Chapter 12

Yaylar (Springs)

Dr. Şaban ULUS

Thanks to Dear Samir Khoshaba
 Giriş
• Yaylar elastik elemanlardır
ve :
• kuvvet veya tork uygular
• enerjiyi absorbe eder.

2
• Daha fazla kuvvet uygulaması
örneği. Enerji veya (kuvvet)
yayda depolanır
• Yayların çoğu metalden yapılır,
ancak plastik veya kauçuktan
yapılmış yaylar da vardır.
• Titreşim sönümleyici olarak
kullanılan kauçuk bloklara
örnek.
• Bu derste sadece metal yaylar
ele alınacaktır.

3
Delme aletlerindeki yaylar

4
Bir motordaki valf yayları

Yayların diğer uygulama alanları

5
Bobin "veya sarmal" Yaylar (Coil “or helical” Springs )
Helisel (bobin) sıkıştırma yaylarının bazı örnekleri

Baskı Yayı Türleri

varil

kum saati Değişken adım 6

Helisel (bobin) gergi yayları

Bu derste sadece helisel baskı yayları işlenecektir.

7
Yaprak Yaylar (Leaf Springs )

8
Burulma Çubuğu Yayları

Belki de tüm yay formlarının en

basiti burulma çubuğudur. Bazen
otomotivde süspansiyon yayı
olarak kullanılırlar.

9
10
Çöz Problem 12.3
Şekil 12.1b'de bir otomobilin bagaj
kapağı için denge yayı olarak
kullanılan bir burulma çubuğu
gösterilmektedir. Burulma çubuğu
bölümünün uzunluğu 42,5 inçtir. ve
çap 0.312 inçtir. Çubuğun bir ucu
diğer uca göre açısal olarak 75°
döndüğünde, çubuktaki kesme
gerilimindeki değişimi ve torktaki
değişimi hesaplayın.
Verilenler:
L = 42,5 in = 1079,5 mm
d = 0,312 in = 7,9 mm
θ = 75ᵒ

11
Helezon Yay Gerilme ve Şekil Değiştirme Denklemleri
(Coil Spring Stress and Deflection Equations )

12
 • Yay teli bir torka ve bir eğilme momentine maruz kalır.
Yaydaki Gerilmeler • Burulma ve eğilme gerilmelerine neden olur
• Ancak eğilme gerilmeleri, burulma gerilmelerine göre
çok küçüktür, bu nedenle ihmal edilir.

16 ∙ 𝑇
(4.4) 𝜏=
d 𝜋 ∙ 𝑑3
𝐷
𝑇=𝐹∙
2

8 ∙ 𝐹𝐷 (12.1)
𝜏=
𝜋 ∙ 𝑑3
𝐷 (12.2)
Spring index 𝐶=
𝑑 13
Düz burulma çubuğu:
8 ∙ 𝐹𝐷
(12.1) 𝜏=
𝜋 ∙ 𝑑3

𝜏 Stress conc. factor

𝜏 8 ∙ 𝐹𝐷
𝜏= 3
∙𝐾
𝜋∙𝑑
• Dynamic (Wahl factor)
Eğrisel burulma çubuğu: 4𝐶 − 1 0,615
𝐾𝑤 = + (12.3)
4𝐶 − 4 𝐶
𝜏 = 𝜏𝑚𝑎𝑥
• Static (Transverse shear factor)
0,5
𝐾𝑤 = 1 + (12.4)
𝐶

14
 Denklem (12.5) & (12.6) aşağıdaki
Gerilme yığılma faktörleri koşullarla kullanılabilir:

denklem (12.1) kullanıldığında

• Dinamik (fatigue) yükler:
8 ∙ 𝐹𝐷
𝜏= ∙𝐾
𝜋 ∙ 𝑑3 𝑤 8∙𝐹
𝜏= ∙ 𝐶𝐾𝑤 (12.5)
𝐷 𝜋 ∙ 𝑑2
(12.2) 𝐶=
𝑑 λ

• statik yükler için:

8 ∙ 𝐹𝐷
𝜏= ∙𝐾 • The load F is centric
𝜋 ∙ 𝑑3 𝑠 8∙𝐹 𝐷
𝜏= ∙ 𝐶𝐾𝑠 (12.6) •𝐶= >3
𝜋 ∙ 𝑑2 𝑑
𝐷 • Lead angle λ < 12°
(12.2) 𝐶=
𝑑
15
16
 Helezon (Helisel) Yay Şekil 8𝐹𝐷3 𝑁
𝛿= (12.7)
Değiştirmesi 𝑑4𝐺

F
δ F k

δ
δ
𝐹 𝐹𝑑 4 𝐺
Spring rate: 𝑘 = =
N=8 𝛿 8𝐹𝐷3 𝑁
N=7
𝑑4 𝐺
𝑘= 𝑑∙𝐺
N = Number of active turns (coils) 8𝐷3 𝑁 𝑘= (12.8)
8𝑁𝐶 3
G = Modulus of rigidity
C = D/d
17
Bazı semboller: d= Tel Çapı
Lf= Serbest uzunluk (yay yüksüz halde)
p = adım (pitch)
D = Yay çapı
Di = Yay iç çapı
Do = Yay dış çapı

18
Örnek E12-1
Aşağıdaki resimdeki özel çelik yayı düşünerek.
• Adım (pitch), katı yükseklik (solid height) ve aktif dönüş sayısını bulun
• Yay oranını bulun
• Yayı kapatmak için gereken Fs kuvvetini bulun
• Fs kuvvetinin yaydaki kayma gerilmesini bulunuz.

Not: Her son dönüşün 1/4'ünün özel bir sette sabitleneceğini varsayıyoruz.

19
Konik helezonik baskı yayları
Conical compression coil springs

Problem 12.19
A conical compression coil spring, as illustrated in in Figure 12.6, is
made of 3-mm-diameter steel wire and has an active coil diameter that
varies from 20 mm at the top to 45 mm at the bottom. The pitch (axial
pacing between corresponding points on adjacent coil) is 7 mm
throughout. There are four active coils. A force of is applied to compress
the spring, and the stresses always remain in the elastic range.
a. As the force is increased, which coil deflects to zero pitch first?
Explain
b. Calculate the magnitude of force required to cause the deflection in
part a.
a. Suppose the force is increased until the entire spring is
compressed solid. Neatly sketch a force-deflection curve for the
spring

20
Helisel Baskı Yayları için Gerilme ve Mukavemet Analizleri - Statik yükleme
(Stress and Strength Analyses for Helical Compression Springs-Static loading )

• Bu derste sadece dolu

kesitli telden sarılmış
sarmal yaylar işlenecektir.

• Tablo 12.1, 2 mm
çapındaki ortak yay
telinin nispi maliyetini
göstermektedir.

21
22
Yay tasarımı için, denklem 12.5 ile kullanım için izin verilen
kesme gerilmesi değerleri gereklidir. Bu ise aşağıdaki gibi
olacaktır:
1. yayları tasarlarken set veya uzun süreli kısalma “sürünme (creep)”den
kaçınmalıyız. Ssy “kesme akma dayanımının” deneysel değerleri nadiren
mevcuttur, bu nedenle hesaplamalarda Su (yay teli için 220 ksi) kullanılacaktır. Fs
denklem (3.12) Sy = 1.05 Su – 30 ksi = 1.05 x 220 – 30 = 201 ksi

Ssy = 0.58 x Sy = 0.58 x 201 = 116 ksi

veya Ssy = (116/220) Su → Ssy = 0.53Su

2. Baskı helezonik sarmal yaylarını, tüm sarımlar birbirine değecek şekilde, katı
(tam kapalı) yüksekliğine yükleme için en yüksek gerilmeye maruz bırakabiliriz.
Bu durum asla servis çalışma koşulunda görünmemelidir, ancak yanlışlıkla
olabilir. Bu nedenle bu kuvvet 0.53Su 'ya göre hesaplanmalıdır. s = 0.53Su
kullanınız
23
3. Deneyimler sonucu, s = 0.45Su (demirli yaylar - ferrous springs) için tasarlanmış yaylarda %2'den
daha az uzun vadeli set oluşacağını göstermektedir.

4. Bu güvenlik katsayısı SF= 0.53Su/0.45Su = 1,18

5. “Katı yaya” ulaşmadan maksimum yük nedeniyle deformasyonu durdurarak baskı yaylarının “Katı
yay”a yüklenmesinden kaçınmalıyız. Bir “uyumsuzluk payı” (clash allowance) kullanmalıyız.
Uyumsuzluk payı maksimum yükte yay deformasyonunun %10'u olmalıdır (eğer problemde
verilmemişse).

ca = clash allowance = 0,1∙δmax load

24
6. Baskı helezon yaylarında “artık gerilmeler” kullanılır. Yay istenilenden daha
uzun sarılırsa ve ardından katı hale kapatılarak istenilen uzunluğa erişilir. Bu
işleme "ön ayar (presetting)" denir.

ÖZET: Baskı helezon yaylarında uzun vadeli seti %2'den daha az ile
sınırlamak için, denklemden hesaplanan kesme gerilmesi. (12.6):

s  0,45Su Demirli – ön ayarsız (Ferrous-without presetting )

s  0,35Su Demir dışı ve östenitik paslanmaz-ön ayarsız

(Non ferrous and austenitic stainless-without presetting)

s  0,65Su Demirli – ön ayarlı (Ferrous-with presetting)

s  0,55Su Demir dışı ve östenitik paslanmaz-ön ayarlı

Non ferrous and austenitic stainless-with presetting

(12.9)
25
ÇÖZ problem 12.14
D = 50 ve d = 5,5 mm olan bir sarmal helezon yaylar, 10 mm'lik bir
adımla (komşu sarımların karşılık gelen noktaları arasındaki mesafe)
sarılır. Malzeme ASTM A227 soğuk çekilmiş karbon çeliğidir. Yay
sıkıştırılmış katı ise, kuvvet kaldırıldığında orijinal serbest uzunluğuna
dönmesi beklenir mi?

26
Helisel baskı yaylarının uç tasarımı
(End design of Helical compression Springs )
Nt = toplam dönüş sayısı

N = aktif dönüş sayısı

Nt  N + 2 (12.10)

Helezon yay için

özel uç elemanı 27
Helisel Baskı Yaylarının Burkulma Analizi
(Buckling Analysis of helical Compression Springs)

28
Helisel Baskı Yayları için Tasarım Prosedürü – Statik Yükleme
(Design Procedure for Helical Compression Springs – Static Loading)
• Bir helezon yay tasarımının en temel iki gereksinimi şunlardır:
o Kabul edilebilir gerilme seviyesi
o İstenen yay sabiti

• Ağırlığı, boyutu ve maliyeti en aza indirmek için yaylar genellikle önemli uzun vadeli hedef" ile
sonuçlanmayacak en yüksek gerilme düzeyine göre tasarlanır.

• Gerilme genellikle yay sabitinden önce düşünülür, çünkü gerilme D ve d'yi içerir, ancak N'yi içermez.

• D ve d seçildiği zaman, N bu temele göre veya yay sabitine göre belirlenir.

• Son olarak, istenen “uyumsuzluk payı (clash allowance)”na göre yayın serbest uzunluğu belirlenir.

• Ortaya çıkan tasarım burkulmaya meyilli ise veya yay mevcut alana sığmıyorsa, başka bir D ve d
kombinasyonu gerektirir.

• Yay çok büyük veya çok ağır çıkıyorsa, daha güçlü bir malzeme düşünülmelidir.

29
Çöz problem 12.27
Maksimum 1000 N çalışma kuvveti ve yayın 60 mm daha uzun olduğunda 500 N kuvvet uygulamak için kare
(squared) ve zemine dayalı (ground) uçlara sahip sarmal bir sıkıştırma yayı gereklidir.Yayı statik yükleme
temelinde ayarlamak için yeterince az sayıda yük döngüsü dahil edilecektir. Mevcut bir 5 mm çapında müzik teli
kullanılacaktır. Yay ön ayarlamalıdır. D, N ve Lf için uygun değerleri belirleyiniz. Olası burkulma olup olmadığını
kontrol ediniz.
Fmin

Fmax

Fs
Lf

Ls

30
Yorulma Yüklemesi için Helisel Baskı Yaylarının Tasarımı
(Designing of Helical Compression Springs for Fatigue Loading)

• Bu kısım, 8. bölümdeki Yorulma

yükleme bilgilerine dayanmaktadır.
Şekil 12.12, burulma yorulma yükü ile
yüklenen bir yay telinin bir S-N eğrisini
göstermektedir..

• Malzemede, teli daha güçlü hale

getirmek ve yüzey gerilmeleri
oluşturmak için bilyalı dövme (shot-
peened) işlemi uygulanır.

31
• Baskı yayları sadece tek yönde
(dalgalı) yüklenir. Değişken ve
ortalama gerilimler arasındaki
ilişki sıfır ile bir arasındadır.
( 0  a/m  1 ). Şekil. 12.13

32
• Şekil 12.15 (aşağıda), döngü sayısına göre maksimum burulma gerilimlerini gösteren
S-N eğrilerini gösterir. (Yük, sıfır ile maksimum arasında değişkendir).

• Bilyayla dövülmüş (shot-peened) teli ve bilyeyle dövülmemiş (non-shot-peened) teli

gösteren iki alt eğriye dikkat edin. Bu gerçek testlerin bir sonucudur.Bu durumda
yüzey faktörü Cs 1.

33
• Şekil 12.6 süresiz dayanım
yorulma diyagramını
göstermektedir. Bu yaylar
motor supap yaylarında
kullanılmaktadır.

34
• Şekil 12.7 (aşağıda), “üretim
sürecindeki yerleşik gerilmelerin”
önceden ayarlanmasının malzeme
mukavemetini nasıl etkilediğini
göstermektedir. Bu gerilmelerin
yönü, yük yönünün tersi olmalıdır.

35
• Yaylardaki değişken yük yönünün hızlı
değişmesi nedeniyle yüksek hızlı
makinelerde yay dalgalanması görülür.
Örneğin: 5000 rpm ile çalışan bir
motordaki valf yayları dakikada 2500
devir ile yüklenir ki bu oldukça 353000  d
yüksektir. Bu durumda yayın fn = (12.11a)
frekansının doğal frekansın 13 kat (13. ND 2
harmonik) altında olması gerektiğini
D and d in [mm], N in [Numbers of active turns] and fn in [Hz]
kontrol etmemiz gerekir.
Note that [Hz] is equal to revolution per second:
Doğal frekans aşağıdaki
denklemle hesaplanır: nn = 60fn [rpm]

nn
 13 (Thirteenth harmonic)
n

36
Problem 12.36
Otomatik bir üretim makinesi, subap iticisini 1800 rpm'ye
kadar hızlarda dönen bir kam ile temas halinde tutmak
için bir baskı helezon yayı gerektirir. Kurulduğunda, yay
kuvveti 150 ile 600 N arasında değişirken, yay yüksekliği
10 mm aralığında değişmektedir. Şekil 12.16'nın geçerli
olduğu, mevcut bir 4,5 mm çapında bilyalı dövme (shot-
peened) tel kaynağı kullanılacaktır. Uyumsuzluk payı
(clash allowance) 2,5 mm olacaktır. Tasarım, geçici
olarak, yay katı olarak kapatıldığında gerilme 800 MPa
ile sınırlamaya dayalı olacaktır. Uçlar kare ve taşlanmış
(ground) ve ön ayar (preset) kullanılmayacaktır.

a. D, N, Ls, ve Lf için uygun ayarları bulunuz

b. Yayın burkulma olasılığını, yay dalgalanma sorunlarıyla
karşılaşma olasılığını ve normal çalışma sırasında yaklaşık
güvenlik katsayısını belirleyiniz.
c. 100 MPa'lık bir artık burulma gerilimi ile sonuçlanan
presleme kullanılıyorsa, yayın yaklaşık güvenlik katsayısı
(yorulma hasarına göre) ne olur?
37
38