CAMPUCHIA

ĐỀ CƯƠNG GIÁO TRÌNH BÀI GIẢNG

I. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN KIẾN TRÚC

1. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN:
- Sông Mêkông ở Campuchia bắt nguồn từ Tây Tạng chảy
qua Thái Lan, Lào, Campuchia, Việt Nam.
- Campuchia nằm trên đường giao thương chính giữa
phương Đông và phương Tây, sông Mêkong.
- Có nhiều rừng → đá sa thạch, cẩm thạch.
- Biển hồ

2. LỊCH SỬ XÃ HỘI:
a/ Từ đầu thế kỷ I đến thế kỷ VII:
• Thời kỳ của vương quốc Phù Nam hùng mạnh, văn
hoá nghệ thuật ảnh hưởng mạnh mẽ từ văn hoá Ấn
Độ.
• Cuối thế kỷ 6 - đấu thế kỷ 7 Phù Nam tan rã.
b/ Từ thế kỷ VII đến thế kỷ VIII:
• Nhà nước phong kiến đầu tiên của Khơme là Chân
Lập ra đời, hình thành những định hướng cho nền kiến
trúc Khome.
• Cuối thế kỷ 8, nhà nước phong kiến đầu tiền tan rã.
c/ Từ thế kỷ IX đến thế kỷ XIII: Vào thể kỷ IX, đất
nước thống nhất lập ra triều đại Ăngco.
Văn minh Ăngco chia làm 3 giai đoạn:
• Thế kỷ 9 đến thế kỷ 10: thời kỳ tiền Angco - vương
triều kết hợp với thần quyền.
• Thế kỷ 10 đến thế kỷ 12: thời kỳ cổ điển - thời kỳ cực
thịnh của đế quốc Ăngco.
• Thể ký 12 đến thế kỷ 13: thời kỳ suy tàn.
 3. VĂN HOÁ • Người Khơ me xưa đã có phong tục thờ cúng
• Người Khơme xưa đã có phong tục thờ cúng thần thần linh.
linh. •Phật giáo và ấn độ giáo phát triển mạnh trở
• Chữ viết Khơme xuất hiện khá sớm và bắt nguồn từ thành quốc giáo. Ấn độ giáo thờ thần với biếu
chữ ở miền nam Ấn Độ. tượng Linga, Phật giáo lấy truyền thuyết khuấy
• Ảnh hưởng văn hoá Ấn độ: Đầu Công nguyên, Phật động biến sửa tìm thuốc trường sinh, rắn thần
giáo và Ấn Độ giáo phát triển trở thành quốc giáo. Naga và núi vũ trụ Mêru (tudi tọa) là nơi ngự trị
• Nghệ thuật Khơme là nền nghệ thuật tuyệt vời, nền của các vị thần để làm tư tưởng chính xây dựng
nghệ thuật được nghiên cứu một cách có hệ thống những kiển trúc đền thờ.
nhất. • Nghệ thuật Khơ me là nền nghệ thuật tuyệt vời
bậc nhất Đông Nam Á, được nghiên cứu một
cách có hệ thống nhất.
• Các nhà khoa học không ngừng quan tâm
nghiên cứu không chỉ vì tiếng tăm của những
công trình lớn như các di tích thời Ángco mà còn
vì nó có sự tiến hóa đặc biệt logic và gần như
không có mâu thuần. Nhờ sự phát triển liên tục
của cả một tổng thế những phong cách mà ngày
nay, người ta có thế tái lập lại lịch sử nghệ thuật
Khơ me và xác định niên đại của các tác phẩm
gần chính xác.
II. KIẾN TRÚC CAMPUCHIA • Các nhà nghiên cứu cho rằng, các phế tích kiến
1. TỪ THẾ KỶ I - VII: trúc cổ nhất ở Đông Nam A khai quật được phân
• Di tích kiến trúc thời kỳ này hầu như không còn. lớn thuộc văn hóa Phù Nam hoặc thuộc nhà
nước Môn cố Dvaravati.
• So với các hiện vật nghệ thuât khác, di tích kiến
trúc thời kỳ này hâu như không còn. Ở Oc Eo đã
phát hiện ra nhiều chân cọc thuộc những ngôi
nhà sàn xưa. Một số vết tích của những kiến trúc
bằng vật liệu bền (vùng này gạch đá hiếm) cũng
được phát hiện, phần lớn là các kiến trúc thờ
thần thánh với các đặc điểm kiến trúc và trang trí
giống kiến trúc

2. KIẾN TRÚC CAMPUCHIA THẾ KỶ VII - VIII:
Thời kỳ Siva giáo trở nên quan trọng và thờ Linga trở
nên thịnh hành.
→ Nghệ thuật Khơme Chân Lạp thời kỳ này hình
thành → hình thành những định hướng đầu tiên cho
nền kiến trúc Khơme
a/ Đặc điểm kiến trúc:
• Các điện thờ là dinh thự của thần linh.
• Ý niệm Đền Núi và hương tâm.
• Kỹ thuật xây dưng: việc dùng giải pháp kỹ thuật của
gỗ và đá
- Cấu trúc:
+ Gồm hàng loạt kiến trúc tách biệt: 1 tháp thờ chính,
các điện thờ phụ, toàn bộ được bao quanh bằng
tường có cổng vào
+ Kiến trúc đền thờ (prasaf) mô phỏng tháp Ấn nhưng
phong cách Khome bắt đầu tượng hình.
+ Đền thờ là hình ảnh biểu thị tín ngưỡng - núi Mêru
→ bố cục chặt chẽ, hướng tâm và đặt theo trục.
Cửa chính của điện thờ đặt về phía Đông - nơi mặt
trời mọc và nguồn gốc của sự sống.
Nghệ thuật Khmer ở Campuchia cũng chịu ảnh
hưởng sâu sắc của nghệ thuật Ấn Độ, nó nở hoa từ
thế kỷ thứ VII ở Sambor Preikuk, bắt đầu định hình
một phong cách đặc biệt, sau đó chín muối ở khu vực
Angkor, bắt đầu từ Kulen, đến thế kỷ thứ IX ở
Proluos. Ở những nơi này đã sử dụng những barays -
hồ nước - như là những hệ thống thuỷ lực vừa gắn
bó với việc xây dựng các quần thể đền đài vừa dùng
để phát triển văn minh lúa nước.
Nam và Trung An Độ. Tuy nhiên, các kiên trúc
này cũng bộc lô một khía cạnh mới rất bản địa ớ
kỹ thuật ghép đá.
• Hiện đã tìm thấy hơn 20 tượng Phật (hơn một
nửa bằng vật liệu đá, còn lại là bằng gô) thuộc
giai đoạn này, với phong cách mang đậm dâu ân
Phật giáo An Độ. Tượng thần An Độ giáo cũng
chiếm lượng lớn - thường là thần Visnu, anh em
của thần này và các hóa thân của thần - có 4,6,8
tay. Các tượng này to bằng người thật và chạm
khắc cẩn thận.
Thời kỳ Siva giáo trở nên quan trọng và tục thờ
Linga trở nên thịnh hành.
• Các điện thờ là "dinh thự" của thần linh (vị thần
"cư ngụ" dưới dạng tượng thờ), không phải là
nơi tín đồ tụ họp câu nguyện. Không gian bên
trong các điện thờ chật hẹp gôm hàng loat kiên
trúc tách biệt :
1 tháp thờ chính, các điện thờ phụ, toàn bộ
được bao quanh bằng tường có cổng vào.
• Đền thờ là hình ảnh biểu thị tín ngưỡng, trong
đó các vị thần được coi như ngự trị ở trung tâm
thế giới trên núi Mêru. Vì vậy, "tòa nhà hạ giới"
của các thần phải có bố cục chặt chẽ, hướng
tâm và đặt theo trục, mô phỏng núi vũ trụ Mêru.
Các cửa chính của điện thờ đặt về phía Đông -
nơi mặt trời mọc và nguồn gốc của sự sống.
• Ý niệm Đền - Núi và hướng tâm trùng hợp với
các thánh thức của hệ thống triết học tôn giáo
Ấn Độ nhưng ở Cam puchi lại phát triển mạnh
mẽ tạo nên những hình hài kiến trúc kỳ vĩ.
• Việc dùng giải pháp kỹ thuật của gỗ vào đá đã
gây ra hiệu ứng 2 mặt: vừa tạo được vẻ tinh tế

b/ Công trình tiêu biểu: SAMBOR PREI - KUK:
- Công trình gồm 3 nhóm chính, Bắc Nam và ở giữa.
- Hầu hết các tháp gạch thời kỳ này đều theo kiểu
chung của Sambor
- Bố cục lối Ngũ điểm.
- Cấu trúc:
+ Đều có tháp ở trung tâm với 02 lớp tường bao.
+ Đặc biệt nhóm bắc có bố cục chặt chẽ.
+ Bắt đầu hình thành tháp cổng ở 04 hướng.
+ Xuất hiện kiểu bố cục 5 điểm: 1 tháp giữa và 4 tháp
ở góc. Khuynh hướng này được phát triển và đi đến
hoàn chỉnh sau này.
+ Kiến trúc Khơme được hoàn thiện dần, từ đơn sơ
ban đầu tiến đến những công trình kỳ vĩ được liệt vào
hàng di sản thế giới.
cực kỳ ớ các đường nét và trang trí nhưng mặt
khác lại phán khoa học về mặt kết cấu công
trình. Các đền đài, ngay cả Angco Vat về sau đã
phải trả giá: nhiều mảng trần, tường bị sụp; do
kiểu liên kết của kết cấu gỗ không chịu đựng
được sức nưng tảt đt. tàng t, nghờ iế c ôh c ng
và dùng sa thạch làm giả bộ sườn gỗ như trụ
cửa, mi cửa...
Việc đẽo, gọt, ghép đều theo kiểu môc đã có tác
hại không nhỏ đến công trình kiến trúc.
- Nhóm tháp phía Nam: • là nhóm đẹp nhất (thể
hiện giá trị trang trí của Sambor) có 2 lớp tường
hình chữ nhật bao bọc, giữa có ngọn tháp chính
bằng gạch hình chữ nhật, có 5 ngọn tháp nhó
hình bạt giác vây quanh. Bia ký nói trong tháp
chính có chứa 1
"Siva tươi cười" nhưng nay đã mất. Giữa cạnh
các tường rào trên trục chính có tháp cổng với
chân móng cao, thân tường có bổ trụ được nhấn
mạnh bằng phần trang trí. Trên cùng là mái hình
thuyền.
- Nhóm tháp bắc:
• Thể hiện sự hình thành những định hướng cơ
bản cho những ngôi đền -núi Campuchia với đặc
điểm bố trí theo lối ngũ điểm:
tháp chính ở giữa cao nhất, 4 tháp 4 góc, tất cả
đều trên bệ.
• Bố cục lối ngũ điểm sẽ ngày càng hòan chỉnh
trong các quần thể về sau và trở thành khuynh
hướng thống nhất của đền đài Campuchia.
MẶT BẰI
• Các tháp cổng trên trục chính xuất hiện và ngày
càng hoàn thiện.
3. KIẾN TRÚC CAMPUCHIA TỪ THẾ KỶ IX - XIII:
a/ Giai đoạn 1: thời kỳ tiền Angco ( thế kỷ IX - X):
- Thiết lập cơ sở tôn thờ vương triều của người
Khơme là thờ thần cũng như thờ vua -tín ngưỡng
thần - vua. → Tín ngưỡng thần - vua.
- Phật giáo vẫn tồn tại song song với tôn giáo Thần -
Vua.
- Đền núi thể hiện núi vũ trụ Meru - là trung tâm của
quốc gia và cũng là nơi ngự trị của các vị thần.
- Kỹ thuật xây dựng: việc dùng giải pháp kỹ thuật của
gỗ vào đá đã gây ra hiệu ứng 2 mặt: một mặt tạo ra
được vẻ tinh tế cực kỳ ở các đường nét và trang trí
nhưng mặt khác lại phản khoa học về mặt kết cấu
công trình.
Công trình tiêu biểu:
• Thời kỳ Ăngco đánh dấu bằng việc trở về từ
Java của vua Jayavarman II. Ông đã sống khá lâu
dưới triều vua núi Sailendra ở Java-Indonexia.
Đầu tiên, ông lập thủ đô ở Indrapura. Sau đó,
năm 802 xây dựng thủ đô ở Mahendraparvata
trên vùng núi
Kulen - nơi được coi là chỗ ở của các vị thần
linh, ý nghĩa biểu dương mình như các triều vua
núi Java.
• Jayavarman II đã thiết lập một hình tượng tôn
giáo mới là thờ thần cũng là thờ vua - thống nhất
sức mạnh vương quyền với thần quyền .
• Hệ tư tưởng này đã hình thành nên tín ngưỡng
độc đáo của người Khơ me: tín ngưỡng thần -
vua (Devaraja) được bảo lưu và truyền từ đời này
qua đơi khác. Từ đó, hình thành thế loại kiến trúc
đền - núi nổi tiếng của người Khơ me.
• Đền- núi thể hiện núi vũ trụ Meru - là trung tâm
của quốc gia và cũng là nơi ngự trị của các vị
thần.
Trong đền, Linga là biểu tượng vương quyền của
nhà vua, đặt ở trung tâm đền. Ngoài chức năng
tín ngưỡng, ngôi đền còn có chức năng kinh tế
do các hệ thống hào nước bao quanh vừa biểu
tượng cho các đại dương xung quanh núi Meru
vừa là một hệ thống tưới và thoát nước cho
đồng ruộng.
ĐỀN BAKONG:
Xây dựng năm 881 tại trung tâm thủ đô Hariharalaia để
chứa Linga hoàng gia.
→ là kim tự tháp đá đầu tiên được xây dựng.
- Công trình là một quả núi nhân tạo bằng đá ong, mặt
ngoài phủ sa thạch.
- Có 3 vòng tường bao quanh. Giữa lớp tường thứ 2
và vòng trong cùng là hào nước, được nối với hệ
thống thuỷ nông thuộc thủ đô.
- Đền chính được dựng trên một nên kim tự tháp đá
ong 5 tầng. Các tháp đều có cửa quay về hướng
Đông.
- Có một số phòng phụ được kéo dài, sau này phát
triển thành những dãy hành lang bao quanh đền thay
tưởng.
- Lần đầu tiên trong kiến trúc Khome, trên các trục
chính và giữa các tường rào có các kiến trúc kiểu cổng
phòng - tháp cổng.
PHNOM BAKHENG:
- Xây dựng vào cuối thế kỷ IX ở trung tâm thủ đô mới
là Yasoharapura.
- Công trình là đền thờ quốc gia được làm bằng đá sa
thạch.
- Công trình được xây dựng trên một quả đồi thiên
nhiên cao 60m, được bao quanh bởi hào và đập.
- Tầng nền trên cùng có 5 ngọn tháp được bố trí theo
Việc xây dựng Phnom Bakheng, Pré Rup, Banteay
Snei, Takéo đã dẫn đến việc xây dựng một đỉnh cao
nghệ thuật cổ điển là Angkor Vat, được xây dựng bởi
Suryavarman II, có đường vào như một cái đê vượt
qua một cái hào rộng 200 mét, tiếp theo là một
Propylées, một đường trục dài 300 mét, với hai thư
viện 2 bên, hai hồ nước hai bên và ngôi Đại tự (chùa
lớn, chùa chính). Tòà thành phố - đền đài này có diện
Công trình là một bưa gữi nhà, mạ ngoài phú sa
thạch, có 3 vòng tường bao quanh.
Vòng tường ngoài cùng kích thước 900m x 700
m, hai là 350mx310m, vòng trong cùng là
150mx/15m.
Giữa lớp tường thứ 2 và vòng trong cùng là hô
nước rộng 50m tượng trưng cho biển sữa.
• Đền chính được dựng trên một nền kim tự tháp
đá ong 5 tầng cạnh đáy 65mx67m và 20mx18m
ở đỉnh. Nền thượng lát đá cạo 14m. Khổi tháp
chính nằm ở trung tâm có mặt bằng hình vuông.
Các tháp đều có cửa quay về hướng Đông.
• Đặc biệt, ở đền Bakong còn có một số phòng
phụ được kéo dài nằm ở sân trong cùng đối
xứng qua trục Đông -Tây, sau này phát triên
thành những dãy hành lang bao quanh đền thay
tường.
• Hiện điện thờ trên cùng đã mất.
• Lần đầu tiên trong kiến trúc
Khơ me, trên các trục chính và giữa các tường
rào có các kiến trúc kiểu cổng phòng -tháp cổng,
2 bên lan can lối vào chính là hình tượng răn
Naga nhiều đầu.
• Hào nước bao quanh công trình được nối với
hệ thống thủy nông thuộc thủ đô.
• Lần đầu tiên trong kiến trúc kiểu đền núi xuất
hiện tháp bằng đá có cấu trúc 5 tầng duyên
dáng, đỉnh hình hoa sen, bình đồ nhiều cạnh gần
như tròn, trông xa như một chồi cây.
Kiểu kiến trúc này được phát triển và hoàn thiện
thêm vào các giai đoạn sau.
Công trình được xây dựng trên một quả đồi thiên
nhiên cao 60m, được bao quanh bởi hào và đập
lối ngũ điểm.
- Các ngọn tháp đều có hướng chính quay sang
hướng đông.
- Ý nghĩa tượng trưng của công trình:
+ Sự thể hiện cụ thể núi vũ trụ Mêru gồm đại dương
bao quanh và 108 ngọn tháp bao quanh tháp chính ở
trung tâm
+ Tấm lịch bằng đá khổng lồ của dân tộc Khơme.
tích 1km2. với chu vi 650m x 440m ;có bốn công xuyên trục
Đông- Tây, Nam-Bắc dân tới đên.
• 6 tầng nền cao băng nhau. Tầng nền dưới cùng
có kích thước 76m x 76m, tầng nền trên cùng có
kích thước 47mx47m, nổi lên trên đó là -> ngọn
tháp được bố trí theo lối ngũ điểm: tháp chính ở
giữa, 4 tháp ở bốn góc.
• Ngoài ra còn có 60 tháp nhỏ năm trên các tầng
nên đối xứng qua các trục và 46 tháp nằm trong
sân. Các ngọn tháp đều có hướng chính quay
sang hướng đông.
- Công trình là sự thể hiện cụ thể núi vũ trụ Mê ru
gồm đại dương bao quanh và 108 ngọn tháp bao
quanh tháp chính ở trung tâm. Từ mỗi phía nhìn
vào chỉ thấy hiện lên 33 ngọn tháp biểu tượng
cho 33 vị thần ngự trị núi Mê ru theo thần thoại
Ấn Độ.
• là tấm lịch bằng đá khổng lồ của dân tộc Khơ
me: 108 ngọn tháp là con số vũ trụ trong thần
thoại Ấn Độ, phù hợp với 4 chu kỳ tuần trăng
( mỗi tuần trăng là 27 ngày) là số tháng của một
chu kỳ lịch.
ANGCO PRERUP:
- Xây dựng năm 961 bởi vua Rajendravarman II tại
Angco.
- Công trình là một kiến trúc hình kim tự tháp 3 bậc. Ở
tầng nền trên cùng dựng 5 tháp theo lối ngũ điểm, 4
hướng có 4 dãy tam cấp dẫn lên đền chính. Toàn bộ
công trình được bao bọc bởi tường đá ong chu vi
120m x 103m. Bốn hướng đều có 4 cổng.
- Tầng nền thứ nhất có 12 tháp nhỏ được xây dựng
bằng gạch, ở phía Đông có 2 tu viện đối xứng nhau
qua trục Nam - Bắc.
- Xuất hiện các công trình phụ ở dạng các ngôi nhà dài
tách rời làm hành lang kín vây quanh, mái lợp ngói
hoặc gỗ.
ĐỀN BANTAY SREI:
- Xây dựng vào cuối thế kỳ X - vào khoảng năm 968.
- Công trình không phải là đền núi thờ thần vua mà chỉ
là một ngôi đền nhỏ.
- Bao quanh khu đền là 3 vòng rào.
- Được mệnh danh là 1 "tràng hoa bằng đá" của nghệ
thuật Khome, là mẫu mực của sự kết hợp hài hoà giữa
kiến trúc và điêu khắc.
b/ Giai đoạn 2: thời kỳ Cổ điển - Thời kỳ Angco (từ
thế kỷ X-XII):
- Đặc điểm văn hóa - Xã hội: Nhà nước Angco cực
thịnh.
- Đặc điển kiến trúc: Kiến trúc ngôi đền núi Khơme đã
hoàn chỉnh
Công trình tiêu biểu:
• Là 1 kiến trúc hình kim tự tháp 3 bậc, đáy
50mx50m, tầng trên có kích thước 35mx35m.
Tầng trên cùng dựng 5 tháp theo lối ngũ điểm, 4
hướng có 4 dãy bậc cấp dẫn lên đền chính.
• Toàn bộ công trình được bao bọc bởi tường đá
ong chu vi 120mx103m. Bốn hướng đều có 4
cổng phòng dạng gopuram.
Tầng nền thứ nhất có 12 tháp nhỏ được xây
dựng bằng gạch, phía Đông có 2 tu viện đối
xứng nhau qua trục Nam- Bắc.
• Đặc biệt, xuất hiện các công trình phụ ở dạng
các ngôi nhà dài tách rời làm hành lang kín vây
quanh, mái lợp ngói hoặc gỗ.
• Công trình chỉ là một ngôi đền nhỏ hình thức
cực kỳ đơn giản nhưng điêu khắc tuyệt mỹ,
phong phú và sáng tạo.
• Kiến trúc lớn nhất chỉ cao 9,3m; rộng
9,4mx9,4m, bao quanh khu đền là 3 vòng rào với
các cổng phòng gopuram ở 4 hướng.
• Đặc điểm văn hóa xã hội:
Nhà nước Ăngco tập quyền đã đạt đến sự cực
thịnh của nó:
Đề quốc Ăngco hùng mạnh chiếm cả miền Đông
Nam bán đảo Đông Dương, phía Tây chiếm cả
vùng hạ lưu sông Mê Nam chảy qua Bangkok,
phía Nam kéo dài đên eo biên thuộc bán đảo
Malaxka.
• Đặc điểm kiến trúc:
Kiến trúc ngôi đền núi Khơ me đã phát triển đến

ĐỀN TAKEO:
- Xây dựng vào đầu thế kỷ XI.
- Đã pháp qui hoá về kiến trúc đền núi.
- Đền được xây dựng hoàn toàn bằng sa thạch.
- Với 5 ngọn tháp theo lối ngũ điểm trên 2 tầng nến.
Riêng tháp chính có 5 tầng nền
- Các trục Đông-Tây, Nam-Bắc đều đi qua các cổng
phòng hình chữ thập nhô ra để che các bậc thang
- Các dây hành lang được nối liền với nhau liên tục bao
xung quanh sân trong.
ĐỀN ĂNGCO
- Cuối thế kỷ XI đến đầu XII là thời kỳ phát triển cao
nhất, huy hoàng nhất của kiến trúc Khơme với kiệt tác
Angco Vát, nằm ở Đông Nam Yasodharapura do vua
Suryavarman Il xây dựng.
- Công trình là sự kết hợp hữu cơ giữa điêu khắc,
trang trí và kiến trúc.
Đặc điểm:
- Kiến trúc tôn giáo lớn nhất thế giới, kích thước
1500x1300m, cao 65,5m.
mức độ hoàn chỉnh bao gồm các yếu tố: sự tổ
hợp các tháp nhỏ, sự tập trung của dãy hành
lang với các tháp góc, tháp cổng ...
Tổ hợp các tháp thường đứng trên 1 tầng nền
nhân tạo như đỉnh núi.
Thập niên đầu thế kỷ XI, triều đại phong kiến Mặt
Trời do vua Suyarvarman I đứng đầu có uy lực
xã hội và chính trị phát triên cao. Ong đã cho xây
dựng một số công trình được đánh giá là khới
đầu cho thời kỳ cố điển của nghệ thuật Khơme,
tiêu biểu là đền Takeo.
Công trình được xem là đã pháp qui hóa những
công thức mà người Khơ me tìm kiêm trong
nhiều năm về kiến trúc đền núi.
• Đền được xây dựng hoàn toàn bằng sa thạch
với 5 ngọn tháp theo lối ngũ điểm trên 2 tầng
nền. Nền dưới kích thước 100mx120m, nền trên
47mx47m, cao 38m.
Riêng tháp chính có 5 tầng nền. Các trục
Đông-Tây, Nam-Bắc đều đi qua các cổng phòng
hình chữ thập nhô ra để che các bậc thang. Các
dãy hành lang được nối liền với nhau liên tục bao
xung quanh sân trong.
Công trình được xây dựng trong
28 năm (từ năm 1122 -
1150) có kích thước rất lớn
1500mx1300m cao 65,5m;
xung quanh có hào nước rộng
200m. Đây là kiến trúc đền núi duy nhất ở
Khơ me có lối vào chính ở phía Tây.
• Vượt qua hồ phía
Tây là một con đường đi với dãy lan can răn
Naga bằng đá 2 bên dần đến cổng chính.
- Đền duy nhất quay về hướng Tây.
- Hình tượng núi Mểu đã đạt đến mức phát triển cao
nhất về qui mô lẫn hình tượng nghệ thuật kiến trúc.
- Hào nước rộng 200m bao quanh 04 mặt.
- Từ phía Tây, một đường dẫn vào dài 350m (lát đá sa
thạch, nặng 5 - 6 tấn) 02 bên là lan can hình rắn (thành
công của sư kết hợp giữa công năng và điêu khắc)
- Đền có 3 vòng hành lang có mái, nằm trên nền cao
khác nhau.
- Lối vào đền phía tây mở ra hành lang hình chữ thập,
tạo thành 4 sân nhỏ.
- Những bậc thang dốc đứng dẫn lên tầng trên
- Nền trên cùng có 5 tháp, tháp giữa cao nhất. Nền thứ
2 có 4 tháp ở 4 góc, vươn lên hoà cùng với 5 tháp ở
tầng trên.
- Tháp hình búp sen, trước đây còn dát vàng. Tháp
giữa đặt quan tài và tín điều của vua Suryavarman II.
- Kết cấu mái hành lang: Phần ngoài gối lên cột, phía
trong kê lên tường, cấu trúc này không làm tối không
gian hành lang.
- Tường được phủ đầy phù điêu, chạm trổ công phu,
dài hàng trăm mét.
- Đạt đến sự kết hợp hài hoà giữa những ngọn tháp
vươn cao với dây hành lang nằm ngang, nhấn mạnh
bởi hàng cột nhịp nhàng bên dưới.
- Là sự giản dị cổ điển, sự hoà hợp hữu cơ giữa kiến
trúc và điêu khắc, hàng ngàn tượng vũ nữ, không trùng
lắp về hình dáng.
- Để tạo được sự cảm nhận trọn vẹn, tỉ lệ công trình
được tính toán cản thận: Khoảng cách từ cổng đến
đền gần bằng 2 lần chiều dài mặt đứng.
Angkor Wat như nằm trên một hòn đảo hình chữ
nhật, diện tích khoảng 162,6ha, bao quanh đền
là mương nước rộng 190m, dài khoảng 5km,
tượng trưng cho đại dương.
Angkor Wat có dạng hình chữ nhật, dài 1.500m,
rộng 1000m (kể cả hào nước), bố cục theo
hướng đông - tây, nam - bắc, hướng về phía tây;
bao gồm 3 lớp tường, hành lang bao quanh tạo
thành 3 lớp không gian: Lớp vòng ngoài; Lớp
vòng giữa; Lớp vòng trong.
+ Lớp vòng ngoài
Lớp vòng ngoài được bao quanh bởi một bức
tường, sát cạnh hào nước. 4 mặt có 4 tháp
cổng (Gopura). Hiện chỉ còn 2 lối vào khu vực
trung tâm tại hướng đông và hướng tây.
Lớp vòng giữa
Lớp vòng giữa được bao quanh bởi tuyến hành
lang, đặt trên một bệ nền cao so với sân của Lớp
vòng ngoài.
Mỗi góc đều có một tòa tháp.
4 mặt có 4 tháp cổng (Gopura), liên kết với tuyến
hành lang có các dãy cột, tạo thành dãy nhà dài
(nên cũng gọi là Gallery).
Các dãy hành lang tạo thành các cánh nhà
(Wing), được đặt theo tên của các bức phù điêu
nổi tiếng bên trong.
Tại phía tây, giữa Lớp vòng ngoài và Lớp vòng
trong có Nhà tiền đường hình chữ thập
(Cruciform Galleries), hai đầu có hai dãy nhà, tạo
thành 4 sân trong.
Tại góc phía tây bắc và tây nam, mỗi góc có một
tòa Thư viện đặt trên bệ nền hình chữ thập.
Lớp vòng trong
Lớp vòng trong được giới hạn bởi hành lang dài
bao quanh 4 mặt tạo thành một hình vuông, đặt
trên một bệ nền cao so với sân của Lớp vòng
giữa.
4 góc của Lớp vòng trong đều có một tòa tháp
góc.
4 mặt hành lang của Lớp vòng trong đều có
Tháp cổng (Gopura) và liên kết với tuyến hành
lang có các dãy cột, tạo thành dãy nhà dài
(Gallery) tương tự như hành lang bao quanh của
Lớp vòng giữa.
Tại phía tây của Lớp vòng trong có hai toà Thư
viện, tương tự như Lớp vòng giữa, song có quy
mô nhỏ hơn.
Trung tâm của quần thể là Khu điện thờ hay khu
Chính điện đặt trên một bệ nền cao so với xung
quanh.
Khu điện thờ gồm một hệ thống hành lang bao
quanh và công trình trung tâm hình chữ thập, tạo
cho Khu vực điện thờ có 4 sân trong.
4 Tháp góc và Tháp trung tâm của Khu điện
thờ cao đến đến 65m so với khu vực xung
quanh,
có hình dạng như búp sen hay búp măng, thu
nhỏ dần lại theo chiều cao.
Cụm 5 ngọn tháp tại Khu điện thờ tạo thành một
quần thể đền núi, tượng trưng cho núi Meru, nhà
của các vị thần theo triết lý vũ trụ học của người
Hindu.

Trục chính phía Tây được lát đá tảng sa thạch

nặng 4-6 tấn.
• Cổng chính được kéo dài nối tiếp với hành lang

c/ Giai đoạn 3: thời kỳ suy tàn (cuối thế kỷ XII- đầu thế
kỷ XIII):
- Đặc điểm văn hóa xã hội:
+ Thời kỳ này do những cuộc chiến tranh và công việc
xây dựng chùa đã đem lại nhiều sự tốn kém về người
và của cho đất nước.
+ Đạo phật phái Tiểu thừa phát triển
+ Vấn để xây dựng các chùa chiền được phát triển
thành một phong cách thống nhất: phong cách quần
thể thành phố đền chùa.
bên trong được bố trí theo lối chữ thập tạo thành
4 sân nhỏ, phía ngoài xây tường bao bọc. Đây là
1 giái pháp mang tính kiên tạo.
• Mặt bằng đền chính hình vuông 75mx75m cao
25 m so vưới mặt nền. Tại đây đặt quan tài của
nhà vua. Các tháp còn lại đặt ở góc.
Tất cả được hoàn thiện tinh vi với dáng mái hình
búp sen, trước đây có giát vàng.
• Công trình là một kim tự tháp có 4 tầng. Tầng
dưới cùng nền thoáng, 3 tầng trên có các dãy
hành lang nối liền bao bọc.
Các thư viện nằm đối xứng qua trục chính.
• Angco Vat đã kết hợp hài hòa những ngọn tháp
cao vươn lên bầu trời với những hành lang yên
tĩnh bên dưới. Công trình còn là sự kết hợp hữu
cơ giữa điêu khắc, trang trí và kiến trúc: điêu
khắc Angco Vat đóng vai trò kiến tạo nhấn mạnh
ý nghĩa của kiến trúc.
Phù điêu trong công trình dài đến 50m thể hiện
sinh động huyền thoại khuấy động biển sữa,
thần Visnu, rắn Vasuka, Apsara, Lasksmi.... Ang
co Vat có đến 2000 hình tiên nữ Apsara....
Đặc điểm văn hóa xã hội:
- Thời kỳ này, chiến tranh và công việc xây dựng
đã đem lại nhiều tổn kém về người và của cho
đất nước.
- Đạo Phật Tiếu thừa phát triển: viện Phật giáo ra
đời, người phụ trách là hoàng hậu.
- Vấn đề xây dựng các quần thể chùa chiền
được phát triến thanh một phong cách thống
nhất: phong cách quần thể thành phố đền chùa.
- Thủ đô mới là Ăngco Thom với trung tâm là
+ Đạo Phật phái Tiểu thừa phát triển.
+ Thủ đô mới là Angco Thom là một thành phố lớn do
vua Jayavarman VII sáng lập.
- Đặc điểm kiến trúc: độc đáo về mặt biểu tượng
+ Nghệ thuật kiến trúc đạt được những thành tựu mới
không kém gì Angco Vat.
+ Độc đáo về mặt biểu tượng mặc dù vẫn giữ những
thành tố cơ bản của một kiến trúc đền núi.
+ Đã có lính chất tương đối tự do.
Công trình tiêu biểu:
• ANGCO THOM - ĐỀN BAYON:
- Không còn quy luật chặt chẻ như Ăngco Vat.
- Năm con đường đắp nổi đi qua hào và đi vào thành
phố qua 5 cổng đồ sộ.
- Angco Thom với đền Bayon ở trung tâm được xây
dựng trong 7 năm với công sức, tiền của, tài trí đổ ra
rất đồ sộ .
- Công trình đã vật chất hóa tuyệt vời sự có mặt mọi
nơi của vị vua thần linh
- Công trình có ít nhất là 54 tháp - đều có hình mặt
người với nụ cười Bayon nổi tiếng: có 172 mặt người
→ Bayon là một kiến trúc kì dị và huyền ảo nhất của Á
Đông.
Đinh cao tiếp theo là Angkor Thom, được xây dựng
vào khoảng năm 1200 bởi
Jayavarman VII, một thành phố đền đài với một cấu
trúc nhiều thành phần mà tâm điểm là đền lớn Bayon.
Angkor Thom Bayon là một đền đài Phật giáo, một
ngôi đền - núi có những tháp lớn, hùng vĩ được tạc
lên đó các khuôn mặt của nhà vua (bodhisattva) ngoài
khu vực trung tâm, có 54 tháp vệ tinh tạc khắc 216
khuôn mặt. Lịch sử Angkor Thom khép lại với sự xâm
lăng của người Thái, địa danh có lúc có tới 80 vạn
dân này sau đó không còn tiếp tục phát triển.
Cổng ra vào
Angkor có 4 cổng ra vào tại 4 mặt thành: Gate of the
Death tại phía đông; North Gate tại phía bắc; South
Gate tại phía nam và một cổng hậu nhỏ tại phía tây.
Các cổng ra vào có cấu trúc như các ngôi đền tháp
cao đến 23m; đỉnh tháp là các khuôn mặt thần linh.
Hai bên lối vào là các hàng tượng thần Ân Độ giáo:
hàng tượng Chư thiên (Deva) ở bên trái và hàng
tượng A tu la (Asura) ở bên phải. Vị trí đầu tiên của
hàng tượng là tượng thần Naga (vị thần hình dạng
rắn).
Bayon là một thành phố lớn do vua Jayavahman
VII sáng lập.
• Đặc điểm kiến trúc:
Nghệ thuật kiến trúc đạt được những thành tựu
mới không kém gì Ấngco Vat, mang xu hướng
biểu trưng hoành tráng, mặc dù vẫn giữ những
thành tố c bản của một kiến trúc đền núi.
Angco Thom với đền Bayon ở trung tâm được
xây dựng trong 7 năm, ngoài cùng có tường bao
bọc dài 3kmx3km với công sức, tiền của thật là
đồ sộ .
Theo tính toán của B.P. Giôsliê- một nhà nghiên
cứu mỹ thuật người Pháp-đế chạm khăc những
hình bằng đá ở Bayon, cân có 1000 nhà điêu
khắc giỏi làm việc cần cù trong 20 năm. Và để
trang trí cho các tượng ở Bayon, phải dùng đến
5 tấn vàng, 5 tấn bạc và 40 nghìn viên đá quí.
- Đền Bayon
• Đền Bayon có mặt bằng hình chữ thập bao
quanh bằng 2 lớp hành lang: lớp ngoài có chu vi
160mx140m, lớp trong 80mx70m, cả quân thế
cao 43m. ặt tại vị trí điểm giao của 2 trục chính
bắc – nam và đông – tây của thành, cách
các cổng thành khoảng 1,5km.
• Nếu coi lớp tường bao với hào nước xung
quanh Angkor Thom là Lớp vòng ngoài, thì khu
vực trung tâm - đền Bayon có 2 lớp không gian
là Lớp vòng giữa và Lớp vòng trong cùng. Lớp
vòng giữa (đặt trên bệ nền hay bậc thềm thứ 1
so với nền xung quanh đền) của đền Bayon hay
Riêng phía đông có thêm một cổng - Victory Gate.
Cổng này tạo cho Angkor Thom có thêm một trục bố
cục.
Điện thờ tại 4 góc thành
4 góc thành Angkor có 4 điện thờ hay tòa Tháp canh,
được xây dựng bằng đá sa thạch. Công trình này
được cho là mang tính chất nghi lễ hơn tính phòng
thủ (mặt dù Angkor đã một lần bị người Champa tấn
công vào năm 1177).
Các điểm giao của các tuyến hành lang là các tháp; tổng cộng
có 50 tháp (hiện chỉ còn 37 tháp).
Với mỗi tháp có 4 khuôn mặt, như vậy có khoảng 200 khuôn
mặt của vị thần Lokesvara (còn được cho là khuôn mặt của
thần Shiva trong Ấn độ giáo), tượng trưng cho sự quan sát của
của tổ hợp Angkor Thom được bao bởi lớp hành
lang. 4 góc có 4 tháp và 4 phía có 4 Tháp
cổng (Gopura), tạo cho mỗi mặt ngoài của đền
có 3 tháp, 1 tháp chính giữa và 2 tháp phụ tại 2
góc. Bên trong Lớp vòng giữa có một số ngôi
nhà nhỏ là nhà nguyện, thư viện...
Lớp vòng trong là Khu vực điện thờ, có kích
thước 70mx 80m, đặt trên 2 cấp nền so với mặt
sân xung quanh.
Khu vực được hình thành bởi hệ thống hành
lang: Hành lang chu vi Khu vực điện thờ và Hành
lang phía trong.
Hệ thống Hành lang phía trong tạo thành khung
hình chữ thập, chia Khu vực điện thờ thành 4
sân trong nhỏ hình vuông tại 4 góc (đặt trên bệ
nền thứ 2) và một sân trung tâm hình chữ thập
(đặt trên bệ nền thứ 3, bệ nền cao nhất). Giao
của các tuyến hành lang là các tòa tháp.
Giữa sân trung tâm là Tháp chính điện cao tới
43m so với mặt sân. Phía đông Tháp chính điện
là tòa Bái đường.
• Trung tâm đền có 16 ngọn tháp, tháp trung tâm
cao 23m nằm trên 1 chân móng hình tròn đường
kính 25m.
• Ở Bayon là nghệ thuật biếu tượng hoành tráng
tuyệt vời nhất Khơme.
Trong điện thờ chính có một pho tượng Phật mà
Jayavarman VII đã đồng hóa mình vào đế biểu
trưng cho sự kiện nhiệm màu ở Srayati
• Công trình đã vật chất hóa tuyệt vời sự có mặt
mọi nơi của vị vua thần linh phóng tầm mắt ra
toàn cõi đất nước qua bộ tham mưu của mình.
Điện thờ chính có 1 pho tượng phật trầm tư mà
thần linh về 4 hướng. vua muốn đồng hóa mình vào dưới tán lọng là
Vào đêm trăng, công trình như thuộc về thế giới khác, thế giới hình tượng của vua Rắn Mucalinda, các tháp
của thần linh. bao quanh đều có tượng các vị đại thần trọng
yếu nhất trong triều.
• Điều đáng kinh ngạc và thán phục là nền của
Bayon là một tảng đá rất lớn duy nhất cao 25m,
trên có 50 ngọn tháp, có ngọn cao 43m được
đẽo vuông vức. Người ta không hiểu làm thế nào
bằng vào các phương tiện kỹ thuật bấy giờ
người Khơme có thể vận chuyển khối đá này và
thi công các thành phần khác nhau của công
trình bao gồm việc đẽo gọt các tảng đá cho vừa
khít nhau, di chuyến đền Ăngco, đưa lên cao có
khi hơn 60m đế chồng lên nhau nhưng không
dùng vữa hồ liên kết.....
• Riêng bia ký của Angco Thom được trang trí
bằng 5 tấn vàng, 5 tấn bạc và 40.000 viên đá
quí....
• Ở phía Đông, đối xứng qua trục chính có hai
thư viện. Bao bọc bên ngoài tường có 2 hồ
nước.
• Bayon là 1 kiến trúc kỳ dị và huyền ảo nhất của
Á Đông.
• Người ta ví Angco Thom là bộ bách khoa bằng
đá của người Khơme xưa: hầu hết các chủ đề
điêu khắc trong công trình đều thể hiện cuộc
sống thường dân, cung đình..; chỉ tầng trên cùng
mới mang nội dung tôn giáo.
• Do trong 40 năm trị vì, vua Jayavarman VII đã
dồn hết công sức đế xây dựng đền chùa và
những công trình khác (nhà vua đã sử dụng một
khôi lượng đá cho xây dựng nhiều hơn các vị
vua tiền bối cộng lại) nên ngân khô quốc gia
 khánh kiệt, đời sống nhân dân cùng cực; đất đai,
thủy lợi không được quan tam nên cằn cỗi. Để
tồn tại, người Khơ me đã phải bỏ kinh thành để
tiến về vùng đồng bằng trù phú phía dưới.
• Ăngco suy tàn nhanh chóng và bị chìm đắm
trong cuộc xâm lăng của quân Thái.
• Angco trở nên hoang phê và bị rừng núi xâm
chiêm và bao phủ. Mãi đến cuối thế kỷ XIX,
Angco mới được hôi sinh và ngày nay được
đánh giá như một kỳ quan của nhân loại.
III. KẾT LUẬN:
Kiến trúc Khơme cổ trung đại có những đặc điểm
nổi bật sau:
• Bố cục hình khối không gian khá chặt chẽ, tuân thủ
theo một quy luật thống nhất.
• Công trình có sự kết hợp hài hòa giữa điêu khắc và
kiến trúc.
• Kiến trúc thể hiện đặc sắc các triết lý tôn giáo qua
các hình tượng: Thần - Vua, đền núi, các truyền
thuyết...
- Việc xử lý tỉ lệ các khoảng cách quan sát, các
thành phần công trình được chú trọng và thể hiện
trong giải pháp bố cục ở cả mặt đứng lẫn mặt bằng
- Vật liệu xây dựng: gổ, gạch, đá ong, đá sa thạch.
- Tường chịu lực.
- Vảm lá đề.