Drapieżne piękno

Ważki wyglądają, jakby pochodziły z innego świata. Ich przodkowie

mieli kiedyś rozmiary mewy. Czym różnią się gatunki występujące w
naszym kraju? MAREK W. KOZŁOWSKI/

W letni bezwietrzny dzień jakby znikąd pojawia się ważka. Siada na oparciu krzesła na
tarasie lub na łyżce wystającej z cukiernicy. Siedzi jakiś czas, kręcąc głową na boki i do
góry. Taki niespodziewany kontakt z dziwnym zwierzęciem „z innego świata” pozostaje
długo w pamięci. Duża, „wypełniona oczami” głowa, naprężone, połyskujące w słońcu
skrzydła  i sztywny, patykowaty odwłok, zakończony przydatkami. Wszystko jakby
pomalowane w niecodzienne zestawienia barw: błękit, żółć, brąz, zieleń, czerwień…
W pewnym momencie ważka znika z krótkim furkotem skrzydeł, aby… za chwilę
pojawić się znowu w tym samym miejscu, ale już z ofiarą w szczękach. Kolorowa, żółto-
czarna muchówka przemienia się w wyniku pracy szczęk w bezkształtną masę, która
wnet zostanie wciągnięta do żołądka.

Olbrzymy z karbonu
Najwcześniejsze spotykane w wykopaliskach odciski ważek pochodzą z karbonu, sprzed
ok. 300 mln lat. Są to tzw. praważki. Oprócz szeregu gatunków o normalnych dla ważek
rozmiarach występowały w tej grupie prawdziwe olbrzymy, a największe z nich,
z rodzajów Meganeura i Meganeuropsis, mogłyby konkurować rozpiętością skrzydeł
z mewami i uważa się je za największe znane owady. Powietrze zawierało wówczas
znacznie więcej tlenu niż dziś i mogło natlenować tak duże owady przez system
tchawkowy, co w późniejszych epokach nie było możliwe. Na co polowały tamte ważki?
W karbonie nie istniały jeszcze latające kręgowce, natomiast powszechnie występowały
gigantyczne (znane są gatunki o półmetrowej rozpiętości skrzydeł), wymarłe całkowicie
w permie Palaeodictyoptera, i to bodaj one stanowiły główny łup wielkich praważek.

Linia ważek współczesnych (Odonata) rozwinęła się w permie, a do dzisiaj przetrwało
ok. 6,3 tys. gatunków, dużo więcej niż np. gatunków ssaków. W naszej faunie mamy
tylko skromny ułamek tej różnorodności – 74 gatunki. Oficjalna nazwa rzędu Odonata
znaczy „uzębione” i na dobrą sprawę nie wiadomo, o jakie „zęby” chodzi. Może 
o niewidoczne bez lupy małe ząbki na żuwaczkach? Już u zaczątku ewolucji Odonata
z ważek różnoskrzydłych – silnych, szybko i zwrotnie latających – wyewoluowała grupa
Zygenoptera (łątki, płatki, świtezianki), ważek delikatnych, pląsających w powietrzu i –
co ważne – umiejących składać skrzydła wzdłuż ciała. Modyfikacja ta pozwoliła im na
większą odporność na podmuchy wiatru i lepsze ukrycie się przed prześladowcami.
Ważki równoskrzydłe stanowią obecnie niemal połowę współcześnie żyjących gatunków
ważek.

Dzieciństwo w wodzie i samotna dorosłość

U wszystkich ważek formy młodociane żyją w środowisku wodnym, a dorosłe – na
lądzie. W obu okresach życia owady te są drapieżnikami. Młodociane ważki, zwane
larwami, nimfami lub najadami, pełzają po dnie zbiorników wodnych, przy czym nimfy
ważek różnoskrzydłych umieją przemieszczać się z dużą szybkością, wyrzucając
z efektem odrzutowym ładunek wody z jelita tylnego. Polują w bardzo specyficzny
sposób: podkradają się wolno do ofiary i nagle (jak żaby czy kameleony) wyrzucają do
przodu „język”, w tym wypadku złożoną na dwa wargę dolną zaopatrzoną w parzyste,
ostre szczęki. Narząd ten zwany jest maską, bo w spoczynku zakrywa dolną część głowy.

Dorosłe ważki to samotni łowcy uaktywniający się przy ciepłej i bezwietrznej pogodzie. 
Wypatrują świetnie rozwiniętymi oczami rozmaitych owadów i dopadają je w powietrzu
lub podejmują z roślin, a nawet z nich strząsają. Ważki różnoskrzydłe mogą
zaimponować sprawnością lotu. Do przodu latają z prędkością do 100 długości ciała na
sekundę, a do tyłu mogą latać z prędkością trzech długości ciała na sekundę. Potrafią też
zawisnąć nieruchomo w powietrzu. Wykonują loty łowieckie z odnóżami tworzącymi
coś na kształt koszyka, w który łapią z powietrza ofiary, niekiedy nawet inne ważki.
Patrolują własne terytoria, wpadając z głośnym chrzęstem na intruzów. Niektóre gatunki
mogą migrować na odległość setek kilometrów.

Maszyneria napędzająca skrzydła ważek ma cechy archaiczne. Lot ważek jest szczególny,
ponieważ odbywa się za pomocą skrzydeł, które są obsługiwane niezależnymi grupami
mięśni, mającymi z nimi bezpośredni kontakt. U innych świetnie latających owadów, jak
muchy czy pszczoły, mięśnie tułowia wprawiają w ruch płytki tułowia i dopiero te
poprzez system mechanicznych przełożeń poruszają skrzydłami. Ważka zaś każdym
skrzydłem może poruszać niezależnie. 

„Ważkoznawstwo” dla miłośników przyrody

Polska nazwa rzędu owadów, którą rozpowszechniły podręczniki zoologii XIX w., jest kalką

łacińskiego libelulla, czyli „mała waga” = „ważka”.  W obecnej systematyce słowo to opisuje rodzinę ważek

Libellulidae, do której należą m.in. ważka pospolita i ważka czteroplama, ale też szablaki czy lecichy. 

Jak posiąść umiejętność rozpoznawania ważek? Trzeba zacząć od poznania, powiedzmy, tuzina

najpospolitszych ich gatunków lub rodzajów. Pomocne w tym mogą być dostępne na rynku atlasy. Kopalnią

wiedzy o krajowych ważkach jest internetowa strona wazki.pl. Znajdziemy tam masę informacji o budowie,

rozwoju i życiu ważek. Omówione są wszystkie gatunki krajowych ważek wraz z cechami wyglądu,

rozmieszczeniem i osobliwościami życia. Obserwując je w środowisku – w ogrodzie, przy oczku wodnym,

w parku lub lesie, gdzie polują ważki, oddalając się nawet kilometry od zbiorników wodnych – zwracajmy

uwagę na ułożenie skrzydeł, wielkość, zabarwienie oczu, układ kolorów na tułowiu i odwłoku, ale też na ich

obyczaje: sposób odżywiania, odpoczynku, łączenia się w pary, składania jaj itp.

Zdjęciem ważki można podzielić się nie tylko ze znajomymi, ale też ze społecznością tworzącą tzw. naukę

powszechną – „popular science”, wzbogacając jednocześnie wiedzę o organizmach zasiedlających Ziemię.

Takie zdjęcia i zaproponowane nazwy gatunku przyjmowane są np. na stronie www. inaturalist. org. Każde

przesłane tam zdjęcie jest weryfikowane pod względem poprawności oznaczenia gatunku, a jeżeli przejdzie

weryfikację, zdobywa status obserwacji naukowej i trafia do światowej bazy danych o różnorodności zwierząt.