ISCOLA PRIMÀRIA

Classe de tres
Limba Sarda
Maju 2016
Barùmini, annos Chimbanta: is primos iscavos a inghìriu de su nuraghe chi oe naramus Su Nuraxi

SU LIBRU NOSTRU DE ISTÒRIA SARDA

Custu libru est unu donu pro totus.

Pro nois chi l’amus fatu. Pro is maistros e is maistras chi l’ant a batire in
classe. Pro is pitzinnos chi ant a lèghere in custas pàginas s’istòria de su
pòpulu nostru.
Inoghe amus a agatare su contu de fatos antigos meda: is fatos de is
Sardos e de sa Sardigna, dae cando s’ìsula nostra est essida a campu
fintzas a su tempus de is culturas prenuràgicas. Unu perìodu longu a
beru, prenu de fatos e cosas istravanadas.
Semus cumbintos chi bos ais a disaogare a lèghere custos contos, a nde
faeddare, a giogare cun issos. Est s’istòria nostra, su tempus passadu
nostru, sa vida de is mannos nostros.
Ispassiade•bos!
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
1

PRO ITE ISTUDIAMUS S’ISTÒRIA DE SA SARDIGNA?

Tue giai l’ischis pro ite istudiamus s’Istòria.

Istudiamus s’Istòria ca semus curiosos e bolimus connòschere su tempus
passadu nostru.
Nd’ischimus pagu e nde cherimus ischire de prus.
In custa manera cumprendimus pro ite sunt capitadas tantas cosas e pro
ite nois semus divènnidos su chi semus.
Su passadu nostru, duncas, est de importu mannu pro nche
cumprèndere su tempus de oe nostru.

Ite nd’ischis de s’Istòria de sa Sardigna?

Cherimus istudiare s’Istòria de sa Sardigna. Est simple cumprèndere su
pro ite.

A l’ischis it’est custa?

A l’ischis chie est sa fèmina de custa fotografia?

2

A l’ischis ite avenimentu est custu??

A ti l’ammentas custu personàgiu?

 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
3

A bortas no ischimus respùndere a custas preguntas.

Mancari chi nois semus Sardos. Semus nàschidos inoghe, amus
bìvidu inoghe e bivimus inoghe. Non renèssere a respùndere a custas
preguntas est istranu: ite nde naras tue?

Pro ite istudiamus s’istòria de sa Sardigna?

Torra sa prima pregunta chi amus fatu.
Tue istùdias s’istòria e giai l’ischis pro ite ddu faghes.
Nois cherimus istudiare fintzas s’istòria de sa Sardigna. Is dimandas chi
t’amus fatu t’ant agiuadu de seguru a cumprèndere pro ite.
Bolimus istudiare s’Istòria de sa terra nostra e de su pòpulu nostru.
A custa manera, amus a connòschere is logos, is personàgios, is fatos de
sa Sardigna. Amus a podere cumprèndere:
- chie semus nois Sardos;
- cale est su logu nostru in s’Istòria;
- cale est su logu nostru in su mundu de oe.

Bolimus bìvere mègius!

Connòschere su passadu nostru de Sardos nos agiuat a cumprèndere
mègius su presente. Prus chi totu, nos agiuat a afrontare mègius su
tempus benidore. E a custa manera:
- imparamus a non fàghere torra is errores de su passadu
- pigamus a esempru is cosas bonas de su passadu.
Connòschere s’Istòria de Sardigna nos torrat a contu pro bìvere mègius!

ISTUDIARE – Sutalìnea in su testu is faeddos

e is frases chi ispiegant pro ite cherimus
istudiare s’istòria de sa Sardigna
4

SA NÀSCHIDA DE SA SARDIGNA

Tantos milliones de
annos a como sa
Sardigna non fiat
un’ìsula.
Fiat parte, in
s’antighidade, de una
terra prus manna meda,
chi a pustis est divènnida
s’Europa.
Una die, un’ala de
custa terra manna at
inghitzadu a si mòvere
cara a su tzentru de su
mare Mediterràneu,
formende duas ìsulas: sa
Còrsica e sa Sardigna.
De cudda die sunt
colados 30 milliones de
annos.
A l’ischis cantos sunt?
30 milliones de annos est
unu tempus aici longu
chi non renessimus
nemancu a ddu pensare.
Custa est s’edade
de s’ìsula nostra: sa
Sardigna.
Càstia: no est galana?
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
5

S’ÒMINE PREISTÒRICU IN SARDIGNA

Su perìodu prenuràgicu
Tue ischis chi in antis de s’Istòria benit sa Preistòria.
Ischis fintzas chi sa Preistòria si partzit in Paleolìticu, Neolìticu e in is
edades diversas de is metallos.
In Sardigna sa Preistòria est istadu unu tretu de tempus longu meda e
est partzidu in:
- Prenuràgicu (Paleolìticu, Neolìticu e Edade de su Ràmene)
- Nuràgicu (Edade de su Brunzu e Edade de su Ferru).
Su faeddu “nuràgicu” pertocat is nuraghes, imbetzes su faeddu
“prenuràgicu” cheret nàrrere “in antis de is nuraghes”.
Tando, nois ocannu istudiamus su perìodu prenuràgicu: custu cabet totu
su chi est capitadu in antis chi cumpàrrerent is nuraghes.
Cabet, torramus a nàrrere, su Paleolìticu, su Neolìticu e s’Edade de su
Ràmene in Sardigna.

Bator datas importantes

Pro unu perìodu longu meda, in sa Preistòria, sa Sardigna no est
istada abitada dae s’òmine. Posca s’òmine est lòmpidu in Sardigna e is
archeòlogos ant iscobertu is tratas suas: pro esempru, is ossos suos o is
ainas de pedra chi impreaiat.
Unas cantas datas sunt importantes meda pro sa Preistòria de s’òmine in
Sardigna.
Una est custa: 450.000 a.C. Is primas tratas de sa presèntzia de s’òmine in
s’ìsula nostra sunt de cussu tempus. Pagu prus o mancu in su 6.000 a.C.,
aiat inghitzadu a pesare animales e a traballare sa terra. Fiant cumparsas
fintzas is primas terrallas: pro more de custas, is archeòlogos renessent
a cumprèndere cosas medas de is pòpulos neolìticos. Chirru a su 3.000
a.C., fintzas in Sardigna aiat cumintzadu a si difùndere s’impreu de su
metallu. In finis, ammentamus su 1.600 a.C.: in cussu tempus sunt istados
fraigados is primos nuraghes.
Sa prima e s’ùrtima data mustrant s’inghitzu e sa fine de su perìodu
prenuràgicu. Las atzapas inditadas in sa lìnia de su tempus.
6

Comente est lòmpidu s’òmine preistòricu in Sardigna?

Una bia su Mare Mediterràneu fiat prus bassu de cantu est oe.
Pro custu, medas giassos, chi a die de oe s’agatant a suta de su mare,
tando fiant a supra de s’abba.
In sa carta, is partes in colore birde craru sunt cuddas chi in cussu
tempus fiant a supra de su livellu de su mare e chi oe sunt iscumparsas.
S’Inghilterra, pro esempru, non bi fiat, ca fiat aunida a s’Europa.
Nemmancu sa Sitzìlia bi fiat, ca fiat aunida a s’Itàlia.
Sa Sardigna fiat giai un’ìsula, ma fiat aunida a sa Còrsica e fiat a curtzu
meda de s’Itàlia.
Custu fatu aiat permìtidu a is òmines de populare cun fatzilidade sa
Còrsica e sa Sardigna.
Cuddas gentes rugraiant, cun barcas e canoas, unu bratzu de mare piticu
meda e podiant lòmpere a s’ìsula nostra.

COLLEGAMENTOS - Geografia: pregunta a sa

maistra de ti ispiegare pro ite su livellu de su
mare fiat prus bassu de su de oe
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
7

DAE HOMO ERECTUS A HOMO SAPIENS SAPIENS

Homo erectus
Is primos abitantes de sa Sardigna fiant òmines e fèminas de s’ispètzie
Homo erectus.
Homo erectus biviat in fiotos minores, in grutas naturales o in pinnetas
de naes. Istaiat acanta a is mitzas, pro agatare totu s’abba chi li serbiat.
Traballaiat sa pedra, a manera de nde otènnere ainas pro su traballu e
armas pro catzare.
Connoschiat e impreaiat su fogu, chi li serbiat pro si callentare, pro si
difèndere de is feras, pro còghere sa petza e pro illugherare sa note.
Homo erectus fiat unu nòmade, catziadore e collidore: si moviat dae unu
logu a s’àteru e biviat de is frutos de sa natura.
In cussu tempus sa Sardigna fiat de seguru rica de fera e de abba: unu
logu bonu a bi bìvere.
In sa fotografia, podes bìdere is primas ainas de pedra criadas dae
s’òmine preistòricu sardu: tenent chèntinas de mìgias de annos e sunt
istadas agatadas in Pèrfugas.

ISTUDIARE - Respunde a sa pregunta: ite cherimus nàrrere

cando naramus chi Homo erectus biviat de nòmade?
8

Homo sapiens sapiens

Is istudiosos no ant galu atzapadu in Sardigna is tratas de Homo sapiens,
naradu fintzas òmine de Neanderthal.
Amus imbetzes medas tratas de Homo sapiens sapiens: est s’ispètzie
nostra. Homo sapiens sapiens aiat sighidu in s’àndala trafigada dae Homo
erectus. Issu puru at bìvidu pro tempus meda in is grutas, catzende e
regollende is frutos de sa natura.
Is ainas de traballu suas e is armas suas, però, fiant meda mègius de
cuddas de Homo erectus.
Is tratas prus antigas de Homo sapiens sapiens in Sardigna sunt de 35.000
annos a oe e las amus agatadas in sa gruta Corbeddu, a curtzu de Ulìana.
In ie sunt istados agatados ossos umanos e ossos de is animales chi
s’òmine mandigaiat, paris cun trastos de traballu fatos de ossu e de
pedra. Sa gruta Corbeddu est unu logu curiosu a beru e misteriosu: is
archeòlogos istofant in ie pro iscobèrrere is iscusòrgios suos galu cuados.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
9

SA BIDDA

Is progressos de s’Homo sapiens sapiens

Homo sapiens sapiens aiat fatu progressos mannos meda peri is
millènnios. In su perìodu chi, giai l’ischis, naramus Neolìticu, aiat
imparadu a pesare is animales e a coltivare sa terra.
Aiat lassadu is grutas e pro si nche tramudare in is pinnetas.
Aiat agabbadu, tando, de èssere nòmade e su modu de bìvere in grustos
si fiat mudadu in sa bida in is biddas.
Issu est istadu su protagonista de s’ùrtimu cantu de s’època prenuràgica,
inghitzada prus o mancu in su 6.000 a.C.

Sa pinneta neolìtica
Annota s’illustratzione. Est sa figura de una pinneta prenuràgica, fata
torra segundu is istùdios de is archeòlogos.
Sa pinneta aiat una base de pedra, chi la artziaiat dae terra e la manteniat
sica, e una carena de linna. Is pinnas de muru fiant fatas de cannas e
ludu, chi si assutaiat e torraiat tostu meda. Sa cobertura fiat de linna,
cannas e ludu.
Is sinnos de su fumu nos narant chi in intro bi fiat su foghile, pro
coghinare e callentare.

ISTUDIARE – Meleda bene: cantu tempus a immoe

est inghitzadu su Neolìticu sardu?
10

Sa bidda
Est fàtzile cumprèndere comente fiat sa bidda prenuràgica.
Is pinnetas fiant medas e fiant totu prus o mancu che a cudda de
s’immàgine chi amus bidu como como.
Calicuna aiat in sa parte de segus un’agorru: in ie fiant serradas
berbeghes e cabras a de note. S’allevamentu de animales masedos daiat
late, petza, pedde. In prus, a sa banda de foras de sa bidda, sa terra fiat
coltivada. Is coltivatziones daiant trigu.
Custas fiant is atividades chi permitiant de bìvere a is abitantes de sa
bidda.
Est probàbile chi b’èsserent pinnetas prus mannas de is àteras.
Una fiat sa pinneta de is addòbios, in ue is abitantes de sa bidda si
riuniant pro arresonare e pigare detzisiones de importu.
Un’àtera fiat s’aposentu de sa ghia.
Un’àtera puru fiat sa domo de su preìderu-brusciu.
Is tratas de custas biddas sunt raras meda oe, pròpiu ca fiant fatas cun
materiales ruinados dae su tempus.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
11

IS AINAS DE FITIANU

Sa pedra
Pro mìgias de annos, is òmines de is biddas
prenuràgicas impreaiant ainas de pedra.
In Sardigna b’at una pedra ispetziale, narada
ossidiana: si nd’agatat in cantidade manna in su Monte
Arci, a curtzu de Aristanis. S’ossidiana est niedda e
paret bidru.
Est atzuda meda e fiat impreada pro fraigare puntas
de fritza e puntas de lantza, framas pro netare sa pedde
de is animales e àteras ainas de traballu.
In sa foto podes bìdere pròpiu una punta de fritza antiga.

Sa terra cota
Is trastos fatos de terra cota
impreados in domo fiant medas a
beru.
Is Prenuràgicos nde aiant bisòngiu
mannu. Lis serbiant padeddas pro
coghinare, discos, tzìcheras, pratos
mannos in ue totus mandigaiant cun
is manos, istèrgios in ue mantènnere
is granos de trigu chi posca fiant
fatos a farina e a pane.
Totus custos istèrgios de terra cota a
s’ispissu fiant fatos bellos a beru cun
decoraduras.
In s’immàgine ti nde ammustramus
una particulare meda.
Benit dae Muristeni e est unu trìpode: custu faeddu cheret nàrrere “a tres
pees” e bides difatis chi s’istèrgiu tenet tres pees.
Fiat arrumbada a su fogu: is pees faghiant a manera chi su màndigu non
brusiaret!
12

Su telàrgiu
A tèssere, si impreaiat su telàrgiu. Nois como non tenimus prus is
telàrgios de tando e nemancu is bestimentas. Su motivu est simple.
Is telàrgios fiant de linna, is bestimentas fiant de roba e de pedde. Sa
linna, sa roba e is peddes si ruinant cun su tempus e a pustis de tantas
mìgias de annos si sunt pèrdidas. Nos
sunt abarrados però is pesos minoreddos
de su telàrgiu: serbiant a mantènnere
tiradu su filu cando si filaiat e fiant fatos
de pedra, che a cuddu de sa fotografia.

Su metallu
Belle in su finire de su perìodu
prenuràgicu fiant essidas a campu fintzas is primas cosas de metallu.
Giai l’ischis, s’òmine aiat imparadu a traballare in antis su ràmene, posca
su brunzu e in finis su ferru. Gasi e totu, in Sardigna puru fiant essidos a
campu pro primos is ogetos de ràmene.
In sa fotografia podes bìdere unas cantas ispadas de ràmene, agatadas in
Deximeputzu. Custu metallu fiat prus forte meda de sa pedra: pro custu
fiat impreadu pro fàghere armas.

IS FAEDDOS - Pregunta a sa maistra ite si narant in

italianu o in inglesu: pedra, terra cota, telàrgiu e metallu
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
13

SA SOTZIEDADE DE SA BIDDA

Cada abitante de is biddas prenuràgicas aiat su còmpitu suo.

Is fèminas filaiant e tessiant. Moliant su trigu puru pro fàghere sa farina e
cun sa farina faghiant coatzas.
Is òmines fiant massàjos e pastores. Sa faina issoro fiat de coltivare
is terrinos a curtzu de sa bidda e messare su laore. Faghiant fintzas
pàschere berbeghes e cabras, e nde tiraiant late, petza e pedde.
Totus is istèrgios chi si impreaiant pro coghinare e in domo fiant fatos
dae un’artesanu istergiàrgiu espertu.
Unos cantos òmines fiant espertos seguru in su pesare is domos: fiant is
antepassados de is maistros de muru nostros.
B’aiant fintzas is picapedreris, est a nàrrere is chi traballaiant sa pedra:
comente ischis, prima de is metallos sa pedra fiat s’aina prus importante
de sa bida fitiana de is Prenuràgicos.
Cando est istada connota s’utilidade de is metallos, unos cantos
abitantes de sa bidda sunt diventados minadores. A traballare is metallos
però fiat difìtzile meda. A pàrrere de is istudiosos, fiat faina de gente
esperta chi si moviat dae una bidda a un’àtera, batende in totue s’arte
sua.
De seguru, b’aiant fintzas cummertziantes, chi biagiaiant cun is mertzes
issoro peri sa Sardigna e in foras puru.
Is preìderos daiant cara a sa religione.
In finis b’aiat su capu, chi ghiaiat sa bidda e is abitantes suos.
14

SA RELIGIONE: SA DEA MAMA

Is òmines e is fèminas chi biviant in Sardigna in antis

de is nuraghes poniant fatu a una religione chi non
nos at lassadu testimonias medas.
Is istudiosos però in is tumbas neolìticas ant
agatadu tantas istatueddas de sa Dea Mama.

Sa Dea Mama
Sa Dea Mama fiat su sìmbolu de sa
fecundidade de sa terra: difatis is frutos de
sa terra permitiant a sa populatzione de sa
Sardigna de mandigare e de bìvere.
Sa Dea Mama fiat fintzas su sìmbulu de
sa capatzidade de fàghere fìgios de sa
fèmina: is fìgios, difatis, permitiant a
s’òmine de prenare de gente sa terra e is
biddas.
Sa Dea Mama est istada adorada dae is
Sardos pro tempus longu meda. Sa Dea
Mama sarda prus famada est istada
atzapada in Cabras e giughet formas
bellas prenas. La bides inoghe: est unu
sìmbulu de bundàntzia a beru.

COLLEGAMENTOS - Geografia: in cale costera

de Sardigna est posta Cabras?
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
15

SA RELIGIONE: IS SEPULTURAS

Is òmines e is fèminas chi biviant in Sardigna in antis de is nuraghes

teniant unu rispetu mannu pro sa morte e pro is mortos issoro.
Ischimus chi pro tempus meda interraiant is mortos issoro in is grutas.
Issos etotu, comente amus bidu, biviant in is grutas o in is amparos
naturales formados dae is rocas.

Is “domos de janas”
Cando però is mannos nostros aiant tramudadu in is biddas, aiant
cumintzadu a impreare is tumbas colletivas. Est a nàrrere chi in cada una
de custas podiant èssere interradas paritzas persones, peri unu perìodu
de tempus longu meda.
In s’inghitzu fiant impreadas grutas minoreddas fatas in terra, a sa ritza,
che a putzos piticos.
Posca is grutas minoreddas fiant istadas fatas in orizontale: fiant cuddas
chi naramus ”domos de janas”, est a nàrrere “domos de is fadas”.
In is “domos de janas” non ant mai bìvidu a beru is fadas: custu nùmene,
chi essit a fora dae is paristòrias, bi lu ant donadu is Sardos colende
is millènnios, meda tempus a pustis chi cussas fiant impreadas pro is
interros.
Is chi bides in sa fotografia inoghe a suta s’agatant in Buddusò.

ISTUDIARE - Sutalìnia in su testu is faeddos e is frases chi

ìnditant s’impreu de is “domos de janas”.
16

Sa forma de is “domos de janas”

Ite forma aiant is “domos de janas”?
Pòmpia s’immàgine: est sa pranta de
sa Tumba de su Capu, in Bonorva. Gasi
comente podes bìdere, sa tumba fiat
manna meda e fiat formada de medas
aposentos piticos. In cussos aposentos
fiant postos is mortos de sa bidda.
Castia immoe s’immàgine inoghe a suta:
est un’àtera tumba, semper in Bonorva.
Gasi comente bides, custa fiat fata in sa
pedra e aiat sa matessi forma de una
pinneta de sa bidda.

Pro ite is “domos de janas” fiant fatas gasi?

In intro, is “domos de janas” fiant pintadas, gasi e totu comente si
pintant is pinnas de muru de una domo. Sa domo de is mortos depiat
assimigiare su prus chi fiat possìbile a sa domo de is bivos.
Is “domos de janas” nos dimustrant duncas chi pro is antepassados
nostros sa bida teniat una relata astrinta meda cun sa morte. Fiat una
relata gasi astrinta chi is bivos faeddaiant a s’ispissu cun is mortos issoro:
no est cosa gasi de ispantu, giai chi sa domo de is mortos pariat uguale
uguale a sa domo de is bivos!

IS FAEDDOS - Domos de janas: domos de is fadas, una tumba sarda antiga

 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
17

SU PÒPULU DE IS PEDRAS MANNAS

Su megalitismu
In s’ùrtima fase de sa Preistòria, belle in totu s’Europa e in Sardigna puru
si fiat isvilupadu su “megalitismu”.
Custa est una paràula difìtzile de pronuntziare e nde benit dae “megalite”,
chi est a nàrrere “pedra manna”. Su megalitismu fiat una manera de
fraigare impreende pedras mannas. Pro more de custu fatu naramus chi
is Sardos de sa Preistòria sunt istados su pòpulu de is pedras mannas.
Comente fiant fatos e a ite serbiant is megalitos?

Is menhir
Is menhir sunt pedras artas e illonghiadas e sa base issoro est cravada in
terra.
Podent àere is oros iscuadrados o tundados. A parusu, chirru a sa punta
si faghent prus fines e podent lòmpere fintzas a ses metros de artària.
Podent èssere solos o postos in pare in prus esemplares.
Teniant forsis unu significadu religiosu, chi nois non connoschimus bene.
In Sardigna si nd’agatant medas e cuddos de sa fotografia istant in Goni.

IS FAEDDOS - Menhir: “pedra longa”, in sa limba antiga de sa Bretagna

18

Is dolmen
Is dolmen fiant tumbas colletivas, pròpiu
che a is “domos de janas”.
Losas mannas de pedra faghiant de
pinna de muru. Un’àtera losa, sa prus
pesante, serbiat de copertura de sa
tumba. Is dolmen a s’ispissu fiant belle
cuados e amparados de muntones
mannos de terra.
Su dolmen de s’immàgine istat in
Mores e est su prus mannu de su
Mediterràneu.

Is chircos funeràrios
Fintzas is chircos
funeràrios fiant tumbas
colletivas.
Su nùmene issoro benit
dae su fatu chi sa tumba
fiat in su tzentru de unu
chircu de pedras.
Lu podes bìdere bene
meda dae is immàgines.
Acanta bides sa pranta de
is chircos funeràrios de
Arzachena, chi si bident
fintzas in sa fotografia de
s’àtera pàgina. Is chircos si
bident cun fatzilidade.

IS FAEDDOS - Dolmen: “mesa de pedra”, semper in limba brètone antiga

 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
19

Is istàtuas-menhir
In su finire de s’època prenuràgica, is
Sardos impreaiant giai is metallos.
In cussu tempus, aiant insculpidu unos
cantos menhir particulares meda. Nois
los naramus istàtuas-steles o istàtuas-
menhir armadas.
Càstia s’immàgine acanta.
In sa parte arta de su menhir
bides sa forma de una “T”: est sa
rapresentatzione de una cara umana.
In sa parte de mesu de su menhir bides
una figura curiosa meda: est un’òmine a
fundu in susu.
In sa parte de bassu de su menhir bides
unu istilete cun duas lamas de metallu.
Segunde is istudiosos, is istàtuas-menhir
fiant fatas cun una intentzione crara e
totu: ammentare is antepassados.
Issos non bi fiant prus e aparteniant a
unu tempus coladu dae meda, ma pro
is Sardos fiant eroes mannos.
Pro custu lis dedicaiant custa ispètzie
de menhir.
20

Su significadu de is megalitos
Nois a die de oe semus prudentes meda, cando naramus carchi cosa
subra custos megalitos.
No ischimus bene cun cales ainas is menhir fiant segados e insculpidos.
No ischimus bene comente faghiant is Sardos a pònnere ritzas in terra is
“pedras mannas”.
Bastat de pensare a sa losa chi est posta subra su dolmen de Mores:
pesat 18 tonnelladas. O a su menhir de Bidda Santu Antoni, chi bides in
s’immàgine e est artu belle 6 metros.
Comente ant fatu is antepassados nostros a los pesare?
Non connoschimus bene nemancu s’impreu e su significu de is
megalitos. Aiant de seguru una funtzione religiosa: ma ite significaiant a
beru pro su coro e sa mente de is Sardos?
No est possìbile a lu nàrrere.
Menhir e dolmen, però, sunt gasi mannos e bellos chi nos faghent
cumprèndere una cosa nessi:
is Sardos antigos los cunsideraiant fundamentales pro sa bida issoro.
Est pro custu chi sunt importantes meda pro nois puru, e nois nde
depimus àere cura e rispetu.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
21

IS SARDOS E IS ÀTEROS PÒPULOS: S’OSSIDIANA

Sa Sardigna est un’ìsula, in su tzentru de su Mediterràneu.

Su mare, chi la dividit dae s’Europa e dae s’Africa, est sa bia chi cullegat sa
Sardigna e is Sardos a is àteros pòpulos.
Est de gasi a die de oe e fiat de gasi in sa Preistòria puru.
Càstia sa carta: ammustrat su cummèrtziu de s’ossidiana in cussos
tempos. S’ossidiana de su Monte Arci lompiat a terras a tesu atressu su
mare e est istada agatada in logos a tesu meda de sa Sardigna.
Tando s’ìsula nostra fiat in su tzentru de su Mediterràneu e in mesu a is
cummèrtzios.
Chie est chi at naradu chi is Sardos sunt unu pòpulu foras de su mundu?

ISTUDIARE - In ue
est istada agatada
s’ossidiana de sa
Sardigna?
22

IS SARDOS E IS ÀTEROS PÒPULOS: MONTE D’ACCODDI

Su fràigu megalìticu de Monte d’Accoddi

A curtzu de Tàtari, b’at unu fràigu megalìticu mannu e misteriosu, chi nos
arribat dae s’Edade de su Ràmene.
Sa fotografia ammustrat bene de ite semus faeddende: una terratza
manna fata a retangolu.
Is dimensiones suas sunt ispantosas: unu ladu de base misurat 37
metros, s’àteru misurat 30 metros. S’artària sua oe est de 10 metros.
Comente podes bìdere, pro nche lòmpere dae su livellu de terra a pitzu
tocat de artziare peri un’iscala longa.
Acanta de custu fràigu is istudiosos ant agatadu repertos archeològicos
in cantidade manna: unu menhir, una mesa de pedra in ue si faghiant
sacrifìtzios de animales, una pedra tunfa e tantas istatueddas de sa Dea
Mama.
Is archeòlogos si ponent preguntas medas dae cando ant istofadu e
bogadu a campu su fràigu.
Sa dimanda prus de importu est custa: ite fiat e a ite serbiat?
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Tres - SRD
23

Unu tèmpiu religiosu

Is istudiosos pensant chi su fràigu de Monte d’Accoddi èsseret unu
tèmpiu religiosu, dedicadu a su Sole e a sa Dea Mama.
De sa Dea Mama amus giai faeddadu. Su Sole est sa fonte de sa bida pro
totus is èsseres biventes: pro custu is Prenuràgicos l’adoraiant che a una
divinidade.
In s’immàgine bides comente fiat antigamente su tèmpiu de Monte
d’Accoddi. Fiat prus artu meda de coment’est oe e a pitzus bi fiat unu
artare in ue is preìderos faghiant is ritos issoro.
A bassu de su tèmpiu, bi fiant unas cantas pinnetas: in ie biviant is
preìderos e si pasaiant is Sardos chi beniant dae cada zassu de s’ìsula pro
is festas religiosas.

Comente fiat nàschida?

In Sardigna non est istadu agatadu perun’àteru tèmpiu che a cuddu de
Monte d’Accoddi. Fràigos chi s’assimìgiant si nde agatant feti in Àsia,
innedda meda dae s’ìsula nostra.
Custu at fatu fàghere a is istudiosos una ipòtesi: is Sardos comunicaiant
cun pòpulos chi biviant in terras a tesu meda dae Sardigna. Lu torramus
a nàrrere: is Sardos fiant a beru acanta a su mundu totu a inghìrju!
24

PRO AGABBARE...

In custas pàginas amus contadu s’Istòria de is abitantes prenuràgicos

de sa Sardigna e amus cumpresu cosas importantes meda.

Est un’Istòria longa, addurada chentinas de mìgias de annos.

Connoschimus bene bastante sa parte finale de cust’Istòria:
s’ossidiana, is “domos de janas”, is menhir, is metallos, su tèmpiu de
Monte d’Accoddi, sa Dea Mama. E tantas àteras cosas.

Est un’Istòria complicada. In custu tempus aici longu, sa manera de

bìvere de is Prenuràgicos est mudada meda. Bastat de arregordare
chi a s’inghitzu fiant nòmades e posca sunt diventados massàjos e
pastores, chi in unu primu momentu biviant in is grutas e a pustis ant
tramudadu in is biddas, chi in antis impreaiant sa pedra e a pustis ant
isfrutadu is metallos.

Est sa parte prus antiga de s’istòria de is Sardos.

Est s’Istòria de sa Sardigna. Est s’Istòria de un’ìsula de su Mediterràneu,

intre s’Europa e s’Àfrica, intre Oriente e Otzidente. Est fintzas s’Istòria
de is raportos suos cun pòpulos probianos e atesos. Custos raportos
ant arrichidu s’Istòria de is Sardos e is Sardos ant arrichidu s’Istòria de
cuddos pòpulos.

Tene•ti prontu,
ca s’annu chi
benit t’amus
a contare
un’Istòria galu
prus ispantosa:
s’Istòria de
is Sardos
nuràgicos!
Custu libru est una faina de su grupu “Istòria sarda in s’iscola
italiana”, unu grupu de dotzentes, autores de testos iscolàsticos,
istòricos, archeòlogos, gràficos e informàticos. Su libru est
autoproduidu e no est postu in bèndida.

In su giassu internet www.lastoriasarda.com s’agatat una

setzione “didàtica” dae ue si podent iscarrigare, a indonu e sena
bisòngiu de si marcare, is libros giai fatos in formadu PDF.

Su progetu tenet sa punna de fàghere unu libru pro ogni classe

de s’ordinamentu iscolàsticu italianu, dae is primàrias a is
segundàrias de segundu gradu, ponende fatu a is programmas
ministeriales. Is libros ant a èssere fatos in limba italiana e in
limba sarda.
A como sunt disponìbiles custos libros:
- primària classe de 3 (perìodu prenuràgicu), ITA e SRD;
- primària classe de 4 (perìodu nuràgicu), ITA e SRD;
- primària classe de 5 (perìodu postnuràgicu-pùnicu-romanu),
ITA;
- segundària de primu gradu, classe de 1 (perìodu vandàlicu-
bizantinu-giuigale), ITA.

Pro mèdiu de su cuntatu cun is Dirigentes iscolàsticos, su grupu

proponet a is dotzentes su traballu suo e s’impreu chi nde podent
fàghere. Chie si siat chi tèngiat interessu podet cuntatare su
grupu a sa posta eletrònica info@lastoriasarda.com.

Figuras
Pàginas 11 e 12: Francesco Corni
Pàgina 13: (a bassu): Lavinia Flora (Ceramica, Tam Tam, Cagliari,
2001)
Pàgina 16 (a bassu, a sa manu dereta): Paola Nuscis (Immagini,
percorsi e storie, Tam Tam, Cagliari, 2003).
Nos diat pràghere a acreditare totus is figuras de is cales no amus
pòdidu istabilire sa fonte cun seguresa.
 web
www.lastoriasarda.com

e-mail
info@lastoriasarda.com

facebook
Storia sarda nella scuola italiana

twitter
@storiasarda