Μετά το Κατάρ: Η διαμόρφωση της νέας τάξης πραγμάτων και το 2030

Το 22o Μουντιάλ ολοκληρώθηκε με το Κατάρ να παίρνει αναμφίβολα τη διοργάνωση και τον

τελικό που διακαώς επιζητούσε. Ένα φινάλε όπου οι δύο αστέρες της χρηματοδοτούμενης από
το αραβικό κράτος, Παρί Σεν Ζερμέν, έκλεψαν την παράσταση, με τον Μέσι και την Αργεντινή
να κερδίζουν τον πρώτο πολυπόθητο παγκόσμιο τίτλο μετά το 1986 και τον δεύτερο με
πλυντηριακό χαρακτήρα μετά το 1978. Κι η αλήθεια είναι ότι ίσως αυτό ήταν το μόνο
αποτέλεσμα που θα μπορούσε να μακιγιάρει με μεγάλη επιτυχία τις κηλίδες στην εικόνα του
πληγωμένου επικοινωνιακά εμιράτου αλλά και της ίδιας της FIFA. «Α ground-breaking World
Cup with a fairy tale ending», όπως διαφημίστηκε.
Με τη σκόνη της μουντιαλικής επικαιρότητας πλέον να έχει κατακαθίσει, υπάρχει η δυνατότητα
να διακρίνουμε ακόμα πιο καθαρά πώς διαμορφώνεται η κατάσταση στο παγκόσμιο ποδόσφαιρο
και κυρίως, ποιες είναι οι δυνάμεις και οι φιλοσοφίες πίσω από αυτό το μετασχηματιστικό
προσές που θα οδηγήσουν στα επόμενα «Κατάρ».

Πετροδόλαρα
Η εστίαση -και δικαίως- στο τελευταίο ΠΚ τείνει να θολώνει τις κινήσεις που γίνονται σε
θεσμικό, εξωθεσμικό ή παραθεσμικό επίπεδο από τους διάφορους εθνικούς φορείς των
πετρελαϊκών κεφαλαίων με φόντο όχι μόνο το τώρα αλλά και το προσεχές μέλλον. Κοινώς, τα
κράτη του Κόλπου δεν σκοπεύουν να περιορίσουν τη δραστηριότητά τους στην εξαγορά
ολόκληρων συλλόγων (Παρί, Μ. Σίτι, Νιουκάστλ) ή σε διοργανώσεις πυροτεχνήματα όπως το
Μουντιάλ του Κατάρ και τη φιλοξενία των ευρωπαϊκών Σούπερ Καπ, αλλά να γίνουν κεντρικοί
διαμορφωτές των εξελίξεων έχοντας ήδη θέσει σε εφαρμογή μια πολυεπίπεδη επιθετική
στρατηγική εκμετάλλευσης του ποδοσφαιρικού και εν γένει αθλητικού προϊόντος.
To Κατάρ θα φιλοξενήσει το Ασιατικό Κύπελλο το 2023, ενώ είναι σχεδόν βέβαιο ότι η
Σαουδική Αραβία αυτό του 2027. Η Ντόχα θα ξαναμπεί στο κάδρο των μεγάλων διοργανώσεων
με τους Πανασιατικούς του 2030, με το Ριάντ να ακολουθεί το 2034. Ενδιάμεσα, Σαουδική
Αραβία και Αίγυπτος φαίνεται ότι απεργάζονται μια ισχυρή υποψηφιότητα για το Μουντιάλ του
2030, με το σαουδαραβικό βασίλειο να φιλοξενεί και τους Ασιατικούς Χειμερινούς Αγώνες του
2029 στην υπό κατασκευή -από το μηδέν και με κόστος 500 εκ. δολαρίων- πόλη Νεόμ, στις
ακτές της Ερυθράς Θάλασσας. ΧΧΧΧ νέα ομοσπονδία
Κι αν τα πετροδόλαρα της καταριανής ελίτ φτάνουν μέχρι τη Γαλλία, τη Γερμανία και τη
Μεγάλη Βρετανία εξαγοράζοντας επιρροή και ενεργό συμμετοχή σε πολιτικο-στρατιωτικές
συμφωνίες, η έχουσα ηγεμονικές τάσεις και σαφώς μεγαλύτερη διεθνοπολιτική προοπτική και
φιλοδοξίες, Σαουδική Αραβία, φαίνεται έτοιμη να οδηγήσει την αθλητική κούρσα του
ανταγωνισμού σε άλλα επίπεδα. Η εξαγορά της Νιουκάστλ άνοιξε τον χορό για την είσοδο του
εγχώριου κεφαλαίου στην Premier League, ενώ από σαουδαραβικά χείλη επιβεβαιώθηκε το
ενδιαφέρον (και) για μελλοντική εξαγορά της Λίβερπουλ. Η μετακόμιση του Κριστιάνο
Ρονάλντο στο Ριάντ έναντι πάνω από 200 εκ. ευρώ, τον φέρνει ουσιαστικά στο ίδιο κάδρο με
τον Λέο Μέσι ο οποίος πέραν από πρέσβης της UNICEF, τυχαίνει να είναι από τον Μάιο του
2022 πρέσβης του «τουρισμού, της κληρονομιάς και της κουλτούρας» της Σαουδικής Αραβίας
έναντι πακτωλού χρημάτων1. Υπάρχουν όμως και άλλοι λόγοι που λειτουργούν ως προωθητικές
δυνάμεις της αθλητικής «μανίας» που κατακλύζει τις πετρελαϊκές μοναρχίες του Κόλπου, πέραν
από το sportwashing και την αναβάθμιση της εικόνας τους, κι αυτοί είναι λόγοι εσωτερικής
νομιμοποίησης.
Μπορεί o οίκος των Σαούντ να συνιστά την ισχυρότερη μοναρχία στον πλανήτη χάρη στα
τεράστια αποθέματα πλουτοπαραγωγικών πόρων, κυρίως πετρελαίου και φυσικού αερίου,
παρόλα αυτά δεν είναι ανεξάντλητα ενώ ήδη ο πλανήτης δρομολογεί την απαγκίστρωση από
τους υδρογονάνθρακες σε βάθος λίγων δεκαετιών. Αυτή η μεταβολή εύλογα αναμένεται να έχει
σοβαρό αντίκτυπο στα κράτη του Κόλπου, που ήδη αναζητούν νέους τρόπους αναπαραγωγής
της εσωτερικής τους συνοχής και της κοινωνικοπολιτικής σταθερότητας. Με τη Σαουδική
Αραβία να έχει μια εντυπωσιακά νεανική πληθυσμιακή διαστρωμάτωση (το 51% του
πληθυσμού υπολογίζεται κάτω από τα 25 έτη) και με τον επίσης μεγάλο νεανικό γυναικείο
πληθυσμό πρακτικά αδύνατον να παραμείνει αιωνίως περιχαρακωμένος από την οικονομία και
τις παραγωγικές σφαίρες της δημόσιας ζωής, το βασίλειο αντιμετωπίζει προκλήσεις που σίγουρα
δεν θα ήθελε σε καμία περίπτωση να πάρουν στο ελάχιστον την τροπή μιας δεύτερης Αραβικής
Άνοιξης2. Στο πλαίσιο αυτό, ο οίκος των Σαούντ έχει θέσει σε εφαρμογή ένα μακρόπνοο
μετασχηματιστικό πλάνο με τίτλο «Saudi Vision 2030»3, έχοντας ως βασικούς στρατηγικούς
άξονες τη μείωση της οικονομικής εξάρτησης από το πετρέλαιο, τη συγκρότηση μοντέρνων
κρατικών υποδομών σε τομείς όπως η παιδεία, η υγεία και ο τουρισμός, και παράλληλα, το
«στρογγύλεμα» της εικόνας ενός καταπιεστικού, συντηρητικού, εσωστρεφούς κράτους που
καθοδηγεί η σουνιτική μοναρχία. Σε αυτό τον σχεδιασμό, ο αθλητισμός και το ποδόσφαιρο ως
πλυντήριο, φορέας άρτου και θεαμάτων και εργαλείο κοινωνικής σύμπνοιας, κατέχουν κεντρικό
χαρακτήρα.

1
Βλ. ακόμα James Dorsey “Saudi Arabia milks Ronaldo, for what it’s worth”, [James Dorsey substack 07.01.23]
και Marim Zidane “Lionel Messi earned $122m last year. He still felt the need to take Saudi money”, The Guardian
12.05.22
2
Βλ. Caryle Murphy: Saudi Arabia's Youth and the Kingdom's Future, Woodrow Wilson International Center for
Scholars - Middle East Program, 2012, όπου διακρίνονται οι ρίζες του σαουδαραβικού μετασχηματισμού.
3
Βλ. “Vision 2030: Α story of transformation”, στην επίσημη κρατική πλατφόρμα www.vision2030.gov.sa
Ο «αμερικανικός» παράγοντας
Εύστοχα έχει παρατηρηθεί ότι τη στιγμή που ο Ζεπ Μπλάτερ έβγαζε από τον φάκελο τις χώρες
που θα φιλοξενούσαν τα παγκόσμια κύπελλα του 2018 και 2022, ένα υπόγειος πόλεμος μόλις
ξεκινούσε. Μετά τη Νότιο Αφρική, δύο κράτη εκτός ΝΑΤΟ ή εκτός αμερικανικής/δυτικής
επιρροής αλλά και για τρίτη φορά μέσα στη δεκαετία χώρα των BRICS, κέρδιζαν κατά κράτος
τη μάχη για το σημαντικότερο mega event απέναντι σε όλες τις δυτικές υποψηφιότητες
προεξέχοντος εκείνης των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας. Για ακόμα μια φορά, ο οργανισμός της
Παγκόσμιας Ομοσπονδίας αποδείκνυε, πέραν του ότι είναι επιρρεπής στον χρηματισμό και τη
διαφθορά, ότι σκοπεύει να αποκεντροποιήσει το ποδοσφαιρικό προϊόν ανοίγοντας πόρτες σε
αγορές που έως τότε φάνταζαν περιθωριοποιημένες για την ανάληψη των μεγάλων
διοργανώσεων.
Το πρόβλημα είναι ότι η αυτοκρατορία δεν ξεχνά και κυρίως, δεν συγχωρεί. Ό,τι ξεκίνησε το
2015, με την εισβολή πρακτόρων του FBΙ στα γραφεία της FIFA στη Ζυρίχη και αξιωματούχους
να πηδάνε από τα παράθυρα (σαν άλλες κατσαρίδες της διοίκησης Βασιλακόπουλου, στα δικά
μας), ήταν μια μεθοδική, χειρουργικά υπολογισμένη, επιχείρηση «καταπολέμησης της
διαφθοράς»4, με το πιο αποτελεσματικό προσές που ακολουθούσε διαχρονικά η αμερικανική
δικαιοσύνη: follow the money. Το FBI έφερε στην επιφάνεια όλο το σκοτεινό πλέγμα
δωροδοκιών, απάτης και ξεπλύματος χρήματος που για χρόνια λάμβανε χώρα ανάμεσα στα
διεφθαρμένα στελέχη και τις ηπειρωτικές ομοσπονδίες, στοχεύοντας αρχικά τους πιο
«αδύναμους» κρίκους, δηλαδή τα στελέχη των CONCACAF και CONMEBOL. Αυτό το
τεράστιο σκάνδαλο που ακουμπούσε όχι μόνο τη διαδικασία ανάληψης των Μουντιάλ από τις
BRICS αλλά την ίδια την αξιοπιστία και ακεραιότητα της FIFA, προκάλεσε εύκολα αυτό που εξ
αρχής επιζητούσε: την αλλαγή των συσχετισμών. Ο Μπλάτερ και οι κηφήνες Τσακ Μπλέιζερ,
Τζακ Γουόρνερ, Χούλιο Γκροντόνα, Νικολάς Λεός, Ρικάρντο Τειξέιρα κλπ που ανέθρεψε ή
κληρονόμησε από τον πάπα της διαπλοκής και της διαφθοράς, Ζοάο Χαβελάνζε, εξοβελίστηκαν,
φυλακίστηκαν ή πέθαναν στην πορεία. Ο αχυράνθρωπος που διαδέχτηκε τον Μπλάτερ, Τζάνι
Ινφαντίνο αντιπροσωπεύει ακριβώς το συγκεκριμένο μετασχηματισμό και η ανάληψη του ΠΚ
2026 από την τριπλέτα ΗΠΑ-Καναδά-Μεξικό επιβεβαίωσε απλώς το προφανές.
Βέβαια, ο αμερικανικός παράγοντας ξεφεύγει από το στενό πλαίσιο των θεσμικών προσώπων,
στοχεύοντας να ηγεμονεύσει και ιδεολογικά, επιβάλλοντας το δικό του know how όχι μόνο στον
τρόπο διεξαγωγής των κυρίαρχων διοργανώσεων αλλά και στους ίδιους του κανονισμούς του
παιχνιδιού. Επί του παρόντος, όλα τα παραπάνω αντιπροσωπεύονται από την πρωτοβουλία της
A22 Sports Management, που προωθεί τη δημιουργία της European Super League. Η ιδεολογική
βιτρίνα της ESL και των ισχυρών ανδρών των -καταχρεωμένων- ευρωπαϊκών συλλόγων που
πρωτοστατούν για την εγκαθίδρυσή της (Γκλέιζερ/Μαν.Γιούναιτεντ, Χένρι/Λίβερπουλ,
Πέρεθ/Ρεάλ, Λαπόρτα/Μπάρσα Ανιέλι/Γιουβέντους) βασίζεται σε κάτι σαν έρευνα που έχει

4
S. Assael, B. Forrest, V. Chaudary, “THE FBI VS. FIFA: The exclusive account of how a small band of federal
agents took down FIFA”, ESPN the Magazine 16.02.16, και μια πρόσφατη εξαιρετική σύνοψη D. Barcala, “Cómo
es posible que el Mundial se celebre en Qatar”, Revista Libero #43
εκπονήσει η European Club Association, ο βασικός μοχλός πίεσης των ισχυρών του ευρωπαϊκού
ποδοσφαίρου, με κεντρικά πορίσματα τη μείωση του ενδιαφέροντος για το παιχνίδι που
παρατηρείται στους νέους, την τάση υποστήριξης διαφορετικών συλλόγων από ίδιους οπαδούς
(!), την αναβάθμιση της ποδοσφαιρικής εμπειρίας μέσα από τα social media (!) και γενικότερα
την ανάγκη ριζικού μετασχηματισμού ενός παιχνιδιού που παίζεται σχετικά με τους ίδιους
κανόνες και πρακτικές για πάνω από έναν αιώνα 5. Ο όχι απαραίτητα προσεκτικός παρατηρητής
θα αντιληφθεί γρήγορα ότι καμιά από τις αλλαγές -οργανωτικές ή κανονισμών- που προωθεί ή
αποδέχεται η A22 (δημιουργία κλειστής λίγκας, μείωση χρόνου παιχνιδιού σε 60 λεπτά,
μετατροπή τελικού Τσ.Λ. σε θέαμα αλά Σούπερ Μπόουλ κλπ) δεν προέρχεται από την ανάγκη
αγωνιστικών αλλαγών που χρειάζεται το ποδόσφαιρο, αλλά σε μια καθαρά εμπορική λογική
διαπνεόμενη από «American exceptionalism».
Πέραν όμως από την ανάγκη ενός μανιφέστου παρλαπίπας για να νομιμοποιηθούν οι αλλαγές
που ευαγγελίζεται η A22, οι πραγματικοί τους προβληματισμοί βασίζονται στους εξής πυλώνες:
α) παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του MLS, το ποδόσφαιρο δεν έχει αξιοποιήσει-ξεζουμίσει
την αμερικανική αγορά. Για να διεισδύσει αποφασιστικά το ποδόσφαιρο στο αμερικανικό κοινό
χρειάζονται διαφορετικές μεταβλητές στην εξίσωση.
β) ο καταναλωτής μπορεί να μπουκώσει ακόμα περισσότερο εμπορικό τηλεοπτικό/μιντιακό
περιεχόμενο, όμως οι εξαντλημένοι παίκτες 6 παίζουν ήδη πολλούς αγώνες ασταμάτητα και
σύντομα θα δίνουν ακόμα περισσότερους (αύξηση ομάδων Euro, Μουντιάλ, Παγκοσμίου
Κυπέλλου Συλλόγων κλπ), άρα μια κλειστή λίγκα στελεχωμένη από τους τους μεγάλους που θα
παίζουν συνέχεια μεταξύ τους και η μείωση της διάρκειας των αγώνων προς χάρη του νεανικού
κοινού που σκρολάρει ακατάπαυστα στον καναπέ του, μοιάζουν να είναι η απάντηση στις
προκλήσεις της ποδοσφαιρικής μετανεωτερικότητας!
Αυτά που ευαγγελίζεται η A22 ως λύσεις θα προκαλέσουν διαιώνιση των προβλημάτων,
ακριβώς επειδή αντιλαμβάνεται ως λύσεις αυτά που είναι το ίδιο το πρόβλημα. Το ποδόσφαιρο
δεν πονάει επειδή ο θεατής δεν βλέπει 8 φορές τον χρόνο Γιουνάιτεντ – Λίβερπουλ ή Ρεάλ-
Μπατσελόνα και αναγκάζεται να δει Μπάγερν-Βικτόρια Πλζεν στους ομίλους του Τσ.Λ., αλλά
επειδή οι πόροι κατανέμονται δυσανάλογα, ουσιαστικός έλεγχος σε υπερτροφικά κλαμπ δεν
υφίσταται, τα χαμηλότερα δυναμικής πρωταθλήματα βαδίζουν προς αποκλεισμό ή περιορισμό
στο Κόνφερενς, οι ισχυροί γίνονται ισχυρότεροι και προφανώς ισοπεδώνεται ο ανταγωνισμός, οι
πιθανότητες εκπλήξεων και η δυνατότητα εύρωστου πλουραλισμού.

5
Βλ. Χαρακτηριστικά το report “Fan of the Future: Defining the Modern Football Fandom”, ECA.
6
Από τους κορυφαίους ευρωπαίους προπονητές, ο Κλοπ και δευτερευόντως ο Γκουαρντιόλα είναι αυτοί που έχουν
σταθεί επικριτικά απέναντι στο συμπιεσμένο αγωνιστικό πρόγραμμα. Από παίκτες, μεταξύ άλλων οι Κουρτούα, Ντε
Μπρόινε και Βαράν έχουν κάνει πολύ αιχμηρές δηλώσεις σχετικά, αναφέροντας επιπλέον τις ψυχολογικές
επιπτώσεις των συνεχόμενων αγώνων. Βλ. ακόμα την έρευνα της FIFPRO (Διεθνής Ομοσπονδίας Επαγγελματιών
Ποδοσφαιριστών) για το υπερβολικά φορτωμένο πρόγραμμα των παικτών λόγω (και) του Μουντιάλ του Κατάρ,
FIFA World Cup 2022: The Player Workload Journey.
Οι θεσμοί
Η αποφασιστική αναδιανομή των πόρων, η επιβολή ελέγχων ή περιορισμών στους
υπερτροφικούς γίγαντες και στους καταχρεωμένους δεινόσαυρους και η μείωση, ΝΑΙ μείωση,
των αγώνων, δεν βρίσκεται σε καμία ατζέντα των ευρισκόμενων υπό πίεση θεσμών, όπως η
UEFA και η FIFA. Αφού δεν έγινε εφικτή η μετατροπή του Μουντιάλ σε διετή διοργάνωση,
κυρίως λόγω της αντίστασης της UEFA, η Παγκόσμια Ομοσπονδία διεύρυνε σε 48 τον αριθμό
των ομάδων που θα λάβουν μέρος στο 23ο Μουντιάλ επιστρατεύοντας ένα φορμάτ 16 ομίλων με
3 ομάδες ο καθένας, όπου θα περνούν στην επόμενη φάση οι πρώτες των ομίλων και οι ΧΧΧ
καλύτερες δεύτερες. Από την πλευρά της η UEFA, αφού έχυσε κροκοδείλια δάκρυα
καταφεύγοντας ακόμα και στον προσεταιρισμό οπαδικών δικτύων χάρη του «κοινού» στόχου
διαφύλαξης της καρδιάς του παιχνιδιού απέναντι στους αδηφάγους μεγαλοκαρχαρίες της ECA,
φρόντισε να περάσει το νέο «ελβετικό» φορμάτ 7 για το Τσ.Λ. το οποίο, μαντέψτε, τείνει προς
την ESL και κλείνει ακόμα περισσότερο την πόρτα στις ομάδες πέραν των Big 5
πρωταθλημάτων. Ωστόσο αναμένεται να αυξήσει τον αριθμό των αγώνων και τα έσοδα κατά
40%.
Στον αντίποδα κινήθηκε η Premier League. Γνωρίζοντας προφανώς την ισχύ και την αυτονομία
του αγγλικού πρωταθλήματος, η Premier έσπευσε να καταστήσει καταστατικά σχεδόν αδύνατον
την παράλληλη συμμετοχή συλλόγων της σε μια οποιοδήποτε λίγκα τύπου ESL. Μάλιστα,
μπροστά στην είδηση περί επανόδου των συζητήσεων για την ESL, ο Χένρι Γουίντερ των Times
έγραψε χαρακτηριστικά «Καλή επιτυχία χωρίς αγγλικούς συλλόγους». Είναι όμως άγνωστο αν
αυτή η κίνηση της Premier θα αποδειχθεί απροσπέλαστο εμπόδιο ή ένα ισχυρό
διαπραγματευτικό χαρτί. *Ισπανία και Ιταλία
Ποια όμως είναι η αντιμετώπιση των διασυλλογικών θεσμών απέναντι στον αθέμιτο
ανταγωνισμό των πετροδόλαρων; Εδώ εντοπίζεται ένα ενδιαφέρον. H UEFA δεν μπόρεσε να
κερδίσει την πανίσχυρη νομική ομάδα της Μαν. Σίτι, όμως η Premier φαίνεται ότι ενδέχεται να
αποτελέσει πάλι τον διαφοροποιητικό παράγοντα. Η πρόσφατη ολοκλήρωση της έρευνας που
αποκαλύπτει πάνω από 100 οικονομικές παραβιάσεις του συλλόγου από το Μάντσεστερ κατά
την περίοδο 2009-2018, φέρνει στο σκαμνί τους σεΐχηδες με απρόβλεπτες συνέπειες για το
μέλλον της Σίτι. Συν τοις άλλοις, αναμένεται και η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου,
σχετικά με το κατά πόσο μπορεί ένας φορέας όπως η ESL να σπάσει το ποδοσφαιρικό
μονοπώλιο της UEFA.

Ελλάδα 2030

7
Jonathan Wilson, “New-look Champions League is a pointless waste of time that will destroy the drama”, The
Guardian 13.03.2021.
Ποιος θα είναι ο ρόλος, η δράση ή η στάση των οπαδών, των σκεπτόμενων φιλάθλων, των
πολιτικοποιημένων ανθρώπων, μπροστά σε έναν πιθανό Μουντιάλ 2030 Ελλάδας-Αιγύπτου-
Σαουδικής Αραβίας; Ποια θα είναι η πρόσληψη ενός τέτοιου εγχειρήματος sportwashing πλάι σε
δύο χώρες με συγκεκριμένο πολιτικό πρόσημο, συγκεκριμένη γεωπολιτική στόχευση και
συγκεκριμένη στρατηγική αναπαραγωγής των ελίτ τους; Αυτά θα είναι τα καυτά ερωτήματα που
θα κληθούμε να απαντήσουμε σε περίπτωση που η σκέψη/πρόταση υποψηφιότητας γίνει πράξη
και τελεσφορήσει. Αντίθετα, αν η FIFA δώσει τη διοργάνωση στη Λατινική Αμερική
(Ουρουγουάη-Αργεντινή-Παραγουάη-Χιλή) μπορεί να πάρει σάρκα και οστά μια ρομαντική
επιστροφή στις ρίζες του πρώτου Μουντιάλ το 1930. Αλλά ακόμα και εκεί, οι 48 ομάδες των 16
ομίλων ξεζουμισμένων ποδοσφαιριστών, που έως σήμερα δεν έχουν καν λόγο στη διαδικασία
λήψης αποφάσεων της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας, και ενός παιχνιδιού που ομογενοποιείται
χάνοντας πυρηνικά στοιχεία της ταυτότητάς του και βαίνοντας προς χρονική συρρίκνωση επειδή
ο σύγχρονος θεατής «βαριέται να παρακολουθήσει απερίσπαστος 90 λεπτά αγώνα», θα
παραμένουν στην επιφάνεια ως διακύβευμα, τουλάχιστον για τα εντός του αγωνιστικού χώρου.
Όσα αναμένεται να συμβούν εκτός γηπέδων, όπως για παράδειγμα, ποιο εξαθλιωμένο εργατικό
δυναμικό χτίζει τη φαραωνική πόλη Νεόμ, ποιες θα είναι οι συνθήκες για τα όποια αντίστοιχα
έργα στη Λατινική Αμερική, την Αίγυπτο ή την Ελλάδα και πόσα κεφάλαια θα δαπανηθούν για
να παίξει μια χώρα το σφουγγαρόπανο των Σαουδαράβων ή των εγχώριων ελίτ της, αντί να
επενδυθούν σε τομείς όπως η υγεία και η παιδεία, είναι καταφανώς σημαντικότερα για το
κοινωνικό σύνολο.