Młodość, edukacja i wynalazki

Urodzony w Clermont we Francji Blaise Pascal stracił matkę, Antoinette Begon, w

wieku trzech lat. Jego ojciec Étienne Pascal (1588–1651), który również interesował
się nauką i matematyką, był miejscowym sędzią oraz członkiem „noblesse de robe”
(„młodej szlachty”). Pascal miał dwie siostry, młodszą Jacqueline i starszą
Gilberte.

Był niezwykle uzdolnionym dzieckiem, wyedukowanym przez ojca. Jego wczesne dzieła
powstawały spontanicznie, lecz w istotny sposób przyczyniły się do rozwoju nauki.

W 1631, po śmierci żony, Étienne Pascal przeniósł się wraz z dziećmi do Paryża.
Wkrótce po przybyciu zatrudnił Louise Delfault, pokojówkę, która z czasem stała się
pełnoprawnym członkiem rodziny. Ojciec Pascala nigdy nie ożenił się ponownie,
postanowił także samodzielnie kształcić swoje dzieci, spośród których wszystkie (a
zwłaszcza sam Blaise) przejawiały ponadprzeciętne zdolności intelektualne. Młody
Pascal już wtedy wykazywał nadzwyczajne uzdolnienia w zakresie matematyki i nauk
przyrodniczych. W wieku jedenastu lat napisał pracę dotyczącą dźwięków wydawanych
przez wibrujące ciała. Ojciec nie chcąc, by zainteresowania młodzieńca kolidowały z
nauką łaciny i greki, zabronił mu zajmować się matematyką do czasu ukończenia
przezeń piętnastego roku życia. Mimo wydanego zakazu, pewnego dnia Étienne zobaczył
swego (dwunastoletniego już wtedy) syna zapisującego kawałkiem węgla na ścianie
niezależny dowód twierdzenia, iż suma miar kątów wewnętrznych trójkąta równa się
podwojonemu kątowi prostemu. Od tego czasu Pascalowi pozwolono studiować pisma
Euklidesa, mógł także – co ważniejsze – przysłuchiwać się dyskusjom odbywającym się
w celi zakonnej Marina Mersenne’a, które prowadzili najwybitniejsi matematycy i
naukowcy Europy: Desargues, Gassendi, Mydorge, Roberval czy Kartezjusz.

Pascala szczególnie zainteresowały prace Desargues’a dotyczące krzywych stożkowych.

Zainspirowany nimi szesnastoletni Blaise stworzył krótki traktat na temat tak
zwanego „Tajemniczego Sześciokąta” – Essai pour les coniques („Esej o stożkach”), i
przesłał tenże – jako swoje pierwsze poważne opracowanie z dziedziny matematyki –
do Mersenne’a, do Paryża. Sformułowane tam prawo znane jest do dziś pod nazwą
twierdzenia Pascala; pokrótce można je przedstawić następująco:

Dany jest stożek.

Dana jest prosta płaszczyzna przecinająca stożek na dwie części.
Krzywa powstała wskutek przecięcia stożka będzie miała kształt elipsy bądź jej
fragmentu (w szczególnym przypadku będzie to okrąg).
Wpisz w elipsę dowolny sześciokąt. Nie musi on być regularny, a jego boki mogą się
przecinać.
Przedłuż przeciwległe boki (w sześciokącie ABCDEF: AB i DE, BC i EF, CD i AF) do
momentu ich przecięcia.
Trzy punkty przecięcia przedłużeń boków zawsze będą współliniowe (będą leżały na
jednej prostej)[2].
Praca Pascala była do tego stopnia dojrzała i skomplikowana, że Kartezjusz, któremu
pokazano rękopis, nie chciał uwierzyć, iż nie jest ona dziełem Étienne’a, a właśnie
jego syna. Gdy Mersenne zapewnił go, że autorem jest młody Blaise, Descartes
skomentował to słowami: „Nie wydaje mi się dziwne, że zaproponował lepsze
opracowania dotyczące stożka niż starożytni”, po czym dodał: „można jednak poruszyć
związane z tym tematem kwestie, które nigdy nie przyszłyby na myśl
szesnastoletniemu dziecku.”[3]

W ówczesnej Francji urzędy i stanowiska mogły być (i były) przedmiotem handlu. W

1631 Étienne sprzedał swoją pozycję drugiego prezydenta Cour des Aides za sumę 65
665 liwrów[4]. Pieniądze te zainwestował w obligacje rządowe, co gwarantowało
całkiem przyzwoite dochody oraz pozwoliło rodzinie Pascalów przeprowadzić się do
Paryża i wieść tam komfortowe życie. W roku 1638 Richelieu, pilnie poszukujący
funduszy na prowadzenie wojny trzydziestoletniej, zalegał jednak z wypłatą odsetek,
wskutek czego wartość majątku Pascalów spadła gwałtownie z niecałych 66 tysięcy do
około 7300 liwrów.

Z powodu sprzeciwu wobec polityki fiskalnej kardynała, Étienne, tak jak wielu
innych paryżan, został zmuszony do opuszczenia stolicy i pozostawienia trójki
swoich dzieci pod opieką sąsiadki, Madame Sainctot – damy okrytej nie najlepszą
sławą, na której salonach gościły jednak największe osobistości ówczesnej Francji.
Wystarczyło, że gra Jacqueline w dziecięcym przedstawieniu przyciągnęła uwagę
Richelieu, aby Étienne powrócił do miasta, został przeproszony i zyskał łaskę
kardynała. Znajomość ta przyniosła mu w 1639 roku posadę królewskiego komisarza
podatków w mieście Rouen, w którym ze względu na ciągłe podwyżki podatków zapanował
fiskalny chaos.

W 1642 roku, pragnąc ułatwić ojcu niekończące się, wyczerpujące kalkulacje wpływów
i należności, osiemnastoletni już Pascal zbudował maszynę obliczeniową zdolną do
wykonywania działań dodawania i odejmowania, nazwaną później kalkulatorem Pascala
albo Pascaliną. Mimo że konstrukcja stanowiła istotny etap rozwoju inżynierii
komputerowej, nigdy nie osiągnęła sukcesu komercyjnego. Z powodu nazbyt wygórowanej
ceny Pascalina pozostała co najwyżej ciekawostką, symbolem statusu społecznego
najbogatszych Francuzów. Przez najbliższą dekadę Pascal usiłował jednak ulepszyć
swój projekt, konstruując łącznie pięćdziesiąt maszyn; dwie z nich znajdują się
dziś na wystawach w Zwingerze w Dreźnie oraz w paryskim Muzeum Sztuk i Rzemiosł.