Nghiên cứu - Trao đổi

LƯU DẤU CHAMPA TẠI CẨM LỆ

? Đinh Bá Truyền *
- Bùi Ngọc Minh**

Q
uận Cẩm Lệ1, miền đất cổ xưa, nơi lưu
dấu trong lòng bao điều huyền bí của
một nền văn minh rực rỡ ngót 2.000
năm tuổi. Nơi đây, từ rất lâu đời, những
cư dân của vương quốc Champa trù phú đã biết dẫn
thủy nhập điền, canh tác lúa chiêm, trồng dâu, nuôi
tằm, ươm tơ, dệt lụa và đã kiến tạo nên những đền
đài, mộ tháp nguy nga.2 Nhưng thế kỷ XV trôi qua
như một cơn hồng thủy, cơ hồ muốn nhấn chìm tất cả
mảnh đất này, để rồi chỉ còn các phế tích Chàm rải rác
khắp nơi. Đến đầu thế kỷ XX, những phế tích Chàm
trên địa bàn quận Cẩm Lệ ngày nay mới được các Hố thiêng tại trung tâm tháp Phong Lệ
nhà Champa học lừng danh như Albert Sallet, Henri
Parmentier, Edouard Huber… để tâm nghiên cứu và những tên gọi người Chăm của người Việt trước đây,
chính họ là lớp người đầu tiên vén lên bức màn bí nhiều phiến đá sa thạch nền nguyên là bệ thờ của
mật về một nền văn minh cổ kính đã bị tàn phá, lãng tháp Chăm Cẩm Bắc bị dân làng xoi thủng, làm thành
quên. lò để rang đồ cúng, nhiều bộ Linga mà dân làng cho
là “cối xay mọi” bị đập ra để lấy đá xây dựng, gạch
Trong vòng bốn năm lặn lội sưu tầm các cổ vật cho
Chăm từ phế tích cũng được tận dụng làm đường.7
Bảo tàng Điêu khắc Chăm (từ năm 1919 đến 1923),
Tuy thế, có một số phiến đá Hời từ phế tích mà dân
bác sĩ Sallet đã nhiều lần đến Cẩm Lệ. Tại thôn Cẩm
làng tin là linh thiêng đã biến thành Thần Thạch. Tín
Bắc (nay thuộc phường Hòa Thọ Đông), ông đã phát
ngưỡng dân gian thờ Đá phản ánh quá trình giao lưu,
hiện ra một di chỉ Champa khá quan trọng. Đó là Linh
tiếp biến văn hóa Chăm - Việt, nó không chỉ được bảo
Sơn, một vùng đồi thấp có rất nhiều mảnh vụn cổ vật
lưu tại Cẩm Lệ mà còn hiệu hữu trên nhiều vùng đất
từ một phế tích tháp Chăm, địa điểm này tọa lạc gần
khác ở Trung kỳ.8 Miễu thờ Thần Thạch được A. Sallet
bến đò ngang Cẩm Lệ và kéo dài khá xa.3 Ngày nay,
tìm thấy tại di chỉ Linh Sơn, trên bệ thờ có một phiến
có thể xác định di chỉ Linh Sơn nằm trên dải đất kéo
đá Hời, hai mặt khắc đầy chữ Nho, rất dài, chép rõ
dài từ Gò Thị lên phía bắc mà điểm cuối của nó là Gò
danh sách những người cúng dường, đề niên hiệu
Theo. Địa danh Gò Theo là do đọc trại từ Gò Thiên,
Dương Hòa năm thứ 6 (1648) và niên hiệu Khánh
một cách gọi vắn tắt của Thiên Y A Na, vị Thánh Mẫu
Đức năm thứ 9 (1657), đều thuộc triều vua Lê Thần
Ponagar của người Chăm.4
Tông.9 Sallet còn tìm thấy một trụ biểu bằng đá của
Tại Cẩm Bắc và Hóa Quê5, Sallet đã khảo sát những tháp Chăm Cẩm Bắc đã trở thành cột mốc phân định
giếng cổ Chăm khá bề thế, sâu thẳm, thành lát gạch ranh giới giữa hai làng Cẩm Lệ và Hóa Quê, trụ được
đá kiên cố. Các giếng nước này tồn tại như có phép dựng vào năm Gia Long thứ 12 (1813), đang bị vùi ở
màu, và dùng để cất dấu những bia ký, những tác dưới mương. Ông đề nghị trục nó lên. Trụ đá này đột
phẩm điêu khắc và cả đồ vật bằng vàng.6 Không may nhiên trở nên linh thiêng bởi sự ngộ nhận của dân
mắn như gạch đá của các giếng Hời (Hời là một trong làng và nghiễm nhiên trở thành Ông Mốc, được dân

*
ThS., Cựu sinh viên Đại học Sorbonne (Pháp).
**
Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa - Thể thao quận Cẩm Lệ.

Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi

Ñaø Naüng
43
Nghiên cứu - Trao đổi
địa phương và những khách qua đường dâng hương,
sùng bái.10
Ngày nay, tuy phế tích tháp Cẩm Bắc, Thần Thạch
tại miễu Linh Sơn11 và bệ thờ Ông Mốc đã không còn
nữa nhưng tín ngưỡng thờ đá vẫn còn lưu truyền tại
Cẩm Lệ, bằng chứng là mỏm Đá Ông có đặt tượng
Phật Bà tại bờ bắc sông Cẩm Lệ. Đúng đêm rằm hay
đêm ba mươi âm lịch hàng tháng, đứng trên cầu Cẩm
Lệ nhìn về hướng Đảo Nổi, ta dễ dàng nhận ra tổ hợp
mỏm Đá Ông - tượng Phật Bà được nhiều tín hữu
dùng thuyền đến viếng, dâng hương hoa chiêm bái
và thả đèn hoa đăng sáng cả mặt sông. Đầu những
năm 80 của thế kỷ XX, do tác động của dòng chảy và
sự sạt lở mà một mỏm đá đen trồi lên tại vị trí hiện
thấy. Trải qua vài mùa lũ lụt nữa, mỏm đá vẫn đứng
nguyên chỗ cũ, quá trình “thiêng hóa” diễn ra và thế là
dân địa phương bắt đầu sùng kính mỏm đá. Ban đầu
họ chỉ đặt một lư hương lên trên, dần dà dựng thêm
tượng Phật Bà. Chính quyền sở tại thời đó, với lý do
bài trừ mê tín dị đoan, đã cho di dời tượng Phật Bà từ
mỏm đá về chùa Cẩm Nam. Vài năm sau, thấy không
ai đả động đến, dân địa phương thỉnh tượng Phật Bà
ra lại mỏm đá, tiếng lành đồn xa, tổ hợp mỏm Đá -
tượng Phật Bà ngày càng đông khách hành hương.
Tất nhiên, để góp phần tăng độ linh thiêng cho tổ
hợp này, những câu chuyện truyền miệng trong
dân chúng, có khi ở chợ hay lúc trà dư tửu hậu, kể
về những sự không may mà các vị quan chức có liên
quan đến vụ di dời gặp phải, nhưng sự thật đúng đến
đâu, chẳng ai có thể xác minh được. Thật ra mô thức
kết hợp thờ mỏm Đá và tượng Phật Bà ở đây có nguồn
gốc từ mô thức thờ Đá - thờ Mẫu của người Việt ở xứ
Đàng Trong từ thế kỷ XVI, mà mô thức thờ Đá - thờ
Mẫu lại có nguồn gốc từ việc thờ Linga - Yoni.12 Tóm
lại, hiện tượng thờ mỏm Đá - tượng Phật Bà tại bờ
sông Cẩm Lệ ngày nay chẳng qua chỉ là sự phản ánh
một cách chính xác quá trình tiếp biến văn hóa tín
ngưỡng phồn thực từ người Chăm xưa. Nhưng cũng
qua hiện tượng này, mới thấy tín ngưỡng dân gian
Chăm - Việt nó có sức sống mạnh mẽ và bền lâu đến
nhường nào (trong khi đó đền đài, mộ tháp đều đã
biến mất!).
Những di chỉ Champa thường gắn liền với những
lời đồn thổi về các kho vàng được người Chăm đem
táng theo. Đã có nhiều trường hợp ghi nhận tìm
được vàng Hời. Chẳng hạn: năm 1903, tại Mỹ Sơn,
Parmentier đào được một cái chum đựng một bộ sưu
tập toàn đồ trang sức bằng vàng; tại La Thọ, người ta
cũng thu nhặt từ một cuộc khai quật nhiều đĩa bạc và
44 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi
Ñaø Naüng
các món trang sức bằng vàng.13 Tại làng Hóa Quê, đầu
thế kỷ XX, nhà bi ký học trứ danh Edouard Huber, giáo
sư của trường Viễn Đông Bác Cổ (E.F.E.O.), đi khảo sát
một tấm bia Chăm, ông ta định phát quang xung
quanh một ngôi miếu tọa lạc trên “cồn Dàng”14 để tìm
cổ vật, tức thì tiếng đồn lan tràn, đến tận Đà Nẵng
rằng ở đó có đủ loại thú vật khác nhau được làm từ
vàng khối, nào bò, rùa, nai được chôn khắp dưới đất,
và người ta còn có thể nhặt được các quả thảo mộc
làm bằng kim loại quý như vàng, bạc.15
Trong khoảng 25 năm trở lại đây, tại khu vực Gò
Theo thuộc di chỉ phế tích tháp Cẩm Bắc mà Sallet
đã từng khảo sát, đã có bốn trường hợp ghi nhận là
đã đào được vàng Chăm. Khoảng năm 1989, ba anh
em H., L., N. rủ nhau đào những ngôi mộ Chàm có
hình mu rùa để kiếm đồ tùy táng, bán lấy tiền. Họ đào
được một tấm bia mộ, bèn thuê người dịch, ai ngờ đó
là bản đồ chỉ đến kho báu được chôn trong một ngôi
mộ khác nằm cách đấy khoảng 300 m về hướng đông
bắc. Nhờ thế, ba người đã tìm được rất nhiều vàng bạc
trong mộ. Biết tin, nhiều người nữa cũng tìm vào bên
trong, họ nhặt được rất nhiều đồng tiền thời xưa còn
rơi vãi và 3 chiếc đèn dầu phụng Chăm. Trúng được
kho báu, ba anh em H., L., N. trở nên sung túc. Nhưng
“ăn vàng Hời ắt rơi nước mắt”, chỉ độ vài năm sau, nội
bộ anh em bất hòa, con cái trở nên hư hỏng, gia cảnh
sa sút và họ đã phải bán nhà đi nơi khác. Gần đó, anh
P. cũng đào được hũ đựng vàng chôn ngay dưới kim
tĩnh khoảng 20 cm. Từ ngày có vàng, cuộc sống gia
đình anh P. có khá lên, nhưng chẳng được bao lâu anh
ta qua đời trong một vụ tai nạn. Trường hợp tương
tự, cách đây khoảng 10 năm, ông N. trong một lần
xới đất trồng rau, vô tình đào trúng một buồng chuối
bằng vàng, tuy ông N. đã đem số vàng đi làm từ thiện,
nhưng ít năm sau đó ông ta vẫn bị đụng xe và nằm
Đài thờ thuộc Phật viện Đồng Dương (Vihāra Lokeśvara) tại
Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng

liệt giường cho đến nay.16
Những trường hợp ở Gò Theo làm chúng tôi nhớ
đến hoàn cảnh của ông Trà Văn X, nhà ông ở ngay
trên nền phế tích Phật viện Đồng Dương (nay thuộc
huyện Thăng Bình, Quảng Nam). Năm 1978, trong lúc
đang đào đất để làm chuồng heo thì ông Trà phát
hiện ra bức tượng Bồ tát Lakṣmīndra-Lokeśvara bằng
đồng thau.17 Hai mươi năm sau, chẳng những hai đứa
con của ông đều lần lượt qua đời vì tai nạn giao thông
mà bản thân ông cũng bị đụng xe chấn thương sọ
não, hiện nay gia đình chỉ còn hai vợ chồng thui thủi
sống qua ngày trong cảnh cô hàn.18 Ngẫm lại câu “ăn
vàng Hời ắt rơi nước mắt” quả chẳng sai.
Gần đây nhất, tại Gò Theo, vào ngày 10.4.2012,
đã có một người đi rà phế liệu đào được vàng Hời.
Địa điểm phát hiện hũ vàng là lô đất đang xây nhà
của chị Nguyễn Thị Thùy T. thuộc tổ 34, phường Hòa
Thọ Đông. Người rà phế liệu dùng cuốc đào lên một
nắp đồng có 5 lớp (mỗi lớp dày khoảng 4 mm) đã bị
ôxy hóa và một hũ gốm Chăm bên dưới đã bị vỡ, bên
trong có chứa 6 kg kim loại màu vàng. Người rà phế
liệu thu gom tất cả và chở đi mất dạng, đến nay vẫn
chưa rõ tung tích. Khi người này vừa rời hiện trường,
người dân đem một số mảnh kim loại rơi vãi đi thử ở
tiệm kim hoàn gần đó và bất ngờ nhận ra đó là vàng,
nhưng tuổi vàng còn non. Ngay sau đó, người dân
xung quanh kéo đến cố tìm những mảnh vụn còn lại
và mang đi bán được tổng cộng gần 10 triệu đồng.16
Sự việc qua đi, chủ nhà cho làm móng tiếp và đến nay
nhà đã xây xong.
Nằm trên địa bàn phường Hòa Thọ Đông còn có
một di tích Champa nữa, đó là nền móng tháp Phong
Lệ. Vào đầu thế kỷ XX, phế tích tháp Phong Lệ lọt
thỏm trong khu vực đồn điền chè, cà phê của ông
chủ Camille Paris.19 Tại đây, năm 1900, ông ta đã sưu
tầm được khá nhiều cổ vật Chăm và đem bán cho một
người Pháp, người này bán tiếp cho một người Hoa.
Trước lời đề nghị mua lại từ kiến trúc sư Parmentier,
người chủ mới của bộ sưu tập đã vui lòng hiến tặng
toàn bộ số cổ vật do Paris thu thập cho trường Viễn
Đông Bác Cổ. Theo Parmentier thì đa phần các cổ vật
có nguồn gốc từ một tháp Chăm bị sụp thành gò nhỏ
trong khu vực đồn điền và chủ đồn điền đã lấy gạch
từ đó để xây nhà.20 Năm 1909, Parmentier đã thống kê
được hơn 20 món cổ vật mang về từ Phong Lệ, trong
đó có những tác phẩm điêu khắc tuyệt đẹp như bộ
Linga biểu tượng dương vật của thần Siva, tượng bò
thần Nandin, phù điêu thần Siva múa giữa đàn rắn
thần Naga theo âm điệu thoát ra từ bốn nhạc công,
Nghiên cứu - Trao đổi
phù điêu thần Vishnu có đôi môi dày dưới cánh mũi
nở to, phù điêu đoàn tiên nữ Apsara thanh tao siêu
thoát… Cũng trong năm đó, Parmentier đã đến khảo
sát phế tích tháp Phong Lệ và nhận định tại đây có
thể đã có một quần thể gồm nhiều công trình kiến
trúc khác nhau. Ngoài ra ông còn thấy có rất nhiều
gạch Chăm đã được dùng để xây nhà và lát cả một
con đường dẫn đến bờ sông.21 Hiện nay, trong số hơn
20 món cổ vật tìm thấy tại Phong Lệ có 9 tác phẩm
điêu khắc được trưng bày tại Bảo tàng Điêu khắc
Chăm Đà Nẵng.
Trong khi bộ sưu tập cổ vật Phong Lệ được nhiều
người biết đến thì nền móng của phế tích tháp
Phong Lệ bị vùi sâu vào lòng đất. Những tưởng nó đã
mất tích thì tháng 4.2011, gia đình ông Ông Văn Tồn
và bà Lê Thị Út, trú tại xóm Cấm (tổ 3, phường Hòa
Thọ Đông) khi đào móng làm nhà tại lô đất số 173
và 101 đã phát hiện ra một pho tượng cổ đầu người
mình chim (tượng thần điểu Kinnari trong thần thoại
Ấn giáo) và nhiều gạch Chăm. Ngay sau đó, Bảo tàng
Điêu khắc Chăm đã thực hiện khai quật khẩn cấp
đợt 1. Kết quả sơ bộ xác định đây là nền móng tháp
Phong Lệ trong quần thể tháp Chăm Hóa Quê. Đoàn
đã khai quật 5 hố với diện tích khoảng 206 m2, phát
hiện được tháp cổng và bắt đầu lộ một phần của tháp
chính. Đến tháng 8.2012, Bảo tàng Điêu khắc Chăm
Đà Nẵng phối hợp với các nhà khảo cổ của Trường
Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc
gia Hà Nội) tiến hành khai quật đợt 2. Quá trình khai
quật đã làm lộ rõ quy mô, cấu trúc chân móng của
một tòa tháp Chăm rất lớn, chân móng có hình chữ
Thập, từ cửa Đông đến cửa Tây có chiều dài 23,15 m,
và từ cửa Bắc đến cửa Nam có chiều dài 19,3 m. Từ
móng tường Đông đến móng tường Tây dài 15,85
m và từ móng tường Bắc đến móng tường Nam dài
16,15 m. Đặc biệt đoàn đã phát hiện ra hố thiêng nơi
đặt bệ thờ bộ Linga-Yoni biểu tượng của thần Siva,
đây là hố thiêng có kích thước lớn nhất trong các hố
thiêng của đền tháp Chăm được phát hiện đến thời
điểm này. Ngoài ra, dưới phần tháp chính còn có 8
ô khám, mỗi ô đều có chứa cát, một viên gạch hình
vuông đặt trên một hòn đá cuội và dưới cùng là hai
viên đá thạch anh có nhiều đầu nhọn. Hiện nay công
tác khai quật tại di tích Chăm Phong Lệ đã tạm dừng,
chắc sẽ có một dự án khai quật, khảo cổ học quy mô
lớn trên diện rộng để tiếp tục giải mã những bí ẩn
dưới nền tháp.
Nằm kề phía đông của phường Hòa Thọ Đông là
phường Khuê Trung, nơi đây có một di chỉ Champa
Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi
Ñaø Naüng
45
Nghiên cứu - Trao đổi
Văn bia tháp Hóa Quê, từ trái sang: mặt A (Đông), B (Tây), C (Bắc), D (Nam)
khá nổi tiếng là phế tích tháp Hóa Quê (nay thuộc tổ
20, Bình Hòa). Đầu thế kỷ XX, ông Rougier, tham tá
hạng 2 tòa Công sứ Hội An, đã tìm ra di chỉ này tại
“cồn Dàng”, đồng thời phát hiện một tấm bia Chăm
bốn mặt.22 Ngay sau đó, giáo sư Huber đã đến nghiên
cứu, phiên âm Latinh và dịch văn bia Hóa Quê ra Pháp
ngữ, toàn bộ công trình này sau đó được đăng trên
tập san của trường Viễn Đông Bác Cổ, số XI, năm 1911.
Bia Hóa Quê làm bằng đá sa thạch, cao 120 cm, rộng
63 cm và dày 30 cm, bốn mặt bia đều có văn khắc:
- Mặt A (Đông) có 17 dòng chữ bằng Phạn ngữ,
hành văn theo thể thi kệ.
- Mặt B (Tây) có 19 dòng chữ bằng Phạn ngữ, theo
thể thi kệ và văn xuôi.
- Mặt C (Bắc) có 17 dòng chữ bằng Phạn ngữ, theo
thể văn xuôi.
- Mặt D (Nam) có 19 dòng chữ bằng Chăm ngữ cổ
đại theo thể văn vần.
Theo như văn bia, vào cuối thế kỷ thứ IX, đầu thế
kỷ thứ X, một gia đình Chăm quyền quý đã dựng lên
ba ngôi tháp, một tại địa điểm dựng bia và hai cái còn
lại tại vùng đất lân cận xung quanh đó. Trên bia có
khắc bốn mốc thời gian, đó là năm 820, 829, 830 và
831 niên lịch Saka. Người Chăm dùng lịch Saka, một
loại lịch cổ Ấn Độ. Kỷ nguyên Saka so với Công lịch bắt
đầu tính sau Thiên Chúa giáng sinh 78 năm, vậy bốn
mốc thời gian tương ứng là năm 898, 907, 908 và 909
Công nguyên. Mốc thời gian đầu tiên là dưới triều vua
46 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi
Ñaø Naüng
Jaya Simhavarman I, và ba mốc còn lại thuộc triều vua
Bhadravarman II. Mặt đầu tiên văn bia khắc đầy một
lời cầu khấn dài đến thần Siva, rồi đến bốn khổ thơ ca
ngợi công đức vị vua đang trị vì Bhadravarman, người
được sánh ngang với vị vua Yudhisthira trong thiên
anh hùng ca Mahbhārata của người Hindu. Những
mặt tiếp theo là những lời tán tụng đến một gia đình
hoàng thân có quan hệ rất gần với hoàng gia và có
quê quán ở khu vực xung quanh nơi đặt bia (Cẩm Lệ
ngày nay), đây là môn phiệt đã dựng lên cụm tháp Hóa
Quê. Người chồng có tước hiệu Ājñā (Hoàng thân), tên
là Sārthavāha, đã kết hôn với bà Pu Po Ku Rudrapura.
Hoàng thân Sārthavāha là em vợ vua Indravarman II
của vương triều Đồng Dương hùng mạnh, và cũng
là cháu ruột của vua Rudravarman (ông nội của vua
Indravarman II). Vị hoàng thân Sārthavāha có một cô
con gái, vương hậu Ugradevī, người đã kết hôn với
vị vua đang trị vì Bhadravarman II, và có ba công tử:
Mahāsāmanta, Narendranrpavitra, Jayendrapati (xem
Phả hệ vương triều Đồng Dương - Indrapura ở dưới
đây). Tất cả ba vị công tử này đều đang giữ những
chức vụ cao cấp bên cạnh vua Bhadravarman II. Vị tam
công tử, quan Thượng thư Jayendrapati, là một học
giả uyên bác. Chính ông là người đã soạn ra những
bài thi kệ và văn xuôi cho chín tấm bia được dựng
trước các tháp Chăm: hai tấm được dựng bởi vua Jaya
Simhavarman I và bảy tấm từ vua Bhadravarman II.23
Văn bia còn cho chúng ta biết để thưởng công soạn
chín bài ký, vua Bhadravarman II đã ban cho Thượng
thư Jayendrapati một cỗ kiệu, một cái lọng bằng lông

công, một bao kiếm bằng vàng, nhiều bình sứ có quai
và bình gốm lớn, một cái đĩa bằng bạc, một đai thắt
lưng, nhiều khuyên tai và vòng tay bằng vàng, một
cặp váy bằng lụa...24
Theo như văn bia, vợ của Hoàng thân Sārthavāha
có tước hiệu là Pu Po Ku (Nữ Thánh chủ) và mang
tên Rudrapura (thành phố thần Bão tố), Pu Po Ku
Rudrapura có nghĩa là Nữ Thánh chủ thành phố thần
Bão tố, mà bản quán của gia đình Sārthavāha và Pu
Po Ku Rudrapura là khu vực lân cận xung quanh địa
điểm dựng bia Hóa Quê, từ đó thể biết rằng vào cuối
thế kỷ thứ IX, đầu thế kỷ thứ X vùng đất Cẩm Lệ có
danh xưng là Rudrapura - thành phố Thần Bão tố.25
Trải qua hơn ngàn năm, khu đất nơi tháp Hóa
Quê tọa lạc nay trở thành Khu di tích lịch sử văn hóa
Khuê Trung bao gồm phế tích tháp Hóa Quê, miếu Bà,
giếng Chăm, nhà thờ Tiền Hiền và nghĩa trũng Hòa
Vang. Gần đây, khi phát quang khu vực này người ta
lại tìm thấy một bệ Yoni kích thước 1 m x 0,8 m và một
tượng thần Ganeśa đã mất một tay cao 55 cm, hiện
nay bệ và tượng được trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử
Đà Nẵng. Sau miếu Bà 100 m, có một phần bệ thờ
Linga chạm khắc những dải xoắn theo phong cách
Đồng Dương. Chắc chắn là dân làng đã tận dụng gạch
đá từ phế tích để xây miếu, rất có khả năng móng
tháp nằm ngay dưới miếu. Trong miếu Bà, thấy thờ
bốn pho tượng Chăm có nguồn gốc Ấn giáo đã được
Việt hóa bằng cách đắp thạch cao, tô màu, đội mão,
choàng y để trở thành Thần Mẫu. May còn một pho
tượng bên trái ngoài cùng mà đầu chưa bị tô màu,
chúng tôi nhận ra ngay là đầu thần Kumāra (con trai
thần Siva), một vị nam thần Chăm đã được sắc phong
thành Bà Thổ (!). Điều kỳ lạ là trong miếu chỉ có bốn
pho tượng mà lại có bài vị kèm sắc phong đến năm
Bà tương ứng với Ngũ Hành. Tại sao một nam thần
Hiện vật thu được từ cuộc khai quật tháp Chăm Phong Lệ
Nghiên cứu - Trao đổi
Chăm lại biến thành một nữ thần Việt? Đó là do tín
ngưỡng thờ Mẫu của người Việt. Vào thế kỷ XV, XVI,
trên đường nam tiến, hễ thấy một pho tượng Chăm
nào có khuôn mặt giống phụ nữ thì người Việt sẽ đặt
ngay lên bàn thờ và nó trở thành những Bà Vú, Bà Hời,
Bà Mụ, Bà Phật, Bà Đá, Bà Lồi, Bà Vàng, Bà Ngọc, Bà
Thiên, Bà Thai Dương…26 và trường hợp ở làng Hóa
Quê là Bà Ngũ Hành. Trước miếu, ngay phía bên trái,
có một giếng Chăm vuông vức tuyệt đẹp, trụ giếng
và thành giếng được ghép từ các phiến đá sa thạch
một cách tinh xảo. Vì người Chăm cần dùng nước để
làm nghi lễ thể tẩy Linga nên niên đại của giếng ắt
phải trùng với tháp Hóa Quê, hơn ngàn năm.
Nhờ những dòng Phạn ngữ trên văn bia Hóa Quê
do quan Thượng thư triều Đồng Dương Jayendrapati
soạn, và nhờ bản dịch sang Pháp ngữ của giáo sư
Huber nên chúng ta có thể biết vào cuối thế kỷ thứ
IX, đầu thế kỷ thứ X, gia đình Hoàng thân Sārthavāha
và Nữ Thánh chủ Rudrapura, chủ nhân của mảnh đất
trù phú Rudrapura - thành phố thần Bão tố 27 - mà
ngày nay mang tên Cẩm Lệ, đã dựng lên cụm tháp
Hóa Quê. Cụm gồm ba tháp gần nhau, đó là tháp
Śrī-Mahārudra (Cẩm Bắc) thờ Hoàng thân Sārthavāha
vào năm 898, tháp Śrī-Mahāśivalingeśvara (Phong Lệ)
thờ Parameśvara vào năm 907 và tháp Bhagavatī (Hóa
Quê) thờ Nữ Thánh chủ Rudrapura vào năm 908.28
Nhưng tiếc thay, tất cả đều đã sụp đổ hoàn toàn. Căn
cứ mốc thời gian khắc trên bia và trên cơ sở nghiên
cứu các di tích, có thể khẳng định cụm tháp Hóa Quê
được xây dựng theo phong cách Đồng Dương. Đến
nay, chúng ta đã xác định chính xác vị trí nền tháp
Hóa Quê là miếu Bà, tổ 20 Bình Hòa, phường Khuê
Trung và nền tháp Phong Lệ là lô đất số 173, 101, xóm
Cấm, tổ 3, phường Hòa Thọ Đông, nhưng vẫn chưa
biết đích xác vị trí nền móng tháp Cẩm Bắc, nó vẫn
nằm đâu đó trong lòng đất Linh Sơn.
Ngoài di tích cụm tháp Hóa Quê, đầu thế kỷ XX,
tại làng Hòa An (nay thuộc phường Hòa An, quận
Cẩm Lệ), Parmentier còn tìm thấy một tượng đá có tư
thế ngồi xổm và những đống đổ nát từ gạch đá xây
vòm của một tháp Chăm.29 Ngày nay, một số phế tích
của tháp Hòa An vẫn còn được lưu giữ tại chùa An
Sơn (tổ 15, phường Hòa An, quận Cẩm Lệ). Vị trí của
chùa nằm ngay dưới chân núi Phước Tường30 và chùa
được dựng trên nền một tháp Chăm vào khoảng giữa
thế kỷ XIX. Băng qua tam quan, đến giữa sân chùa
còn thấy hai trụ cửa bằng đá sa thạch có chạm khắc
những dải xoắn theo phong cách Đồng Dương đang
được tận dụng làm hai trụ tựa cho một cột cờ (!). Bên
Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi
Ñaø Naüng
47
Nghiên cứu - Trao đổi
trái chùa, thấy có một bệ thờ Linga hình vuông, trên
mặt có xuất hiện vết nứt, cạnh đó có hai trụ biểu bằng
đá và những phiến đá dày dùng làm đế cho các trụ
biểu. Bệ thờ và những phiến đá này được nhà chùa
bố trí thành một bộ bàn ghế đá dùng để tiếp khách
thập phương (!). Cách đó không xa về hướng tây bắc
là một giếng Chăm hình tròn, thành giếng được ghép
từ những viên đá sa thạch hình chữ nhật. Trong số các
phế tích còn lại, đặc biệt còn có một tượng nam thần,
được thờ trong một ngôi miếu nhỏ, nhưng tượng đã
mất đầu và bị đắp xi măng tạo thành đầu của một vị
hòa thượng nào đó (!). Tư thế ngồi của pho tượng này
làm ta liên tưởng đến tượng nam thần đang trưng
bày trên đài thờ thuộc Phật viện Đồng Dương (Vihāra
Lokeśvara) tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng.
Những gì còn sót lại ở chùa An Sơn cho thấy tháp Hòa
An có cùng niên đại với cụm tháp Hóa Quê, cuối thế
kỷ thứ IX, đầu thế kỷ thứ X.
Qua việc khảo sát những phế tích tháp Chăm tại
48 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi
Ñaø Naüng
quận Cẩm Lệ ngày nay, chúng ta có thể hình dung
ra diện mạo và quy mô của thành Rudrapura. “Sông
Thiêng” của thành là sông Cẩm Lệ, “núi Thiêng” của
thành là núi Phước Tường. Trung tâm tôn giáo của
thành đặt tại Hòa An và trung tâm chính trị tại khu
vực Cẩm Bắc, Phong Lệ, Hóa Quê (phường Hòa Thọ
Đông và phường Khuê Trung ngày nay). Theo motif
của những thành phố (pura) được hình thành trên
các lưu vực sông nhỏ, chảy trên triền dốc đứng, ngăn
cách bởi núi non tại vùng Đông Nam Á thời tiền sử
do Bennet Bronson đúc kết31, thì thành Rudrapura
ắt có một cảng thị đóng vai trò trung tâm kinh tế -
thương mại. Chắc chắn cảng thị này phải nằm gần
địa điểm hợp lưu của ba con sông Cẩm Lệ, Vĩnh Điện
và Cổ Cò. Rất có khả năng đó là Hiên cảng32, một cảng
cổ nằm tại làng Nại Hiên Tây (nay thuộc phường Bình
Hiên, quận Hải Châu) và có thể có thêm một tiền cảng
đóng tại làng Nại Hiên Đông (nay thuộc phường Nại
Hiên Đông, quận Sơn Trà). Như vậy thành Rudrapura
vào cuối thế kỷ thứ IX, đầu thế kỷ thứ X có địa giới

khá rộng, nó bắt đầu từ làng Hòa An dưới chân núi
Phước Tường trải xuống Cẩm Lệ, rồi kéo dài đến tận
Nại Hiên.33
Đã có một tòa thành Chăm tồn tại cách đây hơn
1000 năm mà những phế tích của nó đang nằm rải
rác khắp nơi trên địa bàn quận Cẩm Lệ. Hy vọng vào
một ngày nào đó, tất cả các chân móng tháp sẽ được
phát lộ, đến lúc đó chúng ta lại có dịp khám phá thêm
nhiều điều kỳ diệu về một nền văn minh huyền bí
này. Những lưu dấu Champa tại Cẩm Lệ ngày nay đâu
chỉ có những phiến đá, tượng đá hay móng gạch Hời
đỏ chói mà còn là niềm tin dai dẳng trong dân gian về
thần linh, ma quỷ và nỗi ám ảnh triền miên về những
lời nguyền đến từ cõi hư vô. Cái tín ngưỡng thuần
cảm tính về một quá khứ Hời đầy bí nhiệm dường
như vẫn tồn tại mãi trong tâm thức của mỗi một con
người vùng “Cẩm giang Lệ thủy” này…
Đ.B.T. - B.N.M.
Chú thích
1
Cẩm Lệ nay là danh xưng của một quận thuộc thành
phố Đà Nẵng. Cẩm Lệ (錦 荔) theo Hán Việt từ điển trích
dẫn (www.hanviet.org) thì chữ Cẩm (錦) trong từ cẩm tú
(錦 繡: tươi đẹp) và chữ Lệ (荔) trong từ lệ chi (荔 枝: cây
vải), Cẩm Lệ nghĩa là “Cây vải tươi đẹp”. Tương truyền, danh
xưng Cẩm Lệ bắt nguồn từ “Cẩm giang Lệ thủy” (錦 江 荔
水). Nước sông Cẩm ngọt như trái cây vải hay là hai bên bờ
sông Cẩm có nhiều cây vải mà có tích này chăng? Theo Ô
châu cận lục của Dương Văn An (Huế: Thuận Hóa, 1992), vào
đời vua Lê Anh Tông, năm Tân dậu, niên hiệu Chính Trị thứ
4 (1561), Cẩm Lệ là một trong 66 xã của huyện Điện Bàn.
Trước năm 1796, làng Cẩm Lệ hoàn toàn nằm phía nam
sông Cẩm Lệ. Sau trận lụt năm Bính thìn (1796), lý trưởng
làng Cẩm Lệ thấy vùng đất nam sông Cẩm Lệ ẩm thấp bèn
đi xin lý trưởng làng Bình Khương (Bình Thái ngày nay) ở
phía bắc sông, cho dân làng Cẩm Lệ đến đó cư trú. Được
sự đồng ý của làng Bình Khương, dân làng Cẩm Lệ từ phía
nam vượt sông sang phía bắc, khai phá 3 gò đất hoang là
Gò Thị, Gò Tràm và Gò Theo để “tái định cư”. Từ đó làng Cẩm
Lệ chia thành Cẩm Lệ Nam thôn và Cẩm Lệ Bắc thôn.
2
Maspéro, Le Royaume de Champa, (Paris et Bruxelles:
Les Éditions G. Van Oest, 1928), 35-41.
Nguyên văn: “Linh-Sơn 靈 山, de Cẫm-Lệ Bắc-Thôn 錦
3 dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du Quang-
荔 北 村, canton de Bình-Thái 平 泰 總, huyện de Hòa-Vang
和 榮 縣. Cette colline qui s’arrête auprès du bac de Cẫm-
Nghiên cứu - Trao đổi
Lệ, s’étend fort loin: les débris qu’elle montre témoignent d’un
important emplacement”. Dẫn theo: Sallet, “Les Souvernirs
Chams dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du
Quang-Nam”, Bulletin des Amis du Vieux Hué (B.A.V.H.), No.
2/1923, 204.
Địa danh này ngày nay có tên Trung Sơn xứ, chúng tôi
nghi ngờ Sallet chép Linh Sơn là chưa đúng, bởi từ thế kỷ
XVIII, vùng đất này đã có tên Trung Sơn. Dẫn theo: Phan
Khoang, Việt Sử xứ Đàng trong, (Hà Nội: Văn học, 2000), 209.
4
Đào Thái Hanh, “La déesse Thiên-Y-A-Na”, B.A.V.H., No.
2.1914, 163. Gò Theo, điểm cuối của di chỉ Linh Sơn, là vùng
đất có tứ cận: phía đông giáp xứ đất Bắc Thuận, phía bắc
giáp Đông Phước, phía tây giáp quốc lộ 1A, phía nam giáp
thôn Phong Bắc (nay là các tổ từ 34 đến 37, phường Hòa
Thọ Đông).
5
Hóa Quê (化 圭), đổi thành Hóa Khuê (化 閨, theo Ô
châu cận lục của Dương Văn An, vào đời vua Lê Anh Tông,
năm Tân dậu, niên hiệu Chính Trị thứ 4 (1561), Hóa Khuê
là một trong 66 xã của huyện Điện Bàn, về sau chia thành
ba làng Hóa Khuê Đông, Hóa Khuê Tây và Hóa Khuê Trung
(Khuê Trung).
6, 7, 9, 13, 15, 26
Sallet, “Les Souvernirs Chams dans le Folk-lore
et les Croyances Annamites du Quang-Nam”, B.A.V.H., No.
2/1923, 207, 209, 209, 220, 220, 213.
8
Cadière, “Croyances et Practiques religieuses des
Annamites dans les environs de Hué. Le Culte des Pierres”,
Bulletin de l’École Française d’Extrême-Orient (B.E.F.E.O.), Vol.
XIX, No. 2/1919, 30.
10
Với giọng văn khá mỉa mai, Sallet thuật lại sự tích bệ
thờ Ông Mốc ở Cẩm Lệ: “J’apporte ici une petite contribution
à l’étude du culte des pierres en Annam. La pierre de Cẫm-
Lệ était couchée dans un fossé, et comme son examen
pouvait présenter quelque intérêt, je demandai aux autorités
provinciales de vouloir bien la faire relever (au surplus cette
pierre ne portait-elle pas les caractères “lập thạch” 立 石?).
Le village crut devoir faire mieux, et, quelques semaines après,
je retrouvai la pierre dressée sur son socle maçonné. Un mois
plus tard, sur ce socle étaient disposés des chapelets de fleurs,
des papiers votifs et le vase habituel garni de sable où, piqués,
achevaient de se consumer des bâtonnets d’encens : le vieux
piédroit cham, la pierre-limite des Annamites, etait devenu
“Ông-Mốc” 翁 木, “Monsieur le Terme”, et était honoré par
les gens du village et plus encore par les voyageurs. Peut-
être doit-on penser que les habitants de Cẫm-Lệ à cause de
cet ordre venu de hauts fonctionnaires, avaient pu croire que
puisque de grands mandarins lettrés et sérieux s’intéressaient
au sort de cette pierre et réclamaient pour elle une attitude
plus noble, il fallait bien qu’elle possédât une vertu et un
pouvoir particulier”. Dẫn theo: Sallet, “Les Souvernirs Chams
Nam”, B.A.V.H. No. 2/1923, 210.
Tạm dịch: “Ở đây, tôi xin đóng góp phần nhỏ cho việc
Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi
Ñaø Naüng
49