YERBİLİMİ

Ders Notları

Doç.Dr. Şehnaz ŞENER

2020

T.C.
Süleyman Demirel Üniversitesi
Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
 KONULAR:
 Yapısal Jeoloji (Tektonik), kayaçlardaki tektonik
deformasyonların kökeni, yapısal (tektonik) gerilme
türleri.
 Levha tektoniği ve yerkabuğundaki gerilmelerin
dağılımı.
 Tektonik yapılar: Kıvrımlar, kırıklar
(eklem/çatlak/faylar), uyumsuzluklar,
dilinim/yapraklanma
 Yapısal çözümlemeler ve jeolojik önemi
 Stratigrafi: Jeolojide istif çözümlemeleri, ortam tanımı
ve yaşlandırma
YAPISAL JEOLOJİ / TEKTONİK
 YAPISAL JEOLOJİ (TEKTONİK), KAYAÇLARDAKİ TEKTONİK
DEFORMASYONLARIN KÖKENİ VE GERİLME TÜRLERİ

1) Dünyadaki 1) Yere paralel

yerçekimi gerilmesi (yatay)
çekme
gerilmeleri
2) Dünyanın oluşum
sürecinde, 2) Yere paralel
başlangıçta oluşan (yatay)
genleşme ve çekme
genişleme gerilmeleri

3) Dünyanın kendi 3) Yere paralel

ekseni etrafında (yatay)
dönmesi ile oluşan çekme
merkezkaç kuvveti gerilmeleri

4) Magma 4) Çekme,
konveksiyon basınç ve
akımları makaslama
gerilmeleri
5) Levha hareketlerine
bağlı olarak gelişen 5) Çekme,
farklı levha basınç ve
sınırlarındaki makaslama
gerilmeler gerilmeleri

6) Volkanik etkinlikler 6) Düşey basınç

ve çekme
gerilmeleri
7) Depremler 7) Makaslama
ve basınç
8) Çeşitli gök
gerilmeleri
cisimlerinin
yeryuvarı 8) Çekme
üzerindeki çekim gerilmeleri
etkileri
LEVHA TEKTONİĞİ
1) YERKÜRENİN İÇYAPISININ GENEL ÖZELLİKLERİ

Yerkürenin iç yapısının soğan kabuğu benzeri katmanlardan oluştuğu yıllardır

bilinmektedir. Yerkürenin derinlikleri hakkında doğrudan elde edilen veriler ;

A) Volkanizmayla yüzeye ulaşan üst manto parçalarının,

B) Yeryüzüne ulaşan meteoritlerin yapı ve bileşimlerinin incelenmesiyle ve
C) Bilimsel amaçlı derin sondajlarla ortaya çıkmıştır.

Yer kürenin iç yapısı hakkındaki somut bilgilerimizin çoğunluğu jeofiziksel

yöntemlerin yerküreye uygulanmasıyla ortaya konulmuştur. Deprem
dalgalarında olduğu gibi doğal, yada nükleer patlatmalarda olduğu gibi suni
sismik dalgaların özelliklerinin incelenmesi yerkürenin iç yapısı hakkında
dolaylı bilgi sağlamaktadır.
Yerküre içinde sismik dalgaların içinde bulundukları ortamın iletim özelliklerine
bağlı olarak değişik yayılma hızları sergilemeleri, bulundukları ortam
hakkında bize bilgi verebilmektedir.
 LEVHA HAREKETLERİ
Mekanizması: Levha tektoniği,
yerküredeki bölgesel yapıların
oluşumuna neden olan ve
tektonik deformasyona (şekil
değişimine) yol açan dinamik
olayların sistematik olarak
açıklanmasını sağlayan bir
hipotezdir.
Levha tektoniği, ayrıca bölgesel
kayaç topluluklarına birincil ve
ikincil özelliklerini kazandıran
ortamların oluşumu ve kayaç
topluluğunda ölçülebilen stres
(gerilme) alanıyla yakından
ilişkilidir.
Levha Tektoniği, yerkürenin iç
yapısının bir sonucu olarak
ortaya çıkmaktadır.
 LEVHA HAREKETLERİ
 Yerkürenin katı halde bulunan en dış tabakası (yani litosfer), yarı-katı
fakat hareketli halde bulunan astenosfer üzerinde hareket etmektedir .
Astenosferin yarı katı bir davranış göstermesinin nedeni yüksek
sıcaklığı ve üzerinde yüksek basınç bulunmasıdır. Astenosfer’deki
yüksek sıcaklığın temel nedeni yer çekirdeğindeki termonükleer
reaksiyonlardır. Astenosfer üzerinde yeralan yerkürenin en dış katmanı
hareketli yapısı nedeniyle, tek bir parça halinde değildir. Parçalardan
oluşmuştur. Her bir parça levha yada plaka olarak isimlendirilir.

Astenosferdeki hareketliliğin
sedeleştirilmiş şekli.
 LEVHA SINIRLARI VE ÖZELLİKLERİ

 Yerküredeki başlıca levhalar, Amerika (kuzey Amerika ve Güney

Amerika), Avrasya, Afrika, Antartika, Hint-Avusturalya ve Pasifik
levhalarıdır. Bunlar arasından Pasifik levhası okyanusal kökenli
kayalardan oluşmuştur, yani okyanusal litosfer karakterindedir.
 Büyük levhaların yanısıra Nazka, Karayip, Arap ve Anadolu levhası gibi
daha küçük boyutlu levhalarda vardır.
 Yerküredeki levha hareketleri yılda 1-20 cm arasında değişmekte olup,
levhaların birbirleriyle harmoni içinde hareketine neden olmaktadır.
Levha hareketleriyle levhalar birbirlerine yaklaşmakta, uzaklaşmakta
yada yanal olarak hareket etmektedirler.
 Yakınsayan (konverjan) levha sınırlarında levhalar birine yaklaşacak
şekilde hareket etmektedirler. Bu durumda yoğunluğu fazla olan
levhalar diğerinin altına doğru ilerleyecek şekilde hareket etmektedir.
İki levha arasında oluşan bu deformasyon zonuna yitim (subduction)
zonu denir.
 LEVHA SINIRLARI VE ÖZELLİKLERİ

Iraksayan (diverjan) levha

hareketleri sırasında levhalar
birbirinden uzaklaşacak şekilde
hareket etmektedirler. Iraksayan
levhaların hareketi sırasında
oluşan alana astenosferden
sokulum yapan magma kütlesi
yerleşir ve bölgedeki çökellerle
birlikte okyanus litosferi oluşturur.

Levhalar birbirlerine göre yanal

olarak hareket ettiklerinde
transform fay olarak
adlandırılırlar. Bu levha sınırı Levha sınırı tipleri. A) Iraksayan
boyunca yeni litosfer üretimi yada (Diverjan) levha sınırı ; B) Yakınsayan
tüketimi söz konusu değildir. (Konverjan) levha sınırı; C) Transform fay.
 Yerkabuğunda Levha (Plaka) Sınırları ve Yapısal Gerilmeler
Uzaklaşan levha sınırları: Çekme gerilmeleri hakimdir.
✓
✓Magmatik sokulum alanları: Düşey basınç (çekme
gerilmeleri) hakimdir.
Yaklaşan levha sınırları: Basınç gerilmeleri hakimdir.
✓

Kıta içi riftleşme zonları: Çekme gerilmeleri hakimdir.

✓
✓Yanal atımlı fay sınırları: Makaslama gerilmeleri
hakimdir.
 Tektonik Yapılar: Kıvrımlar

1) Farklı kayaç türlerine

göre farklı özellikte
kıvrım oluşur.
2) Kıvrımlar belirgin Kıvrımların Hava Fotograflarındaki Görünümleri
olarak sünümlü
(dayanımsız)
kayaçlarda oluşur
3) Farklı gerilme Kıvrımların Sahadaki Görünümü
türlerine göre farklı
kıvrım türleri oluşur,
Kıvrım Eksen Düzlemi
4) Kıvrımların Kıvrım Ekseni
tanımlanmalarında
geometrik veya kaya Kıvrım Kanadı
türü özelliklerine
başvurulur
5) Özellikle plaka
çarpışma zonlarında
ve dağ oluşumu
hareketleri ile
doğrudan ilgilidirler.

Kıvrım Geometrisi

Kıvrımların Sahadaki Görünümü

 Tektonik Yapılar: Kırıklar (Eklem, Çatlak, Faylar)
1) Kırıklar kayaç
oluşumu sonrasında
tektonik veya
tektonik olmayan
kökenli olabilir.
2) Farklı kayaç türlerine
göre farklı özellikte Kırıkların saha görünümleri
Kırıkların saha görünümleri
kırılmalar oluşur.
3) Kırıklar ya
kıvrımlanmadan
sonra gerçekleşir
veya gevrek, masif
(kırılgan) kayaçlarda
doğrudan oluşur
Dolgulu çatlaklar Eklem ve çatlaklar
4) Farklı gerilme
türlerine göre farklı
kırık türleri oluşur,
5) Kırıkların Ters fay
tanımlanmalarında
geometrik veya
gerilme türü ve
özellikleri kullanılır
6) Her türlü plaka
sınırında
görülebilirler.
Yanal atımlı fay Normal fay Fayların Hava Fotograflarındaki Görünümleri
 Tektonik Yapılar: Dilinimlenme / Yapraklanma
1) Dilinimlenme /
yapraklanma, kayaç
oluşumu sonrasında
ileri tektonik etki
veya metamorfizma
sonucu oluşan cm
ölçeğinde (dilinim)
veya mm ölçeğinde
(yapraklanma) olan
tektonik
süreksizliklerdir.
2) İnce taneli
kayaçların (örn. Şeyl
vb.) oluşumu Dilinim ve yapraklanma yapılarının sahadaki görünümleri
sırasında, tektonik
kökenli olmayan
birincil yapraklanma
oluşabilir.
3) Yeryüzüne çok yakın
magmatik
sokulumların dışa
yakın zonlarında
magmatik
yapraklanma
oluşabilir.
Yapısal Çözümlemeler ve Jeolojik Önemi

1) Kayaçların uğradıkları
tektonik deformasyon,
sahada, el örneğinde,
çeşitli ölçümler,
istatistiksel çalışma,
fotojeoloji ve uzaktan
algılama yöntemleri
kullanılarak yapılır.
2) Çalışılan sahanın tektonik
haritası yanında kontur ve
gül diygrsmlsrı hszırlanır.
3) Bir sahanın jeolojik evrimi
ve tarihçesini
aydınlatmada yapısal
çözümlemeye yönelik
çalışmalar da önemlidir.
STRATİGRAFİ
Stratigrafi , üst üste, yan yana oluşan veya yapısal etkilerle
değişikliğe uğramış jeolojik birimlerin istiflenme düzenini,
özelliklerini ve ilişkilerini inceler.
 Stratigrafi : Adlandırma, Yaş ve Ortam Tanımı
Adlandırma: Yaş çözümlemeleri:
 Stratigrafi,  Yaş çözümlemelerinde
yeryuvarındaki kayaçları jeokimyasal yöntemlere
oluşumlarına göre başvurulur. Kayaçta bulunan
tanımlar ve adlandırır. bazı elementlerin radyometrik
veya izotopik özelliklerinden
 Jeolojik olayları sıraya yararlanılır. Bu yöntem, temel
koyarak açıklar ve mutlak yaşlandırma için
kullanılır.
 Farklı kayaç türlerinin
adlanmasında karışıklığı  Tortul kayaçlarda bulunan
gideren bir tanım fosiller bağıl ve mutlak
düzenine sahiptir. yaşlandırmada yaygın olarak
 Jeolojik olayları kayaç kullanılır.
grubu, oluşum zamanı  İstiflerin çözümlenen
ve süresi, oluşum seviyelerine bakılarak 1. ve 2.
ortamı vb. ayırımları maddelerdeki yöntemlerle
yaparak adlandırır. çözümlenemeyen seviyeler için
bağıl yaşlandırma yapılabilir.
 Yaşlandırma doğru yapılmadan
stratigrafik çözümleme
yapılamaz
Ortam tanımı:
 Kayaçların oluşum
ortamlarını tanımlama,
stratigrafik çalışmaların
bir başka önemli
kazanımıdır.
 Bu bilgiler, özellikle
maden ve petrol gibi
ekonomik önemi oln
araştırmalarda maddi ve
manevi kayıpları
önlemeye yarar.
 Ortam tanımları, jeolojik
birim, istif ve olayların
karşılaştırılmasında
önemli bir katkı sağlar.
Stratigrafik Çalışmalar

 Çalışma alanında saha ve

laboratuvar çalışmaları
yapılır.
 Bu bilgiler, jeolojik harita
(ve kesitleri), çeşitli
stratigrafik kolon
kesitlerin yapımında
kullanılır.
 Bu veriler, çalışma
alanının ortam ve jeolojik
gelişimini aydınlatmada
kullanılır.
Stratigrafik Çalışmalar

 Tortul kayaçlarda yaş belirlemede en önemli veriler, kayaçlar içerisindeki fosillerdir.

 Kireçtaşı, çört gibi yerinde oluşan kayaçlarda bulunan fosillerden mutlak yaş belirlenir.
 Kumtaşı, çamurtaşı gibi taşınmış kırıntılı malzemeden oluşan kayaçlarda bulunan
fosillerden bağıl ve mutlak yaş belirlenebilir
Stratigrafik Çözümlemede Hatalar

 Bir jeolojik haritanın bir başka harita ile farklı bir görünüme sahip olması, eksik stratigrafik
bilgiler içermesinden kaynaklanmaktadır.
 Bu sonuç, jeolojik birim sınırlarını etkilediği gibi yapısal sınırlarda da çelişkiler yaratır.
 Sağlıklı stratigrafi yapılmadan jeolojik yapının ortaya çıkarılması olanaksızdır.
 Farklı Kaynaklı Stratigrafik Çalışmalar ve Karşılaştırma

 Aynı veya
yakın yerde
yapılan
çalışmalarda
yapılan
stratigrafik
hatalar veya
oluşan
çelişkiler,
karşılaştırma
tabloları ile
görülebilir.
 Bu hataları
gözden uzak
tutmak için
genellikle
uygulanan,
önceki
çalışmalardan
kopyalama
yöntemi tercih
edilmemelidir
Geçtiğin bir arpa boyu yolu küçümseme, asıl olan ileri gitmektir.
Anonim

7. Dersin Sonu