NGHIÊN CỨU

VĂN HOÁ - HOA VĂN NGHỆ THUẬT

CHĂM PA
TÍN NGƯỠNG
Tôn giáo chính của người
L
inga (hay còn gọi là lingam) là
một cột trụ có hình dương vật đại
Chăm là Ấn Độ giáo, và diện cho Shiva. Các vua Chăm
nền văn hóa Chăm cũng thường xuyên dựng và cúng các linga
bằng đá để thờ ở trung tâm các đền
chịu ảnh hưởng sâu sắc tháp của hoàng gia. Tên mà vua Chăm
của văn minh Ấn Độ. Ấn đặt cho một linga sẽ bao gồm tên của
nhà vua và đuôi “-evara,” tức là Shiva.
Độ giáo ở Chăm Pa chủ
yếu là Shiva giáo, tức là Linga phân tầng là một cột linga
chia làm ba phần đại diện cho ba
đạo thờ thần Shiva, và thể (trimurti) của thượng đế trong Ấn
có ảnh hưởng của các giáo: phần dưới cùng, là một khối hình
lập phương, tượng trưng cho Brahma;
yếu tố tôn giáo bản địa phần ở giữa, là một hình lăng trụ tám
như thờ nữ thần Đất Yan mặt, đại diện cho Vishnu; và phần trên
cùng, có hình tròn, đại diện cho Shiva
Po Nagar. Biểu tượng
chính của tôn giáo Shiva Kosa là một khối kim loại hình trụ
được sử dụng để che phủ cho linga.
của ngườiChăm là Linga, Việc hiến tế một kosa để trang trí cho
Mukhalinga, Jatalinga, linga là một nét đặc trưng độc đáo của
đạo Shiva của người Chăm. Các vua
Linga chia tầng và Kosa. Chăm thường đặt tên cho các kosa
đặc biệt cũng theo cách họ tự đặt tên
cho các linga.
Jatalinga là một linga mà trên đó chạm phong Mukhalinga là một linga trên đó có vẽ hoặc chạm
cách điển hình của Shiva là kiểu tóc búi hình ảnh Shiva dưới dạng hình người hay
hình khuôn mặt
Việc Ấn giáo là một tôn giáo chiếm
ưu thế của người Chăm bị gián đoạn
từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 10 khi triều đại
Indrapura (Đồng Dương ở tỉnh Quảng
Nam ngày nay) theo Phật giáo Đại
thừa. Phong cách nghệ thuật Phật
giáo Chăm Pa thời Đồng Dương được
công nhận là một trong những phong
cách độc đáo.
Hồi giáo bắt đầu xâm nhập vào Chăm
Pa từ sau thế kỷ 10, nhưng chỉ sau
năm 1471 thì ảnh hưởng của Hồi giáo
mới rõ nét. Vào thế kỷ 17 thì hoàng
gia Chăm đã theo đạo Hồi và cũng từ
đó phần lớn người Chăm bắt đầu theo
đạo này, và khi vùng đất này bị sáp
nhập vào Việt Nam thì phần lớn người
Chăm ở đây đã theo đạo Hồi.
Trong thế kỷ 10 và các thế kỷ sau, Ấn
Độ giáo lại trở thành tôn giáo chính
của Chăm Pa. Một số nơi vẫn còn lưu
giữ những công trình tôn giáo và cũng
là các công trình kiến trúc và nghệ
thuật của thời kỳ này như Mỹ Sơn,
Khương Mỹ, Trà Kiệu, Chánh Lộ và
Tháp Mẫm.
KIẾN TRÚC
VÀ ĐIÊU KHẮC
Sự ảnh hưởng, giao thoa của hai nền văn hóa lớn là Ấn Độ, Đại Việt
vào văn hóa Champa từ sau thế kỷ thứ 11, mà điểm chung rõ nhất,
ảnh hưởng sâu đậm nhất là – Văn hóa Phật giáo đang ở giai đoạn
cực thịnh, kết hợp với văn hóa bản địa – đã tạo nên một diện mạo
văn hóa Champa đặc sắc, sáng tạo và đầy sức sống.

Kiến trúc dạng quần thể thánh địa như

Mỹ Sơn là độc đáo và hiếm có. Được
bố trí theo cụm, từ hai hoặc nhiều
tháp. Xung quanh có tường bao, sân,
đường đi nối các tháp với nhau. Mỗi
tháp có mỗi chức năng riêng tập
trung thành từng nhóm, trong đó đền
thờ chính nằm ở giữa, mỗi nhóm đều
được bao quanh bởi những bức tường
dàyđược làm bằng gạch. Các cửa
chính của tháp chính đều được thiết kế
quay về hướng Đông (hướng về thần
linh). Một vài tháp lớn chính có thêm
cửa hướng Tây, trước mặt đền thờ
chính (KaLan) là một tháp cổng (Gopu-
ra) với cấu trúc nhỏ của hai cửa thông
nhau: một cửa về hướng Đông, một
cửa hướng vào đền chính, tiếp với tháp
cổng thường là căn nhà dài (Mandapa)
có mái lợp ngói, bên trong rộng rãi vốn
là nơi đón khách hành hương và tiếp
nhận lễ vật cũng như cử hành các vũ
điệu trong các lễ cúng hiến cho thần
linh. Xung quanh ngôi chính là các ngôi
đền nhỏ hoặc các công trình phụ.
Trong các thành phần trang trí kiến
trúc, kiến trúc đền tháp và đặc biệt là
nghệ thuật điêu khắc trên vòm cuốn
đã thể hiện sự kết hợp đa dạng của
các biểu tượng văn hóa. Chúng ta có
thể hiểu vòm cuốn là một loại vòm cửa
hình vòng cung được sử dụng ở cửa
chính, các cửa giả, chân cột vách, nền
móng hay trên các tầng của mái tháp
tạo thành kiểu trang trí cho công trình
kiến trúc đền tháp Champa. Ngoài chức
năng thẩm mỹ, vòm cuốn trong kiến
trúc đền tháp cổ Champa tùy theo từng
dạng thức, mô típ trang trí đều có ngôn
ngữ riêng, phản ánh quá trình nhận
thức và cảm thụ thẩm mỹ của nghệ
thuật điêu khắc Chăm nói riêng và văn
hóa Champa nói chung; đồng thời còn
chuyển tải nhân sinh quan, thế giới quan
và có ý nghĩa văn hóa tâm linh sâu sắc
bằng các biểu tượng văn hóa tôn giáo
đối với dân tộc.
Điêu khắc kiến trúc vòm cuốn với
các biểu tượng thể hiện thế giới quan
củangười Chăm về vũ trụ. Về tổng thể,
các nghệ nhân Chăm xưa, thông qua
điêu khắc, đã thể hiện nhận thức của
họ về sự hài hòa cân đối và cái đẹp
hoàn mỹ bằng các hình tam giác
cân, hình nón, hình ngọn núi và sử
dụng con số 3 thần bí với vô vàn ý
nghĩa đặc biệt tượng trưng cho thần
linh như Tam vị nhất thể trong Hindu
giáo (Brahma – Vishnu – Siva), Thiên
Chúa ba ngôi trong Kitô giáo
(Chúa Cha – Chúa Con – Chúa Thánh
Thần), Tam Bảo trong Phật giáo
(Phật– Pháp – Tăng) hay gắn với 3 giai
đoạn trong cuộc sống (Sinh – Lão –
Tử), cũng như, tượng trưng cho ba cõi
(Thiên – Địa – Nhân).
Bên cạnh đó, thế giới quan của người
Chăm xưa về vũ trụ còn thể hiện qua
các hình thức mái vòm, hang là hiện
thân của quả trứng, có ý nghĩa tượng
trưng che chở cho cội nguồn vạn vật
mà “hình ảnh của vũ trụ với nền hang
là Đất, vòm hang là “Trời” hay biểu
tượng về cội nguồn, sự phục sinh của
con người bằng các hình dáng điêu
khắc có ý nghĩa nguyên mẫu của dạ
con – lòng mẹ – người đàn bà đã thể
hiện khát vọng về sức sống mãnh liệt,
sự sinh sôi nảy nở, sự bền chặt của
văn hóa dân tộc Chăm
Điêu khắc kiến trúc vòm cuốn với các
biểu tượng thể hiện khát vọng về sự
lưu truyền tôn thống, sự trường
sinh của dân tộc. Trên tổng thể điêu
khắc của vòm cuốn kiến trúc, nếu như
đỉnh tam giác hướng lên trên là tượng
trưng cho lửa và sinh thực khí nam, thì
ngược lại, khi đỉnh nhọn hướng xuống
dưới là tượng trưng cho nước và sinh
thực khí nữ; cũng như khi “hai hình
tam giác nếu đặt cạnh nhau là biểu thị
của Siva và Srakti, Linga và Yoni, lửa
và nước …” điều này thể hiện người
Chăm xưa đặc biệt quan tâm và đề
cao ý nghĩa của các biểu tượng sinh
thực khí và việc “lưu truyền tôn thống”.
Đồng thời, hình tượng “người Mẹ”,
cũng được người Chăm xưa quan
niệm là khởi nguyên, là biểu trưng cho
sự phồn thực, trường sinh, có ý nghĩa
như hình ảnh của vũ trụ thu nhỏ, là
một vật cứu nạn, là ngôi nhà đầu tiên
chở che và tái tạo loài người bằng các
hình tượng điêu khắc quả bầu – bí ở
vòm cuốn ở Mỹ Sơn.
Vòm cuốn Tháp Khương Mỹ - Quảng Nam
Nếu đi vào chi tiết, người nghệ nhân
Chăm khai thác các biểu tượng phổ
biến và phong phú nhất của văn hóa
loài người cụ thể như hình cây, có ý nghĩa
là trung gian nối giữa trời và đất, là
biểu tượng của “cây Đời/cây Vũ trụ/
cây Trí tuệ phổ biến ở mọi nền văn
hóa”, biểu hiện cho sự sinh sôi nảy nở,
sức sống tràn trề, gây ấn tượng về sự
phồn thực mãnh liệt, hay hình chiếc
lá là biểu tượng cho hạnh phúc và sự
phồn vinh, lá bồ đề còn biểu tượng
cho Đức Phật Thích Ca. Vì vậy, với các
điêu khắc tổng thể và chi tiết trên Vòm
cuốn Champa, các nghiên cứu chothấy
thế giới quan của người Chăm xưa về
Vũ trụ là sự dung nạp hài hòa các giá
trị văn hóa, tôn giáo khác nhằm truyền
đạt nhận thức về vũ trụ, giải thích và
hiểu về cội nguồn của dân tộc, kế thừa
và phát huy tối đa cái hay, cái đẹp
nhưng vẫn giữ gìn bản sắc của mình.
Điêu khắc kiến trúc vòm cuốn với các
biểu tượng thể hiện sự giác ngộ với sự
thuần khiết, thánh thiện. Trong điêu
khắc Chăm, một mô típ biểu tượng
cho sự hủy diệt và sáng tạo, là biểu
trưng của sự chuyển hóa, sự tái sinh
đó là hình ngọn lửa. Người Chăm xưa
sử dụng hình tượng ngọn lửa còn có
ý nghĩa biểu trưng cho thần thánh,
sự giác ngộ, thức tỉnh của con người
trong đời sống xã hội. Hay mô típ dạng
lá trải qua nhiều giai đoạn, mô típ hình
lá có những thay đổi từ dạng xoắn xít,
xum xuê (Phong cách Đồng Dương)
chuyển thành dạng khỏe khoắn, dày
đặc (Phong cách Mỹ Sơn) và được
lược giản thành hình chiếc lá hay ngọn
lửa có rãnh sâu.
Mô típ dạng mũi giáo biểu tượng cho
dương vật, lửa hoặc mặt trời… được áp
dụng trong phong cách Bình Định và
phong cách “muộn” gây ấn tượng bởi
sự đồ sộ, hoành trángmô típ dạng hoa
sen được người Chăm xem như là một
loài hoa linh thiêng của thiên nhiên và
thần linh xuất hiện nhiều ở phần đáy
của các vòm cuốn nhỏ hay ở đài thờ
và mi cửa… các mô típ này mang lại
nhiều ý nghĩa biểu tượng cho sự thanh
cao, trong sạch, tinh khiết, trí tuệ siêu
việt, sự sinh sôi, sự sống vĩnh hằng và
tái sinh. Với những ý nghĩa điêu khắc
đó, người Chăm xưa luôn mong muốn
một xã hội hướng đến sự giác ngộ,
thức tỉnh của con người bằng các hình
tượng thể hiện sự mạnh mẽ nhưng
trong sạch, tinh khiết cho sự sáng tạo,
sức sống vĩnh hằng.
Điêu khắc kiến trúc vòm cuốn với các
biểu tượng thể hiện triết lý sống, nhân
sinh quan về trách nhiệm của từng cá
thể trong cộng đồng dân tộc Chăm.
Các vòm cuốn Champa còn được
trang trí hình các con vật như: Thủy
quái Makara, nguyên thủy là từ một
con cá sấu Ấn Độ.
“Makara là
nguồn gốc
của sự sống
lẫn cái chết”

“Makara là nguồn gốc của sự sống lẫn

cái chết” nó có thể mang nguồn sống
đến cho người tốt nhưng lại mang cái
chết cho kẻ xấu; hay thần Kala, vị thần
thời gian trong Ấn Độ giáo – đồng
nghĩa với thần chết; rắn thần Naga là
con vật có mặt người thân rắn có đầy
quyền năng của cõi âm (Patala) với ý
nghĩa ngăn ngừa sự xâm nhập của các
thế lực xấu, ác vào đền tháp; rắn thần
Shesha là vua của tất cả loài rắn, kể
cả Naga, được coi là Ananta, “cõi vô
tận”, biểu tượng cho sự bất diệt.

Các biểu tượng linh vật Makara, Naga

và Kala thường được kết hợp nhau
trong nghệ thuật trang trí điêu khắc
Champa với dạng mô típ thường thấy
trên vòm cuốn của đền tháp thể hiện
triết lý sống và nhân sinh quan về thiện
và ác luôn tồn tại trong đời sống xã hội
và hẳn nhiên phải có các “thần linh”
trừng phạt, tiêu diệt cái xấu, bảo vệ cái
tốt và hướng đến chân thiện mỹ trong
đời sống xã hội.
HOA VĂN TIÊU BIỂU
HOẠ TIẾT HOA CÚC HOẠ TIẾT HOA DÂY

Hoa văn hình hoa cúc được thể hiện Trên các trụ cửa các tháp ở Khương
nhiều trong đền tháp trên các đài thờ ở Mỹ, xuất hiện rất rõ và nhiều hoa văn
tháp Mỹ Sơn E1, niên đại xuất hiện vào hình Hoa dây. Gọi là hoa dây vì thân
thế kỷ VII – VIII. Hoa cúc được điêu lá và hoa hoà vào nhau, chạm trổ sắc
khắc thành 4 cánh, chính giữa có nhuỵ sảo vả tạo thành một dải dài từ trên
hoa. Thời gian cùng sự phong hóa, thân tháp cuống đến đế tháp. Đây là
nhưng những họa tiết điêu khắc này hoa văn cách điệu nhiều tính tượng
vẫn còn thấy rõ, cụ thể trên lanh tô cửa trưng và đạt trình độ cao về nghệ thuật
tháp A1 trong quần thể Mỹ Sơn, hoa
cúc được khắc rất kỹ xảo, tinh tế, sắc
nét với tính đối xứng của hoa cúc với
lá thân leo. Một cách mềm mại, tác
phẩm điêu khắc này gồm nhiều cánh
hoá chụm lại với nhau, giống như hoa
đang độ búp đang nở.

Họa tiết hoa văn trên phần Đài thờ Mỹ Sơn E1 Mukhalinga là một linga trên đó có vẽ hoặc chạm Họa tiết hoa văn trên một chóp trụ
(Quảng Nam) hình ảnh Shiva dưới dạng hình người hay Khương Mỹ (Quảng Nam)
hình khuôn mặt

HOẠ TIẾT HOA SEN

Hoạ tiết hoa sen là hoạ tiết quan trọng

trong hầu hết các tác phẩm và kiến
trúc Chăm từ đến thờ Hindu đến Phật
viện Đông Dương, xuất hiện hầu hết ở
các phong cách nghệ thuật như: Đản
sinh thần Brahma toạ trên cánh sen,
đài thờ Uroja ở Trà Kiệu thế kỉ XII, trên
đài thờ Vũ nữ phong cách Trà Kiệu,…
mỗi bức phù điêu, tác phẩm điêu
khắc, hoa sen đều được chế tác khác
nhau, hoặc là cánh hoa sen được cách
điệu nhưng vẫn giữ được tính mềm
mại, hoặc được cắt điệu mạnh mẽ với
những đường gờ,…
 HOẠ TIẾT SÓNG NƯỚC VÀ NGỌN LỬA HOẠ TIẾT ĐỘNG VẬT

Một mô típ biểu tượng cho sự hủy
diệt và sáng tạo, là biểu trưng của sự
chuyển hóa, sự tái sinh đó là hình ngọn
lửa. Người Chăm xưa sử dụng hình
tượng ngọn lửa còn có ý nghĩa biểu
trưng cho thần thánh, sự giác ngộ, thức
tỉnh của con người trong đời sống xã
hội. Hay mô típ dạng trải qua nhiều giai
đoạn, mô típ hình lá có những thay đổi
từ dạng xoắn xít, chuyển thành dạng
khỏe khoắn, dày đặc và được lược
giản thành hình chiếc lá hay ngọn lửa
có rãnh sâu; mô típ dạng mũi giáo biểu
tượng cho dương vật, lửa hoặc mặt trời.
Trên tháp Mẫm (TK XII-XIV) xuất hiện
hoa văn rất giống với sóng nước, nhưng
đó cũng có thể là lửa. Xen kẽ là hình
tượng Kala hay các con khỉ. Hoa văn
này không mềm mại hoa hoa dây như
phong cách Mỹ Sơn, hay phức tạp như
Đồng Dương, hoa văn này khá thô và
to thể hiện một cách ào ạt, vồn vã
của đợt sóng (hay ngọn lửa), thể hiện
sự mạnh mẽ, đầy sức sống. Điều này
thể hiện lòng dũng cảm, sức mạnh của
thần khỉ Hanuman.
Họa tiết hoa văn hình con sâu trang trí trên Họa tiết hoa văn ngọn lửa trên đài thờ Tháp Mẫm
đài thờ Đồng Dương (Quảng Nam) (Bình Định)
Hoạ tiết hình động vật thường trang trí
các mặt nạ Kala, Makara, hình ảnh các
chú khỉ vui nhộn…với cách trang trí như
vậy cũng tạo cho các tác phẩm điêu
khắc Chăm những nét đẹp hiếm thấy,
những ấn tượng khác lạ trong nghệ
thuật, tuy nhiên hình ảnh các loài động
vật cũng đã được cách điệu hoá cao.
Mảng trang trí họa tiết hoa văn hình động vật
(Bình Định)
HOẠ TIẾT TƯỢNG THỜ
Thông thường xuất hiện các tượng thờ
được khắc tạo lên những vị thần nhỏ
bằng đất nung như Laksmi, mặt nạ
Kala
hoặc đầu Makara,…Mỗi tượng đất nung
này đều mang ý nghĩa riêng, ví dụ; thần
Laksmi đại diện cho may mắn và hạnh
phúc, bà là nửa kia của Vishnu, vị thần
của sinh trưởng và bảo tồn, các điêu
khắc Champa thường khắc hình tượng
bà trầm tĩnh nhưng mang cảm giác vui
tươi; Kala là thần thời gian đồng nghĩa
với thần chết, Kala hay đồng nhất với
thần Shiva ở khía cạnh tượng trưng cho
sự huỷ hoại, điêu tàn; Makara là biểu
tượng cho khát vọng về môi trường
mưa thuận gió hòa, để con người được
làm ăn sinh sống, các loài thú được
sinh sôi nảy nở.

HOẠ TIẾT CON SÂU HOẠ TIẾT HÌNH HỌC

Sở dĩ các nhà nghiên cứu gọi là hoa văn Có thể là hình vuông, tam giác, tứ giác
hình con sâu và hoạ tiết tương tự con cân, hình chữ nhật, hình tròn,…đây là
sâu. Xuất hiện trên đền và tác phẩm ở những hoa văn phụ, qua những diềm
Đồng Dương (phong cách nghệ thuật hoa văn quanh các tượng thờ. Nó
Đồng Dương, thế kỉ IX. Theo giả thiết, không nằm trung tâm, ngay phần nhìn
vì yếu thời tiết và phong hoá mạnh do ấn tượng, nhưng những hoạ tiết hình
khí hậu khắc nghiệt của miền Trung, học này làm đầy đặn về bố cục của một
nên đây là hoạ tiết dải hoa được chạm tác phẩm điêu khắc.
trổ một cách rất chi tiết. Vì thế đã tạo
thành hoạ tiết “rối rắm” và phân biệt
được rõ ràng với phong cách Mỹ Sơn,
điều này là sự phân biệt được hiện vật
điêu khắc và kiến trúc của Đồng Dương
với các phong cách khác của Champa