Coñecemento 01

Coñecemento
do medio 4PRTMARTA
Primeiro trimestre
-'-Go*TLLANA
,,.o*oJl ,' camiños do saber OBRADO R:
Coñecemento
do medio 4 r*,MARrA
0 tibro Coñecemento do medio para 4.0 de PRIMARIA
é unha obra cotectiva concibida, deseñada e creada
no departamento de Edicións Educativas de Edicións
0bradoiro, S. L. / Santittana Educación, S. 1., dirixido
por Antonio Brandi Fernández e Ana Ma Guerra Cañizo,
Na súa etaboración e edición participou

o seguinte equipo:
Álvaro Beltón Mena Juan lgnacio Medina Crespo

Mar García Gonzá[ez Aurora Moral Santa-0talta
Javier lniesta Ayerra Cristina Zarzuelo Puch
Susana Lobo Fernández Xosé Antón González Serén
ILUSTRACION
Alademosca i['Iustració
Jaume Bosch Martínez
Carlos Fernández del Castillo
Javier Jaime Sánchez
Marcelo Pérez
José Santos González
rotcróx
Mar García González
Susana Lobo Fernández
4s activldades deste l¡bro non deben ser
Juan lgnacio Medina Crespo
,ealizadas en ningún caso no propio libro. Aurora Moral Santa-0lalla
{s táboas, esquemas e outros recursos que Xosé Antón González Serén
se inclúen son mode/os para que o alumno
,s tras/ade ao caderno. rorcróN EXECUTTvA
Begoña Barroso Nombela
orRrccróru DO PROXECTO
Teresa Grence Ruíz
otRrccrón r cooRornncróN EDrroRtAL DE pRn/ARtA

Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero
-
llr
*c Os Camiños do Saber
-%o*r¡LLANA
OBRADOIRO
Codro de contidos
A dieto medilerróneo . A función de nulrición . A circuloción e o excreció-
A nutrición . A dixeslión e o respiroción . Hóbitos soudobles
O morotón de Londres . A función de reloción

A reloción . O oporello locomotor
r Hóbilos soudobles
Dion Fossey e os gorilos . Os momÍferos

Os vertebrodos de monloño . As oves e os réptiles
. Os onfibios e os peixes
A donzo dos obellos . As esponxos, os medusos e os vermes

Os invertebrodos . Os moluscos e os equinodermos
. Os ortrópodos
Os orrecifes de corol . Os ecosistemos . A protección

Os ecosistemos . ecosistemo dos ecosistemos
As relocións no
. Os problemos dos ecosistemos
1 correo electrónico a Ler e copior un resumo
:o octividodes de ocio: o meu lempo libre a Complelor un mopo de conceplos
a Subliñor os polobros clove
¡ Ler e copior un resumo

^ deporte poro proclicor . Completor un mopo de conceplos
. Subliñor os polobros clove
'ichos de onimois . Copior e completor o resumo

onimois vertebrodos . Completor un mopo de conceptos
o Subliñor os polobros clove
: un esquemo rotulodo . Cop¡or e completor o resumo

-r onimol . Completor un mopo de conceplos
. Copior e completor o resumo
: :'olección dun espozo noturol . Complelor un mopo de conceptos
. Subliñor os ideos principois
tirco de borros . Cop¡or e completor o resumo

i:,¡r'rio ideol . Complelor un mopo de conceptos
r Subliñor os ideos principois
rrc do relevo . Copior e completor o resumo

. Complelor un mopo de conceptos
. Subliñor os ideos prrncipois
j'r o . Copior e complelor o resumo

-s run plono . Complelor un mop0 de conceplos
l. rl,o revislo . Copior e complelor o resumo
:,i-,i'e unho especie gondeiro: o ovello . Completor un mopo de conceplos
r ijn ir.onsporles . Copior e complelor o resumo

,r.,soorte oxeilodo . Complelor un esquemo de choves
. Subliñor os ideos prrncipois
ra iempo . Complefor fÍtulos dun resumo

. Completor un esquemo de choves
ao . Complelor lítulos e polobros clove dun resumo

: iroi miles de onos . Completor un esquemo
. Delerminor os ideos principois dun lexlo
. Completor fÍfulos e polobros clove dun resumo

: ^- 'S OUn COffiIC . Completor un esquemo
. Delerminor os ideos principois dun texlo
. Completor lÍtulos e polobros clove dun resumo

:eísonoxe hislórico . Completor un esquemo
. Delerminor os ideos principois dun lexfo
. Completor fílulos e polobros clove dun resumo
-;rcíios do miño fomilio . Completor un esquemo
. Delerminor os ideos principois dun lexlo
¿5.-i,-:t :'.'i-t':
i!l_li.i:,: . '.
Asíéoteulibro
Este libro contén 15 unidodes, que se dividen en tres trimeshes
No primeiro lrimestre oprenderós como funciono

o teu corpo, os grupos de onimois e ecosistemos.
No segundo trimestre, descubrirós como

é o túo Comunidode Autónomo.
No lerceiro trimeslre, estudorós o noso Historio.
Codo unidode comezo cunho presentoción:
oo lecturo iniciol
Coo
desc ubrirós lugores
moi inleresonles,
solucións enxeñosos
poro olgúns Con esto sección
problemos... recordorós cousos
que xo sobíos.
Estos cuestións
oxudoronche
o comprender
o lecturo
Os contidos do unidode desenvólvense en tres ou en cotro leccións:
¡tué 1",oñrnne¡EúE{6
Dorémosche cloves
poro comprender
olgúns conceplos. O lexto
e os imoxes
desenvolven
-Y os contidos que
$r¿
w
les que oprender
ffi As octividodes
oxudoronche
o oprender me :'
t
Codo unidode inclúe dous proxectos de trobollo:
Reolizorós dúos
lorefos en que
oplicorós o que
cprendiches.
)oro iso, trobollorós
en grupo, buscorós
rformoción, dorós
: fúo opinión...
oMtuardsEú¿*sffi.ODffitu
f GG.?
trm.@6&qÉm¡hdútuffi
A unidode termino con octividodes de reposo:
t'e¡derós Coos octividodes

: -q:'ibir resumos, finois poderós
:er-icor os ideos comprobor lodo
:r-,: cois, focer o que oprendiches.
:5:_EmOS...
¡5 :CMPETENCIAS BÁSrcAS
bcroslle competencio ó copocidode que lemos os persoos poro oplicor os coñecemenlos
ry rr=r'oemos e osÍ poder resolver problemos do noso vido diorio.
¡ rtt mdes e os proxeclos deste libro oxudoronche o desenvolver estos competencios bósicos:
e Smpetencia en
-:nunicación lingüística o Aprender a aprender T[atamento
da información
c 3npetencia matemática
@
Competencia social
e cidadá
e competencia dixital
c 3iecemento
- =undo
e
físico
interacción
@
Competencia cultural
e artística
Autonomía e iniciativa
persoal
)
\
A nutrición \
A dieta mediterránea é un tesouro que herdamos

dos pobos que viviron no noso territorio antes
ca nós.
Na dieta mediterránea emprégase o aceite de oliva

como fonte de graxa; lómanse froitas, verduras,
legumes e hortalizas ricas en vitaminas e f,bra,
e consómese pan e arroz, ricos en hidratos de carbono
Os alimentos ricos en proteínas son menos

frecuentes. Destacan os peixes e as carnes brancas,
de polo e de coeilo.
Nesla dieta utilízanse moitos produtos frescos,

con eiaboracións sinxeias. A1gúns tómanse crus, a-, I
coma as verduras das ensaladas e o gaspacho.
Os médicos conf,rmaron que esta dieta é moi
saudable. I
LE, OBSERVA E COMPRENDE

Foi dúos lislos cos olimentos que oporecen
no texto: unho cos que son obundontes no dielo
mediterróneo e outro cos escosos.
Que tipo de produlos se consomen móis no dieto

mediterróneo, os de orixe vexetol ou os de orixe
onimol?
ü
Observo o debuxo e explico se os olimentos que
oporecen son tÍpicos do dielo medilerróneo. tr
EXPRESIÓN ORAL. Explicolles oos compoñeiros olgunho t'
recello relocionodo coo dieto mediterróneo.
6
'o /l::
\ ---
h
,ú
(
,/. I
C
§>
LEMBRA O QUE SABES

-: ::'soos reolizomos tres funcións vitois.
- : =s son os funcións vitois?

- ='ê os funcións vitois.
- - -'' dos olimentos conseguimos diversos tipos \1

J
= rffig¡1gt.
i
\\ .4t
: \ ".-*
.)*
- : =s son os tipos de nutrientes? I
, - = -os ochegon os nutrienles? .-.* -n''i,§e: ro,*

:co olimentoción é unho olimentoción soudoble.
:s son os olimenlos dos que non debemos obusor?
= : .nentos son soudobles e debemos tomor o diorio?
7
3r
A función de nutrición
Por que necesitomos o nutrición? ALIMENTOS
Ao longo do dio reolizomos moitos oclividodeS: comiño-

mos, corremos, esludomos, etc. Poro poder reolizolos ne-
cesiiomos enen<ío e esto enerxio obtémolo dos olimentos
üffitu
E
que comemos.
Ademois, duronle o infoncio e mois o odolescencio nece- rxe nxin

t
MATERIAIS
sitomos continuomente moteriois de construción poro
medror. Ao longo de todo o noso vido lomén son neceso-
rios estes moteriois poro renovor portes do corpo, como
por exemplo o pel. Estes moteriois tomén os conseguimos
dos olimentos.
A función de nutrición inclúe todos os procesos neceso-

rios poro conseguir os moteriois de construción e o enerxio
que necesitomos poro vivir. $
$ Esquema da función de nutrición.
A nutrición serve poro proporcionornos enerxio
e moteriois de conslrución.
TRABALT.A COA ]MAXE
. Expreso coos túos polobros
Como ocorre o nutr¡ción? o significodo desfe esquemo
Moitos persoos penson que o olimenloción e o nutrición

son o mesmo, pero non é osí. A nutrición comezo coo oli-
mentoción, pero inclúe moitos outros procesos que oco-
rren no interior do noso corpo.
Un deses procesos consiste en obler os nutrientes que te- i
ñen os olimentos. Oulro, conseguir o osíxeno que necesl-

tomos, tomóndoo do oire condo respiromos.
Os nutrientes e o osÍxeno necesiton un sistemo de trons-

porte que os leve o todos os porles do corpo.
Ademois é esenciol o eliminoción dos refugos que se pro-

ducen duronte o funcionomento do noso corpo.
A nutrición consiste en conseguir nutrientes

e osÍxeno, tronsportolos polo corpo e eliminor
os refugos.
8
dixestión resprrocton excrecton
Q aparellos que interveñen na nutrición e procesos que realiza cada un.
Procesos e oporellos do nutrición

TRABALLA COA IMAXE
: '-nción de nutrición prodúcese en distinlos órgonos que o Recoñeces olgún dos órgonos
':'-ron vorios oporellos e reolizose medionle cotro proce- que oporecen nos debuxos?
:.:s que estÓn relocionodos.€) Foi unho lislo con todos os que
recoñezos.
Dixestión. Serve poro obler os nutrientes que conteñen
:s olimentos. Os órgonos que interveñen no dixestión
':'.non o oporello dixelivo.
Re+¡iroción. A súo función é o obtención do osÍxeno que
-e:esitomos poro vivir. Ocorre no oporello respirotorio.
C¡o¡hción. Consiste no tronsporte de substoncios por

'it,r3 o corpo. Reolízose no oporello circulotorio.
Ereción. Serve poro eliminor os substoncios de refugo

¡-e "oi no songue. Ocorre no oporello excletor.
A nurrición inclúe o dixestión, o respiroción,

o cirt¡loción e o excreción.
Q rlio fotogrofios de condo tiños 4 ou 5 onos. Medroches?

En gue o notos? Que necesitoches poro medror?
Q esaiUe os procesos que inierveñen no nutrición e o oporelto
I
3r
A dixestión e o respiroción
A dixestión
Como xo sobes, os olimenlos conteñen nutrientes, que son
os subsloncios que resullon útiles poro o noso corpo. Pero
lomén conteñen oulros subsloncios que non podemos
oproveitor, como o fibro.
A dixestión consiste en descompoñer os olimentos poro

obter os diferentes nulrientes que conteñen.
Os restos dos olimentos que non se oproveilon formon os

feces, que se expulson oo exterior.
A dixestión é o descomposición dos olimentos

e§
en portes móis pequenos, os nutrientes.
O oporello dixestivo
O oporello dixestivo encórgose do dixeslión dos olimen-
tos. A porte principol deste oporello é un tubo moi longo
estómogo
polo que von posondo os olimentos que comemos. Ao intestino
longo deste percorrido vonse descompoñendo nos nu- delgodo
lrienles que o noso corpo necesilo. Q
Este tubo comezo noboco, por onde entron os olimentos;

despois percorren unho porte do tubo que se chomo
esófogo e chegon oo estómogo, unho porte ensoncho-
do que ten formo de bolso. Despois do estómogo encón-
trose o intestino, o porte do tubo dixeslivo que é móis
longo.
A medido que os olimentos ovonzon polo lubo dixestivo,

voi ocorrendo o dixestión. Os diferenles nulrienles que se {$ o tubo dixestivo.
obteñen poson oo songue.
O finol do intestino é o ono, o trovés do que se expulson os

TRABALLA COA IMAXE
feces.
¡ Enlre que dous órgonos se
enconlro o estómogo?
O oporello dixestivo é un lubo que comezo . De que moneiro se encontro
no boco e termino no ono. Os olimentos percorren o inlestino no noso corpo?
o esófogo, o estómogo e o inteslino. Por que estó osÍ?
10
unidode 1
A respiroción e o opqrello respirotorio

:oro vivir necesilomos osíxeno. A respiroción é o proceso
:olo que lomomos o osíxeno do oire. Ocorre grozos oos nonz
-'gonos do oporello respirotorio +_!
pulmóns
I cporello respirotorio comezo no noriz, por onde entro o
: 'e A conlinuoción percorre un tubo que se chomo tro-
queo e repórtese noutros dous lubos, os bronquios. Finol-
--:nte, chego oos pulmóns, que eslón no tórox.
.-s pulmóns, o osixeno do oire poso oo songue. O oire

- -: quedo sen osíxeno expúlsose oo exterior focendo
- -"1vez o mesmo percorrido pero ó inverso.
S o aparello respiratorio.
- -':rte o respiroción o oire entro e soe dos pulmóns:
- ,'onte o inspiroción o tórox oumento o seu volume e o

: ': entro nos pulmóns.
- -'cnte o expiroción o tórox diminúe o seu volume e o

r ': soe dos pulmóns.
- ':spiroción é o poso do osixeno do oire

:: s3ngue medionle o oporello respirolorio.
( Escribe en orde os órgonos do sistemo dixestivo que folton.
3oco++-f+Ano
;t:fi
€ Que se obtén no dixestión? Onde von esqs substoncios?
€ Escribe en orde os órgonos que percorre

c osixeno do oire desde o momento
que entro polo noriz oto que chego
co songue.
( )i col dos debuxos do dereito

-epresento o inspiroción e col
: expiroción. Explico por que.
11
t
A circuloción e o excreción
Osongueeocirculoción
O songue é un líquido que se reporte por lodos os portes
do corpo. A súo función é tronsportor os substoncios que
se necesiton, como os nulrientes dos olimentos e o
osÍxeno. Tomén se encorgo de recoller os subsloncios que
o noso corpo non pode oproveitor.
O songue sempre se estó movendo poro chegor o colque-

ro porte do noso corpo. Este movemento continuo chómo-
se circuloción do songue.
A circuloción é o percorrido que reolizo o songue

por lodo o corpo.
O oporello circulotorio
O oporello circulotorio encórgose do circuloción do son- {.1i o aparello circulatorio.
gue. Esló formodo polo songue, os vosos songuíneos e o
corozón.
Os vosos songuineos son os lubos polos que circulo o

songue. Os móis grosos son os veos e os orterios, e os
móis finos, os copilores. Os vosos songuineos chegon
o todos os porles do corpo e o songue nunco soe fóro
deles.
O corozón é o órgono que impulso o songue. Trólose dun

;i
músculo oco e, codo vez que lotexo, impulso o songue

coro o todo o corpo o trovés dos vosos songuÍneos cos
esterno -.- ,
que estó conectodo.
\ -,, costelos
O corozón estó siluodo no lórox, entre os dous pulmóns, e
\l -"/
ten o tomoño dun puño. Estó protexido por uns ósos, os lv- "rt,/
costelos e o eslerno, que, coo columno vertebrol, formon o

pulmón 1 Y-corozón
coixo torócico. - &-corumno
verlebrol
O oporello circulotorio distribúe os nutrientes

e o osíxeno grozos oo songue, oos vosos songuíneos , O corazón está protexido porque
e oo corozón. é un órgano vital para o funcionamento
do noso corpo.
12
unidode 1
A excreción e o oporello excretor

lguol que nunho fóbrico se producen fume e lixos, no noso
corpo prodúcense subsüoncios de refugo que son prexu-
diciois poro nós.
O songue, no súo vioxe polo corpo, encórgose de recoller

todos eses refugos. Por esto rozón, debe limporse conti-
nuomente. Este proceso chómose excreción e reolÍzose
principolmente nos riles.
Os riles son os órgonos do oporcllo orcreüor que limpon o

songue. O songue otroveso os riles duronte o circuloción;
esles dous órgonos octúon como coodores, retendo os
subsloncios de refugo e deixondo posor o songue limpo.
Con eses refugos fórmose o urino, que se olmoceno no
vexigo. Condo o vexigo se enche, o urino é expulsodo
colo uretro. O
loo urino expúlsose moito ougo. Eslo ougo hoi que repo- @ o apar"llo excretor.
=elo bebendo.
TRABALTA COA IMAXE

Aexcreción é o proceso polo que se eliminon
os substoncios de refugo do songue.
. Onde se enconlron os riles,
no lórox ou no obdome?
. Que formo leñen?
o Que son os lubos de cor vermello

e morodo do imoxe? Por que eslón
unidos oos riles?
O Cop,o e compleilo os seguinles orocións:
As veos, os orterios e os copilores

son os......
O órgono que impulso o songue
é o......
Non debes confundir o excreción
@ Orc posorío se o songue non circulose coo expulsión dos feces polo oporello
dixeslivo. No expulsión dos feces
elimÍnonse restos dos olimenlos.
Q nor que son necesorios os riles? No excreción elimÍnonse subsloncios

de refugo que se producen'denlro
Bglico coos túos polobros como funcionon
do noso corpo e que se enconlron
cCes órgonos. no songue.
13
I
Hóbitos soudobles
t
¡¡!
-
',1
,Á-
rt irl& .:j
tf '*
,H
''l Hábitos saudables.
Podemos previr moitos enfermidodes e encontrornos sons

e en boo formo odquirindo no noso dÍo o dío hóbitos sou-
dobles. .
A soúde do oporello dixestivo

O oporello dixestivo comezo no boco, polo que o seu eslo-
do de boo ou molo soúde inflúe en todo o corpo. Por iso o
móis importonte é lovor ben os dentes despois de codo
comido con posto de dentes e cepillo denlol e ocudir oo
denlisto poro revisor o noso denloduro.
Tomén é moi importonte ter unho olimentoción soudoble,

evitondo os olimentos moi groxos ou piconles e os comi-
dos demosiodo obundontes, sobre todo polo noite.
A fibro olimentorio debe eslor presente sempre no noso

dieto. Encóntrose sobre todo nos verduros, nos froitos e
nos olimenlos inlegrois.
Tros unho comido é importonte respector o tempo de dixes-

tión dunhos dúos horos onles de focer exercicio inlenso ou
de boñornos.
Poro coidor o oporello dixestivo hoi que coidor

Exemplos de alimentos integrais.
os dentes, olimenlorse de modo soudoble e lomor Os alimentos integrais conservan
olimentos con fibro. a súa fibra e axudan ao funcionamento
do aparello dixestivo.
14
unldode 1
a*
ñú
¡F¡
t
\ i,-s'tl
,] fi;¿ié,i,1--L.:', i i ,i' ;¡1.e;i,,ii ;

A soúde dos oporellos respirotorio, I
i. Que fon poro coidor o súo soúde
ci rculotorio e excretor os nenos e os nenos que oporecen
nos fotogrofíos?
I --: coidor estes oporellos hoi que ter en conlo:
Escribe no coderno os hóbitos
, :xercicio físico é moi soudoble poro o oporello circu- soudobles que tes ti e explico
se tes olgún que non esteo
:-.'o, osÍ como evilor os comidos con moilo sol.
represenlodo oquÍ.
;
=s3Lror oire limpo, evitondo ir o lugores con fume e po
= , =¡tilondo os nosos cosos, oxudo o coidor o noso
- - :'ello respirotorio.
::' bostonte ougo, sobre todo condo voi color e

:'ccticor exercicio, é soudoble poro o oporello ex-
.-.
=':'cicio fÍsico, respiror en lugores limpos de fumes

:::e' moilo ougo son hóbitos soudobles poro
-::l COrpO.
( iscribe unho ideo poro coidor codo un destes oporellos:

: xestivo circulotorio respirotorio excretor
e -ci que ir oo dentistq de vez en condo oíndo que non teñomos molestios
-c boco? Por que?
15
F Melloro os miños competencios
LEo uNHA MENSAXE eucrnóNrcA
O
O correo electrónico é un sistemo poro comunicornos con outros persoos o lrovés
do ordenodor. Podemos envior texto e tomén fologrofios, músico, debuxos, etc.
Enderezo de correo oo que ldeo centroldo

escribimos. Pódense poñer vorios. mensoxe, moi breve.
PARA: E
[l Borrodores
CON COPTA: E
ASUNTO:
É Enrio¿os
(f co.."o non desexodo
Olo, Xoime e Cloro, que tol? @e
S Popeleiro
Estiven pensodo que poderiomos quedor esto fin de semono. Os meus pois
soúdo compróronme un xogo novo poro o ordenodor e poderiomos probolo. Se non
vos gusto, poderiomos ir oo porque xogor oo fúlbol. O domingo vou ó coso dos
texlo meus ovós polo moñó. E teño que deixor un onoco poro os deberes.
G Le o texto do mensoxe e contesto os preguntos.

Quen escribe o mensoxe e o quen voi dirixido?
Poro que escriblu o mensoxe?
e Le os respo$os que recibe Roúle contesto os preguntos.
Olo nen@s, o min xo sobedes que Olo! A min gústonme os dúos

non me gusto o fútbol. E lembrode cousos. O sóbodo polo moñó
que o sóbodo polo moñó xogo oo bolonceslo e o domingo
vou o closes de piono. Choo! polo torde vou oo cine.
Xoime Bicos, Cloro
Que octividodes propoñío Roúl? Col cres que elixirón? Por que?
Condo pode quedor Roúl? E Xoime e Cloro?

Polo tonlo, condo cres que se poderón ver?
€ lmoxino que es Roú|. Escribe o mensoxe elechónico que ltes envioños o Cloro e Xoime
poro quedordes o fin de semono. @
16
unidode 1
pLANrFrco AcnvrDADEs DE ocro: o MEU TEMpo LIBRE

O
O ocio é necesorio poro encontrornos ben. Normolmente oproveitomos
o tempo libre poro desconsor e poro focer os oclividodes que móis nos guston.
Conto móis voriodo sexo o noso lecer, mellor seró poro o noso soúde.
Anolizo os gustos de Roú|.
Que octividodes foró Roúl só?

o Ler.
E coo súo fomilio? Coles foró
. Ver debuxos no televisión. cos seus omigos?
Xogor coo consolo. Copio e closifico nesto tóboo os

Xogor oo fútbol. octividodes que lle guslon o Roú1.
lr oo cine.
Culturois Deportivos Outros
Focer excursións.
Xogor no porque.
Sompleto o oxendo do tempo libre de Roúl

f,oro o sóbodo e o domingo.
Luns. Leo unho horo. Vexo debuxos
-:¡bro os oclividodes que xo len medio horo.
-, -rpromelidos Roú1, segundo o súo Mortes. Xogo oo fútbol unho horo.

.-:lsoxe do póxino onlerior, e onótoos. Xogo coo consolo medio horo.
j - -o e colculo conlo lempo dedicou Mércores. Xogo no porgue medio

horo. Leo medio hora.
::- o oclividodes cullurois, deportivos
Xoves. Xogo oo fútbol unho horo.
: : -'ros oo longo do semono.
@ Xogo coo consolo medio horo.
-: - cleto o oxendo lendo en conto Venres. Vexo debuxos unho horo.
: . : -s1os de Roúl e o que tipo Xogo no porque unho horo.
-= ::-rvrdodes dedicou menos tempo
zo os teus gustos poro o tempo libre.
= ::tividodes fos só? E coo túo fomilio? E cos teus omigos?
= ::'vidodes culturois reolizos? E deportivos? Que outros

. ::les che guston?
C=r : --c oxendo poro o próximo fin de semono de formo que teños
:.:.a /oriOdO.
17
Actividodes finois
APRENDO A ESTUDAR
O
Q nesumo. [e e copio no coderno.
A nutrición. A función do nutrición serve poro proporcionornos enexÍo e moteriois

de consirución. lnterveñen o dixestión, o respiroción, o circuloción e o excreción.
A dixestión. Consiste en obler os nutrientes que conteñen os olimentos. Ocorre

no oporello dixestivo, en órgonos como o estómogo e o intestino.
A respiroción. Consiste en obter o osixeno do oire. Ocorre no oporello respirotorio

grozos oos pulmóns.
A circuloción. É o percorrido que reolizo o songue por todo o corpo poro

tronsportor substoncios. ReolÍzoo o oporello circulotorio medionte o corozón
e os vosos songuineos.
A excreción. Consiste en eliminor os subsloncios de refugo do songue.

Reolizoo principolmente o oporello excretor grozos oos riles.
@ ESOUEMA. Copio e compteto no coderno ulilizondo o informoción do resumo.
ttttl
dixestión resprrocron
ttltt ttttlt ttttl ttttl
0 súo función o súo función é o súo función o súo función
rttrl tttttl rtlrl ttttt
obler nutrientes tronsportor
substoncios
@ reueRAs ctAvE. Le o resumo que copioches no coderno e subliño

nel os polobros que responden estos preguntos.
o Que función vitol estudoches nesto unidode? Que nos proporciono?
o Que procesos interveñen no nulrición?
o Onde ocorre codo un destes procesos?
18
unidode 1
COÍVIPROBO O QUE APRENDIN
C Copio no coderno e rotulo os imoxes.
€ Copio e completo o codro sobre os oporellos do nutrición.
Aporellos Estó formodo por.. Encórgose de..
Boco, esófogo, eslómogo, Dixestión: obter os nutrientes dos

Aporello dixestivo
intestino, ono. olimentos.
iporello respirolorio
-porello circulotorio
:corello excretor
G As seguintes orocións son todos folsos. Escríbeos correctomente.
. I corozón é un óso oco que esló protexido por músculos.

o I circuloción do songue interrómpese de vez en condo.
r J songue encóntrose esporexido libremente por todo o corpo.

o Cornpleto no coderno o seguinte cueslionorio. Cres que tes hóbitos soudobles?
Eplico por qre. @
Hóbito
- - c de oito o dez horos diorios.
^¡e todos os dios.
- ro olimentoción soudoble
19
A reloción
Cada mes de abril celébrase en Londres o seu famoso

maratón. Ne1 participan miles de persoas, que deben
correr os 42 quilómetros que marcan as normas.
A carreira comeza nun gran parque preto do río
Támesis e termina no palacio de Buckingham.
Os corredores pasan poios iugares máis famosos
de Londres mentres miles de seguidores os animan
ili
J
e converten o maratón nunha gran festa. ;

A primeiravez que se celebrou en Londres este
maralón foi en 1981 e participaron 6.747 atletas. Deles,
conseguiron completar a carreira 6.255 corredores.
Actualmente, participan máis de 80.000 atietas.
Para parlicipar nun maratón cómpre prepararse
durante lodo o ano. Necesítase ter unha gran forza
f,
r*i:
física, alta resislencia e moita forza de vontade

para conseguir cruzar a meta.

Explico o que é un morotón.
Busco no lecturo os seguinles cifros e di o que se refiren:
80.000 -6.Zss-6.747
Describe como visten o moior porte dos corredores
que oporecen no fologrofio.
Cres que colquero persoo pode porticipor nun morotón?

Explico por que.
EXPRESIÓN ORAL. Por que cres que olguén decide porticipor

nun morotón? Comporte eso opinión cos teus compoñeiros.
20
LEMBRA O QUE SABES
:': - rs lemos cinco sentidos.
. : - r es son os nosos senlidos e coles son
. . -'EOnOS.
- -s sentidos consegu¡mos informoción.
, :--j-nos con codo sentido?
: . I c informoción que recollen os sentidos?
::.::,- tJroseríxidos.
. ^
- )'ne de dous ósos.
* -:-.:- cs scn elósticos e pódense esliror e encoller

: ::'/en OS mÚSCUIOS?
A función de reloción
Por que necesitomos ORGANOS DOS SENTIDOS
o reloción?
A función de reloción é ton importon-
te como o función de nutrición. As
persoos coplomos o que sucede no
exterior: oimos, vemos, sentimos...
Tomén nos comunicomos uns con 0
oulros, movémonos e reoccionomos
condo suceden combios que nos
ofecton.
Por exemplo, se vemos que coe unho

Os ollos coplon que unho rocho A informoción vioxo oo cerebro
pedro e que nos pode moncor, respon- estó coendo. polos nervios ópticos.
demos movéndonos poro ofoslornos.
A función de reloción permitenos percibir todo

o que ocorre oo noso orredor e reoccionor
dunho formo odecuodo.
cerebro\
O sistemo nerv¡oso
medulo
No función de reloción intervén dun modo esenciol o siste- espiñol
mo nervioso. Estó formodo polo cerebro, os nervios e o

medulo espiñol.
o O cerebro encónlrose no cobezo e estó protexido polo nervtos

cronio. Dirixe o funcionomento do corpo e os seus mo-
vementos e permílenos pensor e recordor.
o Os nervios levon informoción dos órgonos dos sentidos

oo cerebro e tronsmiten os ordes desde o cerebro oo
oporello locomolor, que é o encorgodo do movemento.
Esténdense por lodo o corpo.
o A medulo espiñol esló nos costos, prolexido polo co-

lumno vertebrol. Xunlo co cerebro dirixe olgúns move-
mentos do corpo e porte do seu funcionomento.
O sislemo nervioso esló formodo polo cerebro,

os nervios e o medulo espiñol.
O sistema nervioso.
22
unidode 2
O cerebro emite ordes ós pernos Os músculos dos pernos

o lrovés dos nervios. octúon e o neno esquivo o pedro.
@ *emplo da función de relación.

Como ocorre o función de reloción?
:'-^ción de reloción ocorre en vorios posos: @ TRABALTA COA lfrrlAxE
o -s orgonos dos senlidos copton informoción de todo o . Explico o que oconlecerio se,
no conlo de ver coer unho pedro,
:-e ocore no noso medio.
o neno oÍse soor o teléfono, que
o I ^formoción vioxo oo cerebro medionte os nervios. esló noulro cuorto. Escribe

e debuxo os cinco posos que se
o - erebro onolizo o informoción e decide que focer. prod uciricn nesle proceso.
r I :erebro envÍo ordes o trovés dos nervios.

r - gcdlo locomotor recibe os ordes e reolizo os mo-
,er-entos.
h lCoción interveñen os órgonos dos sentidos,

¡ishrno nervioso e o oporello locomotor.
Q Ar cotdos seguintes cosos iniervén o función de reloción?

O semóforo ponse en verde e cruzomos o rúo.
Dixerimos os olimentos.
Q rfco os portes do sisüemo nervioso e onde se enconfq codo unho.
23
r
O oporello locomotor
O oporello locomotor estó formodo polos ósos
mondibulo
e os músculos, que trobollon conxuntomente
clovículo
poro que nos movomos.
escópulo
coslelo
Os ósos
úmero columno
Os ósos son uns órgonos rixidos e resistentes. O vertebrol
conxunto dos ósos do noso corpo formon o es- cúbito

pelve
queleüo. Q rodio
O esqueleto sostén e dólle formo oo corpo. To-

mén protexe olgúns órgonos importontes, como
ocorozóneocerebro.
Os ósos únense entre eles medionte os orlicu- tibio
locións. peroné
Nolgunhos orticulocións, como nos do cronio,

os ósos estón lon unidos que porecen unico-
menle un. Noutros, os ósos pódense mover,
como oconlece no cóbodo, no pescozo ou no Q o esqueleto.
xeonllo. Nestes cosos, os ósos permonecen
unidos medionle os ligomentos. Outros orticu-
r
locións permiten pequenos movementos, como

os dos vértebros.
tropecio
Os ósos son rÍxidos e resistenles e únense delloide
dorsol
nos orticulocións. peilorol
lr'lceps
Os músculos
Os músculos son uns órgonos elósticos que po-
den encollerse e estirorse sen romper. @
bÍceps
Os músculos únense oos ósos medionle uns cor- femorol
dóns moi resislenles, os iendóns.
xemelgo
Os músculos pódense controer

e reloxor. Únense oos ósos por medio
dos tendóns.
@ A musculatura.
24
O bÍceps estó
O bÍceps estó reloxodo \
--' conlroido
---'
rodio O tríceps estó
_________-.|
controido
r:
\
cú bito -'' O triceps estó

a"'
reloxodo
,"'
umero
o brozo estose AoUrinao O brozo esfose estendendo
::iemplo do funcionamento do aparello locomotor.
l:mo nos movemos?

Foi unho lisio cos músculos
--r
-: o locomotor funciono grozos o que os músculos e ósos que hoi nos imoxes.
- - r:^ controer e reloxor. A que óso do ontebrozo se unen

obÍcepseotríceps?
-s músculos se controen, ocúrlonse e fonse móis
Como se chomo o orliculoción
Sondo se reloxon, recobron o seu tomoño e o
que se estó dobrondo no imoxe?
Condo é móis groso o bÍceps,

-=ol¡zomos un movemento, uns músculos condo o brozo estó dobrodo ou
con-
:- 3ntres outros se reloxon, movendo osi os ósos. condo estó estendido? E o trÍceps?
:-c o, condo comiñomos, mo¡tos músculos dos

::'ôs estón trobollondo. Contróense e relóxonse
r: s ósos poro logror que com¡ñemos.
l:ntesto os segu¡ntes preguntos:

-,e é o esqueleto? r.
--efunciónslen?
::'l que serven os orliculocións?
- -: son os ligomentos e os tendóns?
i l: servo os fotogrofios e indico que

- - s:ulos se deben controer poro lonzor
: :,: ón e poro tensor o orco.
25
I
Hóbitos soudobles
Poro que os nosos ósos e músculos gocen de boo soúde,
odemois de comer de formo so, debemos ler oulros hÓbi-
los soudobles moi imporlontes: monler boos posturos e O colcio é esenciol poro o crecemento
focer exercicio reg u lormenle. dos ósos. Este minerol encóntrose

no leile e nos produlos lócteos, osÍ
como no sésomo, no soio e nos
Posturos poro coidor os costos espinocos.
As coslos estón sostidos polo columno vertebrol con oxu-

do de vorios músculos. Algunhos posturos fon que force-
mos o columno e os músculos dos coslos, o que pode pro-
vocor dor. Por esto rozón, é importonle preslor otenciÓn Ó
noso poslulo. i'r

o Ao eslor sentodos, hoi que ter os costos rectos e opoio- (
I
dos no respoldo do codeiro. TRABALLA COA IMAXE

I
. Describe os posturos do neno
o Tonto oo comiñor como oo estor de pé debemos mon- I
que estó sentodo e do neno

ternos dereilos. I que estó levontondo uns libros.
. Debuxo un neno que esteo

Poro coidor os nosos costos temos que ter unho levontondo un poquete do chon
de formo lncorrecto.
posluro correclo.
Levo o mochilo ben Poro levontor obxectos do chon

opoiodo nos dous ombreiros hoi que ter os costos rectos.
É conveniente durmir de lodo Sento poro poñer Ponte dereilo poro lovor
e coos pernos flexionodos. e quitor o roupo e o colzodo os dentes e os mons.
Algunhas posturas para coidar as costas.
26
Oexercicioeosoúde
:roclicor deporte e focer exercicio é olgo esenciol poro o
ôso soúde, posto que o exercicio ten numerosos benefi-
:35: Q
¡ Eortolece os músculos e os ósos.

o ictivo o circuloción do songue e é bo poro o corozón.
o ',1elloro o funcionomento dos pulmóns.
¡ -xudo o odquirir unho mellor posturo. @ R natación é un dos deportes

máis saudables. É moi beneficiosa,
o -.<udo o monter o peso odecuodo. sobre todo, para as costas.
r : r 1os móis resistentes o todo tipo de enfermidodes.

r -.'-do o durmir ben.
¡ -..,donos o relocionornos coo noso fomilio e cos omi-
-l:s
¡ : r rJe nos encontremos mellor, móis oclivos e móis se-
_
-:s
=
. :=::-e hoique procticolo de moneiro correcto poro evi-

: =: : ^s e hoi que usor proteccións sempre que sexo ne-
:- l' -
::::r exercicio é soudoble poro o funcionomenlo

E -rtcos os oporellos do noso corpo.
$ Are deberíon focer os nenos dos imoxes poro coidor os súos costos?
Q *r" os dous beneficios que nos proporciono o deporte que che porezon
müs importontes e explico por que os elixiches.
i-:.rer_.
27
Melloro os miñqs competencios
LEo uNHa rÁeoa
As tóboos serven poro orgonizor o informoción dun modo que foi moifócil comporor
cousos diferentes, poro ver en que se porecen e en que se diferencion.
ffi
BALONCESTO NATACIÓN CICLISMO
ry;-ffi.i:,**#m
É indtv¡duol
ry
Colectivo
N
lndividuol
pT-x
lndividuol
ffi
ou colectivo?
Bolón de bolonceslo, Bicicleto, cosco,

Que moteriol Troxe de boño, gorro,
roupo e colzodo guontes, roupo
se necesito? gofos de notoción
oxeitodos e colzodo odecuodos
En que lugor Nunho concho Nunho piscino, mellor Nun corril bici, nun
se proctico? de bolonceslo se é cuberto porque, en comiños..
( Explico o diferenzo entre deporte individuqle colectivo.
( Responde os seguintes preguntos:
Que deportes do tóboo son colectivos?
En col se necesilo un bolón?
En col non foifollo colzodo deportivo?
Que moteriol cómpre poro procticor notoción?
Poro que deporte non se necesilo un lugor especÍfico?
Foi unho tóboo similor cos seguintes deportes.
polinoxe esqur voleibol
28
E zIrtFF
unidode 2
ELxo uN DEPoRTE PARA PRAcncAR

6
Poro elixir un deporte temos que onolizor se é ou non odecuodo poro nós.
O deporte que elixomos débenos gustor e, odemois, lemos que pensor outros detolles,
como se temos un lugor prelo poro proclicolo, se podemos compror o moteriol, etc.
Sabela vive xunto ao mar e

practica windsurf. Os seus pais
regaláronile a táboa e gárdaa
no garaxe. Pero tivo que aforrar moito
para comprar o resto do equipo.
Dani practica equitación, porque lle encantan

a natureza e os animais. Hai unha escola
de equitación na aldea dos seus avós e Dani
vai alí unha vez ao mes para recibir clases.
A Xulio encántalle correr. Corre cada

día ao saír do colexio nun parque preto
da súa casa, antes de facer os deberes.
Vai tres días á semana a un club de
atietismo para adestrarse.
O t unho tóboo como o do póxino onterior con estes tres deportes.

e :rgódelle dúos filos ó túo tóboo. Recolle neto os vontoxes e os
rE nven¡entes que presento poro ti codo deporte. Fxote nos exemplos:
WINDSURF EOUITACION
Vonloxes Gúslome moilo É oo oire libre.
O moteriol é coro. Donme medo

lnconvenienles
Vivo lonxe do mor. os cobolos.
O :lrr stes tres deportes etixiríos? Explico por que.

Q * rres deportes do póxino onterior e onolizo os súos vontoxes e inconvenientes.
29
Actividodes finois
APRENDO A ESTUDAR
O
{$ nesumo. Le e copio no coderno.
A función de reloción. Consiste en percibir o que sucede e reoccionor dunho formo

odecuodo. No función de reloción interveñen os órgonos dos sentidos,
o sistemo nervioso e o oporello locomotor.
O sistemo nervioso. Esló formodo polo cerebro, o medulo espiñole os nervios.
O oporello locomotor. Estó formodo polos ósos e os músculos.
Os ósos son rixidos e resistentes. Únense nos orticulocións. Os músculos

son elósticos. Únense oos ósos medionle os tendóns.
Hóbitos soudobles. Os hóbitos soudobles poro o oporello locomotor

son o olimentoción soudoble, os posturos correclos e o exercicio físico.
@ ESOUEMA. Copio e complelo no coderno ulilizondo o informoción do resumo.
órgonos dos sentidos sistemo nervioso
cerebro OSOS músculos
@ enuaRAs ctAvE. Le o resumo que copioches no coderno e subtiño nel

os polobros que responden o estos preguntos.
Que función vitol estudoches nesto unidode? Con que dous verbos se define
esto función? Que tres elementos interveñen nelo?
Que dous elementos formon o oporello locomotor? Como se unen os ósos

entre si? E os músculos cos ósos?
Coles son os hóbitos soudobles poro o oporello locomotor?
30
unidode 2
COMPROBO O QUE APRENDIN
Observo os ilustrocións e completo no coderno os orocións que explicon

o que ocorre en codo imoxe.
O semóforo ponse en verde. Os ollos cóptono e
O cerebro recibe o informoción. Dóse de conlo de que o semóforo

estó en verde e decide
C cerebro envÍo ordes o
( Eormo orocións coos dúos columnos e cópioos no coderno.
-S OSOS SON órgonos elóslicos.
ls músculos son os unións entre os ósos.

:s oriiculocións son órgonos rixidos e resistentes.
C 3 debuxo mostro vorios músculos do perno.

^dico os músculos que se deben controer . -.1.
:.cro reolizor os seguintes movementos:

§'\\\\ :-- cuodrlceos
_----=1 \
femorol "ti
- - cror o perno polo xeonllo. bÍceps
,
l\l
: =-=rder o perno. ---
)\\)-
l1
tibiolonterior
xemelgo
: -'erse nos bicos dos pés.
-: I orse nos tolóns.

€ =q'rbe como deberío corrixir o súo posturo
: -€no do debuxo.
r" };,ico por gue é ton importonte coidor
- csos posturos e reolizor exercicio fisico
=
-':rmo regulor.
31
Os vertebrodos
En 1963, Dian Fossey chegou ás montañas Virunga, en Áfrlca,

para estudar o gorila de montaña. Estes apaixonantes mamíferos
son grandes, fortes e viven en grupos de adultos e crías. Cada
grupo eslá dirixido por un macho adulto, que é o macho
domlnante, e ten o lombo prateado.
Durante varios anos Dian eslivo observando e estudando
os gorilas con moita paciencia, e aprendeu a imitar os seus xestos
e o seu comportamento. Co tempo conseguiu que os gonias
a aceptasen como unha máis do grupo.
Dian lortou por defender a vida dos gorilas de montaña,

que estaban en perigo de extinción pola caza furtiva. Grazas
a persoas coma ela, hoxe en día estes animais están protexidos.
En Virunga viven na actuaiidade uns 500 gorilas de montaña.
*
-*--a

Como describe o texlo os gorllos?
Que é un mocho dominonte?
Observo os gorilos do foto e describe o seu corpo.
Como conseguiu Dion que o oceptosen os gorilos?
-.;'¡¡l¡;3!,.,i:ri ORA[-. Dion Fossey dicÍo: «Non se coido

o que non se omo e non se omo o que non se coñece»
Oue querÍo dicir con esto frose? Que opinos ti?
¡L.
',f
.I
&.# ,}
#
t," *'"
ff s
.",,-é
ú
ii4, ij,i¡ q'
**
rañ
ü
O -EMBRA o QUE SABES

. =rlebrodos teñen esqueleto interno.
.
. .' : 'ormcdo o esqueleto dos verlebrodos?
-.,s poden ser ovÍporos ou vivíporos.

.,='nplos de onimois vertebrcdos vivÍporos
.-rlOf OS
- :3 grupos de onimois vertebrodos.

' --o o grupo de vertebrcdos clo que nós,
- =lenCemOS?
Os momÍferos
Os momÍferos son onimois vertebrodos que po- lll '+l:'' .-.
demos enconlror en colquero lugor do mundo.

Todos eles leñen unho serie de corocterÍslicos Os onimois vertebrodos leñen un esqueleto
en común: con columno verlrebrol no Inlerior do seu corpo.
o Teñen pelo. Os momíferos son os únicos oni-

mois que leñen o pel cuberto de pelo.
o Son vivíporos, é dicir, nocen do venlre do súo

noi. Despois de nocer e duronte un tempo, os
crios oliméntonse do leite que se produce nos
momos dos súos nois.
o Teñen pulmóns poro respiror o olre que nece-

siton. Tomén respiron por pulmóns os momi
feros que viven no mor.
Hoidlferenles grupos de momífuros. Os cornívo-

ros, os ungulodos, os primotes e os cetóceos kB,-.t
son olgúns deles. cotro . r.
i,' ,i' '
';y-'l \,
--. ..i.
Os cornívoros -l*
\
Os cornívoros teñen coiros ofiodos e goros nos fi\ '*'fi ,, LY
potos que utilizon poro cozor os onimois de que gorro
se olimenton. Os ligres, os cons e os osos polo- t." os ]eóns son mamíferos carnívoros.
res son cornivoros. ,, i
Os ungulodos
Os ungulodos son momÍferos que teñen polos
con pezuños. Son terrestres e herbívoros, é dicir
oliméntonse de plontos. As ovellos, os cebros e
os cobros son ungulodos. tir,
Os momiferos son onimois viviporos que

se olimenton de leile moterno oo nocer.
Respiron por pulmóns e teñen pelo.
Os cornivoros teñen coiros e gorros. Os

ungulodos son herbívoros e leñen pezuños.
Os cervos son mamíferos ungulados.
34
unrdode 3
,is primotes
-s primotes son momÍferos lerrestres que teñen cinco de-
Como viven os chimponcés,
dos nos mons e cinco dedos nos pés. Coos mons poden sós ou en grupos?
irorrorse ós pólos dos órbores e olgúns poden soster Explico o que esió focendo o crío
:- <ectos e fobricor ferromentos simples. de chimponcé do foto centrol.
Poro que puido ulilizor

-, persoos pertencemos oo grupo dos primotes, que in- o chimponcé do último foto
-: tomén os gorilos, os chimponcés, os orongutóns e o pólo que esló chuchondo?
_ _s os monos.
momo
CINCO
dedos
i*i:*, ?:, ;. ?.,é-
-
",.';i-q
,.:l*
, -. :::impancés son mamíferos primates.
s :etóceos
::toceos son ocuólicos e os únicos momiferos que non
:: r C seu corpo é olongodo, e desprózonse nodon- 1-
. :- ro o robo e os oletos. Como leñen pulmóns, ne-
' :.'' a superf¡cle do ougo poro resplror. Os golfiños e *.f-4\
*; @
-:É'cbt '
. r: sln cetÓceos. :J.
--i'r:-l --
_é'-- --
'
--,r;.
': -;fá.-
..
' '' ;;-.'-i'i',il;1 .-. ',. :+;;.".¡11
Os golfiños son mamíferos cetáceos.

les teñen cinco dedos nos extremidodes. Na parte superior da cabeza teñen un
.'- :3CS SOn OCUÓI¡COS e non teñen pelO. burato chamado espiráculo, por onde
entra o aire que respiran.
t -: -orcegos, oíndo que voon comq os oves, son onimois momÍferos.

= 'ozóns doríos poro d¡c¡r que reolmente son momiferos?
¡omiferos teñen c¡nco dedos nos mons e c¡nco dedos nos pés?
- e os seguintes polobros: vertebrodo

- == - momor - gorro - ungulodo.
35
As oves e os réptiles
As oves
pelerro
As oves son un grupo de onimois vertebrodos. A moiorÍo
son lerrestres e poden voor, e olgunhos poson moilo tem-
po nodondo e olimenlóndose no ougo.
As principois corocterÍsticos dos oves son:
o O seu corpo esló cuberto de plumos. Teñen ós poro voor

e un peteiro sen dentes que uson poro olimentorse.
Son onimois ovíporos. Poñen ovos e incúbonos, é dicir

donlles color co seu propio corpo oto que nocen os piti-
As aves teñen plumas, ás e peteiro.
ños.
Todos os oves respiron por pulmóns.
As oves son onimois oviporos que teñen o corpo

cuberto de plumos e respiron por pulmóns.
Algúns tipos de aves

Hoi oves de moilos lipos. Algunhos son nododoros, como os potos; outros non poden voor, como
o ovestruz; olgunhos son moi pequenos, como o colibrÍ, e outros son moi grondes, como o olbotros.
It
-41
.b+
A moiorío dos oves, Algunhos oves, como Moitos oves, como os As oves corredoros,
comooferreiriñoeo o oguio, son ropoces. cisnes, son nododoros. como o emú, non
conorio, son poxoros. Son cornivoros e leñen Teñen os dedos unidos poden voor. As súos
Son pequenos, leñen o o peleiro e os gorros por unho membrono ós son moi pequenos
peleiro curlo e conlon. fortes poro cozor. poro nodor. e os súos potos, forles.
Observo os fotogrofíos do oguio e do cisne e explico os diferenzos

no formo do corpo, nos potos e no peteiro dos dúos oves.
36
unldode 3
As logortos leñen o corpo olongodo, Os crocodilos teñen fortes escudos

potos curtos e robo longo. formodos por escomos.
¡frtt
7r.
:s serpes
e
s¡n velenosos.
: :'-:mplos de
ffi
non teñen potos e o moiorio
réptiles.
As tortorugos teñen unho cuberto moi
duro que lles serve de protección.
I ir"¿§¿llli {-.(}¿, ¡,.r r
3 s réptiles
, . Explico os diferenzos entre
- '- - -'-c dos réptiles son vertebrodos terrestres, oÍndo os extremidodes dunho logorto,
dun crocodilo, dunho serpe
. - : -^s viven nos rios, como os crocodilos, e outros vi- e dunho tortorugo.
- - rr, como os tortorugos moriños.
::' :s teñen os seguintes coroclerÍslicos:
.: - :rrpo estó cuberto de escomos duros.
- oviporos. Os réptiles nocen de ovos, pero non os
.: l-
-:: =:s respiron por pulmóns.

-'-s'ipos de réptiles que se desprozon de monei-
C Que significo que os oves
-. r ':'en1es: os logortos, os logorlos e os crocodilos incubon os seus ovos?
:- :: -r'orugos moriños nodon e os serpes non le-
- ' :- :¡des e repton. r$ e Todos os réptiles repton?
Exp!ícoo con exemplos.
€ Di cotro diferenzos entre

=s son onimois vertebrodos oviporos que
unho serpe e unho ove.
::'co cuberlo de escomos.
37
Os onfibios e os peixes
Os onfibios
Os onfibios son un grupo de onimois vertebrodos que vi-
ven no ougo ou en zonos húmidos. As súos principois co-
rocteríslicos soo:
Teñen o pel espido. Non leñen pelo, plumos nin esco-

mos.
Son ovíporos. As femios poñen os ovos no ougo dos

chorcos, rÍos e logoos. Destes ovos nocen os cógodos,
que combiorón oto focerse odultos.
Os onfibios odultos respiron por pulmóns e o trovés do

lii er ras son anfibios sen rabo.
pel. Os cógodos respiron por bronquios que lles permi-

len coplor o osixeno que hoi no ougo.
Algúns onfibios, como os ros, non teñen robo; outros,

como o pÍntego, si que o teñen. &?
Os onfibios son onimois vertebrodos oviporos que

leñen o pel espido. Os odultos respiron por pulmóns,
os cógodos teñen bronquios.
A metamorfose
Un onfibio condo noce chómose cógodo ou culloreto e o seu corpo combio moilo olo converterse
en odulto. A metomorfose é o conxunto de combios que se produce no seu corpo co poso
do tempo.
l. As femios poñen
os ovos no ougo
Ao finol perde
2. De codo ovo noce o robo
un cógodo con e convértese
robo nunho ro
odulto
3. Ao cógodo sóenlle
os potos troseiros.
Despois sóenlle
os potos
dionteiros.
38
unidode 3
Os peixes
i s peixes son onimois ocuóticos que viven lonto en ougo
j lce como solgodo. Todos eles teñen os seguinles coroc-
','ísticos comúns:
I seu corpo esló cuberto de escomos.

-eñen vorios oletos poro nodor.
As douradas son peixes óseos mariños.
::n ovíporos. Poñen os ovos no ougo e non os incubon.
-: es soen os crios.
- s peixes respiron o trovés duns órgonos chomodos

. Describe o formo e otomoño
bronquios, que eslón siluodos detrós do cobezo.
dos olelos do dourodo.
:¡eleto dos peixes pode eslor formodo por ósos ou

:'liloxe.
peixes óseos teñen o esqueleto formodo por ósos.

- o grupo móis numeroso de peixes; olgúns viven no
l' como o solmonete, e oulros en rios e logos, como
-_ -o.
peixes cortiloxinosos leñen o esquelelo formodo

. oletos
-:liloxe. O liburón e o roio son exemplos de peixes
- :'.inosos. As raias son peixes cartilaxinosos.
:: res son ovíporos e ocuóticos. Teñen o pel

-=-: de escomos e bronquios poro respiror.
( Copio os orocións no coderno, e comp!étoos co nome do grupo

:e vertebrodos que correspondo.
-s viven no ougo e respiron por bronquios.
-s nocen no ougo e teñen metomorfose.
r :xplico en que consiste o metomorfose.
¡ leine os seguintes polobros: bronquios - crío - cógodo - ovíporo.
39
Melloro os miños competencios
ANALrzo FrcHAs DE ANrMArs
O
As fichos sérvennos poro resumir o informoción móis importonte sobre un lemo.
Poro completor unho ficho de onimois hoi que buscor informoción sobre o onimol
e redoctor os dotos móis relevontes de formo breve, cloro e ordenodo.
En primeiro lugor oporece o nome do onimol de formo destocodo.

A continuoción cÍtose o grupo oo que perlence.
Despois explicose como é externomenle, destocondo os corocteristicos

que o diferencion doutros.
Por último inclúense olgúns dotos sobre o súo formo de vido e o lugor onde hobilo
Nome do onimol.
Grupo o que
pertence.
Dolos sobre
o ospecto fÍsico
e corocterÍsticos
propios do onimol
Dotos sobre o súo

formo de vido e o
lugor en que hobilo.
C Le esto informoción e foi unho ficho seguindo os indicocións onteriores.

Lembro incluír unho foto ou un debuxo.
O tiburón bronco é o móis gronde de todos os tiburóns. O seu excelente olfocto

sérvelle poro cozor os súos presos. Visto de fronte, esle peixe cortiloxinoso impresiono
cos seus pequenos ollos negros e coo súo enorme boco con vorios filos de dentes grondes.
Vive nos ougos cólidos e lemperodos de cose lodos os océonos e é fomoso

polo súo gronde olelo dorsol, que osomo por ribo do ougo condo nodo preto
do superficie do mor.
40
--l
unldode 3
O cLASrFrco ANrMArs vERTEBRADos
Unho clove dicotómico serve poro sober o que grupo pertence un ser
vivo, unho rocho ou un minerol e poder osÍ closificolo.
Poro usor unho clove dicolómico de onimois hoi que responder preguntos que se refiren
ós corocterÍsticos de codo onimol e seguir o comiño que indicon os respostos.
CLAVE PARA DIFERENCIAR OS GRUPOS DE VERTEBRADOS
Teñen olelos e escomos, respiron por

bronquios e vtven no ougo?
(ñ
€¡.r
V
o pel espido, respiron por
pulmóns e viven no ougo
ou preto delo?
€E* Anfibios
rñ
V
Teñen escomos, respiron por
Réptiles
pulmóns e odoilon serierrestres? €§
(trlon)
V
Teñen plumos, respiron por
pulmóns e son terrestres?
41
Actividodes finois
APRENDO A EsTUDAR
O
Q neSUf,AO. Copio e completo no coderno ulitizondo os seguinües polobros.
vivÍporos - bronquios - réptiles - ocuóticos -'plumos - onfibios - cornivoros
Os momÍferos. Son onimois vertebrodos...... que se olimenton de leite moterno

oo nocer. Hoidiferenles grupos de momÍferos; olgúns deles son:......, ungulodos,
primotes e cetóceos.
As oves. Son onimois verlebrodos ovÍporos que teñen o corpo cuberto de......,
peteiro e ós.
Os...... . Son onimois vertebrodos ovÍporos que teñen o pel espido e sofren
metomorfose.
Os...... . Son onimois vertebrodos ovíporos, respiron por pulmóns e teñen

o corpo cuberto de escomos.
Os peixes. Son onimois vertebrodos......, ovíporos, co corpo cuberto de escomos,

oletos e respiron por ...... .
@ ESOUEMA. Copio o esquemo no coderno e complétoo coo informoción

do ieu rqsumo.
rttttt
son onimois - --l oó rioé"i hoidistintos
oliméntonse de --f 0ruPos ¡
¿ertebrodos e
@ naUaRAS CLAVE. Subliño no coderno os potobros móis importiontes do üeu resumo.
42
unidode 3
( Copio e rotulo estes onimois no coderno coos seguintes polobros.
cobezo - tronco - robo - escomos - plumos

oletos - potos - ós - peleiro - pés polmodos
v§
Que teñen en común os peixes, os réptiles e os onfibios? Elixe e copio

no coderno os opcións que sexon verdodeiros.
Son vertebrodos Son ovíporos. Respiron por pulmóns.
eñen escomos. Teñen polos. Desprózonse nodondo.
Descudo o que grupo de vertebrodos se refire codo oroción e escribeo

ro coderno.
- ovÍporo, non incubo os seus ovos e non ten escomos.
: vertebrodo, vivíporo e len gorros e coiros.
: cvÍporo e incubo os seus ovos duronte un tempo.

-:dos os onimois deste grupo son ovíporos e ocuótlcos.
i !scribe o que estó focendo codo onimol e o que grupo pertence.
7 arllr*
Ih
43
Os invertebrodos
A comunicación entre as abellas é fundamental para a vida

da colmea.
Cando unha abella exploradora descobre un lugar cheo de flores,

volve á colmea para sinalariles ás demais onde se encontra
:jj
obotín. Pero como o fai? A exploradora realiz a ua danza .
':l
rr"-Prl :
das abeilas», QUe consisle nunha serie de movementos cos

que 11e indica ao resto das abellas a distancia e a dirección
en que deben voar para enconlrar o seu alimenlo.
Se as flores están a uns cen metros da colmea, a abella

fai a "danza do círculo". Se a distancia é moito maior,
a abella reahza a "danza do semicírcuio". Ademais,
o seu olor sinála11es ás súas compañeiras o trpo de néctar
ou pole que atopou.

En que consiste o trobollo dunho obello explorodoro?
Que informoción tronsmite unho obello explorodoro

condo donzo en cÍrculo?
Que cres que levo o obello do fotogrofÍo pegodo

ó poto lroseiro?
EXPRESIÓN ORAL. Le de novo o primeiro frose

do texto. Estós de ocordo? Explico por que.
44
:tTl
-*\'#h
¡'
-+qgft{1fo;
O -EMBRA o euE sABEs

-,,ertebrodos corecen de ósos.
: s nvertebrodos coñeces?
-=:rodos protexen o seu corpo

. -tbertos teñen?
. r:s son ovíporos.

- -. s'o?
- 'rois ovÍporos coñeces?
¿=.-*_4 "iE,
As esponxos, os medusos
e os vermes
A moiorÍo dos onimois que existen no Terro son inverte-
brodos. Hoi moítos tipos diferentes e lodos teñen unho co-
rocteristico en común: non teñen ósos.
Os grupos de invertebrodos son: esponxos, medusos, ver-

mes, equinodermos, moluscos e orlrópodos.
As esponxos
As esponxos son os onimois invertebrodos móis simples
que existen. Son ocuóticos e viven suxeilos ós rochos.
O seu corpo ten formo de soco e esló cheo de poros polos

que entro o ougo cos nulrientes que esles onimois necesi-
ton poro vivir. Q
As medusos
As medusos son invertebrodos moi simples. Son ocuóticos
0 er esponxas son animais
e móvense no ougo orrostrqdos polos correntes. invertebrados acuáticos que üven fixos
ás rochas.
O seu corpo é xelotinoso con formo de porougos e teñen
tentóculos. Algúns tentóculos rodeon o boco e outros son
moi longos e utilizonos poro defenderse e cozor. @
As esponxos son invertebrodos ocuólicos con formo

de soco e co corpo cheo de poros.
As medusos son invertebrodos ocuóticos. Teñen

o corpo xelotinoso e tentóculos.
corpo xelolinoso
TRABALLA COA IMAXE

. Describe como son o corpo
e os tentóculos do meduso.
0 O" tentáculos das medusas

conteñen veleno. Por iso cando
nos rozamos con elas pícannos
e sentimos dor.
46
unidode 4
Os vermes
-s vermes son onimois inverlebrodos que se

-,;'octerizon por ter o corpo brondo e olongodo
: cor€c€r de potos.
moitos tipos distintos de vermes. Algúns de-
como os miñocos, viven no terro, pero
'os outros son ocuóticos, como os sombesu- A miñoca é un invertebrado terrestre.
-'¡s vermes, como os lombrigos intestinois e

=.ros, poden vlvir no inlerior do noso corpo e
: r'nos enfermidodes.
: , ermes son onimois invertebrodos

-
'eñen o corpo brondo, olongodo
=
. pOtOS.
=^
Observo estes onimois, di de que tipo de invertebrodos son e escribe unho frose
en que describos o seu corpo.
( iscribe no coderno o onimol invertebrodo o que se refire codo oroción.

:a o corpo brondo e olongodo e sen potos.
lenlóculos e déixose orrostror polos correntes.
poros no corpo.
€ l-e corocterístico do corpo dos esponxos foi que os poidomos utilizor

:'r'o o noso oseo?
( i,: ico por que se nos rozomos cunho meduso pode cousornos dor.
47
Os moluscos e os equinodermos
Os moluscos
tentóculos con ollos
Os moluscos teñen o corpo brondo e cose lo-
dos teñen cuncho. .a/---'
A moiorío dos moluscos viven no ougo e des-
prózonse nodondo. Só olgúns, como os coro-
cois, viven no terro e desprózonse orrostróndo-
se polo chon. i:::
Os moluscos son onimois ovÍporos. Dos ovos

soen unhos lorvos, que combion pouco o pouco
oto converterse en odultos.
pé poro orrostrorse tentóculos poro

polo chon o tocto
Os moluscos son onimois invertebrodos que
leñen o corpo brondo. d$ O caracol é un molusco terrestre. Ten o corpo
protexido por unha cuncha enrolada en espiral.
Moluscos con cuncha e sen cuncha

. A moiorÍo dos moluscos teñen cuncho, que pode ter unhq soo pezo ou dúos.
O noutilus é un molusco moriño. A súo cuncho A vieiro é un molusco moriño. A súo

só ten unho pezo. cuncho ten dúos pezos chomodos volvos.
. Tomén hoi moluscos que non teñen cuncho que lles prolexo o corpo.
O polbo é un molusco moriño sen cuncho. A lesmo é un molusco terrestre sen cuncho
48
unidode 4
As estrelas de mar teñen cinco brazos. 0 Or ourizos teñen o corpo cuberto de pugas.
Os equinodermos
TRABALLA COA IMAXE
- s equinodermos teñen un esqueleto formodo por plocos . Observo os imoxes e escribe dúos
Curos e olgúns teñen pugos no corpo. diferenzos entre o corpo dunho
-- estreloeodunourizo.
r3s os equinodermos, como os estrelos e os ourizos de
--r' son moriños.
- , estrelos de mor teñen cinco brozos e desprózonse len-
: --:nte polo fondo do mor. @
. . ourizos de mor leñen formo de globo e estón cubertos

- : : - gos que lles serven de protección e que os oxudon o
" :::'rzorse lentomente polo fondo moriño. @
-'. equinodermos son onimois invertebrodos moriños.

- .et corpo estÓ cuberto por plocos duros e pugos.
( Observo o fotogrofio e contesto os preguntos.
A que grupo de invertebrodos pertence?
3omoéoseucorpo?
lue cres que son os pequenos bólos broncos?
: :n odulto ou unho lorvo? Explico por que.
poro que serve q cuncho dos moluscos?

€ Escribe o nome dun motusco con cuncho
e dun molusco sen cuncho.
€ :.rno podes diferencior os equinodermos doutros onimois invertebrodos?

.
49
Os ortrópodos
Os ortrópodos son os onimois móls numerosos. Podemos onlenos
otopolos en lodos os lugores: no ougo, no terro e tomén
no oire, porque moitos poden voor.
Todos os ortrópodos son ovíporos e leñen o corpo cuberlo

por un esqueleto externo formodo por vorios pezos uni-
dos que poden dobrorse, é dicir esló orticulodo.
Hoi cotro grupos de ortrópodos: os insectos, os crustó-

ceos, os orócnidos e os miriópodos.
tórox
Os insectos
Cose lodos os ortrópodos que existen son insectos. O seu
corpo estó dividido en cobezo, tórox e obdome.
o No cobezo leñen o boco, os ollos e dúos ontenos.
o Do tórox soen os potos. Os inseclos teñen seis potos e

moitos tomén leñen ós.
As avespas son insectos. O seu corpo
está dividido en tres partes: cabeza, tórax
o No obdome teñen moitos órgonos do seu corpo.
e abdome.
Os inseclos son ovíporos. Condo soen do ovo porécense

o un verme e chómoselles eirugos. Co poso do tempo, o
eirugo tronsfórmose en crisólido, e despois en odulto.
Este proceso chómose metomorfose.
*H-."1" ',*
Metamorfose da bolboreta monarca.
Os ortrópodos teñen o corpo cuberlo por

Que ospecto ten o eirugo?
un esquelelo exlerno orticulodo.
Porécese en olgo oo odulto?
Os insectos son ortrópodos co corpo dividido Escribe unho frose poro explicor
en lres portes: cobezo, lórox e obdome. o que se ve en codo fotogrofio
50
unidode 4
Crustóceos, orócnidos e miriópodos

Ademois dos insectos, tomén son ortrópodos os crustó-
:eos, os orócnidos e os miriópodos. Eslos son os súos
: ri nci pois corocteríslicos.
Crustóceos Arócnidos Miriópodos
ls crustóceos teñen dez ou Os orócnidos teñen oito potos Os miriópodos teñen o corpo
-óls potos e moitos, como os e corecen de ontenos. Cose olongodo e dividido en moitos
:cmbos, leñen ontenos lon- todos os orócnidos son le- segmenlos dos que soen os
:¡s. A moiorío dos crustó- rrestres. potos.
-:cs son moriños. As oroños e os olocróns son A escolopendro e o milpés
, s congrexos son crustóceos. orócnidos. son miriópodos.
l: :-..rstóceos, os orócnidos e os miriópodos son

rr-:oodos.
O Cobs son os cotro grupos de ortrópodos? Que teñen en común todos etes?
e Que significo que o esqueleto dos orhópodos é orticulodo?
O En que se diferencion os orócnidos e os insectos?
O ep¡to se esto ofirmoción é certo.
'
-':-: diferencior os grupos de ortrópodos podemos fixornos no número de potos
:-= -eien.»
€) ro un esquemo en que se represente o metomorfose dunho bolboreto.

Eodese dicir que o eirugo é un verme?
51
O TNTERPRET. uN EseuEMA RoruLADo
Os esquemos son imoxes simplificodos do reolidode. Pode ser un obxecto,

un ser vivo, un proceso, etc. Neles odoito engodirse unho rotuloción ou un texlo
explicotivo que proporciono informoción.
Poro ler esles esquemos hoi que ver o que porte do debuxo ou do fotogrofío se
refire codo lexto ou polobro, xo que odoiton eslor unidos por unho liño que in-
dico en que elemento temos que fixornos.
aaa e ea Q aae aaaa aaa aaaa Qaaaaaaa e

Esquemo dun coboliño do demo poto
Observo e responde.
Coles son os polobros que móis destocon no esquemo? Por que cres
que se resolloron osí?
Que oprendiches oo miror este debuxo rotulodo?
Penso e contesto.
A que grupo de onimois perlence o coboliño do demo? Axúdoche o rotuloción o sobelo?
Gue porte do corpo do coboliño do demo, que non estó rotulodo no esquemo, rotulor'l,rs?
Copio o esquemo e omplío q informoción escribindo unho frose explicotivo poro

codo unho dos seguintes polobros:
cobezo tórox obdome
52
unidode 4
DEBUXO UN ANIMAL
Os debuxos de onimois serven poro que vexomos como son.
Poro debuxor un onimol necesitomos observolo detidomente;

por iso, se o onimol é moi pequeno, convén usor unho lupo.
Observo o fotogrofío dunho mosco tirodo o lrovés dunho lupo

e fíxote en como se debuxo.
Q Comézose @ Debúxonse
debuxondo o lopis despois os portes
o formo xerol principois: os ós,
do corpo. ocobezoeocorpo,
oÍndo dun modo
oproximodo.
t-,-
vh
- -
@ vonse
; i @Repósose
engodindo detolles h /tl I cunrotulodor
o codo porte, como 5
w-ry
os ollos, os onlenos
h
L-
rJ
e os polos. \
F,
3
5
t-
-4
5
t-
f_
O Debuxo o escorovello do fotogrofio.

::::s oxudorle do debuxo do formo xerol.
Q ao., estes rófulos no teu debuxo:

a :r3ezo a tórox o obdome
I :,::3 a ontenos a potos
@ *"e un invertebrodo e debúxoo.

-= :,::es, utilizo olgún disecodo
: :'- lcte cunho lupo.
53
7^*rridodes finois
APRENDo A ESTUDAR
O
Q nfSUmO. Copio e completo no coderno utilizqndo qs seguintes polobros.
esqueleto tentóculos obdome - .plocos duros olongodo

orócnidos desprozorse cuncho
Os invertebrodos. Non teñen esqueleto interno, son ovÍporos e divÍdense en seis

grupos.
As esponxos. Son ocuóticos con formo de soco e o corpo cheo de poros. Non poden
...... e viven no ougo.
As medusos. Son ocuóticos. Teñen o corpo xelotinoso e...... .
Os vermes. Teñen o corpo brondo e....... Non teñen potos.

Os moluscos. Teñen o corpo brondo, e cose todos teñen
Os equinodermos. Son onimois moriños. Estón protexidos por......e pugos.

Os ortrópodos. Son onimois invertebrodos que teñen o corpo cuberto
por un...... externo orticulodo. Hoi diferentes grupos de ortrópodos: crustóceos.......,
miriópodos e insectos. Os insectos son inveriebrodos que teñen o corpo dividido
en tres portes: cobezo, tórox e
@ ESOUEMA. Copio e completo o esquemo no coderno coo informoción

do teu resumo.
ttttt I lt ttttt tttl

-corecen dg son -divídense en vorios grgpgsi-
l_Ll_]
)
-t-ff+-tt )
@ PaUARAS CLAVE. Subliño no coderno os polobros móis importonies do teu resumo.
54
Escribe dúos corocterísticos de codo un dos seguintes onimois:
meduso mtnoco " polbo orono
) Exemplo: A meduso porece un porougos de xelolino e len tentóculos.
Observo estes debuxos de ortrópodos. Despois copio e completo os froses
A. O milpés é un ...... porque...... . C. A gombo é un ...... porque...... .
B. A oroño é un ...... porque . ..... . D. O soltón é un ...... porque ..... " .
C Escribe dous exemptos de:
invertebrodos moriños invertebrodos con cuberto orticulodo
invertebrodos co corpo espido inverlebrodos con cuncho
invertebrodos con volvos invertebrodos sen polos
Debuxo estes onimois no coderno e rotúloos coos seguintes polobros:
polos ós tentóculos
- - I T l rT--T I _ -r I
--,r I
55
Os ecosistemos
Os arrecifes de coral son ecosistemas cheos de vida.

Os construtores de coral son uns pequenos invertebrados
que se chaman póiipos, que se van multiplicando e forman
grandes grupos denominados coionias. A medida que
medran, os pólipos vanse rodeando dun esqueleto externo
de pedra calcaria que crece pouco a pouco. Así, despois
de moitÍsimos anos, os esqueletos destes diminutos animais
dan lugar aos arrecifes de coral, que son a maior estrutura
da Terra formada por seres vivos.
Os pólipos formadores de arrecifes só poden reproducirse

en augas pouco profundas, cálidas e claras, onde haxa
correntes de auga e a luz do sol l1es chegue en abundancia.
Estas condicións fan que soamente poida formarse un
arrecife nalgunhas zonas mariñas.
Nun arrecife habitan moitos seres vivos que dependen
uns dos outros, como algas, peixes de vistosas cores,
moluscos, vermes, esponxas e estrelas de mar.

Oue onimolformo o corol?
Que seres vivos poden vivir nun orrecife de corol?

Coles deles distingues no fotogrofio?
Pode formorse un orrecife de corol en colquero

lugor? Explico que condicións se necesiton
poro iso.
EXPRESóN ORAL. Credes que os orrecifes de corol

son lugores importontes que hoi que coidor?
Explicode por que.
56
*j;-,.
- ¡",.
'ii. .
t,.*'l*.'H
,üf:'
- .' ,..., rjl
;#"*'.
i. :
- i i
*.:¡t ,
,1d
1'.i
--fi
i,.k,
..F,
))
I
-'!|
Í t "ü¿i
b a- \r
*.7
<t
E.
r.v. ] ..,.4^
ff;;
-EMBRA O QUE SABES

-
- ': s fobricon o seu propio olimento.
-t cJo llslo follo pcro que
; r:¡Ldo foblcor o seu olimento?
-. ^-rnerois dióxido de corbono
-- : s climéntonse douiros seres vivos.
--er¡1cln os onimois herbÍvoros?
\\--
>i'/
- -' -:ción prexudico os seres vivos. )
- , rPr oos peixes se se \

l, '
-rcr onde vlven? '.-\
-]v
Os ecosistemos
As necesidodes dos seres vivos
Os seres vivos teñen distinlos necesidodes. Por
exemplo, olgunhos plontos, como os fentos, ne-
cesiton vivir en lugores con sombro, e, en com-
bio, oulros, como os ociñeiros, necesiton moilo
sol. Por iso, os fentos viven en lugores sombríos
e os ociñeiros en lugores moi sollios.
Q o Uosq.re é un ecosistema.
Os onimois lomén teñen distinlos necesidodes e
non poden vivir en colquero lugor. As ros, por
exemplo, só poden estor en lugores moi húmi-
dos e preto do ougo, e os orrooces unicomente
poden vivir no mor.
Codo ser vivo ten unhos necesidodes diferenies

e vive no lugor onde pode sotisfocelos.
Os ecosistemos
Q) e" plantas e os animais forman parte
Un ecosistemo estó formodo por un conxunto
dos seres vivos do ecosistema.
de seres vivos e polo lugor en que hobiton. Por
exemplo, un bosque é un ecosislemo. Nel hoi o
plontos, onimois, solo, oire, ougo, etc. O
Nun ecosistemo hoi dous tipos de compoñen-
tes: os seres vivos e o medio físico.
o Os seres vivos son os plontos, os onimois e o

resto de seres, moitos deles microscópicos,
que hobiton nel. @
o O medio fisico é o lugor onde hobilon os seres

O er rochas, o aire, a auga e o solo son parte
vivos. O solo, o ougo e os rochos formon porte do medio físico do ecosistema.
do medio fÍsico. 0
Ademois, poro os seres vivos son moi importon- TRABALLA COA IMAXE
tes os condicións do medio, é dicir, se voifrio ou . Que seres vivos recoñeces no ecosistemo?
color, se odoilo chover ou non, etc.
. Describe como é o medio fÍsico.
. Dos seguintes seres vivos, coles poderÍon vivir
Un ecosistemo fórmono un conxunlo neste ecosistemo?
de seres vivos e o medio fÍsico onde viven. pingüín - roposo - boleo - troito - ro - oso polor
58
unidode 5
Tipos de ecosistemos
r -erro hoi moitos ecosistemos diferentes. ClosifÍconse en teneshes
. ocuóticos e o seu tomoño é moi voriodo; hoi ecosislemos moi gron-
:: :omo os bosques, e oulros moi pequenos, como unho chorco.
PRINCIPAIS ECOSISTEMAS
Ecosislemos terrestres
Nas pradarías hai poucas Nos desertos apenas hai

: : sques hai moitas árbores, as plantas máis seres vivos porque hai pouca
::s que dan refuxio abundantes deste ecosistema auga líquida. Poden ser fríos
::-.:lto a moitos seres vivos. son as herbas. ou cálidos.
Ecosislemos ocuóticos
Ecosistemos de
ougo solgodo
::-::.!TIas de auga doce fórmanse Os ecosistemas de auga salgada encóntranse

:: :3s regatos e nos lagos do interior nos océanos e no mar, coma os arrecifes
: -.::.a:]tes. de coral.
n. -: s'emos poden ser moivoriodos.

se en lerrestres e ocuóticos.
€ i':"ico por que en codo lugor hobiton seres vivos diferentes.

:":.:e existir un ecosistemo en que só hoxo seres vivos? Explico por que.
J
Í ffi
---*--'.¡lf¡,
As relocións no ecosistemo
A olimentoción
Os seres vivos dependen uns dos outros poro olimentorse.
o As plontos producen o seu propio olimento.
o Os onimois herbívoros oliméntonse de plonlos. Q

¡ Os onimois cornívoros oliméntonse coo corne doulros
onimois.
o Os onimois omnivoros comen tonto plonlos como outros

onimois.
As plontos, posto que fobricon o seu propio olimento, reci-

ben o nome de produiores. Os onimois, como se olimen-
lon doutros seres vivos, chómonse consumidores.
Q o esquío é un animal herbívoro.
Aliméntase de sementes, froitos, gromos,
As plontos son fundomentois porque producen o olimento
raíces e outras partes das plantas.
do que dependen os demois seres vivos.
As codeos olimentorios
Os seres vivos dun ecosistemo oliménlonse uns doutros. Poro
representor como se olimenlon úsose un esquemo que se
chomo codeo olimentodo. €?
Por exemplo, os coellos oliméntonse de herbo, e os lobos

comen coellos. Esles tres seres vivos formon unho codeo
TRABALLA COA |MAXE
olimenlorio que se represento con debuxos e frechos, que i . Que seres vivos formon
von desde o ser vivo que serve de olimenlo coro oo que o
eslo codeo olimentorio?
come.
. Col deles é o produlor?
a Col é herbívoro?
Unho codeo olimenlorio é un esquemo onde se a Col é cornívoro?
represenlo o olimentoción de codo ser vivo nun a Que informoción don

ecosistemo. os frechos?
herbo soltón bubelo

Cadea alimentaria.
60
unrdode 5
ry
A competencio i
-s veces, os onimois que viven nun ecosistemo leñen unho

êcesidode común e compilen por elo.
r rr exemplo, os guepordos e os leóns do sobono olimén-

'rrse de onimois herbivoros, como cebros, gocelos e ñus.
- s dous onimois compilen por cozor os mesmos presos e
=^"e eles estoblécese unho reloción de competencio.

- -'e os plontos tomén hoi compelencio polo ougo, os so-
-
,*
=. ¡inerois do lerreo e polo luz do sol que necesilon poro
En ocasións, a competencia fai que
-:' cor o seu olimento. dous animais loiten. Por exemplo,
os cervos macho pelexan polas femias.
i cooperoción
- cooperoción ocorre condo os seres vivos coloboron e se
;:n, de xeito que o moiorío soen beneficiodos.
- ,. - -s onimois desprózonse en grupos poro protexerse

, ::credodores; condo son olocodos, olgúns morren,
. - : moiorÍo pode fuxir e sobrevivir. É o coso dos mon-
, := cebros e dos boncos de peixes.
'-
=xemplo de cooperoción é o reloción enlre o one-
- r3 mor, que é un onimol que vive fixo ós rochos, e o
-
_-':,f ermilón: o congrexo foi posible que o onemone
- :::'oce e eslo proléxeo dos depredodores porque os
- -
':--áculos son velenosos.
.. cetencio prodúcese condo

:- dous seres vivos
'=- -.ho mesmo necesidode. A cooperoción dóse
-
- - - ls seres vivos coloboron e se beneficion. O cangrexo e a anemone cooperan
entre eles e os dous benefícianse por iso.
lre nos indico unho codeo olimentorio?
is:nbe dous exemplos de seres vivos que cooperen entre eles.
t 1,e tipo de reloción hoi entre os guepordos e os leóns? Explico por que.
6'1
Os problemos dos ecosistemos
Os ecosistemos combion co tempo. Algúns desles com-
bios son noturois e non ofecton oos seres vivos. Por exem-
plo, os combios que se producen nos ecosistemos coos
eslocións do ono.
Oulros veces olgunhos octividodes humonos producen

combios que deterioron os ecosistemos. Por exemplo,
condo se provoco un incendio nun bosque e morren moi-
tos plontos e onimois.
A deforestoción, o contominoción e o sobreexplotoción

que provocon os persoos producen combios que delerio- $ cando se cortan árbores na selva
ron os ecosislemos. destrúese o lugar onde viven moitos
animais.
A deforestoción
A deforestoción é o perdo dos bosques. Débese o que se
corton os órbores poro conseguir modeiro, poro obter te-
rreo onde cultivor ou poro dispoñer de espozo onde cons-
truír. Q
Condo desoporece o bosque, desoporecen tomén os oni-
mois que viven nel. Ademois, o terreo quedo sen vexeto-
ción e o chuvio e o venlo orroslron o solo. A perdo de solo
chómose erosión e deterioro oindo móis o ecosistemo
porque os plonlos non poden crecer sen solo.
A contominoción
A contominoción é un dos problemos móis frecuentes dos
ecosislemos. Prodúcese por octividodes humonos que xe-
ron lixos, fumes e substoncios prexudiciois poro o soúde e
poro os ecosislemos. Q S O mar está contaminado con moito li¡:
A contominoción ofeclo o oire, o ougo, o terreo e, polo ton-
to, o lodos os seres vivos. É fundomentol que lodos colobo-
remos poro evltolo. ?'i{/\8¿\t,i..l¡ i:(J,* r,,Yi':: \.,I
. Que tipo de lixo se ve

no fotogrofío?
A deforestoción débese ó corlo dos órbores. . Gue cres que lle pode posor
A contominoción prodúcese polo introdución o un onimol que por erro come
de subsloncios prexudiciois nun ecosistemo. olgún deses restos?
62
unidode 5
A sobreexplotoción
A sobreexplotoción ocorre condo nun ecosislemo os per-
soos recollemos móis onimois ou móis plontos dos que se
ooden producir de formo noturol.
rcr exemplo, o mor é un ecosistemo en que viven moilos
:eixes, como o otún. Condo os moriñeiros copturon demo-
- :dos otúns eslose producindo unho sobreexploloción que
: r^ en perigo o supervivencio destes peixes.
A extinción de seres vivos

, ^ ser vivo exlínguese condo desoporece do nolurezo.
- - ongo do tempo moitos seres vivos extinguÍronse.

- :-nhos veces isto ocorreu por unho couso noturol; por exemplo,
.: r 'rosouros exlinguÍronse polo coído de meleorltos sobre
-:"o. Pero, trislemenle, o moiorÍo dos extincións que ocorren hoxe
:-c débense o occións humonos. Acluolmente moilos seres vivos
=,':^ en perigo de exlinción porque xo quedon moi poucos.
: ,' =.emplo,
en Espoño o lince ibérico é un onimol en perlgo
-= =,- ^ción; por iso estó protexido polo leie non se pode
n modificor o lugor en que vlve
. : :'eexplotociÓn foi que se encontre en perigo

. - ::',,ivencio de moitos seres vivos.
( ixplico o que é o deforestoción e os efectos que ten nos ecosistemos.
€ Que pode suceder se se copfuron demosiodos bocortes no mor?
€ 3oservo esto imoxe e contesto os preguntos.
- - = xo ten no boco o tortorugo?
-
-:: cres que estobo ese lixo?
- - =: puido ocorrer oo onimol?
- = : - e formo se puido evitor? @
63
A protección dos ecosistemos
Algúns ecosistemos son medios moi voliosos que
debemos coidor. Unho formo de focelo é declorolos
espozos protexidos. As ouloridodes compromélense o
conservolos en bo estodo poro evitor que se deterioren.
Hoi moilos iipos de espozos protexidos; os móis importon-

tes son os Porques Nocionois.
Un Porque Nocionolé un espozo especiolmente volorodo

polo súo noturezo pouco ollerodo e polos octividodes trodi-
cionois que se reolizon nel e que respecton o medio. En que Porques cres que o ougo
é imporionte?
En Espoño hoi l4 Porques Nocionois nos que se Coles son montoñosos?
protexe o gron riquezo noturol do noso territorio. Coles estón en choiros?
Timanfaya. Teide. Garajonay. Monfragüe. Doñana.

Canarias. Canarias. Canarias. Estremadura. Andalucía.
-'!s"
&'"-
¡!.!=r!f!.¡¡5¡¡ !üiE¡#:B+F
d":
Tablas de Daimiel. Ordesa e Monte Cabañeros. Caldera de Serra Nevada.
Castela-A Mancha. Perdido. Aragón. Castela-A Mancha. Taburiente. Canarias. Andalucía.
Arquipélago Picos de Europa. Aigüestortes i Estany Marítimo-Terrestre

de Cabrera. Cantabria, Castela de Sant Maurici. das Illas Atlánticas
I]las Baleares. e León e P. de Asturias. Cataluña. de Galicia. Galicia.
Parques Nacionais de España.
64
unidode 5
Outras formas de protexer a natureza
Diminuír o contominoción. Evitor os incendios forestois.

: 'nportonle reducir o contidode Estó prohibido prender lume nos zonos
:: lixo, reulilizor e reciclor os obxeclos que non esteon hobililodos poro iso,
- s:dos como zonos de merendo con osodoiros.
#E!¡
tu eÉ
S7I §*R
§üJ &i
ffi ffi
w
ffi #e
f,: Is!
iF 7,"éá
wÉl
'€:-- !
§.ll
t.,.: trf
>rotexer os seres vivos con !eis. Educoción ombientol.
:,-:: eis prohiben cozolos ou collelos É importonte que lodos coñezomos
= 'r, r'ecen o súo reprodución poro evitor o volor do nolurezo. Asi respectorémolo
--=ssextingon. e enlenderemos os efeclos dos nosos occións.
-: ::'soos podemos reolizor moitos occións poro

" - r l c noturezo. Por exemplo, eloboror leis que
:' :-:'en os espozos noturois e os seres vivos.
( Doro que serven os espozos protexidos?
( Que observos nesto fotogrofio?

Somo se poderio melloror esto sifuoc¡ón? 0
( Que prohiben os leis que protexen
:s seres vivos?
65
I
LEo uNHA ENrREvrsrA
@
Unho entrevisto é un diólogo entre dúos persoos: unho foi pregunlos e o oulro
responde. UtilÍzonse poro pregunlor sobre olgún lemo de interese, como un tipo
de trobollo, unho novo pelÍculo, olgún descubrimenlo, etc.
Sobelo fíxolle unho enlrevisto o SofÍo, que é gordo forestol. Sobes li o que é un gordo forestol
e o que foi?
Enrrevista a sorí
Comoéoteuraballo?
^, gAlf ,da fOfe S tal
nos no neve no inverno. Tomén con-
i
tomos con equipos de protección
DedÍcome ó prevención e extinción
poro o loito contro os incendios fo-
de incendios forestois, oo seguimento
restois.
de especies protexidos e o observor
se se cumpren os normos e os leis
no bosque onde trobollo. Tomén reco- Que é o que máis che
llo os onimois mortos ou feridos que gusta do teu traballo?
otopo.
Estor en contocto coo noturezo e so-
ber que o meu trobollo é fundomen-
Qr. equipos tol poro coidor delo. Encóntome so-
e ferramentas usas? ber que o meu lobor serve poro
Temos equipomento de montoño, educor e poro previr problemos no
con roupo e colzodo oxeitodos, pris- ecosislemo. Son unho verdodeiro
móticos e roquetos poro non ofundir- gordió do noturezo.
Le otentomente o entrevisto e responde.

Que tqrefos ten un gordo forestol?
Que elementos cres ti que levoró o equipo de protección contro incendios?
Por que di Sofío que é unho verdodeiro gordió do noturezo?
GuslorÍoche ser gordo forestol? Que é o que móis che gusto dese trobollo?
E o que menos?
Se estiveses focéndolle ti o entrevisto o Sofío, que outro pregunto lle forÍos?

Que cres que che contestorío elo?
66
unidode 5
vALoRo A pRorEccróN DUN EspAzo NATuRAL

@
A oldeo de Viloverde len un precioso bosque. O gordo
forestol explicoulles oos hobitonles que nelviven moitos
onimois e plonlos que non existen noutros lugores.
Por iso en Viloverde estón pensondo pedirlles ós outoridodes

que decloren o seu bosque espozo protexido.
Antes de protexer un espozo noturol, onolÍzonse

os necesidodes, os normos que se teñen que estoblecer
e os ospectos positivos que teró poro o bosque e poro
os hobitontes do zono, corT'ro:
o O coidodo dos onimois, dos plontos e do medio físico.
o Aseguror que o espozo noturol se monteró moitísimos onos nos mellores condicións.
o A orgonizoción de oclividodes educotivos e lurÍslicos.
NORMAS DO BOSQUE DE VITAVERDE

( Le con otención os normos
do bosque e contesto. o Non se pode cozor nin pescor. Tompouco
recoller plontos ou rochos.
Coidos que cómpre limitor
o número de visitontes dos o O número de visitontes esló limitodo. Poro
espozos nqturois protexidos? entror no bosque é necesorio un permiso.

Por que? o Non se poden reolizor octividodes como
Por que cres que se prohibe cultivor e conslruír vivendos.
orrincor plontos ou cozor onimois? o Só se pode ocompor en lugores

preporodos poro focelo.
€ Que octividodes turísticos poderion
focer os visitontes de Viloverde? @
€ lmoxino que vqs focerlles unho entrevisto oos hobitontes
de Viloverde sobre o protección do seu bosque. Escribe:
-res preguntos que foríos.
i resposto de olguén que si quere protexelo, e o de olguén que non quere.

( EN GRUPO. Reolizode un debote no oulo. lmoxinode que vivides en Viloverde. Dividide
r : ose en dous grupos: un o fovor e outro en conlro de protexer o bosque. Focede un debote
-- eue codo grupo defendo unho posturo e escribide os conclusións.
67
n*vidodesfinois
APRENDO A ESTUDAR
O
Q nfSUmO. Copio e completo o resumo no coderno ulilizondo os seguinües potobros.
codeo olimeniorio - seres vivos - ecosistemo - incendios - competencio

contominoción - medio fÍsico - ocuóticos
Os ecosistemos. Un...... estó formodo po|o...... e o conxunto de...... que hobiton

nel. Os ecosistemos poden ser terresires ou
As relocións nos ecosistemos. Nun ecosislemo hoi relocións de olimentoción,

de...... e de cooperoción.
A olimentoción nos ecosistemos. Unho...... é unho formo de representor o modo
en que se olimenton os seres vivos dun ecosístemo.
Os problemos dos ecosistemos. Os ecosistemos deterióronse po|o......,

o deforestoción, o sobreexplotoción e o extinción de seres vivos.
A protección dos ecosistemos. Poro protexer os ecosistemos pódese: decloror

espozos protexidos, díminui o contomínoción, evilor os......, eloboror leis, etc.
@ ESOUE vlA. Copio e compleüo o esquemo no codemo coo infurmoción do treu resrrmo.
eslón formodos por _ pooen ser OS SETES VVOS teñen

tt r relocións,
rlrr ler-I-
tltlt ttttt
-T-r r
@ OeeS PR¡NCIPAIS. Subtiño no cqderno os orocións do teu resumo gue conteslon

os seguintes preguntos:
a Que tipo de relocións pode hober entre os seres vivos dun ecosistemo?
a Que represento unho codeo olimentorio?
a Coles son os principois problemos dos ecosistemos?
68
w7
unidode 5
( Copio e completo o seguinte tóboo no coderno.
TIPOS DE ECOSISTEMAS
terreslres ocuólicos
( Observo o codeo olimentorio e responde os preguntos.
#tu
trigo roto
Oue ser vivo é o produlor?
Gue seres vivos son os consumidores? Col é cornÍvoro? E herbÍvoro?
G Relociono codo sifuoción co tipo de reloción que hoi entre os seres vivos
e explicoo.
reloción de cooperoción reloción de competencio
Grupo de monos quitondo os porositos uns oos oulros.
Hienos e voitres buscondo restos do mesmo onimol.
Un corvo e un folcón buscondo un oco nunho porede

rochoso poro focer o seu niño.
Suricotos que vixíon por quendos por se vén un depredodor.
C Escribe tres occións que os persoos podemos focer poro evitor o contominoción
no oire, no ougo e no solo.
Explico o que significo reciclor e pon tres exemplos de obxectos que se poidon
reciclor no túo vido cotió.
G Seguro que preto do túo coso hoi un porque ou xordín onde xogos hobituolmente.
Escribe que occións e normos propoñeríos li poro prolexelo. fi)

69
C Copio e completo no coderno o esquemo sobre os procesos do nutrición.
Itr i
i[r F
i]L
ll
-
I Dixestión
,l
I Serve poro . Serve poro
e Escribe o oporetlo que represento codo imoxe e o que órgonos corresponden

os números que hoi en codq unho delos.
C Morío estó sentodo no sofó do súo coso. Escoito o timbre e érguese poro obrir
o porto. Que función vitol estó reolizondo Morío? Ordeno e completo
os seguintes orocións no coderno.
cerebro -- oidos - oporello locomotor - sislemo nervioso

nervios
músculos - órgonos dos sentidos - nervios ouditivos
A informoción vioxo polos oo de Morío. O decide o que hoi que focer

e envío unho orde o lrovés doutros O e os . pertencen oo
A orde chego oos . . Os , xunlo oos , moven os pernos de Morio
coro ó porto. Os ", e os pertencen oo
Os ." deMorío oen otimbre. Os perlencen oos. .....

"
C Explico.
Poderiomos movernos se os músculos e os ósos non eslivesen unidos? Por que?

Por que debemos sentornos poro quitor e poñer os zopolos?
C Copio no coderno e morco con cruces os codros que correspondon.
MAMIFEROS AVES REPTILES ANFIBIOS PEIXES
OvÍporos
Vivíporos
Plumos
Pelo
Escomos
Corpo espido
Pulmóns
Bronquios
Escribe o grupo de vertebrodos o que pertence codo un destes tipos de onimois.

Engode unho corocteristico e un exemplo de codq un.
ungulodos peixes cortiloxinosos ropoces
serpes primotes poxoros
Formo orocións verdodeiros unindo qs dúos columnos e escríbeos

no coderno. Pon un exemplo de codo grupo de onimois.
Os equinodermos., " leñen oito potos.

Os crustóceos. , ".. teñen plocos duros e pugos.
Osorócnidos""..." teñen seis potos e dúos ontenos.
Os insectos . ".. "
teñen dez ou móis potos.
( Copio e completo no coderno o codro sobre problemos dos ecosistemos.
PROBLEMA QUE E COMO SE PODE EVITAR
Contominoción
Deforestoción
Sobreexplotoción
Extinción de seres vivos
71
Dirección de arte: Xosé Crespo.
Proxecto gráfico: Pep Carrió.
llustración de portada: Sergio García.
Xefa de proxecto: Rosa Marín.
Coordinación de ilustración: Carlos Aguilera.
Xefe de desenvolvemento de proxecto: Javier Tejeda.
Desenvolvemento gráfico: Raúl de Andrós, Rosa Barriga e Jorge Gómez.
Dirección técnica: Ánget García.

Coordinación técnica: Fran Ameixeiras, Lourdes Román.
Confección e montaxe: Adela Fuentes, Jorge Borrego, Luis Gonzátez, Pedro Vatencia e Marisa Vatbuena.
Asesoramento lingüistico: Luz Cures, Antón Patacio, María López e Laura Sousa.
Documentación e selección fotográfica: Marilé Rodrigálvarez.
Fotografía: A. Brandi; C. Díez Potanco; D. Lezama; l. Rovira; J. C. Muñoz; J. l. Medina; J. Jaime; M.a A. Ferrándiz; 0. Torres;
P. Esgueva; Prats i Camps; R. Totín; S. Padura; A. G. E. FOTOSTOCK/Rob Rae, Chartes Votkland, GUST0, Zero Creatives, Scott
Camazine, Marco Atbonico, Tono Bataguer, Jeff Kaufman, Sami Sarkis, Marevision, C. Wermter, J. C. Calvin, Laurence Mouton
Mike Kemp, Reinhard Bruckner, FLPA/Rebecca Hosking, Zoonar/Juri Semjonow, Thomas Kitchin & Vict, SCIENCE PH0T0
LIBRARY, Jim Zipp; ACIAGENCIA DE FOTOGRAfiR/Rlamy lmages; CORDON PRESS/Corbis; DIGITALVISI0N; GETTY IMAGES
SALES SPAIN/Thinkstock/Hemera Technotogies, Darrin Ktimek, Kane Skennar, Photos.com Ptus, Matthew Lloyd; HIGHRES
PRESS ST0CK/AbteStock.com; ISTOCKPH0T0;J0HN FOXX IMAGES; PH0T0DISC; SEIS X SEIS; STOCKBYTE; MATTON-BILD:
SERIDEC PH0T0IMAGENES CD: AR0U|VO SANTILLANA
@ 2072 by Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L.

Entrecercas, 2. 75705 Sant¡ago de Compostela
Printed in China
ISBN Obra completa: 97 &84-997 2-197-0 "Calquera forma de reprodución, distribución, comunicac¡ón púlllica c -
'
ISBN deste volume: 97 8-84-997 2-782-8 formac¡ón desta obra só pode realizarse coa autorización dos seus t:-. .
salvo excepción prevista pola lei. Diríxase a CEDRO (Centro Español c. _
CP: 370859 tos Reprográficos, www.cedro.org) se necesita fotocopiar ou escane¿. ;
D.L. M-10957-2012 fragmento desta obra,.
914989
:@
:@
:¡-
:st
:@
:@
: O)
Coñecemento
do medio 4 o**o*o
Primeiro trimestre
Proxecto Os
llr
Camiños do Saber
Go*.LLANA
OBRADOIRO

Coñecemento 01

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Coñecemento 01

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Coñecemento

Na súa etaboración e edición participou

Álvaro Beltón Mena Juan lgnacio Medina Crespo

otRrccrón r cooRornncróN EDrroRtAL DE pRn/ARtA

O morotón de Londres . A función de reloción

Dion Fossey e os gorilos . Os momÍferos

A donzo dos obellos . As esponxos, os medusos e os vermes

Os orrecifes de corol . Os ecosistemos . A protección

¡ Ler e copior un resumo

'ichos de onimois . Copior e completor o resumo

: un esquemo rotulodo . Cop¡or e completor o resumo

tirco de borros . Cop¡or e completor o resumo

rrc do relevo . Copior e completor o resumo

j'r o . Copior e complelor o resumo

r ijn ir.onsporles . Copior e complelor o resumo

ra iempo . Complefor fÍtulos dun resumo

ao . Complelor lítulos e polobros clove dun resumo

. Completor fÍfulos e polobros clove dun resumo

. Completor lÍtulos e polobros clove dun resumo

No primeiro lrimestre oprenderós como funciono

No segundo trimestre, descubrirós como

No lerceiro trimeslre, estudorós o noso Historio.

Codo unidode comezo cunho presentoción:

Os contidos do unidode desenvólvense en tres ou en cotro leccións:

A unidode termino con octividodes de reposo:

t'e¡derós Coos octividodes

A dieta mediterránea é un tesouro que herdamos

Na dieta mediterránea emprégase o aceite de oliva

Os alimentos ricos en proteínas son menos

Nesla dieta utilízanse moitos produtos frescos,

LE, OBSERVA E COMPRENDE

Que tipo de produlos se consomen móis no dieto

LEMBRA O QUE SABES

- : =s son os funcións vitois?

- - -'' dos olimentos conseguimos diversos tipos \1

, - = -os ochegon os nutrienles? .-.* -n''i,§e: ro,*

Ao longo do dio reolizomos moitos oclividodeS: comiño-

Ademois, duronle o infoncio e mois o odolescencio nece- rxe nxin

A función de nutrición inclúe todos os procesos neceso-

Moitos persoos penson que o olimenloción e o nutrición

Un deses procesos consiste en obler os nutrientes que te- i

ñen os olimentos. Oulro, conseguir o osíxeno que necesl-

Os nutrientes e o osÍxeno necesiton un sistemo de trons-

Ademois é esenciol o eliminoción dos refugos que se pro-

A nutrición consiste en conseguir nutrientes

Q aparellos que interveñen na nutrición e procesos que realiza cada un.

Procesos e oporellos do nutrición

C¡o¡hción. Consiste no tronsporte de substoncios por

Ereción. Serve poro eliminor os substoncios de refugo

A nurrición inclúe o dixestión, o respiroción,

Q rlio fotogrofios de condo tiños 4 ou 5 onos. Medroches?

Q esaiUe os procesos que inierveñen no nutrición e o oporelto

A dixestión consiste en descompoñer os olimentos poro

Os restos dos olimentos que non se oproveilon formon os

A dixestión é o descomposición dos olimentos

lrienles que o noso corpo necesilo. Q

Este tubo comezo noboco, por onde entron os olimentos;

A medido que os olimentos ovonzon polo lubo dixestivo,

O finol do intestino é o ono, o trovés do que se expulson os

A respiroción e o opqrello respirotorio

-'gonos do oporello respirotorio +_!

.-s pulmóns, o osixeno do oire poso oo songue. O oire

- ,'onte o inspiroción o tórox oumento o seu volume e o

- -'cnte o expiroción o tórox diminúe o seu volume e o