ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
ΣΧΟΛΗ
ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΑΓΩΓΗΣ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ
ΤΜΗΜΑ
ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΝΗΛΙΚΩΝ
ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ
ΑΜΒΛΥΝΣΗΣ ΤΩΝ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ:
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΠΑΟΥΛΟ
ΦΡΕΪΡΕ
Εργασία στο Μάθημα «Εκπαίδευση Ενηλίκων:
Αρχές και Διδακτικές Εφαρμογές»

Φοιτήτρια
Εξαρχοπούλου Μαρία

Καθηγήτρια
Καρασαββίδου Ελένη
 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ.....................................................................................1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ...............................................................................................................................2

1. Κοινωνική διαστρωμάτωση, κουλτούρα και εκπαίδευση.....................................................3

1.1 Η έννοια της κοινωνικής διαστρωμάτωσης.....................................................................3

1.2 Κοινωνική τάξη και ταξική συνείδηση...........................................................................3

1.3 Κοινωνική τάξη και εκπαίδευση.....................................................................................4

2. Εκπαίδευση Ενηλίκων..........................................................................................................4

2.1 Ορισμός της Εκπαίδευσης Ενηλίκων..............................................................................4

2.2 Διαστάσεις και Λειτουργίες της Εκπαίδευσης Ενηλίκων................................................4

2.3 Ο ρόλος της εκπαίδευσης ενηλίκων σε κοινωνικό και ατομικό επίπεδο.........................5

3. Πάουλο Φρέιρε.....................................................................................................................6

3.1 Ο Πάουλο Φρέιρε και η "Παιδαγωγική των καταπιεσμένων".........................................6

3.2 Το Φρεϊριανό πλαίσιο: Τάξη, Κουλτούρα και Κριτικός στοχαμός.................................7

3.3 Ο ρόλος του εκπαιδευτικού κατά τον Φρέιρε.................................................................8

Επίλογος-Συμπεράσματα..........................................................................................................8

Βιβλιογραφία............................................................................................................................9

1|Σελίδα
Εισαγωγή

Η παρούσα εργασία αποτελεί μία βιβλιογραφική ανασκόπηση που αφορά στην

κοινωνική ανισότητα και στο πώς η εκπαίδευση ενηλίκων μπορεί να λειτουργήσει
αμβλύνοντάς την. Ο Πάουλο Φρέιρε αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα πρόσωπα
στο χώρο της εκπαίδευσης ενηλίκων, αφού με το έργο και τη μέθοδό του συνέβαλε
καθοριστικά στην εξέλιξή της.

Εντοπίζονται στην εργασία τρεις κύριες ενότητες. Στην πρώτη ενότητα «Κοινωνική
διαστρωμάτωση, κουλτούρα και εκπαίδευση» επεξηγούνται οι έννοιες της κοινωνικής
διαστρωμάτωσης, της κοινωνικής τάξης και της ταξικής συνείδησης, αλλά και η
σύνδεση της κοινωνικής τάξης με την εκπαίδευση.

Ακολούθως, στη δεύτερη ενότητα «Εκπαίδευση Ενηλίκων» αφού ορίζεται η

εκπαίδευση ενηλίκων, παρουσιάζονται οι διαστάσεις, οι λειτουργίες της, καθώς και ο
ρόλος της σε κοινωνικό και ατομικό επίπεδο.

Τέλος, στην τρίτη ενότητα «Πάουλο Φρέιρε» αφού παρατίθενται ορισμένα

βιογραφικά στοιχεία του Φρέιρε, γίνεται αναφορά στο έργο του «Παιδαγωγική των
καταπιεσμένων». Εξηγούνται αμέσως μετά οι έννοιες της τάξης, της κουλτούρας και
του κριτικού στοχασμού στο Φρεϊριανό πλαίσιο, και τελευταίος αναλύεται ο ρόλος
του εκπαιδευτικού.

Καταληκτικά, παρατίθενται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την εκπόνηση της

εργασίας και η σχετική βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε.

2|Σελίδα
 1. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ, ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
1.1. Η έννοια της κοινωνικής διαστρωμάτωσης

Με τον όρο κοινωνική διαστρωμάτωση γίνεται αναφορά στην ιεραρχική ταξινόμηση

των ανθρώπων με βάση την πρόσβαση που έχουν σε επιθυμητούς πόρους, τις
ευκαιρίες ζωής (δηλαδή την δυνατότητα χρήσης υλικών ή/και πολιτιστικών αγαθών)
και την κοινωνική επιρροή. Διάφορες θεωρίες προσεγγίζουν τη διάταξη των
κοινωνικών στρωμάτων με διαφορετικούς τρόπους (πχ. η διαστρωμάτωση κατά
Μαρξ, Βέμπερ κλπ.). (J.C. Alexander, K. Thompson, L.D. Edles, 2016).

1.2. Κοινωνική τάξη και ταξική συνείδηση

Η κοινωνική τάξη σχετίζεται με έναν συνδυασμό διαφόρων παραγόντων, που ο

καθένας μεμονωμένα αλλά και όλοι συνδυαστικά συμβάλλουν στη δημιουργία μίας
ξεχωριστής κοινωνικής «φυσιογνωμίας» για τα μέλη της. Ακολουθεί επιγραμματική
αναφορά των παραγόντων αυτών:

 Επάγγελμα
 Εισόδημα και οικονομική ισχύς
 Πολιτική επιρροή
 Οικιστικές και λοιπές συνθήκες ζωής
 Επίπεδο μόρφωσης
 Διατροφικές, ενδυματολογικές, ψυχαγωγικές και πολιτιστικές προτιμήσεις
 Μορφές κοινωνικής, ψυχικής καταπόνησης

Η ταξική συνείδηση εκφράζεται ως η παροχή διαφόρων μορφών υποστήριξης μεταξύ

των μελών της ταξικής ομάδας. Στη σημερινή εποχή, οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις
δεν έχουν υψηλό επίπεδο ταξικής συνείδησης. (Αγγελόπουλος, 2014)

Κατά τον Τόμσον (όπως αναφέρεται στο Λάλλας, 2020) η ταξική συνείδηση δεν είναι
κάτι δοτό και δεδομένο, σε αντίθεση με την ταξική εμπειρία. Συνίσταται στο πώς η
εμπειρία ενσωματώνεται στην κουλτούρα, δηλαδή στις παραδόσεις, στα αξιακά
συστήματα, στις ιδέες, στους θεσμούς. Παρά την ενδεχόμενη ύπαρξη κοινών

3|Σελίδα
εμπειριών μεταξύ των ατόμων της ίδιας τάξης, η παρέμβασή τους, ο τρόπος με τον
οποίο διαχειρίζονται αυτές τις εμπειρίες δεν είναι δεδομένος. Βαρύνουσας σημασίας
είναι δηλαδή το δρών υποκείμενο στη διαμόρφωση της ταξικής συνείδησης.

1.3. Κοινωνική τάξη και εκπαίδευση

Κατά τους Ballantine και Carroll (όπως αναφέρεται στο J.C. Alexander, K.
Thompson, L.D. Edles, 2016) η κατανομή των εκπαιδευτικών ευκαιριών και των
επιδόσεων επηρεάζεται από την κοινωνική δομή. Παραδείγματος χάριν, η έλλειψη
υλικών πόρων σε οικογενειακό επίπεδο αυξάνει τις πιθανότητες να βρεθούν σε
μειονεκτική θέση από εκπαιδευτική άποψη μαθητές προερχόμενοι από κατώτερες
κοινωνικές τάξεις. Ακόμα, κατά τον Coleman (όπως αναφέρεται στο J.C. Alexander,
K. Thompson, L.D. Edles, 2016) κομβικός είναι ο ρόλος του εκπαιδευτικού και
κοινωνικού υποβάθρου της οικογένειας, της κουλτούρας της οικογένειας και της
κουλτούρας της ομάδας. Εύλογα λοιπόν στη σημερινή εποχή προκύπτει το ερώτημα
πώς είναι δυνατόν να βελτιώσει κανείς τη διδασκαλία και τη μάθηση όταν οι ίδιοι οι
μαθητές μαστίζονται από την φτώχεια; (Stephen N. Elliott, Thomas R. Kratochwill,
Joan Littlefield Cook, John F. Travers, 2008).

2. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΝΗΛΙΚΩΝ
2.1. Ορισμός της Εκπαίδευσης Ενηλίκων

Σύμφωνα με το λεξικό Μπαμπινιώτη (όπως αναφέρεται στο Παπαϊωάννου, 2009)

«εκπαίδευση είναι ο θεσμός που αποσκοπεί στη μόρφωση και την ανάπτυξη της
προσωπικότητας (κυρίως των νέων ανθρώπων) με συστηματική διδασκαλία σε ειδικά
ιδρύματα (σχολεία, πανεπιστήμια κλπ.)». Σύμφωνα με τον Rogers κατά τον ΟΟΣΑ
(όπως αναφέρεται στο Αθανασίου, 2017) με τον όρο εκπαίδευση ενηλίκων γίνεται
αναφορά σε κάθε μαθησιακή δραστηριότητα ή πρόγραμμα που σχεδιάζεται από
κάποιον εκπαιδευτικό φορέα για να ανταποκριθεί σε μία ενδεχόμενη ανάγκη
κατάρτισης ή στο ενδιαφέρον οποιουδήποτε ανθρώπου έχει ξεπεράσει την ηλικία της
υποχρεωτικής εκπαίδευσης και η βασική του δραστηριότητα δεν είναι η εκπαίδευση.
Επομένως, στην εκπαίδευση ενηλίκων συμπεριλαμβάνονται μη επαγγελματικές,
επαγγελματικές, γενικές, μη τυπικές και τυπικές σπουδές, καθώς και η εκπαίδευση
που την χαρακτηρίζει σκοπός συλλογικός, κοινωνικός.

2.2. Διαστάσεις και Λειτουργίες της Εκπαίδευσης Ενηλίκων

4|Σελίδα
Είναι σημαντικό, όταν γίνεται αναφορά στην εκπαίδευση ενηλίκων, να αναγνωρίζεται
το γεγονός ότι πρόκειται για διαδικασία στην οποία συμμετέχουν ενήλικες με τη
βούληση τους. Οι ενήλικες αυτοί έχουν ήδη αναπτύξει τεχνικές μάθησης, βρίσκονται
σε κάποια επαγγελματική κατάσταση κλπ. Η εκπαίδευση ενηλίκων ως διαδικασία
χαρακτηρίζεται από τις παρακάτω διαστάσεις και λειτουργίες:

 Δίνει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με ό,τι έως τότε

δεν ήταν εφικτό να μάθουν
 Παρέχει ευκαιρίες για νέες επαγγελματικές δραστηριότητες, μέσω της
απόκτησης γνώσεων, ικανοτήτων, δεξιοτήτων
 Δίνει την ευκαιρία ενός νέου επαγγελματικού δρόμου
 Προωθεί τη συμμετοχή σε όλους τους κοινωνικούς τομείς (Κοντάκος,
Γκόβαρης 2006)

Μία ακόμα διάσταση της εκπαίδευσης ενηλίκων είναι η εξής: Στις σημερινές
πολυπολιτισμικές κοινωνίες είναι σαφές ότι δεν πρόκειται απλώς για εκπαίδευση
ενηλίκων, αλλά για συνεκπαίδευση. Άνθρωποι διαφορετικής εθνότητας, κουλτούρας,
οικογένειας, φύλου (αυτό ισχύει και για τις αμιγείς πληθυσμιακά κοινωνίες), φυλής
αποτελούν τους εκπαιδευόμενους στα εκπαιδευτικά κέντρα για την εκπαίδευση
ενηλίκων. (Παπά, 2008)

2.3. Ο ρόλος της εκπαίδευσης ενηλίκων σε κοινωνικό και ατομικό

επίπεδο

Είναι σαφές πως ο ρόλος της εκπαίδευσης ενηλίκων δεν περιορίζεται μόνο σε
ατομικό ή μόνο σε κοινωνικό επίπεδο, αφού καλείται να ανταποκριθεί τόσο σε
ατομικές όσο και σε κοινωνικές προσδοκίες. Ωστόσο, οι προσωπικές επιθυμίες
του/της εκάστοτε επιμορφούμενου/ης δεν είναι απαραίτητα συναφείς με τις
κοινωνικές προσδοκίες.

Σε κοινωνικό επίπεδο η εκπαίδευση ενηλίκων έχει τον ρόλο ενός θεσμού

οικονομικής ανάπτυξης μιας χώρας, αφού καλείται να στηρίξει τις διαδικασίες
ρύθμισης της αγοράς. Ακόμα, διασφαλίζεται σε έναν βαθμό η συνέχεια της κοινωνίας
και η κοινωνική συνοχή, αφού μέσω της εκπαίδευσης ενηλίκων προωθούνται οι αξίες
εκείνες που είναι κοινωνικά αποδεκτές και θεωρούνται θεμελιώδεις για τη συνέχεια
της κοινωνίας στο χρόνο.

5|Σελίδα
Από την άλλη πλευρά, κάθε επιμορφούμενος/η μέσω της συμμετοχής του/της σε ένα
πρόγραμμα εκπαίδευσης ενηλίκων αναμένει να ικανοποιήσει τις ανάγκες του για
προσωπική εξέλιξη, εξέλιξη της ταυτότητάς του/της.

Επομένως, στα πλαίσια ενός συγκρουσιακού πεδίου αντιμαχόμενων προσδοκιών, η

εκπαίδευση ενηλίκων καλείται να θέσει προτεραιότητες. (Κοντάκος, Γκόβαρης 2006)

3. ΠΑΟΛΟ ΦΡΕΪΡΕ
3.1. Ο Πάουλο Φρέιρε και η «Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων»

Ο Πάουλο Φρέιρε γεννημένος στη Βραζιλία το 1921, ήρθε από νωρίς αντιμέτωπος με
δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, αφού παρόλο που οι γονείς του ανήκαν στην μεσαία
τάξη, δεδομένης της παγκόσμιας τότε οικονομικής κρίσης, αντιμετώπισαν σοβαρά
οικονομικά προβλήματα. Αποφάσισε έτσι, όταν ενηλικιώθηκε, να ασχοληθεί με την
βελτίωση της ποιότητας ζωής των φτωχών. Μετά την οικονομική αποκατάσταση των
γονιών του, εγγράφηκε στη Νομική Σχολή στο Πανεπιστήμιο του Ρεσίφε. Εργάστηκε
ως καθηγητής πορτογαλικών σε δευτεροβάθμιο σχολείο, ενώ παράλληλα σπούδασε
φιλοσοφία και ψυχολογία. Το 1943 έγινε διευθυντής εκπαίδευσης σε ένα ινστιτούτο
που παρείχε βοήθεια στους εργάτες και τις οικογένειές τους, το Social Service of
Industry και η εργασία του εκεί έπαιξε κομβικό ρόλο στην διατύπωση της θεωρίας
του για την εκπαίδευση ενηλίκων. Το 1962 εφάρμοσε την μέθοδό του σε 300 αγρότες
οι οποίοι κατόρθωσαν να διαβάσουν και να γράψουν σε 45 ημέρες. Το διασημότερο
βιβλίο του είναι η «Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων». Κλήθηκε στο Harvard ως
καθηγητής επισκέπτης το 1969, ενώ τιμήθηκε και με βραβείο της UNESCO για την
εκπαίδευση και την ειρήνη. Στη ζωή του παντρεύτηκε δύο φορές, ενώ απεβίωσε το
1997 από καρδιακή προσβολή. (Περράκη, Περράκη & Τσιάμη σε Μπατάλιας &
Φουστέρης, 2016)

Η «Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων», το διασημότερο όπως προαναφέρθηκε έργο

του Πάουλο Φρέιρε, θα μπορούσε αλλιώς να λέγεται «Η παιδεία ως πράξη
απελευθέρωσης». Μέσα από το βιβλίο προτείνεται ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα
στηριγμένο στις προσωπικές εμπειρίες που απέκτησε ο Φρέιρε ως εκπαιδευτικός
ενηλίκων στη Βραζιλία. Το περιεχόμενό του αφορά στη μόρφωση ως άσκηση
ελευθερίας, στην κοινωνική αλλαγή που επιτυγχάνεται με την καλλιέργεια μιας
ταυτότητας που θα επιτρέψει στους ανθρώπους να κατανοούν, να ερμηνεύουν, να

6|Σελίδα
κρίνουν και τελικά να μετασχηματίζουν τον κόσμο τους. Κατά τον Φρέιρε η γνώση
πρέπει να είναι βίωμα, γι’ αυτό και προτείνει οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές να
στρέφουν την προσοχή τους στα πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν
καθημερινά. Στόχος της αγωγής αυτής είναι ο συνδυασμός δράσης και στοχασμού με
αποτέλεσμα την απόκτηση της κριτικής σκέψης και συνείδησης. (Βασιλικού,
Γελαστοπούλου, Γιαννοπούλου, Ζήγου, Μιξαφέντη Σιαμίδου, Σλαυκίδης, Τσίγκα,
2010)

3.2. Το Φρεϊριανό πλαίσιο: Τάξη, Κουλτούρα και Κριτικός

στοχασμός

Ο Φρέιρε για τη διαμόρφωση της θεωρίας του άντλησε στοιχεία από διαφορετικές και
συχνά αντιτιθέμενες απόψεις, για παράδειγμα επηρεάστηκε από τον Μαρξισμό αλλά
και τον Χριστιανισμό (Πατλακίδης, 2021). Η θεώρησή του είχε ως επίκεντρο τον
άνθρωπο, τον συνεχή αγώνα του να εξανθρωπιστεί, να υπερβεί την ατελή του φύση,
να απελευθερωθεί από τον εαυτό του, αλλά και τους καταπιεστές του που
συντηρώντας ένα απάνθρωπο σύστημα, αλλοτριώνονται. (Πατλακίδης σε Πατλακίδη,
2021).

Κατά τον Φρέιρε η αγωγή δεν είναι διαχωρισμένη από την εξουσία και την ιδεολογία
των ισχυρών πολιτικών δυνάμεων. Το περιεχόμενο της αγωγής τα προγράμματα, οι
μέθοδοι, ορίζονται από τους κατόχους της εξουσίας σε κοινωνίες με εκμεταλλευτικό
χαρακτήρα όπου η αδικία επικρατεί. Με τον τρόπο αυτό η κυρίαρχη κουλτούρα
εσωτερικεύεται από τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, τις λαϊκές δηλαδή,
κυριαρχούμενες τάξεις, με αποτέλεσμα η καταπίεσή τους να θεωρείται κάτι το
φυσικό και να διατηρείται σε βάθος χρόνου. Μόνο μέσα από τη «δική» τους
παιδαγωγική, την «παιδαγωγική των καταπιεσμένων» μπορούν να απελευθερωθούν,
να μάθουν να αμφισβητούν την κυρίαρχη κουλτούρα και να επεμβαίνουν ενεργά,
μετασχηματίζοντάς τη. (Βασιλικού, Γελαστοπούλου, Γιαννοπούλου, Ζήγου,
Μιξαφέντη Σιαμίδου, Σλαυκίδης, Τσίγκα, 2010)

Ο Φρέιρε επεσήμανε την έλλειψη κριτικής σκέψης που ενισχύεται από τον ρόλο του
εκπαιδευτικού ως απλού μεταδότη της γνώσης, αφού η απλή μεταφορά πληροφοριών
δεν συνιστά επικοινωνία. Η έλλειψη δυνατότητας παρέμβασης μέσω της
αμφισβήτησης οδηγεί στην απονέκρωση της δημιουργικότητας και της φαντασίας
των εκπαιδευόμενων. (Παπά, 2008). Σύμφωνα με τον Brookfield (όπως αναφέρεται

7|Σελίδα
στο Ράικου, 2013) η κριτική σκέψη είναι μια διεργασία, μια παραγωγική
δραστηριότητα, η οποία ανάλογα με το πλαίσιο εκδηλώνεται με διαφορετικό τρόπο.

Κατά τον Φρέιρε η απελευθέρωση είναι ο συνδυασμός δράσης και στοχασμού. Η

κριτική αναγνώριση του εαυτού ως ενεργού υποκειμένου που δύναται να στοχαστεί
και να παρέμβει δραστικά, αλλάζοντας τον κόσμο, κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική.
Στόχος της εκπαίδευσης ενηλίκων πρέπει να είναι ο στοχασμός τους πάνω στην
εμπειρία τους, η γνώση όσων δεν γνώριζαν νωρίτερα, η κριτική κατανόηση της
φυσικής και κοινωνικής πραγματικότητας που βιώνουν. (Βασιλικού, Γελαστοπούλου,
Γιαννοπούλου, Ζήγου, Μιξαφέντη Σιαμίδου, Σλαυκίδης, Τσίγκα, 2010)

3.3. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού κατά τον Φρέιρε

Ο Φρέιρε άσκησε έντονη κριτική στο ρόλο του εκπαιδευτικού ως απλού μεταδότη
γνώσεων και της εκπαίδευσης ως διαδικασίας συσσώρευσης των παρεχόμενων
γνώσεων. Την παραπάνω μέθοδο διδασκαλίας την ονόμασε τραπεζική μέθοδο. Κατά
τον ίδιο ο εκπαιδευτικός ενηλίκων οφείλει να μην προσαρμοστεί στην τραπεζική
μέθοδο διδασκαλίας. Αντιθέτως, πρέπει να επιδιώκει την εξέλιξη της
προσωπικότητας των εκπαιδευόμενων, να φροντίζει ο εκπαιδευόμενος να μην είναι
ένας παθητικός ακροατής, αλλά να καλλιεργεί την ουσιαστική επικοινωνία
εκπαιδευτικού-εκπαιδευόμενου μέσω του διαλόγου. (Παπά, 2008). Ακόμα, θεωρεί ότι
τα θέματα της εκπαίδευσης πρέπει να είναι συνδεδεμένα με τις εμπειρίες των
εκπαιδευόμενων και αυτό καλείται ο εκπαιδευτικός να το εφαρμόσει.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έντονο ενδιαφέρον των χωρικών της Χιλής
όταν γινόταν αναφορά στις ανάγκες τους. Ο εκπαιδευτικός λοιπόν οφείλει να
παραχωρεί πρωτοβουλία στους εκπαιδευόμενους, κατευθύνοντας ωστόσο παράλληλα
τη διαδικασία, ενώ στόχος είναι ο μετασχηματισμός των ανθρώπων από
καταπιεζόμενους σε αυτεξούσιους. (Βασιλικού, Γελαστοπούλου, Γιαννοπούλου,
Ζήγου, Μιξαφέντη Σιαμίδου, Σλαυκίδης, Τσίγκα, 2010)

Συμπεράσματα

Όπως αναφέρθηκε και στην εισαγωγή, η παρούσα εργασία είχε σκοπό να

παρουσιάσει δεδομένα σε σχέση με την εκπαίδευση ενηλίκων και συγκεκριμένα τον
ρόλο της ως παράγοντα άμβλυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων, ενώ μελετήθηκε η
περίπτωση του Πάουλο Φρέιρε.

8|Σελίδα
Από τη μελέτη που έγινε προέκυψαν τα εξής συμπεράσματα:

 Η κοινωνική τάξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την κουλτούρα του ατόμου,

την δόμηση της ταυτότητάς του, τη σχέση του με την εκπαίδευση. Η ταξική
συνείδηση δεν είναι απαραίτητα ισχυρή σε όλα τα άτομα, παρά τα παραπάνω.
 Η εκπαίδευση ενηλίκων ως θεσμός εξυπηρετεί πολλούς σκοπούς σε ατομικό,
κοινωνικό αλλά και οικονομικό επίπεδο, ενώ οι προσδοκίες στις οποίες
καλείται να ανταποκριθεί συχνά είναι συγκρουόμενες.
 Μέσα από το έργο του Πάουλο Φρέιρε καταδεικνύεται πως η γνώση είναι
βίωμα και μπορεί να αποκτηθεί από κοινωνικές ομάδες από τις οποίες δεν
είναι αναμενόμενο.
 Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι όχι να λειτουργεί σαν αυθεντία, αλλά να
στηρίζει τους εκπαιδευόμενους, να λειτουργεί με στόχο τη διεύρυνση των
πνευματικών τους οριζόντων, αλλά και των δικών του, να συνδράμει στην
ολόπλευρη ανάπτυξή τους.
 Παρά τα εμπόδια που μπορεί να προκύπτουν εξαιτίας της ταξικής προέλευσης
των ατόμων, η εκπαίδευση μπορεί να λειτουργήσει απελευθερωτικά για τα
ίδια, αφού μέσω αυτής πέρα από την επίτευξη της πνευματικής ανάπτυξης,
μπορεί να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής τους.

Βιβλιογραφία

Ελληνική Βιβλιογραφία

1. Αγγελόπουλος, Β. Ν. (2014). Ιατρική Ψυχολογία και Ψυχοπαθολογία - Μία

σύγχρονη Ψυχιατρική. Αθήνα: ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις ΜΕΠΕ.
2. Βασιλικού, Μ., Γελαστοπούλου, Ε., Γιαννοπούλου, Α., Ζήγου, Ε., Μιξαφέντη,
Α., Σιαμίδου, Α., Σλαυκίδης, Γ., Τσίγκα, Μ. (2010). Εργασία του μαθήματος
«Κριτική παιδαγωγική» στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος
«Ειδίκευση στην Περιβαλλοντική εκπαίδευση». Ανακτήθηκε από: Paulo
Freire | Η Αγωγή του Καταπιεζόμενου (wordpress.com)
3. Κοντάκος, Α., Γκόβαρης, Χ. (2006). ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΝΗΛΙΚΩΝ –
Διδακτική στην εκπαίδευση ενηλίκων. Στο τριήμερο Πανελλήνιο
Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα «Δια Βίου Μάθηση για την Ανάπτυξη, την

9|Σελίδα
 Απασχόληση και την Κοινωνική Συνοχή» στο πλαίσιο του Έργου «Κέντρα
Εκπαίδευσης Ενηλίκων (Κ.Ε.Ε.) II».
4. Λάλλας, Δ. (2020). Κοινωνική στρωμάτωση και Κοινωνικές τάξεις. Στο eclass
aueb online. Ανακτήθηκε από: Μάθημα 8ο.pdf (aueb.gr)
5. Μπατάλιας, Α. & Φουστέρης, Ε. (2016). Η συμβολή της θεωρίας μάθησης του
Πάουλο Φρέιρε στην εκπαίδευση και τη διδακτική μεθοδολογία.
(Προπτυχιακή εργασία). Διαθέσιμο από: https://eclass.uoa.gr
6. Παπά, Μ. (2008). Εκπαίδευση ενηλίκων, συνεχιζόμενη εκπαίδευση και δια
βίου μάθηση, στις κοινωνίες της πολυπολιτισμικότητας και της πληροφορικής
στα πλαίσια της εφαρμοσμένης παιδαγωγικής. (Διδακτορική Διατριβή).
Διαθέσιμο από: Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών.
7. Παπαϊωάννου, Β. (2009). Η βασική εκπαίδευση στην Αμφιλοχία, 1890-1922
(Διδακτορική διατριβή). Διαθέσιμο από: Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών
Διατριβών.
8. Πατλακίδης, Κ. (2021). Σχεδιασμός και οργάνωση περιεχομένου
προγράμματος εκπαιδευτών ενηλίκων και διδασκαλία εκπαιδευόμενων
εκπαιδευτών με βάση την παιδαγωγική θεωρία του Πάουλο Φρέιρε.
(Διδακτορική διατριβή). Διαθέσιμο από: Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών
Διατριβών.
9. Ράικου, Α. (2013). Εκπαίδευση ενηλίκων και τριτοβάθμια εκπαίδευση:
διερεύνηση δυνατότητας για ανάπτυξη κριτικού στοχασμού μέσα από την
αισθητική εμπειρία σε εκπαιδευόμενους εκπαιδευτικούς. (Διδακτορική
διατριβή). Διαθέσιμο από: Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών.

Ξένη Βιβλιογραφία

1. Stephen N. Elliott, Thomas R. Kratochwill, Joan Littlefield Cook, John F.

Travers (2008), Εκπαιδευτική Ψυχολογία – Αποτελεσματική Διδασκαλία,
Αποτελεσματική Μάθηση (Μ. Σόλμαν, Φ. Καλύβα, Μετ.), Μαμάης, Γ.
(Επιμ.), Αθήνα: Gutenberg
2. J.C. Alexander, K. Thompson, L.D. Edles (2016), Σύγχρονη Εισαγωγή στην
Κοινωνιολογία (Κ. Περεζούς, Μ. Χατζηκωνσταντίνου, Μετ.), Δεμερτζής, Ν.
& Βασιλείου, Θ. (Επιμ.), Αθήνα: Gutenberg

Ιστοσελίδες

10 | Σ ε λ ί δ α
 1. Υπουργείο Παιδείας, Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας-Παιδαγωγικό
Ινστιτούτο Κύπρου: Ανακοινώσεις – Εγκύκλιοι: Επιμόρφωση Εκπαιδευτών
Ενηλίκων Εσπερινών Γυμνασίων/Λυκείων και Εσπερινών Τεχνικών Σχολών,
Αθανασίου, Α. Ανακτήθηκε από: Εκπαιδευση ενηλικων (pi.ac.cy) Συνέδρια -
Ημερίδες (pi.ac.cy)

11 | Σ ε λ ί δ α