....

ii!N
cc ....
:!ii a:
:::c cc
cco
a:cc
a: D..

w
a.. ~ .. ,1..1.-...,;, 1Si,lti,...
1--1 o,('Ju,,., :t.--;;r'- .,.. .,,.,,,,__ ~--

~~ - ?o,,,,--
0 (nilt,oU,,.,
?u.ool-
?,,-e,,,.) ,lk, ... '°"-,-;.
:c l'f/5. K,. ~
-t'j _.,
~ , . . . , '# ~
~,.,

en 1-~ • ~ ,lk, J./w.lA. •

~,,,..~zv:
,,.,," ,-. a..-u .,._, '11'-Ji,. "?
.I«'~- Ir-"~"? IHol,,
~.4..~~#t"
~-~M.,k.,,,j,,J.•
~ - '# ~ J.rr,. ?U 7-"
~ ...,;, r«"....., • ~ .,..
~ c,.,.;:(:/;(' ///"f?, ... ~ Z6
j,,J., 8 ~ , l k , I Z ~ , , . .
J.rr,. '# ~ ,i, l,,,,,JJ.,. ~ ......
~,j~,,..ttl:(,,.,.,.,,,,
c--t'j-;Q.~-«:
'P...(',,_ .,.. .,..:("....., 1555 I/ii- ~..4..
fd'.,., ~ c--t'j ..,,,,,~ ".
~ <, ~ ~nCCC~L
~ ""'""-•",a,o Z'1"'/ L -.C.

~;,1,,(.,-.,,~~
.,,4,.,.........:.~:tr.~. ,/1'-"- ~

~ ~ ~ t"
1w, ,..., -:r.. ~ ,juwlj,- •
~ .,.. ,J..J.•• U."' Z'i-1.
~ • I/ii- 1/,">.,lu.f ~ •
~ u/1,,e, ,..., f,ld"....., H,

....r-. ""' ..(., J-r;f'.....,.,.., uU..,...,

~ • ~ , . . . . , . ,lk, ,...,
-r- t" ...r.. -;Q. ~ ""'
~,lk,'#~...,;,~
J.rr,. .,,,.,.......~~&t-Jd'-.
, _ ~ ~ u l l . . ~....
~,lk,~--

Per klasen e shtate te arsimit te mesem te ulet

--- 73
--- 73
--- 73
--- 74
;- - - 74
--- 74
;- - - 74
--- 75
--- 76
--- 78
--- 78
;- - - 78
:--- 78
--- 78
--- 79
;- - - 79
--- 80
--- 80
--- 82
--- 83
--- 85
--- 85
--- 85
--- 85
--- 85
86 Tekstet interpretuese
86 Tekstet shpjeguese
86 Tekstet paraqitise
86 Tekstet pirshkruese
86 Tekstet rrifyese
86 Tekstet kodifikuese
87 Kulturi tradicionale
87 Pirralla
89 Figurat mitologjike
90 Zana
90 Ora
90 Shtojzovallet
91 Dragoi
91 Gjarpri
92 Kingit e kreshnikive
95 Sistemi gjuhesor
95 Gjuha standarde
96 Gjuha e letirsisi
97 Fjalori i ri
98 Pjesit e ligjiratis
100 Lakimi i emrit
104 Lakimi i mbiemrit
107 Peremrat
108 Trajtat e shkurtra dhe trajtat e bashkuara ti
piremrit vetor
111 Rlumirori
112 Rldajfolja
115 Menyra deftore e foljes - koha, zgjedhimi, diateza
122 Menyra lidhore e foljes - koha, zgjedhimi, diateza
124 Zgjedhimi jovepror i foljes ne menyren lidhore
126 Rrethanori
128 Lidhizat
128 Lidheza bashkerenditise
128 Lidhiza ninrenditise
Fjaliti e pirbira me bashkirenditje - - - - - - - - - - - 129
Fjaliti e pirbira me ninrenditje - - - - - - - - - - - - - 130
Nyjitimi i tingujve 132
Elemente fonetike ti ti folurit 133
Theksi 133
Theksi emfatik 133
Intonacioni 134
Ndirtimi i fjalisi dhe analiza gramatikore e saj 134
Shenjat e pikisimit 136
Pikipyetja 136
Pikiquditja - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 137
Presja 137
Dialektet e shqipes dhe gjuha standarde - - - - - - - - - 140
Fjaliformimi 143
Fjala dhe pirbirisit e saj 144
Prejardhja 145
Paranyjizimi 146
Kompozimi dhe pirngjitja 146
Konversioni si zgjerim kuptimor - - - - - - - - - - - - - 147
Minyrat e tjera dhe minyrat e pirziera - - - - - - - - - - 148
Homonimet 149
Sinonimet 149
Antonimet 149
Histori e shkurter e gjuhes shqipe
Gjuha shqipe eshte pjese e familjes se gjuheve indoevropiane. Ne
kete familje gjuhesh bejne pjese grupe te medha gjuhesh, por edhe
gjuhe te vogla. Gjuhet e grupeve te medha jane te ngjashme ndermjet
vete dhe kane lidhje te ngushta. Te tilla jane: indoiranishtja (hindu,
pashtu, persishtja etj.), sllavishtja (rusishtja, ukrainishtja, polo -
nishtja, c;ekishtja, sllovenishtja, serbishtja, kroatishtja, bullgarishtja),
gjermanikishtja (gjermanishtja, anglishtja, suedishtja, danishtja,
norvegjishtja, islandishtja, holandishtja), italikishtja (latinishtja,
italishtja, frengjishtja, spanjishtja, katalunishtja, portugalishtja).
Ndersa gjuhe te vogla jane: shqipja, greqishtja, gjuhet baltike, kelt-
ishtja, armenishtja. Anatolishtja dhe tokarishtja jane tashme gjuhe
te shuara.

-
-
k elte

g reke
indo iraniane

Jo m oeuropian

Gjuhetare te ndryshem shqipen e kane pare si nje gjuhe te ndikuar

nga latinishtja para se gjithash, por edhe nga greqishtja, gjuhet sllave
e turqishtja, per shkak te huazimeve te shumta qe besohej se kishte nga to.
Mirepo, gjuhetari gjerman Franz Bopp me 1843 deshmoi
shkencerisht se shqipja eshte gjuhe indoeuropiane me vete dhe nuk
ka nje gjuhe me lidhje te aferta mete, ashtu sic; eshte edhe greqisht-
ja. Shume shkencetare besojne se shqipja eshte pasardhese e ilirisht-
es ose e ndonje dialekti te saj dhe se shqiptaret jane pasardhes te
lireve. Mirepo, ka edhe gjuhetare qe e kontestojne origjininen e shqipes
nga ilirishtja. Gjuhetari amerikan Eric Hamp mendon se shqipja
vjen nga nje protoshqipe, nje shqipe e hershme, qe domethene se
eshte zhvilluar drejtperdrejt nga gjuha e vjeter indoeuropiane.
 Dokumentet e para te shkrimit shqip
Dokumenti me i hershem i njohur deri me tash, i shkruar ne shqip eshte
"Formula e Pagezimit" e Pal Engjellit, e shkruar ne vitin 1462. Dokumenti i
pare i shkruar ne arberishte, si paraardhese e shqipes se sotme u zbulua ne
''Biblioteken Laurentina ne Firence nga studiuesi rumun Nicolae Iorga
(Nikolla Jorga) dhe u botua prej tij me 1915. Ky dokument eshte i rende-
sishem per ta deshmuar vjetersine e shqipes dhe shkallen e zhvillimit te saj
ne shekullin XV.
Me pas, Arnold von Harfi, nje shtegtar gjerman, mbajti nje bllok shenimesh,
ku shkroi pershtypjet qe kishte me njerez dhe disa fjale e shprehje te gjuhes
shqipe. Ne nje ndalese ne portin e Durresit ne pranveren e vitit 1497, ai
shkroi 26 fjale, 8 shprehje dhe 12 numerore ne gjuhen shqipe, te cilat i hodhi
bashke me perkthimin gjermanisht ne ditarin e tij te udhetimit.

I ~?rr:(;llr t
Vnte 'paghesont
premenit Atit et
birit et spertit senit

. ,1 Ml Ji er, llfrh ft (Uni ti pagizoj ni

I,,.,,. ~ /Ira wmo

emir ti Atit • ti

•
/,,t,,'I • <j
Birit • ti Shpirtit ti
Shenjti) •

ti ,_. h, t t1,,... r r , Y • ,, u r~ 11r~l

 Pastaj, ne vitin 1555, Gjon Buzuku botoi vepren e tij "Meshari"; gjuha

=
...
11
e vepres eshte gegerishtja e shekullit XVI, e shkruar me alfabet latin
dhe me shtese te disa shenjave cirilike per tingujt e shqipes. Perve<;
rendesise qe ka per ta deshmuar gjendjen e shqipes ne shekullin
XVI, pasthenia e Gjon Buzukut eshte e rendesishme edhe per faktin
oc,n,c , se autori ne ato faqe tregon edhe per gjendjen e shqiptareve dhe per
" · •dlacw
, ...............,
· nevojen qe ata kishin te mesonin ne pergjithesi dhe te mesonin ne
:rr....._"'"'
.-prr:::= gjuhen shqipe. Vepra kishte karakter fetar, por pasthenia kishte
~~~.:=
bColr;rdc 1~_.~'1111C(l'U<CC1
_.._...... a-tadji....ti ,~,
edhe karakter iluminist dhe edukativ.

~.J:tlllONdlli,
-=~-~--r.i~i,:
b cP41«olll1! P"'""'IIICll:!:li
dJ ~ 'Hb 11tt CHllioauit
fllllllli:4d14-fftl, .... ....
( <ftlmldllCba, CMCO
<tU , <1!.,olb
Id) b«UllllC
IIIU :llll>c .ul
tcbllolc(.ir ,
:,:.

Me 1618, Pjeter Budi botoi ne gjuhen

shqipe vepren "Doktrina e krishtene". Ai
njihet edhe si poet, pasi shkroi 23
vjersha me mbi 3300 vargje, duke u bere
poeti i pare i njohur deri me tash qe
shkroi ne shqip.

Me 1635, Prang Bardhi botoi vepren

"Fjalor Latinisht-Shqip" prej 2 3 8 faqesh
dhe perve<; rendesise qe ka si fjalori i
pare me i madh i shqipes, kjo veper
deshmon per gjendjen dhe pasurine
leksikore te shqipes. Pra, ky fjalor
deshmon se shqipja eshte gjuhe e vjeter
dhe e pavarur nga latinishtja, meqe
shqipja kishte leksik aq te pasur sa te
sherbente per te bere nje fjalor kaq
voluminoz per rrethanat e asaj kohe.
Nje veper po kaq e rendesishme per ta
deshmuar shqipen si gjuhe te vjeter
dhe te konsoliduar eshte edhe "<;eta e
profeteve", e Pjeter Bogdanit e botuar
V
·p .
ne vitin 1685. Vepra ka rendesi te
ve<;ante per frymen humaniste dhe
iluministe, por edhe per faktin se eshte
e shkruar, jo ne te folmen se ciles i
perkiste Pjeter Bogdani, qe ishte me
origjine nga Kosova, por ne nje gjuhe
mbidialektore, pra kishte elemente
edhe te te folmeve te tjera te dialektit
verior te shqipes.
A 0
!A
p , olim
Pas vdekjes se Skenderbeut, por edhe or
me heret, menjehere pas pushtimit
turk, nje pjese e madhe e shqiptareve
apo arberve migruan ne Italine e Jugut,
kryesisht ne Sicili e Kalabri, ku jetojne J iE
edhe sot. Ata e ruajne gjuhen e te
pareve te tyre deri ne ditet e sotme.
Vepra e pare letrare e shkruar ne
gjuhen arbereshe, qe eshte nendialekt i
toskerishtes eshte "E mbesuame e
kreshtere" e autorit Leke Matrenga, e
shkruar ne vitin 1592, nderkohe qe
vepra e pare letrare e arberesheve eshte
"Gjella e Shen Merise Virgjer" e autorit .
I

Jul Variboba, botuar me 1762. /.

Proza letrare - romani, novela dhe
tregimi i shkurter
Vepra letrare ne pergjithesi, pra edhe proza, krijohet ne imagjinaten
e autorit. Autori shpik ngjarje e rrefime dhe nderton personazhet,
komplotin, linjen e rrefimit, stilin, dialogun dhe ndonjehere edhe
situatat. Vepra e tille eshte imagjinare, prandaj nuk synon te tregoje
ngjarje te vertete. Ajo e zhyt lexuesin ne pervoja qe mund te mos i
perjetoje kurre ne jeyten e rale, e takon me njerez e karaktere qe
mund te mos i takonte kurre ne jeten reale dhe e i;on ne vende qe
kurre nuk mund t'i vizitoje ne ndonje menyre tjeter. Fiksioni mund
te frymezoje, te intrigoje, te trembe dhe te angazhoje per ide te reja.
Kjo mund te ndihmoje per ta pare veten dhe boten ne menyra te
reja, te ndryshme dhe interesante.

Vepra letrare e ushqen imagjinaten. Nuk eshte njejte sikur kur e

shikon nje film, sikur kur e lexon nje roman a drame mbi te cilen
eshte here filmi. Per shembull, ne film, dukja e personazheve dhe e
vendeve varet nga regjisori, producenti dhe pjesa tjeter e ekipit,
nderkaq, kur lexojme proze letrare, ne vete e formesojme dukjen e
personazheve, vete i imagjinojme vendet me pakez ndihme e orien-
tim qe mund te na jape shkrimtari.

Tregimet permbajne
ndermjet 1,000 dhe
20000 fjale, brenda jo
me shume se 25 ose 30
faqesh. Per shkak te
gjatesise se tyre te kufi-
zuar, tregimet e shkurt-
ra zakonisht perqendro-
hen ne nje linje rrefimi
ose ne nje ngjarje dhe ne
vetem pak personazhe.

Rrefimi eshte intensiv

dhe situatat jane me
dinamike e dramatike.
 ••
KUSH E SOLLI DORUNTINEN
Stresi ishte ende ne shtrat, kur iu duk se degjoi nje trokitje te porta: tang,
tang, tang. Shtrengoi faqen fort pas nenkrejses, me shprese se do ta mbyste
trokitjen, por pas pak ajo u perserit. Kush dreqin troket qe pa gdhire, tha me
vete ankueshem duke hedhur mbulesen. N dersa zbriste shkallet, te porta
trokiten per here te trete, por tani, nga ritmi i goditjes se dorezes metalike,
Stresi e mori me mend se kush ishte perjashta. Ai hoqi llozin e hekurt dhe e
hapi porten me nje te terhequr. Pyetjen «c;'dreqin ke qe me zgjon qe pa
gdhire?», pavaresisht se nuk e tha, ai e kishte ne syte e buhavitur dhe ne
krejt pamjen e tij.

- Ka ndodhur dic;ka, - shpejtoi te thoshte ndihmesi i tij.

Stresi vazhdonte ta shikonte ne nje menyre pyetese, me syte qe dukej sikur
thoshin: te shohim nese ajo qe ka ndodhur eshte e tille, saqe ti duhet te vish
e te me prishesh qetesine qe me nate. Po Stresi e dinte se ne raste te tilla
ndihmesi i tij gabonte rralle dhe, sa here qe ishte matur t'i shfrynte ne c;astin
e fundit, kishte qene i detyruar te hiqte dore prej zemerimit. Tani do te
deshironte qe ndihmesi i tij te kishte gabuar vertet, ne menyre, qe te mund
t'i shfrynte si duhej.

- E c;fare? - tha ai me ne fund.

Veshtrimi i ndihmesit rreshqiti nje grime mbi syte e shefit te tij, pastaj, si
beri nje hap perpara, raportoi: - Zonja plake e Vranajve dhe e bija e saj,
Doruntina, qe ka mberritur mbreme naten, ne rrethana krejtesisht misterioze,
jane te dyja ne agoni, duke dhene shpirt ne shtrat.
-Doruntina? - ia beri Stresi hutueshem. - Si eshte e mundur?
N dihmesi mori fryme i lehtesuar: trokitja e tij ishte e perligjur plotesisht.
-Si eshte e mundur? - perseriti Stresi dhe ferkoi syte, si per te hequr qe
andej nje mbeturine gjumi. Ne te vertete kishte fjetur shume keq. Madje s'i
kishte qelluar ndonjehere qe pas nje sherbimi te gjate, dyjavor, nata e pare
ne shtepi te ishte kaq e mundimshme. Jo gjume, por nje ankth i vertete. - Si
eshte e mundur, - tha per te treten here.
- Ajo eshte martuar aq larg, sa ne asnje zi te familjes s'ka ardhur dot.
- Pikerisht, - tha ndihmesi. - Jua thashe: ka mberritur mbreme ne rretha-
na krejtesisht misterioze.
-E pastaj?
- E pra, jane te dyja te shtrira ne shtrat, ne agoni.
- <;udi! Ka goditje, krim? N dihmesi tundi koken.
- S'e besoj. Eshte me teper nje c;eshtje tronditjeje. -Ti i pe?
- Po. Flasin gati perc;art te dyja. Nena e pyet: kush te solli, moj vajze? Ajo i
pergjigjet: Vellai ... ai ka tre vjet qe ka vdekur, bashke me tere vellezerit e
tjere.
Ismail Kadare
Pas tregimit te shkurter vjen novela. Ato jane me te gjata sesa tregimet e shkurtra
dhe kane tendence te shkojne nga 20,000 deri ne 50,000 fjale, te perfshira zakonisht
ne 60 deri ne 120 faqe.

Per shkak se novelat kane me shume hapesire, ato zakonisht permbajne nje kom-
plot ose linje rrefimi me komplekse dhe kane me shume personazhe sesa tregimet
e shkurtra. Nje novele e njohur ne letersine shqipe eshte ajo e Ismail Kadarese,
"Kush e solli Doruntinen", ku e gjithe ngjarja zhvillohet rreth nje intrige dhe numri
i personazheve eshte i kufizuar.

Se fundi, romani eshte veper letrare qe permban mbi 50.000 fjale ose mbi 120 faqe.
Romani eshte edhe me kompleks sesa novela, dhe zakonisht ka me shume se nje
komplot apo linje rrefimi dhe shume personazhe te zhvilluara mire. Novela mund
te jete aq e gjate sa ka nevoje autori. Romani ne letersine shqipe eshte shume i
zhvilluar. Romani nuk ka kufij te jashtem ne kuptim te gjatesise.

•• ••
RRUGA E SHTEPISE SIME
(fragment romani)

Ata dite qe e lame Perronin e Keq, kur ne nuk na mbanin kembet te benim ha pat
e rende ne kete rrugen tone, nena u kthye disa here mbrapa dhe e veshtronte
katundin. Shikimin e kishte pikellues, te rende. Kjo me derrmoi edhe me teper.
Kurre nuk munda ta harroj pamjen e saj, ashtu duke e verejtur katundin per
here te fundit neper lot. Keshtu vdes njeriu per se gjalli!", i peshperiten buzet.
Veshtrimi i saj ne ato <;aste ishte i humbur, ashtu si ishte edhe pamja e saj ate
dite. Kushedi <;'do te kete menduar ajo atehere, kur kembet edhe pse ashtu
rende po e largonin nga katundi edhe pse syte nuk po mund t'ia ndante: jeten
ose vdekjen tone! Per kete e kam pyetur veten shume here ne ato <;aste kur
kujtimet me veshtronin dhe me derrmonin ashtu e me linin te zhgenjyer. Dhe,
kam thene se ato i ka menduar nena ime dhe mezi kishte gjetur fuqi te nderronte
kembet. Ndoshta qe te dyja i kane ardhur asaj pernjehere ne mendje ne ato <;aste
dhe nuk do te kete ditur per cilen mendonte, sepse ato i ishin ngaterruar aq
shume ne mendje, sa veshtire ishte ate dite t'i ndaje. Dhe vetem ne keto <;aste kur
nuk e di <;'eshte vdekje e <;'eshte jete, njeriu mbetet ashtu. Jeta dhe vdekja sikur
iu kishin ngarkuar ne shpine asaj dhe po e ndrydhnin.
Ia pata verejtur edhe lotet qe i paten rrjedhur mbas <;do hapi te rende te kembeve
te keputura. Ia kam mbajtur ne mend pergjithmone ata lot qe i pikuan ne toke.
Nena ime rralle qante!. .. "Neper kete rruge kam pase ardhe nuse!", e theu dikur
heshtjen tone site donte t'u jepte fund mendimeve tona qe na rendonin dhe na
keputnin mbas secilit hap, si kembet, si shpresat. Po zerin edhe atehere nena ime
e kishte trishtues, edhe pse po fliste per dasme. Babai e shikoi si me habi. "S'ma
ka marre mendja kurre se per here te fundit e gjalle dote largohem neper te, per
mos me u kthye kurr ma ... ", Ran de qenka me vdeke keshtu! Ta marrim rrugen e
humbjes e te deshtimit ... foli idhtas. Ndjeu nje dobesim qe ia futi te dy kembet
ne dhe. Gjyshja ia leshoi nje shikim te rrepte e qortues."Na qofte rruge e mbare,
nuse!", tha po sikur te mos bindej as vete per ate qe e tha, nderroi biseden.
"Qofshin burrat e ... " po s'mundi te perfundoje. "O, zot, kurre diten e vet mos e
pafshin, qe nuk na lane te jetojme ne shtepine tone, po na i dhane keto udhe te
gjata, qe doni keshtu te na qitni fare. Dashte zoti e kurre mos u shtofshi, e mos
ngulshi themele ne token tone!", fliste nena dhe syte i shkelqenin. Kurre nuke
kam pare qe syte t'i shkelqejne keshtu, kurse fytyra t'i kishte marre ate pamje qe
sikur digjej flake. "Doni te na faroni keshtu, vete u farofshi, o zot!"

N azmi Rrahmani
 ••
Element et e prozes letrare
Elementet e prozes letrare jane te shumta dhe te komplikuara, por jane te
domosdoshme per realizimin e nje vepre letrare. Elementet kryesore jane
tema apo subjekti i vepres, ngjarja, storia apo fabula qe rrefehet, vendosja ne
kohe e hapesire, personazhet, narratori, kendveshtrimi, motivi, kompozi-
cioni dhe/ose stili.

Tema
Terna eshte c;eshtja qe trajtohet-eshte subjekti themelor i ngjarjes, mbi te
cilen ndertohet fabula. Terna mund te jete e thjeshte. Nje teme mund te jete:
"Ndikimi i dinamikes mbi jeten e njerezve", ose "Frika nga zhvillimet
teknologjike dhe nga inteligjenca artificiale". Kjo teme pastaj u nenshtrohet
proceseve krijuese per t'u formesuar dhe shnderruar ne veper letrare. Terna
e njejte mund te trajtohet edhe ne veper joletrare, per shembull ne punim
shkencor a ne artikull gazete. Ne secilin lloj te shkrimit perdoren teknika te
ndryshme. Punimi shkencor, per shembull, nuk ka personazhe, nderkaq
artikulli gazetaresk mund te kete me shume personazhe, por ngjarjet duhet te jene
te verteta dhe te mbeshtetura ne fakte, ndersa koha dhe hapesira duhet te jene
reale, sic; nuk ndodh ne nje veper letrare.

KESHTJELLA
Terna e romanit "Keshtjella" eshte ajo e luftes se lavdishme te heroit kombetar te
shqiptareve - Skenderbeut. Natyrisht se ky roman, ashtu si edhe pjeset e tjera te
leximit ne kete liber, shquhet jo vetem per nje element. Domethene, nese po flasim per
temen e ketij romani, nuk dote thote se aty mungon ngjarja, vendosja ne kohe dhe ne
hapesire, personazhet, motivi, stili dhe kompozicioni dhe elemente te tjera. Romani
"Keshtjella" eshte nje nder romanet mete arrira dhe mete perkthyera te Kadarese dhe
tema te cilen e trajton eshte vetvetiu interesante dhe e rendesishme. Terna e luftes,
tema e dashurise, tema e tradhtise etj., jane tema te njohura si kode te medha te
letersise, prandaj edhe kemi propozuar qe ta lexoni romanin "Keshtjella", per te pare
se si trajtohet nje teme kaq e madhe, kaq e zakonshme dhe kaq standarde ne letersine
boterore.
KESHTJELLA
Arkitekt Kauri tregonte vazhdimisht nje vend ne skicen e madhe te keshtjelles, qe e
mbante ne dore. Duhet goditje prapa murit, ana e majte, porta kryesore, me shprese se
ka <;arje te madhe ajo ana.
Tursun pashai i beri nje shenje me nervozizem adjutantit te tij. Ai nuk mund te
degjonte pa dhimbje koke shpjegimet e arkitektit. Atoe benin nervoz, sidomos sot, kur
gjith<;ka rreth e rrotull dridhej nga gjemimi i dy topave dhe i tri perdredhoreve.
Perdredhorja e katert, qe ishte derdhur ne mengjes, akoma nuk ishte ftohur mire.
- Ai thote se duhet goditur perseri muri ne anen e majte te portes kryesore - tha
adjutanti me ze te ulet. Ai thote se, pas disa goditjeve te perpikta, ka shprese se aty do
te hapet nje <;arje tjeter e madhe.
- Therrisni perseri kryemekanikun, - dha urdher pashai. Nje nga <;aushet u nis me vrap
mbi kale.
Tursun pashai veshtronte i vrenjtur muret e keshtjelles. Ne shume vende bedenat ishin
rrafshuar. Ne mure dukeshin gjithashtu <;arje te medha. Por ai perseri nuk ishte i
kenaqur. Ai kish shpresuar me teper nga topat. Per te dhjeten here ia mori arkitektit
nga duart skicen e keshtjelles dhe veshtroi vendet e shenuara me boje te kuqe. <;:'eshte
e verteta topat kishin qelluar pothuaj me perpikeri ne vendet e caktuara, megjithate
perfundimi nuk ishte i kenaqshem. Mos valle arkitekt Kauri kishte gabuar ne studimet
e tij? Kishte shume kohe qe vazhdonte bombardimi e megjithate asnje nga <;arjet e
hapura neper mure nuk e gezonte syrin e Tursun pashait. Ne qofte se arkitekt Kauri
kishte gabuar, ndoshta nuk ishte faji i tij. Kjo kala ishte ters. Me siguri ajo ishte ngritur
ne menyre djallezore, kunder rregullave te njohura te ndertimit. Pas <;do gjemimi te
fuqishem, ai ngrinte syte dhe, duke veshtruar murin e goditur ne <;arjen e madhe, por
ajo nuk po dukej.
Kish kaluar dita. Pas disa oresh do te fillonte sulmi.
Prapa shpines se pashait dhe te arkitektit rrinin ne kembe heshtur disa nga anetaret e
keshillit te luftes. Ata nuk flisnin asnje fjale, vetem veshtronin ne ate drejtim qe
veshtronte pashai.
Kryemekaniku po vinte bashke me ndihmesin e tij, duke share e duke mallkuar neper
dhembe. Kur Saruxhai u afrua, te gjithe vune re se atij i ishin perzhitur floket mbi
balle. Ndihmesi i kishte syte te kuq nga pagjumesia.
Kryemekanik Saruxha, - tha Tursun pashai, pa kthyer koken. - Ku jane te <;arat qe po
presim gjithe diten? Atje - tha Saruxhai duke treguar me dore ne drejtim te keshtjelles.
Kryeveqilharxhi, qe rrinte bashke me sanxhakbejleret prapa shpines se tyre, kafshoi
buzen. Tursun pashai ktheu papritur fytyren e tij te mprehte.
-Nuk i shoh - thirri. Saruxhai fshiu ballin.
Une kam goditur sipas udhezimeve - tha me ton te ashper. Topat e mi kane goditur
ashtu si<; duhet. Ne kemi kater net qe nuk po veme gjume ne sy. Nuke di <;'kerkon prej
meje, pasha.
Syte e Tursun pashait u ngulen mbi fytyrat e lodhura te kryemekanikut dhe te
ndihmesit te tij. Ai pa floket e perzhitura mbi balle te Saruxhait.
- Kerkoj te <;arat e mureve - tha me ze te zbutur. - Mos i kerkoni vetem prej meje, pasha,
- tha Saruxhai.
- Kerkoni dhe prej atij, - dhe tregoi me dore arkitektin. Arkitekti veshtronte me nje
indiference te plote sikur te mos flitej per te.
- Duhet goditur prapa muri anen e majte porten ... - filloi ai me zerin e tij monoton.
- Mjaft - tha Tursun pashai. - Merruni vesh me njeri-tjetrin. Une dua te <;arat.
Tursun pashai nuk i hiqte syte nga porta kryesore. Ne driten e kuqe te zjarreve,
ushtaret qe levrinin atje, dukeshin te frikshem si xhinde. Pai veshtruar fare muret, ai
e ndiente se ne te gjitha pikat e tjera furia e sulmit kishte rene. Ai e dinte se kishte
ardhur ajo ore e trishtuar e luftes, kur shkallet e shkrumbosura, te zbrazura pothuaj
krejt prej ushtareve, keputen e bien aty-ketu sikur u thyhen gjunjet. Ai nuk i ktheu me
syte nga muret. Tani gjithe kalaja, gjithe lufta ishin dendesuar ne ate katror fatal, qe
perflakej here me fort e here me dobet nga zjarri. Nga oborri i brendshem vinte
vazhdimisht nje zhurme e mbytur sikur ziente nje kazan gjigant. Tani jo vetem kalaja
me muret dhe kullat e saj, por gjithe bota e madhe po mblidhej e tkurrej me shpejtesi
tek ajo porte e pershkenditur e plot reflekse, ku fatit te tij, te ngecur te pragu i saj, here
i binte nje drite e pergjakur, here nje hije ogurzeze.
Kjo vazhdoi per nje kohe te gjate. Kur me ne fund ai humbi <;do shprese, dha urdhrin
e terheqjes. Duke hipur mbi kale, ai ndjeu se si gjithe asaj tendosjeje nervash papritur
ia zuri vendin nje plogeshti vdekjeje. Pa kthyer koken nga asnjeri, u largua drejt <;adres.
- Pis kala, shau me ze te ngjirur njeri nga sanxhakbejleret, qe kishin mbetur ne kembe.
Ky qe sulmi i tyre i pare. Qetesia mbaroi. Filloi vargu i lufterave.
Pasi bombarduan gjith<;ka ne menyren me barbare, ata u leshuan drejt mureve dhe
dhjetera mijera, vale-vale, si deti, fundi i te cilit leviz nga lekundjet e termetit. Ata u
qepeshin mureve me brohoritje dhe ulerima, duke tundur jataganet, flamuret,
<;omangat, heshtat, emblemat, gati per te permbushur te gjitha kercenimet,
paralajmerimet dhe mynxyrat me te cilat qene perpjekur te na frikesonin muaj me
radhe. Ata kishin shume besim tek armet e tyre dhe me siguri kujtonin se ne mbarim
te <lites ne do te ishin hutuar apo <;mendur nga gjemimet e topave gjigante. Por koha
jone eshte e tille qe te detyron te mesohesh me gjith<;ka.
- Allah! - psheretiu kronikani.
Nee prisnim prej kohesh kete sulm. Ne zgjodhem rrugen e luftes qysh atehere kur i
kthyem mbrapshte delegacionet dhe letrat e tyre. Ne nuk prisnim ndonje gje mete
mire dhe per <;do gje ishim te pergatitur. Kjo eshte toka jone. Ne nuk kemi vise te tjera,
ku mund te terhiqemi, ashtu si<; ka perandoria e tyre Anadollin e pafund. Ne ose dote
rrojme ketu, ose do te vdesim ketu. Dita e sotme tregoi se do te rrojme.
Shume nga ushtaret dhe oficeret tane rane ne perleshjet midis bedenave. Kaluam <;aste
te veshtira. Taboret e ushtrise me te madhe te kohes u derdhen me furi te
papermbajtshme ne gjithe gjatesine e mureve. Repartet tona u gjenden balle per balle
me ta. Ne i vume gjoksin shpates otomane. Hekurit iu pergjigjem me hekur, egersise
me egersi, vdekjes me vdekje. Bedenet u bene varri i tyre. Por, varri i tyre i perbashket
u be sidomos oborri i brendshem i keshtjelles, ku ata vershuan pas shperthimit te
portes. Ai ziente e gjemonte si fundi i sketerres. Pamje mete tmerrshme nuk na kishin
pare kurre syte. Britmat, renkimet, ulerimat, era e gjakut te djegur dhe e mishit te
percelluar ngriheshin nga poshte si nje avull i nemur.
Tani eshte nate, dhe njerezit tane, te lodhur e te keputur nga lufta, kane rene te flene.
N eser do te varrosim me ceremoni te vraret. Kam pi i tyre nxin dhe hesht. Degjohet
vetem zhurma e qerreve, qe vijne poshte mureve tona per te ngarkuar kufomat e
ushtareve te tyre. Disa nga qerret futen edhe ne oborrin e brendshem. Ne nuk
qellojme. Neve na intereson qe ata te terheqin kufomat, perndryshe era e tyre dote na
marre frymen. Ata e dine kete gje, prandaj nuk mbrohen fare. Rrotat e qerreve kercasin
vajtueshem. Here pas here degjohen aty-ketu renkime te gjata qe te ngjethin mishte.
Pastaj prape mbreteron heshtja, e cila prishet here pas here nga ndonje shkalle e
braktisur te muret qe keputet ne vendin e shkrumbuar dhe bie me krisme te thate.

Ismail Kadare
Ngjarja

Ngjarja apo linja e rrefimit, eshte rendi apo renditja e ngjarjeve dhe vepri-
meve te nje storieje. Nis me ngjarjen fillestare, pastaj veprimi shkon duke u
zhvilluar. Me pas zhvillohet konflikti, per te arritur kulminacionin. Pasi te arri-
het kulminacioni, nis te bjere intensiteti i rrefimit dhe ngjarja perfundon
duke u rrumbullakesuar e ndonjehere edhe duke u zgjidhur.
lntriga, komploti, berthama e ngjarjes, perbehet nga veprimi dhe reagimi,
nje raport i njohur edhe si shkak-pasoje, qe e ka fillimin, mesin dhe perfun-
dimin. Kulminaconi i romanit mund te perbehet nga nje fjali e vetme e paketuar
brenda nje veprimi permes te cilit zgjidhet konflikti i romanit. Kjo fjali vjen
kah fundi i romanit. Pjesa kryesore e veprimit ndodh para kulminaconit.
Konflikti apo intriga ka edhe nje strukture te ndermjetme: skenen dhe
pasojen. Skena eshte nje njesi e drames, ku ndodh veprimi. Pastaj, pas
njefare tranzicioni, vjen pasoja - nje reagim emocional dhe rigrupim, si
pasoje e veprimeve a zhvillimeve paraprake qe kane <;uar deri aty.

HASTA LA VISTA
Romani "Hasta la vista", perve<; te tjerash, shquhet per ngjarjen qe e trajton.
Ngjarja ndodh ne Spanje dhe personazhe jane luftetare te huaj qe kane
shkuar per te ndihmuar popullin spanjoll ne luften kunder gjeneralit Franko.
Temat e ketij romani jane lufta e dashuria dhe ngjarjet e shumta qe
zhvillohen brenda ketij romani sugjerojne se eshte nje roman qe ia vlen te
lexohet per ta pare se si shtjellohen ngjarje te shumta brenda dy temash e disa
motivesh. Ngjarja eshte nje nder pikat qendrore te rrefimit artistik, pasi
personazhet jane ato qe lidhen brenda nje ngjarjeje te caktuar. Imagjinojeni
se sa monotone dhe joterheqese do te ishte nje veper letrare apo <;faredo
rrefimi tjeter qe brenda vetes nuk do te kishte ngjarje. Domethene ngjarja
eshte ajo qe neve na nxit ta lexojme a degjojme rrefimin dhe gjith<;ka tjeter ne
kuader te rrefimit vihet ne sherbim te ngjarjes, perfshire edhe personazhet,
edhe vendin, edhe kohen e elemente te tjera.
HASTA LA VISTA
Aeroplani ra mbi ullinjte. I digjeshin krahet. Te tjeret u larguan, se pothuaj gjithe vagonat
u bene shkrumb e hi. Nje terkuze e gjate vagonash ishin katandisur skelete hekuri ne zjarr.
Dis a ishin te permbysura dhe akoma leshonin zjarr e tym.
Ata qe duallen nga aeroplani, kerkuan te shpetonin, po u zune. Ishin tre hitieriane te
divizionit "Kondor" dhe nje frankist. Garibaldinet i zune, i lidhen dhe i shikonin me
zemerim.
-E <;'m'i mbani gjalle, - thirri dikush. - Hidhini n'ate zjarr qe ndezen vete! Brigantet!
Nje tjeter u afrua dhe nxori revolen t'i vriste, po dora e tij u ndal nga Ramizi.
Keta jane rober lufte! Do te dergohen te shoket e tyre! Mos i ngini! Po i ngau njeri ...
Fjalen e Ramizit e preu Alvarezi.
- I <;armatosni mire dhe i shpini ne shtabin e brigades, aty pas ullinjve. Ju te tjeret
ndihmoni shoket!...
- <;:'me rrini keshtu sikur shikoni ndonje shfaqje!
- Plumbin qenve! Plumbin - u degjua perseri nga mesi i ushtareve.
- Degjoni, thirri me ze te prere komisari Alvarez - po i ngau njeri, plumbin ka. Shpejt,
sikush ne kompanine e tij ...
Kishte nga ata kureshtare qe deshen te shikonin <;'fytyre kishin bishat qe bombardonin
<lite e nate Spanjen republikane. S'lane shtepi e fshat, stacion e qytet pa bere shkrumb e
hi. Mire! Ata sipas ligjeve te luftes se tyre te padrejte, mund t'i sulmonin trenat e luftes e t'i
shkaterronin si<; bene tani! Po kush i lajmeroi? Kush e dergoi lajmin se ky tren ishte i
brigades se 12-te? Eh, lufte o lufte!
- Mor po keta qenkan simpatike! - tha njeri. - Jane te rinj. Pa shikoi! Flokeverdhe,
bukuroshe! Pa shiko frankistin! Nje moreno, terheqes per vajzat, qe <;'ke me te ...
- Derrat! - thirri nje tjeter.
- Qente e qenit! - ia priti nje tjeter.
- Te kater roberit, shkonin kryelarte. Bile ndezen dhe cigaren. Flisnin midis tyre ... dhe si<;
dukej, ate qe ato po benin, e benin per Fuhrerin qe i kish verbuar dhe ndersyer. Kush e di!
Patjeter do te vinin ne vete ndonje <lite, po te shpetonin nga ky zjarr qe ndezen ata me
urdhrin e perendise se tyre.
Agimi, si nga hera, vazhdonte te derdhte driten e argjendte nga lindja ku shtrihej deti
Mesdhe. Pastaj nje vale resh te kuqe u dalluan ne horizontin e hapur! Eh, <;'agim! Sa keq
per Gorin qe s'e pa kete agim! I kishin folur per agimet e kuqerreme te Spanjes se bukur.
Po ja qe s'pati fat ta shikonte kete agim vjeshte. Ish i shtrire, aty rreze nje ulliri, i rrethuar
nga shoket. Asimi nuk fliste. Prisnin doktorin, qe mjekonte ata qe ishin te plagosur me
rende.
Kush e di sa shoke te rinj si Gori, qe kapercyen kufi e dete, per te ardhur gjer ketu, u vrane
tani, pa ja shkrepur asnjehere, pa shfryre asnje here zemerimin dhe urrejtjen e tyre kunder
fashizmit!
- Ka patur dhe me keq, - mendonte Asimi. - Ka patur shoke qe u vrane pa shkelur fare ne
token spanjolle. Bllokada e turpshme dhe barbare e kapitalit internacional me fashizmin
si xhandar, kush e di sa e sa shoke ka vrare ne det e ne stere ...
Gori hapi syte! Heren e pare nuk mundi te permblidhej e te kuptonte se ku ish. Po kur pa
prane fytyrat e dashura te Asimit e te Xhemalit, te Ramizit e te Dragushit, te Fatosit e te
Arxhelit e te shume garibaldineve te tjere, e kuptoi se po i linte perjete. Mbylli prape syte
dhe lotet i rrodhen pa dashur.
Ne keto <;aste te mallengjyera, vjen xha Kola, i cili, sa degjoi plasjet e para, kish kercyer
perjashta dhe kish marre fryme tutje kanalit. Ishte mbledhur kruspull ne nje guve ulliri,
kishte mbyllur syte dhe qendroi aty gjersa pushoi zjarri dhe rremuja. Kur ra agimi, atehere
u kujtua per armet dhe sidomos per <;anten, ku mbante gjera te vlefshme, si<; thoshte ai,
dhe nuk linte njeri t'ia prekte ... Per kete i vinte plasja dhe ish penduar shume qe s'mori te
pakten <;anten e vogel. "Po lekura qenka me e dhembshur se floriri!" - kur shikonte
lemerine qe ish bere.
- Ka vdekur njeri nga tanet? - pyeti, kur pa shoket rreth Gorit.
- Po ti <;'u bere? - pyeti Ramizi. - Nga bridhje! Ne kujtuam se ... re deshmor!
- Mortja nuk merr. shtoi Xhemali.
Ra burial Te gjithe te mblidheshin ne kompanite e tyre.
Gori e degjoi, <;eli syte dhe beri te ngrihej.
-Mos leviz! - e porositi Ramizi, - ja tani vjen doktori. Dhe mete vertete erdhi doktori
me infermieret. E zbuloi. I pa mire koken, trupin e kembet! I lidhi kryet, krahun dhe
tere gjoksin dhe porositi infermieret ta shpinin n'ambulancen qe u ngrit tej kanalit.
Komandanti i brigades dhe komisari qe erdhen aty, pyeten doktorin dhe ky u tha se
s'ka rrezik - frakture dhe tronditje.
- Shoku shqiptar! Kur te sherohesh te presim ne brigade, - i tha komisari, dhe e
perkedheli duke i lemuar floket. - Ju garibaldinet e Shqiperise, pershendetuni me
shokun se po nisemi.
Gorin e vune mbi vig. Ai nuk i <;elte syte nga turpi se i ishin mbytur ne lot.
- Gori! - i tha Asimi. - Ne po ndahemi, se brigada niset. Erdhi treni. Te presim! - dhe e
puthi. E puthi dhe u largua, se nje nyje iu be ne fyt.
Te gjithe e perqafonin. Po Gori nuk i <;ilte syte te shikonte shoket, vellezerit per te cilet
krenohej jo vetem ai, po krenoheshin tere shqiptaret antifashiste. S'kishte fuqi te
thoshte nje fjale, vetem nje fjale: "Luftoni dhe per mua!" Kur nuk i degjoi me, kur
ndjeu se infermieret e kishin ngritur, <;eli syte dhe pa se po e shpinin ne drejtim te
kundert nga ai i shokeve qe duke u larguar, kthenin koken pas dhe i tundnin doren
duke e pershendetur.

Fishkellima e trenit ngrinte peshe me teper zemrat e ndezura te garibaldineve, qe lane

shume te vrare dhe te plagosur. Po kenga gjemoi.
Ketej autoambulancat mbartnin te plagosurit. Ata qe ishin me plage te renda i shtruan
aty prane ne nje shtepi fshatari, kurse Gorin e shtrine ne nje shtrat te autoambulances.
Ne shtratin tjeter ishte nje shok italian qe renkonte thelle. Prane Gorit rrinte nje
infermiere e re, e cila i lemonte ballin. Gori mbylli syte dhe s'dinte <;'te mendonte. I
vinte turp ... <;:ahu dhe te futem! Si? I shtrire dhe i lidhur ne kembe, kurse brigada shkoi
ne Aragone! <;:'fat i keq! Po kjo vajze! Sae mire! Sae dashur!
Ajo i foli ne nje gjuhe qe Gori s'mori vesh. Pastaj i foli me gjuhen e embel spanjolle.
Gori, qe dinte mire italishten, e kuptonte spanjishten.
Befas makina u ndal! Si nje britme e vetme gjemuan thirrjet e te plagosurve. Dyert
pernjehere u <;elen dhe infermieret rrembyen vigjet me te plagosur dhe vrapuan nen
ullinjte. Aeroplanet fashiste fluturuan shume ulet. Gjemimi i tyre bente te dridhej dhe
dheu! Per pak <;aste toka u drodh dhe aty prane ne Alkala de <;:is shtellunga tymi u
ngriten perpjete si uji i detit nga plasja e bombave te medha. Gori pa driten e tokes
spanjolle. Sa drite ka qielli dhe deti i Spanjes! Kudo qe te hidhje syte shikoje pyje me
portokalle! Pyje me ullinj! Dhe ja, aty prane, deti ish i shqetesuar dhe era kafshonte
valet duke zbardhur dhembet si nje qen i egersuar. Infermierja, qe i rrinte Gorit mbi
koke si nje pule qe mbronte zogjte e saj nga ndonje skifter, Kristina, si<; e quanin
infermieren suedeze, e ruante te plagosurin nga aeroplanet.
- Jane shume <;njerezore! Edhe autoambulancat i sulmojne! Sa here na kane mitraluar!
Doktori qe shoqeronte kolonen vizitoi edhe Gorin. E gjeti mire, me te qete.
- Jemi fqinje! - i tha.
- Nga jeni ju? - e pyeti Gori.
- Jam bullgar! Dr. Klimgev! Ti je shqiptar, apo jo?
- Po! jam shqiptar!
- Aty ne spital, do te gjesh dhe nje infermiere shqiptare. Eshte nje shoqe e mire.
Ne rrugen e bukur, qe pershkon bregun e detit Mesdhe, rruge plot peme dhe vreshta,
plot vila dhe fshatra te bukura, tani perseri nisen te leviznin makinat: kamione me
ushtare e me mall, vetura, autobuse, moto<;ikleta, bi<;ikleta qerre - <;'levizje e madhe per
ne Castellon de la Plana! Makina te mbuluara me gjethe, me dege: si duken se largu! Si
nje kopsht levizes!
Shume makina ndalen dhe vizitojne te plagosurit. Edhe Gorin e vizitojne, i
buzeqeshin, i urojne shendet. Dhe Gori u buzeqesh me zor, se ndien dhembje te
madhe ne gjoks e ne brinjet dhe ne maje te kokes. Ah, kjo ere e bendeve e mbyti fare!
S'e duron dot! Sikur infermierja te mos ishte infermiere, po infermier, dote therriste
nje here e shume here: "Nene! Moj nene!", po kishte turp nga ata dy sy te kalter te
shoqes suedeze qe e shikonin me ate embelsi qe e shikonte edhe qielli i Spanjes.
Shtrengonte dhembet dhe ... ja para tij, pa dy sy, dy sy spanjolle, qe kurre s'do t'i
harronte.
Nje kolonel francez, burre i shkuar nga mosha, me floke te drejte e t'argjente, me
mustaqe te shkurtra si fur<;e e forte, me dhembe te florinjte, me bereten baske boje hiri,
u afrua dhe pyeti:
- Franse?
- Jo Shqiptar! - i tha infermierja.
- Shqiptar? Shqiptar?! Sans blague! (Fr.: Pa shaka: Vertet) Sa mire! Trim shqiptar, e? Si
je, mon petit? (Fr.: biri im) Si je, mon petit? - dhe u afrua, i vuri doren ne balle dhe i tha
di<;ka frengjisht. E puthi me dashuri. Vajza qe e shoqeronte, e shikonte ne thellesite e
syve, sikur kerkonte te kridhej brenda ne syte jeshil te Gorit, i cili ndjeu nje di<;ka qe
s'e kish ndier kurre gjer ahere. Koloneli e pershendeti, kapi vajzen nga krahu dhe u
largua, kurse e reja, duke e shikuar akoma, po me ate menyre te <;uditshme, u kthye i
perkedheli floket, u ngrit duke e pare ne sy si i hutuar, sikur deshi t'i thoshte di<;ka ... i
hodhi nje dege ulliri qe mbante ne dore dhe u largua duke e hequr prej kolonelit dhe
duke i thene Gorit:
- Hasta la vista! (Sp.: mirupafshim)
Gori levizi pakez, e shikoi me mire, kur ajo largohej. Infermierja tha:
- Buena chiquita! Muy guapa! (Sp.: Vajze e mire! Shume e bukur)
Gori s'foli gjersa e vune prape ne autoambulance. Makina ecte ne rrugen e asfaltuar
drejt Murcias. Infermierja, me sjelljen e saj shume te dashur, nuk ia hoqi degen e
ullirit. Gori si i truar e kish pyetur:
- Mua me tha: "Hasta la vista?"
- Po! Te tha me zemer spanjolle "hasta la vista!" dhe te uroj ta rishikosh. Te fali dhe
kete dege ulliri.

Petro Marko
Hapesira dhe koha
Kate beje me vendin dhe kohen ne te cilen vendoset ngjarja. Vendosja shpesh
behet ne nje vend te vertete, por mund te jete edhe nje qytet ose vend imagji-
nar brenda botes sone, nje planet tjeter, ose nje univers altemativ, i cili mund
te kete ose jo ngjashmeri me universin tone.
Vendosja, ne thelb, ka te beje me ate se ku dhe kur zhvillohet ngjarja e rrefyer.

ROBII\ISOI\I KRUZO
Romani "Robinson Kruzo" i shkrimtarit Daniel Defoe eshte nje roman i tipit aventuresk.
Romanet e ketij tipi, pastaj ata te llojit fantastiko-shkencor, si "Harry Potter", rrefimet per
Tarzanin etj., jane shembuj tipike te hapesires dhe kohes fiktive, joreale, ku shkrimtaret i
vendosin ngjarjet. Per shembull, duke e lexuar kete fragment apo edhe te gjithe romanin
"Robinson Kruzo", do ta kuptoni se ishulli ne te cilin dallget e kane hedhur personazhin
kryesor, mund te ndodhet kudo - mjafton te jete nje ishull i pabanuar nga njerezit. Liria e
shkrimtarit per ta vendosur ngjarjen ne kohe dhe ne hapesire fiktive, ia krijon atij mundesine
per ta trajtuar ngjarjen nga kendveshtrime te ndryshme. Per shembull, shumica e ketij romani
eshte e organizuar ne forme ditari, pastaj, nga ato ngjarje lexuesi meson shume gjera - si eshte
zbuluar zjarri, si eshte mbjelle e kultivuar gruri, pse njerezit e pare i kane bere banesat e tyre
neper drunj, si jane mbrojtur nga kafshet e egra, si i kane bere mjetet e punes dhe te luftes etj.
Per t'i treguar keto gjera, shkrimtarit i eshte dashur qe ngjarjen ta vendose ne nje ishull pa
njerez, ne menyre qe personazhi te gjendet vete ne situate dhe shkrimtari i le vetes nje kohe te
mjaftueshme ne dispozicion sa per ta zhvilluar te gjithe ngjarjen. Ne nje raport gazetaresk a
dokumentar televiziv, hapesira dhe koha jane te percaktuara, ndaj liria e zhvillimit te ngjarjes
eshte me e kufizuar sesa ne letersine artistike.
Ne nje roman fantastiko-shkencor per shembull, vetura mund te ece me 2000 kilometra ne
ore, por ne boten reale nje gje e tille ende eshte e pamundur per shkak te forcave te ferkimit,
te cilave nuk u qendrojne materialet e njohura deri me sot. I tille ne kuptim te vendosjes se
ngjarjes ne hapesire dhe ne kohe eshte edhe romani "Udhetimet e Guliverit". Ndonese autori
permend emra qytetesh (Nottingham) e ishujsh, pastaj emrin e se fejuares se tij, hapesira dhe
koha jane krejt fiktive, joreale, pasi nuk ka te dhena se diku ne bote ka nje vend ku njerezit
jane aq te medhenj, sa Guliveri eshte sa nje gishtez, dhe as nje vend si Liliputi, ku njerezit jane
aq te vegjel, sa Guliveri te jete nje gjigant.
Vjeshte e dyte. Kur zbardhi dita, u <;udita same s'behet se pashe qe anijen e kishte ngritur
batica dhe e kishte vervitur mbi nje pirg rere shume afer bregut. Mora zemer kur pashe se
anija qe ngritur ne shkolken e saj dhe mendova qe, posa te pushonte era, te shkoja atje dhe te
merrja ushqime dhe gjera te tjera qe do te me duheshin. Po ky vegim ma perteriu dhimbjen
qe ndjeva per vdekjen e shokeve, se mendova qe, po te kishim qendruar ne anije, dote kishim
shpetuar ate, ose te pakten, ata s'do ishin fundosur: po te kishin shpetuar detaret, do te
kishim mundur ta ndreqnim me mbeturinat e anijes se fundosur, nje lunder qe do te na
kishte shpene ne ndonje cep te botes. Nje pjese te madhe te <lites e shkova duke kujtuar keto
gjera te hidhura, por me ne fund, kur e pashe anijen pothuaj ne toke te thate, u afrova duke
ecur ne zallishte sa munda, kaperceva me not ate pjese deti qe me ndante nga ajo dhe u futa
brenda. Tere diten ra shi, por nuk kishte ere.
r-24 - Tere keto <lite i shkova duke bere udhetime varavinga, qe te merrja nga anija same teper
mallra dhe t'i sillja ne stere me ca trape, duke me ndihmuar edhe batica. Gjate kesaj kohe ka
rene shume shi, po disa here ka pasur edhe diell; si<; duket, kjo dote jete stina e shirave.
20 - M'u permbys trapi me gjithe ngarkesen: po meqe ishte ceket dhe pla<;kat qene gjera te
renda, munda ta marr pjesen me te madhe, kur u terhoq deti.
25 - Gjithe diten e gjithe naten ra shi e bresher: anija u shkaterrua fare dhe, era, qe fryu edhe
me me terbim, e zhyti ne uje. Vetem kur u terhoq deti, une munda te shoh mbeturinat e saj.
Diten e sotme e shkova duke mbuluar sendet qe shpetova nga frika se mos m'i prishte shiu.
26 - Pothuaj tere diten brodha poshte e lart neper ranishte se doja te zgjidhja vendin ku dote
ngrija banesen time, per te qene i mbrojtur nga sulmet e njerezve dhe te egersirave. Ndaj
mbremjes e caktova vendin e volitshem rreze nje shkembi dhe aty hoqa nje gjysme rrethi, ku
do te ngrija tenden, qe e ndava ta rrethoja me ledhe te perbera nga dy sere hunjsh, te
mbushura perbrenda me copa terkuzash dhe te veshura nga jashte me plisa bari.
26-30 - Punova pa marre fryme per te sjelle tere pla<;kat ne banesen time te re, sidoqofte, tere
keto <lite shiu s'pushoi se reni.
31- Ne mengjes, dola me <;ifte ne krah per te gjetur ushqim dhe per ta njohur vendin, vrava
nje dhi dhe keci i saj me ndoqi deri ne shtepi, po, kur e pashe se nuk donte te hante, e vrava.
r- Vjeshte e trete. Ngrita tenden rreze shkembit dhe kjo qe edhe nata e pare qe fjeta ketu. E
ndertova same te gjere qe munda, me ca kunja ku vara shtratin.
2 - Grumbullova tere arkat, tere derrasat dhe qerestete me te cilat qe ndertuar trapi dhe bera
keshtu nje ledh rreth e qark.
3 - Dola me pushke dhe vrava dy shpeze, qe u ngjanin rosave, fare te mira per t'u ngrene.
Pasdite iu pervesha punes per te bere nje tryeze.
4 - Zura ta rregulloja kohen duke e ndare ne kohe pune, pushimi dhe defrimi. Sipas ketij
parimi, ne mengjes, po mos te binte shi, dilja me pushke per nja dy a tri ore, punoja per ndaj
ores njembedhjete dhe pastaj haja <;'te mundja; nga ora dymbedhjete deri ne oren dy
shtrihesha, se vapa ma merrte frymen; mbremjeve i pervishesha perseri punes.
Puna ime e kesaj <lite dhe e <lites se pastajme iu kushtua ndreqjes se nje tryeze; asokohe isha
vetem nje punetor dokudo; po se shpejti koha dhe nevoja me bene bash zanat<;i, kujtoj se
keshtu do te qe bere kushdo tjeter.
5 - Dola me pushken e me qenin dhe vrava nje mace te eger. Lekuren e kishte shume te bute,
po mishi s'i bente nje para. <;:do shtaze qe vrisja e rripja dhe ia ruaja lekuren. Kur u ktheva
nga ranishtja, pashe shume lloje zogjsh deti, qe nuk i njihja; u habita dhe pothuaj u tmerrova
me nja dy a tre vi<;a deti qe, ndersa une poi veshtroja se s'dija se <;'ishin, u zhyten ne uje e me
s'u pane.
6 - Si bera shetitjen e mengjesit, punova perseri tryezen dhe e mbarova, sidoqofte, jo ashtu si<;
me pelqente mua; po me vone ia ndreqa te metat.
7- Koha zuri te ndreqet.
Ditet 7, 8, 9, ro - dhe nje pjese e <lites 12 (njembedhjete qe e diel) i shkova duke ndrequr nje
stol. Djersiva shume, po di<;ka me doli. Meqe nuk po behej sipas qejfit tim, e zbertheva shume
here me radhe (shenim: i harrova sakaq ditet e diela, se njehere nuk hoqa vije ne hurin e
caktuar dhe keshtu m'u ngaterruan ditet dhe nuk munda te dalloja se kur binte e diela).
13 - Ra shi tere diten, qe me gezoi, sepse e freskoi token. Mirepo, bashke me shiun,
shperthyen edhe vetetima e bubullima qe me tremben shume, se kisha frike per barutin. Sa
mbaroi stuhia, vendosa ta ndaja sasine e barutit ne shume qeska te vogla, qe keshtu ta
siguroja nga <;do rrezik.
14, 15, 16 - Keto tri dite i shkova duke bere kuti dhe arka katrore, qe mund te mbanin nje liber
barut ose, e shumta, dy. Si i mbusha keto, vrava nje zog te madh, qe hahej, po s'dita se <;'emer
t'i vija.
17 - Kete dite zura te germoja shkembin prapa tendes, qe te zgjerohem dhe te rri me rehat.
Shenim: per kete pune me mungonin tri vegla shume te domosdoshme: nje shate, nje lopate
dhe nje karro dore ose, te pakten, nje shporte. Prandaj e nderpreva punen dhe mendova me
se te mund t'i zevendesoja. Ne vend te shates perdora ca kerraba hekuri shume te
pershtatshme per kete pune, megjithese pak te renda. Per lopate ose bel (vegla e dyte qe me
duhej), kisha aq shume nevoje, sa pate s'mund te zija pune me dore. Po nuk dija se si ta beja.
18 - Duke kerkuar neper pyje, gjeta nje dru posi ate qe ne Brazile quajne "dru hekuri", sepse
eshte shume i forte. Me mundime te medha dhe pothuaj duke prishur sepaten, shkeputa nje
cope; u bera qull me djerse gjersa e shpura ne guven time se qe i rende plumb.
Meqe ky dru ishte shume i forte dhe meqe une s'kisha mjete per ta punuar, per nje kohe te
gjate nuke bera dot veglen; po me ne fund ia dola ne krye dhe nxora nje lopate prej tij. Doreza
qe tamam si ajo e lopatave angleze, por pjesa e sheshte, meqe s'ishte prej hekuri, nuk mund
te mbante per nje kohe te gjate. Prapeseprape, ajo e kreu per bukuri detyren e saj, sa here qe
pata nevoje ta perdorja.

Daniel Defoe
UDHETIMET E GULIVERIT
Une jam nga krahina e Notingamit. Kur u bera katermbedhjete vje<;, im ate me dergoi
ne nje kolegj te Kembrixhit, ku qendrova tre vjet dhe mesova me zell. Kater vjet te tjera
punova ne Londer, te nje kirurg i degjuar.
E ndieja se dikur do te me shtynte fati te rrihja detet dhe, sa here qe me dergonte im
ate ndonje shume te vogel parash, e harxhoja per te mesuar lundrimin e matematiken,
njohuri keto qe i lipsen nje detari.
U martova me zonjushen Maria Berton. Hyra kirurg ne nje anije dhe bera shume
udhetime. Heren e pare dola nga Bristoli me 4 maj 1699. Gjate udhetimit nisi nje ere
aq e terbuar, sa e shtyri anijen drejt e te shkembi, ku u thye ne <;ast. Nuke di se <;'u
bene shoket e mi. Besoj se u mbyten te gjithe. Sa per mua, notova ne tym, deri sa dola
ne breg. Rreshqanthi u terhoqa e u shtriva ne nje lendine, ku bari ishte fare i njome
dhe i bute si mendafsh. Pas pak me mbertheu nje gjume i rende. Kur u zgjova, dielli
ishte ngritur nje pash. Berate ngrihem, por nuk u ngrita dot, se kembet e krahet i
kisha te lidhur.
Papritmas, ndjeva se me levriti di<;ka te kemba e majte. Pashe nje njerith te gjalle, qe
nuk e kishte shtatin as 17 centimetra. Mbante ne duar nje hark e nje shtize. Ate e
ndiqnin pas edhe te pakten dyzet te tjere, qe te gjithe ne bojen e tij. Njeri u afrua, ngriti
syte e duart si me habi dhe thirri me nje ze te mekur prej kendesi: "Hekinah degul!"
I dhashe vetes me sa fuqi kisha. Per fat te mire i keputa ato gajtane apo fije dhe shkula
kunjat e vegjel qe ishin ngulur ne toke dhe me mbanin krahun e djathte te mberthyer.
Ato kandrra ne trajte njeriu ua mbathen kembeve menjehere, kush e kush me pare,
duke leshuar ca klithma shume te holla. Ne <;ast ndjeva se me shpuan doren e majte
me se njeqind shigjeta te vockla e te holla si gjilpera. Per fat, kisha veshur nje xhakete
me lekure bualli, e cila nuk po shpohej. Me se fundi, e mblodha mendjen te rrija si
nuse dhe te mos luaja fare, gjersa te pllakoste nata, se atehere mund te liroja edhe
krahun e majte, dhe t'ua mbathja kembeve.
Kur e pane ata kacamicer se po rrija urte, i ndaluan te shtenat. Nja kater nga ata
xhuxhmaxhuxhe afruan nja dy-tri pale shkalle per t'u ngjitur. U afruan pesedhjete
veta dhe prene kordonet qe me kishin lidhur ne te majte te kokes sime. Nje burre i
thyer m'u afrua. E kishte shtatin pakez mete gjate se ata tre mistrecet qe i rrinin prane,
njeri nga te cilet nuk ishte me i madh se gishti im.
Kisha nje uri aq te madhe, sa nuke mbajta dot veten. Ia shfaqa deshiren time ne nje
menyre te pahijshme, duke vene dendur gishterinjte ne goje, per t'i treguar se doja te
haja. Ai hurgo (me kohe e mora vesh se keshtu i quajne atje kreret e vendit), me kuptoi
mire e bukur. Urdheroi qe te vendosnin plot shkalle ne te dyja brinjet e mia, neper te
cilat u ngjiten nja njeqind veta. Ata m'u drejtuan nga goja, te ngarkuar me kosha plot
me rrush. Gllaberoja njeheresh nga dy a trite atilla bashke me tri buke, te medha sa
plumbat e pushkes.
Bera nje shenje tjeter per t'u treguar se kisha etje. Ngriten me mjeshteri njeren nga
vozat mete medha qe kishin sjelle me vere. E rrekelleva njeheresh pa mundim, se nuk
kishte me teper se gjysme litri. Me sollen nje frn;i tjeter dhe e piva gjithashtu. Si pane
qe bera tere keto mrekullira, zune te therrasin nga gezimi dhe te hedhin valle mbi
kraharorin tim.
Me erdhi te rrembeja nja dyzet apo pesedhjete nga te paret qe te me zinte dora dhe, fiu,
t'i flakja pertej. Por, kur kujtova vuajtjet e mia, u permbajta. Ve<; kesaj, me dukej se me
lidhte besa e nje populli qe me kishte pritur me aq bujari.
U dhashe te kuptoja qe te me lironin, se dote beja <;fare te me urdheronin. Degjova nje
bresher duartrokitjesh. Pashe plot mistrece qe m'i liruan aq shume kordonet, sa arrita
te kthehem brinjazi ne te djathte dhe te beja urinen. Turma u hap rrembimthi ne te
djathte e ne te majte, qe te shpetonte nga permbytja.
Fjeta pothuajse tete ore. Si<; mora vesh me vone, me urdher te Mbretit, mjeket me
kishin hedhur ne pije nje bar qe te jepte gjume.
Ata spurdhjake me derguan nje makine te stisur posa<;erisht, qe te me bartnin per ne
kryeqytet. Me mire te them qe ishte nje qerre, e cila mbahej mbi njezet e dy rrota.
Nenteqind burra te forte zune te terhiqnin litaret. Keshtu me ngriten ne hava, me ulen
ne makine, ku me lidhen kembe e koke. Te gjitha keto i mesova me vone. Nje mije e
peseqind nga kuajt me te mire te mbreterise me terhoqen gjer ne kryeqytet. Kishin
dale mbase njeqind mije banore, qe te benin sehir. Perballe gjithe oborrtaret, me
mbretin ne krye.
Qerrja ndaloi perpara nje faltoreje te lashte, mbase me e madhja ne gjithe mbreterine.

Jonathan Swift
OLIVER TUIST
Femijeria

Oliver Tuist kish lindur ne nje strehe vorfenore dhe, kur ai erdhi ne kete bote te veshtire,
kishte dyshime te forta nese ai dote mund t'u mbijetonte tre minutave te para. Ai qe shtrire ne
nje krevat te ngurte e te vogel, duke u perpjekur te niste se marri fryme.
Oliveri luftoi ne betejen e tij te pare pa shume mbeshtetje nga dy njerezit e pranishem ne
lindjen e tij. Njera syresh ishte nje grua e moshuar, e cila thuajse ishte per here e dehur, ndersa
tjetri ishte nje doktor teper i zene vendor, te cilin nuk e paguanin mjaftueshem per t'u
interesuar sa duhej per mbijetesen e Oliverit. Fundja, vdekja ishte ngjarje e rendomte ne nje
strehe vorfenore, ku jetonin ve<; te vobektet e te pastrehet.
Megjithate, Oliveri ia doli te merrte fryme per here te pare, e pasketaj ia shpalli ardhjen e vete
pjeses tjeter te strehes vorfenore, duke qare me ze te larte. E ema e ngriti nga jasteku fytyren e
saj te zbehte prej vajze te re dhe peshperiti: - Lermeni ta shoh femijen e te vdes.
Doktori u largua nga prane zjarrit ku kish qene duke ngrohur duart. - Nuk nevojitet te flasesh
akoma per <;eshtje vdekjeje, - i tha ai butesisht. Ia dha asaj femijen per ta mbajtur. Plot
dashuri, ajo e puthi foshnjen ne balle me buzet e saj te ftohta e te zbardhura, pastaj kundroi
zgurdullueshem perreth neper dhome, u plandos - e vdiq.
- E ngrata vajze! - tha infermierja, duke rrasur nxitimthi nje shishe qelqi mbrapsht ne xhepin
e fundit te saj te gjate.
Doktori nisi te vishte pallton. - Kjo foshnje eshte e dobet e me gjase dote kete veshtiresi, - tha
ai. - Nese shkon keshtu, jepi pak qumesht per ta mbajtur te qete. Me pas i hodhi nje sy gruas
se vdekur - E ema ishte nje vajze e pashme. Nga vinte ajo? Ate e sollen ketu naten e shkuar, ia
ktheu gruaja e moshuar. E paten gjetur te shtrire ne rruge. Kish pershkuar njefare distance,
duke gjykuar nga kepucet e saj, qe ishin bere copash. Se nga vinte, se ku po shkonte, apo si e
kish emrin, nuk e di askush. Doktori ia ngriti doren e majte vajzes. - Historia, e tha ai, i
dhembshur, duke tundur koken. Nuk paskesh unaze martese, e shoh. Ah! Naten e mire.
Keshtu Oliverin e lane ve<; me infermieren e dehur. Pa rroba, nen shtrojen e tij te pare, ai dote
mund te kishte qene femija i nje mbreti apo lypesi. Por, kur gruaja e veshi me vone me rrobat
e shemtuara prej pambuku, te zverdhura nga koha, ai u duk pikerisht si<; ishte, nje bonjak ne
strehen vorfenore, i gatshem per nje jete mjerimesh, urie, si dhe menjanimi. Oliveri qau fort.
Nese do ta kish ditur se ishte nje bonjak strehe vorfenore, do te kishte qare me gjase edhe me
shume.
Nuk kishte asnjeri qe te kujdesej per foshnjen ne strehen vorfenore, ndaj Oliverin e shpune
ne nje "strehe foshnjash" diku afer. Atje, ai dhe tridhjete femije te tjere vertiteshin pertoke tere
diten, pa koke<;arjen e ushqimit apo te rrobave me shumice. Zonja Man, gruaja e moshuar qe
"kujdesej" per ta, kishte shume pervoje. Ajo e dinte <;fare ishte e udhes per femijet, e keshtu
nje stomak i mbushur qe teper i rrezikshem per shendetin e tyre. Ajo e dinte gjithashtu se
<;fare ishte e mire per veten e saj, ndaj mbante per dobine e vet parate qe i jepeshin per
ushqimin e femijeve. Bordi qe ishte pergjegjes per bonjaket kontrollonte ndonjehere
shendetin e tyre, por dergonin gjithmone kalecin, nje lloj polici vendor, per te bere te ditur
viziten e tyre nje <lite me pare. Keshtu qe, sa here vinte bordi, sigurisht, femijet ishin te delire
e te paster. Ne kete menyre u rrit Oliveri. Si rrjedhoje, ne moshen nentevje<;are ai ishte nje
femije i zbehte, hollak e shkurtabiq per moshen e tij. Por, pavaresisht rrahjeve te perhershme
nga zonja Man, shpirtin e kish te forte, qe ishte ndoshta arsyeja perse fundja ia doli mbane ta
arrinte moshen nentevje<;are. Per ditelindjen e nente te Oliverit, zoteri Brambell, kaleci, erdhi
ne shtepi te takohej me zonjen Man. Permes dritares ballore, zonja Man e pa ate te dera dhe i
tha me shpejtesi vajzes qe punonte me te.
- Shpejt! Merr Oliverin dhe te tjeret ne katin siper qe te lahen! - tha ajo. Pastaj vrapo jashte te
hapesh deren. ((Qe) gjithnje mbahej e ky<;ur per t'i penguar vizitoret zyrtare te hynin papritur.)
- Kam gjera biznesi per te folur, - i tha zoteri Brambell zonjes Man kur u fut ne shtepi. Ai ishte
nje burre madhosh e bullafiq, shpesh me humor te keq, dhe kishte mendim tejet te larte per
veten. Nuk i pelqente ta linin te priste te dera e ky<;ur. Zonja Mania mori kapelen dhe pall ton,
i vuri nje karrige perpara dhe shprehu shqetesim te madh per mireqenien e tij. - Keni bere
rruge te gjate, zoteri Brambell, - tha ajo, - e me siguri jeni i etur. Ajo nxori nje shishe nga
bufeja. - Ju, faleminderit, zonja Man. Nuk dua asnje gllenjke. Ai e largoi shishen.
- Ve<; nje gllenjke te vogel, zoteri Brambell, me uje te ftohte, - tha bindshem zonja Man.
Zoteri Brambell u kollit. <;:fare eshte? - pyeti ai, duke e kundruar shishen me interes. - Eshte
xhin. E mbaj per pijen mjekesore te femijeve.
- U keni dhene femijeve xhin, zonja Man? e pyeti zoteri Brambell, duke e veshtruar teksa ajo
perziente pijen.
- Ve<; me pijen mjekesore, zoteri. Nuk dua t'i shoh te vuajne. - Ju jeni nje grua e mire, zonja
Man. Zoteri Brambell e gjerbi menjehere gjysmen e gotes se vet. - Kam per te thene nje fjale te
mire te bordi per ju. Tani - arsyeja perse jam ketu. Oliver Tuisti ben nente vjet sot. Nuk kemi
mundur asnjehere te zbulojme di<;ka lidhur me prinderit e tij. Atehere nga e gjete emrin e tij?
- Une ia vura kete emer, - tha zoteri Brambell krenarisht. - Ne ndjekim alfabetin. I fundit ishte
nje S - Svubell. Pasketaj kishte nje T, keshtu qe ky i fundit ishte Tuist.
Charles Dickens
Motivi
Motivi eshte ai qe autori perpiqet t'ia rrefeje lexuesit. Per shembull, besimi ne
te miren, apo qe gjerat nuk jane gjithmone ashtu si<; duken. Ky shpesh quhet
"moral i rrefimit". Dis a vepra letrare permbajne motive te avancuara, si morali,
ose vlera e jetes, pastaj mund te kete motive iluministe, motive sociale, motive at-
dhetare e motive te ndryshme, qe ne disa vepra dalin me te theksuara e ne disa te
tj era me te ceketa.

LULI I VOCERR
Tregimi "Luli i vocerr" eshte nje skice artistike me motive sociale. Ne kete tregim ka
vetem nje personazh kryesor, Luli, nje djale i varfer i cili nuk ka dhe i lakmon shoket e
klases kur luajne. Motivi ne nje veper letrare ka te beje me arsyen, shkakun e shkasin e
te shkruarit a trajtimit te temes se caktuar. Ne kete tregim, motivi eshte trajtimi i
pabarazise sociale dhe padrejtesia se ciles i nenshtrohet nje femije pa fajin e tij. Per
shkak te kesaj pabarazie, Lulit i mohohet e drejta per te luajtur, pasi nuk ka kepuce a
<;izme si shoket e tjere e keshtu me radhe. Motivet ne letersi jane te ndryshme dhe jane
shume te rendesishme, ndonese nuk ndikojne drejtperdrejt ne vepren letrare, si<;
ndikojne tema, ngjarja, personazhet etj.

LULI I VOCERR
Askush s'e njef Lulin. As shoket e tij, qe perpara tij lozin, nuk e njofin. Ma mire me thane se e
njofin, por ata lozin per hesap te vet e Luli i shikon per hesap te vet. Sot gjithkush ka punet dhe
telashet e veta, ashtu dhe femijte, ashtu dhe Luli. More Lull Shume heret ke fillue me shikue
punen tande!
Kur Luli hyn n'oborr te shkolles, buza i qeshet ngapak, por askuj, asnji fjale s'i thote. Ecen
ngadale, tue shikue djathtas e majtas, po gjithnji tue ece deri sa te mbrrije ne cak te vet. Aty,
te dera e rrugines shkollore, shume i pelqen te qendroje. Aty asht caku i tij, i praruem me rrezet e
ngrofta te diellit ne keto ditet e vjeshtes. Mbeshtetet Luli per mur, grushtat e vogjel i shtje nder
xhepa, hunden picrroke te kuqun nga te ftoftit e mengjesit ja sjell diellit dhe ... shikon. Gjaja qe
ma teper ja terhjek vemendjen jane <;izmet qe i kane te veshun disa shoke te tij.
Sa te bukura jane! Si shkelqejne! - mendon Luli dhe pa dashje i shkojne syte nder tollumbat e
veta, neper te cilat shifen fare mire te pese gishtat e kambeve te zbathuna. Nga kureshta i afrohet
nji shokut qe ka <;izmet mate reja. Ulet dhe shef ne lustrin e <;izmes kambet e veta te zbathuna -
aq shume shkelqejshin <;izmet!!! Mbasi shoku me <;izme fluturoi, Luli ngadale shkoi te caku i vet,
ne diell, t'i ngrofi kambet. - Por kur nuk ka diell, si ja bani shkreti Lul? Ndoshta ja bajne hallin
apostujt e meshires dhe te dashunis' ...
N doshta, ndoshta ...
N ganjihere i afrohet mesuesi Lulit. Dhe kur Luli e ka ftyren e dlire dhe pa pu<;a, mesuesi ja
ledhaton faqet, gushen, e Luli i afrohet, ja merr doren, e shikon me sy pellumbi dhe kishte me
dashte t'i fale di<;ka mesuesit. Por vjollca nuk ka. E Luli i vocerr <;ka mund t'i fali mesuesit
tjeter? Ve<; ne i falte tollumbat e veta, qe kane hapur gojen si me dashte me e hanger mesuesin. Po,
po, tollumbat e Lulit te vocerr kane me e hanger mesuesin.

Migjeni
Stili dhe kompozicioni

Stili perfshin shumellojshmerine e zgjedhjeve qe bejne shkrimtaret, me

vetedije ose pate, ne procesin e te shkruarit te nje historie. Ai perfshin, jo
vetem pamjen e gjere apo zgjedhjet strategjike, si kendveshtrimi dhe zgjedhja
e narratorit apo rrefimtarit, por edhe zgjedhje taktike te gramatikes, pikesimit,
perdorimit te fjaleve, fjalise dhe gjatesise se paragrafit si dhe struktures, tonit,
perdorimit te imazheve, perzgjedhjes se kapitullit, titujt etj. Ne procesin e
krijimit te nje rrefimi, keto zgjedhje bashkohen per t'u here zeri i shkrimtarit,
domethene stili unik i tij apo i saj.
Per ~do pjese te vepres, autori ben shume zgjedhje te vetedijshme apo te nen-
vetedijshme, te cilat kombinohen per te formuar stilin unik te shkrimtarit.
Komponentet e stilit jane te shumte, por perfshijne kendveshtrimin, per-
zgjedhjen e narratorit, modelin e shkrimit letrar, veten dhe kohen, gramatiken,
pikesimin, perdorimin e fjaleve, gjatesine dhe strukturen e fjalive, gjatesine
dhe strukturen e paragrafit, si dhe perzgjedhjen e titullit.

PLAKU DHE DETI

Stilet e shkrimit dhe kompozicioni i vepres letrare dallojne nga nje autor te tjetri, por ndodh
qe i njejti autor te aplikoje stil apo kompozicion te ndryshem ne vepra te ndryshme letrare,
pergjate periudhave te ndryshme te zhvillimit te tij artistik e profesional. N ovela "Plaku dhe
deti" e shkrimtarit Ernest Hemingeay shquhet per stilin e thjeshte te te shkruarit dhe per
detajet pershkruese, por qe ne vetvete e kane thellesine qe i ben veprat e ketij autori nder me
te <;muarat e letersise boterore. Kur e lexoni madje edhe vetem kete fragment nga novela
"Plaku dhe deti", fillimisht ju duket sikur po e shikoni nje pikture, nje fotografi a film per
ato qe flitet dhe tek me pastaj e vereni dhe e ndieni thellesine e te rrefyerit te Hemingeay-it.
Ne kete novele, autori perdor teknika te thjeshta te rrefimit, pa e komplikuar ngjarjen ne
kuptim te stilit apo te kompozicionit, mbareshtrimit te ngjarjes, por qe secila fjali e ka
thellesine e saj dhe mund te analizohet ne shume plane.
PLAKU DHE DETI
Plaku peshkonte vazhdimisht i vetmuar ne Golfstrim. U bene tetedhjete e kater <lite qe
dilte me varken e tij ne det te hapur pa kapur gje. Edhe djali, te cilin e merrte me vete, u
largua e shkoi ne nje varke tjeter, sepse prinderit e tij e quanin plakun "me i pazoti i
botes" ose salao. Djalit i priu fati ne ate varke se, qe ne javen e pare, <;oi ne shtepi tre
peshq te medhenj.
Djalit i pikonte ne zemer kur shihte plakun te kthehej <;do <lite duarbosh. E priste ne
breg, pastaj e ndihmonte te <;onte ne shtepi pajimet, rrjetat, fuzhnjen dhe velen e vjeter
e te arnuar me copa thesi qe shpesh i ngjante me flamurin e nje ushtrie te mundur.
Plaku, i stermunduar nga jeta, vinte i thate. Qafen ia mbulonin rrudha te thella, kurse
ne fytyre kishte pulla ngjyre kafe, me siguri, gjurme te kancerit te lekures, te shkaktuar
nga qendrimi i gjate nen rrezet e diellit. Duart i kishte te <;ara nga plaget e thella qe i
beheshin nga filli dhe dukeshin site <;arat e nje toke kur ne te s'eshte hedhur pike uji
prej kohesh. Shenjat e pleqerise kishin pllakosur kudo ne fytyren e tij, perve<; syve. Syte
e tij ishin ngjyre deti, te <;elur, te qeshur, ishin syte e nje njeriu qe nuk jepet, qe nuk
terhiqet, qe s'e njeh mposhtjen. - Santiago, - i tha djali tek ngjiteshin faqes se kodres, -
une mund te vij prape me ty si dikur. Babai me tha se s'jemi edhe aq keq me leke.
Plaku e kishte mesuar vete djalin te peshkonte dhe e donte shume ate. - Jo, - iu pergjigj
plaku. Ti duhet te rrish tek ajo varke ku te ka buzeqeshur fati. Te kujtohet kur per
tetedhjete e shtate <lite me radhe nuk kape asgje, ndersa per tri jave <;do <lite kapem nga
nje peshk te madh? - Si s'me kujtohet, - iu pergjigj plaku,- e ti s'u ndave nga une, nuk e
humbe besimin. - Kete here me shtrengoi babai dhe une meqe jam akoma i vogel, duhet
t'i degjoj prinderit.
- E di, - tha plaku. Ashtu duhet vepruar. - Babai s'ka shume besim te ti.
- Kurse ne kemi besim te njeri-tjetri, apo jo? - Sigurisht. Do te qeras me nje birre ne
tarrace, pastaj <;ojme rrjetat ne shtepi. Vertet ... Kur peshkatari qeras peshkatarin ... Ne
tarrace shume peshkatare filluan shpotite, por plaku nuk ua vuri veshin. Peshkataret e
moshuar, ndonese u vinte keq kur e shihnin plakun, nuke benin veten, por flisnin per
detin, rrymen, rrjetat, si do te ishte moti e his tori te tjera nga jeta e detit.
Peshkataret qe kishin pasur peshkim te mbare ishin kthyer me kohe, kishin pastruar
marlinet e tyre dhe i kishin <;uar ne magazine. Qe aty behej transportimi per ne tregun
e Havanes. Peshkaqenet i <;onin ne punishte e pasi i pastronin, mishin e benin rripa te
holle per t'i kripur. Kur frynte ere nga lindja, ajo merrte edhe eren e keqe te punishtes
dhe e shperndante gjithandej. Por ate <lite ajo ndryshoi drejtimin nga ana e veriut gjersa
umek fare.
- Santiago, - i foli djali.
- He? - tha plaku pa e pasur mendjen. Ai ia kishte ngulur syte gotes me birre dhe
veshtronte ne te kaluaren e tij.
- Neser do kap ca peshq per ty. Si thua?
- <;:'te them. Me mire shko luaj bejsboll me shoket. - Jo. Do gjuaj per ty. Dua te ndihmoj
me ndonje gje.

Ernest Hemingway
Narratori (rrefimtari)
Narratori eshte rrefyesi i ngjarjes. Narrator mund te jete edhe personazhi kryesor i vepres,
mund me mos jete fare personazh i perfshire ne ngjarjen e rrefyer, apo mund te jete edhe
vete autori. Ne letersi njihen disa lloje narratoresh, por me te zakonshmit jane narratoret e
vetes se pare dhe te vetes se trete.

KROI\IIKE I\IE GUR

Ndersa Japonia pergatitet t'i bjere Indise dhe Australise. Gjyq. Permbarim. Prone. Thirret ne
gjyq per mosshlyerje borxhesh Gole Balloma nga lagjja Varosh. Ankandi i pla<;kave te shtepise
se L. Xuanos behet te dielen. U leshua fletarrestimi per plakat H. Z. dhe C. V te cilat akuzohen
se kane bere magji. Lajmeroj lexuesit se shkaku qe numri i kaluar i gazetes doli i dobet dhe me
gabime ishte se kam qene semure nga stomaku. Kryeredaktori. Perjashtohen nga gjimnazi
elemente te tjere turbullues. Na kane ardhur nje numer ankesash nga prinderit per mesuesin
Qani Kekezi. Sistemi pedagogjik i zotit Kekezi eshte me te vertete i habitshem. Gjate mesimit
te anatomise ky njeri ther mace ne syte e nxenesve, duke tmerruar kalamajte e shkrete. Heren
e fundit macja e masakruar i shpetoi nga duart dhe u hodh siper bankave te nxenesve me
zorret perjashta. Zonjusha Lejla Karllashi, vajza e pronarit te nderuar te fabrikes se lekureve
Mak Karllasbit, u nis dje per ne Itali.
Perfitojme nga ky rast per te dhene orarin e nisjes se vaporeve te linjes Durres-Bari. Adresat e
mamive te qytetit. <;:mimi i bukes. Lajmerime lindjesh, martesash, vdekjesh.
- Je dobesuar, - tha gjyshja, - Duhet te shkosh ca <lite te babazoti.
Me pelqente shume te shkoja mysafir te babazoti (keshtu e therrisnim gjyshin nga ana e
nenes). Me pelqente, se atje vendi ishte me i qeshur dhe me i bute dhe kryesorja se atje nuk
kishte uri sine shtepine tone. Ne shtepine tone te madhe, ndoshta nga shkaku i korridoreve,
hajateve, musendrave e kuberave, uria ndihej edhe me shume. Ve<; kesaj, lagjja jone ishte boje
hiri, me shtepi te dendura, pothuaj te ngjitura me njera-tjetren. Ketu <;do gje ishte e
percaktuar, e ngulur njehere e pergjithmone, qindra vjet me pare. Rruget, kthesat, qoshet,
pragjet e shtepive, shtyllat e telefonit dhe gjith<;ka tjeter ishin site derdhura ne gur, ne largesi
te percaktuara me centimetra nga njera-tjetra. Kurse te babazoti <;do gje ishte e bute dhe e
ndryshme. Atje rruget dhe rrugicat benin sikur harronin vendin nga kalonin nje jave me pare
dhe qete-qete e pa buje zhvendoseshin nga e majta apo nga e djathta. Kjo ndodhte, sepse atje
asgje nuk ishte shtruar me kalldrem, por me toke te shkrifet.
 Ve<; kesaj, toka ketu ishte e rreshqitshme. Ketu vendi ishte si njeriu: shendoshej, dobesohej,
zbukurohej, vrenjtej, shemtohej, sipas nderrimit te stineve. Kurse lagjja jone ishte pothuaj
indiferente ndaj ketij nderrimi.
Ne pjesen veriore te lagjes kalonte rruga e kalase, qe lidhte lagjet e siperme te qytetit me
qendren. Rruga ishte shume lart ne krahasim me nivelin e <;atise se dy shtepive te vetme te
lagjes dhe njehere nje kamion qe u rrezua, demtoi rende hajatin e shtepise se babazotit.
N ganjehere qellonte qe rrezohej ndonje i pire dhe <;atia pikonte nje jave rresht. Po keto ishin
gjera te rralla. Rruga kishte kalimtare te pakte dhe here pas here nje i vetmuar, i panjohur
kendonte me sa ze qe kishte ne pisk te vapes, tek kthehej nga pazari:
"Shtate sahati i nates
Te shkova te porta.
Zerin ta degjova, Meri
Thoshe "me dhemb koka".
Nje Merjemeje i dhembte koka vazhdimisht ne oren shtate te mbremjes dhe ajo ankohej per
kete gje. Ishte e thjeshte, megjithate me pelqente shume kjo kenge. Nje kenge te tille s'do te
guxonte ta kendonte askush ne lagjen tone. Po te ndodhte kjo gje, do te hapeshin
pernjeheresh me dhjetera dritare, grate dhe plakat do te shkulnin faqet e do te mallkonin
dhe me ne fund dikush do t'i hidhte uje guximtarit. Kurse ketu hapesira ishte e gjere dhe e
shkrete dhe mund ta ngrije zerin gjer ne kupe te qiellit dhe prape hapesira, nuk mbushej
prej tij. S'ishte gje e rastit qe i panjohuri, porsa dilte ne krye te rruges, ia merrte kesaj kenge.
Ai me siguri e bluante ate ne koke gjithe diten, ne pazar, ne kafene, ne gender te qytetit dhe
me siguri mezi <;'priste sa te dilte te kjo humbetire per ta leshuar zerin sa kishte ne koke.
Ne kete lagje ishin te bukura dhe te pangjashme me asgje sidomos mbremjet. Kur degjoja
njerezit qe thoshin "mirembrema!", menjehere me shkonte mendja tek oborri i shtepise se
babazotit, ku jevgjit, qe banonin ne odajashten e shtepise, i binin violines, ndersa babazoti
rrinte ne shezlong dhe thithte <;ibukun e tij te madh e te zi. Jevgjit, prej kohesh, nuk kishin
me se ta paguanin qirane e odajashtes dhe, me sa duket, keto koncerte ne netet e veres
plotesonin deri-diku detyrimin qe ata kishin ndaj babazotit.
- Babazot, me dridh edhe mua nje cigare, - i thosha me ze lutes dhe ai, pa me folur fare,
dridhte nje cigare te holle, ma ndizte dhe ma jepte. Une ulesha prane tij dhe thithja me qejf
te madh duhanin, pa u turbulluar nga shenjat kercenuese qe me benin tezet dhe dajat nga
gjysmerresira.
Mendoja se nuk ka lumturi me te madhe ne bote sesa, pasi te kesh ngrene shume, shume,
te pish duhan dhe te degjosh jevgjit, qe i bien violines, duke i mbyllur syte pergjysme, ashtu
si babazoti.
Ah, sate rritem, mendoja, te blej nje <;ibuk te madh e te zi qe te leshoje tymin duman, te le
mjeker site babazotit, dhe te lexoj gjithe diten qitape te trasha, shtrire ne shezlong.
- Babazot, - i thosha me ze te zvargur, sikur te isha ne enderr, a dote me mesosh edhe
mua turqisht?
- Dote te mesoj, - me pergjigjej ai. - Sate rritesh dhe ca dhe dote te mesoj.
Zeri i tij ishte i trashe dhe nanurites dhe une, i mbeshtetur pas shezlongut te tij, enderroja
magjine e duhanit dhe mundohesha te llogarisja me mendjen time se sa duhan do te me
duhej per te pire gjate shume vjeteve dhe sa qitape dote me duheshin per te lexuar, gjersa
te me vinte koha per te vdekur.
Te gjitha keto po me vinin nder mend ne nje menyre krejt te parregullt, ndersa po lija prapa
shtepine e artileristit plak Avdo Babaramo, e vetmja shtepi qe ngrihej rreze kalase, dhe po
zbrisja tatepjete bokerimave, neper rrugen e ngushte, qe perseri kishte levizur.
Copera kujtimesh, gjysma frazash apo fjalesh, bishta ngjarjesh te parendesishme,
nderprisnin njera-tjetren, shtyheshin, kapeshin per veshi apo per hunde me nje gjalleri qe
shtohej bashke me shpejtesine e hapave te mi.
Ja dhe shtepia e Suzanes. Porsa te merrte vesh qe kisha ardhur, ajo dote dilte me vrap dhe
do te vertitej rreth shtepise se babazotit gjersa te me takonte. Ne vertitjen e saj kishte di<;ka
prej fluture dhe prej lejleku njekohesisht. Ajo ishte me e madhe se une, e holle, me floke te
gjate, qe i krihte vazhdimisht ne menyra te ndryshme dhe te gjithe thoshin se qe e bukur.
Perve<; asaj ne lagjen e babazotit nuk kishte asnje vajze apo djale tjeter te vogel. Prandaj
Suzana gjithmone priste me padurim ardhjen time. Ajo thoshte se merzitej shume midis te
medhenjve. Ajo merzitej ne shtepi duke qendisur, merzitej te <;ezma dhe merzitej kur hante
buke. Ajo merzitej ne mesdite, merzitej ne mbremje, bile dhe ne mengjes. Me nje fjale
merzitej jashtezakonisht. Kete fjale ajo e pelqente shume dhe e nxirrte nga goja me nje
kujdes te ve<;ante, sikur kishte frike se mos e lendonte padashur me dhembe apo me
gjuhe ...

Ismail Kadare
Kendveshtrimi
Pikepamja eshte perspektiva (ose nje lloj i fokusit personal ose jopersonal)
permes se ciles komunikohet nje rrefim. Kendveshtrimi apo pozita e narratorit
apo perspektiva narrative pershkruan pozicionin e tregimtarit ne lidhje me
ngjarjen qe rrefehet. Per shembull, narratori i vetes se pare ka kendveshtrim
tjeter nga ai i vetes se trete, pasi pozicionimi i tij ne raport me ngjarjen eshte i
ndryshem - perderisa narratori i vetes se pare eshte personazh i ngjarjes, edhe
pikepamja apo kendveshtrimi i tij per ngjarjen eshte i ndryshem nga kend-
veshtrimi i narratorit te vete se trete qe nuk eshte fare personazh, por e shikon
dhe e rrefen ngjarjen nga nje perspektive tjeter. Pra, narratori i vetes se pare,
duke qene pjese e ngjarjes dhe vete personazh, nuk mund te flase per emocio-
net dhe idete e personazheve te tjera, pervec; te vetvetes, nderkohe qe narratori
i vetes se trete sheh gjithc;ka dhe ka te drejte te flase edhe per emocionet dhe
idete e secilit nga personazhet, pasi i sheh nga lart dhe i sheh te gjithe.
Ne letersi shpesh eksperimentohet me kendveshtrimin dhe poziten e narra-
torit, duke e ndryshuar rolin dhe perspektiven e tij dhe kjo krijon efekte te
vec;anta stilistike dhe letrare. Nje narrator i mire e ben lexuesin qe te doje ta
lexoje ngjarjen deri ne fund. N arratori i mire dhe perzgjedhja e duhur e
pozites se narratorit e rrjedhimisht perzgjedhja e kendveshtrimit te tij, luan
rol vendimtar ne realizimin e teresishem te nje vepre letrare. Per shembull,
dikush e rrefen nje ngjarje ne nje menyre, e dikush tjeter ndryshe.
Nje ngjarje e vetme mund te rrefehet ne menyra te ndryshme dhe nga narra-
tore te ndryshem dhe me kete rast perzgjedhja e kendveshtrimit te narratorit
luan rolin vendimtar ne realizimin dhe suksesin e nje vepre ne raport me
lexuesin, pasi ngjarja e rrefyer komunikon me publikun pikerisht
permes narratorit.

NE KAMPIN E PIRATEVE DHE PRINCI I VOGEL

Kendveshtrimi eshte i nderlidhur me narratorin apo me pozitat e tij. Si<; thuhet edhe ne
shpjegimin ne liber, lloji i narratorit e percakton ne njefare menyre edhe kendveshtrimin e
narratorit. Per shembull, narratori i vetes se pare e ka kendveshtrimin me te kufizuar per boten,
por ne anen tjeter mund te flase per ndjenjat e perjetimet e thella, ashtu si narratori omnishent,
ndonese ky narrator omnishent eshte me i zakonshem per narratorin e vetes se trete. Ne
fragmentet qe kemi sjelle nga romanet "Ne kampin e pirateve" dhe "Princi i vogel", ashtu si<;
kemi thene kur kemi folur per narratorin, kemi narrator te vetes se trete (Ne kampin e pirateve)
dhe narrator te vetes se pare (Princi i vogel). Mirepo, kendveshtrimi i narratorit ndryshon nga
njeri tregim te tjetri. Megjithate, edhe pse narratoret jane te ndryshem, kendveshtrimi eshte i
njejte - infantil, pra kendveshtrim nga pozita e femijes, apo shikim i ngjarjes me syte e femijes.
Madje, nuk jane shume te shpeshta rastet kur narratori i vetes se trete arrin ta ndertoje nje
kendveshtrim te tille, site fragmenti i romanit "Ne kampin e pirateve". Nje kendveshtrim te tille
nderton narratori edhe te romani "Shpella e pirateve" i Petro Markos, mirepo, atje ka me shume
levizje te pozites se narratorit, per shkak te ndertimit te romanit ne forme te ditarit. Per kete
arsye, ti duhet ta lexosh romanin "Shpella e pirateve", edhe nese eke lexuar me heret".
NE KAMPIN E PIRATEVE
<;:eta e pirateve, pasi hengri dreke, u nis ne breg te lumit per te mbledhur veze breshke. Tre
shoket u futen ne lume gjer ne gjunje dhe filluan te kontrollojne reren me shkop. Kur takonin
ndonje grope, uleshin me kujdes dhe germonin reren me duar. Piratet, ndonjehere, gjenin nga
pesedhjete-gjashtedhjete kokrra veze me nje here, ne nje grope. Vezet ishin te rrumbullaketa,
te bardha dhe pakez me te vogla se kokrrat e arres. Ne darke pergatiten gjelle shume te mire;
u ngopen me veze te ferguara dhe bile lane edhe disa per te premten ne mengjes. Te premten,
pasi hengren mengjes, filluan te rendin poshte e perpjete neper vendin e ceket te lumit, duke
thirrur si indianet dhe duke u zhveshur lakuriq, gjersa u futen thelle ne uje. Rryma e shpejte
e lumit i merrte me vete dhe ata kenaqeshin pa mase duke luajtur. Pastaj, here benin me uje,
duke lagur njeri-tjetrin, here fundosnin shoku-shokun dhe here zhyteshin nen uje. Nen rrezet
e diellit mund te shikoje sesi zbardhellenin nen siperfaqen e ujit, duart dhe kembet e notareve
qe leviznin pa pushim. Pastaj dilnin perseri mbi siperfaqe, qeshnin dhe merrnin fryme me
gjithe mushkerite.
Kur lodheshin, dilnin ne breg, shtriheshin ne reren e ngrohte dhe te thate, mbuloheshin me
te, rrinin ca kohe te qete, vraponin perseri ne lume dhe fillonin nga e para. Pas ca kohe, njerit
prej tyre i ra ndermend, se ngjyra e trupit u ngjet shume rrobave qe veshin artistet e cirkut
spektakular, pasi menjehere vendosen te organizojne cirkun e plazhit dhe qe te tre u bene
artiste te cirkut, po asnjerit nuk i pelqente te mbetej prapa. Pastaj nxoren zaret dhe filluan te
loznin me to, derisa iu merzit dhe kjo loder. Xhoi dhe Geku shkuan perseri per t'u lare. Tomi
nuk vajti sepse, kur kishte hedhur pantallonat, si duket i humbi talismani qe mbante me vete
dhe po <;uditej si nuk po e zinte ajo pune si<; thone, kur te bie ajo e tokes dhe s'di se <;'hen. Tomi
nuk vajti per t'u lare gjersa gjeti talismanin. Xhoi dhe Geku dolen per t'u <;lodhur.
Dalengadale, piratet rane ne heshtje. U shtrine larg njeri-tjetrit te merzitur dhe hodhen plot
mallengjim veshtrimin pertej lumit te gjere, atje, ku qyteti i vogel dremiste qete-qete nen rrezet
e kuqerremta te diellit. Tomi shkroi me gishtin e madh ne rere emrin "Beki", pastaj e fshiu
shpejt e shpejt dhe i erdhi shume inat qe u tregua kaq i dobet. Po <;'e do se nuk qe ne gjendje
ta permbante veten dhe perseri e shkroi ... perseri e fshiu, dhe me ne fund iku i merzitur per
te gjetur shoket.
Xhoi e kishte humbur fare toruan dhe ishte e pamundur ta sillje ne vete. Malli per shtepine i
digjte mu ne thelb te zemres. Lotet ishin gati t' i derdheshin si lume. Geku kishte varur
hundet. Edhe Tomin e brente malli ne shpirt, por ai mundohej ta mbante fshehur. Ai dinte nje
sekret, te cilin nuk deshironte t 'ua tregonte shokeve, po me ne fund e kuptoi se, po te zgjaste
shume kjo merzi, do te detyrohej ta tregonte. Tomi u foli shokeve i pari, duke u munduar te
tregohej i gezuar:
Si duket ... ne kete ishull edhe para nesh kane jetuar pirate! Ne duhet ta kontrollojme edhe nje
here mire e mire, sepse eshte e pamundur te mos kete ndonje thesar te fshehur. Po sikur me
te vertete te qe senduk i kalbur plot me florinj ose argjend? Xhoi mendonte i merzitur dhe
germonte token shkop ... Me ne fund s'u permbajt me:
-Djema!... Pse nuk ikim? - Jo, mor Xhoi, nuk eshte ashtu ... iu pergjigj: Te ikim ne shtepine!
Ketu qenka merzi e madhe! - Nuke shikon sesa qejf eshte te zesh peshk. ...
- Edhe peshku m'u merzit! Dua te vete ne shtepi.
Po pse, mos kujton se atje do te te lene te lahesh si ketu? - A, pune e madhe! Mua as me merr
malli te lahem kur s'me ndalon njeri, si ketu. Jo, jo ... une dua te vete ne shtepi!
Ik, pra, nisu ... krimbi i djallit! Te mori malli ta shohesh mamane, si ato bebet e sises! Shiko
Gek, - tha Tomi, kete beben e ka marre malli per mamane ... prandaj le ik me mire, qaraniku i
djallit, se nuk na prish pune! Po ty, te pelqen te rrish ketu Gek?
Geku tha "po-o-o", por pa pike entuziazmi. - Une jam zemeruar me ty, - tha Xhoi dhe u ngrit
ne kembe. - Dhe mbaje mend kete! - u largua prej tyre dhe nisi te vishet.
- Pune e madhe se u zemerove, zotrote! - tha Tomi - Kujton, se mua me mori malli te flas me
ty? ... Ik, ik ne shtepi qe te tallen te gjithe me ty. Arna, c; 'pirat qe na dole!... Une dhe Geku nuk
jemi qaranike, si ti. Apo jo, Gek? Le te ike, se s'ia kemi shume nevojen ...
Po Tomi u shqetesua shume, kur pa se Xhoi me te vertete po vishej, i merzitur. Po pervec;
kesaj, nuk i pelqeu edhe heshtja e Gekut qe s 'i ndante syte nga Xhoi. Pas nje minute, Xhoi, pa
thene lamtumire, u nis drejt bregut te llonijskut. Tomit i shkuan momica ne trup. Hodhi
veshtrimin te Geku. Ai s'e veshtroi dot, ktheu koken ne anen tjeter dhe kapitulloi. Edhe une
dua te iki, Tomi. U merzita shume ... pastaj mbetem edhe vetem, prandaj, hajde te ikim edhe
ketu! - Nuk dua. Po deshet ikni te gjithe ... une dote rri ....
Tomi, une me mire po iki ... - Ik, ore, se s 'te mban njeri!
Geku mblodhi rrobat e veta. - Tomi, hajde edhe ti. Mendohu mire ... Ne po te presim atje ne
bregun tjeter... - Prisni sate doni, une nuk vij.
Geku u largua i pezmatuar. Tomi qendroi ne kembe dhe i shikoi shoket per nje kohe te gjate.
Ai ishte gati t'i jepte shqelmin kokefortesise se vet dhe te nisej bashke me ta, po kishte akoma
shprese se mos shoket ktheheshin. Mirepo, ata nuk u kthyen. Vazhduan rrugen e tyre kokulur.
Tomi e ndjeu vetmine e tmerrshme dhe menjehere u sul me te rendur pas shokeve, duke
thirrur: - Prisni! Degjoni se do t'iu them dic;ka.
Ata menjehere qendruan dhe u kthyen nga Tomi. Aiu tregoi sekretin. Ne fillim ata po rrinin
ne heshtje me koken ulur dhe e degjonin si me mosbesim, derisa u moren vesh se ku rrihte
c;eshtja, po pastaj u hodhen perpjete nga gezimi dhe e qortuan Tomin qe nuk e tregoi me
perpara, sepse, po t'ua kishte treguar, nuk dote iknin.
Tomi u arsyetua me kenaqesi, megjithese nuk kishte shprese se sekreti do t'i kthente. Ai e
kishte ruajtur ate si mjetin e fundit.
Piratet, te tre te gezuar, u kthyen ne ishull dhe perseri filluan lodrat. Atyre u pelqeu shume
shpikja dhe fantazia e Tomit.

Mark Twain
PRII\ICI I VOGEL
<;:do <lite mesoja di<;ka rreth planetit, largimit dhe udhetimit te tij. Gjith<;ka vinte ngadale,
sipas gjykimeve te rastit. Keshtu, diten e trete, mesova per katastrofen e baobabeve.
Edhe kete here ndodhi fale deles, sepse papritmas, site ishte ne nje medyshje te rende,
Princi i Vogel me pyeti: - A eshte e vertete qe delet hane shkurre?
- Po. Eshte e vertete. - Ah! Kjo me lumturon.
Nuke kuptova perse ishte kaq e rendesishme per te qe delet hanin shkurre. Por, Princi i
Vogel shtoi: -Pra, ato hane gjithashtu dhe baobabet?
I vura ne dukje Princit te Vogel se baobabet nuk jane shkurre, por peme te larta si kishat
dhe, madje, nese ai dote merrte me vete nje kope te tere me elefante, ata nuk do te mund te
hanin as nje baobab te vetem.
Ideja e kopese se elefanteve e beri te qeshe Princin e Vogel.
- Duhet t'i vendosim siper njeri-tjetrit ....
Por ai beri nje koment te men<;ur: - Baobabet, para se te rriten, jane te vegjel.
- Kjo eshte e drejte! Por perse deshiron qe delet te hane baobabet e vegjel? Aiu pergjigj: "E pra!
Kuptohet!", sikur te ishte di<;ka tejet e qarte. M'u desh nje perpjekje e madhe mendore per ta
kuptuar kete problem. Dhe ne te vertete, ne planetin e Princit te Vogel, nuk kishte bime dhe
barera te keqija sine te gjithe planetet, por fara te mira nga bime te mira dhe fara te keqija nga
barerat e keqija. Por farat jane te padukshme. Ato flene ne fshehtesine e tokes, derisa njeres
prej tyre i teket te zgjohet ... Atehere, ajo shtriqet dhe fillimisht shtyn e ndrojtur drejt diellit nje
filiz te pademshem te bukur e te vogel. Ne qofte se eshte nje filiz rrepke ose trendafili, mund
te lihet te rritet si<; deshiron. Por, ne qofte se eshte nje bime e keqe, duhet shkulur menjehere,
sapo te kuptojme qe eshte e tille. Por, ne planetin e Princit te Vogel kishte disa fara te
tmerrshme - ishin farat e baobabit. Toka e ketij planeti ishte plot e perplot me to. Ne qofte se
filizin e nje baobabi e kap shume vone, eshte e pamundur te shpetosh prej tij. Ai zapton gjithe
planetin. Dhe rrenjet e tij depertojne tej per tej. Planeti shperthen nese eshte shume i vogel
dhe baobabet jane te shumte ne numer.
"Eshte <;eshtje disipline, - me tha me vone Princi i Vogel. - Ne mengjes, pasi kemi pastruar
trupin, duhet te pastrojme planetin. Baobabet duhen shkulur rregullisht, sapo t'i dallojme nga
trendafilat me te cilet ngjajne shume kur jane te vegjel. Eshte pune shume e bezdisshme, por
shume e lehte."
Nje <lite, ai me keshilloi qe t'i vihesha me zell punes e te beja nje vizatim te bukur, same te
kuptueshem per femijet e vendit tim. "Ne qofte se ata do te udhetojne nje <lite, - me tha ai, -
kjo mund t'u sherbeje. Ndonjehere nuk ka asgje te keqe qe punen ta shtyjme per me vone. Por,
ne qofte se behet fjale per baobabet, eshte gjithmone nje katastrofe. Dikur kam njohur nje
planet te banuar nga nje dembel. Ai kishte shperfillur tri shkurre. Dhe une e vizatova ate
planet sipas tregimit te Princit te Vogel.
Nuk parapelqej te flas me nje ton prej moralisti. Por rreziku nga baobabet eshte kaq pak i
njohur dhe rreziqet me te cilat perballet dikush qe mund te humbase ne nje asteroid, jane aq
te medha, saqe, vetem per nje here, po mbaj nje qendrim te tille. Pra, them femije kujdes nga
baobabet!" Dhe, per te paralajmeruar miqte e mi nga nje rrezik qe u kanoset prej kohesh,
ashtu dhe mua, pa qene ne dijeni, kam punuar kaq shume per kete vizatim. Mesimi qe u
dhashe, ishte i vlefshem. Ndoshta dote pyesni veten: "Perse ne kete liber nuk ka vizatime te
tjera po aq madheshtore sa vizatimi i baobabeve?" Pergjigjja eshte e thjeshte: "U perpoqa, por
nuk ia arrita dot qellimit. Kur vizatova baobabet, isha i nxitur nga ndjenja e ngutjes."

Antoine de Saint-Exupery
Personazhet
N dertimi apo formesimi i personazheve eshte nje nga pese elementet e
romanit, bashke me ngjarjen, vendin e kohen, temen dhe stilin apo mbare -
shtrimin. Personazhi eshte pjesemarres ne ngjarje dhe zakonisht eshte nje
person, por mund te jete c;do person, identitet ose entitet, ekzistenca e te cilit
rrjedh nga nje veper apo veprim imagjinar.
Personazhet mund te jene disa llojesh:
• Personazh i kendveshtrimit eshte personazhi permes te cilit shihet ngjarja.
Ai mund te jete apo te mos jete personazhi kryesor i ngjarjes;
• Protagonist: personazhi kryesor i ngjarjes;
• Antagonist: karakteri i cili qendron ne pozita te kunderta me protagonistin;
• Personazh i vogel: nje personazh qe ndervepron me protagonistin.
Personazhet e vogla ndihmojne qe te zhvillohet ngjarja.
• Personazh kontrastiv: nje personazh (zakonisht i vogel) i cili ka tipare te
kunderta me ato te personazhit kryesor

PRINCI DHE DJALI I VARFER

Personazhet, ndertimi i tyre, arsyetimi i ekzistences se tyre ne te mire te rrefimit artistik, jane
ne gender te nje vepre letrare dhe pothuajse nuk ka nje veper letrare e cila nuk ka
personazhe, perve<; skicave eksperimentale, kur personazhet nuk jane <;fare i njohim ne, por
mund te jene fenomene te natyres, kafshe qe personifikojne personazhe njerezore etj. Ne
romanin "Princi dhe djali i varfer", personazhet jane ato qe e bejne vete ngjarjen ne te
vertete, pasi ne nje moment te caktuar njeri nga personazhet e ze vendin e tjetrit dhe
anasjelltas - princi behet i varfer dhe i varfri behet princi. Mirepo, kur e lexon kete fragment,
qe eshte edhe fillimi i te gjithe romanit, veren se autori qe ne fillim ka nisur t'i ndertoje
karakteret apo personazhet, ne menyre qe te arsyetoje secilin veprim te mepastajme te
romanit, pergjate zhvillimit te ngjarjes. Keshtu, secili personazh e ka arsyen e vet te
ekzistences dhe pranise ne vepren letrare dhe secili ndikon ne nje menyre a ne nje tjeter ne
vete ngjarjen e rrefyer. Ne kete fragment, karakteri i Eduardit dhe ai i Tomit, ndertohen qe
nga lindja e tyre, pasi ata lindin ne rrethana e ambiente krejtesisht te ndryshme dhe nisur
nga kjo, ngjarja e pazakonshme e nderrimit te vendeve te tyre me vone, ka kuptim vetem
duke pasur parasysh ambientet e ndryshme ne te cilat ata kane lindur dhe jane rritur.
PRINCI DHE DJALI I VARFER
Lindja e princit dhe lindja e djalit te varfer

Kjo histori ka ndodhur ne fundin e <;erekut te dyte te shekullit XVI.

Ne qytetin e lashte te Landres, nje dite vjeshte, ne familjen e varfer Kenti, lindi nje djale qe
nuk i duhej askujt. Po ate dite, u be me djale edhe familja e pasur Tudor. Kete djale mezi e
prisnin, jo vetem prinderit, por e gjithe Anglia.
Anglia kishte kohe qe enderronte per te. E priste ate. Luste Zotin per lindjen e tij. Dhe kur doli
ne drite, anglezet sa nuk u <;menden nga gezimi. Njerezit, edhe pse nuk njiheshin dhe nuk
ishin pare kurre njeri me tjetrin, perqafoheshin, putheshin dhe qanin. Askush nuk punonte.
Te gjithe festonin, te pasur e te varfer. Pinin, kendonin, kercenin. Festa vazhdoi dite e nate.
Londra diten merrte nje pamje shume te bukur. Ne <;do ballkon e <;ati, valeviteshin flamujt.
Lojerat e mrekullueshme neper rruge nuk kishin te reshtur. Por edhe naten kishe se <;fare te
shihje: ne <;do udhekryq ndri<;onin zjarre te medha. Rrotull tyre kercenin e kendonin grupe te
tera njerezish.
Ne gjithe Angline, flitej vetem per foshnjen e sapolindur, Eduard Tudor, princin e Uellsit. Ai,
i mbeshtjelle me pelena mendafshi, pa e ditur se per te kujdeseshin lordet e oborrtaret e larte,
as qe donte t'ia dinte. Asgjekundi nuk behej fjale per femijen tjeter, Tom Kentin, te
mbeshtjelle me pelena te vjetra. Per te flitej vetem ne familjen e tij te varfer, per te cilen, ardhja
e tij ne jete donte te thoshte aq shume andralla.

***
Femijeria e Tomit

Londra, ekzistonte qe prej rs shekujsh dhe qe bere nje qytet i madh e i rendesishem qe ne ate
kohe. Numeronte njeqind mije banore, te tjere thoshin dy. Rruget ishin te ngushta, te pista,
ve<;anerisht ne ate pjese qyteti ku jetonte Tom Kenti, jo larg nga Ura e Landres. Shtepite ishin
prej druri. Kati i dyte ngrihej mbi te parin, i treti zgjatej mbi te dytin. Sa me te larta te ishin ato,
aq me te gjera beheshin ne katet e siperme. Themelet beheshin te forta. Muret e shtepive
lyheshin me ngjyre te kuqe, te zeze, blu, sipas deshires se te zotit te tyre e kjo gje u jepte nje
pamje terheqese. Dritaret ishin te vogla, me rombe xhami dhe qe hapeshin nga jashte si dyer.
Shtepia ku jetonte babai i Tomit gjendej ne nje qoshe te vendit qe quhej "Oborri i
mbeturinave". Ajo ishte e vogel, teper e vjeter, me <;ati gati te rene. Familja Kenn banonte ne
nje dhome te vogel ne katin e trete. Per te atin dhe te emen, ekzistonte njefare krevati, por
Tomi, gjyshja e tij e dy motrat, Beti e Neni, nuke njihnin nje privilegj te tille. Atyre u perkiste
tere dyshemeja e flinin ku mundnin. Per gjume perdornin disa rrogoza kashte e dy-tri batanije
te vjetra qe vetem emrin e kishin te tille, pasi ne mengjes ktheheshin ne lemshe leckash e
zhelesh. Secila gjate nates rrembente <;fare te mundte.
Beti e Neni ishin pesembedhjete vje<;e, bionde shpirtmira, visheshin me zhele dhe ishin pa
shkolle. E ema nuk dallohej prej tyre. Por, i ati dhe gjyshja ishin djaj me brire. Pinin gjithe.
Shaheshin e grindeshin ne <;do hap. Ashtu me pamje, me sy te zgurdulluar e rroba zhubra,
shihje kudo. Xhon Kenti ishte hajdut, ndersa e ema lypese. Edhe femijet i mesonin te lypnin,
por hajdute nuk munden t'i benin.
Ne mes te hajduteve e te varferve qe mbushnin ndertesen, jetonte edhe nje njeri, i cili nuk i
perkiste llojit te tyre. Ishte nje plak prift i flakur ne rruge te madhe prej mbretit. Merrte nje
pension sa per te thene. Prifti i moshuar merrte shpesh femijet ne dhomen e tij fshehtas nga
prinderit dhe i edukonte me dashurine per te miren. E mesoi Tomin te shkruante e te lexonte.
Prej tij, Tomi fitoi edhe disa njohuri per latinishten.
Plaku deshironte t'u mesonte vajzave shkrim e lexim, por ato kishin frike se mos talleshin nga
shoqet.
I gjithe "Oborri i mbeturinave" i ngjante nje foleje grerezash. Grindjet, zenkat, perleshjet ishin
te zakonshme. Ndodhnin <;donate e zgjatnin deri ne mengjes. Kokat e qethura ketu ishin nje
dukuri zakonshme, ashtu si edhe uria. E megjithate, Tomi i vogel nuke ndiente veten te pafat.
Nuk u jepte shume rendesi vuajtjeve. Kete jete benin te gjithe femijet ne "Oborrin e
mbeturinave". Nuk vriste mendjen qe te ishte ndryshe. E dinte se ne mbremje, kur te kthehej
ne shtepi, ati do ta shante e do ta rrihte. Edhe gjyshja nuk dote mbetej pas. Ndersa naten
vone, e ema, gjithe jeten do t'i afrohej fshehtas do t'i jepte kotheren e bukes, te cilen mund ta
hante vete, por e ruante per te.
Veren Tomi nuke kalonte dhe aq keq. Lypte nga frika per t'i shpetuar denimit te te atit. Ligjet
kunder varferise ishin te ashpra dhe ata qe i shkelnin, denoheshin rende. Shume ore gjate
<lites, Tomi i kalonte me priftin Endrju duke degjuar legjendat e perrallat e mo<;me per
kreshniket, xhuxhet, magjistaret, shtrigat, mbreterit e princat e bukur. Shpesh naten ne
erresire, shtrire mbi rrogozin prej kashte qe ia bente kurrizin cope, i lodhur, i uritur, i
rraskapitur, ai u jepte liri mendimeve dhe endrrave te tij, duke harruar nje <;ast fyerjet dhe
sharjet. Perfytyronte jeten e mrekullueshme te nje princi ne pallatin mbreteror.
Dite e nate e pervelonte vetem nje deshire: te shihte me syte e tij nje princ te vertete. Njehere,
deshiren e vet ua shfaqi shokeve te "Oborrit te mbeturinave", por ata ia plasen te qeshurit e u
tallen aq shume me te, saqe ai vendosi te mos i ndaje me askend endrrat e veta. Shpesh ne
dhomen e priftit i qellonte te lexonte libra te vjeter. Prifti ia shpjegonte me durim gjerat qe nuk
i kuptonte. Dalengadale leximi i librave dhe endrrat per jeten e mbreterve ndikuan aq shume
tek ai, sa pa e kuptuar dhe vete nisi te imitonte princin para shokeve te tij. Fjalet, sjellja,
veprimet e tij u bene ceremoniale. Nga dita ne dite, ndikimi i tij ne "Oborrin e mbeturinave",
u rrit mjaft. I dukej se dinte shume dhe ishte i afte per fjalime te medha. Femijet e tjere, per
<;do veprim e sjellje te Tomit iu tregonin prinderve. Keshtu, shume shpejt edhe te rriturit nisen
ta shikojne Tom Kentin si nje djale teper te talentuar e te jashtezakonshem. Ne shume raste,
te rriturit nisen t'i drejtoheshin per keshilla e shpesh <;uditeshin me zgjuarsine e mprehtesine
e tij. Ube hero per te gjithe ata qe e njihnin. Vetem te afermit nuk vinin re ndonje gje te ve<;ante
tek ai.
Kaloi ca kohe e Tomi krijoi nje oborr mbreteror te vertete. Vete ishte Princi. Shoket e tij te
ngushte ishin roje, oborrtare, lorde dhe anetare te familjes mbreterore. <;:do dite te
vetequajturin princ e prisnin me ceremoni. <;:do dite problemet me te medha te mbreterise
diskutoheshin ne Keshillin Mbreteror. <;:do dite, princi i jepte urdhra ushtrise, flotes, ndersa
deshira per te pare nje princ te vertete rritej <;do <;ast, <;do dite, <;do jave. Me ne fund zhduku
<;do deshire tjeter duke u bere pasioni i vetem i tij.
Ishte nje dite janari kur Tomi doli per te lypur si zakonisht. U end disa ore zbathur rrotull
Mising Lejn e Litell rst <;:ip duke u dridhur nga te ftohtet qe i kishte hyre deri ne palce dhe
duke zgjatur koken ne dritaret e dyqaneve. Binte shi i imet. Dita ishte e ftohte dhe e vrenjtur.
Afer mbremjes, Tomi u kthye ne shtepi qull, i derrmuar, i uritur, aq sa edhe gjyshja dhe i ati,
per here te pare e meshiruan, sipas menyres se vet, natyrisht. Per ore te tera, uria, te sharat e
zenkat e gjitoneve nuk e lane te mbyllte sy. Me ne fund, mendimet e <;uan larg, ne vende te
<;uditshme. E zuri gjumi midis princave te mbuluar me ar e diamante nga koka te kembet. Ata
jetonin ne pallate te medha brilante, ku sherbetoret perkuleshin para tyre e nxitonin per te
plotesuar urdhrat. Pastaj, ne enderr iu be sikur edhe ai vete u be princ. Gjithe naten e rrethuan
lorde e zonja te njohura. Ne agim te <lites, eci midis tyre, i shoqeruar nga muzika e embel e
duke iu pergjigjur perkuljeve plot nderim te oborrtareve.
Ne mengjes, kur u zgjua, u gjend perseri midis varferise se tij. U deshperua shume e shpertheu
ne lot te hidhur.
MarkTUEIN
Teksti joletrar
Ekzistojne disa tipare apo karakteristika te rendesishme te te gjitha teksteve jole-
trare apo jo:fiksionale. Me e rendesishmja eshte se teksti joletrar duhet te perfshije
njerez, vende dhe ngjarje te verteta. Ngjarjet e rrefyera ne tekstet joletrare duhet te
jene te verteta. <;kado qe stiset apo qe i shtohet ngjarjes se vertete pa u mbeshtetur
ne fakte, e ben tekstin fiksional. Teksti joletrar duhet te permbaje fakte, te cilat
jane informata qe mund te provohen a deshmohen se jane te verteta. Duke e pasur
parasysh kete, autori mund t'i zgjedhe dhe t'i organizoje faktet ne nje numer
menyrash, me qellim te permbushjes se synimit te tij. Disa fakte mund te hiqen e
te tjera te shfaqen ne nje menyre te caktuar, por ne pergjithesi, ne shkrim prezan-
tohen faktet.
Shumica e veprave joletrare kane qellim te ngjashem autorial dhe shkruhen per te
shprehur apo per te informuar. Nese qellimi i autorit eshte te shprehe, gjithmone
duhet te jene te bazuara ne situata reale. Per kete shkak, mund te thuhet se te
gjitha tekstet joletrare sherbejne edhe per ta informuar lexuesin. Pra, perderisa
synimi i tekstit letrar eshte i natyres artistike, synimi i tekstit joletrar eshte i natyres
informuese.
Kjo nuk do te thote qe ne tekstin fiksional apo letrar nuk mund te kete informata
dhe fakte, por ato nderthuren me ngjarjen, personazhet, vendin apo kohen e ima-
gjinuar dhe vihen ne funksion te fiksionit, te imagjinares.
Shembujt me te shpeshte te teksteve joletrare perfshijne punimet ekspozuese,
argumentuese, funksionale dhe opinionet; esete mbi artin ose letersine, biografite,
kujtimet, gazetarine, si dhe shkrimet historike, shkencore, teknike, ekonomike
etj.
Edhe gazetat, fotografite, tekstet shkollore, librat e udhetimit, skicat etj., konsi-
derohen jofiksionale. Vepra te tjera si letrat, artikujt e revistave dhe shprehjet e tjera
te imagjinates mund te jene letrare ose joletrare. Megjithese ato jane ose njera ose
tjetra, ndonjehere mund te kete perzierje te te dyjave. Per shembull nje veper letra-
re mund te kete elemente jofiksionale. Nje roman mund ta vendose ngjarjen ne nje
qytet real, apo te jape nje informacion qe nuk eshte rezultat i imagjinates, por fakt
i njohur. Per shembull, filmi eshte fiksion, por brenda tij ka edhe fakte. Filmi
"Titaniku" mbeshtetet ne ngjarje te vertete dhe personazhet e filmit jane
te mbeshtetura ne personazhe reale, por ngjarja, pershkrimet, drama dhe intriga qe
te zhvillohen aty nuk mbeshteten ne fakte krejt te verteta, por ka edhe imagjinate.
Kjo domethene se ne tekste letrare apo fiksionale mund te kete fakte te verteta.
Mirepo, ne anen tjeter, ne tekstet joletrare nuk mund te kete imagjinate, sidomos
jo sa u perket fakteve qe prezantohen. Ne nje shkrim shkencor nuk ka imagjinate,
por ka fakte, referenca, citate etj. Ne nje lajm gazete nuk guxon te kete personazhe
te imagjinuara, vend imagjinar apo data te imagjinuara.
TEKSTI JOLETRAR
Teksti joletrar eshte nje term qe perfshin lloje te shumta tekstesh. Teksti eshte joletrar kur
mbeshtetet ne te verteta, pa stisje dhe pa zbukurime te vendit, ngjarjes a personazheve.
Tekstet me te zakonshme joletrare jane tekstet gazetareske, mirepo edhe dokumentaret,
memoaret etj., mund te jene tekste joletrare, ne rast se brenda tyre nuk futen elemente
fiksionale, qe jane pjelle e mendjes se autorit. Ky fragment flet per qendrimin e Isa
Boletinit ne Lander. N dryshe nga kenget e shumta per kete ngjarje, ketu kemi rrefimin real
dhe pa sterzmadhime te qendrimit te Isa Boletinit ne Lander, ku ai si kryepersonazh
pershkruhet me terma reale.

ISA BOLETINI NE LONDER

Por, t'i kthehemi miqesise se Lordit anglez me kryengritesit shqiptare nga Mitrovica. Gjate
Konferences se Landres, ne mesin e delegacionit shqiptar, ishte edhe Isa Boletini, "ka<;aku i
vjeter piktoresk analfabet", te cilit ne Lander i kishte dale nami si "Robin Hudi i Ballkanit".
Obri ishte takuar edhe me pare me Isa Boletinin (gjate vizites ne Shqiperine Veriore) dhe kishte
per te nje simpati te ve<;ante. Ai shkruan ne detaje qendrimin e Ises dhe shoqerimin e vet me
te. Isa gjate tere kohes sa qendroi ne Lander ishte mik personal ne shtepine e Herberteve.
Herberti organizoi takime te anetareve te delegacionit me zyrtaret mete larte britanike, mbante
fjalime ne Parlament, shkruante artikuj neper gazeta dhe ndermerrte aktivitete te shumta te
rendesishme me qellim qe opinioni britanik te njoftohej me gjendjen e rende te shqiptareve
dhe kauzen e tyre kombetare.
Gjate qendrimit te tij ne Lander, ai merzitej dhe e merrte malli per shtepine, mbase dhe per
shkak te faktit se nuk dinte asnje fjale anglisht. Kalonte ore te tera ne shtepine time duke pire
kafe. Gruaja ime shpesh me telefononte gjate <lites ne Parlament per pune te Ises dhe kur
kthehesha ne shtepi i gjeja te dyte te heshtur, por duke ia tundur koken njeri-tjetrit per t'u
kuptuar.
Pjesemarrja e Shqiperise ne Konferencen e Ambasadoreve kishte zgjuar shume interesim ne
opinionin britanik. Ishte planifikuar nje mbledhje ne njeren nga sallat e parlamentit dhe ishte
formuar nje keshill. Mua me kishin zgjedhur kryetar. Anetare te tjere te Keshillit ishin C.
Ryder, Mark Judge, J. Paget dhe Major Paget. Une dhe Major Paget-i, i cili kishte jetuar ne
Shkoder, ishim te vetmit qe e njihnim <;eshtjen shqiptare, kurse te tjeret merrnin pjese vetem
nga ndjenjat e tyre liridashese.
Lidhur me qendrimin e shqiptareve ne Konferencen e Landres perfliten shume momente dhe
njeri nder to eshte tashme eshte pothuajse proverbial, si<; e rrefen historiani Eduin Zhak,
lidhur me nje ngjarje ne mars te vitit 1913, kur Isa Boletini shoqeroi Ismail Qemal bej Vloren
per ne Lander per te kerkuar mbeshtetjen britanike per vendin e ri.
Mete hyre ne ndertesen e Zyres se Jashtme britanike per te mbrojtur <;eshtjen e vendit te tij,
policia e sigurise kerkoi qe ai te hiqte pistoleten nga brezi i tij dhe ta linte ne deskun e kontrollit
ne foaje. Ai veproi pa asnje kundershtim. Pas intervistes, Sekretari i Jashtem, Sir Edeard Grey,
shoqeroi Boletinin ne foaje, ku ai vuri pistoleten perseri ne rripin e tij. Sekretari i Jashtem u
shpreh me nje buzeqeshje, "Gjeneral, gazetat dote mund te raportojne neser se Isa Boletini, te
cilin as Mahmut Shefqet Pasha nuk ka mundur ta <;armatoste, u <;armatos vete ne Lander".
Boletini iu pergjigj me nje buzeqeshje te madhe, "Jo, jo, jo as ne Lander" dhe ai u nxori nga
xhepi i tij nje pistolete te dyte.
Ka dhe nje rrefim tjeter nga vizita e delegacionit shqiptar ne Lander, qe eshte shume prekes:
Delegacioni shqiptar ne Lander, ne te cilin bente pjese edhe Isa Boletini kur kishte verejtur nje
harte mbi tavoline te Shqiperise se copetuar, ishte zhgenjyer dhe kishte humbur besimin ne
sinqeritetin e fuqive per zgjidhjen e drejte te <;eshtjes shqiptare. Isa Boletini, i cili u pyet nese
pranonte kufijte e Shqiperise qe i kishte caktuar Konferenca e Landres, tha preras:
Jo. Prandaj kam ardhur ketu qe te kundershtoj si perfaqesues i Kosoves dhe si delegat i Qeverise
se Vlores. Deri ne vdekje do te luftoj kunder grekeve, malazezeve, serbeve, italianeve ... Nuk
mund te rri duarkryq kur shoh se populli im, i cili pas peseqind vjet luftash te pergjakshme e
hoqi zgjedhen e sundimit osman, tash te hyje nen nje zgjedhe tjeter shtateqind here mete rende!
Nder te tjera, thuhet se kur Lordi Grey e kishte pyetur Isa Boletinin se nga cili vend vinte dhe
kur ky i kishte permendur Mitrovicen, Grey kishte thene me keqardhje: "Po te ishte Mitrovica
me afer kufirit do ta kisha futur brenda Shqiperise". Isa Boletini ia kishte kthyer se ai nuk kishte
ardhur ne Lander per te kerkuar qarkun e Mitrovices, por per <;do pellembe te tokes shqiptare.
Nderkaq ne pyetjen e Lordit Grey se "a mbaheni ju komb a myslimane", Isa i ishte pergjigjur, si<;
kendohet edhe ne kenge: "E verteta le te dihet ne bote, kombi me i vjeter jemi ne Europe". Obri
Herbert me tutje shpjegon:
Ne sherbenim si nje instrument qe shqiptaret nuke kishin, qe ta sqaronin <;eshtjen e tyre ne
Konference. Pa ne, <;eshtja shqiptare nuk ma merr mendja se do te merrej me seriozitet.
Shqiptaret qe erdhen ne Lander dhane nje shembull te shkelqyer te njerezve vetemohues. Llojd
Xhorxh vinte ne dreke me ne vetem qe te njihej me per se afermi me ta. Pas drekes, Toni Preqa
i Rilindjes Shqiptare dhe une perkthenim per Isen dhe Keshilltarin e Parlamentit (Lloyd
George).
Me nje rast, derisa hanim dreke, Isa m'u lut te perktheja per te. "Tregoni ketij", tha Isa, "se une
jam malesor, sikurse edhe ai, dhe see di se zemra e tij dhemb per ata qe vuajne". Pastaj erdhi
duke u nxehur ne bisede dhe shtoi: "... dhe tregoji se kur te vije pranvera do t'i pleherojme fushat
e Kosoves me eshtrat e serbeve, sepse ne shqiptaret kemi vuajtur teper qe te mund te harrojme".
Ma mori mendja se duhej ta zbusja pak fjaline e fundit, por megjithate Llojd Xhorxhi e kuptoi,
por atij i pelqente ky malesor i gjate dhe shpirtndezur aq shume, andaj edhe sillej mire mete.
Nuk ishte i vetmi Llojd Xhorxh qe sillej mire me shqiptaret ne ate kohe, (them ne ate kohe, sepse
kjo miresjellje nuk do te perseritej ne te ardhmen ndaj shqiptareve) ...
Perve<; ndihmes politike, ne te Keshillit benim <;mos qe edhe t'i argetonim anetaret e delegacionit
shqiptar. Ne nje pasdite, Isa erdhi me ne ne kopshtin zoologjik. Derisa vozitnim pergjate rruges
"Regent Street" verejtem disa pllakate qe shkruanin se "i biri i Isa Boletinit ka bere atentat ndaj
Niasit". Te tjeret u habiten, por une nuk u shqetesova. Kjo ishte vetem edhe nje metode qe te
fajesohej nje popull i pambrojtur, si<; ishin shqiptaret. "Para se gjithash", tha Isa, "nuk ma merr
mendja se eshte e vertete. E njoh mire djalin tim" ...
Pasi i rame rreth e rrotull kopshtit zoologjik, Isa papritmas tha: "Perve<; dreqit i paskeni ngujuar
te gjitha gjallesat. Mua personalisht me pelqen liria".
Ne parlament, Isa i impresionoi te gjithe me kostumin e tij kombetar, saqe askush nuk mund te
mos e shikonte me admirim. U miqesua me shume njerez sa qendroi ne Lander. "Edhe pse ju ne
Angli jeni kaq te shoqerueshem", me tha nje <lite, "kurre nuk do t'i nderroja te gjitha keto stoli
me guret e lumenjte e vendit tim".
Obri nuk fsheh kenaqesine qe kishte rastin te takonte Isen, per here te dyte, serish ne Lander.
Ndonese, ai thekson se "Isa ishte mizerabel ne Lander, i perqeshur nga politikanet, i ngaterruar
nga qyteti dhe i merzitur me malet dhe njerezit e tij". Komiteti qe udhehiqte Obri, qe kishte pune
teper te rende ne Lander kundruall presionit te Fuqive te Medha dhe te Rusise, nuk arriti
shume. Tokat e shqiptareve u copetuan dhe iu falen sllaveve.

Avni Spahiu
Teksti gazetaresk
Shkrimi gazetaresk eshte stili i te shkruarit, qe perdoret per te raportuar lajmet ne
gazeta, ne televizion, ne radio dhe ne internet. Ndryshe nga stilet e tjera te shkrimit,
karakteristikat e shkrimit gazetaresk verehen lehte.
Tekstet gazetareske kane nje strukture te ve~ante qe eshte lehtesisht e dallueshme.
Titujt e medhenj, te guximshem e interesante kane per qellim te rrembejne
vemendjen e lexuesit, ndersa fjalia ose paragrafi i pare i tekstit e tregon informaten
me te rendesishme, pa hyrje e elemente te tjera. Funksioni primar i gazetarise
eshte te informuarit e publikut, duke raportuar mbi ngjarjet lokale, kombetare dhe
globale. Duke pasur parasysh kete, gazetaret perpiqen te shkruajne artikuj qe kane
audience te gjere dhe mund te kuptohen lehtesisht.

Tipari themelor i shkrimit gazetaresk eshte te qenet objektiv, qe do te thote se

teksti gazetaresk mbeshtetet ne fakte dhe ne prova.
Gjuha e tekstit gazetaresk eshte gjuhe e drejtperdrejte, e qarte dhe e kuptueshme.
Tekstet jane te shkurtra, pa elemente te teperta.
Fjalite jane te shkurtra dhe te qarta, ndersa fjalet jane te kuptueshme per lexuesin,
shikuesin apo degjuesin.

Llojet e tekstit gazetaresk

Gazetaria ndihmon per te treguar dhe shpjeguar ngjarjet qe ndikojne ne jeten
tone. Per ta kryer kete mision, gazetaria ka zhvilluar nje numer formash dhe
stilesh. <;do forme dhe stil gazetaresk perdor teknika te ndryshme dhe shkruan
per qellime dhe audienca te ndryshme. Ekzistojne disa lloje kryesore te gazetarise:
hulumtuese, informative, analitike dhe editorialet. Pavaresisht nga lloji, objektivi-
teti dhe qartesia jane tiparet kryesore te shkrimit gazetaresk.
 Teksti hulumtues
Gazetaria hulumtuese synon te zbuloje te verteten per nje teme, person apo ngjar-
je. Ndersa gazetaria hulumtuese mbeshtetet ne parimin themelor te gjithe
gazetarise - verifikimin dhe prezantimin e sakte te fakteve, gazetaret hulumtues
jane te detyruar te punojne me burime jobashkepunuese qe nuk duan te japin
informata. Gazetari hulumtues ka detyre te veshtire, qofte per te hulumtuar e zbu-
luar fakte, qofte per ta mbareshtruar shkrimin e tij, pasi struktura e shkrimit
hulumtues eshte me e komplikuar, meqe ne te perfshihen deklarata e te dhena te
ndryshme, qe duhen paraqitur ne menyre korrekte, duke pasur kujdes qe gaze-
tari ta ruaje paanshmerine dhe t'ua jape hapesiren e nevojshme dhe te barabarte te
gjitha paleve te perfshira.

Teksti informativ
Te shkruarit e lajmit eshte nje pune jo aq e lehte sa duket ne fillim. Eshte karakte-
ristike se gazetaria e lajmeve eshte e drejtperdrejte - faktet transmetohen pa stolisje
ose interpretim. Nje storie tipike lajmesh shpesh permblidhet ne nje titull me
shpjegime te mjaftueshme per te orientuar lexuesin. Gazetari i lajmeve i transmeton
faktet, ngjarjet dhe informacionet ne shoqeri drejtperdrejt, sakte dhe paanshem.
Lajmi u pergjigjet kater pyetjeve themelore: c;ka, kush, ku dhe kur. Nese lajmi u
pergjigjet ketyre pyetjeve eshte i botueshem apo i transmetueshem. Jane edhe
dy pyetje te tjera "si" dhe "pse", por ato jane opsionale, pra lajmi mund te jepet
edhe pa to.

Teksti analitik
Tekstet analitike jane pjeserisht opinione dhe pjeserisht te mbeshtetura ne fakte.
Analiza meton te permbushe dy gjera:
1. Ta pershkruaje sakte dhe ta identifikoje subjektin qe analizohet dhe
2.Te jape nje opinion inteligjent dhe te mbeshtetur ne informacione lidhur me
c;eshtjen, mbeshtetur ne hulumtim dhe pervoje.

Kolumnet dhe editorialet

Kolumnet jane te bazuara kryesisht ne personalitetin e autorit, duke e lejuar ate qe
ta perdore stilin personal kur shkruan per c;eshtje te ndryshme. Shkrimtaret e
kolumnes mund te zhvillojne diskurs ironik a sarkastik, mund te specializohen per
c;eshtje apo fusha te tjera te specializuara. Kolumnistet mund te interpretojne
ngjarje ose c;eshtje ose te shkruajne per pervojat ose idete e tyre personale. Kolum-
net zakonisht publikohen ne baza javore.
Tekstet gazetareske

Lajmi
Lajmi eshte shtylla kurrizore e gazetarise.
Botekuptimi themelor mbi gazetarine eshte
mbledhja, prezantimi dhe interpretimi i lajmeve
qe ka per qellim te informoje njerezit per te rejat.
Lajmet jane definuar ndryshe nga eksperte te
ndryshem:
Lajmi eshte di<;ka e jashtezakonshme;
Lajmi eshte pamja e pazakonte e jetes;
Lajmet jane gjith<;ka per te cilen njerezit jlasin;
Lajmi eshte raporti faktik i nje ngjarjeje - ajo qe
gazetari sheh dhe duhet ta raportoje.

Objektivitet do te thote raportim i fakteve,

pikerisht ashtu sic; kane ndodhur. <;faredo qe
gazetari shton nga imagjinata e tij, e demton
objektivitetin. Komentet ose sugjerimet nuk jane
detyre e gazetarit te lajmeve, ndonese lejohen ne
kolumne dhe editoriale. Gazetaria ka gjuhe te
vec;ante, e cila eshte krejt e ndryshme nga te gjitha
stilet e tjera, sidomos nga gjuha e letersise. Gjuha
e gazetarise eshte e thjeshte, e lehte, koncize dhe e
qarte. Qellimi i saj themelor eshte percjellja e
mesazhit ne menyren me te thjeshte per audienca
te gjera dhe me shkalle te ndryshme arsimimi.
Jane disa elemente qe e bejne lajmin te jete i vlefshem:

Koha dhe freskia

Faktori kohe luan rol te rendesishem per efektin e nje storieje lajmesh.
Njerezit duan te lexojne e degjojne lajme te reja, per gjera qe kane ndodhur
se fundi. Per njerezit eshte me rendesi te lexojne a degjojne se ~fare ka
ndodhur para pak ~astesh, <;fare ka ndodhur paradite apo <;fare ka ndodhur
dje. Slogani i famshem i gazetarise eshte "Lajmi i sotem ndodh sot."
Kjo nuk do te thote se nuk duhet te raportojme per gjera qe kane ndodhur
moti. Per shembull, nese nje vrasje ka ndodhur para dhjete vjetesh dhe sot
eshte zbuluar vrasesi, ky eshte lajm i riper nje ngjarje te vjeter, prandaj
eshte lajm relevant.
Edhe gjuha e perdorur duhet ta krijoje idene e freskise dhe te kohes reale.
Gazetaret, per ta arritur kete, perdorin folje ne kohen e tashme (thote, thek-
son, pohon, deklaron) ose ne kohen e kryer te thjeshte (tha, theksoi, pohoi,
deklaroi).

Afersia
Rendesia e lajmit varet shume nga afersia ndermjet vendit se ku ka ndodhur
dhe lexuesve, shikuesve a degjuesve qe u ofrohet. Termeti ne nje vend tjeter qe vret
200 njerez do te jete me pak i rendesishem per mediet tona, sesa aksidenti
ku humbin jeten dy persona ne vendin tone. Afersia e lexuesit a degjuesit
me vendin e ngjarjes eshte e rendesishme per lajmet. Per shembull, ne
lajmet e gazetave, radiove e televizioneve ne Kosove lajm eshte rritja e pen-
sioneve apo shtrimi i nje rruge, por kur rriten pensionet ne Meksike apo
shtrohet nje rruge ne Itali, keto nuk jepen ne mediet tona.

Te njohurit
Lexuesit jane te interesuar per emrat e personave qe i njohin. Sa me i madh
te jete personaliteti i perfshire ne ngjarje, aq me e madhe eshte vlera e atij
lajmi. Rrefimet per yjet e filmit, kengetaret, sportistet dhe politikanet kane
vlere mete madhe ne renditjen e lajmeve. Vdekja e Michael Jackson-it ka
qene lajm boteror, ashtu si edhe vdekja e Papa Gjon Palit II. Lajm ka qene
edhe martesa e Princit te Mbreterise se Bashkuar. Mirepo, vdekje e martesa
anembane botes ndodhin perdite, por nuk jane lajme.
Konflikti
Konfrontimet ndermjet njerezve, popujve dhe
shteteve marrin vemendjen e lexuesve. Forma me
e larte e kon:fliktit eshte lufta dhe rrefimet pa
lufte nuk arrijne te zgjojne interesim sa lajmet me
lufte. Kjo ndodh edhe per shkakun se njerezit
gjithmone ndihen te rrezikuar nga lufterat,
qofshin ato edhe luftera qe ndodhin larg nesh.

E pazakonshmja
Nese qeni e kafshon nje njeri te zakonshem, ky
nuk eshte fare lajmi, por nese njeriu e kafshon
qenin, ky patjeter qe eshte lajm, pasi ka ndodhur

~
di<;ka qe nuk eshte e zakonshme. Sa me e
pazakonshme te jete ngjarja, aq me i rendesishem <---- ••
<---
eshte lajmi. Askush nuk e jep ne lajme se sot --z::-
eshte e merkure, pasi nuk eshte di<;ka e papritur.
Askush nuk jep lajm se ne mesdite mund te kete
diell, por gjithmone raportohet kur ka eklips te
__:-: ~
diellit ne mesdite.

• ••
Interesi nJerezor
Rrefimet ku perfshihen jete a fate njerezish jane mete rendesishme per raportim.
Kur nje person lexon per gezimin ose brengen e te tjereve, ai bashkendien me ta.
Rrefimi per nje femije te shpetuar nga nje zjarrfikes ne nje ndertese shtatekateshe te
kapluar nga zjarri ka vlere me te madhe sesa historia e shkaterrimit te plote te
nderteses.
Pyetjet e lajmit
Lajmi mbeshtetet ne kater pyetje themelore: c;ka, kush, ku dhe kur. Domethene, per
te qene i plote, lajmi duhet te tregoje se c;ka ka ndodhur, kush eshte perfshire apo
kujt i ka ndodhur, ku ka ndodhur dhe kur ka ndodhur. Dy pyetje shtese te cilave u
pergjigjet gazetaria jane edhe si dhe pse, mirepo lajmi funksionon edhe pa iu pergjigjur
ketyre dy pyetjeve kur kjo eshte e pamundur.
Pyetjeve "si?" dhe "pse?" u pergjigjen llojet e tjera te artikujve gazetareske, si
shkrimet hulumtuese, intervistat, analizat, reportazhet etj. Pra, keto lloje te artikujve
gazetareske e ndjekin lajmin me tutje dhe synojne te tregojne se si ka ndodhur nje
ngjarje dhe perse ka ndodhur ajo, por jo vetem kaq, pasi gazetaria e mire fl.et edhe per
te ardhmen, domethene perpiqet te shpjegoje se cilat jane pasojat e nje vendimi a nje
ngjarjeje, c;ka pritet te ndodhe ne te ardhmen, mbeshtetur ne faktet e dhena etj.

Kush? Se paku kater persona

Qka? jane lenduar ne nje aksident komunikacioni

Kur? sot pasdite

Ku? ne afersi te Pejes

S l."?• kur vetura ka rene ne lume

Pse? per shkak te shpejtesise dhe akullit ne rruge.

Reportazhi
Reportazhi eshte nje nga llojet e artikujve per gazeta, radio e televizion.
Reportazhet shtrihen pergjate disa lloje zhanresh, pasi ka reportazhe
informative, reportazhe analitike dhe reportazhe artistike. E perbashketa e
reportazheve eshte fokusimi te nje teme e caktuar dhe zhvillimi i asaj teme ne
plotenine e saj. Sigurisht qe reportazhi duhet ta kete brenda vetes edhe
lajmin, idene themelore, qe eshte shkasi per realizimin e reportazhit. Lajmi
kryesor meton te zberthehet permes reportazhit, duke intervistuar shume
persona qe fl.asin per te njejten c;eshtje. Ne nje reportazh per radio e
televizion, lejohet edhe perdorimi i efekteve zanore, si gurgullima e nje
perroi, perplasja e topit ne parketin e nje fushe basketbolli, brohoritjet e
shikuesve ne nje ndeshje futbolli, basketbolli, boksi etj.
Gazetarit qe e lexon pjesen rrefyese i lejohet te beje pershkrime dhe te
perdore gjuhe te figurshme, por jo edhe te shtremberoje ne c;faredo menyre
faktet. Per shembull ne nje reportazh per nje ndeshje te rendesishme futbolli
te Kombetares se Kosoves, gazetarit rrefyes i lejohet te thote se "kurorezimi i
sulmeve me gola ishte thembra e Akilit e ekipit tone", pasi figura "Thembra e
Akilit" eshte nje metafore e njohur gjeresisht.
Reportazhi hyn te llojet e gjata te shkrimit gazetaresk dhe eshte i vec;ante per
shkak te gjuhes jo krejt teknike qe perdoret ne llojet e tjera te shkrimit gaze-
taresk.

Teknika e te shkruarit te reportazhit eshte e komplikuar pasi gjuha e

figurshme dhe pershkrimet duhen perdorur me mase e me shije, ne
menyre qe te mos kalohet ne gjuhe te prozes fiksionale. Gazetaret qe bejne
reportazhe kane gjithashtu detyren e veshtire te te qenit shume te
kujdesshem kur trajtojne tema te ndjeshme, si varferia, njerezit qe kane
pesuar ne tragjedi te ndryshme, njerezit e semure, femijet e pleqte, pasi duke
u perpjekur ta sjellin gjithe dimensionin e dhimbjes rrezikojne t'ua rikthejne
dhimbjet dhe t'i riviktimizojne personat per te cilet behet reportazhi.

Kur ishin femije, vellezerit Berisha mund te kene imagjinuar se me cilen skuader te madhe do te kishin dashur
te luanin. Endrrat e tyre nisen te beheshin realitet fillimisht ne fushat e shkolles, por ata nuk e dinin se kur te
rriteshin, do te diskutonin mes tyre se cilin vend do ta perfaqesonin.
Valoni, djali i nje emigranti kosovar i lindur ne Suedi, ka luajtur rregullisht me perfaqesueset e moshave te
Norvegjise per t'iu bashkuar me pas skuadres se pare. Por ne momentin kur endrra e Kosoves per pjesemarrjen ne
eliminatoret e Kupes se Botes u be realitet ne maj te 2016-es, vellai i tij me i vogel ne moshe, u perfshi ne Korn -
betaren e Norvegjise. Duhet te qendronin apo te zgjidhnin perfaqesuesen e Kosoves? Per Valonin, ka qene vendi-
mi me i veshtire qe kane marre: "Ishte nje moment i jashtezakonshem, jo vetem per ne por edhe per familjen tone.
Behej fjale per nje vendim qe duhej te ishte ne te miren tone, sepse te dy luanim per N orvegjine", thote Berisha.
"Ishte shume e veshtire. Une do t'i jem perhere mirenjohes Norvegjise. Eshte vendi ku u rrita dhe me ka
ndihmuar shume, por jam gjithashtu shume i lidhur edhe me Kosoven prandaj se bashku vendosem qe te luaja
per Kosoven dhe Vetoni te qendronte me N orvegjine", thekson ne fund te intervistes lojtari qe shenoi golin e pare
ne historine e Kosoves ne nje ndeshje zyrtare.
CNN
Intervista
Intervista eshte nje nga llojet e artikujve gazetareske qe realizohet permes bashkebisedimit nder-
mjet dye me shume personave, njeri prej te cileve eshte gazetari. Gazetari eshte personi qe ben pyetje
dhe perpiqet te nxjerre same shume informacione, analiza e pikepamje nga personi i intervistuar.
Intervista eshte pjese standarde e gazetarise dhe eshte nje nga menyrat me te rendesishme te
mbledhjes se informacioneve. Interviste ka ne secilin lloj gazetaresk. Per shembull, nese duhet
vertetuar nje informacion, thirret personi pergjegjes dhe i behen disa pyetjeve te cilave ai apo ajo u
pergjigjet dhe keshtu vertetohet informacioni. Keto intervista zakonisht nuk transmetohen si
bashkebisedim, por vetem nxirren citate nga to.

Ketu flitet per intervisten klasike, ate lloj te artikullit gazetaresk qe edhe transmetohet ne radio e
televizion apo publikohet ne gazete ne forme te pyetjeve dhe pergjigjeve. Arsyeja pse intervistohen
njerezit eshte qe permes intervistes te thuhen lajme, analiza e opinione nga ekspertet, zyrtaret apo
deshmitaret okulare per gjerat qe gazetari nuk mund t'i komentoje apo nuk eshte i thirrur te kete
informacionin e duhur. Per shembull, gazetari e interviston pergjegjesin e klinikes infektive lidhur
me permasat e nje epidemie te gripit, pasi gazetari nuk ka informacione se sa persona jane prekur
nga gripi, cilat jane simptomat dhe cilat jane masat qe duhen ndermarre nese njerezit verejne
simptoma apo shenja qe i bejne te dyshojne se jane prekur nga gripi. Pastaj, ka raste kur intervisto-
hen eksperte te ekonomise per te shpjeguar se sa i rendesishem eshte nje vendim i qeverise per
rritjen a zvogelimin e tatimeve ne produktet bujqesore. Ose, intervistohet nje ekspert i fushes se
arsimit per ta analizuar vendimin e ministrit te arsimit per futjen e kurrikules se re ne sistemin e
arsimit parauniversitar ne vendin tone. Gazetari nuk eshte i thirrur t'i komentoje keto vendime e
zhvillime, prandaj ai i therret ne studio ose shkon ne vendin e tyre te punes dhe u ben pyetje, me
qellim qe lexuesit, degjuesit dhe shikuesit te informohen me detajisht lidhur me ato vendime.
 Pra, siq shihet ka disa lloje intervistash, ku mbi2oterojne
intervistat informative, interpretuese apo analitike dhe
intervistat emocionale.

Intervistat ne lajme
Intervistat ne lajme kane per qellim nxjerrjen e fakteve dhe behen, per shembull, me
zyrtare policore apo me deshmitare okulare qe e kane pare ngjarjen me syte e tyre.
Ata pyeten lidhur me nje aksident apo incident per te marre informata nga dora e
pare.

Intervistat analitike apo interpretuese

Intervistat analitike apo interpretuese behen me eksperte te fushave, me njohes te
<;eshtjeve qe i trajtojme. Keto intervista behen me qellim qe shikuesit, degjuesit apo
lexuesit t'i shpjegohen <;eshtjet me interes per te.

Intervistat emocionale
Intervistat emocionale jane mete veshtirat per t'u realizuar, pasi behen me viktima
ngjarjesh, me te aferm viktimash, me persona qe kane pesuar ne tragjedi, apo me
kategori te ndjeshme, si persona te varfer, pjesetare komunitetesh qe nuk kane te
drejta te mjaftueshme, femije qe bejne pune te rriturish, pleq te braktisur a te
vetmuar, grate keqtrajtuara dhe kategori te ngjashme personash.
Tekstet edukative
Ne kete grup tekstesh hyjne lloje te shumta. Tekste te tilla mund te jene para se gjithash tekstet
shkollore qe kane qellim edukativ. I tille eshte edhe teksti qe po e lexon tash. Tekste edukative,
shendetesore etj., jane ato tekste te cilat ne radhe te pare synojne edukimin e femijeve moshash
te ndryshme lidhur me <;eshtje me interes per ta. Nje femije i moshes parashkollore ka nevoje te
mesoje shkronjat, te mesoje kenge ritmike, ditet e javes, emertimet e pjeseve te trupit, rregullat
themelore te komunikacionit dhe parimet e sjelljeve te mira. Edhe tekstet shkollore per nivele te
ndryshme shkollimi kane qellim te njejte. Struktura, gjatesia dhe gjuha e tyre eshte ne perputhje
me aftesite qe kane moshat e caktuara per t'i kuptuar. Per shembull, e njejta <;eshtje apo i njejti
fenomen shpjegohet me gjuhe e terma te ndryshem per nxenesit e klases se dyte dhe per ata te
klases se shtate per shembull. Tekstet e ketilla karakterizo-hen nga gjuha e qarte dhe mbeshtetja
ne studime e teori te qendrueshme, te provuara me heret.

Teksti shendetesor
Tekstet shendetesore, gjithashtu, kane per qellim edukimin e shtresave te ndryshme te
popullates, prandaj kane nje strukture te thjeshte dhe gjuhe te qarte e te kuptueshme per masat
e njerezve te cilave u dedikohen. Te tilla jane fletepalosjet e broshurat informative qe kane per
qellim t'i njoftojne shtresat e ndryshme te njerezve lidhur me <;eshtje qe lidhen me shendetin. Ato
tekste kane per qellim t'i edukojne njerezit se site mbrohen nga semundjet, si t'i ushqejne femijet
shen-detshem etj.
 Ideja kryesore dhe detaji
!deja kryesore e nje paragrafi eshte mesazhi i autorit per temen. Shpesh
shprehet direkt ose mund te nenkuptohet. Idete kryesore gjenden zakonisht
ne fillim te paragrafeve. Zakonisht fjalia e pare shpesh shpjegon temen qe
diskutohet ne paragraf. Mirepo, idete kryesore mund te gjenden edhe ne fjali
permbyllese te nje paragrafi - ajo mund te shprehet si nje permbledhje e
informacionit ne paragrafin aktual, si dhe nje lidhje me informacionin ne
paragrafin e ardhshem.
Mirepo, ideja kryesore nuk eshte gjithmone e qarte. Eshte me e veshtire te
identifikohet nje ide kryesore kur te nxirret nga konteksti ose nenkuptohet.
!deja kryesore mund te nxirret nga detajet e nje teksti, permes fakteve qe
paraqiten apo permes argumenteve.
Ne tekstet gazetareske, ideja themelore identifikohet lehte, por kjo nuk
eshte aq e thjeshte ne tekste shkencore, ku ajo del permes argumentesh.
Idete e tilla jane te nenkuptueshme dhe nxirren nga fakte, arsye, ose shem-
buj qe sugjerojne apo lene te kuptohet se c;ojne kah ideja themelore.

!deja kryesore nxirret duke u perpjekur ta identifikojme temen e nje shkrimi

dhe me pas te zbulojme ate qe autori deshiron qe ne te dime per ate teme.
!deja themelore mund te gjendet ne nje fjali dhe kjo eshte e thjeshte. Pak me
e veshtire eshte nxjerrja e idese themelore te nje paragrafi, nderkohe qe ideja
themelore e nje teksti mete gjate, eshte pune me e veshtire, kerkon perqen-
drim me te madh, kerkon lexim me te vemendshem dhe identifikim te temes
themelore per te cilen flitet, ne menyre qe, me pas, duke identifikuar detaje
rrethanore, te mund ta identifikojme idene themelore.

"Per shume prinder, te qaret e foshnjes mund te jete

acarues, vec;anerisht nese vazhdon per nje periudhe te
gjate, por qarja sherben per funksione te rendesishme
per femijen, si dhe per prinderit. Te qaret e ndihmon
femijen qe te permiresoje kapacitetin e mushkerive dhe
sistemin e frymemarrjes. N doshta me e rendesishmja
eshte se te qaret sherben si sinjal per dhembje a
semundje. Kur foshnjat qajne, ato tregojne se jane te
uritura ose kane dhembje dhe ky eshte informacion i
rendesishem per prinderit."
Per ta identifikuar idene kryesore apo themelore,
duhet t'u pergjigjemi disa pyetjeve:

Kush - A mund ta identifikoni personin per te cilin flitet?

<;fare - A mund ta identifikoni temen ose temen themelore te tekstit?
Kur - A mund ta identifikoni nje reference kohore ne tekst?
Ku - A mund ta identifikoni vendin per te cilin flitet?
Pse - A mund ta identifikoni nje arsye apo shpjegim per ate qe ndodh ne tekst?
Si - A mund ta identifikoni nje metode ose teori ne tekst?

Keto pyetje, ndihmojne qe te nxirret ideja kryesore. Dy pyetjet mete rende-

sishme, ne shumicen e rasteve jane kush dhe ~fare.
Por, prova e vertete nese kemi identifikuar idene kryesore eshte nese jemi ne
gjendje ta permbledhim me fjalet tona, ate qe kemi lexuar.
Argumentimi, paraqitja,
pershkrimi, rrefimi
Nder arsyet fundamentale per te cilat perdoret gjuha jane argumentet. Argu-
menti nderkaq eshte nje sere arsyesh, qendrimesh apo faktesh qe kane per
qellim mbeshtetjen apo formimin e nje pikepamjeje, apo nje arsye qe jepet
per ose kunder, lidhur me nje c;eshtje qe diskutohet.
Argumentim do te thote pohim se dic;ka eshte e vertete dhe perpjekje per t'i
bindur te tjeret qe te pajtohen, duke ofruar deshmi per ta vertetuar ate
pohim. Argumenti ka tre komponente:
1. Pikepamjen, pohimin, dic;ka ne favor te se ciles ne argumentojme;
2. Vete argumentin, faktin apo deshmine qe ne perdorim per te argumentuar;
3. Qendrimin qe lidh pohimin me argumentin dhe qe siguron se ne e kemi
kuptuar se si funksionojne argumentet.
Ne tekstin argumentues diskutohet nje teme ose nje problem, shpesh pa
ofruar zgjidhje te qarte.
Ne kete lloj teksti, tema diskutohet nga kende te ndryshme, krahasohen
argumentet e te dhenat e tjera dhe jepen mendime.
Kur argumentohet lidhur me nje c;eshtje, fillimisht shtrohet problemi apo
c;eshtja per diskutim.
Per shembull, nese diskutohet per detyrimin e nxenesve per te bartur unifor-
ma ne shkolle, se pari shtrohet problemi ne kuptimin qe thuhet se "disanga
shkollat e Kosoves kane· marre· vendim qe· nxenesit e tyre gjate· gjithe· kohes se·
qendrimit ne· shkolle· duhet te· bartin uniforma. Ke'tij vendimi po i bashkohen
gjithnje· e me· shume· shkollat, sidomos ato neper qytete dhe sidomos shkollat e
ciklit te· mesem te· larte·. Mirepo, ne· shkollat e fshatrave kjo dukuri pothuajse
nuk verehet ne· asnje· shkolle· dhe pe·r asnje· cike'l. Kjo dukuri tashme· ka nxitur
diskutime lidhur me rrezikun e paraqitjes se· ndarjeve sociale."
Pastaj paraqitet argumenti kryesor: "Dukuria e bartjes se· uniformave nga
nxene·sit e shkollave eshte· shfaqur fillimisht ne· nje· shkolle· te· mesme te·
Prishtines, e njohur pe·r prestigjin e saj me· te· larte·. Me· pas kjo dukuri eshte·
ndjekur nga shkollat e shumta jopub like qe'jane· hapur sidomos ne· Prishtine·,
par edhe ne· disa qendra te· tjera te· Kosove·s. Nxenesit e ke'tyre shkollave bartin
uniforma te· dallueshme qe· i diferencojne· ke'ta nxenes nga nxe·ne·sit e tjere· e
sidomos nga ata qe· ndjekin shkollat publike. Kjo dukuri ka nisur te· shkaktoje·
dallime sociale te· dukshme."

Pastaj vazhdohet me diskutime lidhur me efektet e vendimit per bartjen e

uniformave ne shkolla: "Ndonese vendimi per bartjen e uniformave ne· shkolla ne·
esencen e tij kishte per qellim pikerisht eliminimin e dallimeve sociale ndermjet
nxe·nesve, pasi te· gjithe· do te· visheshin njejte· dhe nuk do te· kishte mundesi qe·
permes veshjeve te· vereheshin dallimet sociale, uniformat e shkollave
jopublike, ku she'rbimet e shkollimit paguhen e rrjedhimisht nxenesit u
takojne· shtresave me gjendje me· te· mire· ekonomike, kane· bere· qe· ke·to dallime
sociale te· shpe·rfaqen pikerisht permes bartjes se· uniformave."
"Ne: anen tjeter,jane· pikerisht nxenesit e shkollave jopublike te· cile't kane·
kundershtuar bartjen e uniformave, pasi veshjet e tyre nuk arrijne· te· verehen. Tash,
ne· nje· ane· kemi diferencimit social qe· shpe·rfaqet pe·rmes uniformes, ndersa ne· ane·
tjeter ka nje· reaksion te· vete· nxe·ne·sve te· uniformuar te· cile't shfaqin nje· shkalle·
rebelimi,josolidaritet me te· tjere't, par si pamundesi per manifes timin e veshjes se·
tyre."

Vazhdohet me nje deklarate - shembull nga nje sociolog apo mesues sociologjie a
psikologjie: "Nje· me·sues i sociologjise· ne· nje· shkolle· te· Prishtines thote· se bartja e
uniformes eshte· nje· vendim i drejte·, pasi krijon njefare· barazie, mirepo uniformat
duhet tejene· te· njejta per te· gjitha shkollat dhe jo qe· secila shkolle· te· kete· uniformen
e saj. Vetem ne· ke'te· me·nyre· rrafsho hen dollimet sociale, thote· ai."

Dhe, krejt ne fund, pa ofruar nje zgjidhje perfundimtare, autori jep edhe mendi-
min apo opinionin e tij lidhur me c;eshtjen: "Une· mendoj se c;e·shtja e bartjes se·
uniformave ne· shkolle· do trajtuar shume· seriozisht dhe nga aspekte te· ndryshme.
Duke marre· para sysh zhvillimet ne· shoqerine· tone·, duhet pasur kujdes qe· nje·
vendim qeUimmire· qe· ka synuar te· rrafshoje· manifestimet e dallimeve sociale
nepermjet veshjes, te· mos shnderrohet ne· tiparin kryesor dallues ndermjet
nxenesve te· shkollave pub like dhe atyre jopublike dhe te· shkollave te· fshatit me ato
te· qytetit."

Ne kete menyre, kemi ndertuar nje tekst argumentues rreth nje problematike,
duke ndjekur te gjithe hapat themelore, perfshire shtruarjen e problemit, ofrimin
e argumentit kryesor, shtjellimin e temes, ofrimin e shembujve dhe dhenien e
opinionit, pa ofruar zgjidhjen.
Teknikat e te folurit publik
Te folurit publik eshte komunikim me nje mase njerezish, te mad.he apo te
vogel. Aftesite emirate te folurit publik jane te rendesishme. Te qenet foles i
mire publik mund te ndikoje per permiresimin e reputacionit, rritjen e
vetebesimit dhe hapjen e mundesive. Per ta arritur kete jane disa faktore qe
duhen pasur parasysh.

Planifikimi i duhur
Se pari, duhet menduar se si te strukturohet ajo qe do te thuhet. Per ta bere
kete duhet pasur parasysh se para kujt flitet, pra, cila eshte audienca dhe
varesisht nga kjo duhet te strukturohet fjalimi, te perzgjidhet stili gjuhesor e
madje edhe vete fjalet. Fjalia e pare eshte shume e rendesishme, pasi qysh
me fjaline e pare duhet te bindet audienca se kemi per te thene dic;ka te
rendesishme dhe me kete rrembehet vemendja. Folesit e stervitur ndodh qe
fjalimet e tyre i nisin me nje barcalete qe lidhet me temen, me qellim qe te
krijohet nje marredhenie me publikun.

Ushtrimi
Folesit e mire jane ata te cilet e kane ushtruar te folurit publik dhe kane
krijuar nje pervoje te rendesishme. Duke e praktikuar te folurit perpara
masave, krijohet pervoja. Ky praktikim mund te nise me te folurit para
klases, para shoqerise, duke improvizuar situata.
Raporti me audiencen
Nje nga teknikat e mira te te folurit publik eshte edhe ndertimi i raporteve me
audiencen. Nese arrijme ta nxisim audiencen qe te jete aktive dhe te diskutoje
bashke me ne, atehere folesi do te ndihet me pak i izoluar dhe do ta heqe pak nga
barra e rende e te folurit me publikun dhe dote krijohet nje situate pak me jofor-
male, sa here qe kjo eshte e mundur. Njerezit ne publik mund te angazhohen nese
u bejme pyetje, i angazhojme ne lojera e detyra grupore. Natyrisht, kjo duhet te
behet me mase, pa e rrezikuar autoritetin si foles dhe drejtues i temes. Jane disa
fjale te cilat besohet see zvogelojne fuqine e folesit. Nese themi "une mendoj", kjo
ben qe folesi te duket jo mjaft i sigurt per ato qe thote. Ne vend te "Une mendoj se
mund t'i permbushim keto qellime". duhet te themi "Mund t'i permbushim keto
qellime", pasi fjala "une mendoj" e relativizon sigurine. Ritmi i te folurit eshte nje
element gjithashtu shume i rendesishem, Ngutja tregon se jemi nervoze apo nuk
po arrijme ta menaxhojme kohen si duhet. Kur fl.asim me ritem me te ngadalshem
fitojme dhe japim siguri, rreziqet per te gabuar dhe per te kaperdire fjalet jane me
te vogla. Edhe veshja e pershtatshme eshte nje element i rendesishem. Veshja
zgjidhet varesisht nga audienca dhe nga qellimi i fjalimit. Nese duam te mbajme
nje raport formal, edhe veshja duhet te jete formale, por nese duam te ndertojme
nje raport mete lirshem, atehere veshja duhet te jete me e perafert me ate te audi-
ences, me nje shkalle pak me te larte formaliteti sesa ajo e audiences, por assesi e
tille qe e terheq vemendjen e publikut, pasi ne ate rast vemendja e publikut do te
zhvendosej nga fjalet te veshja juaj, pra dote ndikonte keq per shperqendrimin e
audiences.
Elementet retorike te fjalimit publik
Filozofi antik grek, Aristoteli, ne librin e tij mbi retoriken shkruan per tre kompo -
nente te te folurit publik, permes te cileve sigurohet besueshmeria e publikut ndaj folesit.

Trekendeshi
retorik

Etosi
Per ta bindur audiencen per ato qe do t'i themi, ajo duhet te na pranoje si te
besueshem. Ka disa aspekte per ta ndertuar kete kredibilitet:
- Ana respekton audienca?
- A beson publiku se kemi karakter te mire?
- A beson publiku se jemi pergjithesisht te besueshem?
- A beson publiku se kemi autoritetin e duhur per temen e fjalimit?
Duhet pasur parasysh se nuk mjafton qe ne ta shohim veten si burim i besueshem.
E rendesishme eshte qe audienca te bindet per kete. Etosi eshte niveli
besueshmerise si~ perceptohet nga audienca.
Potosi
Patosi eshte cilesia e nje prezantimi bindes qe nxit emocione te publiku:
- Nese fjalet ndjellin ndjenja ... dashurie ... simpatie ... frike?
- Nese pamja nxit ndjenja dhembshurie ... zilie?
- Nese karakteri juaj garues nxit ndjenja urrejtjeje, perbuzjeje?
Lidhja emocionale mund te krijohet ne shume menyra nga nje foles, ndoshta me se
shumti nga rrefimet. Qellimi i nje storieje, anekdote a metafore shpesh eshte lidhja
e nje aspekti te mesazhit tone primar me nje pergjigje emocionale nga publiku.

Logosi
Logosi eshte argument logjik.
- A ka kuptim mesazhi juaj?
- A eshte mesazhi juaj i mbeshtetur ne fakte, ne statistika dhe ne prova?
- A do te ~oje thirrja juaj per veprim ne rezultatin e deshiruar qe premtoni?
Por, cili nga keto elemente eshte me i rendesishem? Filozofi antik grek, Aristoteli
besonte se logosi duhet te jete me i rendesishmi. Ai besonte se logosi do te duhej
te ishte nxitesi i vetem per te bindur. Domethene, nese keni demonstruar logos,
pra fakte, argumente e deshmi nuk keni nevoje per etos apo patos.
Megjithate, Aristoteli thoshte se vetem logosi nuk mjafton, prandaj, ne te folurit
publik, per te siguruar besueshmeri dhe per ta bindur audiencen, nuk mjaftojne
vetem faktet, por ka rendesi se cila eshte besueshmeria e atij qe i paraqet faktet
dhe ne ~'menyre paraqiten ato.
Modulimet e zerit, ritmi, shprehja

Mimika dhe gjestikulacioni

Mimike quhen nje sere levizjesh apo shprehjesh te fytyres gjate te
folurit qe vihen ne funksion te mesazhit komunikues. N derkaq, gjes-
tikulacioni eshte levizja e duarve gjate procesit te komunikimit apo
gjate te folurit. Mimika dhe gjestikulacioni nuk jane elemente
gjuhesore, por luajne rol te rendesishem ne komunikim, qofte ne
bashkebisedim, qofte ne te folurit publik.
Mimika
Nje mimike, nje shprehje e fytyres mund t'i jape kuptim tjeter asaj qe
sapo kemi thene, mund te ndikoje per ndryshimin e diskursit, mund
te shprehe emocion te caktuar - pajtim, mospajtim, dyshim, pohim,
mohim etj. Nje shprehje e fytyres nga bashkebiseduesi mund te na
detyroje ta perserisim ate qe sapo kemi thene, pasi bashkebiseduesi
na e ka dhene nje shenje se nuk e ka pasur te qarte ate qe e kemi
thene. Nje shprehje e fytyres mund te na detyroje te perdorim me
shume argumente, nese ajo mimike ka shfaqur mosbesim apo
dyshim. Nje tundje te kokes poshte-lart, nee kuptojme si pohim apo
miratim dhe e vazhdojme tutje mendimin e nisur etj. Pra, ne si foles
i kuptojme dometheniet e shprehjeve te ndryshme te fytyres nga
bashkebiseduesit tane. Ne, madje arrijme te kuptojme nese
buzeqeshja e bashkebiseduesit eshte e sinqerte, neutrale apo ironi-
zuese. Prandaj, i marrim seriozisht shprehjet e fytyres nga bashke-
bised uesi apo nga personi qe eshte duke na degjuar dhe sillemi ne
raport me ato shprehje te fytyres, ndertojme taktika komunikimi per
t'iu pershtatur bashkebiseduesit, me qellim qe ta perc;ojme mesazhin
dhe te arrijme efektin e deshiruar.
Gjestikulacioni

Gjestikulacioni eshte nje element i rendesishem paralinguistik, pra nuk eshte

element gjuhesor, por kryen funksion te caktuar gjate komunikimit. Ka disa lloje te
gjesteve ne baze te kuptimit dhe qellimit te tyre. Mei shpeshti eshte gjestikula cioni
ikonik, pastaj ai simbolik dhe nxites. Gjestikulacioni ikonik eshte berja me dore
duke imituar forma e objekte te caktu ara. Nese flasim per topin apo per objekte te
tjera te rrumbullaketa, ne do te bejme shenja me duar ne forme rrumbullake,
nderkaq kur flasim per trekendeshin, bejme me duar formen e trekendeshit.
Ndonjehere kemi nevoje qe duke folur per telefonin te bejme nje shenje te caktu ar,
me <;ka e ndihmojme komunikimin me efektiv. Mirepo, jo gjithmone gjestet qe
bejme me duar kane domethenie te sakte apo te kuptueshme - ndonjehere ne
levizim duart thjesht per ta ndihmuar veten per te gjetur fjalet e duhura apo per te
mbushur pauzat ne rast te ngecjes. Pra, nese levizim duart pa bere shenja te caktu
ara, keto lloj gjestesh nuk kane ndonje kuptim, por kur bejme shenja te caktuara ne
ose e ndihmojme komunikimin me shenja kuptimplota shtese, ose e zevendesojme
komunikimin. Zevendesimi i komunikimit behet vetem ne rastet kur tregojme
drejtim te caktuar. Per shembull, kur dikush na pyet se ku e kemi lene <;anten, do
te marrim nje pergjigje jo vetem me fjale, por edhe me drejtim te dores andej.
Ndonjehere pergjigjja e vetme qe marrim eshte levizja e dores dhe nee kuptojme
qarte, domethene se realizohet komunikimi ne menyre te plote, pa pasur nevoje per
perdorim te gjuhes.
 Formate komunikimit

Monologu dhe dialogu jane dy formate realizimit te komunikimit. Monolog

eshte te folurit nga nje personazh me qellim te shprehjes se mendimeve,
ideve dhe ndjenjave te tij ndaj personazheve te tjera ne audience. Dialog
eshte bashkebisedimi ndermjet dy a me shume personazhesh. Dallimi krye-
sor ndermjet monologut dhe dialogut eshte se monologu eshte te folurit nga
nje person, nderkaq dialogu eshte bashkebisedim ndermjet dy a me shume
personave.

Monologu

Monologu eshte te folurit e nje personi apo personazhi qe i drejtohet nje

audience apo nje publiku, pavaresisht se sa persona jane ne ate publik dhe
pavaresisht se ku ndodhet ai publik, por qe publiku nuk merr pjese aktive
ne komunikim. Monologu zakonisht behet ne drama,ne fl.Ima etj., apo
edhe ne realizime poetike. Qellimi kryesor i monologut eshte nxjerrja e
mendimeve, ideve dhe ndjenjave te personazhit, qe pemdryshe mund te
mbeten te brendshme dhe te panjohura per te tjeret. Jane dy lloje mon-
ologesh: monologu i brendshem dhe monologu dramatik. Monologu i
brendshem perfshin personazhet qe mendimet e tyre ia shprehin audi-
ences apo publikut, perderisa monologu dramatik perfshin personazhet qe
mendimet e tyre ua shprehin personazheve te tjera, te pranishme apo te
papranishme.

Aktori Christopher
llalken duke performuar
monolog ni vitin 1984
Ne vazhdim eshte monologu i famshem nga "Jul Qesari" i Shekspirit, ku
Antoni i drejtohet popullit te Romes:

Julius Caesar-i

Si<; shihet nga ky fjalim i Mark Antonit, nxjerre nga drama e Shekspirit "Jul Cezari"
dhe e perkthyer ne shqip nga Fan Noli, monologe jane edhe fjalimet. Prandaj edhe
nje fjalimi i nje zyrtari te larte te shtetit qe i drejtohet publikut eshte monolog.
Qellimi i monologut pra, nuk eshte perfshirja e te tjereve ne diskutim a
bashkebisedim. Prandaj, nje ligjerate e mesuesit nuk eshte monolog, pasi nxenesit
mund te perfshihen ne bashkebisedim apo ne diskutim.

Dialogu
Ne letersi, dialogu ka te beje me bashkebisedimin ndermjet dy a me shume
personazhesh. Fjala dialog vjen nga greqishtja qe do te thote bisede. Dialogu luan
rol shume te rendesishem ne gjithe te shkruarit fiksional apo letrar. Shume forma
letrare, si romani, novela, tregimi, drama dhe filmi perdorin dialogun si tekniken
kryesore. Madje, dramat perbehen teresisht nga dialoget. Permes dialogut
portretizohet menyra se si personazhet nderveprojne, marrin vendime dhe
ndryshojne. Dialoget e ndihmojne lexuesin qe t'i kuptoje personazhet pa i
pershkruar ato.
Ne keto fragmente shihet se si perdoret dialogu ne drame dhe ne roman, mirepo
dialoge ka edhe ne prodhimet jo:fiksionale apo joletrare. Shume dialoge ka ne
gazetari, sidomos ne intervista dhe ne debate radiofonike e televizive. Madje nje
ndarje zhanrore ne radio e televizion behet mbi bazat e dialogut e monologut -
zhanret dialoguese dhe zhanret monologuese.
Eseja kreative
Shkrim kreativ eshte c;do shkrim qe shkon pertej kufijve te formave te zakonshme
te shkrimit profesional, gazetaresk, akademik ose formave teknike te shkrimit mbi
letersine. Fjala "kreativ" definohet ne menyra te ndryshme. Ne vijim jane vetem
disa nga perkufizimet: "Aftesia per te krijuar", "Imagjinative", "Produktiv dhe
imagjinativ", "Karakterizohet nga ekspresiviteti dhe origjinaliteti" etj . Shkrimi krea-
tiv shpesh definohet si shkrim fiksional apo letrar, ku autori krijon ngjarje, skena
dhe karaktere, ndonjehere edhe nje bote. Mirepo, ne secilin lloj shkrimi ka krea-
tivitet. Prandaj shkrimi kreativ nuk guxon te ngaterrohet me shkrimin e figurshem.
Shkrim kreativ eshte c;do shkrim qe shpreh ngjarjet dhe emocionet ne nje menyre
imagjinare dhe synimi primar i te cilit eshte te ngjalle emocione. Shkrimi kreativ
mund te jete, pra, nje trillim, duke perdorur nje rrefim imagjinar ose nje fiksion i
pambeshtetur ne fakte dhe ngjarje. Baza e perbashket e shkrimit fiksional dhe
jofiksional eshte kreativiteti qe shkrimtari perdor per te shprehur mendimet dhe
emocionet e veta.

Ashtu si shkrimi informativ, ekspozeu ose udhezimet, shkrimi kreativ percjell

informacion, edhe kur e definojme ate ne menyre te gjere; ne te vertete, informa-
cioni eshte komponenti baze i te gjitha komunikimeve, pa marre parasysh llojin.
Mirepo, qellimi kryesor i shkrimit kreativ nuk eshte te informoje, por te ndeze
emocione dhe te ndertoje kendveshtrime e opinione. Tregimi i romancierit eshte i
disenjuar per te shprehur ndjenjat e tregimtarit per disa aspekte te jetes dhe per ta
perfshire lexuesin ne ato ndjenja. Nje poet perdor ngjarje, imazhe dhe njerez per te
dhene emocione te perqendruara. Dramaturget dhe skenaristet percjellin dhe
nxisin emocionet permes veprimit dhe dialogut. Kolumnisti i revistes komenton
mbi njerezit dhe jeten e vertete, per te nxitur simpatine, kenaqesine, tmerrin apo
shqetesimin e lexuesit.
Pra, shkrimi informativ kryesisht ka te beje me dhenien e informatave, nderkaq
shkrimi kreativ ka te beje me krijimin e efektit emocional, ndonese kufijte nder-
mjet shkrimit kreativ dhe atij informativ ndonjehere jane mjaft te paqarte.
Shkrimi i mire kreativ perdor te njejtat teknika qe perdoren edhe per shkrimin
informativ - argumentet dhe ekspozeun. Edhe kur shkruajme fiksion, kemi te
bejme me realitetin sic; e shohim.
Fiksioni nuk ka te beje me te pavertetat, por realiteti ose pjese te tij rrefehen ne
menyra te reja.
Teknikat e shkrimit
Shkrimi vjen ne shume fornia - duhet te perdoret dhe manipulohet me kreativi-
tet nga shkrimtari krijues, pavaresisht nga zhanri (romani, poezia, guida turis-
tike etj.) ne te cilin shkruan. Nje forme e shkrimit perdoret rralle me vete.
Teknikat e zakonshme te shkrimit jane:

• Reflektimi: Nje proces i brendshem i rishikimit dhe te kuptuarit nga pervoja

personale;

• Ekspozeu ose raportimi: Mbulon nje fushe te gjere te shkrimit. N gjarjet, men-
dimet dhe situatat i ekspozohen ose i tregohen lexuesit, si ne tekstet shkollore,
artikujt e revistave apo lajmet;

• Pershkrimi: Raportimi i informacionit per te percjelle nje pershtypje ose

ndjenje ne lidhje me nje vend, person, gje apo ide. Pershkrimi mund te jete nje
pjese e vogel e nje narrative te vec;ante, ose pjesa kryesore e saj;

• Shpjegimi: Procesi i drejtimit te nje personi tjeter kah nje kuptim ose percep-
tim permes informacionit dhe arsyes, me shume sesa permes gjuhes bindese. Ai
perfshin udhezime, rregulla dhe udhezime, argumente dhe analiza;

• Argumentimi: Synon ta binde lexuesin per ta ndryshuar kendveshtrimin apo

qendrimin e tyre per nje ide apo situate. Shumica e fjalimeve politike jane
retorike ne natyren e tyre. Argumentimi zakonisht paraqet dy pikepamje; pastaj
nderton nje rast per njerin prej tyre, e hedh poshte apo e shperfill tjetrin;

• Narracioni: Forma me gjeresisht e perdorur e shprehjes njerezore - aq sa beso-

het se, si specie, ne jemi programuar per te treguar ngjarje.
Eseja analitike
Te besh ese analitike do te thote te paraqitesh nje lloj argumenti ose pohimi per
ate qe po analizon. N dodh qe t'ju duhet te analizoni nje pjese te shkrimit ose nje
film, por mund t'ju kerkohet edhe qe te analizoni nje c;eshtje ose nje ide. Per ta bere
kete, duhet ta ndani kete teme ne pjese dhe te jepni deshmi, nga teksti/filmi ose
nga kerkimi juaj, qe mbeshtet pohimin tuaj. Per te shkruar ese analitike per nje
veper letrare, duhet te perqendrohemi ne argumentin se c;ka e motivon nje
personazh apo nje grup personazhesh. Gjithashtu, mund te argumentohet pse nje
linje apo paragraf i caktuar eshte thelbesor per punen ne teresi. Kur shkruajme per
nje ngjarje historike, duhet te perqendrohem te forcat qe kane ndikuar qe ajo te
ndodhe. Kur shkruajme per kerkime shkencore ose gjetje, ndjekim metoden
shkencore per te analizuar rezultatet. Shpesh ndodh qe te mos e kemi tezen krejt
te qarte, edhe pse e kemi percaktuar temen. Argumentet duhet te jene te qarta dhe
jo te vagullta. Mbi bazen e tezes qe perzgjedhim, i gjejme edhe deshmite mbi bazen
e burimeve te besueshme. Prova e mire mbeshtet kerkesen dhe e ben argumentin
me bindes. Pastaj vjen procesi i shkrimit, ku duhen aplikuar teknika te caktuara te
shkrimit. Gjuha e esese analitike duhet te jete e sakte dhe e qarte, duke iu shman-
gur shumekuptimesive dhe figurave, ndonese ne raste te caktuara perdorimi i figu-
rave eshte i dobishem, pasi pervec; se krijon pershtypje, e ekonomizon shprehjen
gjuhesore dhe rrit fuqine e argumenteve te nevojshme.

Teknikat e shkrimit

Hyrja duhet te jape informacionin lidhur me temen. Hyrja duhet te jete e

angazhuar, por jo e tepruar. Eshte mire te shmangen hyrjet dramatike dhe te
shkruarit ne veten e pare. Ne hyrje shtjellohet teza dhe behet prezantimi i
shembullit apo i rastit.

P......."!;,L ......et perbehen nga se paku nje fjali e temes, analiza e nje pjese te tekstit
dhe deshmia qe mbeshtet analizen dhe tezen iniciale.
Citimi dhe perfolja jane te rendesishme, pasi per te gene i besueshem, teksti
duhet te merret i sakte, te vihet ne thonjeza dhe futet ne ese.

apo perfolja eshte kur permblidhet ideja themelore nga nje pjese
f'ra'7'1'1-rn 1•

libri, reviste e deklarate. Perfundimi eshte lidhja e argumenteve dhe elemen-

teve te tjera ne mbeshtetje te tezes themelore. Perfundimi eshte finalizimi i
esese analitike, ku sintetizohet puna qe nga nxjerrja e tezes themelore e deri te
shtruarja e argumenteve, ne menyre qe teksti i shkruar te arrije efektet e
deshiruara.
Tekste praktike
Ne shkruajme per arsye dhe qellime te ndryshme. Elementet e tekstit tone,
prandaj, ia pershtatim seciles nga arsyet e qellimet per te cilat shkruajme dhe audi-
ences se ciles i drejtohemi - here perdorim fjale te zgjedhura e formula, e here te
tjera fjale mete cilat shfaqim afersi; here fjale te fushave te ngushta te specializimit
e here te tjera fjalet mete thjeshta te mundshme.
Urimet
Jane tekste te shkurtra qe shkruhen ne raste te caktuara. Zakonisht njerezit urojne
njeri-tjetrin me rastin e festave shteterore, fetare apo personale, per ditelindje,
martesa, lindje femijesh apo suksese ne fushat personale ose profesionale. Ne
secilin nga rastet perdoren formulate zakonshme, por jo patjeter, pasi te qenet
kreativ i ben ato urime me te ngrohta dhe me te sinqerta. Kur nuk ka pasur postel
apo e-mail, njerezit ia kane uruar njeri-tjetrit Vitin e Rime ane uresash apo kartoli-
nash qe i kane percjelle permes postes. Tash urimet kryesisht behen me kartolina
elektronike ne rrjete sociale, por edhe ne postel.

Falenderimet
Falenderimet jane pjese e zakonshme e sjelljes se mire dhe e shprehjes se mire-
njohjes. Ne i falemi apo nenshtrohemi nderit qe nae ben dikush, prandaj edhe i
themi "Faleminderit!'~ Pervec;se ne kete menyre, ne bejme falenderime te ndry-
shme, duke ndjekur formulate caktuara, si per shembull "Nuk mund ta pershkru-
aj me fjale pjesemarrjen tuaj ne hapjen e shkolles sone", "PraniaJuaj e zbuku-
ron dhe e ben me gazmore dasmen tone", etj.

Ftesat
Ftesat, pavaresisht nga rasti dhe qellimi kane strukture te thjeshte dhe te qarte.
Ato nisin me fjalet "Me rastin e ... Ju ftojme te mermi pjese ne ... " dhe jepet emerti-
mi i ngjarjes, vendi dhe koha. Ne ftesa me formale jepet edhe nje adrese ku i ftuari
apo te ftuarit duhet ta konfirmojne pjesemarrjen apo te njoftojne anulimin e saj.
Ne disa ftesa, gjithashtu, percaktohet edhe kodi i veshjes.

Kerkesat
Edhe kerkesa hyn te tekstet e shkurtra joletrare. Kerkesat jane tekste shume te
qarta dhe pa shumekuptimesi. Ne to pershkruhet arsyeja e berjes se kerkeses me
nje gjuhe te thjeshte dhe teknike. Kerkesat behen per qellime te ndryshme. Per
shembull, prinderit mund t'ia bejne shkolles nje kerkese per lirimin e femijes se
tyre per tri dite me qellim udhetimi, ndersa punetoret bejne kerkesa per pushime,
per ngritje ne detyre, per rritje te rroges etj. Kerkesat jane nga mete ndryshmet, por
ndjekin nje strukture te ngjashme. Zakonisht nisin me "Kerkoj nga .... " dhe
mbarojne me "Duke Ju falenderuar paraprakisht per shqyrtimin e kerkeses sime",
apo "Mbetem me shprese se kerkesa ime do te hase ne mirekuptimin Tuaj".
Kerkesa duhet te permbaje data dhe saktesime te tjera te domosdoshme.

74
 Teksti dhe konteksti
Ne origjinen e saj, fjala tekst e ka kuptimin e thurjes apo te kombinimit, pasi
fjalet jane rezultat i kombinimit te tingujve, ndersa fjalite jane kombinim
fjalesh e tekstet me te gjata, kombinim fjalish e keshtu me radhe. Kjo domethene
se kur flasim, kombinojme apo thurim, bejme tekst.
Teksti i referohet fjales se shkruar, por fjala e shkruar ne thelbin e saj eshte
reflektim i fjales se folur.
Ne studimet letrare, termi "tekst", i referohet vetem fjales se shkruar ne faqe.
Kur e diskutojme tekstin, ne po diskutojme per fjalet e perdorura nga
shkrimtari. Keshtu, kur e perdorim termin, ne nuk po diskutojme se <;fare
nenkuptohet.
N derkohe qe teksti mund te nenkuptoje dhe teksti mund te shprehe, kur themi
tekst e kemi fjalen per fjalet dhe kombinimin e tyre. Nese e krahasojme tekstin
me pikturen mund te themi se piktura eshte objekt fizik i afte per te per<;uar ide
dhe emocione te nje audience, por kur flasim per pikturen gjithmone i refero-
hemi genies fizike, siperfaqes se saj dhe ekzistences aktuale. Nee interpreto-
jme ate si objekt fizik dhe ne kete menyre e dallojme domethenien e saj.
Teksti mund te perdoret si pergjithesim per te pershkruar nje liber, si kur themi
"le te kthehemi te vete teksti per nje pergjigje".
N derkaq, konteksti, si nje term, mund te perdoret ne nivele te ndryshme,
brenda dhe jashte vepres letrare.

Konteksti i referohet nje situate ose rrethane. Ky term mund te pershkruaje situaten e
krijuarbrenda nje narracioni ose brenda nje teksti. Nese nje personazh eshte bllokuar ne
nje ishull te shkrete pasi barka eshte fundosur, ne do ta pershkruanim kete gjendje si
kontekst. Gjithashtu, konteksti mund te pershkruaje situaten brenda se ciles eshte
shkruar nje liber. Nje roman i shkruar pas Luftes se Dyte Boterore ne lidhje me
marredheniet midis SHBA-se dhe Rusise ka nje kontekst te ve<;ante kulturor dhe politik
qe siguron nje kornize ku ne mund te dallojme disa kuptime te ve<;anta ne tekst. Kuptimi
i kontekstit ne te cilin eshte prodhuar nje veper letrare shpesh <;on ne nje kuptim me te
thelle te vete punes; per shembull, kuptimi i pozites shoqerore dhe ekonomike te grave ne
fillim te shekullit XX mund te ofroje nje pasqyre mete madhe ne karakterizimin e gruas
ne romanin "Malesorja" te Nazmi Rrahmanit. Pra, teksti apo kuptimet e nenkuptimet e
tij varen ne mase te madhe nga konteksti, pasi konteksti eshte ai qe percakton situaten
formale ose joformale, diskursin, stilin e elemente te tjera te tekstit.

75
Gjuha e figurshme dhe gjuha
e drejtperdrejte

Gjuha e drejtperdrejte eshte gjuha e cila i perdor fjalet ne kuptimin e tyre te pare,
ne kuptimin e tyre te sakte. Kjo gjuhe eshte karakteristike per gjuhen e shkencen,
gazetarin dhe per fusha te tjera te perdorimit te gjuhes, perve<; letersise dhe
formave te tjera te arteve dhe fiksionit. Gjuha e drejtperdrejte nuk lejon kurrfare
keqkuptimesh. Ajo eshte e sakte dhe e qarte, pasi secila fjale perdoret ne
kuptimin e saj te pare dhe pa konotacione ose kuptime te tjera te figurshme.
Mirepo, stili nuk eshte e thene qe te jete i tille. Stili i mire i te shkruarit, leksiku i
pasur, dija e perdorimit te sinonimeve, njohja e rregullave gramatikore dhe
sintaksore bejne qe gjuha e drejtperdrejte te jete mjaft kreative.
Gjuha e figurshme dhe ajo e drejtperdrejte dallojne shume ndermjet tyre. Gjuha
e drejtperdrejte eshte te shkruarit me fjale te sakta, pikerisht ashtu si<; e kane
kupti min ato fjale. Per shembull, kur thuhet: "Jam shume i uritur" eshte thene
di<;ka ne menyre te drejtperdrejte dhe me fjalet qe e kane pikerisht ate kuptim.
Mirepo, ne situata te tjera per te shprehur te njejten domethenie, mund te thuhet:
"Do ta kisha ngrene nje lope", qe eshte gjuhe e figurshme, pasi nuk eshte menduar
pikerisht e njejta gje qe eshte thene, por eshte perdorur nje figure letrare per te
treguar se sa shume uri ka folesi. Domethene, perve<; gjuhes se drejtperdrejte,
ekziston edhe gjuha e figurshme. Gjuhe e figurshme eshte perdorimi i fjaleve apo
shprehjeve qe kane kuptim tjeter nga ai qe e themi ne te vertete. Kur perdorim
fjale te figurshme qe jane te zakonshme, nuk ka rrezik te mos kuptohemi me
lehtesi, por nese perdorim figura te pazakonshme qe i kemi ndertuar aty per aty,
degjuesit apo bashkebiseduesit tane i duhet te perpiqet me shume per te na kup
tuar. Ne raste te tilla, gjithmone ka hapesire per interpretime. Gjuha e figurshme,
si<; e tregon edhe emertimi, mbeshtet ne fjale me kuptime te figurshme ne vend se
ne fjale me kuptim te pare dhe te sakte. Pra, ne kete perdorim gjuhe, perdoren
figura te ndryshme letrare dhe te fjaleve. Gjuha e figurshme, thene figurativisht, i
referohet ngjyres qe perdorim per te perforcuar shkrimin tone. Ajo merr nje
pohim te zakonshem dhe e vesh me nje fustan te mrekullueshem. Ajo, butesisht
aludon ne di<;ka, pa e thene direkt. Gjuha e figurshme eshte nje menyre per t'i
angazhuar lexuesit, duke i mberthyer ata brenda shkrimit, permes nje toni me
kreativ.

<;do here qe shkrimi shkon pertej kuptimeve te verteta a te sakta te fjaleve, behet
fjale per gjuhe te figurshme:

- Aja po mbytet ne nje det pikellimi. (Metafora)

- Ai eshte i shpejte si plumbi. (Krahasimi)
- Deti u perplas me zemerim ne anije. (Personi.fikimi)
- Ju kam thene nje mi/ion here qi! ta pastroni dhomen tuaj! (Hiperbola)
- Aja jetonte ne zinxhire. (Simboli - Zinxhiret jane simbol i shtypjes)
LUIUI LUIUII

A thua eshte dita jote e fundit ne spital Ne fund te syrit tend

do t'i biem deri ne fund a thua hap fatin tim te kobshem.
edhe kesaj dite te lodhur ne oren e familjes. Ainukjam Une
Ai nuk je TI
Nuk te kam share as nuk te kam rene kurre
Kush jam, kush je?
vetem te kam thene; Ai ne hapesire atje larg
Syri yt mbyllet, dhe frengjia ne Kulle.
jam Une.
Poezia me e bukur ende s'eshte shkruar
Ne jete, ne art vrasesit mete medhenj jane as do te shkruhet
frikacaket. perderisa zhytesit ende jetojne
Mjeshteria e tyre; gjuajtja ne gabime, Vogelushi im, thellesia mashtron, vetem largon
dhelperia. nga e verteta
dhe <;do fund eshte tragjik.
Ti meso te duash vogelush. Ti meso te ecesh Po <;'ka aty poshte ne materie
me kembet e tua Miu i Bardhe, antimateria.
mbi te keqen mbi te miren, mendo me
koken tende Dote vije koha kur dote me hapesh si nje liber
kurre mos peshtyj ne dashuri, as ne pleh; te vjeter psalmesh
Mallkim i fisit. kur do te mesoj te ecesh neper pluhurin tim
Shkolla jote antike; te dish te <;elesh deren e por koha ecen shpeshhere ne shpine te
shtepise breshkes.
Ne <;do kohe,
A thua na u sosen fjalet, kenget,
Te dish te thuash fjalen kur duhet thene.
na mundi endrra, udha,
Urrejtja eshte me e rende se vrasja.
a thua edhe kjo dite po na le me shpirt nder
Me dite me shikon nga krevati i vjeter; dhembe.
spitali teper i vogel
Ti je me i madh, vogelush, me i forte se ky
per dhimbjet e tua
spital
per shtate plaget e tua
per inat kete dite ta sosim deri ne fund.
per ditet, per netet e tua plot klithje.
LumLumi
spitali teper i vogel
i vogel teper spitali
nen te Danubi i thelle e i kalter. Ali Podrimja
A thua tere jeten dote na vije era jod
semundje, murtaje
do peshtyjme gjak e vrer,
a thua tere jeten t'i dezinfektojme pla<;kat,
endrrat, fjalet.
A thua edhe kete dite do ta kalojme ne
spital.
Te shikoj; ne syrin tend flaka, etja, qielli,
Ne syrin tend asnje dredhi, asnje mllef
pastertia e syrit tend me ka perpire te terin.
Figurat stilistike

Simboli
Figura e simbolit ndertohet kur nje fjale ka kuptimin e vet, por perdoret
per te perfaqesuar di<;ka krejtesisht te ndryshme:
- E gjithe bota eshte nje skene dhe te gjithe burrat dhe grate jane thjesht lojtare.
- Ata kane daljet dhe hyrjet e tyre dhe njeri ne kohen e tij luan shume pjese.
- Ajo ende jeton ne zirvchire.

Krahasimi
Krahasimi eshte nje figure letrare me <;'rast perdoren lidhezat krahasuese "si" ose
"sa" per te krahasuar nje objekt ose koncept me nje tjeter, per te sugjeruar se jane
njesoj: Punetore si bleta. Trim si Luani. I shpejte si plumbi.

Metafora
Metafora pohon nje fakt duke e nxjerre nga krahasimi, por pa e krahasuar. Perder-
isa krahasimi thote se je sikur nje send tjeter, metafora thote se je nje send tjeter.
Kur perdorim metaforen, pohojme di<;ka qe nuk ka kuptim te sakte. Per shembull,
"Koha eshte hajdute". Koha nuk vjedh nga ju, por kjo percjell idene se oret ose
ditet ndonjehere duket te kalojne pa u vene re. Metafora ka kuptim vetem kur
ngjashmerite midis dy gjerave qe krahasohen jane te dukshme ose lexuesit e kup-
tojne lidhjen ndermjet fjaleve:

Ai ka nje zemer prej guri. Ti je drita ime.

Metonimia
Metonimia eshte figure e perdorimit te nje fjale qe lidhet kuptimisht me nje objekt
apo koncept. Shembuj te metonimise gjenden gjithandej, qofte ne tekste letrare,
qofte ne gjuhen e perditshme. Metonimia eshte figure qe ne menyre shume te qarte
perfaqeson tiparin e nje koncepti te caktuar. N der shembujt e famshem eshte:
- Pena eshte me e fuqishme se shpata. Kjo fjali ka dy metonime:
- Pena e ka kuptimin e fjales se shkruar.
- Shpata e ka kuptimin e sulmit ushtarak.
 Sinekdoka
Sinekdoka eshte perdorimi i pjeses per te perfaqesuar te teren. Per shembull, kur
themi "Me kete pune ai nxjerr buken e gojes", fjala "buken" e perfaqeson ush-
qimin ne teresi dhe jo vetem buken.
Mirepo, sinekdoke eshte edhe perdorimi i se teres per te perfaqesuar nje pjese te se
teres: "Policia ka ndaluar disa vetura qe nuk kishin pajisje dimerore". Ne kete rast
fjala "policia" nuke ka kuptimin e te gjithe policise se botes apo policise se nje
vendi, por behet fjale per nje, dy a nje grup te vogel policesh.
Sinekdoke kemi edhe kur perdorim nje grup speci:fik per te perfaqesuar teresine,
sikur kur Shteteve te Bashkuara te Amerikes u referohemi me emertimin Amerika,
nderkohe qe ne Amerike ka edhe shume shtete te tjera.
Shume lehte mund te ndodhe te ngaterrohen sinekdoka dhe metonimia, pasi te
dyja perdorin fjale ose shprehje per te perfaqesuar dic;ka tjeter. Perderisa sinekdo-
ka e merr nje element te fjales apo te frazes dhe e perdor ate per t'iu referuar se
teres, metonimia e zevendeson teresisht fjalen apo shprehjen me nje tjeter kon-
cept. Por, gjithsesi ato jane shume te aferta dhe jane pjese te metafores.

Personifikimi
Personifikimi u jep tipare njerezore objekteve, kafsheve ose sendeve jo te gjalla.
Kjo mund te ndikoje ne menyren se si lexuesi i imagjinon gjerat. Personifikimi
perdoret shpesh ne poezi. Fati i trokiti nii derii, Rrezet e diellit ma lajne: fytyriin c;do
mengJes.

SHKO DALLENDVSHE

U dha e mbare se erdh pranvera,

shko, dallendyshe tue fluturue,
prej Misirit n'dhena tjera,
fusha e male tue kerkue;
n'Shqipni shko, pra, fluturim,
shko ne Shkoder, n'qytetin tim.
Shendet prej meje te m'i falesh
saj shpise vjeter ku kam le,
me ato vende rreth t'perfalesh,
ku kam shkue kohen e re;
atje shko, pra, fluturim,
fal me shndet qytetit tim.
Me ato male, me ato kodra,
me ato prroje rreth t'perfalesh
n'ato fusha qe m'ka Shkodra
te lulzueme, aty t'ndalesh; Hiperbola
tue kndue me ambelcim,
Hiperbola eshte nje figure e ekzgjerimit apo
fal me shndet qytetit tim. stermadhimit te nje sendi, apo te tiparit a cilesise
T'mujsha dhe un' me fluturue se tij:
dojsha dhe un' me u nise me ty, Ai gerhet zhurmshem si nje· tren. Mund ta rre·zoj me
nje· pende'l.
dojsha n'Shkoder me kalue,
m'e pa prap at'vend me sy!
Por... ti shko atje ... fluturim
e ti qajma fatin tim. VDEKJA E MALESORIT
Filip Shiroka
Asnje koke perkulur
Se ja rrexoni lisat
Asnje gjeme mesa guri
Se ja shembni majet
Asnje lot asnje
Se ja shteroni krojet
Ne syte e tij vetem
Harroi prendimin dita
~•mendim i vruget
~•mendim i ftohte nder vetulla
Lum ky <;fare vdekje

Azem Shkreli

I
Aliteracioni
Perseritje e te njejtit tingull, ose grupi tingullor ne nje sere fjalesh per te krijuar
imazhin e deshiruar:
Veshtron si shket siper valash.
VDEKJA E RIOSITIT
Me zjarr ju fl.as ... me zjarr
Ne gjirin tim kam hapur
varr...
Qe t'i jap shprese - edhe
t'ja marr...
Un' ik liqerit zemerak
Fatlum dh' i paster si
zembak,
Po zemra ime kullon gjak:
Se vijne - urtuar zogjte - e
mi,
T'u jap ushqim me
dashuri-
Nje dashuri per llaftari:
Pa nis ah! Gjirin ta godas ...
Dh'e hap ah! gjirin per nje
<;as ...
Dh'i nginj ah! zogjte - e
vdes me gas! ...
Ahere - helmohet e bu<;et
Pas mallit tim liqer-i
shkret,
E rrit tallazin posi det.
Ay e tund, ay e shkund,
Aye hap sa me te mund,
Gjer mun ne gjit, gjer mu
ne fund.
E shpirtin dyke ma
percjelle
Me thote ah! Shih sesa
'sht'i felle ...
Ky gjir'i em qe te pat
pjelle ...
Me zjarr ju fl.as ...
Me zjarr...
Lasgush Poradeci
GJENIU I ANIJES
Veshtroni si shket siper valash
E tundet anija me nge? -
... Me krisme - e me prush prej
sterkalash
Mite shkrepetiu nje rrufe!. ..
Ti det, brohori fshehtesire!
Kuptim i potershem, ti det!
... Po heshtje: ndaj vales se nxire
Gjeniu i anijes po fl.et:
Prej zallit qe sot po largohem,
Fillova mergimin e ri;
Hepohem ... anohem ...
humbohem .. .
Po sulmen s' e ndal kursesi.
Dh' aspak nuk me tremb
zhurmerija,
N daj turret me hov e vertik
Mi balle-e mi korje te mija
Ndersimi-i tallazit armik.
Perpara kur shoh gjeratore,
Dh' ato me gremisin ne fund-
Mi kulmin e vales malore
Un' heq te shpetoj same mund.
E morti fatkeq ne me <;iku,
N' u desh tmerresisht te fundas
Aspak nuk me thyen rreziku,
Po nis e permbysem me gas:
Se prapa le vazhden e ndritur -
Q' e hapa me shpirtin fatos: -
Fistonin gazmor ku pat shkitur
Valim-i anijes <;' u sos.
Valimi-i anijes se lete
Qetohet, ndalohet, mbaron:
Gjeniu i anijes perjete
Hepohet.. anohet... val on ...
Lasgush Poradeci
Titulli, permbajtja, tabelat
Titulli, permbajtja dhe tabela jane pjese te rendesishme te disa llojeve te teksteve. Tek-
stet e shkruara kane tituj. Titulli ne njefare menyre tregon permbajtjen apo brendine e
tekstit. Tekstet e punimeve shkencore synojne te tregojne se per ~ka ben fjale punimi
shkencor, titujt e librave shprehin ne menyre te pergjithesuar ~eshtjet qe trajtohen
brenda atij libri, nderkaq titujt e gazetave synojne ta rrembejne vemendjen e lexuesit.
Per shembull, titulli i nje punimi shkencor nga fusha e psikologjise mund te jete "N diki-
mi i filmave te vizatuar ne zhvillimin kognitiv te femijeve te moshes 3-5 vje~e", apo "N di-
kimi peshes se ~antave shkollore ne zhvillimin fizik te femijeve te moshes 5-7 vje~e". Nga
keta tituj kuptojme se per ~ka behet fjale dhe me ~ka merret ai punim. N derkaq, kur e
shohim titullin "Edukate qytetare per klasen VII", ne e dime se behet fjale per liber
shkollor qe i dedikohet klases se shtate dhe ~eshtjet qe trajtohen ne te kane te bejne me
edukaten qytetare, ashtu si~ titulli "Historia per klasen VII" tregon se behet fjale per
lenden e historise dhe qe ai tekst u dedikohet nxenesve te klasave te shtata'', edhe pa u
permendur fjala "lende". Mirepo, funksioni i titullit ne nje veper letrare eshte i njejte
me ate qe e ka ne tekstet joletrare, per te cilat u fol deri me tash. "I huaji" titullohet
romani i shkrimtarit francez Albert Camus (Alber Kamy), mirepo ne roman nuk flitet
per nje person qe eshte i huaj - emertimi "i huaji" ka te beje me profilin psikologjik te
personazhit kryesor. N derkaq romani "Talianka" i Agron Gashit nuk i referohet ndonje
italianeje, por me shume nje pushke te prodhimit italian etj., ashtu si~ titulli "Gjenerali
i ushtrise se vdekur" i nje romani te Ismail Kadarese eshte nje titull metaforik. Ne kete
menyre, ashtu si edhe e gjithe letersia, edhe titujt e veprave letrare lene shume mundesi
interpretimi te shumefishte dhe nuk metojne te ofrojne saktesi permes te se ciles lexuesi
do ta kuptoje ne shikim te pare se per ~fare behet fjale. Megjithate, edhe titujt e
veprave letrare metojne te jene intrigues, per ta ngacmuar kureshtjen e lexuesit te
mundshem. Titujt e gazetave nderkaq jane me intrigues e me ngacmues - ata luajne me
kureshtjen e lexuesve, duke u perpjekur t'i bindin ata qe ta lexojne tekstin. Titujt e gaze-
tave jane si mbeshtjellesit e ~okollatave apo ambalazhet e pastave te dhembeve ku del
fotografia e nje personi me dhembe shume te bardhe, me ~ka ne nxitemi ta perdorim ate
paste dhembesh per te pasur dhembe po aq te bardhe. Permbajtjet, fusnotat, indeksi i
emrave jane elemente qe ne nje tekst e kryejne funksionin e nje harte per orientimin me
te mire te lexuesit. Nese nje liber e ka permbajtjen e temave apo njesive, nee shikojme
permbajtjen dhe e gjejme ~eshtjen apo njesine qe na intereson per ta lexuar, pa e shfletuar
gjithe librin. Fusnotat na orientojne per te lexuar me shume lidhur me nje <;eshtje qe
na intereson e te cilen e ka permendur utori. Ne kete menyre ne zgjerojme njohurite.
N derkaq tabelat dhe ilustrimet na ndihmojme qe t'i kuptojme me lehte problemet me te
nderlikuara. Fenomenet e nderlikuara dhe jo shume te njohura mund t'i shpjegojme me
qarte permes shembujsh nga jeta e perditshme. Tabelat jane karakteristike per tekstet
shkencore dhe shpjeguese, pasi permes tyre ne menyre te sakte dhe te thjeshte behen te
ditura shifrat dhe te dhenat e tjera, perve~ se permes narracionit apo rrefimit me fjale.
Llojet e poezise lirike

Kenga lirike eshte shume e vjeter dhe lirika ne lashtesi ka qene e lidhur me muziken
dhe vallezimin. Poezia antike kendohej e shoqeruar nga lyra, prej nga rrjedh
edhe emri lirike.

Poezia lirike eshte poezi e shkurter, ku autori shpreh mendimet dhe ndjenjat
personale, gjendjen emocionale, mendimet, qendrimet, perceptimet etj. ne veten e
pare. Poezia lirike nuk tregon ndonje ngjarje, por eshte shume personale dhe
perqendrohet vetem ne ndjenjen dhe idete personale te folesit. Poezia lirike nuk i
adresohet publikut te gjere. Gjuha ne nje poeme lirike perdoret gjithmone ne veten e
pare. Pra, ne poezi lirike, autori u drejtohet drejtperdrejt lexuesve, duke evokuar
ndjenjat dhe shprehjet personale. Shpjegimi i emocionit, mendimit dhe ndjenjes
intensive te autorit eshte qellimi kryesor i poezise lirike.

Fjala 'lirike vjen nga fjala greke 'lyre', nje instrument muzikor me tela. Fillimisht,
poema lirike duhej te kendohej dhe poetet kendonin te shoqeruar nga lyra, prandaj
edhe poezia lirike ka muzikalitet. Megjithate, gjate kohes, kuptimi i poezise lirike
ka ndryshuar tashme dhe nuk e ka kuptimin e muzikes. Perkundrazi, poezia
lirike tani eshte per t'u lexuar dhe jo patjeter per t'u kenduar, mirepo, duke qene se
ne origjinen e saj ajo lexohej, edhe sot e kesaj dite ne poezine lirike mbizoterojne
rima, ritmi, aliteracioni, asonanca dhe elemente te tjera ritmike.
Midis llojeve te ndryshme te poezise lirike me i njohuri eshte soneti. Forma te
tjera jane odja, elegjia, ditirambi etj.
Tekstet nxitese
Tekstet nxitese synojne te ushtrojne ndikim duke perhapur ide te caktuara te pro -
dhuesit te mesazhit. Keto tekste mund te jene te gjata ose te shkurtra, mund te
shkruhen ne gjuhe standarde apo ne variante te tjera gjuhesore, varesisht nga ma-
rresi te cilit i drejtohet mesazhi. Tekstet e tilla jane shume koncize dhe prekin ne
pikat me te ndjeshme te marresit te mesazhit. Pergjithesisht, teksti nxites synon t'i
inkurajoje marresit per te bere di~ka. Ne kete grup tekstesh hyjne: sloganet, rekla-
mat, fushatat, lobimet dhe fjalimet.
Sloganet jane tekste nxitese me gellim te vetedijesimit dhe bindjes se njerezve me
rastin e fushatave te caktuara apo me gellim te motivimit per te gene a per t'u bere
pjese e fushatave apo veprimtarive te caktuara.

Fjalimet
Fjalimet jane tekste tipike te natyres nxitese. Permes tyre plasohen ide dhe behen
perpjekje per te ushtruar ndikim e per te krijuar opinion te masat e njerezve. Keto
lloje teksti jane emocionale, ne menyre ge te depertojne me thelle ne vetedijen dhe
ne ndergjegjen e degjuesve, per te krijuar efektet e synuara nga folesi.

Tekstet argumentuese
Tekstet argumentuese jane ato tekste ku paragiten a shtrohen pikepamje te ndry-
shme dhe pastaj ato gendrime a pikepamje mbeshteten nga argumente per te gene
me bindese. Tekstet argumentuese mund te jene dialoguese ose monologuese, jane
intensive dhe kane strukture te nderlikuar mbareshtrimi. Tekstet e tilla kane
hyrjen, parashtrimin e tezave, paragitjen e argumenteve dhe perfundimet. Te tilla
jane: diskutimet, debatet, komentet, editorialet etj.

Tekstet udhe2uese
Tekstet udhezuese japin udhezime per sjellje dhe veprime ne situata te ndryshme.
Jane tekste te shkurtra dhe koncize, te ngarkuara me shume informacion. Te tilla
jane: udhezimet e sigurise, shenjat e sigurise, guidat turistike, broshurat, doracaket
udhezues etj.
Tekstet interpretuese
Tekste interpretuese jane tekstet qe interpretojne ngjarje, veprime a situata te
caktuara. Ato tekste shkruhen nga persona me njohuri me te thella, nga
eksperte te fushave te caktuara dhe kane elemente te teksteve vleresuese. Tek-
stet e ketij lloji jane te kombinuara dhe ne to mund te perdoren figura, fakte
shkencore, referenca etj. Tekste interpretuese konsiderohen: shqyrtimi, eseja,
permbledhja, abstrakti etj.

Tekstet shpjeguese
Tekstet shpjeguese synojne te japin informacione dhe udhezime per sjellje ne
situata te caktuara. Perderisa tekstet udhezuese udhezojne se site veprohet ne
nje situate, tekstet shpjeguese edhe i shpjegojne ato situata dhe japin informa-
cione. Tekst shpjegues eshte ai tekst ne te cilin paraqiten c;eshtjet, problemet
apo faktet dhe me pas shpjegohen shkaqet dhe pasojat ose perparesite dhe
veshtiresite a mangesite e tilla jane: broshurat informative, itineraret, kontra-
tat etj.

Tekstet paraqitese
Tekstet paraqitese zakonisht shkruhen me qellim te nxjerrjes se deshmive e
fakteve. Marrin mendime te pergjithshme dhe i sistemojne dhe gjithashtu
nxjerrin fakte historike dhe te sotme.
Tekste paraqitese jane: anketa, pyetesori, kuizi, dokumentari.

Tekstet pershkruese
Tekstet pershkruese jane shume te shpeshta dhe perfshijne nje rreze te gjere
tekstesh. Jane tipike per shkrimet gazetareske, si: artikujt gazetareske, raportet
etj.

Tekstet rrefyese
Tekstet rrefyese jane nderzhanrore dhe u perkasin stileve te ndryshme. Per-
fshijne nje rreze shume te gjere tekstesh, tipari kryesor i te cilave eshte rrefimi.
Tekstet e tilla shpesh afrohen ose njejtesohen me tekstet letrare, pasi ne to
mund te perdoret gjuhe e figurshme dhe levizje e pozitave te narratorit. Te tilla
jane: skicat, perrallat, biografite, autobiografite, memoaret, udhepershkrimet
etj.

Tekstet kodifikuese
Tekstet kodifikuese jane permbledhje rregullash dhe konventash se si duhet te
sillet nje shoqeri a bashkesi njerezish me tipare te ngjashme, puna dhe vep-
rimtaria e te cileve eshte e nderlidhur dhe e ndervarur. Tekstet kodifikuese
karakterizohen nga nje gjuhe e sakte qe shmang c;faredo leximi a interpretimi
te dyfishte. Tekste kodifikuese jane: kanunet, ligjet, statutet, rregulloret, vendi-
met, kontratat etj.
Perralla
Perrallat jane krijime gojore ne proze. Ato jane rrefyer brez pas brezi dhe jane
ndryshuar varesisht nga ndryshimet qe ka pesuar shoqeria. Personazhet jane te
ndryshme: Mbreti, Djali i Mbretit, E Bukura e Dheut, Zanat e Malit, Oret, Shtoj-
zovallet, Divi, Djali jetim, Djali gjarpen etj ... Perrallat jane te ndryshme per nga
natyra dhe motivet - ato mund te jene perralla per femije, te cilat kane karakter
edukativ, por ka edhe perralla qe shfaqin ambicie te shoqerive ne shkalle te caktu-
ara te zhvillimit. Motivi i nje perralle mund te jete perc;uarja e mesazheve etike dhe
morale, por perralla te tjera ne bazen e vet e kane pasurine, mireqenien dhe lum-
turine. Per shembull, E Bukura e Dheut eshte nje vajze e bukur dhe e deshiruar;
Djali i Mbretit eshte dhendri i deshiruar, permes te cilit sigurohet mireqenia dhe
lumturia; mbreti eshte personi i ashper, qe zbutet perpara fjaleve te urta e vepri-
meve njerezore, Zanat e Malit dhe Oret e Shtojzovallet, jane aty per te ndihmuar,
por kur u prishet vallja e rehatia, dine te jene hakmarrese dhe luftetare.
Temat dhe motivet ne perrallat shqiptare jane te njejta apo te ngjashme me temat
dhe motivet e perrallave evropiane dhe aziatike. Kjo do te thote se perrallat jane
nder krijimet mete vjetra popullore, qe jane ruajtur dhe bartur brez pas brezi.
ROZAFATI
Krenare ngrihet mbi Bunen e gjere e mbi qytetin e Shkodres keshtjella e lashte e Rozafatit. Kur
eshte hedhur guri i pare ne themelet e kesaj keshtjelle? S'dihet. Historia e saj humbet ne
mjegullen e lashtesise ilire, banoreve te mo<;em te kesaj menge. Nje gje dihet mire e qarte: ate
e kane pasur dikur labeatet dhe pastaj ardianet qe ishin fise te forta ilire. Ne ate kohe, tere
bregu i ketejshem i Adriatikut, gjer ne Tergesten e bujshme apo Triesten e diteve tona, ish breg
ilir. Me vone u derdhen ketej romaket, pastaj sllavet, normanet, venedikasit, turqit e shume
popuj te tjere te huaj. Gjate shekujve, ata krepat e thate nen muret e Rozafatit, si edhe vete
muret e keshtjelles, jane lagur me perrenj gjaku te atyre qe e kane sulmuar dhe te atyre qe e
kane mbrojtur. Te huajt erdhen e shkuan, kurse populli yne mbeti ngulur ne kete toke ilire.
Ndertimi i keshtjelles se Rozafatit ka nje gojedhene te bukur dhe te hidhur qe na ka ardhur
nga lashtesia jone. Jase <;'thote kjo gojedhene.
*** Ira mjegulla Bunes dhe e mbuloi te tere. Kjo mjegull mbeti aty tri <lite e tri net. Pas tri
ditesh e tri netesh, fryu nje ere e holle dhe e lartoi mjegullen. E lartoi dhe e shpuri gjer ne
kodren e Valdanuzit. Aty maje kodres punonin tre vellezer. Ndertonin nje keshtjelle, e muri,
qe e benin diten, u prishej naten dhe keshtu nuk e lartonin dot.
Na shkon aty nje plak i mire. Puna e mbare, o tre vellezer!
- Te mbare pa<;, o plak i mire! Po ku e sheh ti te mbaren tone? Diten punojme, naten shembet.
A di ti te na thuash ndonje fjale te mire: <;'te bejme qe te mbajme muret me kembe? - Une di, -
u thote plaku, - po e kam per mekat t'jua - Ate mekat hidhe mbi kryet tone se ne duam qe ta
qendrojme me kembe kete keshtjelle.
Plaku i mire mendohet e pyet:
- A jeni te martuar, o trima? Ai keni ju tri vashat tuaja? - Te martuar jemi, - i thone ata. - Edhe
te tre i kemi vashat tona. Na thuaj pra, <;'te bejme qe ta qendrojme kete keshtjelle.
Ne doni te qendroje, lidhuni me besa-bese: vashave mos u rrefeni, ne shtepi mos kuvendoni
per fjalet qe do t'ju them une. Ajo nga tri kunatat, qe dote vije neser t'ju sjelle buken, ta merrni
ta muroni te gjalle ne mur te keshtjelles. Atehere keni per te pare se muri dote zere vend e do
te qendroje per jete e mot.
Tha keshtu plaku e shkoi: tani u pa, pastaj s'u pa.
Vaj! Vellai i madh e shkeli besen e fjalen. Kuvendoi ne shtepi, i tregoi vashes se vet keshtu e
keshtu, i tha te mos vinte atje te nesermen. Edhe i mesmi e shkeli besen e fjalen: ia tregoi te
gjitha vashes se vet. Vetem i vogli e mbajti besen e fjalen: nuk kuvendoi ne shtepi, nuk i tregoi
vashes se vet. Ne mengjes, ata te tre ngrihen shpejt e shkojne ne pune. <;:ekanet godasin, guret
copetohen, zemrat rrahin, muret lartohen ... Ne shtepi, nena e djemve s'di gje. I thote se
madhes:
- Nusja e madhe ia kthen:
- Besa, nene, sot s'mund te shkoj, se jam semurur.
Kthehet i thote se mesmes:
- Moj nuse e mesme, mjeshtrit duan buke e uje, duan kungullin me vere. Nena e djemve i
kthehet nuses se vogel:
- Moj nuse e vogel... Nusja e vogel brof me kembe!
- Urdhero, zonja nene! - Mjeshtrit duan buke e uje, duan kungullin me vere.
Besa, nene, une vete, po e kam djalin te vogel. Druhem se do gji te pije e qan.
- Nisu, shko, se djalin ta shikojme ne, s'ta leme te qaje, - i thone kunatat.
Ngrihet e vogla, e mira, merr buke e uje, merr kungullin me vere, e puth djalin ne te dyja
faqet, niset e bie ne Kazene; qe aty ngjit kodren e Valdanuzit, i afrohet vendit tek punojne te
tre mjeshtrit: te dy kuneterit dhe i shoqi. - Puna e mbare, o mjeshter!
Po <;'eshte keshtu?
 <;:ekanet ndalen e s'godasin, po zemrat rrahin forte fort. Fytyrat zbehen. Kure sheh i vogli te
shoqen, hedh <;ekanin nga dora, mallkon gurin e murin. E shoqja i thote:
<;:'ke ti, o im shoq? Pse mallkon gurin e murin? Hidhet kunati i madh: - Ti paske lindur ne <lite
te zeze, moj kunata jone.
Ne e kemi bere me fjale te te murojme te gjalle ne mur te keshtjelles. - Shendoshe ju, o tim
kuneter. Po une do t'ju le nje porosi: kur te me muroni ne mur, syrin e djathte te ma lini jashte,
doren e djathte te ma lini jashte, kemben e djathte te ma lini jashte, gjirin e djathte te ma lini
jashte, kam te vogel. Kur te nise te qaje, me njerin sy do ta shikoj, me njeren dore do ta
ledhatoj, me njeren kembe do t'i tund djepin e njerin gji do t'ia jap ta pije. Gjiri im u ngurofte,
keshtjella qendrofte, djali im trimerofte.
Ata e marrin nusen e vogel dhe e murojne ne themel te keshtjelles. Dhe muret ngrihen,
lartohen, nuk shemben me si me pare. Por, rreze tyre guret jane edhe sot te lagur e te myshket,
sepse vazhdojne te pikojne lotet e nenes per te birin e saj ... Dhe biri u rrit, luftoi e trimeroi.

Mitrush Kuteli

Figurat mitologjike
Figurat mitologjike shqiptare jane te pakta. Meqenese shqipja e shkruar eshte
dokumentuar shume vone, figurat e vetme mitologjike qe kane arritur deri ne
kohet tona jane ato qe kane ardhur permes perrallave dhe letersise gojore.
Zana
Zanat jane figura qendrore te mitologjise shqiptare, qe zene vend te rendesishem
ne eposin popullor. Ne vetvete, Zanat kane force "hyjnore" per te sheruar, per t'i
bere njerezit te fuqishem, per t'i shpetuar ata nga rreziku. Mirepo, zanat dine edhe
te ndeshkojne, kur dikush nderhyn ne vendet e shenjta, ne mrize apo prane drunj -
ve te shenjuar a burimeve te rendesishme te ujit. Zana eshte e bukur dhe e
fuqishme, trimereshe dhe ndeshkuese e pameshirshme, prej nga vjen edhe mallkimi
"Te shitofte Zana!". Ne besimet popullore, Zana paraqitet ne pamjen e nje gruaje
te re ate nje vajze me bukuri te perkryer, qe jetonte ne pyje te dendura e te bukura
ku kemba e njeriut rralle shkelte. Se Zana ka qene figure e perhapur dhe e
rendesishme ne besimet popullore tregojne edhe emertimet e shumta te vendeve
mbi kete baze: Shkambi i Zanave (Nikaj-Mertur), Rrasa e Zanes (Kelmend), Mrizi
i Zanave (Temal, Pult), Kershi i Zanave a Logu i Zanave (Isniq, Peje), Perroi i Zeres
(Vuno, Himare), Shpella e Zeres (Paramithi, <;ameri) etj. Zanat kane femije qe i
perkundin ne djepa, lodrojne, kendojne, hedhin valle, u bien veglave muzikore,
por asgje nuk flitet e nuk dihet per jeten e tyre bashkeshortore; diku-diku besohet
se ato"lindin femije pa kontakte me burra". Dallohen per trimeri e aftesi luftarake
hyjnore. Thuhet: "Ai njeri asht trim si Zana". Zanat dine ta dhurojne fuqine e tyre
ne kembim te veprave te mira. Figura kryesore e kengeve kreshnike, Muji a Muja
kishte fituar fuqi mbinjerezore pasi kishte pire qumesht nga gjiri i Zanave te Malit,
te cilave ua kishte perkundur femijet ne djep.

Ora
Oret jane figure tjeter e mitologjise shqiptare. Ndryshe nga Zanat, Oret jane te
padukshme, por shfaqen here pas here per te ndihmuar te miret dhe per te ndesh-
kuar te ligjte. Ne shpellen e kreshnikeve, Ora i shfaqet Mujit: "Gja e vogel ora qe po
ishte, Si dy rrufe n'at balle dy sy m'i kishte." Sipas Edit Durhamit, Oret "zakonisht
shfaqen naten si shkendija te bukura". Oret ruajne edhe thesaret e fshehura
ndersa vendpushimet e tyre ishin mrizet me hije e laheshin ne perroje. Oreve nuk
bente t'u prishej qetesia, prandaj duke qene qenie te padukshme, dasmoret pasi e
merrnin nusen nuk bente t'i binin te se njejtes rruge per t'u kthyer ne shtepi, pasi
kishte rrezik qe Oret t'u dilnin ne prite dhe t'i ndeshkonin pasi ua kishin prishur
qetesine me kenge e valle ne te shkuar.

Shtojzovallet
Shtojzovallet jane figura te njohura mitologjike, kryesisht te perrallave te veriut qe
perfytyrohen si vajza shume te bukura e me fuqi te mbinatyrshme qe duan kenge e
valle. Vendbanimi i tyre i parapelqyer ishin bjeshket dhe pyjet e dendura, ku ato e
kalonin kohen duke kenduar e vallezuar. Edhe Shtojzovallet, ashtu site gjitha figu-
rat mitologjike, aq sa kishin bukuri te mahnitshme, po aq ishin te egra e hakmarrese
nese u prishej qetesia apo kenga e vallja e tyre.
Dragoi
Dragoi eshte nje nga figurat me te rendesishme te mitologjise shqiptare dhe eshte
e vetmja figure mashkullore. Si e tille, figura e Dragoit do te jete me e vonshme sesa
Zanat, Shtojzovallet e Oret, pasi ato kane lindur ne periudhen e matriarkatit,
ndersa Dragoi ne periudhen e patriarkatit. Dragoi eshte nje figure pozitive, i cili ne
betejat e tij heroike lufton kunder Kuc;edres, e cila roberon vajza e djem te rinj, ze
burimet e ujit etj. Dragoi eshte heroi mitik qe i kundervihet Kuc;edres duke shpetu-
ar njerezit nga kthetrat e saj dhe duke ua kthyer njerezve burimet e ujit dhe te jetes.
Dragonjte nuk shquhen per bukuri, por kane tipare te theksuara mashkullore -
jane trupmedhenj, te fuqishem dhe trima te paepur qe bejne lufte vetemohuese,
por ne fund fitojne. Dragoi eshte sinonim i trimerise dhe fuqise.

Gjarpri
Gjarpri, ndonese nuk eshte figure mitologjike, por reale, ne letersine gojore dhe ne
besimet popullore te shqiptareve ka veti te figures mitologjike. Shqiptaret besonin
se gjarpri ruante shtepine. Madje gjarpri qe gjendej ne shtepi apo ne oborr as nuk
vritej. Gjarpri ishte edhe simbol i pjellorise. Studiuesi arbnesh Stipc;eviq mendonte
se kulti i gjarprit ishte bartur nga iliret e moc;em. Se sa i rendesishem ishte gjarpri,
shihet edhe nga prania e tij ne zbukurime te drurit, ne vegla muzikore, ne pajisje te
barinjve etj.
Kenget e kreshnikeve

Ne epiken legjendare perfshihen kenge qe bejne fjale per ngjarje e heroizma te

individeve. Ne epiken legjendare shqiptare, cikli i "Kengeve kreshnike" eshte me i
njohuri dhe me i rendesishmi. Kryeheronjte jane Muji e Halili, dy vellezer trima.
Kenget e kreshnikeve jane kenduar ne zonat verilindore te territoreve te banuara
nga shqiptaret, edhe pse heronjte duket se origjinen e kane diku ne Jutbine, nje
territor ne Kroacine e sotme. Ato kenge kendoheshin te shoqeruara nga lahuta, e me
vone edhe nga sharkia e ~iftelia. Tematika e ketyre kengeve eshte aventureske.
Trimeria, fuqite mbinatyrore, bashkepunimi me figurat mitologjike shqiptare, si
Zanat dhe Oret e malit, tradhtite dhe dashuria e respekti ndermjet vellezerve jane
temat mbizoteruese.

Zana jemi, Mujo, tuj shetite

Tuj u sjelle na njerzvet me u ndimue
Ti <;fare ndere, Mujo, po na lype
Qi dy djepat na i ke vu ne gjume
A don force, Mujo, me qindrue
A don lufte, Mujo, me luftue
A don gja, Mujo, a don mall
A don dije, Mujo, a don gjuhe
Lyp shka t'duesh, Mujos te i kane thane
Kqyr Muji athere c;'ka qite e ka thane:
Shpesh po m'ngucin c;obanija,
Shum inad c;obajt si me kane,
Paj me force me jau kalue un due.
Njana shoqes zanat athere i kane thane:
Tamel gjiut Mujit per me i dhane.
Tamel gjiut i kane dhane me pi,
Me tri pika djalin ma kane ngi
E i ka fale Zoti kaq fuqi
Sa me e luejte shkambin ma t'madhin.

(Fuqia e Mujit)
Gjuha eshte e fuqishme dhe me plot figura. Formulat gjuhesore jane te qen-
drueshme dhe ato kenge zakonisht nisin me vargjet:

"Lum e lum per t'lumin Zot,

Nu' jem' kane e Zoti na ka dhane!"

Pershkrimet jane interesante dhe plot figura te

krahasimit e me hiperbola:

E un Tanushen vete e ko' pa,

Kur kem pase bese me krajl1:
Gja mate mire s'shef njeri nen ket diell?
Vetulla e saj ndrejt, si fiskaja;
Shteku i ballit, si shteku i malit,
Kur merr hana me prendue;
Gjuha standarde
Gjuha standarde eshte nje variant i gjuhes qe perdoret ne rrafshin kombetar ne
domenet publike, per shembull ne shkolla, ne institucione shteterore e publike, ne
gazeta, ne radio, ne televizion e ne mediet online.
Ne rrethana te caktuara te zhvillimit, kombet qe fl.asin nje gjuhe por dialekte te
ndryshme, marrin vendim qe te perzgjedhin nje dialekt apo te folme apo te marrin
elemente te perbashketa nga dialektet kryesore dhe te formojne nje variant
gjuhesor per perdorim ne rrafshin kombetar. Ky variant njihet me emrat gjuhe
standarde, gjuhe letrare, gjuhe e njesuar etj. Emertimi "gjuhe letrare" ne asnje
menyre nuk ben te ngaterrohet me gjuhen e letersise, e cila eshte nje stil krejt
tjeter i gjuhes. Keshtu, gjuha e letersise nuk eshte variant, si<; jane dialektet ose
gjuha standarde, por eshte nje stil i ve<;ante i te shkruarit, qe ka tipare te caktuara
tekstore, karakteristike per tekstet fiksionale, kundrejt teksteve jofiksionale.
Pra, gjuha standarde nuk barazohet me gjuhen letrare a gjuhen e letersise. Varianti
standard karakterizohet nga normat strikte gramatikore, gjuha e letersise eshte
gjuhe e figurshme dhe jo gjithmone eshte standarde, por edhe mund te jete. Pra,
gjuha standarde nuk e perjashton gjuhen e letersise, por as gjuha e letersise nuk e
perjashton standardin - vepra letrare mund te shkruhet ne standard, por edhe ne
ndonje variant dialektor a sociolektal, pasi nevojat e perdorimit te gjuhes ne letersi
i kalojne kufijte e nevojave te komunikimit. Gjuha standarde percaktohet, me
qellim qe te mos perdore secili variantin e vet dialektor a social ne komunikimet
publike. Dhe, varianti standard perdoret ne shkolle, ne radio, ne televizion, ne
gazeta e ne portale, por edhe ne tubime e konferenca shkencore.
Domethene, ai variant perdoret ne te gjitha rastet kur llogaritet se ka foles te vari-
anteve te ndryshme te se njejtes gjuhe, per ta lehtesuar komunikimin. N evoja per
gjuhe te perbashket, ne rastin e shqipes, ka lindur, para se gjithash, nga intepretuesit
e Kanunit dhe nga kengetaret e folklorit. Ata, per te gene te pranueshem per folesit
e varianteve te ndryshme, jane detyruar te perdorin variante mbidialektore, pasi
varianti i tyre qe e kane mesuar e perdorur qe ne lindje, nuk dote ishte i peshtat-
shem per te gjithe njerezit mete cilit kishin komunikim. Keto variante mbidialek-
tore quhen koine. Zhvillimi dhe civilizimi i shoqerise shqiptare pruri nevojen even-
dosjes se nje varianti per perdorim ne rrafshin gjithekombetar. Pas nje pune te
madhe te Komisise Letrare Shqipe te Shkodres ne vitet 1916 e 1917, me 1920 ne Kon-
gresin Aresimor te Lushnjes u vendos qe e folmja e Elbasanit te perdorej si gjuhe
per perdorim publik, ne shkolla, ne administraten e shtetit dhe ne medie. Pastaj,
pas shume takimesh, diskutimesh, konsultash e analizash, me 1972 u mbajt nje
mbledhje tjeter, qe njihet si Kongresi i Drejtshkrimit, ne te cilin u vendos qe baza
dialektore e shqipes se perbashket te ishte dialekti jugor i shqipes, apo toskerishtja,
me disa plotesime nga dialekti verior apo gegerishtja.
 SHQIPJA

gegerishtja toskerishtja

dialekti shqipja dialekti

gege standarde toske

Gjuha e letersise
Gjuha e letersise eshte shume e ndryshme nga gjuha qe perdoret ne fusha te tjera.
Letersia eshte art, si piktura, skulptura, muzika etj. Letersia komunikon me publi-
kun permes gjuhes, ashtu si~ piktura perdor ngjyrat, ashtu si~ skulptura perdor
materiale te ndryshme per te bere vepra arti, apo muzika qe perdor tingujt. Duke
qene nje nga artet, letersia, ndonese e perdor gjuhen, ajo perdor stil te ndryshem
gjuhesor nga ai qe perdoret ne gazetari, ne konferenca shkencore, ne shtepi etj.
Prandaj, gjuha e letersise eshte nje gjuhe e mbushur me figura stilistike, qe rralle
perdoren ne fushat e tjera. Permes gjuhes se figurshme, shkrimtari prodhon efekte
te caktuara letrare ose artistike.

Ne kete strofe te poezise "Gjeniu i

Veshtroni si shket siper valash
E tundet anija me nge?-
... Me krisme-e me prush prej sterkalash
Mite shkrepetiu nje rrufe! ...
Lasgush Poradeci
anijes", Lasgush Poradeci, ka
perdorur figuren e aliteracionit,
permes perseritjes se tingullit "sh" ..
Ai e ka bere kete per te krijuar nje
rime dhe per te krijuar idene e fesh-
ferimes qe krijon anija duke lundruar
neperuje.
Per te pershkruar situata te caktuara, shkrimtaret perdorin fjale e shprehje te cilat nuk do t'i
perdomim ne nje bisede te perditshme. Varesisht nga drejtimi letrar dallon edhe gjuha e letersise.
Per shembull ne letersine e realizmit, gjuha eshte me e thjeshte dhe me afer gjuhes se perditshme,
ne letersine modeme ka me shume figura, ndersa ne letersine postmoderne loja me fjalet dhe me
gjuhen i arrin kulmet e saj. Ne situata te tjera, per qellimet e njejta, shkrimtareve u lejohet te ndry-
shojne kodet, domethene te kalojne nga varianti standard ne ate dialektor dhe anasjelltas, tender-
tojne figura te perseritjes, figura te kundershtise etj. Gjuha e letersise jo patjeter i perfi.11 rregullat
morfosintaksore, shenjat e pikesimit, rendin e fjales ne fjali, apo lidhezat qe percaktojne tipin e
fjalise. Pra, gjuha e letersise eshte gjuhe qe shkruhet me stil te ve<;ante, me shume figura stilistike
e te fjaleve, ka shume simbole e krahasime, ka shume metafora, luan me shenja te pikesimit etj.
Gjuha e letersise eshte shume e rendesishme per zhvillimin e gjuhes dhe eshte nje shtyse e forte
per formimin e fjaleve te reja ne nje gjuhe.

Fjalori 1• r1•
Leksiku apo fjalori i pasur eshte shume i rendesishem per komunikimin dhe perdorimin e gjuhes
ne pergjithesi. Njerezit qe kane fjalor mete pasur, komunikojne me lehte, pasi kane me shume
mundesi te perzgjedhjes se fjaleve, perdorimit te sinonimeve dhe keshtu gjuha e tyre eshte me
terheqese dhe me pak e merzitshme.
Leksiku pasurohet ne dy menyra kryesore:
1. Duke shfrytezuar mjetet gramatikore te shqipes dhe
2. Duke huazuar fjale nga gjuhe te tjera.

Shkrimtaret, gazetaret dhe njerezit e tjere qe flasin ne publik, kane ndikim te madh per e pasurimin
e fjalorit. Ata per qellime te tyre te komunikimit me publikun dhe komunikimit artistik, ne tekstet
e tyre perdorin fjale te reja. Njeriu ka nje fjalor te vetin personal, ndonese folesit e nje gjuhe kane
fjalor te perbashket. Mirepo, secili foles, secili individ ka nje sasi fjalesh te regjistruara ne trurin e
tij, qe ne psikolinguistike quhet leksik mendor apo fjalor. Pasuria e ketij fjalori ndryshon varesisht
nga shume faktore - sasia e leximit, ambienti ne te cilin eshte rritur, njohja e gjuheve te huaja, afte-
sia per te ndertuar fjale te reja me mjetet gramatikore te gjuhes ne dispozicion etj.
Nje menyre per pasurimin e fjalorit personal eshte leximi. Duke lexuar ne hasim fjale te reja dhe
i kuptojme fillimisht ne baze te kontekstit ne te cilin jane perdorur dhe pastaj i regjistrojme ne
mendjen tone dhe i perdorim sa here kemi nevoje.
 Pjesit e ligjiratis
"Miredita!", degjuan nje ze te njohur dy vajzat e vogla. Ato rrinin ulur ne
hollin e aeroportit dhe gati i kishte zene gjumi, densa po e prisnin dajen
qe jetonte jashte.
EMRI
ZC, vajzaJ hollin, c acroportit1 gjumi, dajCn
- te pergjithshem / te pervec;em;
- permblcdhes dhe te lendes.
Kane; - numrin njejes dhe shumes; gjinl
mashkullore, femerore dhe asnjanese; rasat
emerore, gjinore, dhanore, kallezore dhe
rrjedhore
lakimet 1-I, 11-u, Ill-a, IV-t/te
trajten e shquar dhe te pashquar
IUIBIEIUIRI
Te njohur, e vogla
Cilesore dhe marredheniore
Te nyjshem dh te panyjshem
Kane kategorite e njejta me ernrin, por kane
edhe shkallen.
LIDHl:ZA
dhe, derisa
· bashki:!rendltl'se/nenrcndltl;;se
ti: thiesbta/ ti! perbci-a
FOLJA
dCgjuan, rrinin, kishtc zCnC, prisnin,
jetonte
Foljc tc rregullta: dhc te parregullta
Folje te plota, ndihmese dhe modale
Kane: veta 1,11,lll/numrln njejes/ shumes
Mcnyra: deftorc, kushtore, lidhore,
habitore, deshirore dhe urdhcrore
Kohet: e tashme, e shkuar, e ardhmc
Diateza: veprore / joveprore
RIDAJFOLJA
ulur, jashte
trcgojnc per V<'primct qc luycn folja
Llojet e ~1dajfoljc-vc: u_: \.'e11tli;:, 111C11vrf.;,,
l.s:olit{;! sa sist dhL" shkak~tt. · ·
ndajfolja c pandryshucshme/ ka shkallc
PARAFJALA
ne
Parafjalet u paravihen emrave dhe
perernrave.
U takojne rasave dhe i percaktojne.
PASTHIRRMA
Miredita
Jane fjale qe shprehin ndjenja: aiii, obobo,
ore etj.
PEREMRI
Ato, i, e, qC
Vctor: unC, ti, ai/ajo; nc, ju, ata/ato,
Vetvetor: vetja, vetvetja
Deftor: ky, kjo, i tille e kctille
Pronor: in 1, yt, jone, tuaj, sane
Pyetes: kush, cili, kujt, ke
Lidhor: qe, i cili
I pacaktuar: kush, secili, asnjeri, gjithkush
Kane kategorite e njejta me emrat.
NUM~RORI
Dy ("nir ni! tekstin 1art i!shte nyje)
Numerori!t themelori! dhe rreshtore
Nie, dy, pesi!qindetj., iani!themelori!
I pari, i dyte, i pesti, jane rreshtori!
PJESEZA
gati, po
Pjesezat mohuese, pohuese etj.
Pjeseza tregon ngjyrime.
 Fjalet e ndryshme te nje gjuhe ndahen ne pjese te
ligjerates. Grupimi neper pjese te ligjerates behet ne baze Ne gjuhen shqipe
te ngjashmerise se funksioneve. Pra, funksioni qe fjala dallohen dhjeti pjesi
kryen ne nje fjali e percakton perkatesine e saj ne nje pjese
ti ligjiratis:
te ligjerates, ndonese edhe per nga forma mund ta iden-
tifikojme perkatesine e nje fjale ne pjese te caktuar te
1. Emri
ligjerates. Per shembull fjala "buze" ne burimin e saj
eshte emer (Tingullif shqiptohet duke mbeshtetur dhembet 2. Mbiemri
per buzen e poshtme ), mirepo ne disa raste eshte edhe J. Numerori
parafjale (Rrinte mendueshem buze lumit). 4. Piremri
5. Folja
6. Ndajfolja
7. Parafjala
8. Lidhiza
9. Pjeseza
10. Pasthirrma

"Rrinte mendueshem buze lumit". Ne kete rast fjala "buze" nuk eshte emer, por eshte
parafjale, pasi tregon menyren e kryerjes se veprimit te foljes "Rri".

"Tingulli f shqiptohet duke mbeshtetur dhembet per buzen e poshtme". Ne kete rast fjala
"buze" eshte emer, pasi emerton nje objekt a nje send.
 Ne baze ti veqorive morfologjike, pjeset e ligjerates
ndahen ne:
- Pjese te ndryshueshme te ligjerates, te cilat jane fjalet te cilat lakohen ose zgjedhohen:
emri, mbiemri, peremri, numerori dhe folja.

- Pjese te pandryshueshme te ligjerates jane fjalet qe as lakohen as zgjedhohen:

ndajfolja, parafjala, pjeseza, lidheza, pasthirrma.

Lakimi i emrit

njerez vende gjera

Duke u bazuar ne mbaresat e rases emerore te shquar njejes, emrat

ndahen ne kater lakime:
I: emrat mashkullore qe shquhen me-i: lis-i, burr-i, vella-i etj.

II: emrat mashkullore qe shquhen me - u: zog-u, ari-u, ujk-u, thi-u,

ah-u etj.

III: emrat femerore: qe shquhen me -a, -ja: moll-a, lugin-a, fletor-ja, lul-ja etj.

IV: emrat asnjanes: qe mbarojne me -t, -it, -te: te folur-it, te ecur-it, te kuq-te etj.

Per ta lakuar me lehte nje emer neper rasa, mund te perdorim ne

secilen rase peremrat pyetes:
kush (per frymore) dhe cila, cili, cilet, cilat (per sende dhe frymore).
Rasa
II • f • f

Emirore kush cili cila cilit cilat

Gjinore (i, e) kujt (i, e) cilit (i, e) cilis (i, e) cilive (i, e) cilave

Dhanore kujt cilit cilis cilive cilave

Kallizore ki cilin cilin cilit cilat

Rrjedhore (prej) kujt cilit cilis cilive cilave

LAKIMI I PARE••
lllumri njijis

Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar

E. (njl) lis lisi

Gj. (i, e) (nji) lisi (i, e) lisit

Dh. (njl) lisi lisit

K. (njl) lis lisin

Rr. prej (nji) lisi prej lisit

lllumri shumis

Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar

E. (ca) lisa lisat

Gj. (i, e) (ca) lisave (i, e) lisave

Dh. (ca) lisave lisave

K. (ca) lisa lisat

Rr. prej (ca) lisash lisave

 LAKIMI I DVTE

Numri njejes

Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar

E. (njl) shok shoku

Gj. (i, e) (njl) shoku (i, e) shokut

Dh. (nji) shoku shokut

K. (njl) shok shokun

Rr. prej (njl) shoku prej shokut

Numri shumes

Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar

E. (ca) shokl shoklt

Gj. (i, e) (ca) shoklve (i, e) shoklve

Dh. (ca) shoklve shoklve

K. (ca) shokl shoklt

Rr. prej (ca) shokish prej shokive

 LAKIMI I TRETE

Numri njejes

Raso Trajta e pashquar Trajta e shquar

E. (njl) va:fzl va:fza

Gj. (i, e) (nji) va:fze (i, e) vajzis

Dh. (njl) va:fze vajzis

K. (n:fl) va:fzl va:fzln

Rr. prej (njl) vajze prej vajzis

lllumri shumes

Raso Trajta e pashquar Trajta e shquar

E. (ca) vajza vajzat

Gj. (i, e) (ca) va:fzave (i, e) va:fzave

Dh. (ca) vajzave vajzave

K. (ca) vajza vajzat

Rr. prej (ca) vajzash prej vajzave

 Lakimi i mbiemrit MBIEMRAT
CilESORE t. 1111'
Zakonisht, mbiemri vendoset pas emrit qe e
#; ,,;1wuo, i .,..,,.......
i ngazillyar

percakton, dhe tregon cilesi a tipar te tij. Por ka

i trcshi ~
raste kur mbiemri perdoret edhe i shkeputur i atur
nga emri, kur eshte gjymtyre e ve~uar, pjese i holli
perberese e kallezuesit emeror a percaktor
i dishpiruar
kallezuesor. P.sh. Nismi!tare kane qene vajzat.
Mbeta i ki!naqur. Shpendi ra ne toke dhe per-
pelitej i trembur. Nga keta shembuj del se
mbiemrat e panyjshem kur vendosen prapa
i forti
emrit qe e percaktojne apo edhe kur jane pjese a befC1Suar
perberese e kallezuesit emeror a kur jane
i zemiruo.r i lumtur
percaktore kallezuesore, nuk pesojne ndonje
ndryshim ne rase, pra nuk lakohen; e njejta gje
ndodh edhe me trupin e mbiemrave te nyjshem,

~
pra nuk peson ndonje ndryshim, por keta e
ndryshojne nyjen sipas rases. Mbiemri lakohet i lodhur
ndryshe kur emri eshte ne trajten e shquar dhe i shimtuar
i shqetisuar
ndryshe kur emri eshte ne trajten e pashquar,
prandaj dote jepen qe te dyja llojet e lakimit:

1. Emer i pashquar + mbiemer i nyjshem

E. (nji) djali i miri (ca) djem ti miri

Gj. (i, e) (nje) djali ti mire (i, e) (ca) djemve ti mire

Dh. (nji) djali ti miri (ca) djemve ti miri

K. (nje) djale ti mire (ca) djem ti mire

Rr. prej (nje) djali ti miri prej (ca) djemsh ti miri

E. (njl) vajzl e rdrl (ca) vajza ti mira

Gj. (i, e) (njl) vajze ti mirl (i, e) (ca) vajzave ti mira

Dh. (njl) vajze ti mirl (ca) vaj zave ti mira

K. (njl) vajzl ti mirl (ca) vaj za ti mira

Rr. prej (njl) vajze ti mirl prej (ca) vajzash ti mira

2. Emir
. shquar
1 + mbiemir
.
1 nyjshim

Rasa Trajta e shquar Trajta e shquar

E. djali i mirl djenrtl e llirl

Gj. (i, e) djalit ti mirl (i, e) djerm,e ti rdrl

Dh. djalit ti lllirl djerm,e ti mirl

K. djalin e mirl djenrtl e llirl

Rr. prej djalit ti lllirl prej djerm,e ti mirl

Rasa Trajta e shquar Trajta e shquar

E. vajza e rdrl vajzat e mira

Gj. (i, e) vajzls sl mirl (i, e) vajzave ti lllira

Dh. vajzls sl mirl vaj zave ti llira

K. vajzln e lllirl vaj zat e llira

Rr. prej vajzes Se mire prej vajzave ti llira

J. Kur lakohen para emrit, mbiemrat lakohen dhe marrin
mbaresa (njesoj si mbiemrat emerzuar), kurse emri ndjekes
deli pandryshuar.

E. i ndri djali

6j. (i, e) ti llirit djali

Dh. ti mirit d:fall

K. ti ndrin djali

Rr. pre:f ti mirit d:fall

4. Kur mbiemri lakohet me vete, lakohet si i

emerzuar, prone te vertete kemi te bejme me emer.

I Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar

E. (njl) i ri i riu

6:f. (i, e) (n:f I) ti riu (i, e) ti riut

Dh. (nji) ti riu ti riut

K. (njl) ti ri ti riun

Rr. prej (nji) ti riu prej ti riut

I Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar

E. (ca) ti rinj ti rinjti

6j. (i, e) (ca) ti rinjve (i, e) ti rinjve

Dh. (ca) ti rin:fve ti rin:fve

K. (ca) ti rinj ti rinjtl

Rr. prej (ca) ti rinj sh prej ti rinjve

Peremrat
Peremrat vetore jane:
njejes shumes
Veta I une ne
Veta II ti
.
JU
Une Ti Ai Ajo
Veta III ai/ajo ata/ato

Ne Ju Ato
Ata

Peremrat vetore te dy vetave te para nuk e kane kategorine e gjinise, une, ti, ne, ju
perdoren per te dyja gjinite, ndersa peremrat vetore te vetes se trete kane kate-
gorine gramatikore te gjinise, ashtu edhe ate te numrit: ai, ajo, ata, ato.
Lakimi i peremrave vetore
Kategorine e rases e kane te gjithe peremrat vetore. Gjate lakimit, ne rasen dha
nore dhe kallezore, vetoret e tri vetave, ne njejes dhe shumes, kane edhe trajta te
shkurtra. Keto jane fjale te patheksuara qe vendosen para apo pas foljeve.

Veta e pare dhe veta e dyte

Rasa Njejis Shumis Njijis Shumis

E. uni ne ti ju

Gj. I I I I

Dh. Ill.IQ, mi neve, na ty, ti juve, ju

K. IIIJQ I mi ne, na ty, ti ju, ju

Rr. meje nesh teje jush

Trajtat e shkurtra dhe trajtat e bashkuara te peremrit
vetor
Dy trajta te shkurtra shpesh perdoren prane njera- tjetres. Ne kete bashkim, e para
eshte e rases dhanore, njejes a shumes te i;do vete, ndersa e dyta e rases kallezore,
njejes a shumes e vetes se trete. Duke u perdorur prane njera-tjetres, ato kane
pesuar edhe nderrime fonetike.

Trajta e dhanores Trajta e kalllzores Trajta e bashkuar Shent>uj

mi C11L1a) e Cati) •m m dha librin

ti Cty) e Cati) • ta ta dha librin

i Catij I asaj) e Cati) • ia ia dha librin

na Cneve) e Cati) • na e nae dha librin

ju Cjuve) e Cati) • jua jua dha librin

u Catyre) e Cati) • ua ua dha librin

ml CIILla) i Cata, ato) • 11·1 ■· i dha librat

ti Cty) i Cata, ato) • t'i t · i dha librat

i Catij I asaj) i Cata, ato) • ia ia dha librat

na Cneve) i Cata, ato) • na i na i dha librat

ju Cjuve) i Cata, ato) • jua j ua dha librat

u Catyre) i Cata, ato) • ua ua dha librat

Trajtat e shkurtra vendosen para formave foljore te i;do menyre e te i;do kohe,
ndersa sa i perket rolit ne fjali, ato ose shprehin drejtperdrejt kundrinen e zhdrejte
ate drejte, ose e perserisin ate. P.sh.: Me thane mua e jo ty. Mos e prek lulen. Mos me
shiko ashtu sikur nuk kupton.
Peremri deftor

~
KIO (SHTic MOU£
~
IJO fs11Tt MOLL[
t,
»
ltro JANt Mou!
-5 •
ATO JANEMOUE

Peremrat deftore tregojne sende, frymore a tipare te tyre, qe ndodhen larg apo afer
folesit. Peremrat deftore qe tregojne sende a frymore afer folesit jane: ky, kjo, keto,
keta, i ketille, e ketille, te ketille, te ketilla. N dersa, ata qe tregojne sende a frymore
larg folesit jane: ai, ajo, ata, ato, i (a)tille, e tille, te tille, te tilla.

Sic; vihet re, fjalet ai, ajo, ata, ato sherbejne edhe si peremra vetore edhe si peremra
deftore. Keta peremra jane vetore kur:
a) zevendesojne nje emer te permendur me pare: Heronjti! nukvdesin, ata
perjetesohen ne zemrat tona.
b) kur perdoren pa a-nistore: Beni kishte des hire te rrinte me ta.

Ndersa keto fjale, jane peremra deftore kur:

a) mund te zevendesohen nga peremrat e tjere deftore si ky, kjo, keta, keto: merre
ate (merre kete).
b) e percaktojne nje emer, pra perdoren ne fjali prane emrit: Olti zuri peshq me ate
grepin qe ia fali gjyshi. Une jam ai Beni, qe takove dje ne park.

Deftoret kane kategorine gramatikore te gjinise, te numrit dhe te rases.

Pasqyra e lakimit te peremrit deftor

Rasat 1:11:11s 1:11:11s Shumls Shumls

Gjinia mshkullore Gjinia femllrore Gjinia mashkullore Gjinia felllllrore

E. ky kjo klta klto

e:1 (i, e) klti:I (i, e) klsa:I (i, a) kltyre (i , a) kltyra

Dh. kitij klsaj kityre kityre

K. kltl kltl kllta klto

Rr. (pre:!) klti:I (pre:!) klsaj (prej)kltyre (prej) kltyre

Peremri lidhor
Peremri lidhor eshte peremer qe lidh nje fjali percaktore me nje fjali a me nje gjym-
tyre te fjales tjeter. Peremrat lidhore kryejne te njejtin funksion qe kryejne lidhezat,
sepse edhe keta lidhin, por ndryshojne prej tyre, sepse jane edhe gjymtyre fjalie
dhe disa peremra lidhore mund te lakohen.
Peremrat lidhore ndahen ne te caktuar dhe te pacaktuar.

Peremra te caktuar jane: qe, i cili etj. P.sh.: I mori vesh ato qe i tha i ati. Romani qe
analizuam, eshte i njohur.
a) Peremri qe ka forme te ngurosur dhe perdoret zakonisht ne rolin e kryefjales
dhe te kundrines se drejte: Arta, qe i mori keto fjale sikur t 'i drejtoheshin vetem asaj,
fshiu lotet...
b) Peremri lidhor i cili funksionalisht eshte i njejte me peremrin qe, por ai dallohet
prej tij nga disa ve<;ori: ka forma te ve<;anta gramatikore dhe mund te shoqerohet
edhe me parafjale. P.sh. : Ky ishte qyteti i vogel ne te cilin kisha kaluar vitet e femijerise.

Piremri lidhor i citi ka kategorini e gjinisi, numrit,

(i cili, e cila, ti cilit, ti cilat) dhe ti roses:

Raaat lljijla Njijia Shualls Shualla

Gjinia mshkullore Qjinia fellirore Qjinia mahkullore Qjinia femlrore

E. i cili e cila ti cillt ti cilat

Qj (i, e) ti cilit (i, e) Bi cilia (i, e) ti cillve (i , e) ti cilave

Dh. ti cilit al cilia ti cillve ti cilave

K. ti cilin se cilen ti cillt ti cilat

Rr. prej ti cilit prej ai cilia prej ti cilive prej ti cilave

Peremra te pacaktuar jane k.ush, <;' , <;fare, i cili, sa.

a) Peremri k.ush shpreh kuptimin e dy peremrave qe tregojne vetem
frymore. P.sh.: Le te vije kush te doje.
b) Peremri i cili shpreh kuptimin e dy peremrave qe tregojne sende a frymore.
P.sh.: Le te vije cili te doje.
c) Peremri lidhor <; (<;lea) shpreh kuptimin e dy peremrave qe tregojne sende, me
rralle frymore. P.sh.: Pelqeva te degjoj 91hone te tjeret.
 l\lumerori

Numerori tregon numra abstrakte ose sasi te caktuar sendesh a qeniesh te nje lloji. Pra,
kuptimi i tyre i pergjithshem eshte shenjimi i sasise se caktuar, p.sh.: kater, pese, gjashte
(4, 5, 6) etj., ose dy te tretat, nje e dyta, pese te gjashtat (2/3, 1/2, 5/6) etj. Me konceptin
e sasise lidhen edhe fjale te tjera, si: shume, pak, disa etj., por ne keto raste sasia eshte e
pacaktuar, prandaj keto fjale jane perfshire ne klasen e peremrave. Edhe numeroret
rreshtore, sip.sh.: i pari, i dyti, i treti etj., ne veshtrim te pergjithshem tregojne sasi, madje
sasia e treguar nga keto fjale eshte me afer numeroreve, sepse eshte sasi e caktuar, por keto
fjale, nga kuptimi i pergjithshem kategorial edhe per nga struktura e vec;orite e tjera
morfologjike jane te njejta me mbiemrat e ti pit: i hekurt, i kristalte, i drunjte etj., prandaj
perfshihen ne klasen e mbiemrave.

Kemi dy lloje te numeroreve:

- numerore te mirefillte dhe

- thyesa.
Numeroret e mirefillte jane ato fjale qe jane elemente te sistemit te numerimit, pra
numeroret themelore. Zakonisht, numeroret themelore perdoren si elemente te sistemit
te numerimit ose ne veprime matematikore, keta numerore shprehin nje numer abstrakt
dhe nuk shoqerohen me ndonje emer sendi a qenieje. P.sh. : 2 + 3 = $, 5 x 7 = 35 etj. Ata
mund te perdoren edhe te shoqeruar nga emra, e ne kete rast, tregojne sasi te caktuar te
sendeve perkatese: dy nxenes, pese mesues, njezet zogj.

Numeroret mund te perdoren edhe:

- per te caktuar kohen: ne" ore"n 13; ne" ore"n 9 e 30 etj.
- per te treguar daten: me" 6 dhjetor 2018; me"5janar 2019; 16.11.1992 etj.
- me vleren e nje mbiemri, per te treguar rendin e sendeve, pikat e planit, rendin ne lista
emerore: Ai punon ne" zyre"n 4.
- site emerzuar, per te mos perseritur emrat etj.: 9'te" be"nte ai vete: nje" kunde"r treve.
- per te treguar nje sasi te perafert, jo plotesisht te sakte: 2-3 dite; 5-6 mije" njere"z; vjersha
ime kishte afro nje"zet strofa.
 Shkrimi i numeroreve

- te perbere dhe ti
pirngjitur:
- te thjeshte: i. tridhjete, pesedhjete,
nje, dy, tre, tete, shtatedhjete etj.
nente, dhjete etj. 2. njembedhjete,
dymbedhjete,
trembedhjete etj.
-shprehje numirore:
njizet e nje,
tridhjete e kater,
njiqind e pesidhjeti e dy
etj.

Numeroret kur shoqerohen me emra nuk kane asnje kategori gramatikore. Ne

keto raste, eptohet vetem emri; numerori nuk ndryshon, perjashtim ben vetem
numerori tre, i cili ka nje forme te vec;ante per gjinine mashkullore: tre (tre djem),
dhe nje forme te vec;ante per gjinine femerore: tri (tri vajza).

Thyesat jane numerore qe tregojne sasi ose pjese te caktuara te sendeve. Ato jane
shprehje numerore te perbera prej dy elementesh: nga nje numer i plote abstrakt
dhe nga nje mbiemer prejnumeror i emerzuar i gjinise femerore: nje e dyta, nje e
treta, dy te tretat, kater te pestat etj.
 Ndajfolja
Ndajfoljet zakonisht perdoren afer nje
foljeje, prane nJe mbiemri a nJe
ndajfoljeje tjeter. Ato kane kuptim te
mevetesishem leksikor dhe ne fjali
perdoren si gjymtyre me vete, si dhe kane
kategorine gramatikore te shkalles
(njejte si mbiemri) - keto ve<;ori i bejne te
dallojne nga pjeset e tjera te
pandryshueshme te ligjerates, ku edhe
bejne pjese.
Drita po e ha embelsiren ngadale.
Tigri vrapon shpejt.

Klasifikimi i ndajfoljeve
Sipas funksionit qe e kryejne ne fjali, ndajfoljet ndahen ne:
- ndajfolje percaktore dhe
- ndajfolje rrethanore.
- Ndajfoljet percaktore - brenda ketij grupi dallojme ndajfoljet e menyres dhe ato
te sasise.
a) Ndajfoljet e menyres emertojne tiparin e veprimit. Ato, kryejne, prane foljes te
njejtin funksion qe kryejne mbiemrat prane emrit. Ne ndajfoljet e menyres per-
fshihen ndajfolje qe nga ana kuptimore jane te ndryshme. Midis kuptimeve te
shumta po i permendim disa sosh:

- Ndajfoljet e ti.pit mire, keq, qe perputhen me trupin e mbiemrave perkates:

i mire, i keq.
Ne pergjithesi tregojne thjesht si kryhet veprimi i shprehur nga folja. Te tilla jane
ndajfoljet: bukur, embel, holle, keq, mbare, paster, qete, qarte, shkurt, thjesht etj.
Secila pune i vajti mbari!.

- Ndajfoljet qe percaktojne ecurine e procesit te veprimit. P.sh.: menjehere, pak

nga pak, papritur, rendom, shpesh, vazhdimisht. Hante ngadali! duke /shire here pas here
buzet e holla.

- Ndajfolje qe tregojne permasa. P.sh.: thelle, ceket, gjere, gjate, ulet. Kujdes i
madh duhej treguar ne mbjellje, se, po u hodh Jara thelli! a ceki!t, e mori lumi.

- Ndajfolje te formuara me prapashtesen -(i)sht. P.sh.: djallezisht, artistikisht,

trimerisht, imtesisht, egersisht, rastesisht, pjeserisht, zyrtarisht etj. Skenderbeu ishte
informuar holli!sisht, per numrin dhe cilesine e ushtrise turke.
Si ndajfolje menyre merren edhe fjalet e tipit: shqip,
frengjisht, rusisht, anglisht, gjermanisht, bullgarisht,
turqisht, d.m.th. fjalet qe tregojne se ne q'gjuhe flet nje
popull.

b) Ndajfojlet e sasise shprehin intensitetin e shkalles se veprimit. P.sh.: fort, fort e me

fort, shume, teper, nje here, dy here, tri here, njefish, dyfish. Bir, degjome mua, se kam
jetuar tri here me shume se ti.

- Ndajfoljet rrethanore:

a) Ndajfoljet e kohes emertojne kohen kur kryhet a kohen sa zgjat veprimi a gjendja e
shprehur nga folja ose nga nje emer prejfoljor i nyjezuar. P.sh.: mbreme; sot, vit per vit,
sonte, sivjet, pe"rnate; ndonjehere; here"pas here, aty per aty, motmot, nje" cope" here; asnjehere;
kurre; kurre"n e kurres eij. Vija e gjere; e thelluar vit per vit nga rrotat e qerres, sot ishte bere"
lunie" i vertete:

b) Ndajfoljet e vendit tregojne kryesisht vendin ku kryhet nje veprim a ndodhi, vendin
nga i cili largohet dikush etj. P.sh.: aty !art, poshte; perpara, gjelwndi, tekdo, diku,
kurrkund, kudo, ngado, aneke"nd, nga, ku etj. P.sh.: Aty qe"ndruam vete"m nje" nate" dhe nuk
me" kujtohet asgje"prej Vlores, pervef babait te" Markut.

c) Ndajfoljet e shkakut sherbejne per te pyetur per shkakun e kryerjes se nje veprimi.
Ne kete grup hyjne ndajfoljet pse e perse etj. P.sh.: Pse pushoi muzika?

MOS HARRO!

N dajfolja na tregon me shume per foljen.

N dajfolja e pershkruan dhe e ndryshon deri diku foljen.

N dajfolja tregon menyren se si eshte kryer veprimi, tregon sasine, vendin, kohen e
ndonjehere edhe shkakun.
 Menyra def tore - koha, 2gjedhimi, diateza

...
Menyra deftore shpreh kryesisht modalitetin e vertetesise. Deftorja eshte menyra qe ka me se
shumti kohe ne gjuhen shqipe:

Etashmja

- Foljet e zgjedhimit te pare ne kete kohe marrin keto mbaresa vetore: -j, -n, -n, -jme, -ni, -jne
(puno-j, puno-n, puno-n, puno-jrne; puno-ni, puno-jne).

- Foljet e zgjedhimit te dyte marrin keto mbaresa: mbarese zero (ne tri vetat e numrit njejes) dhe
-im, -ni, -in (ne tri vetat e numrit shumes). Perjashtim bejne foljet: hipi, eci, iku). P.sh.: shpreh,
shpreh, shpreh, shpreh-im, shpreh-ni, shpreh-in.

- Foljet e zgjedhimit te trete ne njejes dalin me mbarese zero, kurse ne shumes marrin mbaresat: -
me (-m), -ni ,-ne (-n). P.sh.: di-me; di-ni, di-ne; shpie-m, shpi-ni, shpie-n etj.

Epakryera

Te gjitha foljet (me perjashtim te kam dhe jam) marrin keto mbaresa: -ja, -je, -te (-nte), - nim,
-nit, -nin. P.sh.: shkrua-ja, shkrua-je, shkrua-nte, shkrua-nim, shkrua-nit, shkrua-nin. Folja kam dhe
jam dalin ne kete forme: isha, ishe, ishte, ishim, ishit, ishin; kisha, kishe, kishte, kishim, kishit,
kishin.

E kryer e thjeshte

Shumica e foljeve ne numrin njejes marrin mbaresat -a, -e, ose -u (foljet me teme me
bashketingellore -k, -g, -h (lag-u, prek-u, njoh-u) dhe ato me zanore te theksu-ar (la-u, ble-u,fshi-
u)). Foljet me teme me zanore ne veten e pare dhe te dyte njejes marrin para mbareses vetore edhe
nje -v- kunder hiatit (meso-v-a, meso-v-e), ndersa ne shumes marrin mbaresat: -me (-m), -te (-t),
-ne (n). P.sh.: la-me; la-te; la-ne; mesua-m, mesua-t, mesua-n. Kurse foljet me teme me
bashketingellore ne shumes marrin mbaresat: -em, -et, -en. P.sh.: lidh-ein, lidh-d, lidh-e"n.

Ekryera

Ndertohet duke i paravendosur pjesores se foljes, format vetore te foljes kam ne kohen e tashme
P.sh.: kam (ke, ka, kemi, kane; keni) mesuar, ze"ne; !are" etj.
Me se e kryera

Ndertohet duke i paravendosur pjesores se foljes, format vetore te foljes ndihmese kam
ne kohen e pakryer. P.sh.: kisha (kishe, kishte, kishim, kishit, kishin) !are; mesuar, ze"ne" etj.

E kryera e tejshkuar

Ndertohet duke i paravendosur pjesores se foljes, format vetore te foljes ndihmese kam
ne kohen e kryer te thjeshte. P.sh.: pata (pate, pat(i), pate"m, patd, pate"n) punuar, ze"ne;
!are" etj.

Eardhmja

Koha e ardhme ka kater kohe, por ne do te bejme fjale vetem per dy prej tyre. Tipi i
pare ndertohet duke i paravendosur pjesezen do formave vetore te foljes ne kohen e
tashme te lidhores: do te"punoj, do te" lexoj etj.
N dersa koha e ardhme e perparme ndertohet duke i paravendosur pjesores se foljes,
format vetore te foljes ndihmese kam ne te ardhmen: do te" kem mesuar, do te" kem ze"ne;
do te" kem lexuar.

Pasqyra e 2gjedhimit te foljes ne formen veprore ne te

gjitha kohet e menyres deftore

Koha e tashme (une) mbro-j

(ti) mbro-n

(ai, ajo) mbro-n

(ne) mbro-jmi!

Gu) mbro-ni

(ata, ato) mbro-jni!

Koha e pakryer (une) mbro-ja

(ti) mbro-je

(ai, ajo) mbro-nte

(ne) mbro-nim

Gu) mbro-nit

(ata, ato) mbro-nin

Koha e kryer e thjeshti une) mbrojt-a

(ti) mbrojt-e

(ai, ajo) mbrojt-i

(ne) mbrojt-em

(ju) mbrojt-et

(ata, ato) mbrojt-en

Koha e kryer (une) kam mbrojtur

(ti) ke mbrojtur

(ai, ajo) ka mbrojtur

(ne) kemi mbrojtur

(ju) keni mbrojtur

(ata, ato) kane mbrojtur

Koha mi see kryer (une) kisha mbrojtur

(ti) kishe mbrojtur

(ai, ajo) kishte mbrojtur

(ne) kishim mbrojtur

(ju) kishit mbrojtur

(ata, ato) kishin mbrojtur

Koha e kryer e tejshkuar (une) pata mbrojtur

(ti) pate mbrojtur

(ai, ajo) pat(i) mbrojtur

(ne) patem mbrojtur

(ju) patet mbrojtur

(ata, ato) paten mbrojtur

Koha e ardhme (une) dote mbro-j

(ti) dote mbro-sh

(ai, ajo) dote mbro-je

(ne) dote mbro-jme

Gu) dote mbro-ni

(ata, ato) dote mbro-jne

Koha e ardhme e pirparme une) do te kem mbrojtur

(ti) dote kesh mbrojtur

(ai, ajo) dote kete mbrojtur

(ne) dote kemi mbrojtur

Gu) do te keni mbrojtur

(ata, ato) kene mbrojtur

Zgjedhimi jovepror i foljes ne menyren
deftore
Format foljore te zgjedhimit jovepror ndertohen me ane te tri mjeteve gjuhesore te
ndryshme:
-me ane te mbaresave,
-me ane te pjesezes u dhe
-me ane te foljes ndihmese jam.

Etashmja
Zgjedhimi jovepror i kohes se tashme ndertohet me ane te mbaresave: -(h)em, -
(h)esh, -(h)et, -(h)emi, -(h)eni, -(h)en. P.sh.: la-hem, la-hesh, la-het, la-hemi, la-heni, la-hen.

Epakryera

Format e zgjedhimit vepror te kesaj kohe ndertohen me ane te ketyre mbaresave:

-(h)esha, -(h)eshe, -(h)ej, -(h)eshim, -(h)eshit, -(h)eshin.
P.sh.: la-h-esha, la-h-eshe, la-h-ej, la-h-eshim, la-h-eshit, la-h-eshin.

E kryera e thjeshte
Me ane te pjesezes u ndertohen format joveprore te foljes ne kohen e kryer te
thjeshte, pra foljes ne kohen e kryer te thjeshte vetem i paravendoset pjeseza u.
P.sh.: la-me, u lame, la-te, u late, la-ne, u lane, mesua-m, u mesuam, lidh-em, u lidhem etj.

E kryera
Ndertohet duke i paravendosur pjesores se foljes, format vetore te foljes jam ne
kohen e tashme. P.sh.: jam (je, eshte,jemi, jeni, Jane) mesuar, zene, /are etj.
Me se e kryera
N dertohet duke i paravendosur pjesores se foljes, format vetore te foljes ndihmese
jam ne kohen e pakryer. P.sh.: isha (ishe, ishte, ishim, ishit, ishinJ /are, zene ed.

E kryera e tejshkuar
N dertohet duke i paravendosur pjesores se foljes, format vetore te foljes ndihmese
jam ne kohen e kryer te thjeshte. P.sh.: qeshe (qe, qe, qeme, qete, qene) zene, /are etj.

Eardhmja
Forma joveprore e se ardhmes ndertohet me ane te mbaresave, gjegjesisht nga e
tashmja e lidhores: te lahem - do te lahem etj.

N dersa koha e ardhme e perparme ndertohet duke i paravendosur pjesores se

foljes, format vetore te foljes ndihmese jam ne te ardhmen: do ti! jem /are, do ti! jem
zene etj.

Pasqyra e zgjedhimit te foljes ne formen joveprore ne te gjitha

kohet e menyres deftore

Koha e tashme (une) mbro-h-em

(ti) mbro-h-esh

(ai, ajo) mbro-h-et

(ne) mbro-h-emi

(ju) mbro-h-eni

(ata, ato) mbro-h-en

Koha e pakryer (une) mbro-h-esha

(ti) mbro-h-eshe

(ai, ajo) mbro-h-ej

(ne) mbro-h-eshim

(ju) mbro-h-eshit

(ata, ato) mbro-h-eshin

Koha e kryer e thjeshti (une) u mbrojt-a

(ti) u mbrojt-e

(ai, ajo) u mbrojt-

(ne) umbrojt-em

Gu) u mbrojt-et

(ata, ato) umbrojt-en

Koha e kryer (une) jam mbrojtur

(ti) je mbrojtur

(ai, ajo) eshte mbrojtur

(ne) jemi mbrojtur

Gu) jeni mbrojtur

(ata, ato) Jane mbrojtur

Koha mE see kryer (une) isha mbrojtur

(ti) ishe mbrojtur

(ai, ajo) ishte mbrojtur

(ne) ishim mbrojtur

Gu) ishit mbrojtur

(ata, ato) ishin mbrojtur

Koha e kryer e tejshkuar (une) qeshe mbrojtur

(ti) qe mbrojtur

(ai, ajo) qe mbrojtur

(ne) qeme mbrojtur

Gu) qete mbrojtur

(ata, ato) qene mbrojtur

 Koha e ardhme une) do te mbro-h-em

(ti) dote mbro-h-esh

(ai, ajo) dote mbro-h-et

(ne) dote mbro-h-emi

(ju) do te mbro-h-eni

(ata, ato) dote mbro-h-en

Koha e ardhme e pirparme une) do te jem mbrojtur

(ti) dote jesh mbrojtur

(ai, ajo) dote jete mbrojtur

(ne) do te jemi mbrojtur

(ju) do te jeni mbrojtur

(ata, ato) jene mbrojtur

Minyra lidhore e foljes - koha, zgjedhimi, diateza

Menyra lidhore shpreh kryesisht modalitetin e mundesise,
pra, foljet ne kite menyre shprehin veprime, kryerja e ti
cilave ne ti ardhmen nuk eshte e sigurt, por vetem e
mundshme.

Kjo menyre ka gjithsej kater kohe:

- E tashmja, ne te cilen, foljet dalin ne pergjithesi me tema te njejta me ato te kohes

se tashme te deftores (perjashtim bejne foljet kam dhe jam), por ato folje qe ne
veten e trete njejes te se tashmes se deftores pesojne ndonje nderrim zanoreje a
nderrim -s/-t, ne lidhore nuk i pesojne keto nderrime, dhe natyrisht ne lidhore,
para foljes paravendoset pjeseza te. P.sh.: punoj - te punoj.

- E pakryera , te gjitha foljet, ne kete kohe, dalin me mbaresa si ne kohen gjegjese te

deftores, prej se ciles dallohen vetem me ane te pjesezes te. P.sh.: vija - te vija.
- E kryera, kjo kohe ndertohet duke ia paravendosur pjesores se foljes format
vetore te kohes se tashme lidhore te ndihmeses kam. P.sh.: te kem punuar, te kesh
punuar, te kete fare etj.

- Me se e kryera, kjo kohe ndertohet duke i paravendosur pjesores se foljes format

vetore te kohes se pakryer lidhore te foljes ndihmese kam. P.sh.: te kisha fare, te
kishim hapur, te kishin punuar etj.

Koha e tashme (une) te mbro-j

(ti) te mbro-sh

(ai, ajo) te mbro-je

(ne) te mbro-jme

(ju) te mbro-ni

( ata, ato) te mbro-jne

Koha e pakryer (une) te mbro-ja

(ti) te mbro-je

(ai, ajo) te mbro-nte

(ne) te mbro-nim

(ju) te mbro-nit

(ata, ato) te mbro-nin

Koha e kryer (une) te kem mbrojtur

(ti) te kesh mbrojtur

(ai, ajo) te kete mbrojtur

(ne) te kemi mbrojtur

(ju) te keni mbrojtur

(ata, ato) te kene mbrojtur

 Koha mi see kryer (une) te kisha mbrojtur

(ti) te kishe mbrojtur

(ai, ajo) te kishte mbrojtur

(ne) te kishim mbrojtur

(ju) te kishit mbrojtur

(ata, ato) te kishin mbrojtur

Zgjedhimi jovepror i foljes ne menyren lidhore

Njesoj si zgjedhimi vepror i foljes ne menyren lidhore, edhe zgjedhimi jovepror ka

ngjashmeri te medha me kohet e menyres deftore:

- E tashmja: foljet dalin mete njejtat mbaresa site e tashmja e deftores, vec;se natyr-
isht ne lidhore, para foljes paravendoset pjeseza te. P.sh.: /ahem - te /ahem.

- E pakryera: te gjitha foljet, ne kete kohe, dalin me mbaresa sine kohen gjegjese te
deftores, prej se ciles dallohen vetem me ane te pjesezes te.
P.sh : lahesha - te lahesha.

- E kryera: kjo kohe ndertohet duke ia paravendosur pjesores se foljes format

vetore te kohes se tashme lidhore te ndihmeses jam. P.sh.: te jem /are, te jesh /are,
te jete krehur etj.

-Me see kryera: kjo kohe ndertohet duke i paravendosur pjesores se foljes format
vetore te kohes se pakryer lidhore te foljes ndihmese jam. P.sh.: te isha /are, te
ishim /are, te ishin /are etj.
Pasqyra e 2gjedhimit te foljes ne menyren veprore ne te
gjitha kohet e menyres lidhore

Koha e tashme (une) te mbro-h-em

(ti) te mbro-h-esh

(ai, ajo) te mbro-h-et

(ne) te mbro-h-emi

(ju) te mbro-h-eni

(ata, ato) te mbro-h-en

E pakryer (une) te mbro-h-esha

(ti) te mbro-h-eshe

(ai, ajo) te mbro-h-ej

(ne) te mbro-h-eshim

(ju) te mbro-h-eshit

(ata, ato) te mbro-h-eshin

E kryer (une) ti! jem mbrojtur

(ti) ti! jesh mbrojtur

(ai, ajo) ti! jete mbrojtur

(ne) ti! jemi mbrojtur

(ju) ti! Jeni mbrojtur

( ata, ato) ti! Jene mbrojtur

Iii see kryer (une) ti! isha mbrojtur

(ti) ti! ishe mbrojtur

(ai, ajo) ti! ishte mbrojtur

(ne) ti! ishim mbrojtur

(ju) ti! ishit mbrojtur

(ata, ato) ti! ishin mbrojtur

Rrethanori

Rrethanori tregon kryesisht vend, kohe, shkak, qellim, menyre, mase e shkalle.
Rrethanoret shprehen me shume me ndajfolje, lokucion ndajfoljor, me emer
me ose pa parafjale etj.
Duke u bazuar ne kriterin logjik- gramatikor me nenndarjet semantike, ne gjuhen
shqipe dallohen keto lloje rrethanoresh: rrethanoret e kohes, te vendit, te shkakut,
te qellimit, te menyres dhe te sasise.

Rrethanori i menyres
Ky rrethanor tregon cilesine e veprimit, te gjendjes, shkallen e shfaqjes se tij a te
tiparit ose menyren e kryerjes se veprimit a te shfaqjes se tiparit.

Ai zakonisht shprehet me:

Ndajfolje a loku.cion ndajfoljor menyre: Ekipi i vuri vetes per detyre te stervitej me
mire, te levizte me shpejt e te sulmonte me rrepte. I ngjan krejt sii emes. Armiku
lufioi egersisht.

Emer ne rasen kallezore me parafjale: Detyra duhet kryer me perpikeri. Diktatura

duhet shtypur pa meshire.

Form.e te pashtjellueshme mohore dhe percjellore: Ate mbremje ajo fliste duke
qeshur per gjera serioze. Xhaxhai tregonte pa u ngutur histori te vjetra.

Tog:fjalesh: gjymtyra bosht e te cilit eshte shprehur me fjalet: menyre, forme, mase,
cilesi etj., kurse gjymtyra e dyte me emer a mbiemer ne rasen rrjedhore te pashquar:
Hapat e njerezve gjemonin ne menyre te frikshme.

MOS HARRO!
Plotesit qe nukjane te lidhur me foljen, po qe plotesojne fjaline ne pergjithesi (plotes
te fjalise), quhen rrethanore. Rrethanori, pasi qe nuk eshte i lidhur me foljen, mund te
zhvendoset ose te hiqet, pasi nuk eshte i domosdoshem.
Varesisht nga informacioni qe jep, rrethanori mund te tregoje: vend, kohe, shkak,
qellim, menyre, sasi ose krahasim.
Rrethanori •
1
• ••
sasise
Ky lloj rrethanori tregon karakteristika sasiore, masen e veprimit, te gjendjes, te kohes,
te hapesires, shkallen e nje cilesie a menyre veprimi.

Rrethanori i sasise mund te shprehet me:

- Ndajfolje a lokucione ndajfoljore sasie:Ai punon shume. Te

matin shtate here e te presin nje here.

-Togf jalesh te formuar nga nje emer me ose pa parafjale qe tregon njesi matjeje:
meter, kilogram, liter, ore, vjet, lek etj.: Une kam dyzet e ca vjet qe punoj drurin. Libri
eshte shume i mire dhe kushton vetem 2 leke.

-Togf jalesha te tj ere (sidomos frazeologjike): Po brigjet ishin nje te zgjatur

dore afer.

Rrethanori i qellimit
Ky lloj rrethanori tregon qellimin e nje veprimi.

Rrethanori i qellimit shprehet me:

llldaj folj e: Perse te veje Lea ne arat e gjata naten?

Emir: kryesisht abstrakt ne kallezoren e pashquar te paraprire nga parafjala per e
rralle ne: Une kam ardhur per tjeter pune. Shoket erdhen per ngushellimin.
Togf jalesh: Ai perpiqet qe <;do gje ta shfrytezoje per qellimin e tij.
Pas kaj ore: Lojtaret ishin rreshtuar per t'u stervitur.
Lidhezat
Lidheza eshte pjese e pandryshueshme e ligjerates, qe lidh dy gjymtyre fjalie ose dy
fjali dhe shpreh marredhenie te ndryshme sintaksore ndermjet tyre.
Si pas funksionit sintaksor, lidhezat ndahen ne dy grupe:

Lidheza bashkerenditese
Shprehin raporte barazie, sherbejne per te lidhur dy gjymtyre ose dy fjali te nje
fare (te dyja te pavarura, te varura a kryesore ).

Klpujon vequeae kundlrahton pll"Bl\lllhe ti shkalllzi ■ it

as, edhe, dhe, d a, apo, o, ose, kurae, mgjithatl, anda:I • nda:I • :lo qi-po, :lo vec

edhe, hea..he ■ , mgj i thlkltl, pranda:I, pa. qi_por edhe , :Io

a:l.rlpo, ndlrsa, vetl■ (qi)_ por

qoftl-qoftl. teksa, po(r), as, l• ql_por, l•

porse, vec;, qi_por as, le

veqql, vec;se, qi_por edhe.

vetla, vetl■ ••·

Lidheza nenrenditese
Shprehin raporte varesie, kryesisht sherbejne per te lidhur nje fjali te varur me fjaline
drejtuese te saj.

ftillueae wndor• kohor• ahkakor• qlllimor• krahaaor• - kuahtore rr:feclhillore lejore

mlnurc,re

... qi. ku, tek, kur, aa, ••• aepae, qi . ... aa, ••• ai, ni. po. aa. aaql • edhe nl.

nl, nlae

-·
kudo.

ngado,
deriaa,

gjeraa,

■bad
-
d. Mql.

ahkaku qi
qllli ■

nl - - - ·
qi
qi. aeaa, porai,

aikurae,

aikundlrae,
nlae,

aikur, nl

qottl ..
qi. aq

aa, klahtu

qi
■-gjithlH.

,agjithlql.

nclonlae,

tekdo aahtu aiq ........

qoftl ••
Fjalite e perbera me bashkerenditje

I
- - - .!!..

Fjalite e perbera me bashkerenditje jane fjali te perbera nga dye me shume fjali me
raporte kuptimore barazie mes tyre e te bashkuara me lidheza bashkerenditese. Pra, te
dy pjeset e fjalise jane te pavarura dhe mund te perdoren me vete si fjali te thjeshta.

Sipas marredhenieve qe vendosen ndermjet pjeseve, dallojme: fjali te perbera me

bashkerenditje shtuese, v~uese, kundershtuese dhe permbyllese.

Fjalite e perbera shtuese: pjeset e bashkerenditura te ketyre fjalive lidhen me lidheza

bashkerenditese shtuese: e, edhe, dhe, as...as, jo vetem qe...por (edhe), le qe...por as.:
Binte debore e rruget e qytetit ishin te shkreta. As ti s'i bie mire mandolines, as une nuk i bie
mire kitares.

Fjalite e perbera ve~uese: keto fjali japin dy e me shume dukuri, fakte, ngjarje, qe
perjashtojne njera-tjetren, d.m.th. realizimi i njeres prej tyre, perjashton realizimin e
tjetres. Lidhezat vec;uese jane: o...o..., a...a..., ose...ose... ja...ja..., ndo...ndo..., a, ose, apo,
ase etj.: Ose ia arrijme qellimit, ose vdesim. 0 nisemi tani, o nuk shkojme fare.

Para lidhezave te thjeshta: ose, apo, a, nuk vihet presje,

kurse para lidhezave te perseritura (pjeses se dyte)
gjithmone vihet presje.
Fjalite e perbera kundershtuese: pjeset perberese te ketyre fjalive lidhen me ane te
lidhezave kundershtuese: po, por, porsa, v~ ve~e, mirepo, megjithate, megjithekete,
ndersa, teksa, kurse etj. E lexova poemen, po nuk e kuptova. Ajo punonte ne librari, kurse
une punoja ne nje dyqan.

Fjalite e perbera kundershtuese ndahen me presje.

Fjalite e perbera permbyllese: te keto fjali, fjalia e dyte shpreh dic;ka qe del si rrjedhim,
perfundim, permbyllje e brendise se fjalise se pare.
Lidhezat qe shprehin marredhenie permbyllese jane: andaj, ndaj, prandaj, pra, ndonjehere
edhe lidheza pa: lshte shume e lire, andaj e bleva.

Para lidhezave permbyllese vihet presja.

Fjalite e perbera me nenrenditje

Krijo fjali ti perbera me nenrenditje duke
u bazuar ne ilustrim.

Fjalite e perbera me nenrenditje perbehen nga fjalia kryesore dhe fjalia tjeter qe e plote-
son ose e sqaron ate apo fjalia e varur.
Fjalite e varura kryejne te njejtin funksion si gjymtyret e fjalise se thjeshte me te cilat
jane funksionalisht sinonimike e te cilat kane afersi edhe nga ana funksionalo-kuptimore,
prandaj fjalite nenrenditese kane kete ndarje:
 Fjali ti varura kryefjalore Fjali ti varura kallizuesore
Fjali ti varura kundrinore Fjali ti varura pircaktore dhe
Fjali ti varura rrethanore

Fjalia e perbere me pjese te nenrenditur rrethanore: pra, kjo fjali kryen po ate funksion qe kryen
ne fjaline e thjeshte nje rrethanor. Fjali te perbera me pjese te nenrenditur rrethanore jane: ven-
dore, kohore, shkakore, qellimore, menyrore, sasiore, rrjedhimore, krahasore, kushtore dhe lejore.
Por ketu ne do te flasim vetem per kater prej tyre:

Fjali te perbera me fjali te varur vendore, quhen ato fjali qe shprehin marredhenie vendore e
hapesinore midis fjalise se varur dhe kryesores. Lidhezat vendore jane: ku, nga, tek, kudo, ngado
etj. P.sh.: Ku dhemb dhembi, vete gjuha. Kue zinte nata, s'e zinte dita. Mose lendo ku i dhemb!

Vendi i fjalisi se varur vendore; Kur prin,

fjalia e varur ndahet me presje nga kryesorja, e
kur pason kryesoren nuk ndahet me presje.

Fjali te perbera me fjali te varura menyrore, quhen ato fjali ku pjesa e varur tregon menyren e kryerjes
se nje veprimi ate paraqitjes se nje fakti, te shprehur ne pjesen nga e cila varet. Lidhet me pjesen kryesore
me ane te lidhezave a shprehjeve lidhezore: si, ashtu si, keshtu si, sikur, sikurse, ashtu sikurse etj.: Nuk
ndodhi ashtu si deshironte ai.

Pjesa e varur minyrore kryen ti njijtin funksion qi e

kryen rrethanori i minyris ni fjalini e thjeshti.

Fjali te perbera me fjali te varura qellimore, ne keto fjali, pjesa e varur tregon qellimin per te cilin
kryhet veprimi i shprehur ne fjaline kryesore ose ate qe synohet te arrihet nepermjet ketij vepri-
mi. Ajo lidhet me fjaline kryesore me ane te lidhezave dhe lokucioneve lidhezore : qe, ne menyre
qe, me qe1lim qe etj. P.sh. : Qe te mos i prishin qetesine plakut, edhe anekdotat i tregonin me ze te ulet.
Mendonte t 'i thoshte ca jjale te bukura qi! ta rrembente zemren. Duhet te mesosh qi! te mos biesh nga
provimi etj.

Fjali te perbera me fjali te varura sasiore, ashtu si rrethanori i sasise ne fjaline e thjeshte, tregojne
ne <; 'mase ose sasi paraqitet gjendja ose kryhet veprimi per te cilin flitet ne fjaline kryesore. Pjesa
e nenrenditur sasiore lidhet me pjesen kryesore me ane te lidhezes sa. Sa libra ka lexuar ai, ju
s 'keni ngrene palate.
Nyjetimi i tingujve
Gjuhet perbehen nga fialet e fialet nga tingujt. Gjuhe te ndryshme kane tinguj te
ndryshem. Gjuha shqipe ka 7 zanore dhe 29 bashketingellore. Secili nga keta tinguj ka
karakteristikat apo tiparet e veta. Gjithashtu, secili prej tyre ka tipare dalluese ndermjet
tyre. Per shembull, tingujt p e b jane krejt te njejte, pasi nyjetohen apo formohen ne te
njejtin vend dhe me pjesemarrjen e te njejtave organe (te dyja buzeve). Dallimi i vetem
ndermjet tyre eshte se p eshte e shurdher, nderkaq b eshte e zeshme. Zanoret jane tinguj
qe realizohen duke lejuar ajrin te dale neper goje pa u penguar nga gjuha apo buzet,
ndonese pozicione te caktuara te gjuhes jane vendimtare per liojin e zanores qe e
shqiptojme. Perderisa zanoret a dhe e shqiptohen me pjesemarrje minimale te gjuhes
apo te buzeve, dallimi ndermjet tyre eshte se kur shqiptohet e·-ja, nje pjese e ajrit kalon
neper hunde dhe gjuha eshte krejtesisht e relaksuar e shlirshme, perderisa kur e
shqiptojme tingullin a, gjuha tendoset minimalisht dhe ajri kalon vetem neper goje. Per
shqiptimin e zanoreve o, u dhe y, buzet marrin nje forme rrethore, ndersa organet e tjera
jane ne pozitat e njejta si kur e shqiptojme a-ne. Me komplekse jane bashketingelloret,
pasi ka nje pjesemarrje mete madhe dhe me aktive te organeve te te folurit ne nyjetimin
e tyre. Ndarjet kryesore te bashketingelloreve behen sipas vendit te nyjetimit, por ka
edhe ndarje te tjera mete komplikuara. Sipas vendit te nyjetimit, per shembull b, p em
jane bashketingellore dybuzore, nderkaq f e v jane buzoro-dhembore. Tingulli n eshte
majegjuhor alveolar, pasi maja e gjuhes mbeshtetet per mishin e brendshem te
dhembeve (alveoles), ndersa q e gj shqiptohen duke e mbeshtetur mesin e gjuhes per
qiellze, prandaj quhen palatale ose qiellzore. Pra, nyjetimi apo formimi i tingujve ne goje
eshte nje proces i komplikuar, pasi ka shume organe qe duhen koordinuar per te
realizuar nje tingull te vetem. Imagjinojeni dhe provojeni se sa shpejt dhe me <;fare
saktesie levizin organet e te folurit kur ne flasim dhe detyrohemi te nyjetojme tinguj te
ndryshem. Ose imagjinoni se <;fare rendesie ka nje tingull i vetem per kuptimin e fjales.
Elemente fonetike te te folurit
Theksi
Theksi i fjales ne gjuhen shqipe ka te beje me rrokjen e theksuar te nje fjale.
Shqipja ka theks te fjales qe bie ne nje rrokje te caktuar dhe nuk eshte i
levizshem. Fjalet ne gjuhen shqipe e kane nje rrokje te theksuar. Zakonisht
rrokja e theksuar eshte ajo parafundore.

Fjalet njerrokeshe
Mal, dru, fashe, laps- jane fjale njerrokeshe dhe theksi dote bjere ne ate rrokje.
Ne rastet kur mbi keto tema formohen fjale te tjera, atehere theksi zhvendoset
ne rrokje te tjera: malok, druvar, fushor etj.

Fjalet dyrrokeshe
Te fjalet dyrrokeshe theksi zakonisht bie mbi rrokjen e parafundit: nuse, moter,
vater, por edhe ne te fundit: gomar, shtepi, 9ati, kala, be/a, tepsi. Edhe te keto
fjale theksi zhvendoset me rastin e formimit te fjaleve te reja mbi to si tema:
nuseri, moterzim, gomarllek, shtepiak, belaxhi. Domethene, theksi kalon te
prapashtesa fjaleformuese.
Njejte ndodh edhe me fjalet shumerrokeshe: punetor - punetori (a), perve<; ne
fjalet: Prishtine - prishtinas, Tirane - tiranas, theksi nuk kalon te prapashtesa
fjaleformuese, por ruan poziten parafundore.

Theksi emfatik
Theksi emfatik eshte perqendrimi i theksit ne fjalen permbajtjesore apo bartese
te kuptimit. Theksi eshte fuqia e vene ne nje fjale gjate te folurit per ta here kupti-
min me te qarte. Theksi eshte kur i themi disa fjale me me shume force sesa te
tjerat. Ne fjaline:
"As sot nuk ra mjaft shi", theksin mund ta veme ne cilendo fjale qe duam ta thek-
sojme me shume.
"As sot nuk ra mjaft shi"
"As sot nuk ra mjaft shi"
"As sot nuk ra mjaft shi"
"As sot nuk ra mjaft shi"
"As sot nuk ra mjaft shi"

Ky eshte theksi i fjales dhe ai zakonisht vihet ne fjalet qe jane bartese te kuptimit.
Intonacioni
lntonacioni eshte lloj i ritmit qe ka te beje me lartesine ose ultesine e zerit. Kur thoni nje
fjali, zeri mund te ngrihet ne nje ton mete larte ose te zbrese ne nje ton mete
ulet, qe e ben fjalimin te gjalle dhe kuptimin te qarte. lntonacioni eshte muzika e nje
gjuhe dhe ndoshta eshte faktori me i rendesishem i theksit te mire. Ne shume gjuhe,
perfshire edhe gjuhen shqipe, intonacioni sherben per funksione gramatikore, duke
dalluar nje lloj te fjalise nga nje lloj tjeter. Po shkon. (pohore)
Po shkon? (pyetese)
Erdhi. (pohore)
Erdhi? (pyetese)
lntonacioni eshte muzika e gjuhes. Ne perdorim ton in per te treguar emocione ose per
te bere pyetje. Perdorimi i sakte i intonacionit e qarteson komunikimin.
lntonacioni dhe theksi jane aktore te rendesishem te te folurit. Ne te fo I LI r n LI k ka
shenja pikesimi, por ato i manifestojme permes intonacionit, ton it, theksit etj.

Ndertimi i fjalise dhe analiza

gramatikore e saj
Kur kryefjala ishti ni numrin
njijis, atiheri edhe kallizuesi
ishti ni njijis:

Zogu kindon.

Kur kryefjala ishti ni numrin

shumis, atiheri edhe kallizuesi
ishti ni shumis:

Zogjti kindojni.

Fjalia eshte nje grup fjalesh qe shpreh nje mendim te plote. Ajo fillon me shkronje te
madhe dhe perfundon me shenje te pikesimit: pike, pikepyetje, pikec;uditje a
trepikesh. Gjymtyret kryesore te fjalise jane kryefjala dhe kallezuesi.

Kryefjale quhet ajo gjymtyre kryesore emerore a peremerore e fjalise dykryegjym-

tyreshe, qe hyn ne marredhenie e ne lidhje kallezuesore me kallezuesin.
Kryefjala mund te shprehet, ne radhe te pare, me emer, cilido qofte kuptimi i tij, por
mund te shprehet edhe me peremer, me numeror ose edhe me c;do pjese te ligjerates
te emerzuar. Rasa tipike e kryefjales eshte rasa emerore. P.sh.: Sekretari kerkoi te mbahej
qetesi. Ky eshte nje qytet qe s'ka ndodhur vdekje. Ne erdhem me vonese. Te gjashte ishin
ngritur ne kembe.
Kallezuesi eshte gjymtyra kryesore foljore e fjalise dykryegjymtyreshe, qe hyn ne ma-
redhenie e ne lidhje kallezuesore me kryefjalen. Kallezuesi shprehet me folje, me foljen
jam te shoqeruar nga nje emer, mbiemer, peremer a numeror; mund te shprehet
gjithashtu me pjese te pandryshueshme te ligjerates. Kallezuesi foljor mund te jete i
thjeshte dhe i perbere.

Shiu po e zbut token. Su/mi do te filloje kur gjendja e armikut te jete bere kritike. Bardha po
largohej gjithnje e me shume prej tij.

Pervec;: gjymtyreve kryesore, kryefjales dhe kallezuesit, fjalite mund te kene, ne te

shumten e herave, edhe pjese te tjera, gjymtyre te tjera. Gjymtyret qe plotesojne gjym-
tyret kryesore, i percaktojne me tej ato, lidhen me to nga ana kuptimore dhe struktu-
rore, quhen gjymtyre te dyta, te cilat jane: percaktori, kundrinori a objekti, rrethanori a
plotesi i rrethanes.

Kundrinori i drejte, shenon objektin tek i cili bie veprimi i shprehur nga folja. Ai eshte
zakonisht:

Nje emer ne rasen kallezore: Djali mbaroi detyrat e shkol/es.

Nje peremer ne rasen kallezore: Kiitii s'ma kishe thene.
Nje trajte e shkurter e peremrit vetor ne rasen kallezore: Motra me shkruan shpesh.
Kundrinori i drejte zakonisht vendoset pas foljes. Per te gjetur kundrinen, bejme pyetjet:
ke?, cilin?, ~fare? drejtuar foljes.

Kundrinori i zhdrejte pa parafjale. Ky kundrinor shprehet vetem me trajtat e rases

dhanore te emrit, te peremrit, a te nje fjale te emerzuar. Per te gjetur kundrinorin e
zhdrejte bejme pyetjet: kujt? cilit? cites? drejtuar foljes.
Ai mund te jete:
Nje emer ne rasen dhanore: Nebiut i kishte mbetur kova ne uje.
Nje peremer ne rasen dhanore: Atyre do t'u mjaftojne keto para.
Nje trajte e shkurter e peremrit vetor ne rasen dhanore: T'u pergjigjesh shpejt.

Kundrinori i zhdrejte me parafjale: per te gjetur kundrinoret e zhdrejte me parafjale

bejme pyetjet:
nga kush?, nga se?, me ke?, me ~fare?, per ke?, per se?, prej kujt?, drejtuar foljes.
Ai eshte zakonisht nje grup emeror i shprehur me nje emer ose emer dhe percaktor
ose nje peremer ne rasen emerore, kallezore a rrjedhore te paraprire nga nje parafjale:
Ate note po rrija me shokiit e djalit, po bisedoja me ta.
 Shenjat e pikesimit

Pikipyetja
Pikepyetja shenon perfundimin e nje fjalie ate nje periudhe qe shqiptohet me intona-
cion pyetes. Pas pikepyetjes, fjalia pasuese fillon me shkronje te mad he.

Ajo pirdoret ni fund ti nji fjalie pyetise ti

drejti apo ni fund ti nji periudhe me fjali pyetise.
Kujt do t'i shkonte nder mend gjithe kjo tridhjete
vjet me pare?

Pikipyetja vihet edhe pas piremrash e ndajfoljesh pyetise,

po ashtu edhe pas pjesizash: -Ku? Kur?- pyeten pernjeheresh
te dy shoket. - Me ke? - pyeta une.

Vihet pikipyetje ni fund ti nji periudhe qi mbaron me nji

fjali pyetise: Ai eshte zverdhur ne fytyre. nuke shikon?
He. g'prisni?

Pikipyetja vendoset ni kllapa pas nji fjalie apo fjale,

zakonisht ti nji autori tjetir, per ti shprehur ironi,
mosbesim a dyshim ndaj thinies: Doktori (?) tha te kunderten.

Per ti vine ni dukje karakterin e theksuar pyetis ti nji

fjalie, mund ti pirdoren ndonjiheri edhe dye mi shumi
pikipyetje ti shkruara njira pas tjetris:
Mos u kthye ne Zegjende??
'•
Pikiquditja

Vihet ni fund ti fjalive thirrmore

(qi shprehin zakonisht dishiri, habi, porosi apo urdhir)
a ti nji periudhe me fjali ti tilla. Pas pikiquditjes,
fjalia flllon me shkronji ti madhe: Mose prek! Hesht!

Vihet pikiquditje pas nji thirrori ose pas nji pasthirrme

te perdorur me vete: Va!bona! Oj vashe! Ah! Oh!

Pikiquditja e vendosur ni kllapa pirdoret per ti shfaqur

dyshim per virtetisini e thinies ose ironi:
Gazetari shkruante:
"Faji tashme i provuar [!] i te akuzuarit .. . "

Presja
Presja perdoret per te ndare ose vec;uar gjymtyre (fjale a grupe fjalesh) te nje fjalie ose fjali ne
periudhe. Presja i pergjigjet nje pushimi te shkurter ne ligjerimin e folur.

Presja perdoret per ti ndare gjymtyret homogjene

(p.sh.:kryefjali, kallizues, kundrinori etj.)
qi bashkohen pa lidhiza: qdo vije e fytyres,
Qdo ievizje e dores, Qdo fja!e, Qdo hap i tij
tregonte njeriun e veprave te medha. Ai foli per zakonet,
per vallet, per kenget, per qendresen e shqiptareve.

Ndahen me presje gjymtyret homogjene qi bashkohen me

lidhezen kundershtore po (por) dhe me lidhezen kepujore as:
e keqja e njeriut nuk vjen nga urtesia,
por nga mendjemadhesia.
Ata nuk donin te vdisnin, as ne gjunje.
Ndahen me presje gjymtyrit homogjene qi bashkohen me lidhiza
ti pirsiritura: edhe ... edhe .. . , sa ... sa ... , o ... o ... ,
ose ... ose ... , qofte .... qofte . .. , here ... here ... etj.
As ne sjeZZje, as ne fytyre nuk vereheshin shenja tronditjeje.
Qofte fatkeqesi, qofte Zumturi, kur vjen papandehur,
te trondite njesoj.

Ndahen me presje fjalit e pirsiritura ni ti njijtin formi,

ti bashkuara pa lidhiza, kur secila ruan mivetisini,
pra kur nuk formojni nji shprehje me kuptim ti vetim:
Jo, jo! Qyteti shtrihej ne tere gjeresine e tushes dhe syri
s'te zinte asgje vecse shtepi, shtepi, shtepi, shtepi.

Ndahen me presje fjalit e togjet e fjalive ti ndirmjetme:

Dhe atehere, si per 9udi, me Zindi deshira te shkruaja poezi.
Dhe kishte ca arsye, sipas mendjes sime, qe te vepronte keshtu.

Ndahen me presje pasthirrmat dhe thirrorit: 0 Shqiperi,

gezohu se te erdhi prape dita. Qyqja, c'bera une, qyqja!
Oh, sa kohe pa e degjuar kete kenge.
Dialektet e shqipes dhe gjuha
standarde
Dialektet jane variante te se njejtes gjuhe. Dialektet jane variante gjeografike te nje
gjuhe.
Dialektet e nje gjuhe dallojne nga njeri-tjetri, por vetem deri ne masen sa folesit e
dy dialekteve arrijne te kuptohen ndermjet vete. Dallimet kryesore ndermjet diale-
kteve te nje gjuhe shfaqen me se shumti ne fonetike, pra ne menyren se si shqipto-
hen tingujt e caktuar dhe nga vlera qe kane ata tinguj. Mirepo, dallime ka edhe ne
morfologji, ne leksik e ne sintakse. Gjuha shqipe perbehet nga dy dialekte te
medha - dialekti verior i njohur si gegerishte dhe dialekti jugor i njohur si
toskerishte. N dermjet ketyre dy dialekteve ekziston nje zone e te folmeve
kalimtare, te cilat kane tipare edhe nga njeri edhe nga tjetri dialekt. Sidoqofte,
gegerishtja dhe toskerishtja jane te nderkuptueshme, qe dote thote se nje foles i
gegerishtes mund te kuptohet me lehtesi nga folesi i toskerishtes dhe anasjelltas.
Dallimet ndermjet dialekteve te shqipes jane para se gjithash ne fushe te fonetikes,
por ka dallime edhe ne gramatike e ne leksik. Dallimet sintaksore jane pothuajse
te paperfillshme.

Dalli•t fonetike GEGllRISHT JA TOSKllRISHTJA

Rotociud I tv,a; r hyra; gjuri;

guni/gjuni; prura; ayri; rlra

pruna: •1111i;

rana

vo/va Vo vorr; votlr; va varr: votlr;

(uj i) i voklt) (uj I) i vakit

hundorlda/ nazali tati A aaht; andlrr; I lahtl; lndlrr;

rana rlra

Gjatieia e zanoreve plak/plakl; plak/plak;

d11/dy dy/dy
 Dalli•t BEIIIIRISHTJA TOSK~RISHTJA
!P"Clllati kore

Poekojorja • + pjeaore
-
•
ehku(e/a);

punu(e/a);
Plr ti+ pje ■ orja Plr ti ehkuar; plr

ti punuar; plr ti

• dale dall

Pjeaorja • ■ hkurtuar ahku(a/e); E plotl ahkuar; punuar

punu(a/e)

lljinia
ni.arave
• Dallohet dy dje■ : dy nuk dallohet Dy dje ■ : dy

vajza: tr• vajza: tr•

dju: tri dje ■ ; tre vajza;

vajza: tri herl tr• herl

Shu■hi
Hrave
m ■ hkullorl
i
- a profesora;

doktora:
•I profeaorl;

doktorl; demell

demela

Nje variant tjeter gjuhesor eshte gjuha standarde. Njerezit per te qene te
pranueshem per folesit e varianteve te ndryshme, jane detyruar te perdorin vari-
ante mbidialektore, pasi varianti i tyre qe e kane mesuar e perdorur qe ne lindje,
nuk do te ishte i pershtatshem per te gjithe njerezit me te cilit kane komunikim.
Zhvillimi dhe civilizimi i shoqerise sjell nevojen per nje komunikim ne rrafsh me
te gjere. Ky variant, i ndertuar duke u bazuar ne keto nevoja, perdoret ne domenin
publik, ka nje gramatike me strikte se variantet e tjera gjuhesore dhe njihet me
emra te ndryshem, si: gjuhe standarde, gjuhe e njesuar, gjuhe e perbashket etj.
 ••
ANDRRA E JETES
TRINA
I I
Molla t'kputuna nji deget,
dy qershia lidhe n'nji rrfane,
ku fillojne kufijt' e Geget,
rrijne dy <;ika me nji nane.
Kreske e bre perzie me lisa
rriten rrotull, me <;etine,
plepa t'but' e qiparisa
mbelojne e veshin at' ledine.
S'ushton mali prej baktie,
s'fryn murrlani me duhi;
paq i kthellte prej perendie,
paq prej njerit e qeti.
Gurra e lugut ve<; ushtonte
si lahute me kange kreshnike;
e nder peme bylbyli kendonte
valle dasmet e fisnike.
Ngreh, bylbyl, n'at' hije valle,
ushto, gurre trimneshe,
n'shkambije;
bulk i nates kungalle, qi talle
neper gemba e per lamie,
kendoni, kendoni. Ve<; prej
stanit
t'ardhmen Trina mbramje
n'shpi,
tue blegrue nji kij mbas zanit
t'deles nane keni me ndi.
Ve<; prej plehut gjel-kokoti
me njat za qe s'nd'rron kurr-
here,
ka me gjegje se a tue nderrue
moti
se a tue <;ue nji tjeter ere.
LOKJA
E n'balkue mbaruen lulet:
shurdh' a vendi e shpia tyte;
jo, me Loken nji e dyte
neper shpi ma nuk u gjet.
Vetun zbardh' e vetun erret
me krye n'hi e shuemja plake;
nji dore krande me i ba flake
permbi voter kush s'ia qet.
E disprohet me vetveti
qe nuk bani kurrnji djale:
sot e reja i kish dale
bashke me drite per dru ne
shpat.
Kish mbajte zjermin ndeze
mbi voter,
ia kish njome njat buk' e
mjera;
edhe Lokja me gjith' tjera
kishte dale me petka n'shtat.
Kish shkue motin si pranvera
me ndo'j femije tu' e
kalamendun;
ishte knaqe tue u permendun
tash e tash ferishta n'djep.
E disprohet ku i ve mendja
or' e <;as te Trina, e shkreta!
ia lype mortes n'ankime t'veta,
por mizorja nuk ia nep.
ZOGA
I
N'per ograje po kendojne
bylbylat
situ u prralle me shoqi-shojne,
drandafilleve zymbylat
t'kandshmen ere dhunti ia
<;ojne.
E nalt n'qiell ma e bukur hana
rreze t'paqta shkon tue shkri;
maje bjeshkve fillon zana
n'valle shoqeve m'u pri.
Lodhe prej vegesh, prej rrangesh
shpijet,
si u ba nate, ndej Zoga n'voter;
ndej m'u xe me dru dullijet
qe kish ba n'per mal, pa moter!
E kuvendte me nane-loken
si pergjumshem, ndonji fjale,
derisa bri votres gocen
e muer gjumi dalkadale.
Fjet bri votres: e kur shkendija
shndritte at fetyr' te patravaje,
ejell prej qiellit ulet te shpia
dukej faret fetyra e saje.
Here n'at' gjume tue qeshun
dukej,
si m'u fale here doren <;ote;
here permallshem n'veti strukej
e n'fetyre gjaku t'tan' i velote.
(Ngrimun n'ar, mbi 'i pullali
nen balkue nji beg kish dale;
holl' e i gjate porsi selvi
n'rruge nen gardh ish duke nji
djale.)
E nan-bardha tue shikjue:
"Flej me engjuj, thote, obi;
pusho shtatin me i ndihmue
Lokes sate neper shpi".
Ndre Mjedja
 ••
FJALET E QIRIRIT
Ne mes tuaj kam qendruar
E jam duke perveluar,
Qe t'u ap pakeze drite,
Natene t'ua benj dite.
Do te tretem, te kullohem,
Te digjem, te pervelohem,
Qe t'u ndrinj mir' e te
shihni,
Njeri-tjaterin te njihni.
Per ju dote rri te tretem,
Asnje <;ike te mos mbetem,
Te digjem e te qanj me lot,
Se deshiren s'e duronj dot.
Une zjarrit nuk i druhem
Dhe kurre s'dua te
shuhem,
Pote digjem me deshire,
Sa te munt t'u ndrinj me
mire.
Kur me shihni se jam
tretur,
Mos pandehni se kam
vdekur;
jam i gjall' e jam nde jete
jam ne dritet te vertete,
Une jam ne shpirtit tuaj,
Mos me kini per te huaj,
M'eshte falure durimi,
Andaj po digjem si trimi,
Se ma k'enda t'u benj mire,
Te mos mbeti n'erresire.
Jakeni rreth meje rrini,
Flisni, qeshni, hani, pini,
Ne shpirt kam dashurine,
Pa digjem per njerezine,
Lemeni te pervelohem, Pa jam bere shume here
nuk dua me te ftohem, Zjar e uj' e bait' e ere.
Dua ta djek trupn' e shkrete Jam nje shkendije pej qielli
Per ate zotn' e vertete. dhe nje drudheze pej dielli.
Me zjarr ta djek Edhe nder qiej fluturonj,
mushkerine Edhe brenda ne det qendronj,
E te tretem per njerine, Shume here fie ne balte,
Bashke me gezimt te tija Diku ndodhem dhe ne mjalte
te vete te perendia. Benem qengj e kec i pire,
Une dua njerezine, Lui' e bare gjeth i mbire.
Miresin' e urtesine, Dua shume fjale t'u them,
Ne behi shoke me mua, Po trembem mos i benj ujem.
Ne me doni si u dua, E ku shkruhene ne karte
Njeri-tjaterin ne doni, Fjalet' e gjuhese zjarrte?
Te paudhe mos punoni.
O zemera fluturake,
Qasju pake kesaj flake! N aim Frasheri
Mase krahet t'i pervelon,
Po dhe shpirtin ta
shenjteron.
Une duke perveluar,
Njerezit i kam ndrituar.
Kam qene mik me njerine,
Andaj i di e me dine.
Gjithe tuajt' i kam pare,
Mem' e at' e fis e fare,
Si tani gjithe i kam nder
ment,
Qe rrinine me kete vent.
Edhe sot ner ju ata shoh,
Se shpirtin e tyre ua njoh,
Dhe une si ju jam ndruar
E jam perzjer' e ndryshuar,
Fjaleformimi
Kur kombet zhvillohen, kane nevoje ta pasurojne leksikun apo fjalorin e tyre, pasi
njerezit kane nevoje t'i perdorin ato dhe rrjedhimisht duhet t'u vene emra
perkates. Gjuha eshte ne sherbim te shoqerive dhe sa me shume qe zhvillohet nje
shoqeri, per aq me shume fjale ajo ka nevoje. Shpikja e nje fjale te re eshte pothu-
jse e pamundur, prandaj folesit e nje gjuhe detyrohen te huazojne nga gjuhet e tjera
ose te ndertojne fjale te reja nga mundesite qe ofron vete ajo gjuhe.
Pra, kur njerezit takojne per here te pare sende, objekte apo koncepte, kane nevoje
t'i emertojne. Per shembull, kur per here te pare ka ardhur te ne pajisja qe perdoret
per te shkruar, per te llogaritur e per t'u lidhur me rrjete intemeti, ne nuk kemi
pasur nje fjale shqipe per ate pajisje.
Meqe s'ka pasur kohe per te gjetur nje
fjale te re, njerezit kane nisur ta quajne
me emrin mete cilin ajo pajisje edhe ka
ardhur te ne, pra kompjuter. N derkaq,
nje pajisjeje qe mbahet me dore per te
levizur neper monitor i kemi thene
fillimisht maus (mouse), e here te tjera
e kemi perkthyer ne miush, duke i l"-""'f!'---...---~~,....~---.---.------~- -,,
shtuar nje prapashtese -ush. E

Here te tjera, kur sendet, objektet apo konceptet hyjne me ngadale ne gjuhe, folesit
e asaj gjuhe ndertojne fjale perkatese me mjetet e asaj gjuhe, duke perdorur nje
fjale ekzistuese dhe duke i shtuar asaj mjete gramatikore, si parashtesa, prapashte-
sa, nyja etj. Ky proces ne gjuhe njihet si fjaleformim.
Fjala e re formohet nga fjalet ekzistuese, te cilat mund te behen bashke, mund t'u
shtohet nje parashtese per ta ndertuar nje kuptim te kundert apo per ta perforcuar
kuptimin ekzistues, mund te shtohen prapashtesa per te perfituar kuptime te reja
te peraferta qe me pas largohen kuptimisht dhe na duket sikur ato fjale kane ekzis-
tuar gjithmone. Ne gramatikat e shqipes permenden disa menyra te fjaleformimit
ne gjuhen shqipe: prejardhja (parashtesore, prapashtesore dhe parashteso-prapa-
shtesore), paranyjezimi, kompozimi, perngjitja, konversioni dhe menyrat e perzi-
era. Mirepo, kohet e fundit shqipja ka zhvilluar edhe menyra te tjera, si prapaform-
imi, blendimi dhe brendimi. Varesisht nga nevojat, mund te zhvillohen edhe
menyra te tjera. Ne skemen e meposhtme eshte dhene prodhimtaria e fjales pune.
Kjo fjale ka kapacitete te larta fjaleformuese dhe u nenshtrohet te gjitha menyrave
te fjaleformimit. Me prejardhje ndertohen fjalet punetor, punesi, punim, i paper-
punueshem, mospune, perpunoj, punesoj; me paranyjezim:
i punueshem, i perpunueshem, i punesuar;me kompozim: punedore, punemarres,
punedhenes; me konversion: punetor (emer) - punetor (mbiemer) etj.
 ---
-
- =-
- -
-
Fjala dhe perberesit e
EWIN

SQ]•

Fjala eshte njesia me e vogel e kuptimshme ne leksikologji. Fjale jane: lis, mal, laps, djale,
<;un, fushe, pune, dore, vajze, <;ike etj. Keto jane fjale te parme, qe ne morfologji e
fjaleformim njihen edhe si rrenje e fjales. Mirepo, fjale jane edhe: lisnaje, malor, malesor,
djaloshare, djaleria, <;unak, fushore, fusharak, fusheveprimtari punemarres, punedhenes,
punedore, punetor, punetori, perpunoj, papunesi, punesim, i perpunueshem, i
paperpunueshem, dorezoj, perdor, shperdor, shperdoroj, i perdorshem, i paperdorshem,
vajzeri, vajzushe, <;ikeni etj. Keto jane fjale jo te parme, pasi nuk i kemi gjetur te tilla, por i
kemi formuar permes menyrave te ndryshme te fjaleformimit. Rrenjet e ketyre fjaleve jane
fjalet e parme: lis, mal, djale, <;un, fushe, pune, dore vajze, <;ike. Ndonjehere rrenja jane
edhe tema, sine rastet: lisnaje, malor, malesor, djaleria, <;unak, fushore, fusharak, punetor,
punesim, dorezoj, perdor, vajzeri, vajzushe, <;ikni etj. Mirepo, ne raste te tjera, tema nuk
eshte rrenje: djaloshare, fushe+veprimtari, pune+marres, pune+dhenes, pune+dore,
punetoria, perpunoj, papunesi, i perpunueshem, i paperpunueshem, shperdor, shperdoroj, i
paperdorshem etj. Ne keto raste, fjalet e nxira jane tema, por nuk jane rrenje. Domethene,
tema eshte forma e parafundit e fjales. Per shembull, tema e fjales i paperpunueshem eshte
i perpunueshem, pasi asaj i shtojme vetem parashtesen -pa. Fjalet si punemarres e
punedhenes kane nga dy tema punemarres, pun+dhenes dhe keto quhen kompozita,
domethene fjale qe perbehen nga dy tema. Fjalet kane morfema. Morfemat ndahen ne
morfema te lidhura dhe morfema te lira. Morfema te lira jane fjalet, nderkaq morfema te
lidhura jane ndajshtesat (parashtesat, prapashtesat dhe nyjat). Te fjala punetor, kemi
morfemen e lire pune dhe morfemen e lidhur tor. Morfemat e lidhura ndahen ne
ndajshtesa dhe nyja. Ndajshtesat ndahen ne parashtesa dhe ne prapashtesa. Parashtesa
jane zh-vesh, per+dor, sh+perdor, perfill, shper+fill etj. Prapashtesat ndahen ne
prapashtesa fjaleformuese qe i quajme pergjithesisht prapashtesa dhe prapashtesat
trajteformuese qe i quajme mbaresa. Prapashtesa fjaleformuese jane ato me ane te te cilave
formohen fjale te reja: lisnaje:, fushor, pune'tor, punim, vajzeri etj.
Prapashtesa trajteformuese ose mbaresa jane ato ndajshtesa me ane te te cilave
formohen tregues gramatikore, si numri, gjinia, rasa, trajta per emrat: djali, malet,
fushave, vajze:s, djalit; apo zgjedhimi, menyra, koha, veta e diateza per foljet:
shkova, ikte, punuar, marrkesha, shkofsha, druhet, duhet, punohet etj. Pjesa
kryesore e kuptimshme e ketyre fjaleve quhet stem ose teme gramatikore. Pra stemi
apo tema gramatikore per trajteformimin jane sikurse tema per rastet e
fjaleformimit. Se si bashkengjiten mbaresat ne stem dhe <;fare funksionesh kryejne
mund ta shihni te mesimet per emrin dhe foljen. Te rasti i trajteformimit kemi edhe
te ash-tuquajturat alomorfe, ku morfema baze apo stemi peson ndryshime fonetike,
te cilat jane tregues gramatikore, site rastet e shumesit te emrave: djale· - djem, plak-
pleq, breg-brigje, grua-gra, kale·-kuaj etj., qe jane fjale te cilat shumesine e ndertojne
jo me mbaresa te shumesit, por me ndryshime fonetike ne trupin e fjales, pra me
metafoni a-e, me palatalizim k-q, g-gj, me monoftongim ua-a ose me dift-ongim a-
ua te kale·-kuaj.

Prejardhja
Prejardhja eshte nje nga menyrat me te shpeshta per formimin e fjaleve te reja ne
gjuhen shqipe, nga baza e fjaleve ekzistuese. Kjo menyre e fjaleformimit funksionon
ne ate menyre qe temes i bashkohet nje ndajshtese, qofte parashtese, qofte
prapashtese dhe formohet domethenie apo kuptim i ri.

Disa prapashtesa ndikojne qe te ndryshohet pjesa e ligjerates, domethene kur foljes

marr i shtojme nje prapapashtese -je, fitojme emrin marrje. Mirepo, ka prapashtesa
qe krijojne kuptim te ri, pa e ndryshuar perkatesine e fjales sere pjeses se ligjerates
se temes. Per shembull, kur emrit pune· i shtojme prapashtesen -im, fitojme nje emer
tjeter -punim. Prejardhja pergjithesisht ndahet ne prejardhje parashtesore,
prapashtesore dhe parashteso-prapashtesore. Lloji i prejardhjes percaktohet nga
ndajshtesa apo ndajshtesat qe i bashkengjiten temes. Nese temes i bashkengjisim nje
prapashtese, atehere kemi te bejme me prejardhje prapashtesore, si ne rastet: malor
(mal+or), djaleri (djale·+ri) por edhe ipapune· -ipapune·su-ar(ipapune·+suar, ku tema
eshte i papune). N derkaq, kur temes i bashkengjisim nje parashtese, kemi prejardhje
parashtesore: zhvesh (zh+vesh), mosmire·njohes (mos+mirenjohes), pe·rshkruaj
(per+shkruaj, perfill (pe·r+fill), shperfill (sh+pe·r-fill, ku tema eshte jo fill si te perfill,
por perfill dhe i paravihet nje sh), ose edhe i paperfillshem, pasi tema eshte i
pe·rfillshem. Mirepo, ka raste kur temes i bash-kengjite njekohesisht parashtesa dhe
prapashtesa: shfrytezoj (sh+fryt+(e)zoj) nepunes (ne·+pun_es), pafundesi
(pa+fund+esi) etj. Ne gramatikat e shqipes ekziston edhe nje lloj tjeter i prejardhjes-
pa ndajshtesa, mirepo studimet e fundit thone se kjo menyre e fjaleformimit me
shume bie te konversioni sesa te prejardhja. Ne gjuhe te tjera ka edhe messhtesim,
kur nje ndajshtese vihet ne mes, por ne shqipen keto formime jane shume te pakta
dhe periferike.
Paranyjezimi
Eshte nje nga menyrat e fjaleformimit qe ne shqipen eshte mjaft prodhimtare, pasi
nje pjese e emrave dhe mbiemrave formohen pikerisht permes kesaj menyre. Te
paranyjezimi, temes i paravihet nje nyje per te fituar kuptim te ri. Per shembull,
emrat abstrakte, si te folurit, e folura, te ecurit, te nxenet etj., ndertohen pikerisht
permes paranyjezimit. Me kete menyre ndertohet edhe nje pjese e mbiemrave, por
jo te gjithe, pasi disa mbiemra formen e tyre paresore e kane te nyjezuar. Me
gjithate, mbiemrat i mire, i keq, i shpejte, i mbare etj., ndertohen duke i paravene
temes nje nyje.

Kompozimi dhe perngjitja

Kompozimi eshte menyre e fjaleformimit permes se ciles dy a me shume tema bashko-
hen me njera-tjetren per te formuar nje fjale te re: bregdet (breg+det), udhekryq (ud
he+kryq), kryeforte (krye+ i botekuptimforte), (bote+kuptim), pikepamje (pike+pamje)
etj. Emrat si kryeqytet, kryerresht, kryejjale, kryeminister, kryeparlamentar etj., nuk
jane kompozita, pasi krye ne keto raste nuk eshte teme, por parashtese, pasi nuk e ka
kuptimin e kokes, por kuptimin e kryesorit, te parit etj. Fjalet e tilla prandaj jane me
prejardhje parashtesore dhe jo kompozita. Nderkaq te kryeforte kemi dy tema krye dhe
forte.
Kompozimi eshte gjithashtu nje nga menyrat shume prodhimtare te fjaleformimit ne
gjuhen shqipe qe eshte shume funksionale edhe sot e kesaj dite. Ne rastet e kompozim-
it, njera nga temat eshte drejtuese, por edhe tema jodrejtuese ka funksion semantik. Per
shembull, te kompozita udhekryq kemi temen drejtuese kryq, si percaktor i fjales,
ndersa barren semantike vazhdon ta barte tema udhe.
Perngjitja nderkaq eshte nje menyre e fjaleformimit e ngjashme me kompozimin, pasi
edhe te pemgjitja marrin pjese dye me shume tema, por ato lidhen me mjete te tjera
lidhese. Te pemgjitja ndodh njefjalezimi i nje togfjaleshi, per shembull: drejtperdrejt,
gjeegjeze,farefis, trembedhjete etj. Sic; shihet temat lidhen me mjete lidhese:
drejt+per+drejt, tre+mbi+dhjete et}.
Konversioni S1• zgjerim kuptimor
Konversioni eshte nje nga menyrat me interesante te fjaleformimit, pasi me kete rast
fjalet me kuptime te reja ndertohen pa ndryshime te formes se fjales. Me kete rast,
ndodh qe fjala ere te jete e se njejtes pjese te ligjerates sikurse fjala burimore: gjuhe
(organi i te folurit) - gjuhe (kodi i komunikimit), lindje (ane ne horizont) - lindje (prurje
ne jete e femijes), ame (nene) - ame (burim), veri (ane ne horizont) - veri (ere e ftohte nga
Veriu) etj. Mirepo, ndodh qe fjala ere t'i takoje nje pjese tjeter te ligjerates, ndonese nuk
ka asnje ndryshim ne formen e fjales: site emer (pajisje per sitjen e miellit) - sit folje
(filtrim i miellit), kripe emer (substance qe njelmeson gjellet) - krip folje (i hedh bukes
a gjelles kripe), punetor emer (njeri qe punon) - punetor mbiemer (cilesi e atij qe punon,
djale punetor), buze emer (pjeset kufizuese te gojes) - buze parafjale (qe ndodhet ne
afersi ne kufi, buze lumit). Si<; shihet nga shembujt, konversioni eshte nje proces
permes te cilit formohen kuptime te reja mbi bazen e ngjashmerive. Per shembull,
gjuha si kod komunikimi (gjuha shqipe, gjuha angleze) ne pikepamjen e folesve realizo-
het permes nyjetimit te tingujve me gjuhe (si organ i te folurit dhe pjese e aparatit te tret-
jes), prandaj emertimi per gjuhen si kod komunikimi ka ardhur nga gjuha si organ i te
folurit. Pastaj, emertimi bar per ila<;et ka ardhur nga fjala bar per bimet, pasi ila<;et krye-
sisht prodhoheshin nga bimet. Konversioni realizohet permes nje figure stilistike qe
quhet metonimi. Pra, eshte proces qe nis me dallime te vogla kuptimore dhe pastaj
fjalet e te njejtes origjine largohen aq shume kuptimisht, saqe krijohen njesi leksikore
me vete apo fjale te pavarura.
Menwra! e tjera dhe menyrat
e per21era
Menyrat e perziera
Ne disa raste, fjalet e reja formohen duke kombinuar dy a me shume menyra te
fjaleformimit. Per shembull: i arte dhe formohen me prapashtesim dhe me nyjezim,
nderkaq i pashkolle formohet me parashtesim dhe nyjezim. Apo, te fjala i kripur
dhe e kyc;ur, kemi konversion, prapashtesim dhe nyjezim.
Domethene, menyre te perzier te fjaleformimit kemi me rastin e kombinimit te
njekohshem te dy a me shume menyrave themelore te fjaleformimit.

Blendimi
Ne shqipen njihen vetem pak raste te blendimit dhe kjo menyre nuk llogaritet pro-
dhimtare.
Blendimi eshte njefare kompozite, me prodhimtare. Blendimi eshte njefare kom-
pozite, me c;'rast merret pjesa e pare e temes se pare dhe pjesa e dyte e temes se dyte:
rremih+germoj jep rremoj, si ne anglisht: mountain+hotel = motel, apo break-
fast+ lunch=brunch.

Perdorimi i rrjeteve sociale dhe rritja e intensitetit te komunikimit global krijon

kushte te mira qe edhe kjo menyre e fjaleformimit ne shqipen te behet prodhimtare.

Prapaformimi
Prapaformimi eshte lene shume pasdore ne studimet e shqipes mbi fjaleformimin,
ndonese nuk eshte menyre e fjaleformimit qe do shperfillur. Kjo menyre eshte gati
se e kunderta e prejardhjes, pasi me kete rast fjala e re formohet duke hequr pjese
nga fjala origjinale. Per shembull nga gjeografi formohet fjala gjeograf, si edhe
biologji-biolog, filozofi-filozof, psikologji-psikolog etj.
Shqipja ka edhe ndonje rast krejt te vec;ante si tung qe vjen nga tungjatjeta.

Brendimi
Brendimi eshte gjithashtu nje menyre e fjaleformimit per te cilen nuk eshte folur
pothuajse fare ne studimet e shqipes. Kjo menyre e fjaleformimit behet duke emer-
tuar produktet sipas emrit te prodhuesit apo emrit te produktit. Ne Kosove per
shembull, atletet e trasha njihen si puma, nderkohe qe Puma eshte emri i kompanise
qe prodhon veshje sportive. Pavaresisht kesaj atletet e tilla, edhe nese jane Nike ose
Adidas, pergjithesisht quhen puma. Gjithashtu, shamite e letres quhen paloma, per
shkak te prodhuesit, ashtu si edhe pasta e dhembeve kolodont, pikat e karburantit
Ina, e plot emertime te tilla sipas emrit te produktit apo te prodhuesit te tij.
Homonimet
Homonimet jane fjale qe kane forme te njejte, por domethenie ose kuptime te
ndryshme. Homonimet jane dy llojesh - sistematike dhe aksidentale. Per shembull,
fjala bar ka disa kuptime. Ne rastin bar (bime) dhe bar (ilac;) kemi te bejme me
homonimi sistematike, pasi origjina kuptimore e ketyre fjaleve eshte e perbashket
dhe permes konversionit ato jane diferencuar kuptimisht duke u shnderruar ne
fjale te ndryshme.
Keto raste quhen edhe fjale polisemike, pasi e njejta fjale ka kuptime te ndryshme.

N derkaq ne rastin bar (bime) dhe bar Ookal nate) apo bar (njesi per matjen e shtyp-
jes) kemi homonimi aksidentale, pasi keto fjale krejt rastesisht kane forme te njejte.
Ky lloj i homonimise llogaritet homonimi e mirefillte.

Sinonimet
Sinonimet jane fjale te ndryshme qe kane kuptime te njejta apo te ngjashme. Per
shembull, fjalet cijale e <;un jane sinonime, ashtu si edhe fjalet vajze, goce e <;ike.
Sinonimet jane shume te rendesishme ne procesin e shkrimit, pasi keto fjale
perdoren ne vend te njera-tjetres per te mos krijuar monotoni. Per shembull ne vend
qe ta perserisim nje fjale disa here, here pas here perdorim sinonimet e asaj fjale per ta
bere tekstin me dinamik dhe me pak te njetrajtshem.
Perve<; fjaleve, ka edhe lidheza sinonimike, si per shembull edhe pse dhe megjithese
jane sinonimike, ashtu si edhe meqenese, pasi dhe ndonese.

Antonimet
Antonimet jane fjale me kuptim te kundert apo qe shkaktojne kundervenie. Per
shembull mire/keq jane antonime, ashtu si edhe i gjate/i shkurter . Antonime ku nuk
behet fjale per te kunderta, por per kundervenie jane edhe burre/grua, djale/vajze,
pule/gjel etj.
Antonimet jane gjithashtu mjaft te rendesishme per te shkruarit e teksteve te
ndryshme per te arritur efekte te caktuara.