامی را نقل‬
‫كرده و در تأيید آن میگويد‪ « :‬وقال الدارقطنی‪ :‬كذاب ‪ ...‬قلت ‪ :‬صدق الدارقطنی رحمه اهلل ‪ ،»...‬يعنی‪« :‬دارقطنی گفته است‪ :‬او بسیار‬
‫دروغگو میباشد‪ .‬میگويم (ذهبی)‪ :‬دارقطنی‪ ‬درست گفته است‪( ».‬ر‪.‬ك‪ :‬میزان االعتدال فی نقد الرجال‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 446‬رقم‪)7102‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬الكامل فی ضعفاء الرجال – ابن عدی‪ ،‬ج‪ ،6‬صص ‪ 516 – 514‬رقم‪1435‬؛ تهذيب الكمال فی أسماء الرجال – المزی‪ ،‬ج‪،18‬‬
‫صص ‪ 497 – 494‬رقم ‪3601‬؛ میزان االعتدال – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،2‬صص ‪ 680 – 679‬رقم‪5316‬؛ إكمال تهذيب الكمال فی أسماء الرجال‬
‫‪ -‬عالء الدين مغلطای‪ ،‬ج‪ ،8‬صص ‪ 374 – 373‬رقم‪.3404‬‬
 ‫‪82‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫ب) محمد بن ابراهیم الشامی‬

‫علمای جرح و تعدیل این راوی را «بسیار دروغگو»‪« ،‬منكر الحدیث»‪« ،‬جعل كنندهی حدیث»‪« ،‬غیر معتمد در‬
‫‪1‬‬
‫نقل حدیث» و «ناقل احادیث موضوع و جعلی» دانستهاند‪.‬‬

‫علماء این حدیث را در زمرهی احادیث دروغین در كتابهای موضوعات ذكر كردهاند و در بیان حكم‬
‫آن به جعلی بودن آن تصریح نمودهاند كه به دیدگاه برخی از آنها اشاره میكنیم‪.‬‬

‫‪ ‬حافظ ابن القیسرانی‪(‬م‪507‬هـ) میگوید‪« :‬در سند آن محمد بن ابراهیم شامی وجود دارد؛ حدیث‬
‫‪2‬‬
‫جعل میكرد‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن الجوزی‪(‬م‪597‬هـ) در "الموضوعات" میگوید‪« :‬این حدیث صحیح نیست‪ ،‬ابوعبداهلل حاكم‬
‫نیشابوری‪ ‬آن را در صحیح (مستدرک علی الصحیحین) ذكر كرده است و جای تعجب است چگونه‬
‫گفته است‪ :‬محمد بن‬ ‫حبان‪‬‬ ‫احوال محمد بن ابراهیم شامی بر او مخفی گشته است! ابو حاتم بن‬
‫ابراهیم شامی بر اهل شام حدیث جعل میكرده و جایز نیست از او روایت شود مگر به جهت اعتبار؛‬
‫‪3‬‬
‫احادیثی را روایت كرده كه اصل و اساسی از كالم رسول اهلل‪ ‬ندارند‪ .‬و احتجاج به او جایز نیست‪».‬‬
‫در صحیح خود آن را روایت كرده است‪ ،‬لیكن جای‬ ‫«حاكم‪‬‬ ‫‪ ‬حافظ ذهبی‪(‬م‪748‬هـ) میگوید‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫تعجب است چگونه احوال محمد بن ابراهیم شامی دروغگو بر او مخفی مانده است؟!»‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬میزان االعتدال – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،3‬صص ‪ 446 – 445‬رقم ‪7102‬؛ تهذيب التهذيب ‪ -‬ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ 14‬رقم ‪.18‬‬
‫‪ -2‬معرفة التذكرة – ابن القیسرانی‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مؤسسة الكتب الثقافیة‪ ،‬بیروت‪1406 ،‬هـ)‪ ،‬ص ‪ 248‬ح‪« :957‬فیه محمد بن إبراهیم الشامی‬
‫يضع‪».‬‬
‫‪ . -3‬الموضوعات – ابن الجوزی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪« :269‬هذا الحديث ال يصح وقد ذكره أبو عبد اهلل الحاكم النیسابوری فی صحیحه والعجب كیف‬
‫خفی علیه أمره‪ .‬قال أبو حاتم بن حبان‪ :‬كان محمد بن إبراهیم الشامی يضع الحديث على الشامیین ال يحل الرواية عنه إال عند‬
‫االعتبار‪.‬روى أحاديث ال أصول لها من كالم رسول اهلل صلى اهلل علیه وسلم ال يحل االحتجاج به‪».‬‬
‫‪ -4‬تلخیص كتاب الموضوعات البن الجوزی – الذهبی‪ ،‬ص‪ 232‬ح‪ « :590‬ذكره الحاكم فی صحیحه‪ ،‬والعجب كیف خفی علیه أمر محمد‬
‫بن إبراهیم الشامی الكذاب؟!»‬
 ‫‪83‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪ ‬حافظ هیثمی‪(‬م‪807‬هـ) در بیان حكم اسناد این حدیث میگوید‪« :‬طبرانی‪ ‬در [المعجم] االوسط‬
‫گفته است‪ :‬بسیار‬ ‫دارقطنی‪‬‬ ‫آن را روایت نموده و در [سندآن] محمد بن ابراهیم شامی است؛‬
‫‪1‬‬
‫دروغگوست‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن حجر‪(‬م‪852‬هـ) میگوید‪« :‬عبدالوهاب [بن الضحاک] متروک است و متابع او محمد بن‬
‫‪2‬‬
‫ابراهیم شامی از شعیب بن اسحاق است كه ابن حبان‪ ‬او را به جعل حدیث متهم كرده است‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ محمد طاهر فتنی‪(‬م‪986‬هـ) میگوید‪« :‬این حدیث از عایشه‪ ‬روایت شده است و در اسناد‬
‫‪3‬‬
‫آن راوی متروک و جاعل حدیث وجود دارد‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه شوكانی‪(‬م‪1250‬هـ) میگوید‪« :‬خطیب‪ ‬بصورت مرفوع از عایشه‪ ‬آن را روایت كرده و‬
‫در اسنادش محمد بن ابراهیم شامی است؛ حدیث جعل میكرد‪ .‬حاكم‪ ‬در "مستدرک" از طریقی‬
‫در كتاب‬ ‫حجر‪‬‬ ‫دیگر آن را روایت كرده و گفته است سند آن صحیح است‪ ،‬لیكن حافظ ابن‬
‫"االطراف" به دنبال آن گفته است‪ :‬در اسناد [طریق] حاكم‪ ،‬عبدالوهاب بن ضحاک است كه وی‬
‫‪4‬‬
‫متروک میباشد‪».‬‬
‫‪ )2‬از طریق عبداهلل بن عباس‪‬‬
‫امام ابن عدی‪(‬م‪365‬هـ) در " الكامل فی ضعفاء الرجال" از‪« :‬حدثنا جعفر بن سهل‪ ،‬حدثنا جعفر بن‬
‫‪5‬‬
‫نرص‪ ،‬حدثنا حفص‪ ،‬حدثنا ْلث عن جماهد‪ ،‬عن ابن عباس ‪ ...‬الخ»‬

‫‪ -1‬مجمع الزوائد ومنبع الفوائد – الهیثمی‪( ،‬ط‪ :‬مكتبة القدسی‪ ،‬القاهرة‪1414 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪ 93‬ح ‪« :6430‬رواه الطبرانی فی األوسط‪ ،‬وفیه‬
‫محمد بن إبراهیم الشامی قال الدارقطنی‪ :‬كذاب»‬
‫‪ -2‬إتحاف المهرة ‪ -‬ابن حجر‪( ،‬ط‪ ،1 :‬مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف (بالمدينة)‪1415 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،17‬ص‪ 344‬ح‪ « :22375‬قلت‪:‬‬
‫بل عبد الوهاب متروك‪ ،‬وقد تابعه محمد بن إبراهیم السامی‪ ،‬عن شعیب بن إسحاق‪ .‬وابن إبراهیم رماه ابن حبان بالوضع‪».‬‬
‫‪ -3‬تذكرة الموضوعات – الفتنی‪ ،‬ص‪ « :129‬وعن عائشة وفیه واضع ومتروك»‬
‫‪ -4‬الفوائد المجموعة فی األحاديث الموضوعة – الشوكانی‪ ،‬ص‪ « :126‬رواه الخطیب عن عائشة مرفوعا وفی إسناده‪ :‬محمد بن إبراهیم‬
‫الشامی‪ .‬كان يضع الحديث‪ .‬وقد أخرجه الحاكم فی المستدرك من غیر طريقه وقال‪ :‬صحیح اإلسناد‪ .‬وتعقبه ابن حجر فی أطرافه فقال‪:‬‬
‫إن فی إسناد الحاكم عبد الوهاب بن الضحاك وهو متروك‪».‬‬
‫‪ -5‬الكامل فی ضعفاء الرجال – ابن عدی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.395‬‬
 ‫‪84‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫این طریق حدیث نیز در اسناد آن "جعفر بن نصر ابو میمون العنبری" وجود دارد كه وی متهم به‬
‫‪1‬‬
‫دروغگویی است‪.‬‬
‫علمای اسالمی حكم به باطل بودن این حدیث دادهاند كه در اینجا چند مورد آنها را ذكر میكنیم‪.‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن القیسرانی‪(‬م‪507‬هـ) میگوید‪« :‬این حدیث از طریق حفص اساسی ندارد و جعفر احادیث‬
‫‪2‬‬
‫منكری را از راویان معتمد نقل میكرده است‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ ابن الجوزی‪(‬م‪597‬هـ) میگوید‪« :‬این حدیث صحیح نیست؛ ابنحبان‪ ‬گفته است‪ :‬جعفر بن‬
‫گفته‬ ‫عدی‪‬‬ ‫نصر از راویات ثقه چیزهایی را نقل كرده است كه آنها هرگز روایتش نكردهاند‪ .‬ابن‬
‫‪3‬‬
‫است‪ :‬از راویان ثقه و معتمد چیزهای باطلی را نقل كرده و بر آنها جعل نموده است‪».‬‬
‫‪ ‬حافظ سیوطی‪(‬م‪911‬هـ) میگوید‪« :‬این حدیث صحیح نیست؛ جعفر بن نصر از راویات ثقات چیزهای‬
‫‪4‬‬
‫باطلی را روایت نموده است‪».‬‬
‫‪ ‬عالمه عظیم آبادی‪(‬م‪1329‬هـ) میگوید‪« :‬این حدیث در اسناد آن جعفر بن نصر وجود دارد كه‬
‫ذهبی‪ ‬گفته‪ :‬به دروغگویی متهم است‪ .‬و صاحب "الكامل" گفته است‪ :‬چیزهای باطلی را از راویان‬
‫ثقه نقل كرده است‪ .‬سپس ذهبی‪ ‬سه روایت او را نقل كرده كه یكی از آنها همین حدیث است كه‬
‫‪5‬‬
‫از ابن عباس‪ ‬منقول است آنگاه گفته این احادیث باطل هستند‪».‬‬

‫توجه‪ :‬برخیها گمان كردهاند كه این احادیث چون در كتابهای تفسیری یا حدیثی نقل شدهاند پس‬
‫دلیل بر صحت آنها بوده و قابل استناد میباشند در حالی كه‪:‬‬

‫‪ -1‬میزان االعتدال فی نقد الرجال – الذهبی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 419‬رقم ‪« :1541‬جعفر بن نصر‪ ،‬متهم بالكذب وهو أبو میمون العنبری»‬
‫‪ -2‬ذخیرة الحفاظ – ابن القیسرانی‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2625‬ح‪« :6116‬رواه جعفر بن نصر الكوفی‪ :‬عن حفص‪( ،‬عن لیث) عن مجاهد‪ ،‬عن أبن‬
‫عباس‪ .‬وهذا لیس له أصل عن حفص‪ .‬وجعفر هذا يروی المناكیر عن الثقات‪».‬‬
‫‪ -3‬الموضوعات – ابن الجوزی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪« :268‬هذا حديث ال يصح‪ .‬قال ابن حبان‪ :‬جعفر بن حفص كان يحدث عن الثقاة بما لم يحدثوا‬
‫به‪ .‬وقال ابن عدى‪ :‬يحدث عن الثقاة بالبواطیل وله أحاديث موضوعات علیهم‪».‬‬
‫‪ -4‬الآللىء المصنوعة فی األحاديث الموضوعة – السیوطی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪« :143‬ال يصح جعفر بن نصر حدث عن الثقات بالبواطیل»‬
‫‪ -5‬عون المعبود شرح سنن أبی داود – العظیم آبادی‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ « :269‬الحديث وفیه جعفر بن نصر قال الذهبی هو متهم بالكذب قال‬
‫صاحب الكامل حدث عن الثقات بالبواطیل ثم أورد الذهبی من رواياته ثالثة أحاديث منها هذا الحديث البن عباس ثم قال هذه أباطیل‬
‫انتهى‪».‬‬
 ‫‪85‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫‪1‬‬
‫اوالً‪ :‬دركتاب های تفسیری‪ ،‬احادیث ضعیف و باطل و بلكه اسرائیلیات بسیاری در آنها نقل شده است‪.‬‬
‫ثانیاً‪ :‬در كتابهای حدیثی نیز علماء با ذكر اسناد این احادیث‪ ،‬صحت و سقم آنها را به محقق واگذار‬
‫كردهاند و خود را ملزم به نقل احادیث صحیح نكردهاند تا اینكه به مجرد روایت این دست احادیث‪،‬‬
‫بدان اعتماد كرد!‬
‫نتیجه اینکه همه این روایات شدیداً ضعیف هستند بلكه باطل بوده و به هیچ عنوان احتجاج به آنها‬
‫‪2‬‬
‫جایز نیست‪.‬‬

‫***‬

‫‪ -1‬در اين رابطه به كتاب "اإلسرائیلیات والموضوعات فی كتب التفسیر" تألیف‪ :‬عالمه محمد أبو شهبة مراجعه شود‪.‬‬
‫‪ -2‬عون المعبود شرح سنن أبی داود – العظیم آبادی‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ « :269‬فهذه الروايات كلها ضعیفة جدا بل باطلة ال يصح االحتجاج بها‬
‫بحال‪».‬‬
 ‫‪86‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫شبهه هشتم‪ :‬در اسالم زنان ناقص عقل و دین هستند!‬

‫پاسخ‪:‬‬

‫همیشه اسالمستیزها با استناد به بخشی قیچی شده از یک حدیث و ترویج آن بعنوان یک اصل‪ ،‬بر‬
‫اسالم و پیامبراكرم‪ ‬ایراد میگیرند و چنان شبهه فراكنی میكنند كه ‪ -‬در این میان برخی از مسلمین‬
‫نیز فریب آنها را میخورند‪ -‬گویی این شبهه ناقص عقل و دین مهمترین شبهه آنها است كه با ترویج‬
‫آن بنیان تعالیم اسالم را در هم میكوبند حال اینكه در نقل و برجسته كردن این عبارت نهایت خیانت‬
‫را كردهاند چرا كه در خود حدیث مذكور منظور از ناقص عقل و دین معلوم گشته است‪ .‬الزم است در‬
‫ابتدا حدیث بطور كامل نقل‪ ،‬سپس به بیان آن پرداخته شود‪.‬‬
‫ابوسعید خدری‪ ‬میگوید‪« :‬أن انليب صىل اهلل عليه وسلم قال‪ :‬ما رأيت من ناقصات عقل ودين‪ ،‬أذهب‬
‫للب الرجل اْلازم من إحداكن‪ ،‬يا معْش النساء‪ .‬فقلن هل‪ :‬ما نقصان ديننا وعقلنا يا رسول اهلل؟ قال‪:‬‬
‫أليس شهادة املرأة مثل نصف شهادة الرجل؟ قلن‪ :‬بىل‪ ،‬قال‪ :‬ذلك نلقصان عقلها‪ ،‬أليس إذا حاضت املرأة لم‬
‫فرمودند‪ :‬هیچ ناقص عقل و دینی‬ ‫«پیامبر‪‬‬ ‫تصل ولم تصم؟ قال‪ :‬فذلك من نقصان دينها»‪ 1‬یعنی‪:‬‬
‫نمیتواند مانند شما‪ ،‬بر مردان عاقل غالب آید‪[ .‬زنان] عرض كردند‪ :‬ای رسول اهلل‪ ،‬نقصان عقل و‬
‫فرمودند‪ :‬مگر نه این است كه گواهی یک زن‪ ،‬نصف گواهی مرد محسوب‬ ‫پیامبر‪‬‬ ‫دین ما چیست؟‬
‫فرمودند‪ :‬این خود به سبب نقصان عقل است‪ .‬سپس فرمودند‪ :‬مگر‬ ‫آنحضرت‪‬‬ ‫میشود؟ گفتند‪ :‬بلی‪.‬‬
‫نه اینكه در ایام حیض و قاعدگی‪ ،‬نماز نمیخوانید و روره نمیگیرید؟ [زنان] عرض كردند‪ :‬بلی‪.‬‬
‫آنحضرت‪ ‬فرمودند‪ :‬این هم دلیل بر نقص دین شماست‪».‬‬

‫بیان چند نکته در رابطه با حدیث مذکور‬

‫اول اینکه‪ :‬همانگونه كه مشاهده میشود در این حدیث نقص در عقل و دین زنان به دو چیز مرتبط‬
‫شده و غیر آن موردی دیگر بیان نشده است! یعنی‪ ،‬خود پیامبراكرم‪ ‬برای زنان تعبیر ناقص عقل و‬

‫‪ -1‬صحیح البخاری‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 68‬ح‪304‬؛ صحیح ابن خزيمة‪( ،‬ط‪ :‬المكتب اإلسالمی‪ ،‬بیروت)‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 268‬ح‪2045‬؛ صحیح ابن حبان‪،‬‬
‫(ط‪ ،2 :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بیروت‪1414 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪ 54‬ح‪.5744‬‬
 ‫‪87‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫دین را توضیح داده و بیان داشته كه منظور از نقص در عقل‪ ،‬شهادت دادن زنان نصف شهادت مردان‬
‫است و نیز نقص در دین را ممنوعیت نماز خواندن و روزه گرفتن در ایام قاعدگی است‪.‬‬
‫پیامبراكرم‪‬‬ ‫دوم اینکه‪ :‬اگر منظور از نقص در عقل همان كم خردی و كم عقلی بود‪ ،‬پس الزم میشد‬
‫در این حدیث از عباراتی كه داللت بر كم عقلی باشد استفاده كند‪ ،‬در حالی كه چنین وصفی در حدیث‬
‫بیان نشده است‪.‬‬
‫سوم اینکه‪ :‬این حدیث از طریقی دیگر نقل شده و در لفظ آن‪ ،‬زنی كه از پیامبراكرم‪ ‬پرسش كرده‬
‫به صاحب رأی و عقل توصیف شده است‪ 1‬و اینگونه آمده‪« :‬قالت امرأة منهن جزلة»‪ 2‬یعنی «زنی‬
‫پیامبراكرم‪‬‬ ‫صاحب رأی از بین آنها گفت‪ »...‬و خود پرسشی كه توسط این زنان طرح شده در حضور‬
‫داللت بر تیزهوشی آنها است؛ از اینرو آنحضرت‪ ‬آنها را مدح نموده است و فرمودند‪ :‬بهترین زنان‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫زنان انصار است كه شرم مانع آنان نمیشود تا در دین تفقه كنند‪.‬‬
‫چهارم اینکه‪ :‬در حدیث مذكور وصف «اللبّ» ‪ -‬به معنای عقل كل‪ -‬و «حازم» ‪ -‬نیز به معنای عاقلِ‬
‫تیزهوش ‪ -‬برای مرد بكار رفته است كه زنان با اینكه ناقص عقل و دین هستند امّا میتوانند بر مردان‬
‫صاحب عقل و تیزهوش غالب آیند! شاید بهترین تعبیری كه امروزه برای آن مناسب باشد همان‬
‫جملهی عامیانه باشد كه گفته میشود‪« :‬فالنی با دیدن زنی‪ ،‬هوش از سرش پرید!» در واقع این مبالغه‬
‫در وصف زنان است‪ 4.‬و این مدح برای زنان است چراكه آنها نه تنها مردان عادی بلكه بر مردانی كه‬
‫دارای عقل كل و نبوغ هستند غالب میآیند و این جز با توانایی كه در وجود زنان است امكان پذیر‬
‫نمیباشد‪ ،‬لذا این خود مدح است نه ذم‪ ،‬مگر نه چگونه ممكن است زنی كه به لحاظ عقالنی معیوب‬

‫‪ -1‬شرح النووی علی مسلم‪( ،‬ط‪ ،2 :‬دار إحیاء التراث العربی‪ ،‬بیروت‪1392 ،‬هـ)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪« :66‬جزلة بفتح الجیم وإسكان الزای أی ذات‬
‫عقل ورأی قال بن دريد الجزالة العقل والوقار»‬
‫‪ -2‬صحیح مسلم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 86‬ح‪79‬؛ سنن ابن ماجه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 1326‬ح‪.4003‬‬
‫‪ -3‬مرقاة المفاتیح شرح مشكاة المصابیح – المال علی القاری‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.93‬‬
‫‪ -4‬فتح الباری شرح صحیح البخاری – ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪« :406‬وهذه مبالغة فی وصفهن بذلك»‬
 ‫‪88‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫باشد بر مردی كه عقل كل و نخبه است چیره گردد؟!‪1‬از طرفی هم علماء در تعریف عقل در اینجا‬
‫اختالف دارند؛ برخی گفتهاند‪ :‬عقل همان علم است‪ ،‬چونكه در لغت عقل و علم یكی هستند و نزد این‬
‫گروه بین "عقلت و علمت" تفاوتی نیست‪ .‬و گروهی دیگر گفتهاند‪ :‬برخی از علوم ضروری است و برخی‬
‫‪2‬‬
‫دیگر گفتهاند‪ :‬عقل‪ ،‬نیروی است كه بوسیلهی آن تمیز بین حقایق معلومات است‪.‬‬
‫پنجم اینکه‪ :‬نقص عقل در حدیث مطلق نیست بلكه مقید به نقص گواهی دادن زن در مقابل گواهی‬
‫مرد است در صورتی كه اسالمستیزها بطور عمد و مغرضانه و یا جاهالنه‪ ،‬این نقص را عموم و مطلق‬
‫از تمام جوانب میدانند در حالی كه اصالً چنین نیست و علماء نیز به مقید بودن این نقص اشاره‬
‫كردهاند‪.‬‬
‫‪ ‬امام ابن حزم‪(‬م‪456‬هـ) میگوید‪« :‬اگر از معنای این حدیث سؤال شود در جواب گفته میشود‪:‬‬
‫رسول اهلل‪ ‬معنای نقص را توضیح داده است؛ آن گواهی دادن زن نصف گواهی مرد است و‬
‫همچنین اگر در ایام حیض باشد‪ ،‬برای او نماز و روزه جایز نیست و این به موجب نقص در‬
‫فضل و برتری نیست و نیز نقص دین و عقل فقط در این دو حالت وجود دارد‪ ،‬بنابراین الزم‬
‫است بدانیم كه در بین زنان افرادی هستند كه از بسیاری از مردان بهترند و دین و عقلشان در‬
‫حاالتی غیر آنچه پیامبراكرم‪ ‬ذكر نموده كاملتر است و آنحضرت‪ ‬جز حقیقت را نفرموده‬
‫است‪ ،‬لذا به یقین آنچه درست بوده این است كه آنحضرت‪ ‬در حدیث مذكور خود او فقط‬
‫مسئلهی گواهی دادن و حیض را بیان نموده است‪ .‬و این چیزی نیست كه موجب نقص در فضل‬
‫و برتری زنان شود چراكه میدانیم اگر ابوبكر‪ ‬و علی‪ ‬بر حكم زنای كسی گواهی دهند‬
‫از آنها پذیرفته نمیشود(چون اثبات حكم زنا نیاز به چهار شاهد دارد نه دو شاهد) و اگر چهار‬
‫نفر از ما به ظاهر عادل گواهی دهند‪ ،‬به گواهیشان حكم داده میشود و این به این معنا نیست‬

‫‪ -1‬ر‪.‬ك‪ :‬عمدة القاری شرح صحیح البخاری – بدرالدين العینی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪« :272‬إن قلت‪ :‬ألیس ذلك ذما لهن؟ قلت‪ :‬ال وإنما هو على معنى‬
‫التعجب بأنهن مع اتصافهن بهذه الحالة يفعلن بالرجل الحازم كذا وكذا»‪ ،‬يعنی‪« :‬اگر بگويی آيا اين [ناقص عقل و دين بودن] ذمِ زنان‬
‫نیست؟ میگويم‪ :‬نه چنین نیست‪ ،‬بلكه اين بر معنای تعجب است‪ ،‬زيرا زنان با اينكه به اين حالت توصیف شدهاند امّا با مردی كه عاقل‬
‫و تیزهوش است چنین و چنان انجام میدهند‪».‬‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬شرح النووی علی مسلم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪68‬؛ عمدة القاری شرح صحیح البخاری – بدرالدين العینی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.203‬‬
 ‫‪89‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫كه ما از آنها (ابوبكر و علی) افضل هستیم‪ ،‬از اینرو نظر به گواهی دادن زنان نیز چنین است‪،‬‬
‫و گواهی دادن به مثابهی اظهار برتری كردن نیست‪ ،‬بنابراین در آنچه متن حدیث معین كرده‬
‫توقف میكنیم‪ .‬هر مسلمانی تردیدی ندارد كه زنان و دختران پیامبراكرم‪ ‬مانند خدیجه‪،‬‬
‫در دین و منزلت نزد خداوند متعال بهتر هستند از تمام‬ ‫سلمه‪‬‬ ‫عایشه‪ ،‬فاطمه‪ ‬و امّ‬
‫تابعینی كه بعد از آنها و همچنین از هر مردی از این امّت كه بعد از آنها تا روز قیامت میآید‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫در نتیجه اعتراض به این حدیث مردود است‪».‬‬
‫"نقصان عقل‪،‬‬ ‫پیامبر‪‬‬ ‫‪ ‬امام ابو عبداهلل مازَری مالكی‪(‬م‪536‬هـ) میگوید‪« :‬این فرمودهی‬
‫گواهی دو زن معادل گواهی یک مرد است"‪ ،‬به چیزی ورای آن اشاره دارد و آن اینكه خداوند‬
‫ِّ ي ُ ي ُ ي‬ ‫ي ُ‬ ‫ي‬
‫متعال در قرآن فرموده است‪ :‬أن ت ِضل ِإحداهما فتُذكر ِإحداهما اْلخرى‪ 2 ‬یعنی‪ :‬این زنان‬
‫قلیل ضبط هستند(در ثبت‪ ،‬نگهداری و ضبط كردن معلومات و مشاهدات خاصی ضعیف‬
‫‪3‬‬
‫هستند‪»).‬‬
‫‪ ‬امام ابن تیمیه‪(‬م‪728‬هـ) میگوید‪« :‬این حدیث در فضل عقل نیست بلكه در آن نقصان عقل‬
‫زنان ذكر شده است و "العقل" مصدر عقل یعقل عقالً میباشد؛ اگر معلومات به ضبط و حافظه‬
‫‪4‬‬
‫آن سپرده شود و ضبط معلومات زن به نسبت مرد ضعیفتر است‪».‬‬
‫با مهربانی و‬ ‫پیامبر‪‬‬ ‫‪ ‬امام طیبی‪(‬م‪743‬هـ) میگوید‪« :‬زنان از نقص عقل اشكل گرفتند و‬
‫بدون سرزنش و مالمتی به آنها جواب داد و بلكه به اندازهی عقلشان مورد خطاب قرار داد؛ و‬
‫ي‬ ‫ُ‬
‫تان‬
‫این سخن "نصف گواهی مردان" را به فرمودهی حق تعالی ارجاع دادند كه‪ :‬فرجل و امرأ ِ‬

‫‪ -1‬الفصل فی الملل واألهواء والنحل ‪ -‬ابن حزم‪( ،‬ط‪ :‬مكتبة الخانجی‪ ،‬القاهرة)‪ ،‬ج‪ ،4‬صص ‪.105 – 104‬‬
‫‪ -2‬بقره‪[« :282 :‬اگر] يكى از آن دو [زن] فراموش كرد‪[ ،‬زنِ] ديگر‪ ،‬وى را يادآورى كند‪».‬‬
‫‪ -3‬ر‪.‬ك‪ :‬شرح النووی علی مسلم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.67‬‬
‫‪ -4‬بغیة المرتاد – ابن تیمیة‪( ،‬ط‪ ،3 :‬مكتیة العلوم والحكم‪ ،‬المدينة المنورة‪1415 ،‬هـ)‪ ،‬ص‪.249‬‬
 ‫‪90‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫ُّ‬
‫ِمم ين ت يرض يون ِمن الشهداء‪ 1 ‬چراكه بوسیلهی دیگری به حافظه سپرده میشود و اشاره به ضبط‬
‫‪2‬‬
‫كم زنان دارد و این همان نشانهی نقص عقل آنها است‪».‬‬
‫ششم اینکه‪ :‬منظور از نقصِ [دین] در زنان هرگز مالمت و سرزنش بر آنها نیست‪ ،‬زیرا این حیض در‬
‫اصل خلقت بوده است‪ 3.‬از اینرو در حدیث صحیح‪ ،‬پیامبراكرم‪ ‬فرمودند‪« :‬إن هذا أمر كتبه اهلل ىلع‬
‫بنات آدم»‪« 4‬این [عادت ماهیانه] چیزیست كه خداوند بر دختران آدم قرار داده است‪».‬‬
‫هفتم اینکه‪ :‬در شریعت اسالم مرد و زن مكلف هستند به انجام احكام و اوامر و نواهی و یكی از شروط‬
‫اساسی تكلیف‪« ،‬عاقل» بودن است؛ بنابراین به همان میزان كه مردان در انجام احكام مكلف هستند‪،‬‬
‫زنان نیز مكلف بوده و شرط عقل لحاظ گردیده است و این خود دلیلی محكم در مردود دانستن این‬
‫ادعاست كه زن نسبت به مرد كم عقل است! چراكه اگر زن به لحاظ عقل مشكل داشت قطعاً در انجام‬
‫تكالیف مورد خطاب قرار نمیگرفت!‬
‫هشتم اینکه‪ :‬عللی كه پیامبراكرم‪ ‬برای نقص عقل و دین زنان بیان نموده كلی نیستند بلكه معین و‬
‫محدود است به این صورت كه گواهی دادن زنان در تمام امور نصف مردان نیست‪ 5.‬بلكه در پارهای‬

‫‪ -1‬بقره‪« :282 :‬مردى را با دو زن‪ ،‬از میان گواهانى كه [به عدالت آنان] رضايت داريد [گواه بگیريد]»‬
‫‪ -2‬ر‪.‬ك‪ :‬فتح الباری شرح صحیح البخاری – ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.406‬‬
‫‪ -3‬فتح الباری شرح صحیح البخاری – ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.406‬‬
‫‪ -4‬صحیح البخاری‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 66‬ح‪294‬؛ صحیح مسلم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 873‬ح‪.1211‬‬
‫‪ -5‬در مورد گواهی دادن‪:‬‬
‫اوالً‪ :‬بطور كلی شهادت جزو حقوق انسانی نیست بلكه جزو تكالیف هست و بین حق و تكلیف تفاوت هست و شهادت فرض كفايی است‪.‬‬
‫[ر‪.‬ك‪ :‬المغنی البن قدامه‪( ،‬ط‪ :‬مكتبة القاهرة‪1388 ،‬هـ)‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،]128‬بنابراين اگر از كسی طلب شهادت شود و خودداری كند‬
‫وی گناهكار میباشد‪.‬‬
‫ثانیاً‪ :‬مراتب شهادت برحسب «جنسیت» يا «ارزشمندی افراد» نیست بلكه بر اساس «موضوع» است؛ يعنی برای نوعهای شهادت ما به‬
‫موضوعیت شهادت نگاه میكنیم نه به جنس شهود كه زن باشد يا مرد! فتأمل‪!...‬‬
‫ثالثاً‪ :‬شهادت انواعی دارد‪:‬‬
‫أ) شهادت دو مرد‪( .‬بقره ‪)282 :‬‬
‫ب) شهادت دو زن و يك مرد‪( .‬بقره ‪)282 :‬‬
 ‫‪91‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫از موارد مساوی مردان و گاهی هم فقط گواهی زنان پذیرفته میشود و نه گواهی مردان‪ ،‬و همچنین در‬
‫ایام حیض نیز زنان از نماز خواندن و روزه گرفتن معاف شدهاند و بلكه ممنوع گردیده و حال اینكه در‬
‫روزه گرفتن الزم است آن را قضا كنند‪ ،‬پس عمالً از روزه گرفتن معاف نشدهاند بلكه در شرایطی ممنوع‬
‫و سپس باید جبران شود كه در همه حال اجر و ثواب دارند و این نقص در عقل یا دین نسبی بوده و یا‬
‫اینكه شكلی صوری دارد نه حقیقی‪.‬‬
‫در روز عید بیان داشته است‪ ،‬چنانچه در برخی از الفاظ آن‬ ‫پیامبراكرم‪‬‬ ‫نهم اینکه‪ :‬این حدیث را‬
‫وارد شده است‪« :‬عن أيب سعيد اْلدري‪ ،‬قال‪ :‬خرج رسول اهلل صىل اهلل عليه وسلم يف أضىح أو فطر إىل‬
‫املصىل‪ ،‬فمر ىلع النساء ‪ 1»...‬و بجز همان یكبار در هیچ موقف دیگری خطاب به زنان چنین عبارتی را‬
‫از جهت مزاح و شوخی چنین عبارتی را‬ ‫آنحضرت‪‬‬ ‫بكار نبردهاند و این خود دلیلی بر آن است كه‬
‫بكار برده است چراكه شرایط و زمان متناسب با شادی و فرح مسلمانان است نه توبیخ و یا تحقیر آنها‪،‬‬
‫و مهمتر اینكه اگر این حدیث یک اصل و قاعده میبود در این حالت میباید پیامبراكرم‪ ‬در شرایط‬
‫مختلف و در مناسبهای متعدد آن را گوشزد میكرد!‬
‫دهم اینکه‪ :‬در برخی از احادیث پیامبراكرم‪ ‬ازدواج مردان را نصف دین بیان داشته است چنانچه‬
‫فرمودند‪« :‬من رزقه اهلل امرأة صاْلة‪ ،‬فقد أاعنه ىلع شطر دينه‪ ،‬فليتق اهلل يف الشطر اثلاين»‪ 2‬یعنی‪« :‬هر‬
‫كه را خدا زنى پارسا داده وى را بر نصف دین خویش یارى كرده و باید در باره نصف دیگر آن از خدا‬
‫بترسد‪ ».‬حال اینكه ممكن است مردی ازدواج نكند‪ ،‬آیا این دلیل بر نقص در ایمان و دین او است؟!‬

‫پ) شهادت يك مرد و يك زن‪ ( .‬نور‪ ،)9 - 6 :‬اگر مردی همسرش را متهم به زنا كند و يا بالعكس‪ ،‬زنی شوهرش را بدان متهم كند ‪ -‬و‬
‫در اين حالت شاهدی وجود نداشته باشد‪ -‬خود مرد و زن بايد در حضور قاضی بر يكديگر شهادت دهند‪.‬‬
‫ت) شهادت زن بدون مرد‪[.‬ر‪.‬ك‪ :‬المغنی البن قدامه‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪137‬؛ بداية المجتهد البن رشد‪( ،‬ط‪ :‬دار الحديث‪ ،‬القاهرة‪1425 ،‬هـ)‪ ،‬ج ‪،4‬‬
‫ص ‪ ،]248‬در اين خصوص حديث صحیحی از پیامبراكرم‪ ‬در صحیح بخاری (ج ‪ ،7‬ص ‪ 10‬ح ‪ )5104‬روايت شده است‪ .‬و عامر‬
‫شعبی‪ ،‬ابراهیم نخعی‪ ،‬حسن بصری‪ ‬و ‪ ،...‬بدان فتوا دادهاند و اين قول جمهور قريب به اتفاق علمای اسالم است‪.‬‬
‫‪ -1‬صحیح البخاری‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 120‬ح‪.1462‬‬
‫‪ -2‬المستدرك على الصحیحین للحاكم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 175‬ح‪2681‬؛ شعب اإليمان للبیهقی‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 341‬ح‪5101‬؛ المعجم األوسط للطبرانی‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪ 294‬ح‪972‬؛ اين حديث «حسن لغیره» است‪ .‬بنگريد به‪[ :‬سلسلة األحاديث الصحیحة – األلبانی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪200‬؛ صحیح‬
‫الترغیب والترهیب – األلبانی‪( ،‬ط‪ :‬مكتبة المعارف‪ ،‬الرياض)‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 192‬ح‪]1916‬‬
 ‫‪92‬‬ ‫زنان دانشور تاریخ اسالم‬

‫قطعاً مفهموم حدیث چنین نیست بلكه حدیث به ترغیب در ازدواج و دوری از رابطهی نامشروع اشاره‬
‫دارد! همانطور كه از این حدیث معلوم است نصف دین مرد با ازدواج محقق میشود‪ ،‬پس آیا جایز‬
‫است كه بدون مدنظر داشتن سیاق و فهم درست حدیث خطاب به مردانی كه ازدواج نكردهاند گفته‬
‫شود شما دینتان كامل نیست؟! قطعاً چنین خطابی درست نیست‪ ،‬بنابراین حدیث ناقصات عقل و دین‬
‫نیز باید در سیاق و مفهوم صحیح خودش بازگو گردد نه اینكه بطور مطلق و عموم‪ ،‬زنان را ناقص در‬
‫عقل و دین خطاب كرد!!!‬
‫یازدهم اینکه‪ :‬نقص در چیزی از دین نیست بلكه نقص یا زیادت به كمال برمیگردد‪ 1‬به تعبیر دیگر‬
‫نقص امری نسبی است به همین دلیل «كامل» مثالً به نسبت «اكمل» ناقص است؛ از اینرو زنی كه‬
‫حایض است در زمان قاعدگی با ترک نماز گناهكار نمیشود امّا به نسبت كسی كه نماز میخواند ناقص‬
‫‪2‬‬
‫است‪.‬‬

‫***‬

‫‪ -1‬عمدة القاری شرح صحیح البخاری – بدرالدين العینی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.273‬‬

‫‪ -2‬فتح الباری شرح صحیح البخاری – ابن حجر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.407‬‬