‫هويت فرهنگي محلي‪ ،‬ملي و جهاني و ورزش فوتبال‬

‫(مطالعه تطبيقي باشگاه های پرسپوليس تهران و گهر دورود لرستان)‬

‫دانشجو‪:‬‬

‫ابراهيم خدايی‬

‫استاد راهنما‪ :‬دکتر ناصر فکوهي‬

‫استاد مشاور‪ :‬دکتر ابراهیم فیاض‬
‫استاد داور‪ :‬سید مهدی آقاپور‬

‫پایان نامه برای أخذ مدرک کارشناسی ارشد انسان شناسی‬

‫گهروندها پیشکش می کنم‬
‫َ‬ ‫این پایان نامه را به نوبه خودم به‬
‫هواداران َگهر دورود‬
‫که در زمین فوتبال‬
‫پی عشق‪،‬‬
‫ِ‬
‫فرهنگ‬
‫و‬
‫انسان‬
‫می دوند‬

‫ابراهیم خدایی‬
‫پاییز ‪1391‬‬
 ‫پیشگفتار‬

‫دغدغه ای که م‪0‬را به عن‪0‬وان یک دانش‪0‬جوی انس‪0‬ان شناسی به نگ‪0‬ارش این رس‪0‬اله رهنم‪0‬ون شد بیش‪0‬تر مرب‪0‬وط به کنجک‪0‬اوی ه‪0‬ایم‬
‫درباره تحوالت فرهنگ در عصر جهانی شدن بود تا هیچ عالقه خاصی به ورزش فوتبال؛ من از نوجوانی فوتبال را می ش‪00‬ناخته ام و‬
‫مثل بیشتر همساالن ایرانی خودم این بازی را تجربه کرده ام‪ ،‬اما تا چند سال اخیر هرگز به دنیای حرفه ای این رش‪00‬ته ورزشی عالقه‬
‫خاصی نداشتم‪ ،‬شاید تنها بازی هایی که به راستی مرا به هیجان می آورد همان مسابقات تیم ملی کشورم‪ ،‬آن هم در سطوح حس‪0‬اس آن‬
‫بود‪ ،‬فقط چند بار به استادیوم فوتبال گذارم افتاده بود‪ ،‬اما در چند سال اخیر حض‪0‬ور یک تیم فوتب‪0‬ال در ش‪0‬هر محل زن‪0‬دگی ام (دورود)‬
‫گاهی مرا واداشته ب‪00‬ود س‪00‬ری به ورزش‪00‬گاه کوچک ش‪00‬هر ب‪00‬زنم‪ ،‬دی‪00‬دن جمعیت پرش‪00‬ور ه‪00‬واداران‪ ،‬و تاکید آن ها بر عالقه ش‪00‬ان به تیم‬
‫فوتبالی که نام شهرشان را یدک می کشید برایم تبدیل به مساله شده بود‪ ،‬گمان می کردم محیط فوق العاده مناسبی برای دیدن هم زم‪00‬ان‬
‫عالیق و جنبش های محلی و همکاری و رقابت جهانی است‪.‬‬
‫به هر حال من با راهنمایی استادم جناب آقای دکتر فکوهی‪ ،‬مصمم ش‪00‬دم روی این موض‪00‬وع ک‪00‬ار کنم‪ ،‬ابت‪00‬دا می خواس‪00‬تم دو یا چند‬
‫تیم مطرح در لیگ برتر ایران را برای مطالعه تطبیقی برگزینم اما به پیشنهاد استاد‪ ،‬به مقایسه تیم پرسپولیس تهران با همان تیم محلی‬
‫"گهر دورود" که تیمی گمن‪00‬ام و ض‪00‬عیف در دس‪00‬ته یکم ب‪00‬ود اکتف‪00‬اء ک‪00‬ردم چ‪00‬را که انتخ‪00‬اب تیم ه‪00‬ایی که دارای ه‪00‬ویت ق‪00‬ومی یا محلی‬
‫مشخص و بارزی در لیگ برتر ایران هستند (مثل تیم های تراکتورس‪0‬ازی ت‪0‬بریز‪ ،‬مل‪0‬وان بن‪00‬درانزلی‪ ،‬دام‪0‬اش رش‪00‬ت‪ ،‬ش‪0‬اهین بوش‪0‬هر‬
‫و‪ )...‬می توانست مرا با مشکالتی مثل عدم آشنایی با جامعه مورد مطالعه‪ ،‬مشکالت زبانی‪ ،‬رفت و آمد و‪ ...‬مواجه کند‪ ،‬مشکالتی که‬
‫با انتخاب تیم شهر خودم رفع می شدند‪ ،‬هرچند اهمیت ناچیز مسابقات تیم گهر م‪00‬را به شک می ان‪00‬داخت بت‪00‬وانم داده ه‪00‬ای ک‪00‬افی ب‪00‬رای‬
‫ارائه یک تحلیل قابل قبول گردآوری کنم‪.‬‬
‫اما در میان شگفتی همه اهالی فوتبال ایران‪ ،‬آن تیم کوچک‪ ،‬فقیر و کم اهمیت در حین مطالعه من توانست به چنان م‪00‬وفقیت ه‪00‬ایی‬
‫دست پی‪00‬دا کند که به لیگ برتر فوتب‪00‬ال ای‪00‬ران ص‪00‬عود کند و ب‪00‬دین ت‪0‬رتیب من به م‪00‬اهیگیری می مان‪00‬دم که ب‪00‬رای ص‪00‬ید م‪00‬اهی‪ ،‬برکه ای‬
‫کوچک در نزدیکی خانه خود برگزیده بود به زودی خود را غواصی دیدم که باید برای صید مرواریدی گران بها کشتی سوار شود و‬
‫دل به دریایی پرتالطم بسپارد!‬
‫به راستی شاید به ندرت تحقیقات اجتماعی یافت شوند که چنین شانسی داشته باشند تحوالت گسترده و پیش بینی نشده را در میدان‬
‫تحقیق تجربه کنند‪ ،‬بسیار کم احتمال دارد پژوهشگری که قصد دارد روی انقالب ها کار کند یک جامعه آرام که هیچ نشانی از انقالب‬
‫در آن نیست را برای تحقیق برگزیند و سپس در کوتاه مدت‪ ،‬نطفه بستن‪ ،‬تولد‪ ،‬به منصه ظهور رسیدن انقالب را مشاهده کند‪.‬‬
‫گهر دورود وقتی در ش‪00‬هر کوچک خ‪00‬ودش و در رق‪00‬ابت ه‪00‬ای کم اهمیت دس‪00‬ته یکم ب‪00‬ازی ه‪00‬ای ض‪00‬عیفی ارائه می داد هم‪00‬ان برکه‬
‫کوچک و جامعه‪ 0‬آرامی بود که به زودی دچار تالطم های انقالبی عظیم شد که در این تحقیق به تفص‪00‬یل از آن س‪00‬خن خواهد رفت‪ ،‬این‬
‫تیم نخستین نماینده استان لرستان در لیگ برتر ایران شد و حتی نشانه های زیادی هست که بسیاری از مردم ش‪00‬هرهای و اس‪00‬تان ه‪00‬ای‬
‫لرنشین (غیر از لرستان) نیز این تیم را نخستین نماینده خود در این سطح از فوتبال کشور می دانند‪.‬‬
‫دیگر نمونه مورد مطالعه این تحقیق‪ ،‬تیم پرهوادار پرس‪0‬پولیس ته‪0‬ران‪ ،‬تا ح‪0‬دودی رون‪0‬دی ب‪0‬رعکس گهر دورود طی ک‪0‬رد‪ ،‬ب‪0‬ازی‬
‫های این تیم در ابتدای این مطالعه شاهد حضور بیش از پنجاه هزار ه‪00‬وادار در ورزش‪00‬گاه آزادی ته‪00‬ران ب‪00‬ود‪ ،‬اما در پای‪00‬ان فصل و با‬
‫نتایج نا امید کننده به کمتر از چه‪00‬ار ه‪00‬زار نفر می رس‪00‬ید! در فصل جدید ن‪00‬یز پس از توقف پرس‪00‬پولیس (اتفاقا در برابر هم‪00‬ان تیم گهر‬
‫دورود!) که در حضور هفتاد هزار هوادار تهرانی و هشت هزار هوادار لُر اتفاق افتاد دوباره با بحران آش‪00‬نا ش‪00‬د‪ ،‬تا هم‪0‬راه با ناک‪00‬امی‬
‫ه‪00‬ای اخ‪00‬یر فوتب‪00‬ال ملی‪ ،‬ورزش‪00‬گاه آزادی که زم‪00‬انی به دری‪00‬ای پ‪00‬رتالطم رنگ ها و پ‪00‬رچم ها می مانست بیش‪00‬تر به م‪00‬ردابی در ح‪00‬ال‬
‫خشکیدن قابل تشبیه باشد!‬
‫اکنون که می پندارم در تحقیق خویش به اشباع نظری رس‪00‬یده ام و زم‪00‬ان عرضه آن است هر دو تیم م‪00‬ورد مطالعه من با عملک‪00‬رد‬
‫ضعیف در چهارده بازی گذشته فصل دوازدهم لیگ برتر ایران‪ ،‬جایگاه نامناسبی در جدول دارن‪00‬د‪ ،‬در روز دف‪00‬اع از این پای‪00‬ان نام‪00‬ه‪،‬‬
‫(پانزده آب‪00‬ان ‪ )1391‬پرس‪00‬پولیس با ‪ 17‬امتی‪00‬از در رتبه ی‪00‬ازدهم ق‪00‬رار دارد و تیم گهر با هشت امتی‪00‬از (و یک ب‪00‬ازی کم‪00‬تر) در انته‪00‬ای‬
‫جدول (رتبه هجدهم)‪ ،‬با این تفاوت که رتبه پرسپولیس به زعم هوادارانش "تحق‪00‬یر آم‪00‬یز" است ولی ه‪00‬واداران گهر هن‪00‬وز در ش‪00‬ور و‬
‫شوق صعود و حضور در این سطح فوتبال هستند و به عملکرد تیم ش‪00‬ان افتخ‪00‬ار می کنن‪00‬د‪ ،‬نکته قابل توجه این است که گهر هن‪00‬وز هم‬
‫نتوانسته است از امتیاز میزبانی استفاده کند و به خاطر مهیا نبودن شرایط میزبانی در دورود ناچار است در ته‪00‬ران مس‪00‬ابقات‪ 0‬خ‪00‬انگی‬
‫خود را برگزار کند که از این نظر هم پدیده بی سابقه ای به شمار می رود!‬
‫به هر حال در این تحقیق بر رابطه ورزش فوتبال و هویت فرهنگی‪ ،‬در سطوح محلی‪ ،‬ملی و جهانی تمرکز شده است‪.‬‬
‫بخش نخست اختصاص به مع‪00‬رفی موض‪00‬وع‪ ،‬روش مطالع‪00‬ه‪ ،‬و ارائه تع‪00‬اریفی از مف‪00‬اهیم مح‪00‬وری تحقیق از قبیل ملیت‪ ،‬محلیت‪،‬‬
‫جهانی شدن‪ ،‬هویت‪ ،‬فرهنگ و‪ ...‬دارد‪.‬‬
‫در فصل نخست ابتدا از مباحث کلی مربوط به برداشت محقق از وضعیت کنونی رشته انسان شناسی‪ ،‬مخصوصا جایگ‪00‬اه ورزش‬
‫و رابطه آن با ه‪00‬ویت ف‪00‬رهنگی در مب‪00‬احث این رش‪00‬ته س‪00‬خن می رود؛ مطالعه فوتب‪00‬ال از منظر انس‪00‬ان شناسی میّسر نیست مگر آن که‬
‫رویکرده‪00‬ای جدید این رش‪00‬ته به محیط ها و موض‪00‬وعات ن‪00‬وین مد نظر ق‪00‬رار گیرن‪00‬د‪ ،‬ب‪00‬دون تردید کس‪00‬انی که هن‪00‬وز برداشت ش‪00‬ان از‬
‫موضوع محوری و میدان تحقیق انسان شناسی منحصر به جوامع ماقبل مدرن‪ ،‬حاش‪00‬یه ای و غ‪00‬یر ش‪00‬هری است نمی توانند مفید ب‪00‬ودن‬
‫این رشته برای مطالعه ورزش مدرن را بپذیرند‪.‬‬
‫نگارنده بسیار خشنود است که از همان ابتدا خود را پایبند روش های ک ّمی ننمود‪ .‬در این تحقیق بر دو نمونه موردی تمرکز ش‪00‬ده‬
‫است‪ ،‬یکی از این دو نمونه (تیم فوتبال گهر دورود)‪ ،‬در حین انجام این تحقیق (به خاطر صعود به لیگ برت‪0‬ر) چن‪00‬ان دگرگ‪00‬ون شد که‬
‫اگر تحقیق با روش های پیمایشی صورت می گرفت از درک این تغییرات گسترده عاجز می ماند‪ ،‬مگر آن که زمان بسیار بیشتری به‬
‫طراحی مجدد پرسشنامه‪ 0‬ها اختصاص می یافت که بتوانند درباره این تغی‪00‬یرات وس‪00‬یع و پیش بی‪00‬نی نش‪00‬ده مفید باش‪00‬ند که البته ب‪00‬ازهم به‬
‫اندازه روش های تحقیق میدانی مناسب نبود‪ .‬انتخاب روش مردم نگاری‪ ،‬مصاحبه ه‪00‬ای م‪00‬ردم نگارانه و عمیق ت‪0‬ر‪ ،‬و اش‪00‬کال مختلف‬
‫حضور مداوم در میدان به من کمک کرد تا با آسانی و دردسری کمتر تغییرات وسیع نمونه موردی ام را در گذر زم‪00‬ان پیگ‪00‬یری کنم‪.‬‬
‫استفاده از روش های اسنادی‪ ،‬مراجعه به کتاب ها‪ ،‬مطبوعات و رسانه ها نیز بخشی از تالش های تحقیق حاضر بوده است‪.‬‬
‫در فصل دوم "پیش‪00‬ینه مطالعه اجتم‪00‬اعی ورزش در جه‪00‬ان و ای‪00‬ران" به بحث گذاش‪00‬ته می ش‪00‬ود تا از یک س‪00‬وی م‪00‬روری باشد بر‬
‫پیشینه تحقیق در ایران و جهان و از سوی دیگر نقدی بر وضعیت مطالعه ورزش در علوم اجتماعی ایران‪ ،‬و تالشی برای پیکربن‪00‬دی‬
‫مقوله ای به نام "انس‪00‬ان شناسی ورزش" که در کش‪00‬ور ما هن‪00‬وز تک‪00‬وین نیافته اس‪00‬ت‪ .‬رویک‪00‬رد من در این بررسی انتق‪00‬ادی‪ ،‬تقس‪00‬یم این‬
‫منابع به دو گروه بوده است؛ "گ‪0‬روه اول" ش‪00‬امل تحقیق‪00‬اتی است که با ه‪0‬دف ک‪00‬اربرد دس‪0‬تاوردهای عل‪0‬وم اجتم‪00‬اعی در می‪0‬دان ورزش‬
‫صورت گرفته‪ ،‬این دس‪00‬ته بیش از هرچ‪00‬یز بر مس‪0‬اله اوباش‪00‬یگری‪ ،‬وندالیسم و آس‪0‬یب ه‪0‬ای اجتم‪00‬اعی ناشی از حض‪0‬ور انب‪0‬وه م‪00‬ردم در‬
‫استادیوم ها متمرکز شده است‪ ،‬اما "گروه دوم" که سهم ناچیزی در عل‪0‬وم اجتم‪0‬اعی ای‪0‬ران دارد‪ ،‬ورزش را به مثابه می‪0‬دانی ب‪0‬رای پی‬
‫ج‪00‬ویی پرسش ه‪00‬ای عل‪00‬وم اجتم‪00‬اعی می نگ‪00‬رد‪ .‬تحقیق حاضر با تاکید بر رابطه ورزش فوتب‪00‬ال و ه‪00‬ویت ه‪00‬ای ف‪00‬رهنگی محلی‪ ،‬ملی‬
‫جهانی‪ ،‬در دسته اخیر قرار می گیرد‪.‬‬
‫در فصل بعدی نیز به واکاوی "جریانات عمده فرهنگی معاصر و دگرگونی های ه‪00‬ویت ف‪00‬رهنگی م‪00‬ردم جه‪00‬ان در عصر جه‪00‬انی‬
‫شدن" پرداخته می شود‪ .‬در این تحقیق سطوح محلی‪ ،‬ملی و جهانی به صورت سلسله مراتبی در نظر گرفته شده اند‪ ،‬هرچند امر ملی‬
‫در مقایسه با امر جهانی پیوندی با "محل" دارد‪ ،‬یعنی هویت ملی نوعی هویت محلی اس‪00‬ت‪ ،‬اینجا منظ‪00‬ور ما از ه‪00‬ویت محلی‪ ،‬ه‪00‬ویت‬
‫های کوچک تر از هویت ملی و در درون آن می باشد‪ ،‬هر ملتی به ناچار خود به اقوام‪ ،‬استان ها و اجزائی تقسیم می ش‪00‬ود‪ .‬در عصر‬
‫جهانی شدن‪ ،‬فرهنگ و هویت از قید محل و سرزمین جدا شده و به گردش درآمده است‪ ،‬در ادامه با استفاده از مفهوم سرزمینی شدن‪،‬‬
‫که خود شامل دو فرایند سرزمین زدایی و بازسرزمینی شدن می شود‪ ،‬به این مس‪00‬اله پرداخته می ش‪00‬ود که چگونه آدم ه‪00‬ا‪ ،‬رس‪00‬انه ه‪00‬ا‪،‬‬
‫کاال ها‪ ،‬ثروت ها و ایدئولوژی ها‪ ،‬فارغ از پیوندهای سنتی با محل و مرز‪ ،‬در مقیاسی جه‪00‬انی به گ‪00‬ردش می آیند و در نه‪00‬ایت در هر‬
‫محلی بازسرزمینی می شوند و دوباره ویژگی ها و خصلت های خاص و محلی به خود می گیرند‪.‬‬
‫بخش دوم با عنوان " ملی گرایی ورزشی و جهانی ش‪0‬دن" تالش می ش‪00‬ود مفه‪0‬وم ملی گ‪0‬رایی ورزش‪0‬ی‪ ،‬که ب‪0‬رای اش‪00‬اره به پیوند‬
‫ورزش و هویت ملی و محلی به کار می گردد‪ ،‬معرفی می شود و دگرگونی آن در عصر جهانی شدن به بحث گذاشته شود‪.‬‬
‫در فصل چهارم با استفاده از مفهوم ملی گرایی ورزشی‪ ،‬تالش شده است نشان داده شود چگونه دولت های ملی به تکوین ورزش‬
‫مدرن یاری رساندند و متقابال ورزش مدرن در خدمت ملت سازی و بی‪00‬ان و تق‪00‬ویت احساس‪00‬ات‪ 0‬ملی در آم‪00‬د‪ ،‬البته تاکید ش‪00‬ده است ملی‬
‫گرایی ورزشی فقط شامل پیوند ورزش و ملی گرایی مستق ّر و رس‪00‬می دولت ه‪00‬ای ح‪00‬اکم نیس‪00‬ت‪ ،‬بلکه جنبش ه‪00‬ای ق‪00‬ومی و محلی ن‪00‬یز‬
‫همیشه پیوندی با ورزش مدرن برقرار کرده اند‪ ،‬پس ملی گرایی ورزشی شامل محلی گرایی ورزشی نیز می شود‪ .‬عالوه بر این ملی‬
‫گرایی ورزشی عرصه رق‪0‬ابت ق‪00‬رائت ها و روایت ه‪00‬ای مختلف از ه‪0‬ویت ملی ن‪0‬یز می ش‪00‬ود‪ ،‬مثال گ‪00‬رایش ق‪0‬ومی‪ ،‬ن‪0‬ژادی‪ ،‬سیاس‪00‬ی‪،‬‬
‫مذهبی‪ ،‬جنسی و‪ ...‬خاصی از طریق ورزش تعریف خود را از ملیّت و هویت کشور به همه اهالی آن تحمیل می کند‪ .‬در ادامه نمونه‬
‫هایی از پیوند ملی گرایی و محلی گرایی با ورزش از کشورهای مختلف به طور مختصر بررسی شده است‪.‬‬
‫در فصل پنجم بر پیوند فوتبال ایران با ملی گرایی و محلی گرایی تمرکز شده است‪ .‬با مرور چگ‪00‬ونگی تک‪00‬وین ورزش فوتب‪00‬ال در‬
‫ایران در دو بخش "ملی" و "باشگاهی" نشان داده شده است چگونه هویت ه‪0‬ای جه‪00‬انی‪ ،‬ملی و محلی‪ ،‬به واس‪00‬طه ش‪00‬رکت تیم ملی در‬
‫رقابت های بین المللی و شرکت باشگاه های فوتب‪00‬ال در لیگ ه‪00‬ای محلی‪ ،‬ملی و بین المللی‪ ،‬اس‪00‬تادیوم ه‪00‬ای فوتب‪00‬ال را عرصه رفت و‬
‫آمد خود کرده اند‪ .‬چگونگی تکوین پدیده آبی و قرمز (رقابت باشگاه های استقالل و پرسپولیس) مورد بررسی ق‪00‬رار گرفته اس‪00‬ت‪ ،‬در‬
‫این فصل همچنین نشان داده شد که پس از انقالب اسالمی س‪00‬ال ‪ 1357‬فوتب‪00‬ال شهرس‪00‬تان ها رشد ک‪00‬رد و س‪00‬یطره تیم ه‪00‬ای پ‪00‬ایتخت بر‬
‫زمین فوتبال متزلزل شد‪ ،‬اما رسانه ها به مساله آبی و قرمز دامن زدند‪.‬‬
‫در فصل ششم ابتدا از جهانی بودن فوتبال سخن رفته و تاکید شده است‪ ،‬ورزش فوتبال به راستی یک پدی‪00‬ده "جه‪0‬انی ش‪0‬ده" اس‪00‬ت‪.‬‬
‫در این تحقیق تاریخ تکوین ورزش فوتبال به سه مرحله استعماری‪ ،‬ملی گرایی ورزشی و جهان‪-‬محلی شدن تقسیم شده است‪ .‬نگارنده‬
‫با بهره بردن از مفهوم سرزمینی ش‪00‬دن‪ ،‬که ش‪00‬امل دو فرایند س‪00‬رزمین زدایی و بازس‪00‬رزمینی ش‪00‬دن است نش‪00‬ان داده چگونه به واس‪00‬طه‬
‫فوتبال‪" ،‬مردم"‪" ،‬کاالها"‪" ،‬رسانه ها"‪" ،‬ایدئولوژی ها"‪ ،‬و "ثروت ها" فارغ از قید "محل" به گردشی در مقیاس "جهانی" در آم‪00‬ده‬
‫اند (س‪000‬رزمین زدایی) و چگونه در هر جامعه‪ 0‬و محل دوب‪000‬اره متمایل به ب‪000‬ومی ش‪000‬دن و برگ‪000‬رفتن خص‪000‬لت ه‪000‬ای محلی ش‪000‬ده اند‬
‫(بازسرزمینی شدن)‪ ،‬بدین ترتیب میدان فوتبال نمونه کارآمدی برای مشاهده فرایند های جهان‪-‬محلی شدن تلقی می شود‪.‬‬
‫بخش سوم به ارائه و جمع بندی گزارش های میدانی‪ ،‬مصاحبه های قوم نگارانه و مصاحبه های روایی اختصاص دارد‪.‬‬
‫در فصل های هفتم و هشتم نتایج مطالعات میدانی و مشاهده مشارکتی در بازی های فوتبال دو تیم پرسپولیس تهران و گهر دورود‬
‫به ترتیب ارائه خواهند شد‪ ،‬البته نگارنده برای تکمیل داده ها و فهم بیشتر آنچه در دی‪00‬دارهای این دو تیم می گ‪00‬ذرد به می‪00‬ادین ورزشی‬
‫دیگری نیز رفت و آمد کرده ام‪ ،‬به خصوص در بازی های ملی و نیز در بازی های تیم استقالل –رقیب پرسپولیس‪ -‬حض‪00‬ور یافته ام‪،‬‬
‫این کار برای درک به‪00‬تر آن چه در ب‪00‬ازی ه‪00‬ای پرس‪00‬پولیس و گهر می گ‪00‬ذرد ک‪00‬ار الزمی به نظر می رس‪00‬ید‪ .‬تمرکز من بر دی‪00‬دارهای‬
‫خانگی دو تیم بود اما بعضا در دیدارهای بیرون از خانه نیز به مشاهده پرداخته ام‪.‬‬
‫در این مطالعات میدانی‪ ،‬در کنار ثبت مشاهدات‪ ،‬انواع مص‪0‬احبه ن‪0‬یز انج‪0‬ام ش‪0‬ده است که هم‪0‬ان ط‪0‬ور که در فصل یکم‪ ،‬در بخش‬
‫مربوط به روش تحقیق بیان شد بیشتر شامل مصاحبه های قوم نگارانه می شوند‪ ،‬مصاحبه های کوتاه که شامل ص‪00‬حبت ه‪00‬ای پراکن‪00‬ده‬
‫نگارنده در حین تماشای بازی یا تشویق تیم ها با هواداران و دیگر تماشاگران انجام می ش‪00‬ود‪ ،‬عالوه بر این مص‪00‬احبه ه‪00‬ا‪ ،‬چند م‪00‬ورد‬
‫مص‪00‬احبه عمیق تر و مفصل تر ن‪00‬یز در داخل ورزش‪00‬گاه ها و فرصت ه‪00‬ای دیگر انج‪00‬ام ش‪00‬ده اس‪00‬ت‪ .‬در پای‪00‬ان هر فصل چند نمونه از‬
‫گزارش های مردم نگارانه و نیز مصاحبه ها ضمیمه شده است‪.‬‬
‫بخش چهارم به تحلیل و نتیجه گیری از تالش ه‪00‬ای نظ‪00‬ری و می‪00‬دانی نگارن‪00‬ده اختص‪00‬اص دارد‪ .‬در فصل نهم (واپس‪00‬ین) تاکید می‬
‫شود ورزش فوتبال با نمادین کردن و تجسم گ‪00‬رایش ها و وی‪00‬ژگی ه‪00‬ای ملی و محلی از یک س‪00‬وی و به گردشی در مقی‪00‬اس جه‪00‬انی در‬
‫آوردن مردم‪ ،‬کااله‪0‬ا‪ ،‬ث‪0‬روت ه‪0‬ا‪ ،‬رس‪0‬انه ها و ای‪0‬دئولوژی ها از س‪0‬وی دیگر در فرایند برس‪0‬اختن ه‪0‬ویت ه‪0‬ای ف‪0‬رهنگی محلی‪ ،‬ملی و‬
‫مجهانی ایفای نقش می کند‪ .‬تیم ملی کشور نمادی از استقالل و همکاری ملی است اما در عین حال از یک سوی امکان بروز مخالفت‬
‫ها و رقابت های محلی را در خود دارد و از سوی دیگر اساسا یک تیم ملی برای تعامل جهانی تش‪00‬کیل ش‪00‬ده اس‪00‬ت‪ .‬حض‪00‬ور و رق‪00‬ابت‬
‫باشگاه هایی از سراسر کشور در لیگ ملی فوتبال به گستره سرزمین ملی تجسم می بخشد‪ ،‬تعامل می‪00‬ان اج‪00‬زای س‪00‬رزمین را اف‪00‬زایش‬
‫می دهد و در عین حال فرصتی برای معرفی روایت های متفاوت از ملت و همچنین عرض اندام نیروه‪00‬ای گریز از مرکز ف‪00‬راهم می‬
‫آورد‪.‬‬
‫فوتب‪00‬ال ورزشی با ق‪00‬وانین و قواعد اس‪00‬تاندارد ش‪00‬ده و تقریبا جه‪00‬ان ش‪00‬مول است اما کارکرده‪00‬ای ه‪00‬ویت س‪00‬از و مع‪00‬انی آن در هر‬
‫سرزمین ویژگی های محلی به خود می گیرد‪ ،‬در تهران هواداری از پرس‪00‬پولیس بیش از هرچ‪0‬یز بی‪00‬ان گر تعلق به یک س‪0‬بک زن‪0‬دگی‬
‫است‪ ،‬هواداران با حض‪00‬ور در ورزش‪00‬گاه خ‪00‬ود را بخشی از جمعیت بیش‪00‬ماری می یابند که در سراسر دنی‪00‬ا‪ ،‬س‪00‬اعاتی از عمر خ‪00‬ود را‬
‫اط‪000‬راف زمین چمن می گذران‪000‬د‪ .‬همچ‪000‬نین در این تحقیق ه‪000‬ویت ه‪000‬ای فوتب‪000‬الی اس‪000‬تقاللی و پرسپولیسی در جامعه ام‪000‬روز ای‪000‬ران‪،‬‬
‫"خودبسنده" نامیده شده اند یعنی متکی بر هیچ گرایش قومی‪ ،‬طبقاتی‪ ،‬سیاسی و‪ ...‬دیگری نیستند‪ .‬اما ه‪00‬واداران گهر دورود لرس‪00‬تان‬
‫در حمایت از تیم خود به دنبال ابراز وجود و بی‪00‬ان مطالب‪00‬ات دیگ‪00‬ری هس‪00‬تند‪ ،‬آن ها بس‪00‬یار کم‪00‬تر به آن چه در زمین فوتب‪00‬ال می گ‪00‬ذرد‬
‫توجه دارند‪ ،‬آن ها در واقع از طریق تیم فوتبال شان می خواهند نشان دهند بخشی از نقشه ایران و جهان هستند‪.‬‬
‫نمادها‪ ،‬صداها و شیوه های تشویق در تهران و لرس‪0‬تان متف‪0‬اوت اس‪0‬ت‪ ،‬لرها کم‪0‬تر از رن‪0‬گ‪ ،‬پ‪0‬رچم و کاله و ش‪00‬یوه ه‪0‬ای تش‪00‬ویق‬
‫جافت‪00‬اده در ورزش‪00‬گاه ه‪00‬ای ب‪00‬زرگ و معت‪00‬بر کش‪00‬ور و جه‪00‬ان اس‪00‬تفاده می کنن‪00‬د‪ ،‬ص‪00‬داها و اداها در ب‪00‬ازی ه‪00‬ای گهر در لیگ برت‪00‬ر‪،‬‬
‫مخصوصا اگر با موفقیت و بُرد تیم همراه شود بیشتر به مراسم و جشن های سنتی لری شبیه است‪.‬‬
‫باشگاه های فوتب‪00‬ال در ای‪00‬ران از نظر ش‪00‬یوه ب‪00‬رانگیختن احس‪00‬اس تعلق و ه‪00‬واداری به چه‪00‬ار ن‪00‬وع (بی ه‪00‬وادار‪ ،‬ش‪00‬هری‪ ،‬ق‪00‬ومی و‬
‫خودبسنده) قابل تقسیم هستند‪ ،‬این سیستم مختلط موجب ایجاد ج‪00‬ذابیت در رق‪00‬ابت ه‪0‬ای فوتب‪0‬ال ای‪0‬ران می ش‪0‬ود‪ ،‬هر ک‪0‬دام از این ان‪0‬واع‬
‫اقشار خاصی را به ورزشگاه ها می کشاند‪ ،‬حذف هر یک از این انواع‪ ،‬ارتباط عده ای از ایرانیان را با دنی‪00‬ای فوتب‪00‬ال قطع می کند و‬
‫این مساله پیامد های اقتصادی‪ ،‬فرهنگی و سیاسی متعددی عالوه بر تضعیف ورزش کشور به دنبال خواهد داشت‪.‬‬
‫بررسی نشان می دهد گهر دورود که از نظر رس‪00‬انه ه‪00‬ا‪ ،‬به خ‪00‬اطر ه‪00‬واداران خاصش پدی‪00‬ده فصل جدید لیگ برتر کش‪00‬ور اس‪00‬ت‪،‬‬
‫جایگاه ویژه ای در سیستم هواداری مختلط فوتبال ایران دارد‪ ،‬این تیم در دسته یکم در الگوی ش‪0‬هری ق‪0‬رار می گ‪0‬رفت یع‪00‬نی احس‪0‬اس‬
‫تعلق به آن برخواسته از همش‪00‬هری ب‪00‬ودن ب‪0‬ود‪ ،‬اما وق‪00‬تی به لیگ برتر ص‪00‬عود ک‪00‬رد‪ ،‬به خ‪00‬اطر ش‪00‬رایط و رخ‪00‬دادهایی و مخصوصا به‬
‫واسطه رسانه ها که مایل بودند گهر را همچون تراکتورسازی تبریز‪ ،‬نماینده یک قوم بدانند تغییر ماهیت یافت‪ .‬حض‪00‬ور گهر در لیگ‬
‫برتر به سیس‪00‬تم مختلط ه‪00‬واداری در ای‪00‬ران مش‪00‬روعیت بیش از پیش می بخش‪00‬د‪ .‬تا کن‪00‬ون یگانه و یکتا ب‪00‬ودن تیم تراکتورس‪00‬ازی ب‪00‬اعث‬
‫نوعی تقسیم دو قطبی در فوتبال کشور شده و منجر به ش‪00‬دت و اف‪00‬راط در ق‪00‬وم گ‪00‬رایی ه‪00‬واداران تراکتورس‪00‬ازی و مخالف‪00‬ان آن بش‪00‬ود‪،‬‬
‫ت لُری از این اف‪00‬راط ها می کاهد و به تلطی‪0‬ف‪ ،‬تنظیم و تع‪0‬دیل رابطه فوتب‪00‬ال و ق‪00‬ومیت در ای‪0‬ران می انجامد زی‪0‬را‬
‫حضور گهر با هوی ِ‬
‫حاال دیگر هواداری ترک ها از تراکتورسازی مساله ای غیر عادی‪ ،‬منحصر به فرد و مشکوک تلقی نمی شود‪.‬‬
‫مح‪00‬ور اساسی بحث در این تحقیق ارتب‪00‬اط باش‪00‬گاه ه‪00‬ای فوتب‪00‬ال کش‪00‬ور (به ط‪00‬ور خ‪00‬اص دو باش‪00‬گاه پرس‪00‬پولیس و گه‪00‬ر) و ه‪00‬ویت‬
‫ت ه‪0‬ویت ه‪0‬ای‬ ‫فرهنگی بوده است‪ ،‬اما می توان از این ارتباط در سطح بازیکن نیز سخن گفت‪ ،‬گاهی یک ب‪0‬ازیکن فوتب‪0‬ال در برس‪0‬اخ ِ‪0‬‬
‫محلی‪ ،‬ملی و جهانی ایفای نقش می کند‪.‬‬
‫در پایان‪ ،‬در قیاس با مفهوم "ملی گرایی ورزشی" که مدعی است ورزش بستری برای بیان و تق‪00‬ویت ان‪00‬واع ملی گ‪00‬رایی و محلی‬
‫گرایی است‪ ،‬من از مفهوم "جهان‪-‬محلی شدن ورزشی" استفاده می کنم تا از فرایندی س‪00‬خن بگ‪00‬ویم که طی آن ورزش واس‪00‬طه ای می‬
‫شود تا مردم‪ ،‬کاالها‪ ،‬رسانه ها‪ ،‬دارایی ها و ایدئولوژی ها به گردشی در سطح جهان‪ ،‬فراتر از مرزه‪00‬ای ف‪00‬رهنگی و سیاس‪00‬ی‪ ،‬درآیند‬
‫ولی در هر محل و سرزمین ویژگی های خاص و محلی بگیرند‪.‬‬
 ‫سپاسگزاری‬
‫از جناب آقای دکتر فکوهی‪ ،‬دانشیار گروه انسان شناسی دانشکده علوم اجتماعی بسیار سپاسگزارم که اگر راهنمایی ه‪00‬ای ایش‪00‬ان‬
‫نبود قطعا این رساله به سرانجام نمی رسید‪ ،‬همچنین از باید گروه محترم انسان شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه ته‪00‬ران تش‪00‬کر‬
‫کنم‪ ،‬خصوصا مدیر گروه فرهیخته‪ ،‬استاد دکتر رفیع فر که در هر موردی الزم بود همکاری کافی با این جانب داشتند‪.‬‬
‫از استاد ارجمند‪ ،‬جناب آقای دکتر سید مهدی آقاپور‪ ،‬عضو هیات علمی دانشکده ت‪0‬ربیت ب‪0‬دذنی و عل‪0‬وم ورزشی دانش‪0‬گاه ته‪0‬ران‪،‬‬
‫بس‪00‬یار سپاس‪00‬گزارم هم از آن جهت که زحمت داوری این رس‪00‬اله را متقبل ش‪00‬دند و هم از آن رو که حض‪00‬ور در جلس‪00‬اتی که ایش‪00‬ان در‬
‫انجمن جامعه‪ 0‬شناسی ورزش تشکیل می دادند ایجاد انگیزه و رهگشایی زیادی برای این رساله به همراه داشت‪.‬‬
‫از هواداران پرسپولیس تهران و گهر دورود که مرا در جمع خود پذیرفتن‪00‬د‪ ،‬و همچ‪00‬نین از دوس‪00‬تان‪ ،‬هم دوره ای ه‪00‬ا‪ .‬دانش‪00‬جویان‬
‫ارجمند دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران متشکر هستم‪ ،‬از سه هم دانش‪00‬گاهی‪ ،‬همسر گرانق‪00‬درم س‪00‬رکار خ‪00‬انم نیک‪00‬وبخت‪ ،‬ب‪00‬رادر‬
‫بزرگوارم اسفندیار خدایی و دوست عزیزم محمود نصرتی که با وجود مشکالت تحصیلی خودشان وقت و انرژی برای کمک به بن‪00‬ده‬
‫صرف کردند سپاسگزار هستم‪.‬‬

‫ابراهیم خدایی‬
‫آبان ماه ‪1391‬‬
‫‪Ebrahimkhodaee@ut.ac.ir‬‬
 ‫فهرست‬

‫فهرست تصاویر ‪12 /‬‬

‫فهرست کادرها ‪13 /‬‬

‫بخش نخست) کلیات ‪14 /‬‬

‫فصل نخست‪ :‬معرفی موضوع و روش شناسی تحقیق ‪15 /‬‬

‫انسان شناسی‪ ،‬جهانی شدن‪ ،‬هویت و ورزش ‪15 /‬‬ ‫‪-1-1‬‬

‫ضرورت مطالعه پیوند‪ 0‬جهانی شدن‪ ،‬هویت و ورزش ‪17 /‬‬ ‫‪-1-2‬‬
‫پرسش های اساسی این پژوهش ‪20 /‬‬ ‫‪-1-3‬‬
‫روش تحقیق ‪22 /‬‬ ‫‪-1-4‬‬
‫کانون تمرکز این تحقیق در میدان گسترده فوتبال ‪27 /‬‬ ‫‪-1-5‬‬
‫فصل دوم‪ :‬ورزش و مطالعه اجتماعی آن ‪32 /‬‬
‫تعریف ورزش ‪32 /‬‬
‫‪ -2-1‬تکوین ورزش مدرن ‪36 /‬‬
‫‪ -2-2‬مطالعه اجتماعی ورزش ‪38 /‬‬
‫‪ -2-3‬تاخیر رشته انسان شناسی در مطالعه ورزش مدرن ‪43 /‬‬
‫‪ -2-4‬رویکردها و موضوعات عمده مطالعه اجتماعی ورزش ‪46 /‬‬
‫‪ -2-5‬مطالعه اجتماعی ورزش در ایران ‪48 /‬‬
‫فصل سوم‪ :‬هویت فرهنگی در دنیای معاصر ‪55 /‬‬
‫‪ -3-1‬هویت ‪55 /‬‬
‫‪ -3-2‬فرهنگ و هویت فرهنگی ‪59 /‬‬
‫‪ -3-3‬هویت و فرهنگ ملی ‪61 /‬‬
‫‪ -3-4‬هویت فرهنگی محلی ‪65 /‬‬
‫‪ -3-5‬جهانی شدن و هویت فرهنگی ‪67 /‬‬
‫بخش دوم) ملی گرایی ورزشی و جهانی شدن ‪73 /‬‬
‫فصل چهارم‪ :‬ملی گرایی و محلی گرایی ورزشی ‪74 /‬‬
‫‪ -4-1‬نقش دولت‪-‬ملت ها در تکوین ورزش مدرن ‪74 /‬‬
‫‪ -4-2‬ملی گرایی ورزشی ‪77 /‬‬
‫‪ -4-2-1‬ورزش های ملی و محلی ‪80 /‬‬
‫‪ -4-2-2‬رقابت های بین المللی و باشگاهی ‪83 /‬‬

‫فصل پنجم‪ :‬فوتبال‪ ،‬ملی گرایی و محلی گرایی در ایران ‪97 /‬‬
‫‪ -5-1‬آغاز فوتبال در ایران ‪97 /‬‬
‫‪ -5-2‬تیم ملی و رقابت های بین المللی ‪99 /‬‬
‫‪ -5-3‬لیگ ملی و رقابت های محلی ‪107 /‬‬
‫فصل ششم‪ :‬فوتبال و جهانی شدن ‪116 /‬‬
‫‪ -6-1‬فوتبال؛ پدیده‪ 0‬ای جهانی شده ‪116 /‬‬
‫‪ -6-2‬فوتبال‪ ،‬سرزمینی شدن و جریان جهانی فرهنگ ‪120 /‬‬
‫بخش سوم) مطالعه میدانی؛ فرهنگ و هویت در ورزشگاه های فوتبال ‪134 /‬‬
‫فصل هفتم‪:‬فرهنگ و هویت در ورزشگاه های فوتبال (‪136 / )1‬‬
‫‪ -7-1‬پرسپولیس در فصل یازدهم جام خلیج فارس ‪136 /‬‬
‫‪ -7-2‬قرمز یا آبی؟ ‪137 /‬‬
‫‪ -7-3‬تیم های تهرانی؟ ‪141 /‬‬
‫‪ -7-4‬قرمز و آبی یا تیم شهر خودم؟ ‪143 /‬‬
 ‫‪ -7-5‬پرسپولیسی بودن به مثابه تعلق به یک سبک زندگی ‪146 /‬‬
‫‪ -7-6‬نمادها ‪148 /‬‬
‫‪ -7-7‬صداها ‪152 /‬‬
‫‪ -7-8‬نقش آفرینی لیدرها ‪153 /‬‬
‫‪ -7-9‬رسانه ها ‪155 /‬‬
‫‪ -7-10‬کاسبی در ورزشگاه ‪157/‬‬
‫‪ -7-11‬هنجارهای اجتماعی در ورزشگاه ‪159 /‬‬
‫‪ -7-12‬غیر ایرانی ها در پرسپولیس ‪161 /‬‬
‫‪ -7-13‬پرسپولیس در لیگ قهرمانان آسیا ‪161 /‬‬
‫‪ -7-14‬حساسیت نسبت به کشورهای عربی ‪163 /‬‬
‫ضمیمه فصل هفتم؛ گزارش های مردم نگارانه از ورزشگاه آزادی ‪165 /‬‬
‫فصل هشتم‪ :‬فرهنگ و هویت در ورزشگاه های فوتبال (‪179 / )2‬‬
‫‪ -8-1‬لرستان و فوتبال ‪179 /‬‬
‫‪ -8-2‬از لیگ دسته یکم (جام آزادگان) تا لیگ برتر (جام خلیج فارس) ‪180 /‬‬
‫‪ -8-3‬گهر شهر دورود ‪182 /‬‬
‫‪ -8-4‬نمادها ‪183 /‬‬
‫‪ -8-5‬صداها ‪191 /‬‬
‫‪ -8-6‬نقش لیدر ها ‪193 /‬‬
‫‪ -8-7‬رسانه ها ‪194 /‬‬
‫‪ -8-8‬بازی های آغازین گهر در لیگ برتر ‪197 /‬‬
‫‪ -8-9‬تاثیر مناسبت های بیرون ورزشگاه بر سکوها ‪199 /‬‬
‫‪ -8-10‬کودکان و نوجوانان در ورزشگاه ‪200 /‬‬
‫‪ -8-11‬شوخی و جدی در ورزشگاه ‪200 /‬‬
‫‪ -8-12‬مذهب در ورزشگاه ‪202 /‬‬
‫‪ -8-13‬لر و غیر لر ‪203 /‬‬
‫ضمیمه فصل هشتم؛ گزارش های مردم نگارانه از بازی های گهر دورود ‪205 /‬‬
‫ضمیمه فصل هشتم؛ نمونه مصاحبه ها ‪221 /‬‬
‫بخش چهارم‪ :‬تحلیل و نتیجه گیری ‪226 /‬‬

‫فصل نهم‪ :‬تحلیل و نتیجه گیری؛ جهان‪-‬محلی شدن ورزشی ‪227 /‬‬
‫‪ -9-1‬فوتبال؛ محلی‪ ،‬ملی و جهانی ‪227 /‬‬
‫‪ 9-1-1‬تیم ملی و رقابت های بین المللی ‪227 /‬‬
‫‪ -9-1-2‬لیگ ملی و رقابت های باشگاهی ‪229 /‬‬
‫‪ -9-1-3‬فوتبال ایران و جهان‪-‬محلی شدن فرهنگ ‪232 /‬‬
‫‪ -9-2‬تفاوت معنای فوتبال در تهران و لرستان ‪233 /‬‬
‫‪ -9-3‬هویت و هواداری در فوتبال باشگاهی ایران ‪236 /‬‬
‫هواداری لیگ ایران ‪243 /‬‬
‫ِ‬ ‫‪ -9-4‬جایگاه باشگاه فوتبال گهر دورود در سیستم‬
‫‪ -9-5‬هویت فرهنگی در سطح بازیکن های فوتبال ‪247 /‬‬
‫‪ -9-6‬جهان‪-‬محلی شدن ورزشی ‪248 /‬‬
‫‪ -9-7‬پیشنهادهایی برای تحقیقات آینده ‪250 /‬‬
‫منابع و مآخذ ‪252 /‬‬

‫چکیده تحقیق (انگلیسی) ‪258 /‬‬

 ‫فهرست تصاویر‬

‫‪ 1-1‬تیم فوتبال داماش لرستان در حال ورود به زمین چمن ‪20 /‬‬
‫‪ 3-1‬هویت؛ موضوع مورد توجه رشته های مختلف علوم اجتماعی ‪56 /‬‬
‫‪ 7-1‬ورزشگاه آزادی‪ ،‬بازی پرسپولیس ایران‪ -‬الهالل عربستان ‪149 /‬‬
‫‪ 7-2‬طبقه دوم ورزشگاه آزادی‪ ،‬بازی پرسپولیس ایران‪ -‬الهالل عربستان ‪149 /‬‬
‫‪ 7-3‬هواداران در حال ترک ورزشگاه آزادی‪ ،‬بازی پرسپولیس ایران‪ -‬الهالل عربستان ‪149 /‬‬
‫‪ 7-4‬کاسبی در ورزشگاه‪ ،‬بازی پرسپولیس ایران‪ -‬الهالل عربستان ‪150 /‬‬
‫‪ 7-5‬تنش هایی که رقابت پرسپولیس و استقالل متوجه تیم ملی می کند ‪150 /‬‬
‫‪ 7-6‬یک هوادار دو آتشه پرسپولیس ‪150 /‬‬
‫‪ 8-1‬هواداران گهر در ورزشگاه تختی دورود ‪184 /‬‬
‫‪ 8-2‬هواداران گهر در ورزشگاه تختی دورود ‪184 /‬‬
‫‪ 8-3‬هواداران گهر در ورزشگاه تختی دورود ‪184 /‬‬
‫‪ 8-4‬هواداران گهر در ورزشگاه تختی دورود ‪186 /‬‬
‫‪ 8-5‬هواداران پرسپولیس در بازی مقابل الهالل عربستان ‪186 /‬‬
‫‪ 8-6‬هواداران گهر در بازی برابر پرسپولیس ‪186 /‬‬
‫‪ 8-7‬هواداران گهر پیش از نخستین بازی در لیگ برتر ‪189 /‬‬
‫‪ 8-8‬یک هوادار گهر در روزشگاه انقالب کرج ‪189 /‬‬
‫‪ 8-9‬هواداران گهر در ورزشگاه آزادی تهران ‪189 /‬‬
‫‪ 8-10‬حضور مردم مناطق مختلف لرنشین در ورزشگاه آزادی تهران ‪190 /‬‬
‫‪ 8-11‬حضور مردم مناطق مختلف لرنشین در ورزشگاه آزادی تهران ‪190 /‬‬
‫‪ 8-12‬حضور مردم مناطق مختلف لرنشین در ورزشگاه آزادی تهران ‪190 /‬‬
‫‪ 8-13‬رسانه ها گهر را با تراکتورسازی تبریز مقایسه می کنند ‪196 /‬‬
‫‪ 8-14‬رسانه ها گهر را نماینده قوم لر در زمین فوتبال معرفی می کنند ‪196 /‬‬
‫‪ 8-15‬رسانه ها گهر را نماینده قوم لر در زمین فوتبال معرفی می کنند ‪196 /‬‬

‫فهرست کادرها‬

‫‪ 1-1‬یک نمونه از مصاحبه های قوم نگارانه ‪25 /‬‬

‫‪ 2-1‬مقایسه خصوصیات ساختاری بازی های مردمی و ورزش های مدرن ‪32 /‬‬
 ‫‪ 2-2‬مقایسه بازی‪ ،‬گیم‪ ،‬ورزش ‪33 /‬‬
‫‪ 2-3‬رویکردهای پژوهشی نسبت به رابطه علوم اجتماعی و ورزش ‪48 /‬‬
‫‪ 3-1‬خالصه دیدگاه های مربوط به منشأ ملت ها ‪63 /‬‬
‫‪ 3-2‬سه دیدگاه عمده درباره جهانی شدن فرهنگ ‪69 /‬‬
‫‪ 4-1‬عوامل تکوین هویت ملی از نظر ونتوس ‪76 /‬‬
‫‪ 9-1‬نمونه هایی از منشأ احساس تعلق هواداران به باشگاه ها ‪240 /‬‬
 ‫بخش نخست‬

‫کلیات‬
 ‫فصل اول‬
‫موضوع‪ ،‬ضرورت و روش شناسی تحقيق‬

‫انسان شناسی‪ ،‬جهانی شدن‪ ،‬هویت و ورزش فوتبال‬ ‫‪-1-1‬‬

‫پرداختن انسان شناسی به ورزش مدرن و مخصوصا فوتبال نه تنها در ایران سابقه ن‪0‬اچیزی دارد بلکه اساسا‬
‫توجه به ورزش به عنوان یک موضوع تحقیق در انسان شناسی مغرب زمین نیز بیش از دو دهه سابقه ندارد‪.‬‬
‫هر چهار شاخه عمده انسان شناسی (فرهنگی‪ ،‬زبان شناختی‪ ،‬باستان شناختی و زیس‪0‬تی) پرسش ها و گمش‪00‬ده‬
‫هایی دارند که می توانند با مطالعه ورزش آن را پیگ‪00‬یری کنن‪00‬د‪ ،‬با این ح‪00‬ال چنانکه در ادامه س‪00‬خن خواهد رفت‬
‫معموال انسان شناسی ورزش زیر شاخه ای از انسان شناسی فرهنگی به شمار می رود‪.‬‬
‫انتخاب یک یا چند استادیوم فوتبال به عنوان میدان تحقیق انسان شناسی فرهنگی میسر و معتبر نبود اگر این‬
‫رشته در طول دهه های اخیر دچار چ‪0‬رخش ه‪0‬ایی آش‪0‬کار در بینش ها و روش ه‪0‬ای خ‪0‬ود نمی ش‪0‬د‪ .‬اگر ک‪0‬انون‬
‫توجه دانش انس‪00‬ان شناسی و م‪00‬ردم شناسی هن‪00‬وز ش‪00‬یوه زن‪00‬دگی و فرهنگ "م‪00‬ردمی متف‪00‬اوت از شهرنش‪00‬ینان‬
‫سفیدپوست اروپ‪00‬ایی" ب‪00‬ود چگونه می توانست مطالعه خ‪00‬ود را به یک محیط ورزشی و آن هم ورزش م‪00‬درنی‬
‫همچون فوتبال معطوف کند؟‬
‫"انسان شناسی از این اصل پایه ای حرکت می کند که ن‪00‬وع بش‪00‬ر‪ ،‬دارای یگ‪00‬انگی‬
‫است‪ .‬به عبارت دیگر انسان شناسی‪ ،‬انسان را به مثابه موجودی واحد م‪00‬ورد بررسی‬
‫قرار می دهد‪ .‬نخستین موضوع ه‪0‬ای اجتم‪00‬اعی که م‪00‬ورد مطاله م‪00‬ردم شناس‪00‬ان ق‪00‬رار‬
‫گرفتن‪000‬د‪ ،‬ج‪000‬وامعی بودند که به زب‪000‬ان خ‪000‬اص تطورگرای‪000‬ان‪ ،‬جوامع «باس‪000‬تانی» یا‬
‫«ابتدایی» نامیده می شدند‪ .‬مردم شناسان بر آن باور بودند که جوامع مزبور به نسبت‬
‫جوامع متم‪00‬دن‪ ،‬اعم از جوامع روس‪00‬تایی یا ص‪00‬نعتی‪ ،‬از اص‪00‬الت و ش‪00‬فافیت بیش‪00‬تری‬
‫برخوردارند" (ریویر ‪)19 :1385‬‬
‫واکنش اولیه مردم شناسان و انسان شناسان به تغییرات سریع فرهنگی‪ ،‬اجتم‪00‬اعی‪ ،‬ص‪00‬نعتی و سیاسی و‪ ..‬که‬
‫منجر به ناپدید ش‪00‬دن می‪00‬دان ه‪00‬ای تحقیق ش‪00‬ان (جوامع به اص‪00‬طالح ابت‪00‬دایی) می ش‪00‬د‪ ،‬روی آوردن ایش‪00‬ان به‬
‫رویکردی بود که برخی آن را "م‪0‬ردم نگ‪0‬اری اض‪0‬طراری‪ "1‬ن‪0‬ام نه‪0‬اده اند و وظیفه عم‪0‬ده خ‪0‬ود را تش‪0‬ریح‪،‬‬
‫توصیف و ثبت و ض‪00‬بط ج‪00‬وامعیمیپنداشت که با گس‪00‬ترش روز اف‪00‬زونتم‪00‬دن اروپ‪00‬اییدر ح‪00‬ال از می‪00‬انرفتن‬
‫بودند (اوژه و کولن ‪.)35 :1388‬‬
‫امروزه حتی اگر بپذیریم حق با بنیانگ‪00‬ذاران ب‪00‬وده و پاسخ کنجک‪00‬اوی ها درب‪00‬اره انس‪00‬ان و فرهنگ در چش‪00‬مه‬
‫زالل جوامع ابتدایی آشکارتر یافت می شده‪ ،‬و توصیف‪ ،‬تشریح و تحلیل شیوه های زندگی در حال انق‪00‬راض این‬
‫مردم شایسته توجه بوده است‪ ،‬بازهم نمی توانیم انسان شناسی روزگار خودمان را مح‪00‬دود و محص‪00‬ور به چن‪00‬ان‬
‫میدان هایی بدانیم چرا که اصوال چن‪00‬ان جوامع ابت‪00‬دایی دیگر ی‪00‬افت نمی ش‪00‬وند و چن‪00‬ان اص‪00‬الت و محلیت ش‪00‬فافی‬
‫افسانه ای بیش نیست‪.‬‬
‫انسان شناسی بعد از جنگ جهانی دوم و حداقل از آغاز نیمه دوم قرن بیستم میدان های سنتی مطالعه خ‪00‬ویش‬
‫را چه به خ‪00‬اطر ح‪00‬رکت ه‪00‬ای ضد اس‪00‬تعماری و اس‪00‬تقالل طلبانه در آنچه "جوامع ابت‪00‬دایی" می نامیدند و چه به‬
‫خاطر فرایند های مدرنیسم‪ ،‬صنعتی شدن‪ ،‬شهرنشینی و جهانی شدن از دست داده است‪.‬‬
‫گرچه مدرنیسم‪ ،‬صنعتی شدن و جهانی شدن‪ ،‬تغییر شیوه زندگی بشر را به دنبال داشت و میدان های س‪00‬نتی‬
‫تحقیق را از انسان شناسی غرب گرفت‪ ،‬این رشته نه فقط منقرض نشد بلکه پیچیدگی‪ ،‬چند سویگی و چن‪00‬دالیگی‬

‫‪1‬‬
‫‪- salvage ethnography‬‬
‫این تغییر جهانی‪ ،‬اهمیت و نیاز به انسان شناسی را مضاعف کرد‪ .‬به طور خالصه می ت‪00‬وان چ‪00‬نین گفت انس‪00‬ان‬
‫شناسی وارد مرحله نوینی از حیات خود به عنوان یک رشته فعال و پیش‪00‬تاز از عل‪00‬وم اجتم‪00‬اعی ش‪00‬د‪ ،‬مرحله ای‬
‫‪0‬ودی" و‪ ...‬گرفته است(فک‪00‬وهی‬‫‪3‬‬
‫که در غ‪00‬رب عن‪00‬اوینی همچ‪00‬ون "انس‪00‬ان شناسی خ‪00‬انگی‪ "2‬و "انس‪00‬انشناسی خ‪0‬‬
‫‪.)206 :1388‬‬
‫همچنین خروج انسان شناسان غربی از آسیا‪ ،‬آفریقا‪ ،‬اقیانوسیه‪ ،‬آمریکای التین و‪ ...‬و جایگزین شدن محققان‬
‫بومی به جای ایشان این امکان را به وجود آورد تا پژوهشگران غیر غ‪00‬ربی نگ‪00‬اهی متف‪00‬اوت از انس‪00‬ان شناس‪00‬ان‬
‫اروپایی و اياالت متحده به مقوله انسان‪ ،‬فرهنگ و انسان شناسی بیافرینن‪00‬د‪ ،‬هرچند ت‪00‬اکنون چ‪00‬نین اتف‪00‬اقی نیفت‪00‬اده‬
‫است و هنوز هم کانون اصلی این رشته کماکان در اروپا و آمریکای شمالی به تطور خود ادامه می دهد (ن‪.‬ک‪:‬‬
‫ریویر ‪ ،)237-217 :1385‬ریویر تصویری خوش بینانه از پوست انداختن انسان شناسی غرب می دهد‪:‬‬
‫"ام‪00‬روزه در ح‪00‬الی که ب‪00‬رخی از اف‪00‬راد از بح‪00‬ران م‪00‬ردم شناسی می نالند و آن را‬
‫ناشی از تغی‪00‬یر زمین تحقیق و به وج‪00‬ود آم‪00‬دن پرس‪00‬مان ه‪00‬ای جدید که پرس‪00‬مان ه‪00‬ای‬
‫قدیمی را به کن‪00‬ار زده ان‪00‬د‪ ،‬می دانن‪00‬د‪ ،‬نگارن‪00‬ده این س‪00‬طور ]کل‪00‬ود ری‪00‬ویر[ دید خ‪00‬وش‬
‫بینانه ای نسبت به قضایا دارد و بر آن است که چ‪00‬نین دگرگ‪00‬ونی ه‪00‬ایی را باید ش‪00‬انس‬
‫بزرگی به حساب آورد زیرا سبب ج‪00‬وان ش‪00‬دن رش‪00‬ته ما و نوس‪00‬ازی روش ه‪00‬ا‪ ،‬فن‪00‬ون‬
‫پژوهشی و می‪00‬دان ه‪00‬ای ک‪00‬اربردی آن خواهد شد و این خ‪00‬ود س‪00‬بب می گ‪00‬ردد ح‪00‬وزه‬
‫عظیمی برای پژوهشگران گشوده شود‪(".‬ریور‪)241-240 :1379 ،‬‬
‫نفیسی که در مقاله خ‪00‬ود با عن‪00‬وان "م‪00‬ردم نگ‪00‬اری و نیم ق‪00‬رن تغی‪00‬یر و تح‪00‬ول در فرهنگ انس‪00‬ان شناس‪00‬ی" به‬
‫خصوص بر نظریات مارکوس درباره تحوالت معاصر در مردم نگاری تکیه کرده است این وض‪00‬عیت را چ‪00‬نین‬
‫تشریح می کند‪:‬‬
‫"مفهوم کالس‪0‬یک م‪00‬ردم نگ‪00‬اری با حض‪0‬ور ط‪00‬والنی م‪00‬دت در یک منطقه جغرافی‪0‬ایی معین‬
‫عجین ش‪000‬ده است ("آنجا ب‪000‬ودن" همیشه ب‪000‬رای انس‪000‬ان شناس‪000‬ان یک س‪000‬رمایه و یک اب‪000‬زار‬
‫مشروعیت بخشی به ادعاهایشان بوده است)‪ ،‬ولی امروزه کم‪00‬تر س‪00‬وژه ای را می ت‪00‬وان ی‪00‬افت‬
‫که به نوعی در مسیر ت‪00‬ردد کااله‪00‬ا‪ ،‬اف‪00‬راد‪ ،‬ای‪00‬ده ه‪00‬ا‪ ،‬تص‪00‬اویر؛ ذائقه ها و غ‪00‬یره از "آنج‪00‬ا" به‬
‫جاهای دیگر و از جاهای دیگر به آنجا قرار نگرفته باشد‪ :‬مد روز لباس و آرایش (و هم‪00‬راه با‬
‫آن نوعی ذایق‪00‬ه) از نیوی‪0‬ورک و پ‪0‬اریس به بخارست و ق‪0‬اهره س‪0‬فر می کن‪0‬د‪ ،‬نظریه آش‪00‬وب از‬
‫فیزیک به علوم اجتماعی‪ 0،‬یوگا و مک دونالد‪ ،‬محلی های جهانی ش‪00‬دن‪ ،‬در هر نقطه از جه‪00‬ان‬
‫رنگ و بوی آن محل را به خود می گیرند‪ ...‬همه چیز از سیر سفره هفت سین ایرانی‪00‬ان گرفته‬
‫تا پرچم ایاالت متحده آمریکا و صنایع دستی امریک‪00‬ای التین از چین وارد می ش‪00‬ود؛ دی‪ .‬وی‪.‬‬
‫دی فیلم های روی پ‪00‬رده ه‪00‬الیوود قبل از اینکه در بازهاره‪00‬ای آن سر دنیا به قیمت بیست دالر‬
‫عرضه شود‪ ،‬در جعبه دستفروش های کنار خیابان ه‪0‬ای این سر دنیا به قیم‪0‬تی مع‪00‬ادل دو دالر‬
‫فروخته می شود و غیره" (نفیسی‪)69-68 :1390 ،‬‬
‫مارکوس با در نظر داشتن چنین وضعیتی است که طرح "مردم نگ‪00‬اری چند میدانه‪ "4‬را پیش‪00‬نهاد میکن‪00‬د‪،‬‬
‫ب‪0‬دین ت‪0‬رتیب به موض‪0‬وعاتو پرسش ها در تحقیق‪0‬ات مح‪0‬وریتبیابن‪0‬د‪ ،‬انس‪0‬انش‪0‬ناس به ج‪0‬ایآنکه زمینتحقیقی‬
‫انتخابکند و خ‪00‬ود را وقفمطالعه یک قبیله یا روس‪00‬تا کن‪00‬د‪ ،‬میتواند موض‪00‬وع یا پرسشی برگزیند و به‬
‫دنبال آندر میدانها و حوزه هایمختلفبه کنکاش بپردازد (نفیسی‪.)70-69 :1390 ،‬‬
‫"در دوران کنونی شاهد تح‪00‬ولی در انس‪00‬ان شناسی هس‪00‬تیم که رفته رفته از مطالعه‬
‫بر گ‪00‬روه ه‪00‬ای م‪00‬ردمی به مطالعه بر مض‪00‬امین س‪00‬وق می یاب‪00‬د‪ .‬با وصف این‪ ،‬اش‪00‬تباه‬

‫‪2‬‬
‫‪- home anthropology‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- anthropologie de proche‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- multi-sited ethnography‬‬
‫است که این ح‪00‬رکت را ک‪00‬امال جدید ب‪00‬دانیم‪ .‬امیل دورکم و مارسل م‪00‬وس چن‪00‬دان بر‬
‫گسس‪00‬تی ریشه ای می‪00‬ان ح‪00‬وزه ه‪00‬ای بیگانه و نزدیک به خ‪00‬ود قایل نبودند و هم آن ها‬
‫بیش از آنکه در پی تحلیل ریز و دقیق و کامل یک جامعه خ‪00‬اص باش‪00‬ند‪ ،‬بر آن بودند‬
‫تا مطالعه خ‪00‬ود را بر مض‪00‬امینی چ‪00‬ون ج‪00‬ادو‪ ،‬دین‪ ،‬پیشکش‪00‬ی‪ ،‬قرب‪00‬انی و تقس‪00‬یم ک‪00‬ار‬
‫متمرکز کنند (اوژه و کولن ‪)37 :1388‬‬
‫با چنین برداشتی از وضعیت دانش انسان شناسی است که نگارنده "ورزش فوتبال" را به عنوان تحقیق خود‬
‫بر می گزیند تا برخی کنجکاوی ها و پرسش های مربوط به هویت و فرهنگ را به میدان فوتبال بکشاند‪.‬‬

‫ضرورت مطالعه پیوند جهانی شدن‪ ،‬هویت و ورزش‬ ‫‪-1-2‬‬

‫اگر بپذيريم که «انس‪00‬ان شناسي زاده انديشه اي ب‪0‬ود بر گون‪0‬اگوني فرهنگ ه‪0‬اي بشر» (دورتيه‪)1386:27 ،‬‬
‫بايد اين را هم پيش بيني کنيم که اين رشته نسبت به «دگرگوني هاي فرهنگ بشر» ن‪00‬يز حساس‪00‬يت ب‪00‬االيي داش‪00‬ته‬
‫باشد و بن‪00‬ابراين در ش‪00‬ناخت و تحليل تغيير فرهنگ در عصر جه‪00‬اني ش‪00‬دن راه دراز و پر پيچ و خمي ف‪00‬راروي‬
‫خود ببيند‪.‬‬
‫باومن جهاني شدن را مهمترين دگرگوني ت‪00‬اريخ بشر مي داند (به نقل از ريتزر ‪ 0 )2 0 :2010‬رشد چش‪00‬مگير‬
‫پرداختن به پژوهش هايي درباره اين اتفاق بي س‪00‬ابقه در دهه ه‪00‬اي اخ‪00‬ير نش‪00‬ان مي دهد که بس‪00‬ياري از ص‪00‬احب‬
‫نظران علوم اجتماعي با وجود تمام اختالف نظرها درباره آن‪ ،‬با اين باور باومن هم داستانند‪.‬‬
‫جهاني شدن‪ ،‬امروزه به فصل مشترک حجم قابل توجهي از عل‪00‬وم اجتم‪00‬اعي تب‪00‬ديل ش‪00‬ده اس‪00‬ت‪ ،‬اگر پیش از‬
‫این‪ ،‬جهانی شدن فقط یک موضوع برای تحقیق بود‪ ،‬اینک کمتر تحقیق و مطالعه ای بر م‪0‬ردم معاصر می تواند‬
‫صورت بگیرد مگر آنکه به نوعی‪ ،‬یک تالش برای فهم جهانی ش‪00‬دن و مف‪00‬اهیم و اص‪00‬طالحات بی ش‪00‬مار مرتبط‬
‫بدان داشته باشد‪.‬در اين راستا سهم انسان شناسي نيز اندک نيست‪.‬‬
‫در حقیقت انس‪00‬ان شناسی با توجه به گنجینه قابل ت‪00‬وجهی که از تج‪00‬ارب‪ ،‬نظری‪00‬ات و روش ه‪00‬ای تحقیق بر‬
‫گوناگونی و دگرگونی فرهنگ دارد می تواند رش‪0‬ته فع‪00‬الی ب‪0‬رای هرگونه مطالعه در ح‪00‬وزه جه‪00‬انی ش‪00‬دن باش‪0‬د‪.‬‬
‫مروری بر مطالعات انسان شناختی نشان می دهد این رش‪00‬ته اب‪00‬زار ها و ای‪00‬ده ه‪00‬ای خ‪00‬وبی ب‪00‬رای ب‪00‬رون رفت از‬
‫تلقی های ساده انگارانه و یا ناکامل در مقوله های جهانی شدن دارد و بهتر از هر رشته دیگری می تواند ب‪00‬رای‬
‫درک پیچیدگی ها و چند سویگی های این فرایند به کار آید‪.‬‬
‫«انسان شناسي در رويکرد خود به پديده جه‪00‬اني ش‪00‬دن در عين ح‪00‬ال که تح‪00‬والت‬
‫مهم و پيش رون‪00‬ده ناشي از جه‪00‬اني ش‪00‬دن را گريزناپ‪00‬ذير و محت‪00‬وم مي دان‪00‬د‪ ،‬اما در‬
‫رابطه با ادعاي جهان گرا مبني بر يکسان شدن مح‪00‬رز و بي چ‪00‬ون و چ‪00‬راي فرهنگ‬
‫ه‪00‬ا‪ ،‬ک‪00‬امال ترديد دارد‪ ،‬و م‪00‬دعي اين است که ديدگاه ه‪00‬اي جه‪00‬ان گ‪00‬را پتانس‪00‬يل ها و‬
‫پويايي هاي دروني فرهنگ هاي متعدد و گوناگون پيراموني را کم اهميت انگاش‪00‬ته و‬
‫ناديده مي گيرند‪ .‬در حالي که فرهنگ هاي محلي داراي درون مايه هاي بسيار عميق‬
‫و گون‪00‬اگوني هس‪00‬تند که در مواجهه با جريان‪00‬ات جه‪00‬اني هر يک بر اس‪00‬اس محت‪00‬واي‬
‫متفاوت خود واکنش نشان داده و اشکال بي شمار «پيوندي» و «درهم گراي» جديدي‬
‫را مي سازند که نتيجه آن يکسان شدن نيست بلکه گوناگوني است» (فک‪00‬وهي ‪:1381‬‬
‫‪)145‬‬
‫جهاني شدن با تحت تاثير قرار دادن منابع سنتي هويت س‪00‬ازي همچ‪00‬ون فض‪00‬ا‪ ،‬زم‪00‬ان و فرهنگ و مخصوصا‬
‫جداکردن شان از مکان‪ ،‬زمينه ساز دگرگوني و گوناگوني ه‪00‬ويت ها را ف‪0‬راهم آورده است (گل محم‪00‬دی ‪:1381‬‬
‫‪ .)244-228‬در جهاني که به طور فزاينده اي در هم فشرده مي شود‪ ،‬در شرایطی که جوامع ملي و نظام روابط‬
‫بين الملل هر روز بيشتر در معرض تعدد قومي قرار مي گيرن‪00‬د‪ ،‬طبيعتا مس‪00‬ئله تش‪00‬خيص ه‪00‬ويت خ‪00‬ودي و غ‪00‬ير‬
‫خودي‪ ،‬چه فردي و چه جمعي‪ 0،‬هر روز پيچيده تر و دشوارتر مي شود (رابرتسون ‪.)210 :1380‬‬
‫در این تحقیق موض‪00‬وع فوتب‪00‬ال برگزی‪00‬ده ش‪00‬ده است تا این مس‪00‬ایل و کنجک‪00‬اوی ه‪00‬ای مرب‪00‬وط به ه‪00‬ویت ه‪00‬ای‬
‫فرهنگی در عصر جهانی شدن‪ ،‬در میدانی تعقیب شود که از تجمع گاه های مردم معاصر اس‪00‬ت‪ ،‬می‪00‬دانی که هر‬
‫روز در سراسر جهان گسترش بیشتری می یابد و هر روز به انح‪0‬اء مختلف م‪0‬ردم بیش‪0‬تری را درگ‪0‬یر خ‪0‬ود می‬
‫کند‪.‬‬
‫فوتب‪00‬ال ورزشی است که هر هفته و هر روز س‪00‬یل عظیمی از اقش‪00‬ار مختلف م‪00‬ردم را به ورزش‪00‬گاه ها می‬
‫کشاند‪ ،‬زندگی روزمره انسان ها را تحت تاثیر ق‪0‬رار می دهد و در س‪0‬اخت و تن‪0‬وع ه‪0‬ویت ه‪0‬ای ف‪0‬رهنگی ایف‪0‬ای‬
‫نقش می کند‪ .‬میدان فوتبال‪ ،‬از مستطیل سبز ورزشگاه ها گرفته تا روایت آن در جعبه ج‪0‬ادویی تلویزی‪0‬ون و دکه‬
‫های مطبوعات‪ ،‬و حضور روزافزونش در رسانه های جدید همچون اینترنت‪ ،‬پیامک ها‪ ،‬ب‪00‬ازی ه‪00‬ای رایانه ای‬
‫و‪ ...‬میدان بسیار وسیعی است‪.‬‬
‫امروزه در کشور خود ما ایران‪ ،‬یک شبکه تلویزیونی (شبکه دیجیتال ورزش) و یک شبکه رادی‪0‬ویی (رادیو‬
‫ورزش) به طور انحصاری به موضوع ورزش می پردازند که البته توجه عمده آن ها به بازی فوتبال است‪ ،‬به‬
‫همین ت‪0‬رتیب وج‪00‬ود نزدیک به ده روزنامه اختصاصا ورزشی روی دکه ه‪0‬ای مطبوع‪00‬ات‪ ،‬در ش‪0‬رایطی که بقیه‬
‫شبکه ه‪00‬ای تلویزی‪00‬ونی و رادی‪00‬ویی و روزنامه ها هم بخش ه‪00‬ایی به ورزش و مخصوصا فوتب‪00‬ال اختص‪00‬اص می‬
‫دهند‪ ،‬نشان از این دارد که ورزش فوتبال در زندگی روزمره مردم حضوری محسوس دارد‪ ،‬ولو اینکه بسیاری‬
‫از مردان و زنان جامعه ما هنوز هرگز توپ فوتبال را لمس نک‪00‬رده باش‪00‬ند و یا یک ب‪00‬ازی فوتب‪00‬ال را از نزدیک‬
‫ندیده باشند (درباره روایت رسانه ای فوتبال ایران‪ ،‬ن‪.‬ک‪ :‬فاضلی ‪ 1385‬و ‪.)1389‬‬
‫فوتبال‪ ،‬با توجه به مسايل اجتماعي بسياري که مي توانسته داش‪00‬ته باشد (با وج‪00‬ود توجه ان‪00‬دک انس‪00‬ان شناسي‬
‫که در فصل دوم بدان خواهم پرداخت) از ديرباز (مخصوصا از اواسط قرن بيستم) مورد سوال بوده است‪ .‬يکي‬
‫از جنبه هاي مهم مورد توجه درباره ورزش و مخصوصا فوتبال کارکرد ه‪00‬ويت س‪00‬از آن ب‪00‬وده اس‪00‬ت‪ ،‬م‪00‬ارتينز‪،‬‬
‫انسان شناسي که بر يکي از شماره هاي مخصوص نش‪00‬ريه "فوتب‪00‬ال و جامعه" م‪00‬وخره س‪00‬ودمندي نوش‪00‬ته‪ ،‬معتقد‬
‫است همين مساله "هويت" مهمترين موضوعي‪ 0‬است که علوم اجتماعي در پردازش به فوتبال بايد بدان تاکيد کند‬
‫(مارتينز ‪.)301 :2008‬‬
‫سازي فوتبال است که طي قرون نوزدهم و بيستم شاهد اقبال فزاين‪00‬ده دولت‪-‬ملت ه‪00‬ا‪،‬‬‫ِ‬ ‫از رهگذر همين هويت‬
‫به ورزش فوتبال به عنوان ابزاري فوق العاده براي ملت سازي ب‪00‬وده ايم‪ ،‬اما نبايد فرام‪00‬وش ک‪00‬رد فوتب‪00‬ال هرگز‬
‫محدود به تيم ه‪00‬اي ملي نيست و ک‪00‬ارکرد ه‪00‬ويت س‪00‬از آن هم منحصر به برس‪00‬اختن ملت ها نب‪00‬وده است (فک‪00‬وهي‬
‫‪.)30 :1389‬‬
‫مث‪00‬ال ه‪00‬ای زی‪00‬ادی هست که نش‪00‬ان مي دهد فوتب‪00‬ال مي تواند عرصه ب‪00‬روز ه‪00‬ويت ه‪00‬اي محلي و بازنم‪00‬ايي‬
‫"انکسار دروني" ملت ها هم باشد (مارتينز ‪ 0.)301 :2008‬بنابراين فوتبال مثال بس‪0‬يار مناس‪0‬بي ب‪0‬راي بررسي‬
‫"پيوند آشکار نگاه محلي و جهاني" است (عاملي ‪.)15 :1383‬‬
‫گرچه هم درباره فوتبال و هم در مقوله هویت فرهنگی و فرایند جهانی شدن پژوهش ه‪00‬ایی ص‪00‬ورت گرفت‪00‬ه‪،‬‬
‫اما پیوند این دو حلقه مفقوده ای است که تاکنون چنانکه باید در علوم اجتماعی ایران مورد کنکاش ق‪00‬رار نگرفته‬
‫است‪ .‬اشاره به کم سابقه بودن ط‪00‬رح موض‪00‬وع ه‪00‬ویت ف‪0‬رهنگی در می‪00‬دان فوتب‪00‬ال‪ ،‬در عل‪00‬وم اجتم‪00‬اعی ای‪00‬ران به‬
‫خودی خود تاکیدی بر ضرورت انجام این تحقیق است‪.‬‬
‫پرسش های اساسی این پژوهش‬ ‫‪-1-3‬‬
‫با در نظر داش‪00‬تن مقدمه ف‪00‬وق‪ ،‬من کوش‪00‬یده ام بر مس‪00‬اله "ه‪00‬ویت ه‪00‬ای ف‪00‬رهنگی" متمرکز ش‪00‬وم که درجامعه‬
‫معاصر از یک سو مساله ملیت و محلیت را پیش می کشد و از ج‪00‬انب دیگر ما را ن‪0‬اگزیر از پ‪0‬رداختن به فرایند‬
‫جهانی شدن می کند‪ ،‬در تحقیق حاضر ورزش فوتبال‪ ،‬و به طور خ‪0‬اص دو ورزش‪0‬گاه در ته‪0‬ران و لرس‪0‬تان‪ ،‬به‬
‫عنوان زمین تحقیق برگزیده شده است تا جریان تطور و گون‪00‬اگونی ه‪0‬ویت ف‪0‬رهنگی در سه س‪0‬طح محلی‪ ،‬ملی و‬
‫جهانی در حاشیه چند مسابقه ورزشی مورد مشاهده و کنکاش قرار گیرند‪.‬‬
‫بدین ترتیب می توان پرسش اساسی این تحقیق را بدین شکل خالصه کرد‪:‬‬
‫فوتبال چگونه در برساختن هويت هاي محلي‪ ،‬ملي و جهاني ايفای نقش می کند؟‬
‫مسأله اصلي تحقيق حاضر را مي توان به گونه اي واضح در تصوير ‪ 1-1‬بعد مشاهده کرد‪ .‬اين تص‪00‬وير در‬
‫يکي از مسابقات فوتبال دسته يکم کش‪00‬ور‪ ،‬بين دام‪00‬اش لرس‪00‬تان و يک باش‪00‬گاه ديگر در بهمن س‪00‬ال ‪ 1387‬عکس‬
‫برداري شده است (منبع تصویر بر روی آن درج شده است)‪.‬‬
‫تصویر‪ 1-1‬تیم فوتبال داماش لرستان در حال ورود به زمین‬

‫این تصویر داماش لرستان (که اکنون با نام "گهر دورود" شناخته می شود) را نش‪00‬ان مي ده‪00‬د‪ ،‬در ح‪00‬الي که‬
‫مورد تش‪00‬ويق ه‪00‬واداران ش‪00‬ان هس‪00‬تند وارد زمين مي ش‪00‬وند‪ ،‬دو نوج‪00‬وان در پيش‪00‬اپيش با پوش‪00‬يدن لب‪00‬اس "محلي"‬
‫حرکت مي کنند و البته "پرچم جمهوري اسالمي ايران" را در دست دارن‪00‬د‪ ،‬اما نکته ج‪00‬الب اينجاست که دروازه‬
‫باني که پشت سر آنهاست نه لر است و نه ايراني‪ ،‬بلکه او من‪00‬دز "ب‪00‬رزيلي" اس‪00‬ت‪ ،‬عالوه بر او‪ ،‬دوسه ب‪00‬ازيکن‬
‫"غير ايراني" ديگر و دهها بازيکن "غير لرستاني" نيز براي داماش لرستان بازي مي کنند‪ ،‬خود ن‪00‬ام "دام‪00‬اش"‬
‫(روستايي در گيالن) و اصرار هواداران و مردم و رسانه هاي لرستان ب‪00‬راي تغيير آن (به "گه‪00‬ر"؛ درياچه اي‬
‫در لرستان) از جمله مسايلي است که وقتي در کنار نظارت س‪00‬ازمان "جه‪00‬اني" فيفا بر مس‪00‬ابقات رس‪00‬مي فوتب‪00‬ال‬
‫قرار مي گيرد و و با شعارهاي لري و فارسي و موسيقي هاي ل‪0‬ري‪ ،‬ايراني و خ‪0‬ارجي‪ ،‬لب‪00‬اس ها و آرايش ه‪00‬ا‪،‬‬
‫گهگاه موج "مکزيکي" و "کف منچستری" و "هو اروپایی" همراه مي ش‪00‬ود نمي تواند کنجک‪00‬اوي را در وج‪00‬ود‬
‫انسان شناسي تحريک نکند‪.‬‬
‫مرز خود و دیگری (غیرخودی) در استادیوم فوتبال چگونه تعریف می شود؟ رابطه خ‪00‬ودی و غ‪00‬یرخودی با‬
‫چه سازوکارهایی تع‪0‬یین می گ‪0‬ردد؟ وض‪0‬عيت زب‪0‬ان محلي يا موس‪0‬يقي محلي در طي يک مس‪0‬ابقه فوتب‪0‬ال چگونه‬
‫خواهد بود؟ آيا فوتبال موجب پيوند خوردن تماشاگران با زبان ها و موسيقي هاي ديگر است و يا م‪00‬وجب ب‪00‬روز‬
‫و تقويت زبان و موسيقي محلي مي شود؟ مسابقات فوتبال چه پیام‪00‬دی ب‪00‬رای ه‪00‬ویت و ش‪00‬ناخت م‪00‬ردم از فرهنگ‬
‫محلی‪ ،‬ملی یا جهانی خویش خواهد داشت؟ آیا لر بودن یا تهرانی بودن و ایرانی ب‪00‬ودن با حض‪00‬ور در ورزش‪00‬گاه‬
‫فوتبال و تشویق یک تیم دچار تقویت‪ ،‬تضعیف یا تطور می شود؟‬
‫ابتدا بنا بود مطالعه تطبیقی اين تحقيق همزم‪0‬ان در س‪0‬طح برتر فوتب‪00‬ال ايران (باش‪00‬گاه پرس‪0‬پوليس ته‪0‬ران) و‬
‫س‪00‬طح محلي تر (گهر دورود لرس‪00‬تان در ليگ دس‪00‬ته يکم ايران) ص‪00‬ورت گ‪00‬یرد‪ ،‬اما تیم گهر در حین انج‪00‬ام این‬
‫مطالعه خود را به موفقیتی ناگهانی و شگفت آور دست یافت‪ ،‬به لیگ برتر صعود ک‪00‬رد و هم اکن‪00‬ون دوش‪00‬ادوش‬
‫تیم تهرانی در لیگ برتر بازی می کند‪.‬‬
‫ابتدا بنا بر این بود تا شيوه هاي بازنمايي‪ ،‬تقويت يا تضعيف هويت هاي جهاني‪ ،‬ملي و محلي در پ‪00‬ايتخت و‬
‫يک محل کوچکتر مورد بررسي و مقايسه قرار گيرند و بتوانم عالوه بر پرسش محوري فوق در پي پاسخ ه‪00‬اي‬
‫قانع کننده به این پرسش نيز باشم که " آيا کارکرد هويت ساز فوتبال در پايتخت و شهرس‪00‬تان ه‪00‬اي ديگر يکس‪00‬ان‬
‫است يا داراي تفاوت محسوس است؟" اما صعود تیم گهر در حین نگارش این رساله‪ ،‬این امکان را ف‪00‬راهم آورد‬
‫که یک مطالعه تطبیقی بسیار مفیدی نیز میان جایگاه این تیم در فراین‪0‬دهای ه‪0‬ویت س‪00‬ازی‪ ،‬در دس‪0‬ته یکم و لیگ‬
‫برتر صورت بگیرد‪ ،‬همان طور که خواهیم دید این دو جایگاه به غایت متفاوت و متمایز بودند‪.‬‬
‫به عبارت دیگر صعود تیم گهر به این پژوهش امکان داد چگونگی دگرگونی جایگاه ب‪00‬ازی فوتب‪00‬ال در می‪00‬ان‬
‫م‪00‬ردم را بررسی کن‪00‬د‪ ،‬ورود گهر به لیگ برتر به مثابه تولد یک تیم جدید و اساسا متف‪00‬اوت ب‪00‬ود‪ ،‬بن‪00‬ابراین این‬
‫فرصت را داش‪00‬تم تا از نزدیک ش‪00‬اهد این تولد باش‪00‬م‪ ،‬در هر ب‪00‬ازی می دی‪00‬دم و می ش‪00‬ندیم ش‪00‬عارها‪ ،‬نمادها و‬
‫رفتارهای جدید چگونه ساخته‪ ،‬منتشر و همه گیر می شوند‪ ،‬ح‪00‬تی هم‪00‬ان ط‪00‬ور که در ت‪00‬ارک فصل هش‪00‬تم اش‪00‬اره‬
‫ک‪00‬رده ام‪ ،‬شخصا ش‪0‬عاری به زب‪0‬ان ل‪0‬ری س‪00‬اختم و به ه‪0‬واداران پیش‪0‬نهاد ک‪00‬ردم‪ ،‬جمله ای که اینک ش‪0‬عار اص‪00‬لی‬
‫هواداران این تیم است! به عبارت دیگر این صعود هم پرسش ه‪00‬ای جدی‪00‬دی در برابر من نه‪00‬اد و هم کمک ک‪00‬رد‬
‫در یافتن پرسش های اصلی ام نیز موفق تر باشم‪.‬‬
‫به طور خالصه پرسش های محوری این تحقیق را می توان به شکل زیر فهرست نمود‪:‬‬
‫الف) فوتبال چگونه در برساختن هویت های فرهنگی محلی‪ ،‬ملی و جهانی ایفای نقش می کند؟‬
‫ب) آیا کارکرد هویت ساز فوتبال در تهران و لرستان دارای تفاوت محسوس است؟‬
‫ف‪00‬رهنگی‬
‫ِ‬ ‫ج) ویژگی های اساسی فرایند هواداری در فوتبال ایران چیست و چه ارتباطی با هویت های‬
‫محلی‪ ،‬ملی و جهانی دارد؟‬
‫د) با ص‪00‬عود گهر دورود به لیگ برتر فوتب‪00‬ال چگونه نقش و جایگ‪00‬اه این باش‪00‬گاه فوتب‪00‬ال در ارتب‪00‬اط با‬
‫هویت فرهنگی هواداران آن دگرگون شد‬

‫روش تحقیق‬ ‫‪-1-4‬‬

‫در این تحقیق به طور همزمان از روش ه‪00‬ای می‪00‬دانی (مش‪00‬اهده مش‪00‬اركتي‪ ،‬مص‪00‬احبه م‪00‬ردم نگارانه و‪ )...‬و‬
‫روش هاي اسنادي و کتابخانه ای استفاده شده است‪.‬‬
‫چنانکه در جستارهای بعدی به طور مفصل بحث خواهد شد انس‪00‬ان شناسی ای‪00‬ران تا کن‪00‬ون ورزش م‪00‬درن را‬
‫از قلم انداخته‪ ،‬گرچه رشته انسان شناسی در سطح دنیا ن‪0‬یز توجه ن‪0‬اچیزی به مقوله ورزش م‪00‬درن داش‪0‬ته اس‪0‬ت‪.‬‬
‫عالوه بر این رشته های دیگر علوم اجتماعی ایران جز در موضوع اوباشیگری و فوتب‪00‬ال که حجم قابل ت‪00‬وجهی‬
‫از آثار را به خود اختصاص داده است نسبت به جنبه های گوناگون مساله ورزش مدرن و همچنین بازی فوتبال‬
‫بسیار بی اعتناء بوده است‪ ،‬به نظر نگارنده معطوف شدن نگاه عل‪0‬وم اجتم‪0‬اعی ای‪0‬ران به مس‪0‬اله اوباش‪0‬یگری در‬
‫ورزش فوتب‪00‬ال م‪00‬وجب غفلت از جنبه ه‪00‬ای مختلف دیگر ورزش ش‪00‬ده است که می تواند عرصه پ‪00‬ژوهش ه‪00‬ای‬
‫اجتماعی باشد (ن‪.‬ک‪ :‬فصل دوم)‪.‬‬
‫در چ‪00‬نین ش‪00‬رایطی نگارن‪00‬ده الزم دانست در حد ت‪00‬وان و زم‪00‬ان خ‪00‬ود به من‪00‬ابع انگلیسی رج‪00‬وع کن‪00‬د‪ ،‬گرچه‬
‫دسترسی به بسیاری از کتاب ها و منابع م‪00‬ورد نی‪00‬از میسر نشد اما در نه‪00‬ایت تالش شد پیون‪00‬دی می‪00‬ان روش ه‪00‬ا‪،‬‬
‫مفاهیم و نظریه ه‪0‬ای به ک‪00‬ار رفته در این تحقیق با ادبی‪0‬ات موج‪00‬ود و رو به رشد انس‪00‬ان شناسی فوتب‪00‬ال به ط‪00‬ور‬
‫خاص و مطالعه اجتماعی ورزش به طور کلی برقرار شود‪.‬‬
‫مراجعه به منابع انگلیسی موجود در زمینه ورزش فوتبال و مخصوصا مواردی که دست به پژوهش می‪00‬دانی‬
‫زده بودند و به موض‪00‬وع و روش این تحقیق نزدیک بودند دش‪00‬واری ه‪00‬ای خ‪00‬اص خ‪00‬ود را داش‪00‬ت‪ .‬می‪00‬دان ه‪00‬ای‬
‫ورزشی سرش‪00‬ار از نمادها و ص‪00‬داهایی هس‪00‬تند که در زب‪00‬ان ها و فرهنگ ه‪00‬ای محلی مختلف مع‪00‬انی گون‪00‬اگونی‬
‫دارن‪00‬د‪ .‬تص‪00‬ور کنید که یک خوانن‪00‬ده غ‪00‬یر ای‪00‬رانی بخواهد به بخش می‪00‬دانی این تحقیق مراجعه کن‪00‬د‪ ،‬او در ک‪00‬دام‬
‫فرهنگ لغت می تواند معنایی برای "قرمزته" و "آبیته" در بازی های پرسپولیس و اس‪0‬تقالل پی‪00‬دا کن‪00‬د‪ ،‬به همین‬
‫منوال من نیز وقتی تحقیق گیولیانوتی در میدان های فوتبال اسکاتلند را مطالعه می کردم (گیولیانوتی ‪2005‬آ) و‬
‫یا حتی یادداشت های سایمون کوپر را از طریق ترجمه فارسی آن م‪00‬رور می ک‪00‬ردم (ک‪00‬وپر ‪ )1389‬با دش‪00‬واری‬
‫های بسیاری برای برقراری ارتباطی صحیح با متن مواجه بودم‪.‬‬
‫همچنين در تهيه و تكميل گزارش هاي مردم نگارانه‪ ،‬تنظيم و ارائه روايت ها و‪ ...‬از منابع اس‪00‬نادي‪ ،‬رس‪00‬انه‬
‫ها‪ ،‬مطبوعات‪ ،‬سايت هاي اينترنتي و وبالگ ها نيز بهره بردم‪.‬‬
‫همزمان با تحقیق اسنادی و کتابخانه ای‪ ،‬نگارنده م‪0‬رتب به زمین تحقیق خ‪0‬ود‪ ،‬محیط ه‪0‬ای ورزشی به ط‪0‬ور‬
‫کلی‪ ،‬و دو ورزشگاه اصلی که بازی های پرسپولیس و گهر در آن برگ‪00‬زار می شد به ط‪00‬ور خ‪00‬اص‪ ،‬رفت و آمد‬
‫كردم‪ ،‬طی اين رفت و آمدها بیست و پنج گزارش مردم نگارانه فراهم آمد (چهارده گزارش از ب‪00‬ازی ه‪00‬ای گهر‬
‫دورود‪ ،‬هشت گزارش از بازی های پرسپولیس‪ ،‬دو گزارش از بازی های تیم استقالل و یک گ‪00‬زارش از ب‪00‬ازی‬
‫تیم ملی ایران در برابر قطر) که نمونه هایی از آن در پیوست فصل های هفتم و هشتم ارائه شده است‪.‬‬
‫تحقیق می‪00‬دانی‪ ،‬پیم‪00‬ایش و آزم‪00‬ایش سه روش اص‪00‬لی و رايج تحقق در عل‪00‬وم اجتم‪00‬اعی را تش‪00‬کیل می دهن‪00‬د‪،‬‬
‫معموال رشته انسان شناسی را با تاکید آن بر تحقیق میدانی می شناسند و به نوعی می توان گفت تحقیق می‪00‬دانی‪،‬‬
‫و به طور خاص "مشاهده مشارکتی" از دیرباز با تاریخ‪ ،‬هس‪00‬تی و ه‪00‬ویت رش‪00‬ته م‪00‬ردم شناسی و انس‪00‬ان شناسی‬
‫عجین است (ن‪.‬ک‪ :‬ریویر ‪ .45-39 :1385‬بیکر ‪ ،277-276 :1386‬پلتو ‪.)142-138 :1375‬‬
‫"رایج ترین فعالیت در تحقیق میدانی مشاهده و نظ‪0‬اره محیط و می‪00‬دان است –با ش‪00‬رکت در‬
‫آن محیط و آمیزش با مردم آن‪ -‬به قصد درک جریان واقعی امور‪ .‬تحقیق میدانی موفق مستلزم‬
‫خالقیت باالیی در طرحریزی مطالعه و کشف معنای امور م‪00‬ورد مطالعه اس‪00‬ت‪ .‬اما مهم‪00‬تر از‬
‫همه ذهنیت علمی محقق است که طرح را ه‪0‬دایت می کند و به اه‪0‬داف اص‪0‬لی آن رهنم‪0‬ون می‬
‫سازد" (بیکر ‪.)275 :1386‬‬
‫مشاهده در میدان ورزش برای عموم یک مساله عادی و طبیعی است‪ ،‬بنابراین نسبت به بسیاری مکان ه‪00‬ای‬
‫دیگر‪ ،‬در استادیوم ها نشستن و زل زدن به دیگران کاری آسان و مرسوم است‪ ،‬با این حال نباید پنداشت فقط از‬
‫حضور در میدان و تماشا بتوان چیز زیادی فهمید‪ ،‬بنابراین در انجام مصاحبه های مردم نگارانه و در م‪00‬واردی‬
‫مصاحبه های مفصل تر نیز باید فعال بود‪.‬‬
‫گرات‪00‬ون و ج‪00‬ونز معتقدند در اس‪00‬تفاده از م‪00‬ردم نگ‪00‬اری در می‪00‬دان ورزش الزم است مس‪00‬اله تحقیق را تعریف‬
‫نمود و سپس مطمئن شد روش مردم نگ‪00‬اری می تواند ما را در دست ی‪00‬ابی به این پ‪00‬ژوهش ی‪00‬اری کن‪00‬د‪ ،‬در وهله‬
‫بعد نگارنده باید ویژگی ها و توان‪0‬ایی ه‪0‬ای خ‪00‬ود را بشناسد زی‪0‬را م‪00‬وفقیت و ش‪0‬یوه عملک‪00‬رد وی در می‪0‬دان ه‪0‬ای‬
‫مختلف ورزشی بستگی به سن‪ ،‬جنس‪ ،‬تجربه ورزشی و توانایی ها و ویژگی های فردی دیگرش دارد‪ .‬توجه به‬
‫زمان و مکان و دقت در نمونه گیری‪ ،‬گزینش شیوه ه‪00‬ای مناسب ثبت و ض‪00‬بط اطالع‪00‬ات از جمله توص‪00‬یه ه‪00‬ای‬
‫دیگر ایشان است (گراتون و جونز ‪.)202-200 :2010‬‬
‫برخی انتخاب نقش در هنگام ورود به میدان را تابعی از موضع نظری محقق می دانن‪00‬د‪ ،‬آدلر و آدلر معتقدند‬
‫پژوهش‪00‬گرانی که دی‪00‬دگاه ه‪00‬ای نظ‪00‬ری مکتب ش‪00‬یکاگو و کنش متقابل نم‪00‬ادی را برگزی‪00‬ده اند بیش‪00‬تر به مش‪00‬اهده‬
‫اعض‪00‬اء‪ ،‬تعامل و مش‪00‬ارکت با ایش‪00‬ان می پردازن‪00‬د‪ ،‬در حالیکه روش شناس‪00‬ان مردمنگ‪00‬ار بیش‪00‬تر به "عض‪00‬ویت‬
‫صادقانه" قایل هستند (فلیک ‪ ،)126 0:1388‬به بیان دیگر‪ ،‬در روش شناسی مردمنگارانه‪ ،‬محقق بیشتر درگیر‬
‫و غرق در میدان می شود‪ ،‬ح‪00‬ال آنکه در دی‪00‬دگاه ش‪00‬یکاگو بر حفظ فاص‪00‬له تاکید می ش‪00‬ود‪ ،‬در یکی بر مش‪00‬ارکت‬
‫کنندگی محقق تاکید می شود حال آنکه در دیگری بر مشاهده کنندگی وی‪.‬‬
‫به هرحال محقق بستگی به پرسش ها و کنجکاوی ها‪ ،‬ش‪00‬رایط و امکان‪00‬اتش می تواند تا حد خاصی در می‪00‬دان‬
‫تحقیق خود مشارکت داشته باشد‪ ،‬گاهی این مشارکت تنها در حد مشاهده ای ص‪00‬رف س‪00‬طحی می ش‪00‬ود و زم‪00‬انی‬
‫به مش‪00‬ارکت کامل می انجام‪00‬د‪ .‬بیکر محقق می‪00‬دانی را می‪00‬ان چه‪00‬ار نقش مخت‪00‬ار می بینی‪00‬د‪ :‬مش‪00‬اهده گر ص‪00‬رف‪،‬‬
‫مشاهده گر مشارکت کننده‪ ،‬مشارکت کننده مشاهده گر و یا مشارکت کننده کامل (بیکر ‪.)286 :1386‬‬
‫تالش نگارنده در این تحقیق بر این بود که بتوانم در نقش "مش‪00‬اهده گر مش‪00‬ارکت کنن‪0‬ده" ظ‪0‬اهر ش‪00‬وم‪ ،‬یع‪00‬نی‬
‫اینکه همچون یک تماشاگر‪ ،‬مورد مطالعه ام اقدام به تهیه بلیط کردم‪ ،‬به ورزشگاه رفتم و در جریان بازی ق‪0‬رار‬
‫گرفتم‪ ،‬البته تفاوت عم‪00‬ده ام با بغل دس‪00‬تی ه‪00‬ایم در ورزش‪00‬گاه این ب‪00‬ود که به ج‪00‬ای اقالم ه‪00‬واداری هم‪00‬راه ایش‪00‬ان‬
‫(پرچم‪ ،‬شال‪ ،‬کاله و‪ )..‬دفترچه کوچکم را در دست داشتم و در بیش‪0‬تر مواقع به ج‪0‬ای س‪0‬ردادن ش‪00‬عار و جست و‬
‫خیز مشغول یادداشت برداری عجوالنه و تلگرافی خودم بودم‪.‬‬
‫مجموعا می توانم ادعا کنم تمام تالشم را کردم تا تماشاگر و هوادار ب‪0‬ودن را تجربه کنم اما نقش خ‪0‬ودم را به‬
‫عنوان مردم نگ‪0‬ار فرام‪00‬وش نکنم و تب‪0‬دیل به یک تماش‪0‬اگر و ه‪0‬وادار ورزشی نش‪0‬وم‪ ،‬اع‪00‬تراف می کنم در ادامه‬
‫وضعیتی پیش آمد که نمی توانم بگویم به راستی هوادار سرسخت تیم فوتبال شهرم (گهر دورود) نشده ام‪.‬‬
‫نگارنده پیش از اقدام به انجام این پژوهش هیچ ارتباط خاصی با میدان فوتبال نداش‪00‬تم‪ ،‬ه‪00‬وادار تیمی نب‪00‬ودم و‬
‫جز معدود دفعاتی گذرم به ورزش‪00‬گاه فوتب‪00‬ال نیفت‪00‬اده ب‪00‬ود‪ ،‬تنها مس‪00‬ابقاتی که به راس‪00‬تی م‪00‬را به هیج‪00‬ان می آورد‬
‫بازی های تیم ملی ایران‪ ،‬آن هم منحصرا روایت تلویزیونی آن بود‪.‬‬
‫نقش برگزیده "مشاهده گر مشارکت کننده" در ادامه تحقیق‪ ،‬در قسمتهای مربوط به گهر لرس‪00‬تان‪ ،‬تب‪00‬دیل به‬
‫"مشارکت کننده مشاهده گر" شد‪ ،‬اگر ابتدا فقط برای تجربه در شعار دادن های دسته جمعی مشارکت می ک‪00‬ردم‬
‫در ادامه با این انگیزه شعار می دادم که تیم شهرم که بدان احس‪0‬اس تعلقی عجیب پی‪0‬دا ک‪0‬رده ام حمله کند و به تیم‬
‫های دیگر گل بزند تا با پیروزی آن بتوانم مسیر دورود‪ -‬ته‪00‬ران را با ش‪00‬ادی و ش‪00‬وقی اف‪00‬زون تر طی کنم‪ .‬ش‪00‬اید‬
‫پس از دفاع از این رساله نقش مشاهده گر ب‪00‬ودن ب‪00‬ازهم کمرنگ تر ش‪00‬ود و بیش‪00‬تر یک "مش‪00‬ارکت کنن‪00‬ده"‪ ،‬یک‬
‫"هوادار" و یک "گهروند" به تعبیر برخی هواداران و وبالگ نویس های لرستانی‪ ،‬باشم‪ .‬اما نسبت به تیم دیگر‬
‫مورد تحقیق (پرسپولیس) هرگز احس‪00‬اس خاصی نداش‪00‬تم و نقش مش‪00‬اهده گر ب‪00‬ودنم آنگونه که در تماش‪00‬ای ب‪00‬ازی‬
‫های گهر تحت دگرگونی ندیدم‪ ،‬دچار تغییر ندیدم‪.‬‬
‫اتفاقا می توان ادعا کرد این حقیقت که رابطه ای متفاوت با دو تیم م‪00‬ورد مطالعه داش‪00‬تم‪ ،‬یک تیم را عاش‪00‬قانه‬
‫دوست داش‪00‬تم (البته نه در ابت‪00‬دا)‪ ،‬در ح‪00‬الی که از درک عشق ه‪00‬واداران قرمز به تیم ش‪00‬ان متحیّر ب‪00‬ودم‪ ،‬به من‬
‫کمک ک‪00‬رد تا دست آخر بت‪00‬وانم تحلیل درست تر و کامل ت‪00‬ری از مکانیسم ه‪00‬واداری در فوتب‪00‬ال داش‪00‬ته باش‪00‬م‪،‬‬
‫مخصوصا آگاهی و اعتراف من به هواداری ام از تیم گهر‪ ،‬کمک می کرد تا طی انجام مطالعه و مشاهده رفت‪00‬ار‬
‫و اندیشه خود را بهتر کنترل کنم و اجازه ن‪0‬دهم گ‪00‬زارش ه‪0‬ای م‪00‬ردم نگارانه ام تب‪00‬دیل به خ‪0‬اطره نویسی یا ح‪00‬تی‬
‫هوادار لُ ِر دو آتشه ی تیم گهر بشوند‪.‬‬
‫ِ‬ ‫حماسه پردازی یک‬
‫در تجربه های حضور در میدان‪ ،‬خیلی زود دریافتم باید دفترچه کوچکم را کنار بگذارم و از گوشی همراهم‬
‫اس‪00‬تفاده کنم زی‪00‬را به خص‪00‬وص در ورزش‪00‬گاه تخ‪00‬تی دورود‪ ،‬با آن ت‪00‬راکم جمعیت و وض‪00‬عیت نامناسب نشست و‬
‫برخواست ه‪00‬ای روی س‪00‬کو‪ ،‬احس‪00‬اس می ک‪00‬ردم حض‪00‬ور در این جمعیت و با دفترچه و خودک‪00‬ار وض‪00‬عیت از‬
‫یکسوی دشوار است و از سوی دیگر به میزان زیادی مانع مشارکتم در رخدادها می ش‪00‬ود‪ .‬با وج‪00‬ود آن دفترچه‬
‫به سختی می توانستم در مواقع برخواستن هواداران من نیز بایستم‪ ،‬گهگاه در تشویق و سردادن ش‪00‬عار هم‪00‬راهی‬
 ‫کنم تا طعم س‪00‬ردادن ن‪00‬ام یک ب‪00‬ازیکن یا تش‪00‬ویق یک تیم ب‪00‬رای حمله به دروازه حریف را تجربه کنم و ارتب‪00‬اطی‬
‫معمولی‪ 0‬و بی غل و غش با بغل دستی ام برقرار کنم‪.‬‬
‫در نگ‪00‬ارش‪ ،‬تنظيم و ارائه گ‪00‬زارش ه‪00‬ای می‪00‬دانی كوش‪00‬يده ام روايت ها داس‪00‬تان گونه باشد و از آنجا كه اين‬
‫داستان در واقع گزارش هاي حوادثي است كه در حاشيه يك مسابقه فوتبال در ورزش‪00‬گاه رخ داده و ك‪00‬امال تحت‬
‫تاثير افت و خيزها و حوادث بازي است تا حدي آشفته و شايد هم كسل كننده و تکراری باش‪00‬د‪ ،‬در اين روايت ها‬
‫كسي در سويي شعار مي دهد در حاليكه ديگ‪0‬ري مش‪0‬غول ش‪0‬وخي و خن‪0‬ده با دوس‪0‬تش است و ف‪0‬رد ديگر مش‪0‬غول‬
‫شكس‪00‬تن تخمه آفت‪00‬اب گ‪00‬ردان اس‪00‬ت‪ ،‬ش‪00‬ايد بت‪00‬وانم با ادبيات م‪00‬ردم نگ‪00‬اري جديد اين گ‪00‬زارش ها را هم‪0‬ان "مت‪00‬ون‬
‫آش‪00‬فته‪ "5‬بن‪00‬امم‪ ،‬مت‪00‬ونیکه کوش‪00‬یده اند تا حد ممکنچند ص‪00‬دایی ایکه م‪00‬ارکوسدر اظهارنظره‪00‬ایشدرب‪00‬اب‬
‫مردمنگاریجدید‪ ،‬از "تخیل مکالمه ای" باختین الهام گرفته استرا مد نظر قرار دهند (نفیسی ‪.)66 :1390‬‬

‫کادر ‪ -1-1‬یک نمونه مصاحبه مردم نگارانه‬

‫(برگرفته از گزارش بازی گهر دورود – گل گهر سیرجان‪ 4 ،‬اسفند ‪ ،1390‬استادیوم تختی دورود)‬
‫از بغل دستی می پرسم‪ :‬تشویق ها بهتر نشده از پارسال؟ [البته خودم تا آن لحظه چنین نظری نداشتم فقط‬
‫می خواستم ارزیابی وی را بشنوم]‪.‬‬
‫می گوید‪ :‬چرا چرا خیلی بهتر شده؟‬
‫می پرسم‪ :‬چرا؟‬
‫می گوید‪ :‬مردم بیشتر تیم را دوست دارند‬
‫می پرسم‪ :‬چون می برد؟‬
‫می گوید‪ :‬آره‪ ،‬اصال اینها خیلی بهترند‪ 0،‬مهابادی ]سرمربی امس‪0‬ال تیم گهر[خیلی به‪00‬تر اس‪0‬ت‪ ،‬اون دام‪00‬اش [تیم‬
‫گهر در فصل های قبل با نام داماش لرس‪00‬تان ب‪00‬ازی می ک‪00‬رد] می آمدند‪ 0‬و می رفتن‪00‬د‪ ،‬آنها اصال دوست نداش‪00‬تند‬
‫توی این شهر باشند‪.‬‬

‫در این تحقیق تعداد بی ش‪0‬ماری مص‪0‬احبه ه‪0‬ای م‪0‬ردم نگارانه‪ 6‬انج‪0‬ام ش‪0‬ده که بیش از هش‪0‬تاد م‪0‬ورد آندر‬
‫البالیگزارش هایم‪00‬ردم نگارانه از مس‪00‬ابقاتفوتب‪00‬ال بر رویکاغذ آم‪00‬ده اس‪00‬ت‪ ،‬اینمص‪00‬احبه ها از رد و ب‪00‬دل‬
‫ش‪00‬دن یک پرسش و پاسخ تا یک گفتگ‪00‬وی چند دقیقه ایرا رد بر میگ‪00‬یرد‪ ،‬نمونه ه‪00‬ایاینن‪00‬وع مص‪00‬احبه در‬
‫البالیگزارش هایمردم نگارانه (ضمیمه فصل هفتم و هشتم) پراکنده است‪،‬یک نمونه آنن‪00‬یز در ک‪00‬ادر ‪-1‬‬
‫‪ 1‬ذکر شده است‪.‬‬
‫در مص‪00‬احبه ه‪00‬ای م‪00‬ردم نگارانه (یا قومنگاران‪00‬ه) تاکید بر آن است که گفتگ‪00‬وی ط‪00‬رفین از ش‪00‬رایط ع‪00‬ادی و‬
‫معمول گفتگوهای روزانه افراد خارج نشود‪ .‬این شیوه تفاوت های بارزی با ان‪00‬واع دیگر ش‪00‬ناخته ش‪00‬ده مص‪00‬احبه‬
‫مثل مصاحبه متمرکز‪ ،‬نیمه استاندارد‪ ،‬مس‪0‬اله مح‪0‬ور یا مص‪0‬احبه با متخصص‪0‬ان و‪ ...‬دارد (ن‪.‬ک‪ :‬فلیک ‪:1388‬‬
‫‪.)186-166‬‬
‫"چ‪00‬ارچوب محلی و زم‪00‬انی چ‪00‬نین مص‪00‬احبه ای آزادتر از س‪00‬ایر ان‪00‬واع مص‪00‬احبه‬
‫است‪ .‬در سایر انواع مصاحبه مکان و زمان مشخصی برای مص‪00‬تحبه در نظر گرفته‬
‫می شود‪ .‬اما در این جا فرصت مصاحبه به شکل غیر منتظ‪00‬ره و برنامه ری‪00‬زی نش‪00‬ده‬
‫از دل تماس های معمول در میدان پدید می آید" (فلیک ‪)184 :1388‬‬
‫اسپردلی درباره شیوه اجرای این مصاحبه ها توصیه می کند‪:‬‬
‫"بهترین راه این است که مصاحبه قوم نگارانه را به منزله مجموعه ای از گفت و‬
‫گوهای دوستانه در نظر بگیریم که محقق به تدریج عناصر جدیدی وارد آن می کند تا‬
‫‪5‬‬
‫‪- messy texts‬‬
‫‪6‬‬
‫‪- ethnographic interview‬‬
‫به فرد صاحب اطالعات کمک کند به منزله یک منبع اطالع‪00‬اتی به آن ها پاسخ ده‪00‬د‪.‬‬
‫استفاده صرف از این عناصر جدید مردم نگارانه‪ ،‬طرح س‪00‬ریع آن ها مص‪00‬احبه را به‬
‫یک بازجویی رسمی شبیه می سازد‪ .‬در نتیجه‪ ،‬رابطه دوس‪00‬تانه از می‪00‬ان خواهد رفت‬
‫و ممکن است فرد مطلع همکاری اش را قطع کند" (فلیک ‪)185 :1388‬‬
‫در این مش‪0‬اهدات‪ ،‬روایت ها و مص‪0‬احبه ه‪0‬ای م‪0‬ردم نگارانه هم‪0‬واره تاکید و تمرک‪0‬زم بیش‪0‬تر به دی‪0‬دنی ها و‬
‫شنیدنی هایی بوده است که با پرسش محوری تحقیق (هویت های محلی‪ ،‬ملی و جه‪00‬انی) ارتب‪00‬اط بیش‪00‬تری داش‪00‬ته‬
‫اند‪ ،‬بنابراین خبرنگار یا گزارشگری بی طرف نبوده ام که تمام آنچه در جریان است را گزارش می کند‪ ،‬گرچه‬
‫در هر حال حتی تص‪00‬ور چن‪00‬ان روایت ه‪0‬ای واقع گرایانه ای اص‪0‬وال در می‪0‬دانی همچ‪00‬ون یک ورزش‪00‬گاه فوتب‪00‬ال‬
‫محال است؛ در آن واحد ص‪00‬داها و رخ‪00‬دادهای بی ش‪00‬ماری در اط‪00‬رافت جری‪00‬ان دارد که تو فقط می ت‪00‬وانی بخش‬
‫ناچیزی از آن را انتخاب کنی و روی کاغذ بی‪00‬اوری‪ ،‬یا به ابتک‪00‬اری که خ‪00‬ودم در ادامه به ک‪00‬ار بس‪00‬تم‪ ،‬در گوشی‬
‫تلفن همراهت تایپ کنی‪.‬‬
‫هزاران اتفاق در حاش‪00‬یه یک مس‪00‬ابقه فوتب‪00‬ال در هر لحظه در اط‪00‬رافت جری‪00‬ان دارد‪ ،‬از نمادها و ص‪00‬داهای‬
‫تش‪00‬ویق کنن‪00‬دگان گرفته تا ش‪00‬وخی ها و ص‪00‬حبت ه‪00‬ای خصوصی تماش‪00‬اچیان‪ ،‬ح‪00‬وادث زمین ب‪00‬ازی و‪ ...‬آنق‪00‬در‬
‫گرداگ‪00‬ردت را ش‪00‬لوغ می کند که تمرکز ک‪00‬ردن بر پرسشی خ‪0‬اص را دش‪00‬وار می کن‪00‬د‪ ،‬به ق‪00‬ول س‪00‬ایمون کوپرکه‬
‫سراسر جهان سفر کرده تا معنای حضور در استادیوم های مختلف فوتبال‪ ،‬در کشورها و فرهنگ های متف‪00‬اوت‬
‫جهان را تجربه کند‪" ،‬وسط همه این اوضاع‪ ،‬یک بازی فوتبال هم جریان دارد" ( کوپر ‪)367 :1389‬‬
‫عالوه بر مصاحبه های کوتاه مردم نگارانه‪ ،‬بیست و دو مص‪00‬احبه ه‪00‬ای مفصل تر ن‪00‬یز ص‪00‬ورت گرفته است‬
‫که بخشی از گزارش های مردم نگارانه محسوب نمی شوند‪ ،‬در این ن‪00‬وع مص‪00‬احبه ها ابت‪00‬دا به اطالع رس‪00‬ان ها‬
‫تفهیم شده است که موضوع تحقیق چیست و مصاحبه با چه هدفی صورت می گیرد‪ ،‬سپس بر ابهامات و پرسش‬
‫ه‪00‬ایی تاکید ش‪00‬ده است که نتوانس‪00‬ته ام در تحقیق‪00‬ات می‪00‬دانی ب‪00‬رای آن ها پاس‪00‬خی بی‪00‬ابم و یا اکتف‪00‬اء به آن پاسخ ها‬
‫منطقی نبوده است‪.‬‬
‫در این ن‪000‬وع مص‪000‬احبه ها اطالع رس‪000‬ان ها از اقش‪000‬ار مختلف اجتم‪000‬اع وج‪000‬ود داش‪000‬ته اند اما اغلب آن ها با‬
‫تماشاگران فوتبال که در سنین هج‪0‬ده تا سی س‪0‬ال ب‪0‬وده اند ص‪0‬ورت گرفته اس‪0‬ت‪ ،‬نمونه ه‪0‬ای این مص‪0‬احبه ه‪0‬ای‬
‫مفصل تر نیز در فصل هفتم و هشتم ضمیمه است‪.‬‬
‫گرچه برنامه این تحقیق میدانی با محوریت بازی های پرس‪00‬پولیس در لیگ برتر و گهر دورود در دس‪00‬ته یکم‬
‫(و سپس در لیگ برتر) بود به زودی دری‪00‬افتم مش‪00‬اهداتم در این دو جا ک‪00‬افی نخواهد ب‪00‬ود مگر آنکه تا می ت‪00‬وانم‬
‫رفت و آمدم به محیط های ورزشی و فوتبالی را افزایش دهم‪ ،‬بنابراین چندین ب‪0‬ازی از تیم ه‪0‬ای دیگر باش‪0‬گاهی‬
‫و یک بازی تیم ملی ایران را هم مشاهده کردم که تاثیر زیادی در فهم رفتارها و حوادث بازی ه‪00‬ای پرس‪00‬پولیس‬
‫و گهر داش‪00‬ت‪ ،‬مخصوصا تماش‪00‬ای ب‪00‬ازی ه‪00‬ای اس‪00‬تقالل ته‪00‬ران کمک زی‪00‬ادی در قابل درک ک‪00‬ردن ب‪00‬ازی ه‪00‬ای‬
‫پرسپولیس کرد‪ ،‬گویی این دو تیم در اصل یکی هستند یا دو روی یک سکه اند و به تنه‪00‬ایی درب‪00‬اره هیچک‪00‬دام نه‬
‫می شود چیزی فهمید و نه چیزی گفت‪.‬‬
‫مزیت انتخاب اسلوب تحقیق کیفی‪ ،‬و نپرداختن به روش های کم ّی‪ ،‬روش های پیمایشی و تکنیک هایی چون‬
‫پرسش نامه زمانی بر من ثابت شد که یکی از دو میدان اصلی تحقیق و نمونه های م‪00‬ورد مطالعه ام به کلی زیر‬
‫و رو ش‪00‬د‪ ،‬وق‪00‬تی تیم گهر به لیگ برتر آم‪00‬د‪ ،‬تم‪00‬ام اج‪00‬زای این نمونه م‪00‬وردی‪ ،‬بازیکن‪00‬ان‪ ،‬تماش‪00‬اگران‪ ،‬نماده‪00‬ا‪،‬‬
‫صداها‪ ،‬محل بازی ها‪ ،‬زمان بازی ها‪ ،‬لباس تیم و حتی نام تیم (از گهر زاگرس به گهر ش‪00‬هرداری دورود) و‪...‬‬
‫دگرگون شد‪.‬‬
‫به راس‪00‬تی اگر در زم‪00‬ان ش‪00‬روع این تحقیق (اس‪00‬فندماه ‪ )1390‬من طبق روش ه‪00‬ای کمی و س‪00‬نتی‪ ،‬که اغلب‬
‫تحت تاثیر رشته جامعه شناسی و روش های آن اس‪00‬تفاده می ش‪00‬ود پرسش نامه ای تهیه می ک‪00‬ردم و در پی نمونه‬
‫گیری های کالسیک و کمی بودم در برخورد با دگرگونی گسترده می‪00‬دان تحقیق یا از پس درک این تغی‪00‬یرات بر‬
‫نمی آمدم و یا ناچار بودم مدت زمان زیادی برای تغییر پرسش نامه ها‪ ،‬تنظیم مجدد نمونه گیری ها و‪ ...‬صرف‬
‫کنم‪.‬‬

‫کانون تمرکز این تحقیق در میدان گسترده فوتبال‬ ‫‪-1-5‬‬

‫از جمله نکات روش شناختی دیگر که اینجا باید مورد تاکید قرار گیرد این مساله است که تحقیق ما فقط بر‬
‫بخشی از میدان فوتبال مترکز است‪ .‬فوتبال امروز پدیده ای بسیار گسترده است‪ ،‬به نوعی همه جوامع‪ ،‬اقشار‪ ،‬و‬
‫انسان ها به گونه ای می توانند بخشی از فوتبال باشند و رابطه ایشان با این بازی و ورزش مورد کنک‪00‬اش ق‪00‬رار‬
‫گیرد‪ ،‬طبیعتا فقط بخشی از این میدان گسترده مورد سؤال ما خواهد بود‪.‬‬
‫دست اندرکاران فوتبال و ورزش طیف وسیع و فوق العاده متنوع و متمایزی را تشکیل می دهند که با تقس‪00‬یم‬
‫ک‪00‬ار گس‪00‬ترده ای با هم‪00‬دیگر در ارتباطن‪00‬د‪ .‬چ‪00‬نین تقس‪00‬یم ک‪00‬ار پیچی‪00‬ده و چندالیه ای وی‪00‬ژگی مدرنیته است و از‬
‫دیربازموضوعی‪ 0‬برای کنجکاوی علوم اجتماعی بوده است‪.‬‬
‫"در طول قرن بیستم سازمان های ورزشی برحسب منطق های گوناگون اف‪00‬زایش‬
‫یافته اند‪ :‬تخصصی شدن رشته های ورزشی که پیوس‪00‬ته تعدادش‪00‬ان اف‪00‬زوده می ش‪00‬ود‪،‬‬
‫سلسله مراتبی شدن صالحیت ها‪ ،‬تقسیم کار بیش از پیش پیشرفته (با پیدایش وظ‪00‬ایف‬
‫جدید‪ ،‬شغلی یا غیر شغلی‪ ،‬مربی‪ ،‬م‪0‬دیر ف‪0‬نی‪ ،‬پزشک ورزش‪0‬ی‪ ،‬ک‪0‬ارگر ‪ ،)...‬رق‪0‬ابت‬
‫در عرصه قدرت های ورزشی (به عن‪00‬وان مث‪00‬ال در ب‪00‬وکس حرفه ای‪ ،‬سه فدراس‪00‬یون‬
‫جه‪00‬انی در رق‪00‬ابت ب‪00‬وده ان‪00‬د) و ب‪00‬االخره منطقه ه‪00‬ای «هر واحد س‪00‬رزمینی م‪00‬راتب‬
‫س‪000‬ازمان ورزشی اش را دارد»‪ .‬پوی‪000‬ایی ب‪000‬اعث تقس‪000‬یم بدنه ورزش به ان‪000‬دام ه‪000‬ای‬
‫سازمانی کثیری شده است‪ ،‬منتها چند سازمان ملی و بین المللی چارچوب هایی ب‪00‬رای‬
‫یگ‪000‬انگی نس‪000‬بی عناصر این کهکش‪000‬ان س‪000‬ازمان ه‪000‬ای ورزشی عرضه می کنن‪000‬د"‬
‫(دوفرانس ‪)101 :1385‬‬
‫موضوع تقسیم کار و گسترش سازمانی و ساختاری فوتبال‪ ،‬به دنبال کنجک‪00‬اوی ه‪00‬ای دیرینه ای که از هم‪00‬ان‬
‫زمان دورکم در قالب مباحث جامعه مکانیکی و ارگانیکی‪ ،‬مارکس و تاکیدش بر رشد و گسترش سرمایه داری‪،‬‬
‫وبر و نظ‪0‬راتش درب‪0‬اب اخالق پروتس‪0‬تانی‪ ،‬دیوانس‪0‬االری و عقالنی ش‪0‬دن و مت‪0‬اخرانی چ‪0‬ون بوردیو که اتفاقا به‬
‫تشریح صورت بندی می‪00‬دان ورزش هم توجه نش‪00‬ان داده و در فصل بع‪00‬دی از آراء وی اس‪00‬تفاده بیش‪00‬تری خ‪00‬واهم‬
‫کرد (بوردیو ‪ 1381‬و نیز ن‪.‬ک‪ :‬فصل دوم)‪ ،‬می تواند موضوع تحقیقات مستقل‪ ،‬وس‪00‬یع و ارزش‪00‬مندی باش‪00‬د‪ ،‬به‬
‫هر حال من برای وض‪00‬وح بیش‪00‬تر پرسش ه‪0‬ای و روش ه‪0‬ای تحقیقم اج‪0‬زاء فوتب‪00‬ال را به سه گ‪00‬روه عم‪0‬ده و یک‬
‫گروه فرعی تقسیم کرده ام که در رابطه ای مدام با همدیگر میدان فوتب‪00‬ال و ح‪00‬وادث فوتب‪00‬الی را تولید و بازتولید‬
‫می کنند‪:‬‬
‫الف) مشارکت کنندگان مستقیم (فوتبالیست ها و خدمه ایشان)‬
‫مشارکت کنندگان مستقیم بازی های فوتبال طیف متنوعی را شامل می شوند‪ ،‬از بازیکنان تیم ها که به ط‪00‬ور‬
‫اختصاصی "فوتبالیست" را لقب خود می دانند تا کادر مربیان‪ ،‬داوران و ناظران گرفته تا م‪00‬دیران باش‪00‬گاه ها و‬
‫کارمندان شان‪ ،‬از توپ جمع کن های کنار زمین گرفته تا پزشکان و روان شناسان باش‪00‬گاه‪ ،‬و هرک‪00‬دام به ش‪00‬یوه‬
‫ای در شکل گیری تیم ها و مسابقات فوتبال دست اندر کار هس‪00‬تند‪ ،‬ش‪00‬اید به‪00‬تر باشد خ‪00‬ود این گ‪00‬روه را هم به دو‬
‫زیر گروه تقسیم کنیم‪ ،‬مثال پزشکان‪ ،‬مدیران و کارمندان و امث‪00‬ال آنها را "مش‪00‬ارکت کنن‪00‬دگان مس‪00‬تقیم درجه دو"‬
‫بدانیم‪.‬‬
‫در درون هریک از این گروه های دست اندکار نیز ب‪00‬ازهم تن‪00‬وع عجیب بیش‪00‬تری را ش‪00‬اهد هس‪00‬تیم‪ ،‬در می‪00‬ان‬
‫بازیکنان عالوه بر نقش های گوناگونی که باعث تمایز ایشان از یکدیگر می شود‪ ،‬همچون بازیکن نیمکت نشین‬
‫و بازیکن اصلی‪ ،‬دروازه بان‪ ،‬دفاع‪ ،‬هافبک‪ ،‬مهاجم و‪( ..‬که البته هن‪00‬وز تن‪00‬وع بیش‪00‬تری مثل دروازه ب‪00‬ان ذخ‪00‬یره‬
‫اول‪ ،‬دوم‪ ،‬دفاع چپ‪ ،‬راست‪ ،‬آخر و‪ ..‬وج‪00‬ود دارد)‪ ،‬نقش ه‪00‬ای مثل کاپیت‪00‬ان اول‪ ،‬دوم و‪ ...‬هم هس‪00‬ت‪ .‬نقش داور‬
‫وسط از کمک داوران اول و دوم و داور چهارم و ناظر بازی متمایز است‪.‬‬
‫باید توجه داشت تاکید اصلی این تحقیق بر این بخش از پیکره می‪00‬دان فوتب‪00‬ال نخواهد ب‪00‬ود‪ ،‬اما به هیچ عن‪00‬وان‬
‫نمی توان از یک مسابقه فوتبال گفت و از مشارکت کنندگان مستقیم این رخداد س‪00‬خنی به می‪00‬ان نی‪00‬اورد‪ ،‬آنچه در‬
‫سکوها (میدان اصلی این تحقیق) می گذرد هم کامال تحت تاثیر مشارکت کنندگان مستقیم است و هم در پی تحت‬
‫تاثیر قرار دادن ایشان است‪.‬‬
‫ب) تماشاگران و رسانه ها (فوتبال دوست ها و خدمه ایشان)‬
‫این گروه را می توان به دو زیرگروه رس‪00‬انه ها و تماش‪00‬اگران تقس‪00‬یم ک‪00‬رد‪ .‬رس‪00‬انه ها توجه زاید الوص‪00‬فی به‬
‫مساله فوتبال دارند‪ ،‬اين "مور ِد توجه بودن از سوي رسانه ها" تاثير شگرفي هم در گسترش پديده فوتبال و شاخ‬
‫و برگ يافتن آن داشته است كه از جنبه هاي گوناگون مي تواند مورد بحث و تحقيق علوم اجتماعي قرار گيرد‪.‬‬
‫در ح‪00‬ال حاضر رخ‪00‬دادهاي فوتب‪00‬الي س‪00‬هم قابل ت‪00‬وجهي از ش‪00‬بكه ه‪00‬اي تلويزيوني‪ ،‬راديويي‪ ،‬روزنامه ها و‬
‫مطبوعات كشور خودمان ايران دارند‪ ،‬همچنين رسانه هاي جديدتري مثل اينترنت‪ ،‬پيامك ها و بازي هاي رايانه‬
‫اي را نيز بايد به اين ليست افزود‪.‬‬
‫نعمت هللا فاض‪00‬لي در مقاله اي به موض‪00‬وع رس‪00‬انه اي ش‪00‬دن فوتب‪00‬ال در ايران پرداخته اس‪00‬ت‪ ،‬در اين مقال‪00‬ه‪،‬‬
‫فاض‪0‬لي تالش ك‪0‬رده است نش‪0‬ان دهد رس‪0‬انه ها چگونه روايت برس‪0‬اخته خ‪0‬ويش را از واقعيت فوتب‪0‬ال ايران مي‬
‫آفرينند (فاضلي ‪.)81 :1385‬‬
‫به هر حال رسانه ها نيز نقطه تمركز اين پژوهش نخواهند بود‪.‬‬
‫عالقمندان تماشاگر فوتبال جمعیت بسیار بیشتری از اجزای دنیای فوتبال را تشکیل می دهن‪00‬د‪ .‬گرچه از نظر‬
‫ِ‬
‫اقتصادی می توان تماشاگران را "مصرف کننده" نامید اما در دنیای فوتبال‪ ،‬تماشاگران نه فقط مصرف کننده ی‬
‫صرف نیستند بلکه بدون حضور و مشارکت آنها فوتبال به شکل کنونی خود هرگز تولید نمی شد‪.‬‬
‫هرچند در دس‪00‬ته بن‪00‬دی سه گانه این تحقیق تماش‪00‬اگران را بخشی از مش‪00‬ارکت کنن‪00‬دگان مس‪00‬تقیم ب‪00‬ازی فوتب‪00‬ال‬
‫ندانس‪00‬ته ایم‪ ،‬با اینح‪00‬ال نمی ت‪00‬وان تماش‪00‬اگران ب‪00‬ازی فوتب‪00‬ال را با تماش‪00‬اگران س‪00‬ینما قابل مقایسه دانست و آنها را‬
‫مصرف کننده خواند‪.‬‬
‫هرچند تماشاگران سینما نیز مصرف کنندگانی هستند که می تواند بر جریان تولید تاثیر گ‪00‬ذار باش‪00‬ند (اص‪00‬وال‬
‫مص‪00‬رف کنن‪00‬دگان هر ک‪00‬االیی همیشه بر تولید آن ن‪00‬یز موثرن‪00‬د) اما این ت‪00‬اثیر هرگز همچ‪00‬ون ت‪00‬اثیری نیست که‬
‫تماشاگران فوتبال بر سرنوشت یک بازی‪ ،‬تیم‪ ،‬ب‪00‬ازیکن‪ ،‬م‪00‬ربی و‪ ...‬می گذارن‪00‬د‪ ،‬ب‪00‬دیهی است کنش ها و واکنش‬
‫های تماشاگران یک فیلم س‪00‬ینمایی هیچ ت‪00‬اثیر در قهرمان‪00‬ان روی پ‪00‬رده نخواهد داش‪00‬ت‪ ،‬آنها نمی توانند با تش‪00‬ویق‬
‫خود باعث پیروزی قهرمان دلخواه شان در روایت فیلم سینمایی بش‪00‬وند و یا همچ‪00‬ون ه‪0‬واداران فوتب‪00‬ال به س‪00‬وی‬
‫شخصیت های منفی و نامطلوب داستان اشیائی پرتاب کنند و تمرکز وی را به هم بزنند‪.‬‬
‫طبیعی است که قیاس تماشای فوتبال زنده‪ ،‬با تماشای سینما (و حتی تئاتر) مع الفارق اس‪00‬ت‪ ،‬اگر اینجا ناچ‪00‬ار‬
‫ش‪00‬دیم از این مث‪00‬ال اس‪00‬تفاده ک‪00‬نیم فقط ب‪00‬رای درک این مس‪00‬اله است که جمعیت تماش‪00‬اگران و ه‪00‬واداران بخشی از‬
‫دنیای فوتبال هستند و نمی توان آنها را فقط مشتریان و مصرف کنندگان دانست‪.‬‬
‫البته تماشاگر عنوانی کلی برای طیف بسیار وسیع و متنوعی از عالقمندان فوتب‪00‬ال اس‪00‬ت‪ ،‬تماش‪00‬اگران را می‬
‫توان از جنبه ه‪0‬ای گون‪0‬اگونی تقس‪0‬یم بن‪0‬دی ک‪0‬رد‪ ،‬می ت‪0‬وان فقط به تماش‪0‬اگرانی پ‪0‬رداخت که فوتب‪0‬ال را از طریق‬
‫تلویزیون یا رسانه های دیگر تعقیب می کنند‪ ،‬اما تاکید این تحقیق بر تماش‪00‬اگرانی خواهد ب‪00‬ود که مس‪00‬ابقات را به‬
‫صورت زنده و در ورزشگاه دنبال می کنند‪.‬‬
‫‪0‬اگران ه‪00‬وادار ن‪00‬یز تقس‪00‬یم ک‪00‬رد‪،‬‬
‫ِ‬ ‫‪0‬اگران ص‪00‬رف و تماش‪0‬‬
‫ِ‬ ‫به همین ترتیب می توان تماشاگران را به گ‪00‬روه تماش‪0‬‬
‫تماشاگران صرف‪ ،‬فقط ناظران رویداد فوتبال هس‪00‬تند ب‪00‬دون اینکه گ‪00‬رایش خاصی به هیچ یک از ط‪00‬رفین داش‪00‬ته‬
‫باشند‪ ،‬درحالی که هواداران از تیم خاصی جانبداری می کنند‪.‬‬
‫دست اندرکاران گروه "ب"‪ ،‬یعنی تماشاگران و رس‪00‬انه ها را به گونه ای اس‪00‬تعاری "ی‪00‬ار دوازدهم" تیم ه‪00‬ای‬
‫فوتبال معرفی می کنند و واقعیت اینست که تاثیر مثبت یا منفی این ی‪00‬ار در سرنوشت ب‪00‬ازی ها و تیم قابل مقایسه‬
‫با یازده بازیکن دیگر نیست‪ .‬به تعبیر ج‪00‬اک اش‪00‬تاین "فوتب‪00‬ال ب‪00‬دون ه‪00‬وادارانش هیچ نیس‪00‬ت" (به نقل از فاض‪00‬لی‬
‫‪ ،)87 :1385‬این سخن تعارف نیست‪ ،‬باید گفت این یار دوازدهم درواقع روح و جان اصلی تیم و مسابقه است‪.‬‬
‫باید دانست مردمی که در دنیای ورزش به آن ها تماشاگر اطالق می شود خود اقشار بس‪00‬یار متن‪00‬وعی هس‪00‬تند‬
‫که تفاوت های قابل توجهی در شیوه ارتباط آن ها با ورزش و س‪00‬طح ه‪00‬واداری و یا عالقمن‪00‬دی ش‪00‬ان به تیم ها و‬
‫بازیکن‪00‬ان و ورزش ها وج‪00‬ود دارد‪ ،‬می ت‪00‬وان با در نظر داش‪00‬تن معیارها و ابزاره‪00‬ای متن‪00‬وع به س‪00‬طح بن‪00‬دی‬
‫هواداران پرداخت‪ ،‬مثال برخی چنین دست به گروهبندی هواداران زده اند‪:‬‬
‫"پ‪00‬ایین ت‪00‬رین س‪00‬طح «ه‪00‬واداران اجتم‪00‬اعی» اند که ب‪00‬رای س‪00‬رگرمی در روی‪00‬داد‬
‫ورزشی حاضر می شوند و نگران نتیجه بازی نیس‪00‬تند‪« .‬ه‪00‬واداران متمرک‪00‬ز» یا نیمه‬
‫متعصب از یک بازیکن یا تیم هواداری می کنند‪ ،‬اما این هواداری زمان زیادی ندارد‬
‫و با نتیجه نگرفتن تیم یا بازیکن دلبستگی خود را نسبت به آن تغی‪00‬یر می دهن‪00‬د؛ دس‪00‬ته‬
‫س‪00‬وم ه‪00‬واداران همیش‪00‬گی و یا بس‪00‬یار متعصب اند که ب‪00‬رای م‪00‬دت ط‪00‬والنی دلبس‪00‬تگی‬
‫احساسی زیادی به بازیکن یا تیم مورد عالقه خود دارند‪ .‬هرچه تعصب هوادار بیشتر‬
‫باشد‪ ،‬بیشتر در رویداد حاضر می شود" (دهقان قهفرخی‪ ،‬و دیگران ‪)154 :1389‬‬
‫ج) قوانین و سازمان ها‬
‫همانطور که در سطور پیشین بیان شد امروزه سازمان ها و دیوانساالری های عریض و ط‪00‬ویلی در اش‪00‬کال‬
‫و مقیاس های گوناگون محلی‪ ،‬ملی و بین المللی و همچ‪00‬نین دول‪00‬تی و خصوصی و‪ ...‬در همه ج‪00‬ای دنیا گس‪00‬ترش‬
‫یافته است که توجه تحقیقات زیادی از علوم اجتماعی‪ 0،‬مدیریت‪ ،‬حق‪00‬وق و‪ ...‬را معط‪00‬وف به فوتب‪00‬ال ک‪00‬رده اس‪0‬ت‪.‬‬
‫بخشی از این تحقی‪00‬ق‪ ،‬الج‪00‬رم به این س‪00‬ازمان ه‪00‬ای محلی‪ ،‬ملی و جه‪00‬انی و نقش آن ها در فرایند ه‪00‬ویت بخشی‬
‫بازی فوتبال خواهد پرداخت‪.‬‬
‫داشتن قوانین مدون و سازمان های مشخص از جمله مهمترین ویژگی های ورزش م‪00‬درن دانس‪00‬ته ش‪00‬ده است‬
‫که آن را از ب‪00‬ازی ه‪00‬ای محلی و ورزش ه‪00‬ای س‪00‬نتی متم‪00‬ایز می کن‪00‬د‪ .‬در فصل دوم‪ ،‬هنگ‪00‬ام بحث از چگ‪00‬ونگی‬
‫تکوین ورزش مدرن‪ ،‬با اشاره به آراء الیاس‪ ،‬بوردیو‪ ،‬ویس بالنچارد دوفرانس و ‪ ...‬از این مساله سخن به میان‬
‫خواهد آمد‪.‬‬
‫د) سایر مرتبطان با دنیای فوتبال‬
‫عالوه بر سه گروه پیش گفته که به نوعی می ت‪00‬وان گفت بخشی از جامعه ورزش هس‪00‬تند‪ ،‬کس‪00‬ان دیگ‪00‬ری هم‬
‫در ارتباط با پدیده همه جا گسترده فوتبال قرار می گیرند که چ‪00‬ون به ط‪00‬ور دائم و منظم در ارتب‪00‬اط با آن نیس‪00‬تند‬
‫نمی توانیم آن ها را زیر مجموعه هیچ یک از بخش های جامعه ورزش و دنیای فوتبال بدانیم‪ .‬اگر مجب‪00‬ور باشم‬
‫فقط به یک مث‪00‬ال در این زمینه اش‪00‬اره کنم بی درنگ از انس‪00‬ان شناسی ن‪00‬ام می ب‪00‬رم که نه در ارتب‪00‬اط با س‪00‬ازمان‬
‫های فوتبالی است‪ ،‬نه بخشی از مشارکت کنن‪00‬دگان مس‪00‬تقیم ب‪00‬ازی فوتب‪00‬ال است و نه لزوما تماش‪0‬اگر و عالقمند به‬
‫این بازی و نه حتی یک نوع رسانه‪.‬‬
‫همچنین الزم است به تولید کنندگان وسایل و لوازم ورزشی اشاره کنیم که خود طیف گس‪00‬ترده ای از آدم ه‪00‬ا‪،‬‬
‫سازمان ها و شرکت های محلی و یا چند ملیتی و‪ ...‬هستند‪.‬‬
‫بدین ترتیب نقطه کانونی تمرکز و توجه این پ‪00‬ژوهش س‪00‬کوهای ورزش‪00‬گاه ها هس‪00‬تند‪ ،‬اما ب‪00‬رای درک فرایند‬
‫ساخته و دگرگون شدن هویت ها در این سکوها بی نی‪00‬از از پ‪00‬رداختن به ق‪00‬وانین و س‪00‬ازمان ه‪00‬ای محلی و ملی و‬
‫جهانی و حتی تولیدکنندگان ورزشی نخواهیم بود‪ .‬قطعا نمی توان سکوها‪ ،‬قوانین و س‪00‬ازمان ها را از رس‪00‬انه ها‬
‫و همه اینها را از مشارکت کنندگان مستقیم بازی فوتبال جدا کرد‪.‬‬
‫هر حادثه ای که در سکوها رخ می دهد متاثر از فوتبالیست ها‪ ،‬مدیران باشگاه ها‪ ،‬رسانه ها‪ ،‬س‪00‬ازمان ها و‬
‫قوانین دنیای فوتبال و غیر فوتبال است و بر آن ها تاثیرهم می گذارد‪.‬‬
‫واضح است نمی توان بخشی از فوتبال را از دنیای فوتبال جدا ک‪00‬رد و یا فوتب‪00‬ال را از دنی‪00‬ای غ‪00‬یر فوتب‪00‬ال و‬
‫بستر اجتماعی و فرهنگی بزرگتر جامعه مورد نظر مستقل در نظر گرفت‪ .‬با در نظر داش‪00‬تن چ‪00‬نین پیچی‪00‬دگی و‬
‫آشفته ب‪00‬ازار بی حد و حص‪00‬ری‪ ،‬اق‪00‬دام به گ‪00‬زینش یک ش‪00‬عار فوتب‪00‬الی و تفس‪00‬یر و تحلیل اجتم‪00‬اعی و ف‪00‬رهنگی آن‬
‫ادعای بسیار دشواری به نظر می رسد‪.‬‬